CÁCH TA NGHè

Tác gi‫ڈ‬ John Dewey

D‫ڰ‬ch gi‫ڈ‬ Vĩ Ð‫ێ‬c Anh
S‫ ڶ‬trang 372 trang
NÃm 2017
T‫ ی‬sách T‫ ی‬sách Tinh hoa
Nxb Tri Th‫ێ‬c

個
VcTveGroup
 L‫ۂ‬i tۖa

CÁC nhà trŰ‫ۂ‬ng c‫ی‬a chúng ta Ñang r‫ڶ‬i b‫ۂ‬i v‫ۀ‬i vô s‫ ڶ‬môn h‫ڲ‬c, m‫ڼ‬i môn
l‫چ‬i có cš man các tài li‫ڬ‬u và quy t‫ڔ‬c. Gánh n‫ڜ‬ng càng d‫ڸ‬n lên vai nh‫۔‬ng
ngŰ‫ۂ‬i làm ngh‫ ڦ‬d‫چ‬y khi h‫ ڲ‬ph‫ڈ‬i ‫ێ‬ng x‫ ے‬v‫ۀ‬i t‫ې‬ng cá nhân h‫ڲ‬c sinh ch‫ ێ‬không
ph‫ڈ‬i trŰ‫ۀ‬c m‫ھ‬t s‫ ڶ‬Ñông. Tr‫ ې‬phi nh‫۔‬ng bŰ‫ۀ‬c Ñi tiên phong này r‫ڶ‬t cu‫ھ‬c ch‫ڮ‬
Ñ‫ ڨ‬tiêu khi‫ڨ‬n Ñ‫ڌ‬u óc, m‫ۊ‬c Ñích c‫ی‬a chúng ta là tìm ra ÑŰ‫ۈ‬c Ñi‫ڨ‬m m‫ڊ‬u ch‫ڶ‬t
hay nguyên t‫ڔ‬c nào Ñó hŰ‫ۀ‬ng t‫ۀ‬i m‫ھ‬t sۖ gi‫ڈ‬n lŰ‫ۈ‬c hóa. Cu‫ڶ‬n sách này th‫ڨ‬
hi‫ڬ‬n ni‫ڦ‬m tin v‫۔‬ng ch‫ڔ‬c r‫ږ‬ng, vi‫ڬ‬c n‫ ڼ‬lۖc ÑŰa thái Ñ‫ ھ‬tâm trí, ÑŰa thói quen
tŰ duy – nh‫۔‬ng cái mà chúng ta g‫ڲ‬i là có tính khoa h‫ڲ‬c ‫ڊ‬y – tr‫ ۄ‬thành c‫ێ‬u
cánh s‫ ڢ‬Ñ‫ڸ‬ng th‫ۂ‬i làm phát l‫ ھ‬nhân t‫ ڶ‬có tác d‫ۊ‬ng c‫ی‬ng c‫ ڶ‬và hŰ‫ۀ‬ng Ñ‫ڤ‬n
ni‫ڦ‬m tin ‫ڊ‬y. D‫ ڪ‬mŰ‫ۂ‬ng tŰ‫ۈ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c là thái Ñ‫ ھ‬khoa h‫ڲ‬c này khó lòng dung
h‫ۈ‬p ngay v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c d‫چ‬y d‫ ڼ‬thanh thi‫ڤ‬u niên. NhŰng cu‫ڶ‬n sách này cĩng th‫ڨ‬
hi‫ڬ‬n ni‫ڦ‬m tin r‫ږ‬ng Ñó không ph‫ڈ‬i là Ñi‫ڦ‬u mu‫ڶ‬n hŰ‫ۀ‬ng t‫ۀ‬i; r‫ږ‬ng thái Ñ‫ ھ‬c‫ ڶ‬h‫۔‬u
và còn vô nhi‫ڪ‬m c‫ی‬a tu‫ں‬i thš, n‫ں‬i b‫ڒ‬t v‫ۀ‬i trí tò mò, óc tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng Ñ‫ڌ‬y h‫ێ‬ng
kh‫ۄ‬i cùng v‫ۀ‬i lòng yêu thích tra xét th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m là nh‫۔‬ng th‫ ێ‬g‫ڌ‬n gĩi, r‫ڊ‬t g‫ڌ‬n
gĩi v‫ۀ‬i thái Ñ‫ ھ‬c‫ی‬a m‫ھ‬t Ñ‫ڌ‬u óc khoa h‫ڲ‬c. N‫ڤ‬u nh‫۔‬ng trang vi‫ڤ‬t này giúp ích
chút nào cho vi‫ڬ‬c ng‫ ھ‬ra ÑŰ‫ۈ‬c m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬m‫ڒ‬t thi‫ڤ‬t này cĩng nhŰ giúp cho
vi‫ڬ‬c nghiêm túc suy xét r‫ږ‬ng làm th‫ ڤ‬nào mà khi Ñi‫ڦ‬u này Ñi vào thۖc ti‫ڪ‬n
giáo d‫ۊ‬c s‫ ڢ‬Ñem Ñ‫ڤ‬n h‫چ‬nh phúc cá nhân và gi‫ڈ‬m b‫ۀ‬t lãng phí xã h‫ھ‬i, h‫ژ‬n khi
‫ڊ‬y tác d‫ۊ‬ng c‫ی‬a cu‫ڶ‬n sách Ñã vŰ‫ۈ‬t quá sۖ mong Ñ‫ۈ‬i.

Không th‫ ڨ‬k‫ ڨ‬tên cho h‫ڤ‬t các tác gi‫ ڈ‬mà tôi mu‫ڶ‬n tri ân. Xin t‫ ڴ‬lòng bi‫ڤ‬t
šn sâu s‫ڔ‬c t‫ۀ‬i v‫ ۈ‬tôi, ngŰ‫ۂ‬i ti‫ڤ‬p ngu‫ڸ‬n c‫ڈ‬m h‫ێ‬ng cho nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng c‫ی‬a
cu‫ڶ‬n sách, và chuyên tâm t‫ڒ‬n s‫ێ‬c v‫ۀ‬i TrŰ‫ۂ‬ng thۖc nghi‫ڬ‬m t‫چ‬i Chicago trong
th‫ۂ‬i gian t‫ ې‬nÃm 1896 Ñ‫ڤ‬n nÃm 1903. Qua Ñó, nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng trong cu‫ڶ‬n sách
này tr‫ ۄ‬nên c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬vì Ñã ÑŰ‫ۈ‬c t‫ ں‬ch‫ێ‬c và th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m trong thۖc ti‫ڪ‬n. Cĩng
qua Ñây, tôi vinh h‫چ‬nh bày t‫ ڴ‬lòng bi‫ڤ‬t šn Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng Ñóng góp trí tu‫ ڬ‬và
sۖ Ñ‫ڸ‬ng c‫ڈ‬m c‫ی‬a nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i Ñã c‫ھ‬ng tác v‫ۀ‬i tŰ cách tham gia gi‫ڈ‬ng d‫چ‬y,
giám sát quá trình Ñi‫ڦ‬u hành ngôi trŰ‫ۂ‬ng thۖc nghi‫ڬ‬m, và nh‫ڊ‬t là bà Ella
Flagg Young, khi còn là Ñ‫ڸ‬ng nghi‫ڬ‬p c‫ی‬a tôi t‫چ‬i TrŰ‫ۂ‬ng Ñ‫چ‬i h‫ڲ‬c, nay là
Thanh tra giáo d‫ۊ‬c Chicago.

New York, tháng 12 nÃm 1909

 PH‫ڋ‬N M‫ڽ‬T: V‫ډ‬N Ð‫ ڥ‬LUY‫ګ‬N TRÍ

ChŰšng I
Ý nghé là gì?

§1. Nh‫۔‬ng S‫ڔ‬c thái c‫ی‬a Thu‫ڒ‬t ng‫۔‬

B‫ڶ‬n s‫ڔ‬c KHÔNG t‫ ې‬ng‫ ۔‬nào quen mi‫ڬ‬ng ta cho b‫ږ‬ng nh‫۔‬ng t‫ ې‬nhŰ
thái c‫ی‬a t‫ې‬
nghé tŰ‫ۄ‬ng và ý nghé. Qu‫ ڈ‬th‫ڒ‬t l‫ڶ‬i s‫ ے‬d‫ۊ‬ng vô t‫ھ‬i v‫ چ‬nh‫۔‬ng t‫ ې‬này
ý nghé, t‫ې‬
r‫ھ‬ng Ñ‫ڤ‬n khi‫ڤ‬n vi‫ڬ‬c minh Ñ‫ڰ‬nh cho rành cái chúng ta mu‫ڶ‬n bày t‫ ڴ‬là không
h‫ڞ‬p d‫ڌ‬n h‫ ڦ‬d‫ ڪ‬dàng. M‫ۊ‬c Ñích c‫ی‬a chŰšng này là tìm cho ra m‫ھ‬t ý nghéa
xuyên su‫ڶ‬t và nh‫ڊ‬t quán, có th‫ ڨ‬Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c m‫ۊ‬c Ñích Ñó b‫ږ‬ng cách
xem xét m‫ھ‬t vài l‫ڶ‬i s‫ ے‬d‫ۊ‬ng Ñi‫ڨ‬n hình c‫ی‬a các thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬này.
Tho‫چ‬t tiên t‫ ې‬ý nghé ÑŰ‫ۈ‬c dùng m‫ھ‬t cách r‫ھ‬ng rãi n‫ڤ‬u không
mu‫ڶ‬n nói là tùy ti‫ڬ‬n. B‫ڊ‬t c‫ ێ‬cái gì hi‫ڬ‬n ra trong trí, cái gì “lŰ‫ۀ‬t
qua Ñ‫ڌ‬u”, Ñ‫ڦ‬u ÑŰ‫ۈ‬c g‫ڲ‬i là m‫ھ‬t ý nghé. Nghé t‫ۀ‬i m‫ھ‬t sۖ v‫ڒ‬t ch‫ ڮ‬có
nghéa là có ý th‫ێ‬c v‫ ڦ‬sۖ v‫ڒ‬t Ñó theo b‫ڊ‬t c‫ ێ‬cách nào. Th‫ ێ‬Ñ‫ڤ‬n,
thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬này ÑŰ‫ۈ‬c gi‫ۀ‬i h‫چ‬n b‫ږ‬ng cách g‫چ‬t Ñi t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng gì trۖc
ti‫ڤ‬p hi‫ڨ‬n hi‫ڬ‬n; chúng ta nghé (ho‫ڜ‬c nghé t‫ۀ‬i) Ñi‫ڦ‬u gì Ñó ch‫ ڮ‬khi nào
chúng ta không trۖc ti‫ڤ‬p trông th‫ڊ‬y, nghe, ng‫ے‬i, ho‫ڜ‬c n‫ڤ‬m ÑŰ‫ۈ‬c.
Th‫ ێ‬ba là, ý nghéa c‫ی‬a t‫ڊ ې‬y ti‫ڤ‬p t‫ۊ‬c ÑŰ‫ۈ‬c lŰ‫ۈ‬c b‫ۀ‬t ch‫ ڮ‬bao g‫ڸ‬m
nh‫۔‬ng ni‫ڦ‬m tin có cÃn c‫ ێ‬trên m‫ھ‬t ki‫ڨ‬u b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng hay sۖ thۖc
ch‫ێ‬ng nào Ñó. Trong lo‫چ‬i th‫ ێ‬ba này, có hai ki‫ڨ‬u – ho‫ڜ‬c Ñúng
 hšn, hai c‫ڊ‬p Ñ‫ – ھ‬c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c tách b‫چ‬ch. Trong m‫ھ‬t s‫ ڶ‬trŰ‫ۂ‬ng
h‫ۈ‬p, m‫ھ‬t ni‫ڦ‬m tin ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڊ‬p thu‫ڒ‬n mà h‫ڌ‬u nhŰ không m‫ڊ‬y t‫ڶ‬n
s‫ێ‬c Ñ‫ ڨ‬ch‫ ڮ‬ra ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng cš s‫ ۄ‬cho ni‫ڦ‬m tin ‫ڊ‬y. Trong nh‫۔‬ng
hoàn c‫ڈ‬nh khác, cÃn c‫ ێ‬hay n‫ڦ‬n t‫ڈ‬ng c‫ی‬a ni‫ڦ‬m tin ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ی‬
Ñ‫ھ‬ng truy nguyên cĩng nhŰ tính thích Ñáng c‫ی‬a nó ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c xem
xét. Ti‫ڤ‬n trình này g‫ڲ‬i là suy nghé ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh; n‫ھ‬i ti‫ڤ‬n trình này Ñã
có giá tr‫ ڰ‬giáo d‫ۊ‬c Ñích thۖc, và theo Ñó hình thành nên ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬c‫ڶ‬t
lõi cho t‫ڒ‬p sách này. Ngay sau Ñây chúng ta s‫ ڢ‬l‫ڌ‬n lŰ‫ۈ‬t phác sš
qua b‫ڶ‬n s‫ڔ‬c thái Ñó.
Ý nghé I. ‫ ۃ‬bình di‫ڬ‬n r‫ھ‬ng nh‫ڊ‬t, ý nghé g‫ۈ‬i Ñ‫ڤ‬n m‫ڲ‬i th‫ێ‬, nhŰ chúng ta
nh‫ڊ‬t th‫ۂ‬i
v‫ڐ‬n nói là “‫ ۄ‬trong Ñ‫ڌ‬u ta” hay “lŰ‫ۀ‬t qua óc ta”. Khi có ai ng‫ ڴ‬ý
và vu vš
h‫ڴ‬i “b‫چ‬n Ñang nghé gì v‫ڒ‬y” thì Ñó là m‫ھ‬t l‫ۂ‬i h‫ڴ‬i thÃm không hšn
không kém. G‫ڲ‬i nh‫۔‬ng th‫ ێ‬trong Ñ‫ڌ‬u b‫چ‬n là nh‫۔‬ng ý nghé, qu‫ڈ‬
tình ngŰ‫ۂ‬i h‫ڴ‬i không có ý mong nh‫۔‬ng th‫ ێ‬Ñó ph‫ڈ‬i có giá tr‫ ڰ‬thۖc
sۖ, sۖ li‫ڦ‬n m‫چ‬ch hay là sۖ th‫ڒ‬t. B‫ڊ‬t c‫ ێ‬m‫ھ‬t nghé tŰ‫ۄ‬ng phù phi‫ڤ‬m,
m‫ھ‬t h‫ڸ‬i ‫ێ‬c nh‫ ڴ‬nh‫ڜ‬t hay ‫ڈ‬nh tŰ‫ۈ‬ng r‫ۂ‬i r‫چ‬c nào cĩng Ñ‫ ی‬Ñáp Ñ‫ں‬i
l‫ۂ‬i h‫ڴ‬i thÃm c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i kia. Ki‫ڨ‬u mš m‫ھ‬ng gi‫۔‬a ban ngày, xây lâu
Ñài trên cát, cái lu‫ڸ‬ng vô Ñ‫ڰ‬nh các ch‫ڊ‬t li‫ڬ‬u tùy ti‫ڬ‬n và r‫ۂ‬i r‫چ‬c ‫ڊ‬y
khi trôi ngang Ñ‫ڌ‬u óc chúng ta trong nh‫۔‬ng lúc r‫ڼ‬i rãi, theo cái
nghéa vô tŰ lۖ này, là sۖ nghé tŰ‫ۄ‬ng. M‫ھ‬t ph‫ڌ‬n Ñáng k‫ ڨ‬trong
cu‫ھ‬c Ñ‫ۂ‬i chúng ta khi h‫۔‬u th‫ێ‬c, mà ‫ڔ‬t ch‫ژ‬ng bao gi‫ ۂ‬chúng ta tۖ
mình nhìn nh‫ڒ‬n ÑŰ‫ۈ‬c tr‫ڲ‬n v‫ڞ‬n, ch‫ڔ‬c h‫ژ‬n dành c‫ ڈ‬vào sۖ nghé
tŰ‫ۄ‬ng phù phi‫ڤ‬m và hi v‫ڲ‬ng vi‫ڨ‬n vông.
Ý nghé Theo nghéa này, nh‫۔‬ng tay ‫ڊ‬m ‫ ۀ‬v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng k‫ ڠ‬b‫ ڰ‬th‫ڰ‬t cĩng
ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh
là liên t‫ۊ‬c
bi‫ڤ‬t suy nghé, có câu chuy‫ڬ‬n v‫ ڦ‬m‫ھ‬t k‫ ڠ‬không m‫ڊ‬y ti‫ڤ‬ng tÃm là có
ch‫ ێ‬không Ñ‫ڌ‬u óc n‫ڲ‬, mu‫ڶ‬n ÑŰ‫ۈ‬c b‫ڌ‬u làm Ñ‫چ‬i bi‫ڨ‬u cho thành ph‫ ڶ‬s‫ ۄ‬t‫چ‬i
ch‫ ڮ‬là m‫ھ‬t thu‫ھ‬c vùng New England, Ñã phát bi‫ڨ‬u trŰ‫ۀ‬c Ñám Ñông hàng ph‫ڶ‬
chu‫ڼ‬i
th‫ ڤ‬này: “Tôi có nghe các quý v‫ ڰ‬không tin là tôi Ñ‫ ی‬hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t Ñ‫ڨ‬
gi‫ ۔‬ch‫ێ‬c v‫ ۊ‬này. Tôi mong r‫ږ‬ng quý v‫ ڰ‬hãy hi‫ڨ‬u cho là tôi h‫ڌ‬u
nhŰ lúc nào cĩng suy nghé h‫ڤ‬t vi‫ڬ‬c này Ñ‫ڤ‬n vi‫ڬ‬c khác”, ‫ ۄ‬Ñây ý
nghé ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh gi‫ڶ‬ng nhŰ th‫ ڨ‬m‫ھ‬t tràng nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t này ch‫چ‬y
ngang trí óc, ‫ ۄ‬ch‫ ڼ‬nó bao g‫ڸ‬m m‫ھ‬t chu‫ڼ‬i các sۖ v‫ڒ‬t ÑŰ‫ۈ‬c nghé
Ñ‫ڤ‬n; nhŰng nó khác ‫ ۄ‬ch‫ ڼ‬là n‫ڤ‬u ch‫ ڮ‬có m‫ھ‬t chu‫ڼ‬i ng‫ڐ‬u nhiên
nh‫۔‬ng “vi‫ڬ‬c này vi‫ڬ‬c n‫ ”ڲ‬tình c‫ ۂ‬ch‫ڔ‬p n‫ڶ‬i m‫ھ‬t cách vô quy t‫ڔ‬c thì
chŰa Ñ‫ی‬. Sۖ ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh không ch‫ ڮ‬liên quan t‫ۀ‬i m‫ھ‬t chu‫ڼ‬i các ý
ki‫ڤ‬n, mà còn t‫ۀ‬i c‫ ڈ‬m‫ھ‬t h‫ ڬ‬qu‫ – ڈ‬m‫ھ‬t sۖ s‫ڔ‬p Ñ‫ڜ‬t tr‫ڒ‬t tۖ liên t‫ۊ‬c
theo cách nào Ñó sao cho m‫ڼ‬i h‫ ڬ‬qu‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh Ño‫چ‬t ph‫ڌ‬n k‫ ڤ‬ti‫ڤ‬p nhŰ
là k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬chính Ñáng c‫ی‬a nó, cùng lúc v‫ ڦ‬ph‫ڌ‬n m‫ڼ‬i h‫ ڬ‬qu‫ ڈ‬Ñó l‫چ‬i
tۖa vào nh‫۔‬ng cái li‫ڦ‬n k‫ ڦ‬Ñã x‫ڈ‬y ra trŰ‫ۀ‬c. Nh‫۔‬ng ph‫ڌ‬n liên ti‫ڤ‬p
c‫ی‬a suy nghé ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh vŰšn lên t‫ ې‬ph‫ڌ‬n kia và ch‫ڶ‬ng Ñ‫ ۆ‬cho
nhau; chúng không t‫ۀ‬i và lui trong m‫ ۀ‬h‫ڼ‬n Ñ‫ھ‬n; M‫ڼ‬i công Ño‫چ‬n là
m‫ھ‬t bŰ‫ۀ‬c Ñi t‫ ې‬cái này t‫ۀ‬i cái kia – nói Ñúng hšn, nó là m‫ھ‬t giai
kۘ c‫ی‬a ý nghé. M‫ڼ‬i chu kۘ Ñ‫ ڨ‬l‫چ‬i m‫ھ‬t l‫ۀ‬p b‫ڸ‬i tích s‫ ڢ‬ÑŰ‫ۈ‬c dùng
trong l‫ڌ‬n sau. Cái dòng hay lu‫ڸ‬ng suy nghé ‫ڊ‬y nhŰ th‫ ڨ‬là m‫ھ‬t
Ñoàn tàu, m‫ھ‬t chu‫ڼ‬i m‫ڔ‬t xích hay s‫ۈ‬i ch‫ ڮ‬xuyên su‫ڶ‬t.
Thu g‫ڲ‬n II. Ngay c‫ ڈ‬khi vi‫ڬ‬c suy nghé ÑŰ‫ۈ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng theo nghéa r‫ھ‬ng,
ph‫چ‬m vi
nó thŰ‫ۂ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c gi‫ۀ‬i h‫چ‬n trong ph‫چ‬m vi các v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬không trۖc
c‫ی‬a nghé
tŰ‫ۄ‬ng vào nh‫ڒ‬n ÑŰ‫ۈ‬c: t‫ێ‬c là nh‫۔‬ng th‫ ێ‬ta không trông th‫ڊ‬y, ng‫ے‬i, nghe hay
trong s‫ ۂ‬n‫ڔ‬m ÑŰ‫ۈ‬c. Khi h‫ڴ‬i ngŰ‫ۂ‬i k‫ ڨ‬chuy‫ڬ‬n li‫ڬ‬u anh ta Ñã t‫ڒ‬n m‫ڔ‬t th‫ڊ‬y
nh‫۔‬ng gì
sۖ vi‫ڬ‬c nào Ñó x‫ڈ‬y ra chŰa, câu tr‫ ڈ‬l‫ۂ‬i r‫ڊ‬t có th‫ ڨ‬là “Không, tôi
vŰ‫ۈ‬t quá
trۖc quan, ch‫ ڮ‬nghé th‫”ڤ‬. Y‫ڤ‬u t‫ ڶ‬hŰ c‫ڊ‬u v‫ڒ‬y là hi‫ڨ‬n l‫ھ‬, khác v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c ghi
nh‫ڒ‬n l‫چ‬i trung thۖc b‫ږ‬ng quan sát. Ði‫ڦ‬u quan tr‫ڲ‬ng hšn c‫ ڈ‬trong
 nh‫۔‬ng suy nghé lo‫چ‬i này là hàng lo‫چ‬t nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng
và b‫ڶ‬i c‫ڈ‬nh, mà v‫ۀ‬i m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬m‫چ‬ch l‫چ‬c nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh, cài vào nhau trên
m‫ھ‬t s‫ۈ‬i dây xuyên su‫ڶ‬t, n‫ږ‬m gi‫۔‬a m‫ھ‬t bên là nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng vi‫ڨ‬n
vông Ñ‫ڞ‬p Ñ‫ ڢ‬và bên kia là nh‫۔‬ng cân nh‫ڔ‬c có ch‫ ی‬ý dùng Ñ‫ ڨ‬thi‫ڤ‬t
l‫ڒ‬p m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n. Nh‫۔‬ng chuy‫ڬ‬n tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng mà tr‫ ڠ‬con hào h‫ێ‬ng
tuôn ra có Ñ‫ ی‬m‫ڲ‬i m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬Ãn nh‫ڒ‬p v‫ ڦ‬n‫ھ‬i dung; có chuy‫ڬ‬n thì Ñ‫ڌ‬u
voi Ñuôi chu‫ھ‬t, có chuy‫ڬ‬n l‫چ‬i Ãn kh‫ۀ‬p v‫ۀ‬i nhau. Khi ÑŰ‫ۈ‬c k‫ڤ‬t n‫ڶ‬i,
chúng ph‫ڴ‬ng d‫ ۊ‬cho ý nghé có ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh; thۖc ra, chúng thŰ‫ۂ‬ng
n‫ڈ‬y sinh trong nh‫۔‬ng Ñ‫ڌ‬u óc có nÃng lۖc tŰ duy logic. Nh‫۔‬ng
chuy‫ڬ‬n tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng này thŰ‫ۂ‬ng xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n trŰ‫ۀ‬c ki‫ڨ‬u nghé tŰ‫ۄ‬ng
có k‫ڤ‬t c‫ڊ‬u ch‫ڜ‬t ch‫ ڢ‬và d‫ڲ‬n ÑŰ‫ۂ‬ng cho l‫ڶ‬i nghé tŰ‫ۄ‬ng Ñó.
Ý nghé NhŰng nh‫۔‬ng suy nghé này không nh‫ڔ‬m Ñ‫ڤ‬n tri th‫ێ‬c, Ñ‫ڤ‬n sۖ
ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh
tin tŰ‫ۄ‬ng vào các sۖ ki‫ڬ‬n ho‫ڜ‬c vào sۖ th‫ڒ‬t; và do Ñó chúng không
nh‫ږ‬m vào
sۖ tin thu‫ھ‬c vào lo‫چ‬i ý nghé ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh cho dù nó g‫ڌ‬n gi‫ڶ‬ng nhŰ v‫ڒ‬y.
tŰ‫ۄ‬ng NgŰ‫ۂ‬i bày t‫ ڴ‬nh‫۔‬ng suy nghé Ñó h‫ژ‬n không Ñón Ñ‫ۈ‬i sۖ tin c‫ڎ‬n,
mà Ñúng ra h‫ ڲ‬ch‫ ڮ‬mu‫ڶ‬n t‫چ‬o dۖng sۖ tin c‫ڒ‬y cho m‫ھ‬t ý Ñ‫ ڸ‬khéo
léo ho‫ڜ‬c m‫ھ‬t cao trào có l‫ۀ‬p lang. H‫ ڲ‬dۖng lên nh‫۔‬ng câu chuy‫ڬ‬n
hay, ch‫ ێ‬không – tr‫ ې‬phi do ng‫ڐ‬u nhiên – t‫چ‬o ra tri th‫ێ‬c. Nh‫۔‬ng ý
nghé Ñó là sۖ gi‫ڈ‬i phóng xúc c‫ڈ‬m; m‫ۊ‬c Ñích c‫ی‬a chúng nh‫ږ‬m Ñ‫ڎ‬y
t‫ۀ‬i m‫ھ‬t tr‫چ‬ng thái tâm lý ho‫ڜ‬c c‫ڈ‬m xúc; m‫ڶ‬i ràng bu‫ھ‬c c‫ی‬a chúng
n‫ږ‬m ‫ ۄ‬sۖ Ñ‫ڸ‬ng Ñi‫ڬ‬u c‫ڈ‬m xúc.
Ý nghé d‫ڐ‬n III. Theo ý nghéa ti‫ڤ‬p theo, ý nghé bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬ni‫ڦ‬m tin dۖa vào
d‫ ۊ‬ni‫ڦ‬m tin
m‫ھ‬t cÃn c‫ ێ‬nào Ñó, t‫ێ‬c là, tri th‫ێ‬c, có thۖc ho‫ڜ‬c ÑŰ‫ۈ‬c coi là có
theo hai
cách thۖc, vŰ‫ۈ‬t ra kh‫ڴ‬i nh‫۔‬ng gì hi‫ڨ‬n hi‫ڬ‬n. Nó ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t thông
qua sۖ ch‫ڊ‬p thu‫ڒ‬n ho‫ڜ‬c g‫چ‬t b‫ ڴ‬Ñi‫ڦ‬u gì nhŰ là có kh‫ ڈ‬nÃng hay
không có kh‫ ڈ‬nÃng x‫ڈ‬y ra theo lý l‫ڢ‬. Tuy nhiên, công Ño‫چ‬n này
c‫ی‬a ý nghé bao g‫ڸ‬m hai lo‫چ‬i ni‫ڦ‬m tin khác nhau, d‫ڐ‬u cho sۖ khác
bi‫ڬ‬t Ñó d‫ێ‬t khoát ph‫ڈ‬i là khác bi‫ڬ‬t m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬ch‫ ێ‬không ph‫ڈ‬i khác
bi‫ڬ‬t lo‫چ‬i tính, nên vi‫ڬ‬c xét chúng m‫ھ‬t cách riêng r‫ ڢ‬là thۖc sۖ
quan y‫ڤ‬u. Có nh‫۔‬ng ni‫ڦ‬m tin ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n ngay khi nh‫۔‬ng cÃn
c‫ ێ‬c‫ی‬a chúng chŰa ÑŰ‫ۈ‬c tính Ñ‫ڤ‬n, trong khi nh‫۔‬ng ni‫ڦ‬m tin khác
ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n b‫ۄ‬i l‫ ڢ‬cÃn c‫ ێ‬c‫ی‬a chúng Ñã ÑŰ‫ۈ‬c kh‫ڈ‬o sát.

Khi nói “XŰa kia ngŰ‫ۂ‬i ta t‫ې‬ng cho là th‫ ڤ‬gi‫ۀ‬i này b‫ږ‬ng
ph‫ژ‬ng,” ho‫ڜ‬c “Tôi tŰ‫ۄ‬ng anh v‫ې‬a Ñi qua trŰ‫ۀ‬c nhà”, chúng ta bi‫ڨ‬u
Ñ‫چ‬t m‫ھ‬t ni‫ڦ‬m tin: Ñi‫ڦ‬u gì Ñó ÑŰ‫ۈ‬c thâu nh‫ڒ‬n, bám gi‫۔‬, thu‫ڒ‬n theo,
ho‫ڜ‬c xác nh‫ڒ‬n. NhŰng nh‫۔‬ng suy nghé Ñó có th‫ ڨ‬hàm nghéa có
m‫ھ‬t gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh ÑŰ‫ۈ‬c th‫ې‬a nh‫ڒ‬n trong khi nh‫۔‬ng cÃn c‫ ێ‬thۖc sۖ c‫ی‬a
nó không h‫ ڦ‬ÑŰ‫ۈ‬c tính Ñ‫ڤ‬n. Nh‫۔‬ng m‫ڬ‬nh Ñ‫ ڦ‬ÑŰa ra Ñ‫ ی‬Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n
Ñ‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c xem là nh‫۔‬ng ni‫ڦ‬m tin, nhŰng có th‫ ڨ‬chŰa th‫ڴ‬a mãn c‫ڊ‬p
Ñ‫ ھ‬cao nh‫ڊ‬t c‫ی‬a ý nghé; duy m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u giá tr‫ ڰ‬c‫ی‬a chúng xét trong ý
nghéa nâng Ñ‫ ۆ‬ni‫ڦ‬m tin thì Ñã không h‫ ڦ‬ÑŰ‫ۈ‬c tính t‫ۀ‬i.

Nh‫۔‬ng suy nghé ki‫ڨ‬u Ñó l‫ۀ‬n d‫ڌ‬n m‫ھ‬t cách vô th‫ێ‬c và không
h‫ ڦ‬quy chi‫ڤ‬u vào vi‫ڬ‬c Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i m‫ھ‬t ni‫ڦ‬m tin Ñúng. Nh‫۔‬ng ý nghé Ñó
ÑŰ‫ۈ‬c ta tóm b‫ڔ‬t l‫ڊ‬y – chúng ta không rõ b‫ږ‬ng cách nào. T‫ ې‬nh‫۔‬ng
Ñ‫ڌ‬u m‫ڶ‬i khu‫ڊ‬t khúc và qua nh‫۔‬ng c‫ے‬a ngõ không ng‫ ۂ‬t‫ۀ‬i, chúng
nghi‫ڪ‬m nhiên ÑŰ‫ۈ‬c ta th‫ې‬a nh‫ڒ‬n và vô hình trung Ñi vào trong
sinh ho‫چ‬t tinh th‫ڌ‬n c‫ی‬a chúng ta. L‫ ڦ‬l‫ڶ‬i, sۖ truy‫ڦ‬n th‫ۊ‬, sۖ b‫ڔ‬t
chŰ‫ۀ‬c – t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng cái Ãn theo quy‫ڦ‬n uy trong d‫چ‬ng th‫ێ‬c nào
Ñó, ho‫ڜ‬c dۖa vào l‫ۈ‬i th‫ ڤ‬c‫ی‬a chính chúng ta, ho‫ڜ‬c hòa quy‫ڬ‬n v‫ۀ‬i
m‫ھ‬t Ñam mê mãnh li‫ڬ‬t – Ñ‫ڦ‬u ph‫ڈ‬i ch‫ڰ‬u trách nhi‫ڬ‬m v‫ ڦ‬chúng.
Nh‫۔‬ng ý nghé Ñó là thành ki‫ڤ‬n, t‫ێ‬c là, nh‫۔‬ng phán Ñoán chŰa
ÑŰ‫ۈ‬c th‫ڎ‬m tra, chŰa ph‫ڈ‬i là nh‫۔‬ng xét Ñoán v‫ڶ‬n dۖa trên vi‫ڬ‬c
 kh‫ڈ‬o sát các b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng*.
Suy tŰ‫ۄ‬ng IV. Nh‫۔‬ng ý nghé ÑŰa l‫چ‬i ni‫ڦ‬m tin tۖ thân có m‫ھ‬t vai trò quan
trong
tr‫ڲ‬ng là chúng d‫ڐ‬n t‫ۀ‬i tŰ duy ph‫ڈ‬n thân, t‫ۀ‬i sۖ truy v‫ڊ‬n h‫۔‬u ý vào
nghéa ch‫ڜ‬t
ch‫ ڢ‬nh‫ڊ‬t là b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t, vào các Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n và cš s‫ ۄ‬c‫ی‬a ni‫ڦ‬m tin. T‫ ې‬nh‫۔‬ng Ñám
có cân mây mà nghé tŰ‫ۄ‬ng t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng con cá voi và l‫چ‬c Ñà, t‫ێ‬c là tۖ tiêu
nh‫ڔ‬c t‫ۀ‬i
khi‫ڨ‬n b‫ږ‬ng trí tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng, có th‫ ڨ‬Ñ‫ڲ‬ng l‫چ‬i trong ta là sۖ thích
cÃn c‫ ێ‬và
nh‫۔‬ng h‫ڬ‬ thú, mà không ÑŰa d‫ڐ‬n t‫ۀ‬i m‫ھ‬t ni‫ڦ‬m tin c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬nào. NhŰng khi
qu‫ ڈ‬c‫ی‬a nghé r‫ږ‬ng th‫ ڤ‬gi‫ۀ‬i là b‫ږ‬ng ph‫ژ‬ng, t‫ێ‬c là Ñã gán cho m‫ھ‬t sۖ v‫ڒ‬t có
vi‫ڬ‬c tin
thۖc m‫ھ‬t tính ch‫ڊ‬t nhŰ th‫ ڨ‬Ñó là thu‫ھ‬c tính thۖc sۖ c‫ی‬a v‫ڒ‬t ‫ڊ‬y. K‫ڤ‬t
tŰ‫ۄ‬ng
lu‫ڒ‬n này bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬cho m‫ڶ‬i ràng bu‫ھ‬c gi‫۔‬a các sۖ v‫ڒ‬t, và do v‫ڒ‬y,
gi‫ڶ‬ng nhŰ ý nghé tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng, không b‫ ڰ‬bi‫ڤ‬n Ñ‫ں‬i theo tâm tr‫چ‬ng
chúng ta. Ni‫ڦ‬m tin vào tính b‫ږ‬ng ph‫ژ‬ng c‫ی‬a th‫ ڤ‬gi‫ۀ‬i s‫ ڢ‬khi‫ڤ‬n cho
ngŰ‫ۂ‬i gi‫ ۔‬ni‫ڦ‬m tin ‫ڊ‬y suy nghé v‫ ڦ‬các Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng khác theo nh‫۔‬ng
cách th‫ێ‬c riêng nào Ñó, ch‫ژ‬ng h‫چ‬n nhŰ v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng thiên th‫ڨ‬, v‫ڦ‬
nh‫۔‬ng Ñi‫ڨ‬m Ñ‫ڶ‬i chân {trong trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p c‫ی‬a Ñ‫ڰ‬a c‫ڌ‬u}, v‫ ڦ‬kh‫ڈ‬
nÃng hàng h‫ڈ‬i. Nó s‫ ڢ‬quy Ñ‫ڰ‬nh nh‫۔‬ng hành Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a anh ta sao
cho phù h‫ۈ‬p v‫ۀ‬i ý ni‫ڬ‬m mà anh ta mang trong Ñ‫ڌ‬u v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i
tŰ‫ۈ‬ng này.

Sau Ñó nh‫۔‬ng h‫ ڬ‬qu‫ ڈ‬c‫ی‬a ni‫ڦ‬m tin này tác Ñ‫ھ‬ng lên nh‫۔‬ng
ni‫ڦ‬m tin khác và lên hành vi có th‫ ڨ‬tr‫ ۄ‬nên h‫ ڬ‬tr‫ڲ‬ng t‫ۀ‬i Ñ‫ ھ‬ngŰ‫ۂ‬i
ta bu‫ھ‬c lòng ph‫ڈ‬i xem xét nh‫۔‬ng cš s‫ ۄ‬ho‫ڜ‬c lý l‫ ڢ‬cho ni‫ڦ‬m tin
c‫ی‬a mình cùng nh‫۔‬ng h‫ڒ‬u qu‫ ڈ‬nó kéo theo. Ði‫ڦ‬u mu‫ڶ‬n nói t‫ۀ‬i ‫ۄ‬
Ñây là ý nghé ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh – ý nghé trong ý nghéa chân thۖc và d‫ێ‬t
khoát c‫ی‬a nó.

NgŰ‫ۂ‬i ta nghé r‫ږ‬ng th‫ ڤ‬gi‫ۀ‬i này là b‫ږ‬ng ph‫ژ‬ng cho t‫ۀ‬i khi
Columbus nghé r‫ږ‬ng nó tròn. Ý nghé trŰ‫ۀ‬c là ni‫ڦ‬m tin c‫ی‬a nh‫۔‬ng
 ngŰ‫ۂ‬i không có s‫ێ‬c m‫چ‬nh ho‫ڜ‬c can Ñ‫ڈ‬m Ñ‫ ڨ‬ch‫ڊ‬t v‫ڊ‬n nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u
quanh h‫ ڲ‬ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n và d‫چ‬y Ñ‫ڼ‬, nh‫ڊ‬t là khi nó ÑŰ‫ۈ‬c ÑŰa ra
và dŰ‫ۂ‬ng nhŰ ÑŰ‫ۈ‬c th‫ې‬a nh‫ڒ‬n b‫ۄ‬i nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c hi‫ڨ‬n hi‫ڬ‬n trŰ‫ۀ‬c
c‫ڈ‬m quan. Ý nghé c‫ی‬a Columbus là m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n có lu‫ڒ‬n gi‫ڈ‬i. Nó
th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n sۖ sâu sát trong vi‫ڬ‬c tìm hi‫ڨ‬u sۖ v‫ڒ‬t, sۖ sÃm soi và tu
chính b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng, vi‫ڬ‬c tìm ra ý nghéa c‫ی‬a nh‫۔‬ng gi‫ ڈ‬thuy‫ڤ‬t khác
nhau, và vi‫ڬ‬c so sánh nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬lý thuy‫ڤ‬t này v‫ۀ‬i nhau và v‫ۀ‬i
nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t Ñã bi‫ڤ‬t. Vì Columbus không m‫ڜ‬c nhiên ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n
nh‫۔‬ng lý thuy‫ڤ‬t ÑŰšng th‫ۂ‬i, vì ông nghi ng‫ ۂ‬và tra v‫ڊ‬n, ông Ñ‫چ‬t
Ñ‫ڤ‬n ý nghé Ñó. Hoài nghi nh‫۔‬ng cái ÑŰ‫ۈ‬c xem nhŰ ÑŰšng nhiên,
v‫ڶ‬n b‫ڔ‬t r‫ ڪ‬t‫ ې‬thói quen truy‫ڦ‬n Ñ‫ۂ‬i và tin vào nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u tŰ‫ۄ‬ng
nhŰ không th‫ڨ‬, ông Ñã ti‫ڤ‬p t‫ۊ‬c suy nghé cho Ñ‫ڤ‬n khi tìm ra b‫ږ‬ng
ch‫ێ‬ng ch‫ێ‬ng minh cho ni‫ڦ‬m tin cĩng nhŰ bác b‫ ڴ‬nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ông
không tin. Ngay c‫ ڈ‬khi k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n c‫ی‬a ông r‫ڶ‬t cu‫ھ‬c là sai thì ni‫ڦ‬m
tin ‫ڊ‬y v‫ڐ‬n thu‫ھ‬c vào m‫ھ‬t lo‫چ‬i khác so v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng ni‫ڦ‬m tin mà nó
xung kh‫ڔ‬c, b‫ۄ‬i l‫ ڢ‬nó Ñ‫چ‬t Ñ‫ڤ‬n theo m‫ھ‬t phŰšng cách khác h‫ژ‬n.
Ð‫ڰ‬nh nghéa Nh‫۔‬ng suy tính Ñ‫ڔ‬n Ño, tích cۖc, b‫ڦ‬n b‫ڮ‬, và c‫ڎ‬n tr‫ڲ‬ng Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i
cho tŰ duy
b‫ڊ‬t c‫ ێ‬ni‫ڦ‬m tin ho‫ڜ‬c hình th‫ێ‬c nào c‫ی‬a tri th‫ێ‬c dŰ‫ۀ‬i sۖ soi t‫ ڴ‬c‫ی‬a
ph‫ڈ‬n thân
nh‫۔‬ng cÃn c‫ ێ‬nâng Ñ‫ ۆ‬nó, và nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n mà nó có xu hŰ‫ۀ‬ng
gi‫ڈ‬i phóng, t‫چ‬o nên tŰ duy ph‫ڈ‬n thân. B‫ڊ‬t c‫ ێ‬hình th‫ێ‬c suy tŰ‫ۄ‬ng
nào trong s‫ ڶ‬ba ki‫ڨ‬u ban Ñ‫ڌ‬u Ñ‫ڦ‬u khó lòng kích thích ÑŰ‫ۈ‬c ki‫ڨ‬u tŰ
duy lo‫چ‬i này; nhŰng m‫ھ‬t khi Ñã ÑŰ‫ۈ‬c nhen lên, nó là m‫ھ‬t n‫ ڼ‬lۖc
Ñ‫ڌ‬y ý th‫ێ‬c và tۖ nguy‫ڬ‬n trong vi‫ڬ‬c ki‫ڤ‬n t‫چ‬o ni‫ڦ‬m tin có cš s‫ۄ‬
v‫۔‬ng ch‫ڔ‬c.

§2. Thành t‫ ڶ‬c‫ڶ‬t lõi trong suy tŰ‫ۄ‬ng

 Có m‫ھ‬t Tuy nhiên không có nh‫۔‬ng ÑŰ‫ۂ‬ng ranh rõ r‫ڬ‬t gi‫۔‬a nh‫۔‬ng v‫ڒ‬n
thành t‫ڶ‬
Ñ‫ھ‬ng v‫ې‬a phác qua. Vi‫ڬ‬c t‫چ‬o l‫ڒ‬p ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng thói quen tŰ duy
chung
trong các Ñúng Ñ‫ڔ‬n s‫ ڢ‬d‫ ڪ‬dàng hšn nhi‫ڦ‬u n‫ڤ‬u nh‫۔‬ng ki‫ڨ‬u suy xét khác bi‫ڬ‬t
lo‫چ‬i suy Ñó không vô tình cài l‫ڐ‬n vào nhau. Ð‫ڤ‬n Ñây, chúng ta Ñã xem xét
tŰ‫ۄ‬ng:
nh‫۔‬ng ví d‫ ۊ‬khá cۖc Ñoan tiêu bi‫ڨ‬u cho t‫ې‬ng lo‫چ‬i nh‫ږ‬m làm
khoáng Ñ‫چ‬t ph‫چ‬m vi ch‫ ی‬Ñ‫ڦ‬. Gi‫ ۂ‬chúng ta Ñi ngŰ‫ۈ‬c l‫چ‬i sۖ v‫ڒ‬n
Ñ‫ھ‬ng này; chúng ta xét m‫ھ‬t tình hu‫ڶ‬ng cÃn cš c‫ی‬a hành Ñ‫ھ‬ng
nghé, gi‫۔‬a m‫ھ‬t bên là sۖ kh‫ڈ‬o sát b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng c‫ڎ‬n tr‫ڲ‬ng v‫ۀ‬i m‫ھ‬t
bên là dòng các suy nghé thu‫ڌ‬n túy vô tŰ lۖ. M‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i Ñang d‫چ‬o
b‫ ھ‬m‫ھ‬t ngày Ñ‫ڞ‬p tr‫ۂ‬i n‫ڲ‬. L‫ڌ‬n cu‫ڶ‬i ngŰ‫ۀ‬c lên anh ta th‫ڊ‬y tr‫ۂ‬i v‫ڐ‬n
còn trong; trong khi Ñ‫ڌ‬u óc hãy còn b‫ڒ‬n vi‫ڬ‬c riêng, anh ta th‫ڊ‬y
không khí có v‫ ڠ‬se l‫چ‬nh hšn. Anh ta nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y tr‫ۂ‬i có v‫ ڠ‬s‫ڔ‬p
mŰa; ngŰ‫ۀ‬c m‫ڔ‬t nhìn, anh ta th‫ڊ‬y có Ñám mây Ñen ngang tr‫ۂ‬i và
v‫ھ‬i r‫ڈ‬o bŰ‫ۀ‬c. V‫ڒ‬y nh‫۔‬ng tình hu‫ڶ‬ng nhŰ th‫ ڤ‬thì Ñi‫ڦ‬u gì có th‫ڨ‬
ÑŰ‫ۈ‬c xem là ý nghé? C‫ ڈ‬hành Ñ‫ھ‬ng Ñi l‫ڐ‬n vi‫ڬ‬c phát hi‫ڬ‬n hši l‫چ‬nh
trong không khí Ñ‫ڦ‬u không ph‫ڈ‬i là ý nghé. Ð‫ھ‬ng tác bŰ‫ۀ‬c chân là
m‫ھ‬t phŰšng cách hành Ñ‫ھ‬ng; nhìn th‫ڊ‬y và nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t là d‫چ‬ng ho‫چ‬t
Ñ‫ھ‬ng khác. Tuy nhiên kh‫ ڈ‬nÃng tr‫ۂ‬i s‫ڔ‬p Ñ‫ ں‬mŰa là Ñi‫ڦ‬u gì Ñó
ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i ra. NgŰ‫ۂ‬i Ñi d‫چ‬o c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y hši l‫چ‬nh; anh ta nghé
Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng Ñám mây và cšn mŰa chۖc ‫ڒ‬p xu‫ڶ‬ng.
Sۖ g‫ۈ‬i ý ‫ ۃ‬Ñây ta có m‫ھ‬t tình hu‫ڶ‬ng gi‫ڶ‬ng nhŰ khi m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i nhìn
Ñ‫ڤ‬n Ñi‫ڦ‬u
gì ngoài
Ñám mây thì tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng ra hình ngŰ‫ۂ‬i v‫ۀ‬i khuôn m‫ڜ‬t. Suy nghé
t‫ڌ‬m m‫ڔ‬t. trong c‫ ڈ‬hai tình hu‫ڶ‬ng này (tình hu‫ڶ‬ng thۖc tin và tình hu‫ڶ‬ng
Mà sۖ tiêu khi‫ڨ‬n) liên quan t‫ۀ‬i m‫ھ‬t sۖ ki‫ڬ‬n Ñã ÑŰ‫ۈ‬c ghi nh‫ڒ‬n hay là
ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh
can dۖ c‫ڈ‬
ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c, kéo theo Ñi‫ڦ‬u gì Ñó không ÑŰ‫ۈ‬c quan sát th‫ڊ‬y mà
vào nh‫۔‬ng ÑŰ‫ۈ‬c Ñem vào trong trí óc, ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i ra t‫ ې‬cái Ñã trông th‫ڊ‬y.
 liên h‫ڬ‬ Chúng ta nói r‫ږ‬ng cái này nh‫ڔ‬c ta v‫ ڦ‬cái kia. Tuy nhiên, song Ñ‫ڶ‬i
n‫ږ‬m trong
v‫ۀ‬i nhân t‫ ڶ‬quy Ñ‫ڸ‬ng hai tình hu‫ڶ‬ng dù cho sۖ g‫ۈ‬i ý này còn có
vi‫ڬ‬c báo
hi‫ڬ‬u m‫ھ‬t nhân t‫ ڶ‬th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n sۖ khác bi‫ڬ‬t rõ r‫ڬ‬t. Chúng ta không tin vào
khuôn m‫ڜ‬t do Ñám mây t‫چ‬o ra; chúng ta không m‫ڈ‬y may Ñ‫ڔ‬n Ño
xem li‫ڬ‬u Ñó có ph‫ڈ‬i sۖ thۖc. Trong Ñó không h‫ ڦ‬có suy tŰ ph‫ڈ‬n
t‫ڮ‬nh. Trái l‫چ‬i, cšn mŰa chۖc ‫ڒ‬p xu‫ڶ‬ng g‫ۈ‬i ra m‫ھ‬t nguy cš thۖc sۖ
– m‫ھ‬t sۖ ki‫ڬ‬n hoàn toàn có th‫ ڨ‬x‫ڈ‬y Ñ‫ڤ‬n có cùng b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t v‫ۀ‬i sۖ
c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n hši l‫چ‬nh trong không khí. Nói khác Ñi, ta không coi
Ñám mây có nghéa ho‫ڜ‬c ch‫ ڮ‬rõ m‫ھ‬t khuôn m‫ڜ‬t mà nó ch‫ ڮ‬Ñšn
thu‫ڌ‬n g‫ۈ‬i ra hình m‫ڜ‬t ngŰ‫ۂ‬i trong khi chúng ta thۖc sۖ bÃn khoÃn
li‫ڬ‬u cái l‫چ‬nh kia có th‫ ڨ‬chuy‫ڨ‬n sang thành cšn mŰa. Trong tình
hu‫ڶ‬ng Ñ‫ڌ‬u, khi th‫ڊ‬y m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng, ta nói r‫ږ‬ng Ñi‫ڦ‬u Ñó làm ta
ch‫ۈ‬t nghé sang Ñi‫ڦ‬u gì khác; trong tình hu‫ڶ‬ng th‫ ێ‬hai, ta có Ñ‫ڔ‬n
Ño xem kh‫ ڈ‬nÃng và b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t c‫ی‬a m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬gi‫۔‬a cái trông th‫ڊ‬y
và cái ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i ra. Cái trông th‫ڊ‬y theo nghéa nào Ñó ÑŰ‫ۈ‬c coi nhŰ
cÃn c‫ ێ‬ho‫ڜ‬c cš s‫ ۄ‬cho ni‫ڦ‬m tin vào cái ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i ra; nó mang m‫ھ‬t
ch‫ڊ‬t lŰ‫ۈ‬ng làm ch‫ێ‬ng c‫ێ‬.
Nh‫۔‬ng Chính ch‫ێ‬c nÃng mà cái này báo hi‫ڬ‬u ho‫ڜ‬c ch‫ ڮ‬ra cái kia, và
cách di‫ڪ‬n
Ñ‫چ‬t nhŰ
vì th‫ ڤ‬hŰ‫ۀ‬ng ta vào vi‫ڬ‬c xét xem cái Ñó ÑŰ‫ۈ‬c coi là sۖ Ñ‫ڈ‬m b‫ڈ‬o
nhau cho cho ni‫ڦ‬m tin vào cái kia Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬nào, khi Ñó nó là nhân t‫ڶ‬
ch‫ێ‬c nÃng trung tâm trong m‫ڲ‬i tŰ duy ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh ho‫ڜ‬c là mang tính trí tu‫ ڬ‬Ñ‫ڜ‬c
c‫ی‬a tác
Ñ‫ھ‬ng báo
thù. B‫ږ‬ng cách ÑŰa ra nh‫۔‬ng tình th‫ ڤ‬khác nhau bi‫ڨ‬u hi‫ڬ‬n qua
hi‫ڬ‬u nh‫۔‬ng t‫ ې‬nhŰ báo hi‫ڬ‬u và ch‫ ڮ‬ra, ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c s‫ ڢ‬tìm ra cho b‫ڈ‬n thân
nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n có thۖc ÑŰ‫ۈ‬c di‫ڪ‬n Ñ‫چ‬t b‫ۄ‬i c‫ۊ‬m t‫ ې‬tŰ duy ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh.
Nh‫۔‬ng t‫ ې‬có cùng nghéa v‫ۀ‬i c‫ۊ‬m t‫ ې‬này bao g‫ڸ‬m: ch‫ ڮ‬t‫ۀ‬i, nói v‫ڦ‬,
báo hi‫ڬ‬u, dۖ báo, bi‫ڨ‬u hi‫ڬ‬n, Ñ‫چ‬i di‫ڬ‬n, ng‫ ۊ‬ý*. Chúng ta cĩng nói
 r‫ږ‬ng cái này là Ñi‫ڦ‬m báo cho cái kia; ti‫ڦ‬m Ñ‫ڰ‬nh cái kia, hay là
tri‫ڬ‬u ch‫ێ‬ng c‫ی‬a cái Ñó, ho‫ڜ‬c là chìa khóa cho nó, ho‫ڜ‬c (n‫ڤ‬u sۖ
liên h‫ ڬ‬t‫ ڴ‬ra khá mù m‫ )ۂ‬nó ám ch‫ڮ‬, phô ra ng‫ ۊ‬ý, b‫ھ‬c l‫ ھ‬Ñ‫ڌ‬u m‫ڶ‬i
ho‫ڜ‬c mang Ñ‫ڤ‬n c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n.
Ph‫ڈ‬n tŰ TŰ duy ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh vì th‫ ڤ‬hàm ý cái gì ÑŰ‫ۈ‬c tin (ho‫ڜ‬c không
và sۖ tin
tin), không ph‫ڈ‬i qua sۖ bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t trۖc di‫ڬ‬n c‫ی‬a nó, mà qua Ñi‫ڦ‬u
tŰ‫ۄ‬ng dۖa
trên b‫ږ‬ng khác có v‫ ڰ‬th‫ ڤ‬ch‫ێ‬ng nhân, b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng, b‫ږ‬ng c‫ۀ‬, biên nh‫ڒ‬n, b‫ڈ‬o
ch‫ێ‬ng Ñ‫ڈ‬m; t‫ێ‬c là làm cš s‫ ۄ‬tin tŰ‫ۄ‬ng. Có lúc, ta trۖc ti‫ڤ‬p c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n
ho‫ڜ‬c tr‫ڈ‬i nghi‫ڬ‬m cšn mŰa; lúc khác, ta suy Ñoán v‫ ڦ‬cšn mŰa b‫ږ‬ng
vi‫ڬ‬c nhìn ngó cây c‫ڶ‬i, ho‫ڜ‬c ta bi‫ڤ‬t tr‫ۂ‬i s‫ڔ‬p có mŰa cÃn c‫ ێ‬vào tình
tr‫چ‬ng b‫ڌ‬u khí quy‫ڨ‬n hay qua ch‫ ڮ‬báo phong vĩ bi‫ڨ‬u. Có lúc, ta
th‫ڊ‬y có ngŰ‫ۂ‬i (ho‫ڜ‬c gi‫ ڈ‬là nhŰ v‫ڒ‬y) mà không c‫ڌ‬n thông qua sۖ
vi‫ڬ‬c trung gian nào; lúc khác, ta l‫چ‬i không dám ch‫ڔ‬c vào chính
Ñi‫ڦ‬u m‫ڔ‬t ta th‫ڊ‬y, và truy tìm nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c cùng Ñi kèm có ý
nghéa nhŰ nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u, ch‫ ڮ‬báo, Ñi‫ڦ‬m báo cho Ñi‫ڦ‬u mà ta ph‫ڈ‬i
tin tŰ‫ۄ‬ng.

TŰ duy, trong nh‫۔‬ng m‫ۊ‬c Ñích c‫ی‬a tra v‫ڊ‬n này, ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڰ‬nh
nghéa nhŰ là sۖ v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng trong Ñó nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t hi‫ڬ‬n th‫ۂ‬i g‫ۈ‬i t‫ۀ‬i
nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t (ho‫ڜ‬c sۖ thۖc) khác theo cách gây t‫چ‬o ni‫ڦ‬m tin vào
cái sau dۖa trên cš s‫ ۄ‬ho‫ڜ‬c dۖa vào sۖ b‫ڈ‬o Ñ‫ڈ‬m c‫ی‬a cái trŰ‫ۀ‬c.
Chúng ta không Ñ‫ڜ‬t ni‫ڦ‬m tin Ñšn gi‫ڈ‬n ch‫ ڮ‬dۖa vào suy lu‫ڒ‬n ‫ ۄ‬m‫ێ‬c
Ñ‫ ھ‬b‫ڈ‬o Ñ‫ڈ‬m cao nh‫ڊ‬t. Khi nói “Tôi nghé th‫ ”ڤ‬t‫ێ‬c là ng‫ ۊ‬ý tôi v‫ڐ‬n
chŰa bi‫ڤ‬t th‫ڤ‬. Ni‫ڦ‬m tin thu ÑŰ‫ۈ‬c thông qua suy lu‫ڒ‬n có th‫ ڨ‬mãi v‫ڦ‬
sau m‫ۀ‬i ÑŰ‫ۈ‬c xác nh‫ڒ‬n và Ñ‫ێ‬ng v‫۔‬ng, nhŰng tۖ thân nó luôn
ch‫ێ‬a Ñۖng trong mình Ñôi ph‫ڌ‬n gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh.
 §3. Nh‫۔‬ng thành t‫ ڶ‬c‫ی‬a suy nghé ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh

Ta có th‫ ڨ‬ng‫ې‬ng ‫ ۄ‬Ñây vi‫ڬ‬c mô t‫ ڈ‬nh‫۔‬ng khía c‫چ‬nh có tính

ch‫ڊ‬t b‫ ڦ‬ngoài và hi‫ڨ‬n nhiên c‫ی‬a sۖ vi‫ڬ‬c ÑŰ‫ۈ‬c g‫ڲ‬i là suy nghé. Suy
xét sâu hšn n‫۔‬a l‫ڒ‬p t‫ێ‬c cho ta th‫ڊ‬y nh‫۔‬ng chu trình góp m‫ڜ‬t vào
trong m‫ڼ‬i v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a sۖ ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh. Nh‫۔‬ng chu trình này g‫ڸ‬m:
(a) m‫ھ‬t tr‫چ‬ng thái b‫ڶ‬i r‫ڶ‬i, bÃn khoÃn, ng‫ ۂ‬vۖc; và (b) m‫ھ‬t hành vi
tìm tòi ho‫ڜ‬c tra xét v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng theo hŰ‫ۀ‬ng soi t‫ ڴ‬nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c k‫ڤ‬
ti‫ڤ‬p có tác d‫ۊ‬ng minh ch‫ێ‬ng ho‫ڜ‬c vô hi‫ڬ‬u hóa sۖ tin tŰ‫ۄ‬ng Ñã g‫ۈ‬i
m‫ۄ‬.
Ý nghéa (a) NhŰ trong ví d‫ ۊ‬minh h‫ڲ‬a, cái l‫چ‬nh x‫ھ‬c vào ngŰ‫ۂ‬i gây xáo
c‫ی‬a sۖ b‫ڊ‬t
Ñ‫ھ‬ng và hoang mang, chí ít trong m‫ھ‬t thoáng ch‫ڶ‬c. Do nó ‫ڒ‬p Ñ‫ڤ‬n
t‫ڊ‬t
b‫ڊ‬t ng‫ۂ‬, c‫ڈ‬m giác rùng mình hay sۖ gián Ño‫چ‬n suy nghé Ñó c‫ڌ‬n
ÑŰ‫ۈ‬c lý gi‫ڈ‬i, xác Ñ‫ڰ‬nh, ho‫ڜ‬c Ñ‫ڰ‬nh rõ. Nói r‫ږ‬ng sۖ Ñ‫ھ‬t bi‫ڤ‬n v‫ ڦ‬nhi‫ڬ‬t
Ñ‫ ھ‬gây ra v‫ڊ‬n Ñ‫ڊ ڦ‬y thì xem ch‫ې‬ng v‫ڐ‬n khiên cŰ‫ۆ‬ng và gi‫ ڈ‬t‫چ‬o;
song n‫ڤ‬u ta s‫ښ‬n lòng m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng ý nghéa c‫ی‬a t‫ ې‬v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬bao quát b‫ڊ‬t
c‫ ێ‬Ñi‫ڦ‬u gì – cho dù Ñi‫ڦ‬u Ñó có tính ch‫ڊ‬t nh‫ ڴ‬nh‫ڜ‬t và thông thŰ‫ۂ‬ng
c‫ ۆ‬nào Ñi n‫۔‬a – gây bÃn khoÃn và thách Ñ‫ ڶ‬trí óc, làm lung lay
chút tín tŰ‫ۄ‬ng v‫ڶ‬n dé Ñã mong manh, thì qu‫ ڈ‬thۖc khi ‫ڊ‬y có m‫ھ‬t
v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬hay m‫ڶ‬i b‫ڒ‬n tâm Ñã x‫ڈ‬y ra cùng lúc v‫ۀ‬i tr‫ڈ‬i nghi‫ڬ‬m Ñ‫ھ‬t
bi‫ڤ‬n này.
Và c‫ی‬a (b) Ð‫ھ‬ng tác ng‫ڎ‬ng Ñ‫ڌ‬u, ngŰ‫ۀ‬c m‫ڔ‬t quét ánh nhìn ngang b‫ڌ‬u
vi‫ڬ‬c truy
v‫ڊ‬n v‫ۀ‬i
tr‫ۂ‬i, là nh‫۔‬ng hành Ñ‫ھ‬ng ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng Ñ‫ ڨ‬ÑŰa vào ý th‫ێ‬c nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t
m‫ۊ‬c Ñích nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c có tác d‫ۊ‬ng Ñem Ñ‫ڤ‬n l‫ۂ‬i gi‫ڈ‬i Ñáp cho c‫ڈ‬m giác se
th‫ے‬ l‫چ‬nh. Nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c Ñó tho‫چ‬t Ñ‫ڌ‬u khi‫ڤ‬n ta Ñôi chút b‫ڶ‬i r‫ڶ‬i; tuy
nghi‫ڬ‬m
v‫ڒ‬y, chúng g‫ۈ‬i m‫ ۄ‬t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng Ñám mây. Ð‫ھ‬ng tác nhìn ngó là m‫ھ‬t
 hành vi khám phá xem li‫ڬ‬u l‫ۂ‬i gi‫ڈ‬i Ñáp này có th‫ڴ‬a Ñáng chÃng,
cho r‫ږ‬ng hành Ñ‫ھ‬ng nhìn ngó h‫ڌ‬u nhŰ không c‫ڌ‬n suy nghé này là
hành vi nghiên c‫ێ‬u ho‫ڜ‬c tra v‫ڊ‬n thì xem ch‫ې‬ng cĩng v‫ڐ‬n Ñôi chút
gŰ‫ۈ‬ng ép. NhŰng m‫ھ‬t l‫ڌ‬n n‫۔‬a, n‫ڤ‬u ta s‫ښ‬n lòng khái quát nh‫۔‬ng ý
ni‫ڬ‬m v‫ ڦ‬v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a trí óc bao g‫ڸ‬m t‫ ې‬nh‫۔‬ng th‫ ێ‬nh‫ ڴ‬nh‫ڜ‬t và
thông thŰ‫ۂ‬ng cho t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng th‫ ێ‬mang tính k۞ thu‫ڒ‬t và khó hi‫ڨ‬u,
thì không có lý gì khi‫ڤ‬n ta g‫چ‬t Ñi vi‫ڬ‬c g‫ڔ‬n cho hành Ñ‫ھ‬ng ngŰ‫ۀ‬c
nhìn Ñó cách g‫ڲ‬i tên nhŰ v‫ڒ‬y c‫ڈ‬. Ý nghéa chung cho hành Ñ‫ھ‬ng
tra xét này là Ñ‫ ڨ‬xác nh‫ڒ‬n ho‫ڜ‬c ph‫ ی‬nh‫ڒ‬n ni‫ڦ‬m tin Ñã ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i
m‫ۄ‬. Nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c m‫ۀ‬i ÑŰ‫ۈ‬c mang l‫چ‬i trong ý ni‫ڬ‬m, qua Ñó
chúng xác thۖc ý tŰ‫ۄ‬ng v‫ ڦ‬tình tr‫چ‬ng th‫ۂ‬i ti‫ڤ‬t Ñang s‫ڔ‬p thay Ñ‫ں‬i,
ho‫ڜ‬c ph‫ ی‬nh‫ڒ‬n Ñi‫ڦ‬u Ñó.
Tìm M‫ھ‬t ví d‫ ۊ‬khác, cĩng hay g‫ڜ‬p nhŰng không Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c quá nh‫ڴ‬
ÑŰ‫ۂ‬ng là
nh‫ڜ‬t, có th‫ ڨ‬minh ch‫ێ‬ng bài h‫ڲ‬c này. Trên vùng Ñ‫ڊ‬t l‫چ‬, m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i
ví d‫ ۊ‬minh
h‫ڲ‬a cho tŰ t‫ۀ‬i m‫ھ‬t ngã ba ÑŰ‫ۂ‬ng. Vì không rõ phŰšng hŰ‫ۀ‬ng, anh ta phân
duy ph‫ڈ‬n vân và Ñ‫ێ‬ng l‫چ‬i. L‫ڶ‬i nào m‫ۀ‬i là l‫ڶ‬i Ñi Ñúng? Làm th‫ ڤ‬nào thoát
t‫ڮ‬nh
kh‫ڴ‬i trình tr‫چ‬ng r‫ڔ‬c r‫ڶ‬i này? Ch‫ ڮ‬có m‫ھ‬t trong hai cách: ho‫ڜ‬c anh
ta c‫ ێ‬th‫ ڤ‬d‫ڊ‬n bŰ‫ۀ‬c, phó m‫ڜ‬c cho may r‫ی‬i, ho‫ڜ‬c anh ta ph‫ڈ‬i tìm ra
cš s‫ ۄ‬Ñ‫ڈ‬m b‫ڈ‬o Ñ‫ ڨ‬ch‫ڲ‬n ra l‫ڶ‬i Ñi Ñúng. B‫ڊ‬t c‫ ێ‬sۖ Ñ‫ڔ‬n Ño suy nghé
nào nh‫ږ‬m quy‫ڤ‬t Ñ‫ڰ‬nh vi‫ڬ‬c này Ñ‫ڦ‬u dính t‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c l‫ۊ‬c v‫ڊ‬n nh‫۔‬ng sۖ
ki‫ڬ‬n khác, dù là ÑŰ‫ۈ‬c l‫ڊ‬y ra t‫ ې‬trí nh‫ ۀ‬hay t‫ ې‬sۖ quan sát k۞ càng
hšn, ho‫ڜ‬c c‫ ڈ‬hai. K‫ ڠ‬b‫ ھ‬hành Ñang b‫ڶ‬i r‫ڶ‬i kia h‫ژ‬n ph‫ڈ‬i nhìn trŰ‫ۀ‬c
ngó sau k۞ càng và l‫ۊ‬c tung trí nh‫ۀ‬. Anh ta xoay x‫ ۄ‬tìm ki‫ڤ‬m
b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng c‫ی‬ng c‫ ڶ‬cho ni‫ڦ‬m tin vào sۖ lۖa ch‫ڲ‬n m‫ھ‬t trong hai
ng‫ ڈ‬ÑŰ‫ۂ‬ng – b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng mà s‫ ڢ‬khi‫ڤ‬n anh ta nghiêng v‫ ڦ‬m‫ھ‬t lۖa
ch‫ڲ‬n. Anh ta có th‫ ڨ‬leo lên cây; có th‫ ڨ‬bŰ‫ۀ‬c qua l‫ڶ‬i này r‫ڸ‬i ch‫چ‬y
 sang l‫ڶ‬i kia nhìn ngó, ki‫ڤ‬m tìm m‫ھ‬t d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u, Ñ‫ڌ‬u m‫ڶ‬i, ch‫ ڮ‬d‫ڐ‬n ‫ۄ‬
t‫ې‬ng ng‫ڈ‬. Anh ta mu‫ڶ‬n tìm cho ra cái gì Ñó tۖa h‫ ڸ‬t‫ڊ‬m b‫ڈ‬ng ch‫ڮ‬
ÑŰ‫ۂ‬ng ho‫ڜ‬c t‫ڊ‬m b‫ڈ‬n Ñ‫ڸ‬, và toàn b‫ ھ‬vi‫ڬ‬c suy xét c‫ی‬a anh ta Ñ‫ڦ‬u
nh‫ږ‬m phát hi‫ڬ‬n ra nh‫۔‬ng gì có th‫ ڨ‬h‫ ڼ‬tr‫ ۈ‬cho m‫ۊ‬c Ñích này.
Nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i Chúng ta có th‫ ڨ‬khái quát l‫چ‬i ví d‫ ۊ‬minh h‫ڲ‬a trên. Hành Ñ‫ھ‬ng
ý kh‫ ڈ‬dé
suy nghé b‫ڔ‬t Ñ‫ڌ‬u t‫ ې‬cái có th‫ ڨ‬g‫ڲ‬i tên m‫ھ‬t cách khá xác Ñáng là
nhŰng
không h‫ۈ‬p m‫ھ‬t tình hu‫ڶ‬ng ‫ ۄ‬gi‫۔‬a ngã ba ÑŰ‫ۂ‬ng, m‫ھ‬t tình th‫ ڤ‬lŰ‫ۆ‬ng lۖ, m‫ھ‬t
l‫ڢ‬ sۖ ti‫ڤ‬n thoái lŰ‫ۆ‬ng nan, Ñ‫ڜ‬t ra nh‫۔‬ng kh‫ ڈ‬nÃng có th‫ ڨ‬hoán Ñ‫ں‬i.
Ch‫ې‬ng nào sۖ v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a ta lŰ‫ۀ‬t nh‫ ڞ‬t‫ ې‬vi‫ڬ‬c này sang vi‫ڬ‬c kia,
ho‫ڜ‬c ch‫ې‬ng nào chúng ta còn cho phép trí tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng bay b‫ں‬ng
theo nh‫۔‬ng ý nghé d‫ ڪ‬ch‫ڰ‬u, ch‫ې‬ng Ñó còn chŰa th‫ ڨ‬Ñ‫ڤ‬n ÑŰ‫ۈ‬c óc
ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh. Dù v‫ڒ‬y, cái khó hay là sۖ ngÃn b‫ێ‬c chúng ta Ñ‫ڤ‬n v‫ۀ‬i
ni‫ڦ‬m tin khi‫ڤ‬n cho ta ph‫ڈ‬i ch‫۔‬ng l‫چ‬i. Trong lúc lŰ‫ۆ‬ng lۖ, chúng ta
th‫ڊ‬y mình nhŰ th‫ ڨ‬Ñang leo cây; chúng ta g‫ڔ‬ng tìm ra m‫ھ‬t Ñi‫ڨ‬m
tۖa t‫ ې‬Ñó có th‫ ڨ‬ti‫ڤ‬p t‫ۊ‬c kh‫ڈ‬o v‫ڊ‬n các sۖ vi‫ڬ‬c ti‫ڤ‬p theo và, khi Ñã
bao quát ÑŰ‫ۈ‬c tình hu‫ڶ‬ng hšn, có th‫ ڨ‬Ñ‫ڰ‬nh rõ m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬gi‫۔‬a
nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c hi‫ڬ‬n h‫۔‬u.
Thông qua Vi‫ڬ‬c Ñòi h‫ڴ‬i Ñáp án cho m‫ھ‬t tình tr‫چ‬ng phân vân có vai trò
m‫ۊ‬c Ñích
nhŰ m‫ھ‬t nhân t‫ ڶ‬làm v‫۔‬ng ch‫ڔ‬c và Ñ‫ڰ‬nh hŰ‫ۀ‬ng cho toàn b‫ ھ‬ti‫ڤ‬n
Ñ‫ ڨ‬ch‫ڤ‬
ngۖ suy trình suy tŰ. ‫ ۃ‬Ñâu không có bÃn khoÃn v‫ ڦ‬m‫ھ‬t v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬c‫ڌ‬n hóa
nghé gi‫ڈ‬i ho‫ڜ‬c m‫ھ‬t cái khó c‫ڌ‬n vŰ‫ۈ‬t thoát, thì nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý ti‫ڤ‬n tri‫ڨ‬n
theo hŰ‫ۀ‬ng tùy ti‫ڬ‬n; chúng ta có ki‫ڨ‬u suy nghé Ñ‫ڌ‬u tiên nhŰ Ñã
mô t‫ڈ‬. N‫ڤ‬u lu‫ڸ‬ng ch‫ڈ‬y c‫ی‬a nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý ch‫ ڮ‬Ñšn gi‫ڈ‬n ÑŰ‫ۈ‬c ki‫ڨ‬m
soát do có chung m‫ھ‬t m‫ڐ‬u s‫ ڶ‬c‫ڈ‬m tính, gi‫ڶ‬ng nhŰ sۖ tŰšng h‫ۈ‬p
trong m‫ھ‬t b‫ێ‬c tranh hay m‫ھ‬t câu chuy‫ڬ‬n duy nh‫ڊ‬t, khi Ñó chúng
ta có ki‫ڨ‬u suy nghé th‫ ێ‬hai. NhŰng v‫ۀ‬i m‫ھ‬t câu h‫ڴ‬i c‫ڌ‬n l‫ۂ‬i gi‫ڈ‬i
 Ñáp, m‫ھ‬t tình tr‫چ‬ng lŰ‫ۆ‬ng nan Ñòi h‫ڴ‬i ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c gi‫ڈ‬i quy‫ڤ‬t, thì nó
duy trì m‫ھ‬t m‫ۊ‬c Ñích và gi‫ ۔‬cho dòng ý ki‫ڤ‬n trôi ch‫ڈ‬y theo m‫ھ‬t
lu‫ڸ‬ng m‫چ‬ch xác Ñ‫ڰ‬nh. M‫ڼ‬i k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n g‫ۈ‬i ra ÑŰ‫ۈ‬c ki‫ڨ‬m nghi‫ڬ‬m qua
liên h‫ ڬ‬t‫ۀ‬i Ñi‫ڨ‬m Ñích này, tùy thu‫ھ‬c vào sۖ thích Ñáng c‫ی‬a nó cho
v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬c‫ڌ‬n tháo g‫ۆ‬. M‫ڶ‬i lo toan nh‫ږ‬m thu x‫ڤ‬p ‫ں‬n th‫ڴ‬a m‫ھ‬t sۖ r‫ڔ‬c
r‫ڶ‬i cĩng vì th‫ ڤ‬ki‫ڨ‬m soát luôn hình th‫ێ‬c tra v‫ڊ‬n ÑŰ‫ۈ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng. K‫ڠ‬
b‫ ھ‬hành ch‫ ڮ‬có m‫ۊ‬c Ñích d‫چ‬o chši trên con ÑŰ‫ۂ‬ng Ñ‫ڞ‬p nh‫ڊ‬t s‫ ڢ‬tìm
nh‫۔‬ng tiêu chí lo‫چ‬i khác và s‫ ڢ‬cân nh‫ڔ‬c nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý n‫ڈ‬y ra theo
m‫ھ‬t nguyên t‫ڔ‬c khác v‫ۀ‬i khi ngŰ‫ۂ‬i Ñó ch‫ ڮ‬mu‫ڶ‬n tìm ÑŰ‫ۂ‬ng Ñ‫ڤ‬n
thành ph‫ ڶ‬nào Ñó. V‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬Ñó s‫ ڢ‬quy‫ڤ‬t Ñ‫ڰ‬nh m‫ۊ‬c Ñích c‫ی‬a ý nghé và
m‫ۊ‬c Ñích ‫ڊ‬y chi ph‫ڶ‬i toàn b‫ ھ‬quá trình suy nghé.

§4. Tóm lŰ‫ۈ‬c

Xu‫ڊ‬t x‫ ێ‬và Chúng ta có th‫ ڨ‬sš lŰ‫ۈ‬c l‫چ‬i qua l‫ۂ‬i phát bi‫ڨ‬u v‫ ڦ‬ngu‫ڸ‬n g‫ڶ‬c c‫ی‬a
Ñ‫ڌ‬u m‫ڶ‬i
suy tŰ‫ۄ‬ng b‫ڔ‬t Ñ‫ڌ‬u t‫ ې‬m‫ھ‬t tình tr‫چ‬ng do dۖ, b‫ڶ‬i r‫ڶ‬i ho‫ڜ‬c nghi ng‫ۂ‬
kích thích
nào Ñó. Suy nghé không ph‫ڈ‬i là m‫ھ‬t trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p Ñ‫ھ‬t phát; nó
không nh‫ڊ‬t nh‫ڊ‬t tuân theo “nh‫۔‬ng nguyên lý chung”. Có m‫ھ‬t sۖ
v‫ڒ‬t c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬ch‫ڔ‬p n‫ڶ‬i ho‫ڜ‬c mang l‫چ‬i ý nghé. H‫ڶ‬i thúc gi‫ۊ‬c giã chung
chung m‫ھ‬t Ñ‫ێ‬a tr‫( ڠ‬ho‫ڜ‬c m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng thành) ph‫ڈ‬i suy nghé,
b‫ڊ‬t k‫ ڨ‬có cái khó nào Ñó Ñang hi‫ڬ‬n h‫۔‬u trong kinh nghi‫ڬ‬m k‫ ڠ‬Ñó
s‫ ڢ‬ch‫ ڮ‬gây ra r‫ڔ‬c r‫ڶ‬i và làm xáo tr‫ھ‬n sۖ cân b‫ږ‬ng c‫ی‬a h‫ڲ‬, cĩng vô
ích nhŰ b‫ڈ‬o k‫ ڠ‬Ñó tۖ túm tóc mà nâng mình lên v‫ڒ‬y.
Nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i Nói Ñ‫ڤ‬n cái khó, bŰ‫ۀ‬c ti‫ڤ‬p theo là g‫ۈ‬i ý Ñ‫ ڨ‬tháo g‫ – ۆ‬t‫ێ‬c vi‫ڬ‬c
ý và kinh
hình thành nên m‫ھ‬t k‫ ڤ‬ho‫چ‬ch hay dۖ tính nào Ñó, vi‫ڬ‬c Ñón nh‫ڒ‬n lý
nghi‫ڬ‬m
quá kh‫ێ‬ thuy‫ڤ‬t nào Ñó Ñ‫ ڨ‬ÑŰšng Ñ‫ڌ‬u v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng cái c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬Ñang tra xét,
vi‫ڬ‬c cân nh‫ڔ‬c m‫ھ‬t gi‫ڈ‬i pháp cho v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬. Nh‫۔‬ng d‫ ۔‬li‫ڬ‬u trong tay
 không mang Ñ‫ڤ‬n gi‫ڈ‬i pháp; chúng ch‫ ڮ‬có th‫ ڨ‬g‫ۈ‬i ý v‫ ڦ‬gi‫ڈ‬i pháp.
V‫ڒ‬y ti‫ڤ‬p theo cái gì là c‫ھ‬i r‫ ڪ‬cho sۖ g‫ۈ‬i ý? H‫ژ‬n nhiên Ñó là kinh
nghi‫ڬ‬m trong quá kh‫ ێ‬và nh‫۔‬ng ki‫ڤ‬n th‫ێ‬c có t‫ ې‬trŰ‫ۀ‬c. N‫ڤ‬u ngŰ‫ۂ‬i
Ñó Ñã t‫ې‬ng quen v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng tình hu‫ڶ‬ng tŰšng tۖ, n‫ڤ‬u trŰ‫ۀ‬c Ñó anh
ta t‫ې‬ng x‫ ے‬lý cùng lo‫چ‬i ch‫ڊ‬t li‫ڬ‬u nhŰ th‫ڤ‬, nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý ít nhi‫ڦ‬u
tŰšng h‫ۈ‬p và h‫۔‬u ích có nhi‫ڦ‬u kh‫ ڈ‬nÃng s‫ ڢ‬n‫ڈ‬y sinh. NhŰng tr‫ې‬
phi anh ta có ÑŰ‫ۈ‬c kinh nghi‫ڬ‬m tŰšng tۖ và lúc này có th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n ra
trong trí não, thì sۖ h‫ڼ‬n Ñ‫ھ‬n v‫ڐ‬n ch‫ ڮ‬là h‫ڼ‬n Ñ‫ھ‬n. Qua Ñó không
Ñúc rút ÑŰ‫ۈ‬c gì làm sáng t‫ ڴ‬sۖ l‫ھ‬n x‫ھ‬n ‫ڊ‬y. Ngay c‫ ڈ‬m‫ھ‬t Ñ‫ێ‬a tr‫ڠ‬
(ho‫ڜ‬c ngŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng thành) khi g‫ڜ‬p v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬, vi‫ڬ‬c h‫ڶ‬i thúc ngŰ‫ۂ‬i Ñó
ph‫ڈ‬i suy nghé khi mà anh ta không có kinh nghi‫ڬ‬m liên quan t‫ۀ‬i
m‫ھ‬t vài Ñi‫ڦ‬u tŰšng tۖ th‫ڤ‬, là Ñi‫ڦ‬u hoàn toàn vô ích.
Khám phá N‫ڤ‬u g‫ۈ‬i ý n‫ڈ‬y ra ÑŰ‫ۈ‬c Ñón nh‫ڒ‬n t‫ێ‬c kh‫ڔ‬c, khi Ñó ta có l‫ڶ‬i
và th‫ے‬
nghé phi phê phán: m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬t‫ڶ‬i thi‫ڨ‬u c‫ی‬a suy tŰ ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh. Vi‫ڬ‬c l‫ڒ‬t
nghi‫ڬ‬m
Ñi l‫ڒ‬t l‫چ‬i Ñi‫ڦ‬u gì trong óc, nghéa là tìm ki‫ڤ‬m thêm b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng và
d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n m‫ۀ‬i Ñ‫ ڨ‬tri‫ڨ‬n khai ý tŰ‫ۄ‬ng, qua Ñó chúng ta nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y ý
tŰ‫ۄ‬ng là xác thۖc ho‫ڜ‬c gi‫ ڈ‬s‫ ڢ‬tr‫ ۄ‬nên hi‫ڨ‬n nhiên vô lý ho‫ڜ‬c trái l‫ڢ‬.
Ð‫ڶ‬i m‫ڜ‬t m‫ھ‬t v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬nan gi‫ڈ‬i và v‫ۀ‬i Ñ‫ ی‬lŰ‫ۈ‬ng kinh nghi‫ڬ‬m t‫ې‬ng
gi‫ڈ‬i quy‫ڤ‬t khó khÃn tŰšng tۖ Ñ‫ ڨ‬v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng, thì sۖ khác bi‫ڬ‬t – trong
m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬cao nh‫ڊ‬t – gi‫۔‬a suy tŰ t‫ڶ‬t và suy tŰ t‫ڸ‬i ÑŰ‫ۈ‬c tìm th‫ڊ‬y
chính ‫ ۄ‬Ñi‫ڨ‬m này. Cách d‫ ڪ‬nh‫ڊ‬t là ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n b‫ڊ‬t kۘ g‫ۈ‬i ý nào có
v‫ ڠ‬có lý, do Ñó ch‫ڊ‬m d‫ێ‬t tr‫چ‬ng thái b‫ڸ‬n ch‫ڸ‬n tinh th‫ڌ‬n. Suy nghé
ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh luôn khi‫ڤ‬n ta ít nhi‫ڦ‬u c‫ڈ‬m th‫ڊ‬y bÃn khoÃn và khó ch‫ڰ‬u
vì nó liên quan Ñ‫ڤ‬n vi‫ڬ‬c vŰ‫ۈ‬t thoát kh‫ڴ‬i s‫ێ‬c ì khi‫ڤ‬n ta có chi‫ڦ‬u
hŰ‫ۀ‬ng ng‫ ڈ‬theo nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý có giá tr‫ ڰ‬b‫ ڦ‬ngoài; nó liên quan Ñ‫ڤ‬n
sۖ s‫ښ‬n lòng ch‫ڰ‬u Ñۖng m‫ھ‬t tình tr‫چ‬ng tinh th‫ڌ‬n b‫ڊ‬t an và xáo
Ñ‫ھ‬ng. Nói g‫ڲ‬n, suy tŰ ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh có nghéa là trì hoãn Ñánh giá Ñ‫ڨ‬
tra xét sâu hšn trong khi vi‫ڬ‬c trì hoãn cĩng ít nhi‫ڦ‬u Ñòi h‫ڴ‬i sۖ
gánh ch‫ڰ‬u. NhŰ ta s‫ ڢ‬th‫ڊ‬y trong ph‫ڌ‬n sau, nhân t‫ ڶ‬quan tr‫ڲ‬ng nh‫ڊ‬t
trong vi‫ڬ‬c rèn luy‫ڬ‬n nh‫۔‬ng thói quen tinh th‫ڌ‬n c‫ڶ‬t ‫ ۄ‬vi‫ڬ‬c Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i
thái Ñ‫ ھ‬trì hoãn k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n, và ‫ ۄ‬vi‫ڬ‬c n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t nh‫۔‬ng phŰšng pháp
tìm ki‫ڤ‬m nh‫۔‬ng d‫ ۔‬li‫ڬ‬u m‫ۀ‬i Ñ‫ ڨ‬ch‫ێ‬ng thۖc ho‫ڜ‬c g‫چ‬t b‫ ڴ‬nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i
ý Ñ‫ڌ‬u tiên n‫ڈ‬y ra. Duy trì tr‫چ‬ng thái hoài nghi và liên t‫ۊ‬c tra v‫ڊ‬n
m‫ھ‬t cách h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng – Ñây chính là nh‫۔‬ng thành t‫ ڶ‬cš s‫ ۄ‬c‫ی‬a tŰ
duy.
 ChŰšng II
Sۖ b‫ێ‬c thi‫ڤ‬t c‫ی‬a vi‫ڬ‬c rèn trí nghé

NgŰ‫ۂ‬i là BÀN LU‫ڑ‬N dông dài v‫ ڦ‬t‫ڌ‬m quan tr‫ڲ‬ng c‫ی‬a trí nghé ‫ڔ‬t là
Ñ‫ھ‬ng v‫ڒ‬t
th‫ې‬a. L‫ڶ‬i Ñ‫ڰ‬nh nghéa truy‫ڦ‬n Ñ‫ۂ‬i v‫ ڦ‬con ngŰ‫ۂ‬i nhŰ là “m‫ھ‬t loài
bi‫ڤ‬t nghé
Ñ‫ھ‬ng v‫ڒ‬t bi‫ڤ‬t nghé” Ñã qu‫ ڈ‬quy‫ڤ‬t trí nghé nhŰ là Ñi‫ڨ‬m khác bi‫ڬ‬t
cÃn b‫ڈ‬n gi‫۔‬a con ngŰ‫ۂ‬i v‫ۀ‬i dã thú – m‫ھ‬t n‫ھ‬i dung h‫ژ‬n nhiên quan
tr‫ڲ‬ng. Câu h‫ڴ‬i thích h‫ۈ‬p hšn cho m‫ۊ‬c Ñích c‫ی‬a chúng ta ph‫ڈ‬i là
trí nghé quan tr‫ڲ‬ng nhŰ th‫ ڤ‬nào, b‫ۄ‬i l‫ۂ‬i Ñáp cho câu h‫ڴ‬i này s‫ ڢ‬soi
t‫ ڴ‬v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬trí nghé c‫ڌ‬n Ñ‫ڤ‬n ki‫ڨ‬u rèn luy‫ڬ‬n nào m‫ھ‬t khi nó ph‫ڈ‬i
ph‫ۊ‬c tùng m‫ۊ‬c Ñích c‫ی‬a chính nó.

§1. Nh‫۔‬ng giá tr‫ ڰ‬c‫ی‬a Ý nghé

M‫ھ‬t kh‫ڈ‬ I. Ý nghé Ñem l‫چ‬i phŰšng cách duy nh‫ڊ‬t Ñ‫ ڨ‬thoát kh‫ڴ‬i hành
nÃng v‫ڦ‬
Ñ‫ھ‬ng thu‫ڌ‬n túy b‫ھ‬t phát ho‫ڜ‬c l‫ڜ‬p Ñi l‫ڜ‬p l‫چ‬i. M‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i không có
hành Ñ‫ھ‬ng
c‫ ڶ‬tình và kh‫ ڈ‬nÃng suy nghé s‫ ڢ‬b‫ ڰ‬b‫ڈ‬n nÃng và c‫ڈ‬m xúc lôi cu‫ڶ‬n, khi nh‫۔‬ng
có ch‫ ی‬ý Ñi‫ڦ‬u này ÑŰ‫ۈ‬c khu‫ڊ‬y Ñ‫ھ‬ng b‫ۄ‬i hoàn c‫ڈ‬nh bên ngoài ho‫ڜ‬c tr‫چ‬ng
thái bên trong c‫ی‬a cš th‫ڨ‬. M‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i hành Ñ‫ھ‬ng theo Ñ‫ھ‬ng cš ‫ڊ‬y,
n‫ڤ‬u qu‫ ڈ‬Ñúng v‫ڒ‬y, là Ñã b‫ ڰ‬câu thúc. Ði‫ڦ‬u này chính nh‫ږ‬m vào
b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t mù quáng c‫ی‬a l‫ڶ‬i hành x‫ ے‬manh Ñ‫ھ‬ng. Ch‫ ی‬th‫ ڨ‬hành
Ñ‫ھ‬ng không nhìn ra ho‫ڜ‬c th‫ڊ‬y trŰ‫ۀ‬c k‫ڤ‬t c‫ۊ‬c cho hành Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a
anh ta, cĩng nhŰ không th‫ڊ‬y ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬Ñem l‫چ‬i do vi‫ڬ‬c
hành x‫ ے‬theo cách này ch‫ ێ‬không ph‫ڈ‬i cách khác. Anh ta không
“bi‫ڤ‬t mình Ñang nh‫ڔ‬m Ñ‫ڤ‬n cái gì”. Nši trí nghé hi‫ڬ‬n di‫ڬ‬n, sۖ v‫ڒ‬t
bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬hành vi nhŰ th‫ ڨ‬Ñó là nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u ho‫ڜ‬c Ñi‫ڦ‬m báo cho
 nh‫۔‬ng gì chŰa Ãn vào kinh nghi‫ڬ‬m. Th‫ ڤ‬thì, m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i bi‫ڤ‬t nghé
có th‫ ڨ‬hành Ñ‫ھ‬ng dۖa vào cái v‫ڔ‬ng bóng ho‫ڜ‬c dۖa vào tŰšng lai.
Thay vì b‫ ڰ‬ÑŰa vào tình th‫ ڤ‬bu‫ھ‬c lòng ph‫ڈ‬i hành Ñ‫ھ‬ng do b‫ ڰ‬câu
thúc b‫ۄ‬i nh‫۔‬ng b‫ێ‬c bách mà anh ta không rõ bi‫ڤ‬t, ho‫ڜ‬c n‫ڈ‬y sinh
t‫ ې‬b‫ڈ‬n nÃng ho‫ڜ‬c thói quen, thì m‫ھ‬t ch‫ ی‬th‫ ڨ‬bi‫ڤ‬t suy nghé s‫( ڢ‬ít ra
trong m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh) thiên v‫ ڦ‬hành Ñ‫ھ‬ng theo sۖ d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t c‫ی‬a
m‫ھ‬t vi‫ڪ‬n tŰ‫ۈ‬ng mà anh ta gián ti‫ڤ‬p bi‫ڤ‬t Ñ‫ڤ‬n.
Nh‫۔‬ng sۖ M‫ھ‬t con v‫ڒ‬t không bi‫ڤ‬t nghé có th‫ ڨ‬chui vào hang khi tr‫ۂ‬i s‫ڔ‬p
ki‫ڬ‬n tۖ
Ñ‫ ں‬mŰa do cš th‫ ڨ‬nó trۖc nh‫ڒ‬n ÑŰ‫ۈ‬c lo‫چ‬i kích thích nào Ñó. M‫ھ‬t
nhiên hóa
thành ch‫ ی‬th‫ ڨ‬bi‫ڤ‬t nghé s‫ ڢ‬nh‫ڒ‬n ra, qua m‫ھ‬t s‫ ڶ‬sۖ vi‫ڬ‬c Ñã bi‫ڤ‬t, nh‫۔‬ng tín
ngôn ng‫۔‬ hi‫ڬ‬u Ñáng ng‫ ۂ‬báo hi‫ڬ‬u cšn mŰa, và nhanh chân tìm cách Ñ‫ڶ‬i phó
v‫ۀ‬i cái vi‫ڪ‬n c‫ڈ‬nh Ñã dۖ Ñoán này. Vi‫ڬ‬c gieo h‫چ‬t, làm Ñ‫ڊ‬t, g‫ڜ‬t hái
là nh‫۔‬ng hành vi có ch‫ ی‬Ñ‫ڰ‬nh, ch‫ ڮ‬có th‫ ڨ‬có ‫ ۄ‬ngŰ‫ۂ‬i nào Ñã h‫ڲ‬c
ÑŰ‫ۈ‬c bài h‫ڲ‬c bi‫ڤ‬t x‫ڤ‬p nh‫۔‬ng y‫ڤ‬u t‫ ڶ‬c‫ڈ‬m tính thu lŰ‫ۈ‬m t‫ ې‬kinh
nghi‫ڬ‬m xu‫ڶ‬ng dŰ‫ۀ‬i nh‫۔‬ng giá tr‫ ڰ‬mà nh‫۔‬ng y‫ڤ‬u t‫ ڶ‬này bi‫ڨ‬u ý
ho‫ڜ‬c tiên lŰ‫ۈ‬ng. Các tri‫ڤ‬t gia hay Ñ‫ ڦ‬cao nh‫۔‬ng t‫ ې‬ng‫ ۔‬nhŰ “cu‫ڶ‬n
sách c‫ی‬a tۖ nhiên” hay “ngôn ng‫ ۔‬c‫ی‬a tۖ nhiên”. V‫ڒ‬y là, nh‫ ۂ‬có
nÃng lۖc suy nghé mà nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t Ñã bi‫ڤ‬t mang theo ý nghéa c‫ی‬a
nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t v‫ڔ‬ng bóng, và qua Ñó tۖ nhiên tâm tình b‫ږ‬ng th‫ێ‬
ngôn ng‫ ۔‬có th‫ ڨ‬thông di‫ڪ‬n ÑŰ‫ۈ‬c. Ð‫ڶ‬i v‫ۀ‬i ngŰ‫ۂ‬i bi‫ڤ‬t nghé, sۖ v‫ڒ‬t
tۖ chúng lŰu t‫ڸ‬n l‫چ‬i lai l‫ڰ‬ch, gi‫ڶ‬ng nhŰ nh‫۔‬ng hóa th‫چ‬ch cho ta
hay v‫ ڦ‬l‫ڰ‬ch s‫ ے‬xa xŰa c‫ی‬a trái Ñ‫ڊ‬t cĩng nhŰ dۖ li‫ڬ‬u v‫ ڦ‬tŰšng lai
c‫ی‬a chúng, nhŰ vi‫ڬ‬c dۖa vào qu۞ Ñ‫چ‬o c‫ی‬a thiên th‫ ڨ‬mà tiên lŰ‫ۈ‬ng
v‫ ڦ‬các hi‫ڬ‬n tŰ‫ۈ‬ng che khu‫ڊ‬t. Shakespeare có vi‫ڤ‬t “cây c‫ڶ‬i bi‫ڤ‬t k‫ڨ‬
chuy‫ڬ‬n, dòng su‫ڶ‬i bi‫ڤ‬t vi‫ڤ‬t sách” Ñ‫ ی‬cho th‫ڊ‬y rõ s‫ێ‬c m‫چ‬nh ti‫ڤ‬p
thêm vào c‫ڈ‬nh v‫ڒ‬t khi chúng tŰšng tác v‫ۀ‬i m‫ھ‬t sinh v‫ڒ‬t bi‫ڤ‬t nghé.
 M‫ڲ‬i dۖ li‫ڬ‬u, k‫ ڤ‬ho‫چ‬ch, ch‫ ی‬ý và toan tính khéo léo Ñ‫ڦ‬u ÑŰ‫ۈ‬c dۖa
trên ch‫ێ‬c nÃng báo hi‫ڬ‬u ‫ڊ‬y.
Kh‫ ڈ‬nÃng II. B‫ږ‬ng suy nghé, con ngŰ‫ۂ‬i cĩng t‫چ‬o ra, phát tri‫ڨ‬n và s‫ڔ‬p Ñ‫ڜ‬t
v‫ ڦ‬vi‫ڪ‬n
nh‫۔‬ng ch‫ ڮ‬báo Ñ‫ ڨ‬nh‫ڔ‬c b‫ڈ‬n thân lŰu tâm Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng h‫ ڬ‬qu‫ڈ‬, và v‫ڦ‬
c‫ڈ‬nh ÑŰ‫ۈ‬c
s‫ڔ‬p Ñ‫ڜ‬t h‫ڬ‬ nh‫۔‬ng cách Ñ‫ ڨ‬duy trì ho‫ڜ‬c tránh kh‫ڴ‬i nh‫۔‬ng h‫ ڬ‬qu‫ ڈ‬Ñó. Ð‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m
th‫ڶ‬ng v‫ې‬a Ñ‫ ڦ‬c‫ڒ‬p Ñ‫ڤ‬n v‫چ‬ch rõ sۖ khác bi‫ڬ‬t gi‫۔‬a ngŰ‫ۂ‬i dã man và Ñ‫ھ‬ng
v‫ڒ‬t, và r‫ڸ‬i Ñ‫ڜ‬c trŰng này l‫چ‬i làm nên sۖ khác bi‫ڬ‬t gi‫۔‬a ngŰ‫ۂ‬i vÃn
minh và ngŰ‫ۂ‬i dã man. M‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i dã man b‫ ڰ‬Ñ‫ڔ‬m thuy‫ڦ‬n trên
sông s‫ ڢ‬ghi kh‫ڔ‬c vào trí nh‫ ۀ‬nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t c‫ڈ‬nh báo nguy hi‫ڨ‬m Ñ‫ڨ‬
v‫ ڦ‬sau còn bi‫ڤ‬t ÑŰ‫ۂ‬ng tránh. NhŰng ngŰ‫ۂ‬i vÃn minh s‫ ڢ‬ch‫ ی‬ý t‫چ‬o
ra nh‫۔‬ng c‫ڈ‬nh báo; anh ta t‫چ‬o ra nh‫۔‬ng chi‫ڤ‬c phao báo hi‫ڬ‬u trŰ‫ۀ‬c
tai h‫ڲ‬a Ñ‫ڔ‬m thuy‫ڦ‬n, và xây h‫ژ‬n Ñèn báo ‫ ۄ‬nši nào anh ta th‫ڊ‬y có
nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u có th‫ ڨ‬x‫ڈ‬y ra tai h‫ڲ‬a Ñó. M‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i dã man nghe
ngóng nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u th‫ۂ‬i ti‫ڤ‬t h‫ڤ‬t s‫ێ‬c thành th‫چ‬o; ngŰ‫ۂ‬i vÃn
minh thì ki‫ڤ‬n t‫چ‬o nên ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng dۖ báo th‫ۂ‬i ti‫ڤ‬t theo Ñó các tín
hi‫ڬ‬u ÑŰ‫ۈ‬c Ű‫ۀ‬c Ñ‫ڰ‬nh s‫ښ‬n còn thông tin thì ÑŰ‫ۈ‬c loan báo trŰ‫ۀ‬c khi
b‫ڊ‬t c‫ ێ‬d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u nào có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c phát hi‫ڬ‬n ra b‫ږ‬ng giác quan
thông thŰ‫ۂ‬ng. M‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i dã man tìm l‫ڶ‬i Ñi qua vùng Ñ‫ڊ‬t hoang
d‫چ‬i m‫ھ‬t cách lão luy‫ڬ‬n vì dò bi‫ڤ‬t ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng tín hi‫ڬ‬u mš h‫ ڸ‬nào
Ñó; ngŰ‫ۂ‬i vÃn minh xây h‫ژ‬n m‫ھ‬t con ÑŰ‫ۂ‬ng cho t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬Ñ‫ڦ‬u rõ l‫ڶ‬i
Ñi. NgŰ‫ۂ‬i dã man h‫ڲ‬c cách dò bi‫ڤ‬t nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u c‫ی‬a l‫ے‬a và do
Ñó phát ki‫ڤ‬n cách t‫چ‬o nên ng‫ڲ‬n l‫ے‬a; ngŰ‫ۂ‬i vÃn minh phát ki‫ڤ‬n
nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n vénh vi‫ڪ‬n t‫چ‬o nên ánh sáng và s‫ێ‬c nóng khi c‫ڌ‬n
Ñ‫ڤ‬n. B‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t c‫ڶ‬t lõi c‫ی‬a n‫ڦ‬n vÃn minh là chúng ta ch‫ ی‬tâm dۖng
lên nh‫۔‬ng công trình kۜ ni‫ڬ‬m và tŰ‫ۈ‬ng Ñài Ñ‫ ڨ‬kh‫ڴ‬i lãng quên; và
ch‫ ی‬tâm ki‫ڤ‬n t‫چ‬o nh‫۔‬ng d‫ۊ‬ng c‫ ۊ‬dò bi‫ڤ‬t trŰ‫ۀ‬c nh‫۔‬ng tai ách và
 th‫ڈ‬m h‫ڲ‬a b‫ڊ‬t ng‫ ۂ‬trŰ‫ۀ‬c khi nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ‫ڊ‬y k‫ڰ‬p x‫ڈ‬y Ñ‫ڤ‬n, và Ño Ñ‫چ‬c
l‫چ‬i nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n Ñó nh‫ږ‬m tránh nh‫۔‬ng b‫ڊ‬t l‫ۈ‬i ho‫ڜ‬c chí ít cĩng
b‫ڈ‬o v‫ ڬ‬chúng ta kh‫ڴ‬i vi‫ڬ‬c ph‫ڈ‬i h‫ێ‬ng ch‫ڰ‬u toàn b‫ ھ‬h‫ڒ‬u qu‫ ڈ‬ho‫ڜ‬c Ñ‫ڨ‬
gi‫ ۔‬l‫چ‬i hay khai thác thêm t‫ ې‬chúng Ñi‫ڦ‬u gì có l‫ۈ‬i. M‫ڲ‬i hình th‫ێ‬c
v‫ڒ‬t d‫ۊ‬ng mà con ngŰ‫ۂ‬i t‫چ‬o ra Ñ‫ڦ‬u c‫ڶ‬t mô ph‫ڴ‬ng nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t
trong tۖ nhiên nh‫ږ‬m ph‫ۊ‬c v‫ ۊ‬t‫ڶ‬t hšn so v‫ۀ‬i nguyên m‫ڐ‬u trong
vi‫ڬ‬c ch‫ ڮ‬ra Ñi‫ڦ‬u gì còn khu‫ڊ‬t l‫ڊ‬p, còn thi‫ڤ‬u v‫ڔ‬ng ho‫ڜ‬c còn xa xôi.
Kh‫ ڈ‬nÃng III. Cu‫ڶ‬i cùng, ý nghé Ñem Ñ‫ڤ‬n cho nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n và Ñ‫ڶ‬i
v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng
tŰ‫ۈ‬ng trong thۖc ti‫ڪ‬n m‫ھ‬t tr‫چ‬ng thái và giá tr‫ ڰ‬khác xa nh‫۔‬ng gì
Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng
mang chúng Ñem l‫چ‬i cho k‫ ڠ‬không bi‫ڤ‬t suy tŰ v‫ ڦ‬chúng. Ð‫ڶ‬i v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng
trong mình ngŰ‫ۂ‬i c‫ ڈ‬Ñ‫ۂ‬i chŰa h‫ ڦ‬bi‫ڤ‬t m‫ڜ‬t ch‫ ۔‬thì ngay chính nh‫۔‬ng t‫ ې‬ng‫۔‬
tính phong
này ch‫ژ‬ng qua ch‫ ڮ‬là nh‫۔‬ng v‫ڤ‬t tr‫ڔ‬ng Ñen, nh‫۔‬ng hình thù ngo‫ږ‬n
phú
ngoèo Ñ‫ڒ‬m nh‫چ‬t, v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng ai bi‫ڤ‬t Ñ‫ڊ‬y là ký hi‫ڬ‬u ng‫ ۊ‬ý cái gì
khác, m‫ڼ‬i ký tۖ có m‫ھ‬t tính ch‫ڊ‬t xác Ñ‫ڰ‬nh riêng, tùy vào ý nghéa
mà nó truy‫ڦ‬n t‫ڈ‬i. Nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng trong tۖ nhiên cĩng hoàn toàn
tŰšng tۖ. M‫ھ‬t cái gh‫ ڤ‬trong con m‫ڔ‬t ngŰ‫ۂ‬i nào tri nh‫ڒ‬n nó rõ ràng
là m‫ھ‬t v‫ڒ‬t m‫ۂ‬i g‫ڲ‬i ngŰ‫ۂ‬i Ñó ng‫ڸ‬i xu‫ڶ‬ng, tۖa lŰng hay dùng nó
làm ch‫ ڼ‬trò chuy‫ڬ‬n, nhŰng l‫چ‬i là v‫ڒ‬t khác h‫ژ‬n trong con m‫ڔ‬t nào
th‫ڊ‬y nó hi‫ڬ‬n ra nhŰ là th‫ ێ‬c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i Ñánh hši thÃm dò, nhe rÃng
g‫ڜ‬m ho‫ڜ‬c nh‫ڈ‬y v‫ڲ‬t qua; m‫ھ‬t hòn Ñá Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i ai bi‫ڤ‬t rõ lai l‫ڰ‬ch cĩng
nhŰ n‫ڔ‬m ÑŰ‫ۈ‬c công d‫ۊ‬ng c‫ی‬a nó thì khác h‫ژ‬n so v‫ۀ‬i nó trong m‫ڔ‬t
k‫ ڠ‬nào ch‫ ڮ‬nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t hòn Ñá ‫ڊ‬y nh‫ ۂ‬vào c‫ڈ‬m quan mà thôi. Khi
cho r‫ږ‬ng m‫ھ‬t Ñ‫ھ‬ng v‫ڒ‬t không bi‫ڤ‬t nghé qu‫ ڈ‬thۖc có tr‫ڈ‬i nghi‫ڬ‬m
chút nào v‫ ڦ‬Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng hay không – k‫ ڨ‬cĩng chung chung nhŰ th‫ڨ‬
b‫ڊ‬t c‫ ێ‬sۖ v‫ڒ‬t nào v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng ph‫ڎ‬m ch‫ڊ‬t riêng hi‫ڨ‬n hi‫ڬ‬n trŰ‫ۀ‬c
chúng ta Ñ‫ڦ‬u có th‫ ڨ‬Ñem quy thành ký hi‫ڬ‬u bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬nh‫۔‬ng th‫ێ‬
 khác.
Thۖc ch‫ڊ‬t M‫ھ‬t nhà logic h‫ڲ‬c ngŰ‫ۂ‬i Anh (tên là Venn) t‫ې‬ng nh‫ڒ‬n xét
v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng
r‫ږ‬ng có th‫ ڨ‬Ñ‫ڜ‬t câu h‫ڴ‬i li‫ڬ‬u vi‫ڬ‬c m‫ھ‬t con chó nhìn th‫ڊ‬y c‫ڌ‬u v‫ڸ‬ng
Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng
mà m‫ھ‬t có gì khác gì so v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c nó nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t ÑŰ‫ۈ‬c v‫ ڦ‬thi‫ڤ‬t ch‫ ڤ‬chính tr‫ڰ‬
con v‫ڒ‬t nši qu‫ڶ‬c gia mà nó Ñang s‫ڶ‬ng không. Nguyên lý ‫ڊ‬y áp d‫ۊ‬ng cho
nh‫ڒ‬n ra
c‫ ڈ‬cái chu‫ڸ‬ng nó ng‫ ی‬và mi‫ڤ‬ng th‫ڰ‬t nó Ãn. Khi bu‫ڸ‬n ng‫ی‬, nó chui
ÑŰ‫ۈ‬c
vào chu‫ڸ‬ng; lúc Ñói, mùi và màu c‫ی‬a mi‫ڤ‬ng th‫ڰ‬t khi‫ڤ‬n nó ng‫ڒ‬u x‫ڰ‬
lên; ngoài ra, con chó còn nhìn th‫ڊ‬y gì n‫۔‬a ‫ ۄ‬m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng? L‫ڢ‬
dé nhiên nó không th‫ ڨ‬trông th‫ڊ‬y ngôi nhà – nghéa là m‫ھ‬t sۖ v‫ڒ‬t
có t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng tính ch‫ڊ‬t và m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬c‫ی‬a m‫ھ‬t nši trú ng‫ ۊ‬kiên
c‫ڶ‬, tr‫ ې‬phi nó có kh‫ ڈ‬nÃng th‫ڊ‬y ÑŰ‫ۈ‬c cái v‫ڒ‬t trŰ‫ۀ‬c m‫ڔ‬t cĩng Ñ‫ڸ‬ng
th‫ۂ‬i là d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u c‫ی‬a cái v‫ڔ‬ng bóng – t‫ێ‬c là tr‫ ې‬phi nó có kh‫ ڈ‬nÃng
suy nghé. Nó cĩng không th‫ ڨ‬th‫ڊ‬y cái nó Ãn vào nhŰ là th‫ڰ‬t tr‫ ې‬phi
mi‫ڤ‬ng th‫ڰ‬t g‫ۈ‬i ra ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng ph‫ڎ‬m ch‫ڊ‬t ‫ڎ‬n gi‫ڊ‬u: Ñ‫ڊ‬y là khúc
xŰšng c‫ی‬a m‫ھ‬t con v‫ڒ‬t khác, và khúc xŰšng ‫ڊ‬y mang Ñ‫ڤ‬n dŰ‫ۆ‬ng
ch‫ڊ‬t. Chúng ta không th‫ ڨ‬nói ÑŰ‫ۈ‬c nhi‫ڦ‬u v‫ ڦ‬cái gì còn l‫چ‬i trong
m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng sau khi Ñã g‫چ‬t b‫ ڴ‬h‫ڤ‬t nh‫۔‬ng ph‫ڎ‬m ch‫ڊ‬t có nghéa ‫ڊ‬y
Ñi; nhŰng Ñoán ch‫ڔ‬c r‫ږ‬ng v‫ڒ‬t ‫ڊ‬y ‫ڔ‬t s‫ ڢ‬là m‫ھ‬t th‫ ێ‬gì khác h‫ژ‬n
nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng mà ta nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t ÑŰ‫ۈ‬c. Hšn n‫۔‬a không có m‫ھ‬t
gi‫ۀ‬i h‫چ‬n c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬nào cho nh‫۔‬ng kh‫ ڈ‬nÃng tÃng ti‫ڤ‬n trong vi‫ڬ‬c h‫ۈ‬p
nh‫ڊ‬t m‫ھ‬t v‫ڒ‬t vào trong c‫ڈ‬m giác cĩng nhŰ vào trong ý nghé, ho‫ڜ‬c
chung Ñúc v‫ڒ‬t Ñó vào trong ký hi‫ڬ‬u bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬nh‫۔‬ng th‫ ێ‬khác. Ð‫ێ‬a
tr‫ ڠ‬ngày nay d‫ ڪ‬dàng nh‫ڒ‬n ra nh‫۔‬ng tính ch‫ڊ‬t làm nên các Ñ‫ڶ‬i
tŰ‫ۈ‬ng mà t‫ې‬ng có th‫ۂ‬i ph‫ڈ‬i nh‫۔‬ng cái Ñ‫ڌ‬u thông minh c‫ۆ‬
Copernicus hay Newton m‫ۀ‬i quan ni‫ڬ‬m n‫ں‬i nh‫۔‬ng tính ch‫ڊ‬t ‫ڊ‬y.
J.S. Mill Nh‫۔‬ng giá tr‫ ڰ‬khác nhau này c‫ی‬a nÃng lۖc suy nghé có th‫ڨ‬
nói v‫ ڦ‬v‫ڒ‬n ÑŰ‫ۈ‬c gói g‫ڲ‬n trong trích Ño‫چ‬n sau Ñây c‫ی‬a John Stuart Mill. Ông
Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a
phát bi‫ڨ‬u r‫ږ‬ng: “Vi‫ڬ‬c Ñúc rút ra nh‫۔‬ng suy lu‫ڒ‬n ÑŰ‫ۈ‬c xem nhŰ
Ñ‫ۂ‬i s‫ڶ‬ng
và ph‫ڒ‬n công vi‫ڬ‬c v‫ ڠ‬vang c‫ی‬a Ñ‫ۂ‬i s‫ڶ‬ng. M‫ڼ‬i ngŰ‫ۂ‬i t‫ې‬ng ngày, t‫ې‬ng gi‫ۂ‬
sۖ c‫ی‬a trí và trong t‫ې‬ng kho‫ڈ‬nh kh‫ڔ‬c có m‫ھ‬t nhu c‫ڌ‬u Ñ‫ڰ‬nh rõ nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n
nghé
mà ngŰ‫ۂ‬i Ñó không th‫ ڨ‬quan sát trۖc ti‫ڤ‬p: không ph‫ڈ‬i xu‫ڊ‬t phát t‫ې‬
m‫ۊ‬c Ñích chung chung là lèn thêm vào kho ki‫ڤ‬n th‫ێ‬c c‫ی‬a anh ta,
mà b‫ۄ‬i l‫ ڢ‬tۖ b‫ڈ‬n thân các sۖ vi‫ڬ‬c có ý nghéa h‫ ڬ‬tr‫ڲ‬ng Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i
nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i quan tâm hay v‫ۀ‬i công vi‫ڬ‬c c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i Ñó. Công vi‫ڬ‬c
c‫ی‬a v‫ ڰ‬quan tòa, viên sé quan, nhà hàng h‫ڈ‬i, nhà v‫ڒ‬t lý, nhà nông
h‫ڲ‬c ch‫ ڮ‬Ñšn thu‫ڌ‬n là tra xét ch‫ێ‬ng c‫ ێ‬và dۖa theo Ñó mà hành
Ñ‫ھ‬ng… Khi làm khéo hay làm v‫ۊ‬ng thì h‫ ڲ‬s‫ ڢ‬Ñáp ‫ێ‬ng nh‫۔‬ng b‫ں‬n
ph‫ڒ‬n c‫ی‬a mình t‫ڶ‬t hay t‫ڸ‬i. Ðó là công vi‫ڬ‬c duy nh‫ڊ‬t mà tâm trí
không bao gi‫ ۂ‬thôi dۖ ph‫ڌ‬n”*.

§2. T‫ڌ‬m quan tr‫ڲ‬ng c‫ی‬a Ð‫ڰ‬nh hŰ‫ۀ‬ng Ñ‫ ڨ‬Hi‫ڬ‬n thۖc hóa
nh‫۔‬ng giá tr‫ ڰ‬này
Suy tŰ‫ۄ‬ng Ði‫ڦ‬u m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i c‫ڌ‬n làm, không ch‫ ۄ ڮ‬m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬t‫ې‬ng ngày, t‫ې‬ng
Ñi l‫چ‬c l‫ڶ‬i
gi‫ ۂ‬mà là trong t‫ې‬ng th‫ۂ‬i kh‫ڔ‬c, ‫ڔ‬t không ph‫ڈ‬i m‫ھ‬t v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬chuyên
bi‫ڬ‬t và khó hi‫ڨ‬u; song nó cĩng không nh‫ ڴ‬nh‫ڜ‬t Ñ‫ڤ‬n Ñ‫ ھ‬Ñáng b‫ ڰ‬b‫ڴ‬
qua. M‫ھ‬t ch‫ێ‬c ph‫ڒ‬n nhŰ th‫ ڤ‬ph‫ڈ‬i tŰšng h‫ۈ‬p v‫ۀ‬i trí óc, ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c
thۖc hi‫ڬ‬n trong m‫ھ‬t tâm trí không b‫ ڰ‬khu‫ڊ‬y Ñ‫ھ‬ng và vào t‫ې‬ng th‫ۂ‬i
Ñi‫ڨ‬m thích h‫ۈ‬p. Tuy v‫ڒ‬y, vì l‫ ڢ‬nó là m‫ھ‬t thao tác rút ra suy lu‫ڒ‬n
và k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n dۖa trên b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng, ti‫ڬ‬m ti‫ڤ‬n Ñ‫ڤ‬n ch‫ ڼ‬tin tŰ‫ۄ‬ng, nên
nó là m‫ھ‬t thao tác v‫ې‬a có th‫ ڨ‬Ñúng hŰ‫ۀ‬ng v‫ې‬a có kh‫ ڈ‬nÃng sai
ch‫ڬ‬ch, do v‫ڒ‬y nó là ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng c‫ڌ‬n ÑŰ‫ۈ‬c h‫ ڼ‬tr‫ ۈ‬và rèn giĩa. Thao
tác Ñó càng h‫ ڬ‬tr‫ڲ‬ng ch‫ې‬ng nào thì m‫ھ‬t khi b‫ ڰ‬thۖc hi‫ڬ‬n sai h‫ڴ‬ng,
 tác Ñ‫ھ‬ng x‫ڊ‬u do nó gây ra càng l‫ۀ‬n.
TŰ tŰ‫ۄ‬ng NgŰ‫ۈ‬c v‫ ڦ‬trŰ‫ۀ‬c th‫ۂ‬i c‫ی‬a c‫ی‬a Mill, tri‫ڤ‬t gia John Locke (1632
là nh‫۔‬ng
– 1704) Ñã nêu b‫ڒ‬t t‫ڌ‬m quan tr‫ڲ‬ng c‫ی‬a ý nghé Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i cu‫ھ‬c s‫ڶ‬ng
k‫ ڠ‬th‫ڶ‬ng
tr‫ ڰ‬kéo và sۖ c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t ph‫ڈ‬i rèn luy‫ڬ‬n Ñ‫ ڨ‬sao cho nh‫۔‬ng kh‫ ڈ‬nÃng t‫ڶ‬t nh‫ڊ‬t
chúng ta – ch‫ ێ‬không ph‫ڈ‬i t‫ڸ‬i nh‫ڊ‬t c‫ی‬a nó ÑŰ‫ۈ‬c hi‫ڬ‬n thۖc hóa, th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n trong
v‫ ڦ‬phía t‫ڶ‬t
nh‫۔‬ng l‫ۂ‬i l‫ ڢ‬sau: “ChŰa t‫ې‬ng có ngŰ‫ۂ‬i nào kh‫ۄ‬i sۖ vi‫ڬ‬c gì mà
lên ho‫ڜ‬c
x‫ڊ‬u Ñi không có m‫ھ‬t chính ki‫ڤ‬n hay quan Ñi‫ڨ‬m nào, Ñi‫ڦ‬u mà mang Ñ‫ڤ‬n
cho ngŰ‫ۂ‬i Ñó m‫ھ‬t lý do hành Ñ‫ھ‬ng; và dù cho ngŰ‫ۂ‬i Ñó vi‫ڬ‬n t‫ۀ‬i
tài nÃng nào Ñi n‫۔‬a và có ÑŰ‫ۈ‬c thông tin Ñ‫ڌ‬y Ñ‫ ی‬hay không thì
hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t có ÑŰ‫ۈ‬c t‫ ې‬quan Ñi‫ڨ‬m Ñó luôn là cái ÑŰa l‫ڶ‬i d‫ڐ‬n ÑŰ‫ۂ‬ng;
và hŰ‫ۀ‬ng theo th‫ ێ‬ánh sáng th‫ڒ‬t hay ‫ڈ‬o Ñó, t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nÃng lۖc v‫ڒ‬n
Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i Ñó ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ ڮ‬l‫ڶ‬i… Nh‫۔‬ng ngôi Ñ‫ڦ‬n có linh ‫ڈ‬nh
riêng, và ta th‫ڊ‬y ÑŰ‫ۈ‬c ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng mà chúng mãi bao trùm lên
ph‫ڌ‬n l‫ۀ‬n nhân lo‫چ‬i. NhŰng sۖ thۖc nh‫۔‬ng ý ki‫ڤ‬n và ‫ڈ‬nh tŰ‫ۈ‬ng
trong tâm trí ngŰ‫ۂ‬i ta là nh‫۔‬ng s‫ێ‬c m‫چ‬nh vô hình luôn ch‫ ڤ‬ngۖ
h‫ڲ‬, và trŰ‫ۀ‬c nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u này, ai cĩng nhŰ ai, Ñ‫ڦ‬u s‫ښ‬n lòng quy
ph‫ۊ‬c. Do v‫ڒ‬y m‫ڶ‬i b‫ڒ‬n tâm l‫ۀ‬n nh‫ڊ‬t là c‫ڌ‬n h‫ڤ‬t s‫ێ‬c th‫ڒ‬n tr‫ڲ‬ng Ñ‫ڶ‬i
v‫ۀ‬i sۖ hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t, làm cho hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t Ñó tr‫ ۄ‬nên Ñúng Ñ‫ڔ‬n trong khi
tìm hi‫ڨ‬u v‫ ڦ‬tri th‫ێ‬c và trong nh‫۔‬ng phán xét nó ÑŰa ra.”* N‫ڤ‬u ý
nghé g‫ڔ‬n v‫ۀ‬i m‫ڲ‬i hành Ñ‫ھ‬ng có ch‫ ی‬ý và vi‫ڬ‬c v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng các nÃng
lۖc khác c‫ی‬a chúng ta, thì kh‫ژ‬ng quy‫ڤ‬t c‫ی‬a Locke cho r‫ږ‬ng m‫ڶ‬i
b‫ڒ‬n tâm l‫ۀ‬n nh‫ڊ‬t là sۖ th‫ڒ‬n tr‫ڲ‬ng khi t‫ ں‬ch‫ێ‬c ý nghé t‫ ڴ‬ra khá ôn
t‫ڸ‬n. Trong khi s‫ێ‬c m‫چ‬nh c‫ی‬a ý nghé gi‫ڈ‬i phóng chúng ta kh‫ڴ‬i sۖ
l‫ ڬ‬thu‫ھ‬c vào b‫ڈ‬n nÃng, sۖ thèm khát và l‫ڶ‬i mòn, thì nó cĩng làm
n‫ڈ‬y sinh và kéo theo sۖ ti‫ڦ‬m ‫ڎ‬n c‫ی‬a nh‫۔‬ng sai sót và l‫ڌ‬m l‫ڼ‬i.
Trong khi nâng chúng ta vŰ‫ۈ‬t lên trên ngŰ‫ۂ‬i man r‫ۈ‬, ý nghé cĩng
 m‫ ۄ‬toang v‫ ڦ‬phía chúng ta c‫ ڈ‬nguy cš th‫ڊ‬t b‫چ‬i mà loài v‫ڒ‬t, do b‫ڰ‬
c‫ھ‬t ch‫ڜ‬t vào b‫ڈ‬n nÃng, không th‫ ڨ‬b‫ ڰ‬sa vào.

§3. Nh‫۔‬ng Khuynh hŰ‫ۀ‬ng c‫ڌ‬n Ñ‫ڤ‬n sۖ Ði‫ڦ‬u ch‫ڮ‬nh

không ng‫ې‬ng
Nh‫۔‬ng Trong ch‫ې‬ng mۖc nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh, hoàn c‫ڈ‬nh Ñ‫ۂ‬i s‫ڶ‬ng thông
thi‫ڤ‬t ch‫ڤ‬
thŰ‫ۂ‬ng, c‫ ڈ‬v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t tۖ nhiên và xã h‫ھ‬i, s‫ ڢ‬Ñem Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n
v‫ڒ‬t ch‫ڊ‬t và
xã h‫ھ‬i cho c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t Ñ‫ ڨ‬ki‫ڨ‬m soát nh‫۔‬ng ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng suy lu‫ڒ‬n. Nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u nhu
sۖ suy y‫ڤ‬u trong cu‫ھ‬c s‫ڶ‬ng thi‫ڤ‬t l‫ڒ‬p nên th‫ ێ‬kۜ cŰšng lâu dài mà nh‫۔‬ng
nghé Ñúng
mŰu m‫ڞ‬o khôn khéo nh‫ڊ‬t ngŰ‫ۂ‬i ta t‫ې‬ng nghé ra cĩng không th‫ڨ‬
Ñ‫ڔ‬n
thay th‫ ڤ‬ÑŰ‫ۈ‬c. Ð‫ێ‬a tr‫ ڠ‬b‫ ڰ‬b‫ڴ‬ng khi‫ڤ‬p s‫ ۈ‬l‫ے‬a; cái Ñau rát vì l‫ے‬a
b‫ڴ‬ng d‫چ‬y nó bài h‫ڲ‬c nh‫ ۀ‬Ñ‫ۂ‬i hšn nhi‫ڦ‬u so v‫ۀ‬i bài gi‫ڈ‬ng suông v‫ڦ‬
nh‫۔‬ng thu‫ھ‬c tính c‫ی‬a s‫ێ‬c nóng. Hoàn c‫ڈ‬nh xã h‫ھ‬i cĩng trao
thŰ‫ۄ‬ng cho sۖ suy lu‫ڒ‬n xác Ñáng v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬mà trong Ñó
vi‫ڬ‬c hành Ñ‫ھ‬ng dۖa trên suy nghé chín ch‫ڔ‬n là Ñi‫ڦ‬u có ý nghéa xã
h‫ھ‬i quan tr‫ڲ‬ng. Nh‫۔‬ng thi‫ڤ‬t ch‫ ڤ‬Ñòi h‫ڴ‬i vi‫ڬ‬c suy nghé Ñúng Ñ‫ڔ‬n
nhŰ th‫ ڤ‬có th‫ ڨ‬tác Ñ‫ھ‬ng lên chính cu‫ھ‬c s‫ڶ‬ng, ho‫ڜ‬c chí ít lên m‫ھ‬t
cu‫ھ‬c s‫ڶ‬ng Ñã thۖc sۖ thoát kh‫ڴ‬i nh‫۔‬ng co kéo tri‫ڦ‬n miên. Nh‫۔‬ng
d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u c‫ی‬a k‫ ڠ‬thù, c‫ی‬a nši trú ‫ڎ‬n, th‫ێ‬c Ãn và nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n xã
h‫ھ‬i ch‫ ی‬y‫ڤ‬u ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t m‫ھ‬t cách chính xác.
Nh‫۔‬ng NhŰng sۖ rèn t‫ڒ‬p n‫ڦ‬n n‫ڤ‬p này, cho dù có h‫۔‬u ích trong gi‫ۀ‬i
h‫چ‬n ch‫ ڤ‬rõ
h‫چ‬n nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh, không ÑŰa ta vŰ‫ۈ‬t ra kh‫ڴ‬i m‫ھ‬t ranh gi‫ۀ‬i h‫۔‬u h‫چ‬n.
r‫ڬ‬t c‫ی‬a
nh‫۔‬ng Nh‫۔‬ng thành qu‫ ڈ‬có tính logic Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c theo chi‫ڦ‬u hŰ‫ۀ‬ng này
thi‫ڤ‬t ch‫ڤ‬ không c‫ڈ‬n ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n hoang tŰ‫ۄ‬ng Ñi theo chi‫ڦ‬u hŰ‫ۀ‬ng
nhŰ v‫ڒ‬y
khác. M‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i dã man sành s‫ڴ‬i v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u cho th‫ڊ‬y sۖ
di chuy‫ڨ‬n và v‫ ڰ‬trí nh‫۔‬ng con thú mà ngŰ‫ۂ‬i Ñó sÃn tìm, s‫ ڢ‬nh‫ڒ‬p
tâm và thۖc thà tuôn hàng tràng nh‫۔‬ng chuy‫ڬ‬n thêu d‫ڬ‬t th‫ڒ‬m vô
lý v‫ ڦ‬ngu‫ڸ‬n g‫ڶ‬c t‫ڒ‬p tính và t‫ ں‬ch‫ێ‬c c‫ی‬a b‫ڌ‬y thú. Ch‫ې‬ng nào suy
lu‫ڒ‬n Ñó còn chŰa tìm th‫ڊ‬y m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬trۖc ti‫ڤ‬p Ñ‫ڤ‬n sۖ an toàn và
no ‫ڊ‬m c‫ی‬a Ñ‫ۂ‬i s‫ڶ‬ng, thì ch‫ژ‬ng còn cách nào tۖ nhiên Ñ‫ ڨ‬th‫ڎ‬m tra
ÑŰ‫ۈ‬c vi‫ڬ‬c ch‫ڊ‬p thu‫ڒ‬n nh‫۔‬ng ni‫ڦ‬m tin sai l‫ڬ‬ch n‫۔‬a. Nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t
lu‫ڒ‬n có th‫ ڨ‬phát sinh t‫ ې‬m‫ھ‬t m‫ڈ‬nh sۖ ki‫ڬ‬n ch‫ ڮ‬b‫ۄ‬i vì nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý
Ñó có v‫ ڠ‬rõ ràng và có s‫ێ‬c thu hút; nh‫۔‬ng d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n phong phú
ÑŰ‫ۈ‬c gom góp mà ch‫ژ‬ng th‫ ڨ‬Ñem Ñ‫ڤ‬n n‫ں‬i m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n xác Ñáng
vì l‫ ڢ‬nh‫۔‬ng t‫ڒ‬p t‫ۊ‬c Ñang t‫ڸ‬n t‫چ‬i không cho phép Ñón nh‫ڒ‬n k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n
‫ڊ‬y. M‫ھ‬t “sۖ c‫ ڈ‬tin nguyên kh‫ۄ‬i”, không h‫ ڦ‬dính dáng t‫ۀ‬i sۖ rèn
t‫ڒ‬p, có xu hŰ‫ۀ‬ng không phân bi‫ڬ‬t ÑŰ‫ۈ‬c Ñâu là cái mà m‫ھ‬t Ñ‫ڌ‬u óc
có rèn giĩa coi nhŰ trò Ñùa và Ñâu là cái nó xem là k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n h‫ۈ‬p
lý. Hình m‫ڜ‬t ngŰ‫ۂ‬i trong Ñám mây ÑŰ‫ۈ‬c tin là m‫ھ‬t lo‫چ‬i sۖ ki‫ڬ‬n,
ch‫ ڮ‬b‫ۄ‬i l‫ ڢ‬nó ÑŰ‫ۈ‬c t‫چ‬o ra nhŰ th‫ڤ‬. Trí khôn tۖ nhiên không ngÃn
c‫ڈ‬n ÑŰ‫ۈ‬c sۖ truy‫ڦ‬n bá cái sai, cĩng nhŰ kinh nghi‫ڬ‬m phong phú
mà không qua trui rèn s‫ ڢ‬không c‫ڈ‬n ÑŰ‫ۈ‬c vi‫ڬ‬c d‫ڸ‬n t‫ ۊ‬trong Ñó
nh‫۔‬ng ni‫ڦ‬m tin l‫ڌ‬m l‫چ‬c không th‫ ڨ‬lay chuy‫ڨ‬n. Nh‫۔‬ng l‫ڌ‬m l‫ڐ‬n vin
cài vào nhau và thêu d‫ڬ‬t nên m‫ھ‬t mành lŰ‫ۀ‬i nh‫۔‬ng quan ni‫ڬ‬m sai
l‫ڌ‬m ngày càng r‫ھ‬ng l‫ۀ‬n và c‫ ڶ‬k‫ڤ‬t. Nh‫۔‬ng gi‫ڊ‬c chiêm bao, v‫ ڰ‬trí
c‫ی‬a nh‫۔‬ng vì tinh tú, nh‫۔‬ng ÑŰ‫ۂ‬ng ch‫ ڮ‬tay, t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬Ñ‫ڦ‬u ÑŰ‫ۈ‬c xem
nhŰ nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u Ñáng tin và nh‫۔‬ng lá bài ÑŰ‫ۈ‬c coi là nh‫۔‬ng
Ñi‫ڦ‬m báo b‫ڊ‬t kh‫ ڈ‬kháng trong khi nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n tۖ nhiên h‫ڤ‬t s‫ێ‬c
h‫ ڬ‬tr‫ڲ‬ng thì l‫چ‬i b‫ ڰ‬b‫ ڴ‬lš. Nh‫۔‬ng sۖ tin tŰ‫ۄ‬ng vào Ñi‫ڦ‬m báo Ñ‫ ی‬lo‫چ‬i,
gi‫ ۂ‬Ñây b‫ ڰ‬coi là nh‫۔‬ng trò mê tín, thì trŰ‫ۀ‬c kia t‫ې‬ng có th‫ۂ‬i kۘ
ph‫ ں‬bi‫ڤ‬n tràn lan. C‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i có m‫ھ‬t phŰšng pháp lâu dài dۖa vào
khoa h‫ڲ‬c chu‫ڎ‬n xác Ñ‫ ڨ‬chinh ph‫ۊ‬c ÑŰ‫ۈ‬c chúng.
 Mê tín Chính trong ch‫ێ‬c nÃng c‫ی‬a sۖ g‫ۈ‬i ý, chúng ta không th‫ڊ‬y có
cĩng là
sۖ khác bi‫ڬ‬t nào gi‫۔‬a ý nghéa c‫ی‬a m‫ھ‬t c‫ھ‬t th‫ی‬y ngân báo trŰ‫ۀ‬c
m‫ھ‬t k‫ڤ‬t
qu‫ ڈ‬t‫ ې‬tۖ cšn mŰa, v‫ۀ‬i ý nghéa c‫ی‬a Ñ‫ڶ‬ng phân thú hay lĩ chim bay Ñi nhŰ
nhiên, là Ñi‫ڦ‬m báo trŰ‫ۀ‬c chi‫ڤ‬n tranh. B‫ڊ‬t c‫ ێ‬lúc nào ngŰ‫ۂ‬i ta cĩng có th‫ڨ‬
gi‫ڶ‬ng nhŰ
b‫ڈ‬o vi‫ڬ‬c Ñánh Ñ‫ ں‬l‫ ڲ‬mu‫ڶ‬i mang l‫چ‬i v‫ڒ‬n xui nhŰ th‫ ڨ‬c‫ ێ‬b‫ ڰ‬mu‫ڼ‬i Ñ‫ڶ‬t
khoa h‫ڲ‬c
thì m‫ڔ‬c b‫ڬ‬nh s‫ڶ‬t rét. Duy có vi‫ڬ‬c ki‫ڨ‬m soát nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n mà
trong Ñó các quan sát ÑŰ‫ۈ‬c thۖc hi‫ڬ‬n và phŰšng pháp nghiêm
ng‫ڜ‬t Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng thói quen Ñón nh‫ڒ‬n g‫ۈ‬i ý m‫ۀ‬i có th‫ ڨ‬kh‫ژ‬ng
quy‫ڤ‬t ÑŰ‫ۈ‬c ni‫ڦ‬m tin lo‫چ‬i này thì nguy h‫چ‬i còn lo‫چ‬i kia thì lành
m‫چ‬nh, sۖ thay th‫ ڤ‬nh‫۔‬ng t‫ڒ‬p t‫ۊ‬c mê tín b‫ږ‬ng nh‫۔‬ng thói quen suy
lu‫ڒ‬n khoa h‫ڲ‬c không di‫ڪ‬n ra b‫ۄ‬i b‫ڊ‬t c‫ ێ‬ti‫ڤ‬n b‫ ھ‬nào trong Ñ‫ ھ‬bén
nh‫چ‬y c‫ی‬a c‫ڈ‬m giác hay trong nh‫۔‬ng phŰšng th‫ێ‬c v‫ڶ‬n dé thu‫ھ‬c v‫ڦ‬
ch‫ێ‬c nÃng g‫ۈ‬i ý. Ðó là k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬c‫ی‬a sۖ ki‫ڨ‬m soát Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng
Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n trong Ñó di‫ڪ‬n ra sۖ quan sát và suy lu‫ڒ‬n.
Nh‫۔‬ng Vi‫ڬ‬c lŰu ý t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng n‫ ڼ‬lۖc nh‫ږ‬m m‫ۊ‬c Ñích phân lo‫چ‬i các
nguyên
nhân
ngu‫ڸ‬n g‫ڶ‬c c‫ی‬a sai l‫ڌ‬m trong hành trình Ñi t‫ۀ‬i ni‫ڦ‬m tin là m‫ھ‬t vi‫ڬ‬c
chung cho Ñáng làm. Ví d‫ۊ‬, Francis Bacon t‫ ې‬nh‫۔‬ng bŰ‫ۀ‬c Ñ‫ڌ‬u trong tra v‫ڊ‬n
tŰ duy t‫ڸ‬i: khoa h‫ڲ‬c hi‫ڬ‬n Ñ‫چ‬i, Ñã chia ra b‫ڶ‬n lo‫چ‬i ngŰ‫ۂ‬i dŰ‫ۀ‬i nh‫۔‬ng tiêu Ñ‫ڦ‬
v‫“ ڦ‬ng‫ڐ‬u
tŰ‫ۈ‬ng”
hši kۘ qu‫ڜ‬c là “nh‫۔‬ng ng‫ڐ‬u tŰ‫ۈ‬ng”, t‫ێ‬c là nh‫۔‬ng hình bóng hŰ ‫ڈ‬o
c‫ی‬a Bacon lôi kéo Ñ‫ڌ‬u óc sa vào nh‫۔‬ng l‫ڶ‬i ngõ l‫ڌ‬m l‫چ‬c. Nh‫۔‬ng th‫ ێ‬mà ông
g‫ڲ‬i là ng‫ڐ‬u tŰ‫ۈ‬ng hay nh‫۔‬ng bóng hình c‫ی‬a (a) b‫ ھ‬l‫چ‬c, (b) nši h‫ڲ‬p
ch‫ۈ‬, (c) nši hang Ñ‫ھ‬ng ho‫ڜ‬c hang ‫ں‬, và (d) nši sân kh‫ڊ‬u; ho‫ڜ‬c
theo cách b‫ۀ‬t ‫ڎ‬n ý hšn là (a) nh‫۔‬ng phŰšng pháp sai l‫ڌ‬m c‫ ڶ‬h‫۔‬u
(hay ít ra cĩng là nh‫۔‬ng cám d‫ ڼ‬t‫ۀ‬i ch‫ ڼ‬sai l‫ڌ‬m) v‫ڶ‬n có ngu‫ڸ‬n
g‫ڶ‬c t‫ ې‬b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t con ngŰ‫ۂ‬i nói chung; (b) nh‫۔‬ng sai l‫ڌ‬m do giao
ti‫ڤ‬p và ngôn ng‫ ۔‬Ñem l‫چ‬i; (c) nh‫۔‬ng sai l‫ڌ‬m b‫ڔ‬t ngu‫ڸ‬n t‫ ې‬nh‫۔‬ng
 nguyên nhân riêng c‫ی‬a m‫ھ‬t cá nhân c‫ ۊ‬th‫ ;ڨ‬và cu‫ڶ‬i cùng (d)
nh‫۔‬ng sai l‫ڌ‬m có ngu‫ڸ‬n g‫ڶ‬c t‫ ې‬l‫ ڦ‬thói hay trào lŰu chung c‫ی‬a m‫ھ‬t
th‫ۂ‬i kۘ. Khi phân chia nh‫۔‬ng nguyên nhân c‫ی‬a ni‫ڦ‬m tin sai l‫ڌ‬m
này theo cách hši khác bi‫ڬ‬t nhŰ v‫ڒ‬y, chúng ta có th‫ ڨ‬nói r‫ږ‬ng có
hai nguyên nhân Ñ‫ڤ‬n t‫ ې‬bên trong, hai nguyên nhân còn l‫چ‬i Ñ‫ڤ‬n t‫ې‬
bên ngoài. Ð‫ڶ‬i v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng nguyên nhân n‫ھ‬i t‫چ‬i, m‫ھ‬t cái là chung
cho t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬m‫ڲ‬i ngŰ‫ۂ‬i (ch‫ژ‬ng h‫چ‬n nhŰ theo thói thŰ‫ۂ‬ng ngŰ‫ۂ‬i ta
hay s‫ښ‬n lòng Ñón nh‫ڒ‬n nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p nào ch‫ێ‬ng thۖc cho m‫ھ‬t
ni‫ڦ‬m tin Űa thích hšn là cho nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p ch‫ڶ‬ng l‫چ‬i ni‫ڦ‬m tin
Ñó), còn nguyên nhân kia n‫ږ‬m ‫ ۄ‬tính khí và thói quen c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬c‫ی‬a
m‫ھ‬t cá nhân nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh. Ð‫ڶ‬i v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng nguyên nhân có ngu‫ڸ‬n g‫ڶ‬c
ngo‫چ‬i lai, m‫ھ‬t nguyên nhân n‫ڈ‬y sinh t‫ ې‬nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n xã h‫ھ‬i
g‫ھ‬p chung – nhŰ khuynh hŰ‫ۀ‬ng cho r‫ږ‬ng nši Ñâu có l‫ۂ‬i nói thì
nši Ñó có sۖ ki‫ڬ‬n, còn nši nào không có ngôn t‫ ې‬thì ‫ ۄ‬Ñó không
có sۖ ki‫ڬ‬n – trong khi nguyên nhân còn l‫چ‬i n‫ڈ‬y sinh t‫ ې‬nh‫۔‬ng trào
lŰu xã h‫ھ‬i c‫ۊ‬c b‫ ھ‬có tính nh‫ڊ‬t th‫ۂ‬i.
Locke nói Khi ‫ێ‬ng x‫ ے‬v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng hình th‫ێ‬c Ñi‫ڨ‬n hình c‫ی‬a ni‫ڦ‬m tin sai
v‫ڈ ڦ‬nh
l‫ڌ‬m thì phŰšng pháp c‫ی‬a Locke t‫ ڴ‬ra b‫ۀ‬t ch‫ڮ‬n chu và có l‫ ڢ‬l‫چ‬i
hŰ‫ۄ‬ng
c‫ی‬a: sáng s‫ی‬a hšn. Chúng ta không th‫ ڨ‬làm gì hšn là trích d‫ڐ‬n th‫ێ‬
ngôn ng‫ ۔‬m‫چ‬nh b‫چ‬o và d‫ ڰ‬thŰ‫ۂ‬ng c‫ی‬a ông, khi ông li‫ڬ‬t kê ra
nh‫۔‬ng lo‫چ‬i ngŰ‫ۂ‬i khác nhau Ñ‫ ڨ‬cho th‫ڊ‬y ý nghé l‫ڌ‬m l‫چ‬c Ñi theo
nh‫۔‬ng m‫چ‬ch khác nhau:
(a) lo‫چ‬i 1. “Lo‫چ‬i th‫ ێ‬nh‫ڊ‬t là v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i h‫ڌ‬u nhŰ không m‫ڊ‬y khi
dۖa d‫ڐ‬m
lý lu‫ڒ‬n, mà ch‫ ڮ‬làm và nghé theo gŰšng nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i khác, dù Ñó
vào ngŰ‫ۂ‬i
khác là cha m‫ڞ‬, láng gi‫ڦ‬ng, th‫ڌ‬y tu, hay b‫ڊ‬t c‫ ێ‬ai mà h‫ ڲ‬mu‫ڶ‬n ch‫ڲ‬n Ñ‫ڨ‬
g‫ے‬i g‫ڔ‬m sۖ tin tŰ‫ۄ‬ng, Ñ‫ ڨ‬c‫ێ‬u r‫ڼ‬i chính b‫ڈ‬n thân h‫ ڲ‬kh‫ڴ‬i nh‫۔‬ng
 ch‫ڰ‬u Ñۖng và phi‫ڦ‬n toái khi ph‫ڈ‬i suy nghé và tìm tòi cho chính
b‫ڈ‬n thân mình.”
(b) Lo‫چ‬i tۖ 2. “Lo‫چ‬i này là v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng k‫ ڠ‬Ñ‫ڜ‬t sۖ Ñam mê vào ch‫ ڼ‬c‫ی‬a lý trí,
mãn
r‫ڸ‬i Ñ‫ ڨ‬nó Ñ‫ڰ‬nh Ño‫چ‬t nh‫۔‬ng hành Ñ‫ھ‬ng và lý l‫ ڢ‬c‫ی‬a mình, không tۖ
mình dùng Ñ‫ڤ‬n lý trí, cĩng nhŰ không l‫ڔ‬ng nghe l‫ۂ‬i l‫ ڢ‬c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i
khác ‫ ۄ‬m‫ێ‬c vŰ‫ۈ‬t kh‫ڴ‬i khi‫ڤ‬u khôi hài, sۖ quan tâm hay bè h‫ھ‬i c‫ی‬a
mình.”*
(c) Lo‫چ‬i có 3. “Lo‫چ‬i th‫ ێ‬ba là v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng k‫ ڠ‬s‫ښ‬n sàng và thành tâm Ñi theo
kinh
nghi‫ڬ‬m bó
lý trí, nhŰng vì thi‫ڤ‬u Ñi cái mà ta có th‫ ڨ‬g‫ڲ‬i là xúc c‫ڈ‬m l‫ۀ‬n lao,
h‫ڞ‬p lành m‫چ‬nh và tinh t‫ڤ‬, nên không có ÑŰ‫ۈ‬c cái nhìn Ñ‫ڌ‬y Ñ‫ ی‬v‫ ڦ‬m‫ڲ‬i
Ñi‫ڦ‬u có liên h‫ ڬ‬t‫ۀ‬i v‫ڊ‬n Ñ‫ …ڦ‬H‫ ڲ‬ch‫ ڮ‬giao thi‫ڬ‬p v‫ۀ‬i m‫ھ‬t lo‫چ‬i ngŰ‫ۂ‬i,
h‫ ڲ‬ch‫ ڮ‬Ñ‫ڲ‬c m‫ھ‬t lo‫چ‬i sách, h‫ ڲ‬s‫ ڢ‬không t‫ۀ‬i dۖ phiên tòa nhŰng v‫ڐ‬n
‫ی‬ng h‫ ھ‬m‫ھ‬t quan Ñi‫ڨ‬m… H‫ ڲ‬có m‫ڶ‬i giao du d‫ ڪ‬ch‫ڰ‬u v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng
phóng viên n‫ں‬i ti‫ڤ‬ng ‫ ۄ‬m‫ھ‬t m‫ڈ‬ng nào Ñ‫ڊ‬y… nhŰng s‫ ڢ‬không
vŰšn ra ngoài Ñ‫چ‬i dŰšng tri th‫ێ‬c.” Nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i lúc ban Ñ‫ڌ‬u có
Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n tۖ nhiên ngang b‫ږ‬ng nhau r‫ڶ‬t cu‫ھ‬c có khi l‫چ‬i thu ÑŰ‫ۈ‬c
nh‫۔‬ng kho tàng ki‫ڤ‬n th‫ێ‬c và chân lý khác nhau, “khi nào mà t‫ڊ‬t
c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng cái kh‫ڒ‬p khi‫ڪ‬ng gi‫۔‬a h‫ ڲ‬tr‫ ۄ‬thành m‫ھ‬t m‫ڈ‬ng d‫ ڰ‬bi‫ڬ‬t
ÑŰ‫ۈ‬c s‫ڔ‬p x‫ڤ‬p, nh‫ږ‬m m‫ۊ‬c Ñích t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p thông tin và r‫ڸ‬i mang vào
trong Ñ‫ڌ‬u óc h‫ ڲ‬nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng, quan Ñi‫ڨ‬m và sۖ quan sát, Ñ‫ ڨ‬t‫ې‬
Ñó h‫ ڲ‬v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng Ñ‫ڤ‬n trí não c‫ی‬a mình.”*

‫ ۃ‬ch‫ ڼ‬khác trong trŰ‫ۀ‬c tác c‫ی‬a mình*, Locke cĩng nêu lên
nh‫۔‬ng ý ki‫ڤ‬n tŰšng tۖ nhŰng dŰ‫ۀ‬i hình th‫ێ‬c khác Ñi Ñôi chút.
Tác Ñ‫ھ‬ng 1. “Ði‫ڦ‬u gì không phù h‫ۈ‬p v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng nguyên t‫ڔ‬c c‫ی‬a chúng ta
t‫ ې‬nh‫۔‬ng
khó lòng có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c chúng ta thâu nh‫ڒ‬n nên nó s‫ ڢ‬không ÑŰ‫ۈ‬c
nguyên t‫ڔ‬c
 giáo Ñi‫ڦ‬u coi là có th‫ ڨ‬x‫ڈ‬y ra. Sۖ tôn sùng Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng nguyên t‫ڔ‬c này
th‫ڒ‬t vô cùng l‫ۀ‬n, và vi‫ڬ‬c chúng l‫ڊ‬n át t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng cái khác t‫ۀ‬i
m‫ێ‬c ngay c‫ ڈ‬sۖ ch‫ێ‬ng thۖc, không ch‫ ڮ‬c‫ی‬a nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i khác, mà
c‫ی‬a c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n b‫ۄ‬i chính chúng ta cĩng thŰ‫ۂ‬ng b‫ ڰ‬ch‫ڶ‬i b‫ڴ‬, khi
nh‫۔‬ng c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n Ñó Ñ‫ڈ‬m b‫ڈ‬o v‫ ڦ‬b‫ڊ‬t c‫ ێ‬Ñi‫ڦ‬u gì Ñi ngŰ‫ۈ‬c l‫چ‬i nh‫۔‬ng
nguyên t‫ڔ‬c Ñã Ãn sâu bám r‫ ڪ‬này… Không có Ñi‫ڦ‬u gì thông
thŰ‫ۂ‬ng hšn vi‫ڬ‬c tr‫ ڠ‬em b‫ ڰ‬tiêm nhi‫ڪ‬m vào Ñ‫ڌ‬u óc nh‫۔‬ng ý Ñ‫ڰ‬nh…
t‫ ې‬cha m‫ ڞ‬chúng, t‫ ې‬ngŰ‫ۂ‬i b‫ڈ‬o m‫ڐ‬u, ho‫ڜ‬c t‫ ې‬nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i quanh
chúng; r‫ڸ‬i nh‫۔‬ng ý Ñ‫ڰ‬nh này l‫ڎ‬n vào trong nh‫۔‬ng hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t thành
thۖc cĩng nhŰ không thiên ki‫ڤ‬n c‫ی‬a chúng, r‫ڸ‬i gia tÃng m‫ێ‬c Ñ‫ھ‬,
và Ñi‫ڦ‬u này r‫ڶ‬t cu‫ھ‬c (dù Ñúng hay sai) ghim ch‫ڜ‬t vào Ñ‫ڌ‬u óc
chúng b‫ۄ‬i l‫ ڦ‬thói và sۖ giáo d‫ۊ‬c lâu dài, không bao gi‫ ۂ‬có th‫ ڨ‬nh‫ں‬
b‫ڒ‬t ra ÑŰ‫ۈ‬c n‫۔‬a. Ð‫ڶ‬i v‫ۀ‬i nhi‫ڦ‬u ngŰ‫ۂ‬i, khi l‫ۀ‬n lên, suy tŰ v‫ڦ‬
nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng c‫ی‬a mình và phát hi‫ڬ‬n ra chúng ÑŰ‫ۈ‬c sinh ra cùng
v‫ۀ‬i ký ‫ێ‬c b‫ڈ‬n thân, không th‫ڊ‬y ÑŰ‫ۈ‬c Ñâu là ngõ l‫ڶ‬i nši nh‫۔‬ng th‫ێ‬
‫ڊ‬y manh nha l‫ڎ‬n vào, cĩng nhŰ không th‫ڊ‬y ÑŰ‫ۈ‬c b‫ږ‬ng phŰšng
cách gì mà h‫ ڲ‬có ÑŰ‫ۈ‬c chúng. H‫ ڲ‬d‫ ڪ‬dàng tôn chúng lên thành
nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u thiêng liêng, và không ch‫ڰ‬u Ñۖng ÑŰ‫ۈ‬c khi Ñi‫ڦ‬u Ñó b‫ڰ‬
báng b‫ں‬, Ñ‫ھ‬ng ch‫چ‬m hay b‫ ڰ‬ch‫ڊ‬t v‫ڊ‬n Ñ‫ڤ‬n. H‫ ڲ‬coi chúng là nh‫۔‬ng
chu‫ڎ‬n mۖc “nhŰ nh‫۔‬ng Ñ‫ڊ‬ng cao c‫ ڈ‬không bao gi‫ ۂ‬sai l‫ڌ‬m khi
phân Ñ‫ڰ‬nh gi‫۔‬a sۖ th‫ڒ‬t và sۖ gi‫ ڈ‬d‫ڶ‬i, nhŰ nh‫۔‬ng v‫ ڰ‬quan tòa Ñ‫ڨ‬
vi‫ڬ‬n t‫ۀ‬i trong m‫ڲ‬i Ñ‫ھ‬ng thái gây tranh cãi.”
c‫ی‬a nh‫۔‬ng 2. “Th‫ ێ‬hai, Ñ‫ێ‬ng k‫ ڤ‬bên nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i này là nh‫۔‬ng k‫ ڠ‬mà
Ñ‫ڌ‬u óc
hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t c‫ی‬a h‫ ڲ‬ÑŰ‫ۈ‬c r‫ڒ‬p khuôn và ÑŰ‫ۈ‬c tô v‫ ڢ‬theo theo kích c‫ۆ‬
Ñóng kín
c‫ی‬a m‫ھ‬t gi‫ ڈ‬thuy‫ڤ‬t Ñã du nh‫ڒ‬p vào.” Lo‫چ‬i ngŰ‫ۂ‬i ‫ڊ‬y, Locke nói
ti‫ڤ‬p, trong khi không ch‫ڶ‬i b‫ ڴ‬sۖ hi‫ڬ‬n h‫۔‬u c‫ی‬a sۖ ki‫ڬ‬n và b‫ږ‬ng
 ch‫ێ‬ng, không th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c thuy‫ڤ‬t ph‫ۊ‬c thông qua b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng mà có
tính quy‫ڤ‬t Ñ‫ڰ‬nh v‫ۀ‬i h‫ ڲ‬n‫ڤ‬u nhŰ trí óc h‫ ڲ‬không quá Ñóng kín vì b‫ڰ‬
c‫ھ‬t ch‫ڜ‬t vào ni‫ڦ‬m tin b‫ڊ‬t bi‫ڤ‬n.
c‫ی‬a Ñam 3. “Nh‫۔‬ng Ñam mê n‫ں‬i b‫ڒ‬t. Th‫ ێ‬ba, nh‫۔‬ng cš may nào ngang
mê m‫چ‬nh
qua nh‫۔‬ng khao khát và Ñam mê Ñang ngۖ tr‫ ڰ‬trong con ngŰ‫ۂ‬i thì
m‫ڢ‬
cĩng chung m‫ھ‬t s‫ ڶ‬ph‫ڒ‬n. Hãy th‫ ے‬c‫ھ‬t vào lý trí c‫ی‬a m‫ھ‬t k‫ ڠ‬Űa kèn
cۖa m‫ھ‬t cš may l‫ۀ‬n nh‫ڊ‬t t‫ې‬ng có, còn bên kia là ti‫ڦ‬n b‫چ‬c, d‫ ڪ‬nh‫ڒ‬n
th‫ڊ‬y cán cân nghiêng v‫ ڦ‬bên nào. Nh‫۔‬ng Ñ‫ڌ‬u óc thi‫ڨ‬n c‫ڒ‬n, gi‫ڶ‬ng
nhŰ nh‫۔‬ng vách Ñ‫ڊ‬t, ch‫ڶ‬ng Ñ‫ ۆ‬ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng Ñòn pháo kích m‫چ‬nh
nh‫ڊ‬t.”
c‫ی‬a sۖ l‫ڬ‬ 4. “Quy‫ڦ‬n lۖc. ThŰ‫ۀ‬c Ño th‫ ێ‬tŰ và là thŰ‫ۀ‬c Ño sai l‫ڌ‬m cu‫ڶ‬i
thu‫ھ‬c vào
cùng v‫ ڦ‬cš may mà tôi mu‫ڶ‬n lŰu ý Ñ‫ڤ‬n, cĩng là cái kìm hãm
quy‫ڦ‬n lۖc
c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i nhi‫ڦ‬u ngŰ‫ۂ‬i trong sۖ ngu d‫ڶ‬t và sai l‫ڌ‬m hšn t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng lo‫چ‬i
khác khác g‫ھ‬p l‫چ‬i, là vi‫ڬ‬c chúng ta g‫ے‬i g‫ڔ‬m sۖ tán Ñ‫ڸ‬ng c‫ی‬a chúng ta
vào nh‫۔‬ng ý ki‫ڤ‬n thông thŰ‫ۂ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c ti‫ڤ‬p nh‫ڒ‬n b‫ۄ‬i b‫چ‬n bè ho‫ڜ‬c
h‫ھ‬i nhóm, láng gi‫ڦ‬ng hay qu‫ڶ‬c gia c‫ی‬a chúng ta.”
Nguyên C‫ ڈ‬Bacon và Locke Ñ‫ڦ‬u ch‫ێ‬ng t‫ ڴ‬r‫ږ‬ng vŰ‫ۈ‬t trên t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng
nhân c‫ی‬a
ngu‫ڸ‬n g‫ڶ‬c c‫ی‬a ni‫ڦ‬m tin sai l‫ڌ‬m trú ng‫ ۊ‬trong nh‫۔‬ng xu hŰ‫ۀ‬ng c‫ی‬a
nh‫۔‬ng thói
quen suy m‫ڼ‬i cá nhân (gi‫ڶ‬ng nhŰ nh‫۔‬ng xu hŰ‫ۀ‬ng sa vào nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n
nghé t‫ ڬ‬h‫چ‬i v‫ھ‬i vàng có ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng lan r‫ھ‬ng), nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n xã h‫ھ‬i thiên v‫ڦ‬
có ngu‫ڸ‬n
xúi gi‫ۊ‬c và kh‫ژ‬ng Ñ‫ڰ‬nh nh‫۔‬ng thói quen sai l‫ڌ‬m c‫ی‬a vi‫ڬ‬c tŰ duy
g‫ڶ‬c t‫ ې‬xã
h‫ھ‬i ho‫ڜ‬c b‫ږ‬ng quy‫ڦ‬n lۖc, b‫ږ‬ng sۖ ch‫ ڮ‬d‫ڐ‬n h‫۔‬u ý, và b‫ږ‬ng c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng ‫ڈ‬nh
do b‫ڎ‬m hŰ‫ۄ‬ng ngôn ng‫۔‬, sۖ mô ph‫ڴ‬ng, thông c‫ڈ‬m và g‫ۈ‬i ý ng‫ڌ‬m chŰa ý
sinh
th‫ێ‬c h‫ڤ‬t. Giáo d‫ۊ‬c theo Ñó không ch‫ ڮ‬gi‫ ۔‬cho m‫ھ‬t cá th‫ ڨ‬kh‫ڴ‬i b‫ڰ‬
gieo vào Ñ‫ڌ‬u óc nh‫۔‬ng thiên hŰ‫ۀ‬ng sai l‫ڌ‬m tai h‫چ‬i – thói suy nghé
h‫ ڸ‬Ñ‫ڸ‬, ng‫چ‬o m‫چ‬n và sۖ Űu ái Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i Ñi‫ڦ‬u gì h‫ۈ‬p tŰ l‫ۈ‬i hšn là v‫ڦ‬
 phía b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng khách quan – mà còn làm xói mòn và phá h‫ی‬y
nh‫۔‬ng thành ki‫ڤ‬n tích t‫ ۊ‬và kéo dài dai d‫ژ‬ng. Khi nào cu‫ھ‬c s‫ڶ‬ng
xã h‫ھ‬i nói chung Ñã tr‫ ۄ‬nên h‫ۈ‬p lý hšn, th‫ڊ‬m Ñ‫ڐ‬m hšn nh‫۔‬ng xét
Ñoán h‫ۈ‬p v‫ۀ‬i lý tính và ít b‫ ڰ‬tác Ñ‫ھ‬ng b‫ۄ‬i quy‫ڦ‬n lۖc c‫ێ‬ng nh‫ڔ‬c
cĩng nhŰ Ñam mê mù quáng, thì các cš s‫ ۄ‬giáo d‫ۊ‬c có th‫ ڨ‬tr‫ ۄ‬nên
tích cۖc và mang tính xây dۖng hšn hi‫ڬ‬n t‫چ‬i, vì chúng s‫ ڢ‬ph‫ڶ‬i h‫ۈ‬p
hài hòa v‫ۀ‬i sۖ ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng giáo d‫ۊ‬c ÑŰ‫ۈ‬c v‫ڒ‬n hành dù mu‫ڶ‬n hay
không b‫ۄ‬i nh‫۔‬ng môi trŰ‫ۂ‬ng xã h‫ھ‬i khác tác Ñ‫ھ‬ng lên nh‫۔‬ng thói
quen suy nghé và ni‫ڦ‬m tin c‫ی‬a m‫ھ‬t cá nhân. Hi‫ڬ‬n th‫ۂ‬i, vi‫ڬ‬c gi‫ڈ‬ng
d‫چ‬y không nh‫۔‬ng ph‫ڈ‬i làm chuy‫ڨ‬n bi‫ڤ‬n các khuynh hŰ‫ۀ‬ng tۖ
nhiên thành nh‫۔‬ng thói quen suy nghé có rèn luy‫ڬ‬n, mà còn ph‫ڈ‬i
tÃng cŰ‫ۂ‬ng trí nghé ch‫ڶ‬ng l‫چ‬i nh‫۔‬ng xu hŰ‫ۀ‬ng b‫ڊ‬t h‫ۈ‬p lý hi‫ڬ‬n
hành trong môi trŰ‫ۂ‬ng xã h‫ھ‬i, và giúp th‫ ڤ‬ch‫ ڼ‬nh‫۔‬ng thói quen
sai l‫ڌ‬m Ñã t‫چ‬o ra.

§4. Quy t‫ڔ‬c Chuy‫ڨ‬n hóa Suy lu‫ڒ‬n thành B‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng
Suy nghé Suy nghé quan tr‫ڲ‬ng là vì l‫ڢ‬, nhŰ ta Ñã th‫ڊ‬y, t‫ ې‬chính cái ch‫ێ‬c
tr‫ڲ‬n v‫ڞ‬n
nÃng trong Ñó nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c Ñã bi‫ڤ‬t ho‫ڜ‬c Ñã xác minh bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t
có m‫ڶ‬i liên
h‫ ڬ‬v‫ۀ‬i m‫ھ‬t ho‫ڜ‬c ch‫ ڮ‬ra nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c khác v‫ڶ‬n không ÑŰ‫ۈ‬c xác minh trۖc
bŰ‫ۀ‬c nh‫ڈ‬y ti‫ڤ‬p. NhŰng quá trình Ñi t‫ۀ‬i cái v‫ڔ‬ng m‫ڜ‬t t‫ ې‬cái gì hi‫ڬ‬n di‫ڬ‬n l‫چ‬i r‫ڊ‬t
d‫ ڪ‬m‫ڔ‬c ph‫ڈ‬i sai l‫ڌ‬m; nó d‫ ڪ‬b‫ڈ ڰ‬nh hŰ‫ۄ‬ng c‫ی‬a g‫ڌ‬n nhŰ b‫ڊ‬t c‫ێ‬
nguyên nhân nào không ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y ho‫ڜ‬c không ÑŰ‫ۈ‬c xét t‫ۀ‬i
– nhŰ kinh nghi‫ڬ‬m trong quá kh‫ێ‬, nh‫۔‬ng giáo lý Ñã thâu nh‫ڒ‬p, sۖ
khu‫ڊ‬y Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a tۖ mãn, sۖ bùng d‫ڒ‬y c‫ی‬a Ñam mê, sۖ bi‫ڤ‬ng nhác
c‫ی‬a trí não hay m‫ھ‬t môi trŰ‫ۂ‬ng xã h‫ھ‬i trŰ‫ۈ‬t theo nh‫۔‬ng truy‫ڦ‬n
th‫ڶ‬ng Ñ‫ڌ‬y thiên ki‫ڤ‬n ho‫ڜ‬c b‫ ڰ‬khu‫ڊ‬y Ñ‫ھ‬ng b‫ۄ‬i nh‫۔‬ng kۘ v‫ڲ‬ng sai
 l‫چ‬c, v.v. sۖ v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a trí nghé, theo nghéa Ñen c‫ی‬a t‫ ې‬Ñó, là suy
lu‫ڒ‬n; thông qua nó, m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u gì ÑŰa ta Ñ‫ڤ‬n v‫ۀ‬i m‫ھ‬t ý tŰ‫ۄ‬ng và
m‫ھ‬t ni‫ڦ‬m tin vào cái khác. Nó liên h‫ ڬ‬t‫ۀ‬i m‫ھ‬t cú nh‫ڈ‬y lên, m‫ھ‬t
bŰ‫ۀ‬c vŰ‫ۈ‬t qua, sۖ thoát ra kh‫ڴ‬i cái Ñã bi‫ڤ‬t ch‫ڔ‬c t‫ۀ‬i m‫ھ‬t cái khác
ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n vì Ñã có nó {trí nghé} b‫ڈ‬o Ñ‫ڈ‬m. Tr‫ ې‬k‫ ڠ‬ngây d‫چ‬i,
d‫ ڪ‬th‫ڊ‬y ai cĩng t‫ ې‬nh‫۔‬ng th‫ ێ‬hi‫ڬ‬n ra trŰ‫ۀ‬c m‫ڔ‬t mà liên h‫ ڬ‬t‫ۀ‬i
nh‫۔‬ng th‫ ێ‬khác không thۖc sۖ hi‫ڬ‬n di‫ڬ‬n, ho‫ڜ‬c là có xu hŰ‫ۀ‬ng tin
tŰ‫ۄ‬ng vào Ñi‫ڦ‬u sau dۖa vào Ñi‫ڦ‬u trŰ‫ۀ‬c. Chính vì m‫ھ‬t cú nh‫ڈ‬y
vŰ‫ۈ‬t sang cái chŰa bi‫ڤ‬t là Ñi‫ڦ‬u không th‫ ڨ‬tránh kh‫ڴ‬i nên càng Ñòi
h‫ڴ‬i sۖ c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t ph‫ڈ‬i chú ý t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n Ñ‫ڈ‬m b‫ڈ‬o sao cho
cú nh‫ڈ‬y di‫ڪ‬n ra mà có th‫ ڨ‬gi‫ڈ‬m b‫ۀ‬t m‫ڶ‬i nguy h‫ۊ‬t bŰ‫ۀ‬c Ñ‫ڸ‬ng th‫ۂ‬i
tÃng cao kh‫ ڈ‬nÃng Ñ‫ڜ‬t chân Ñúng Ñi‫ڨ‬m rši.
Do Ñó, c‫ڌ‬n Sۖ chú tâm v‫ڒ‬y là chung Ñúc ‫ ۄ‬vi‫ڬ‬c Ñi‫ڦ‬u ch‫ڮ‬nh (1) nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u
t‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c
ki‫ڬ‬n trong Ñó di‫ڪ‬n ra ch‫ێ‬c nÃng g‫ۈ‬i ý và (2) c‫ی‬a nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n
Ñi‫ڦ‬u ch‫ڮ‬nh
mà khi mà theo Ñó giành ÑŰ‫ۈ‬c sۖ tin c‫ڒ‬y cho nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý n‫ڈ‬y ra. Suy
thích Ñáng lu‫ڒ‬n ÑŰ‫ۈ‬c ki‫ڨ‬m soát theo hai cách này (mà vi‫ڬ‬c nghiên c‫ێ‬u c‫ ۊ‬th‫ڨ‬
s‫ ڢ‬t‫چ‬o nên
Ñi‫ڦ‬u này t‫چ‬o nên m‫ۊ‬c Ñích chính cho t‫ڒ‬p sách) hình thành nên
b‫ږ‬ng
ch‫ێ‬ng b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng, ch‫ێ‬ng minh Ñi‫ڦ‬u gì Ñó ch‫ ی‬y‫ڤ‬u có nghéa là th‫ ے‬làm
ho‫ڜ‬c th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m nó. V‫ ڰ‬khách ÑŰ‫ۈ‬c m‫ۂ‬i Ñ‫ڤ‬n dۖ ti‫ڬ‬c cŰ‫ۀ‬i tۖ bào
ch‫۔‬a cho sۖ v‫ڔ‬ng m‫ڜ‬t b‫ڈ‬n thân vì anh ta ph‫ڈ‬i ch‫ێ‬ng t‫ ڴ‬b‫ڌ‬y gia
súc c‫ی‬a mình*. Nh‫۔‬ng ngo‫چ‬i l‫ ڬ‬ÑŰ‫ۈ‬c phát bi‫ڨ‬u nh‫ږ‬m Ñ‫ ڨ‬ch‫ێ‬ng t‫ڴ‬
m‫ھ‬t quy t‫ڔ‬c; có nghéa là h‫ ڲ‬cung c‫ڊ‬p nh‫۔‬ng ví d‫ ۊ‬cۖc Ñoan cho
th‫ڊ‬y h‫ ڲ‬Ñã th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m ‫ ۄ‬tình tr‫چ‬ng kh‫ڔ‬t khe nh‫ڊ‬t có th‫ ڨ‬Ñem áp
d‫ۊ‬ng; n‫ڤ‬u quy t‫ڔ‬c có th‫ ڨ‬Ñ‫ێ‬ng v‫۔‬ng trŰ‫ۀ‬c th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m nhŰ th‫ڤ‬,
không có lý do nào Ñ‫ ڨ‬ti‫ڤ‬p t‫ۊ‬c nghi ng‫ ۂ‬quy t‫ڔ‬c Ñó. Cho t‫ۀ‬i khi
nào m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u gì ÑŰ‫ۈ‬c th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m – nói nôm na là ‘Ñã qua th‫ے‬
 thách r‫ڸ‬i’ – thì t‫ۀ‬i khi Ñó ta m‫ۀ‬i bi‫ڤ‬t giá tr‫ ڰ‬th‫ڒ‬t sۖ c‫ی‬a nó. T‫ ې‬Ñó
tr‫ ۄ‬v‫ ڦ‬trŰ‫ۀ‬c nó v‫ڐ‬n có th‫ ڨ‬là gi‫ڈ‬, là hão. NhŰng cái gì vŰ‫ۈ‬t thoát
m‫ھ‬t cu‫ھ‬c th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m ho‫ڜ‬c th‫ ے‬s‫ێ‬c tۖ nó Ñã mang theo nh‫۔‬ng sۖ
tin c‫ڒ‬y; nó ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n vì nó dã ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ێ‬ng t‫ڴ‬. Giá tr‫ ڰ‬c‫ی‬a nó
Ñã ÑŰ‫ۈ‬c bi‫ڨ‬u l‫ھ‬, bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬hay phô bày rõ ràng. Suy lu‫ڒ‬n cĩng
tŰšng tۖ nhŰ v‫ڒ‬y. Ch‫ ڮ‬n‫ھ‬i vi‫ڬ‬c suy lu‫ڒ‬n, v‫ ڦ‬Ñ‫چ‬i th‫ڨ‬, là m‫ھ‬t ch‫ێ‬c
nÃng Ñáng quý không ph‫ڈ‬i là sۖ Ñ‫ڈ‬m b‫ڈ‬o, th‫ڒ‬m chí không giúp gì
cho sۖ chính xác c‫ی‬a m‫ھ‬t suy lu‫ڒ‬n riêng bi‫ڬ‬t nào c‫ڈ‬. B‫ڊ‬t c‫ ێ‬suy
lu‫ڒ‬n nào cĩng có th‫ ڨ‬sai l‫ڌ‬m; và nhŰ ta Ñã th‫ڊ‬y, có nh‫۔‬ng ‫ڈ‬nh
hŰ‫ۄ‬ng thۖc sۖ luôn s‫ښ‬n sàng làm cho nó hóa thành sai. Ði‫ڦ‬u quan
tr‫ڲ‬ng ‫ ۄ‬Ñây là, m‫ڲ‬i suy lu‫ڒ‬n ph‫ڈ‬i là suy lu‫ڒ‬n ÑŰ‫ۈ‬c th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m;
ho‫ڜ‬c (vì Ñi‫ڦ‬u này thŰ‫ۂ‬ng b‫ڊ‬t kh‫ ڈ‬thi) chúng ta ph‫ڈ‬i phân bi‫ڬ‬t
ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng ni‫ڦ‬m tin dۖa trên nh‫۔‬ng b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng Ñã qua th‫ے‬
nghi‫ڬ‬m v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng ni‫ڦ‬m tin chŰa qua th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m, và nhŰ th‫ ڤ‬c‫ڌ‬n
ph‫ڈ‬i t‫ڮ‬nh táo nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t th‫ ڨ‬lo‫چ‬i và m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬t‫ڊ‬n thành mà ni‫ڦ‬m tin
Ñó thu ÑŰ‫ۈ‬c.
Nhi‫ڬ‬m v‫ۊ‬ Trong khi công vi‫ڬ‬c c‫ی‬a giáo d‫ۊ‬c không ph‫ڈ‬i là Ñi ch‫ێ‬ng
c‫ی‬a giáo
minh cho m‫ڲ‬i m‫ڬ‬nh Ñ‫ ڦ‬Ñã ÑŰa ra, cĩng nhŰ không ph‫ڈ‬i gi‫ڈ‬ng d‫چ‬y
d‫ۊ‬c là hình
thành nên b‫ڊ‬t c‫ ێ‬m‫ھ‬t n‫ھ‬i dung thông tin nào, mà nhi‫ڬ‬m v‫ ۊ‬c‫ی‬a nó là Űšm
nh‫۔‬ng kh‫ڈ‬ tr‫ڸ‬ng nh‫۔‬ng thói quen hi‫ڬ‬u qu‫ ڈ‬sâu r‫ ڪ‬b‫ڦ‬n g‫ڶ‬c trong vi‫ڬ‬c phân
nÃng suy
bi‫ڬ‬t nh‫۔‬ng ni‫ڦ‬m tin Ñã ÑŰ‫ۈ‬c th‫ ے‬thách v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng kh‫ژ‬ng Ñ‫ڰ‬nh,
nghé
nhu‫ڌ‬n nh‫۔‬ng võ Ñoán và nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng; Ñ‫ ڨ‬phát tri‫ڨ‬n m‫ھ‬t sۖ ham thích
nhuy‫ڪ‬n làm vi‫ڬ‬c, chân thành và c‫ۄ‬i m‫ ۄ‬Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n có ch‫ێ‬ng
lý xác Ñáng và ghi kh‫ڔ‬c vào trong nh‫۔‬ng thói quen s‫ڶ‬ng Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a
m‫ڼ‬i cá nhân nh‫۔‬ng phŰšng pháp ch‫ڊ‬t v‫ڊ‬n và lý lu‫ڒ‬n thích h‫ۈ‬p
v‫ۀ‬i các lo‫چ‬i v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬khác nhau nhŰ chúng b‫ھ‬c l‫ ھ‬ra. Dù cho có
ngŰ‫ۂ‬i hi‫ڨ‬u nhi‫ڦ‬u bi‫ڤ‬t r‫ھ‬ng và th‫چ‬o tin Ñ‫ڤ‬n Ñâu, n‫ڤ‬u anh ta không
có ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng thái Ñ‫ ھ‬và thói quen lo‫چ‬i này, anh ta quy‫ڤ‬t không
ÑŰ‫ۈ‬c coi là có giáo d‫ۊ‬c v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t trí tu‫ڬ‬. Anh ta thi‫ڤ‬u m‫ڊ‬t nh‫۔‬ng cái
cÃn c‫ڶ‬t c‫ی‬a n‫ڦ‬n n‫ڤ‬p tâm trí. Và vì nh‫۔‬ng thói quen này không
ph‫ڈ‬i là món quà c‫ی‬a tۖ nhiên (b‫ڊ‬t k‫ ڨ‬nÃng khi‫ڤ‬u Ñ‫ ڨ‬Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c Ñi‫ڦ‬u
Ñó có m‫چ‬nh t‫ۀ‬i Ñâu) và hšn th‫ڤ‬, vì nh‫۔‬ng hoàn c‫ڈ‬nh thông thŰ‫ۂ‬ng
c‫ی‬a môi trŰ‫ۂ‬ng xã h‫ھ‬i và tۖ nhiên là không Ñ‫ ی‬Ñ‫ ڨ‬b‫ڔ‬t bu‫ھ‬c ph‫ڈ‬i
Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u Ñó, trách v‫ ۊ‬chính c‫ی‬a giáo d‫ۊ‬c là cung c‫ڊ‬p
nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n hŰ‫ۀ‬ng Ñ‫ڤ‬n sۖ vun b‫ڸ‬i nên nh‫۔‬ng thói quen ‫ڊ‬y.
Vi‫ڬ‬c hình thành nên nh‫۔‬ng thói quen này chính là sۖ Rèn luy‫ڬ‬n
Trí nghé.
 ChŰšng III
Các nÃng lۖc tۖ nhiên trong vi‫ڬ‬c rèn trí nghé

Ch‫ ڮ‬nh‫۔‬ng TRONG chŰšng trŰ‫ۀ‬c chúng ta Ñã xem xét sۖ c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t ph‫ڈ‬i
n‫ھ‬i lۖc
chuy‫ڨ‬n hóa, thông qua rèn luy‫ڬ‬n, nh‫۔‬ng nÃng lۖc suy lu‫ڒ‬n tۖ
b‫ڎ‬m sinh
m‫ۀ‬i có th‫ڨ‬ nhiên thành nh‫۔‬ng thói quen th‫ڎ‬m tra và tra v‫ڊ‬n phê phán. Chính
rèn t‫ڒ‬p sۖ thi‫ڤ‬t y‫ڤ‬u c‫ی‬a ý nghé Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i cu‫ھ‬c s‫ڶ‬ng khi‫ڤ‬n vi‫ڬ‬c ki‫ڨ‬m soát nó
ÑŰ‫ۈ‬c
thông qua giáo d‫ۊ‬c tr‫ ۄ‬nên c‫ڌ‬n kíp do khuynh hŰ‫ۀ‬ng tۖ nhiên d‫ڪ‬
sa Ñà l‫چ‬c l‫ڶ‬i c‫ی‬a nó, và b‫ۄ‬i l‫ ڢ‬nh‫۔‬ng ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng xã h‫ھ‬i Ñang t‫ڸ‬n
t‫چ‬i có khuynh hŰ‫ۀ‬ng hình thành nh‫۔‬ng thói quen tŰ duy ÑŰa d‫ڐ‬n
t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng ni‫ڦ‬m tin sai ch‫ڬ‬ch và mong manh. Tuy th‫ڤ‬, vi‫ڬ‬c rèn
luy‫ڬ‬n ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c b‫ڔ‬t r‫ ڪ‬t‫ ې‬chính nh‫۔‬ng nÃng lۖc tۖ nhiên ‫ڊ‬y – t‫ێ‬c
là, nó ph‫ڈ‬i nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y Ñi‫ڨ‬m xu‫ڊ‬t phát t‫ ې‬trong nh‫۔‬ng nÃng lۖc Ñó.
K‫ ڠ‬nào không có kh‫ ڈ‬nÃng suy nghé t‫ ې‬khi chŰa rèn luy‫ڬ‬n s‫ ڢ‬mãi
mãi không th‫ ڨ‬rèn cho bi‫ڤ‬t nghé; ngŰ‫ۂ‬i ta có th‫ ڨ‬ph‫ڈ‬i h‫ڲ‬c t‫ڒ‬p Ñ‫ڨ‬
nghé sao cho Ñúng Ñ‫ڔ‬n, ch‫ ێ‬không h‫ڲ‬c t‫ڒ‬p Ñ‫ ڨ‬bi‫ڤ‬t nghé. Vi‫ڬ‬c rèn
luy‫ڬ‬n, nói ng‫ڔ‬n g‫ڲ‬n, ph‫ڈ‬i dۖa trên sۖ t‫ڸ‬n t‫چ‬i Ñ‫ھ‬c l‫ڒ‬p và s‫ښ‬n có c‫ی‬a
nh‫۔‬ng kh‫ ڈ‬nÃng tۖ nhiên; nó liên h‫ ڬ‬t‫ۀ‬i phŰšng hŰ‫ۀ‬ng thۖc sۖ
c‫ی‬a nh‫۔‬ng kh‫ ڈ‬nÃng ‫ڊ‬y, ch‫ ێ‬không can dۖ gì vào vi‫ڬ‬c t‫چ‬o ra
chúng.
Do Ñó D‫چ‬y d‫ ڼ‬và h‫ڲ‬c t‫ڒ‬p là nh‫۔‬ng ti‫ڤ‬n trình có quan h‫ ڬ‬tŰšng h‫ڼ‬
ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c
c‫ڌ‬n có sۖ
hay tŰšng ‫ێ‬ng nhau, nhŰ th‫ ڨ‬mua v‫ۀ‬i bán. Ai Ñó có th‫ ڨ‬b‫ڈ‬o ngŰ‫ۂ‬i
ch‫ ی‬Ñ‫ھ‬ng ‫ڊ‬y Ñã bán mà không có ngŰ‫ۂ‬i mua thì gi‫ڶ‬ng nhŰ ngŰ‫ۂ‬i ‫ڊ‬y Ñã d‫چ‬y
d‫ ڼ‬trong khi ch‫ژ‬ng ai h‫ڲ‬c ÑŰ‫ۈ‬c gì. Và trong sۖ truy‫ڦ‬n giao h‫ڲ‬c
t‫ڒ‬p Ñó, sۖ ch‫ ی‬Ñ‫ھ‬ng ‫ ۄ‬phía ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c xem ch‫ې‬ng còn l‫ۀ‬n hšn so
 v‫ۀ‬i phía ngŰ‫ۂ‬i mua trong giao d‫ڰ‬ch hàng hóa. N‫ڤ‬u m‫ھ‬t cá nhân
có th‫ ڨ‬h‫ڲ‬c cách nghé ch‫ ڮ‬theo hŰ‫ۀ‬ng là h‫ڲ‬c Ñ‫ ڨ‬s‫ ے‬d‫ۊ‬ng m‫ھ‬t cách
ti‫ڤ‬t ch‫ ڤ‬và h‫۔‬u hi‫ڬ‬u hšn nh‫۔‬ng kh‫ ڈ‬nÃng mà anh ta Ñã có, thì sۖ
thۖc còn hšn th‫ ڤ‬Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i có th‫ ڨ‬d‫چ‬y d‫ڼ‬
nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i khác bi‫ڤ‬t nghé ch‫ ڮ‬theo hŰ‫ۀ‬ng khši g‫ۈ‬i và b‫ڸ‬i Ñ‫ڔ‬p
nh‫۔‬ng kh‫ ڈ‬nÃng Ñã phát kh‫ۄ‬i trong h‫ڲ‬. Theo hŰ‫ۀ‬ng này, ngŰ‫ۂ‬i
th‫ڌ‬y không th‫ ڨ‬khši g‫ۈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c n‫ڤ‬u không n‫ڔ‬m rõ nh‫۔‬ng thói quen
và xu hŰ‫ۀ‬ng Ñang hi‫ڬ‬n t‫ڸ‬n, cùng nh‫۔‬ng nÃng lۖc tۖ nhiên mà
ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y ph‫ڈ‬i k‫ ڦ‬vai sát cánh v‫ۀ‬i chúng.
Ba ngu‫ڸ‬n B‫ڊ‬t c‫ ێ‬sۖ ki‫ڨ‬m kê c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬nào ngu‫ڸ‬n v‫ڶ‬n tۖ nhiên này Ñ‫ڦ‬u t‫ڴ‬
n‫ھ‬i lۖc tۖ
ra võ Ñoán vì l‫ ڢ‬nó ph‫ڈ‬i b‫ ڴ‬qua nhi‫ڦ‬u y‫ڤ‬u t‫ ڶ‬ph‫ێ‬c t‫چ‬p. NhŰng vi‫ڬ‬c
nhiên ch‫ی‬
y‫ڤ‬u phát ngôn ra nh‫۔‬ng nhân t‫ ڶ‬ch‫ ی‬y‫ڤ‬u c‫ی‬a tŰ duy s‫ ڢ‬bày ra trŰ‫ۀ‬c
chúng ta m‫ھ‬t phác h‫ڲ‬a v‫ ڦ‬các thành t‫ ڶ‬chính. Suy nghé liên quan
t‫ۀ‬i (nhŰ ta Ñã th‫ڊ‬y) sۖ g‫ۈ‬i ý Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n Ñ‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڊ‬p thu‫ڒ‬n,
và tìm ki‫ڤ‬m hay tra v‫ڊ‬n Ñ‫ ڨ‬th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m giá tr‫ ڰ‬c‫ی‬a g‫ۈ‬i ý Ñó trŰ‫ۀ‬c
khi ngã ngĩ m‫ھ‬t ch‫ڊ‬p thu‫ڒ‬n chung c‫ۊ‬c. Ði‫ڦ‬u này hàm nghéa cho
(a) m‫ھ‬t ngân qu۞ ho‫ڜ‬c kho ch‫ێ‬a nào Ñ‫ڊ‬y c‫ی‬a nh‫۔‬ng kinh nghi‫ڬ‬m
và sۖ ki‫ڬ‬n t‫ ې‬Ñó mà các g‫ۈ‬i ý phát kh‫ۄ‬i; (b) sۖ mau m‫ڔ‬n, linh
ho‫چ‬t, và phong phú c‫ی‬a các g‫ۈ‬i ý; và (c) sۖ ngÃn n‫ڔ‬p, liên t‫ۊ‬c,
thích Ñáng trong cái ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i ra. M‫ھ‬t cách rõ ràng, m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i có
th‫ ڨ‬b‫ ڰ‬c‫ڈ‬n tr‫ ۄ‬trong b‫ڊ‬t c‫ ێ‬phŰšng di‫ڬ‬n nào sau Ñây: Suy nghé c‫ی‬a
anh ta có th‫ ڨ‬không phù h‫ۈ‬p, h‫ڞ‬p hòi, ho‫ڜ‬c thô thi‫ڨ‬n vì l‫ ڢ‬anh ta
không có Ñ‫ ی‬nguyên li‫ڬ‬u th‫ڒ‬t sۖ t‫چ‬o n‫ڦ‬n t‫ڈ‬ng nâng Ñ‫ ۆ‬các k‫ڤ‬t
lu‫ڒ‬n; ho‫ڜ‬c b‫ۄ‬i l‫ ڢ‬nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬và nguyên li‫ڬ‬u ban Ñ‫ڌ‬u,
cho dù r‫ڊ‬t bao quát và Ñ‫ ڸ‬s‫ھ‬, không d‫ ڪ‬dàng và mau m‫ڔ‬n làm b‫ڒ‬t
ra ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý; ho‫ڜ‬c r‫ڶ‬t cu‫ھ‬c, ngay c‫ ڈ‬khi hai Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n này
 Ñã ÑŰ‫ۈ‬c Ñáp ‫ێ‬ng, thì nh‫۔‬ng ý ki‫ڤ‬n ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i ra v‫ڐ‬n thi‫ڤ‬u rành
m‫چ‬ch và không tŰ‫ۄ‬ng thay vì thích Ñáng và nh‫ڊ‬t quán.

§1. Trí tò mò
Sۖ khao Nhân t‫ ڶ‬s‫ڶ‬ng còn và có ý nghéa nh‫ڊ‬t trong vi‫ڬ‬c cung c‫ڊ‬p
khát kinh
nh‫۔‬ng nguyên li‫ڬ‬u c‫ڶ‬t y‫ڤ‬u t‫ ې‬nši có th‫ ڨ‬xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n sۖ g‫ۈ‬i ý, không
nghi‫ڬ‬m
viên mãn còn nghi ng‫ۂ‬, chính là sۖ tò mò. Nh‫۔‬ng b‫ ھ‬óc Hy L‫چ‬p khôn
ngoan nh‫ڊ‬t v‫ڐ‬n thŰ‫ۂ‬ng cho r‫ږ‬ng sۖ ng‫چ‬c nhiên là m‫ ڞ‬Ñ‫ ڠ‬c‫ی‬a m‫ڲ‬i
khoa h‫ڲ‬c. M‫ھ‬t trí óc trì tr‫ڬ‬, n‫ڤ‬u nhŰ nó Ñúng là trì tr‫ڬ‬, ch‫ ڮ‬bi‫ڤ‬t Ñón
l‫ڊ‬y nh‫۔‬ng kinh nghi‫ڬ‬m t‫ ې‬trên r‫ۀ‬t xu‫ڶ‬ng. Nh‫۔‬ng câu thš ch‫ڊ‬t
ch‫ێ‬a ý t‫ ێ‬c‫ی‬a Words-worth:

“Con m‫ڔ‬t không lۖa ch‫ڲ‬n mà ch‫ ڮ‬có th‫ ڨ‬nhìn

Ðôi tai không th‫ ڨ‬khép mình trong yên l‫ڜ‬ng

Thân xác chúng ta c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n, dù ‫ ۄ‬b‫ڊ‬t c‫ ێ‬nši Ñâu

D‫ڐ‬u là tuân theo hay ch‫ڶ‬ng l‫چ‬i ý c‫ی‬a ta.”

t‫ ڴ‬ra có ý nghéa trong ph‫چ‬m vi mà ‫ ۄ‬Ñó tâm trí ngŰ‫ۂ‬i nào tۖ

nhiên b‫ ڰ‬trí tò mò cu‫ڶ‬n hút. Óc tò mò luôn bén nh‫چ‬y và khám phá,
tìm ki‫ڤ‬m v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u cho trí nghé, nhŰ th‫ ڨ‬m‫ھ‬t thân mình tráng ki‫ڬ‬n
và m‫چ‬nh kh‫ڴ‬e tìm ki‫ڤ‬m dŰ‫ۆ‬ng ch‫ڊ‬t, sۖ háo h‫ێ‬c ÑŰ‫ۈ‬c tr‫ڈ‬i nghi‫ڬ‬m
v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬m‫ۀ‬i m‫ ڠ‬và phong phú, ÑŰ‫ۈ‬c tìm th‫ڊ‬y ‫ ۄ‬b‫ڊ‬t
c‫ ێ‬nši nào có ni‫ڦ‬m ng‫چ‬c nhiên. M‫ھ‬t b‫ ھ‬óc tò mò nhŰ th‫ ڤ‬là sۖ
Ñ‫ڈ‬m b‫ڈ‬o ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n duy nh‫ڊ‬t cho vi‫ڬ‬c th‫ڊ‬u Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n
n‫ڦ‬n t‫ڈ‬ng mà trên Ñó, sۖ suy lu‫ڒ‬n tۖ b‫ڔ‬t r‫ڪ‬.
(a) có tính (a) Trong nh‫۔‬ng hình thái bi‫ڨ‬u hi‫ڬ‬n Ñ‫ڌ‬u tiên c‫ی‬a nó, trí tò mò
 th‫ ڨ‬ch‫ڊ‬t là m‫ھ‬t ngu‫ڸ‬n sinh lۖc ch‫ڈ‬y tràn, m‫ھ‬t bi‫ڨ‬u hi‫ڬ‬n c‫ی‬a nÃng lŰ‫ۈ‬ng
h‫۔‬u cš d‫ڸ‬i dào. Sۖ b‫ڸ‬n ch‫ڸ‬n trong cš th‫ ڨ‬khi‫ڤ‬n Ñ‫ێ‬a tr‫“ ڠ‬hòa nh‫ڒ‬p
vào m‫ڲ‬i th‫ – ”ێ‬nó hóa thân vào Ñ‫ھ‬ng tác vŰšn t‫ۀ‬i, châm ch‫ڲ‬c,
n‫ڬ‬n giáng, ngó ngoáy. Nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i quan sát Ñ‫ھ‬ng v‫ڒ‬t nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y
m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u mà có tác gi‫ ڈ‬g‫ڲ‬i là “xu hŰ‫ۀ‬ng ngh‫ڰ‬ch d‫چ‬i c‫ ڶ‬h‫۔‬u”.
“Nh‫۔‬ng con chu‫ھ‬t ch‫چ‬y quanh, hít ng‫ے‬i, Ñào b‫ۀ‬i, hay nhe nanh,
không h‫ ڦ‬ng‫ ۂ‬t‫ۀ‬i Ñi‫ڦ‬u gì Ñang x‫ڈ‬y ra. V‫ۀ‬i cung cách tŰšng tۖ,
Jack {tên g‫ڲ‬i c‫ی‬a chú chó} cào b‫ۀ‬i và nh‫ڈ‬y lên, chú mèo con v‫ۂ‬n
quanh và túm l‫ڊ‬y, con h‫ڈ‬i ly trŰ‫ۈ‬t nh‫ڈ‬y kh‫ڔ‬p nši nhŰ Ñi‫ڬ‬n x‫ڞ‬t,
con voi không ng‫ې‬ng dò d‫ڐ‬m cái vòi, con kh‫ ڮ‬lôi kéo các th‫ێ‬
xung quanh.”* Sۖ Ñ‫ ڨ‬ý sš sài nh‫ڊ‬t c‫ی‬a m‫ھ‬t Ñ‫ێ‬a bé Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng ho‫چ‬t
Ñ‫ھ‬ng ‫ڊ‬y b‫ھ‬c l‫ ھ‬m‫ھ‬t bi‫ڨ‬u hi‫ڬ‬n không ng‫ې‬ng ngh‫ ڮ‬c‫ی‬a ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng
khám phá và th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m. Các Ñ‫ ڸ‬v‫ڒ‬t b‫ ڰ‬chúng ÑŰa lên mi‫ڬ‬ng mút,
dùng tay n‫ڔ‬n bóp, ném n‫ڬ‬n; kéo vào Ñ‫ڎ‬y ra, xoay v‫ڌ‬n và quÃng
Ñi; nói g‫ڲ‬n l‫چ‬i là chúng thí nghi‫ڬ‬m t‫ۀ‬i khi nào ng‫ې‬ng l‫چ‬i và
chuy‫ڨ‬n sang tìm hi‫ڨ‬u ti‫ڤ‬p nh‫۔‬ng tính ch‫ڊ‬t m‫ۀ‬i hšn. Nh‫۔‬ng ho‫چ‬t
Ñ‫ھ‬ng nhŰ th‫ ڤ‬khó có th‫ ڨ‬coi là trí tu‫ڬ‬, song không có chúng thì
ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng trí tu‫ ڬ‬s‫ ڢ‬tr‫ ۄ‬nên trì tr‫ ڬ‬và ÑŰ‫ۈ‬c chÃng hay ch‫ ۀ‬vì thi‫ڤ‬u
ch‫ڊ‬t li‫ڬ‬u c‫ڊ‬p cho nó v‫ڒ‬n hành.
(b) có tính (b) Giai Ño‫چ‬n cao hšn c‫ی‬a trí tò mò phát tri‫ڨ‬n dŰ‫ۀ‬i ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng
xã h‫ھ‬i
c‫ی‬a các kích thích xã h‫ھ‬i. Khi Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬bi‫ڤ‬t ÑŰ‫ۈ‬c r‫ږ‬ng nó có th‫ڨ‬
c‫ڒ‬y nh‫ ۂ‬ngŰ‫ۂ‬i khác Ñ‫ ڨ‬m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng kho kinh nghi‫ڬ‬m c‫ی‬a nó, b‫ۄ‬i v‫ڒ‬y,
n‫ڤ‬u Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng không ph‫ڈ‬n h‫ڸ‬i l‫چ‬i theo thí nghi‫ڬ‬m c‫ی‬a Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬m‫ھ‬t
cách gây h‫ێ‬ng thú, nó có th‫ ڨ‬nh‫ ۂ‬nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i khác mang l‫چ‬i v‫ڒ‬t
li‫ڬ‬u thú v‫ڰ‬, theo Ñó m‫ ۄ‬ra m‫ھ‬t th‫ۂ‬i kۘ m‫ۀ‬i. Câu h‫ڴ‬i “Cái gì Ñây
nh‫“ ”?ڮ‬T‫چ‬i sao nh‫ ”?ڮ‬tr‫ ۄ‬thành nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u không th‫ ڨ‬ch‫ڶ‬i b‫ڴ‬
 cho sۖ hi‫ڬ‬n di‫ڬ‬n c‫ی‬a m‫ھ‬t Ñ‫ێ‬a tr‫ڠ‬. Ban Ñ‫ڌ‬u cách h‫ڴ‬i này h‫ڌ‬u nhŰ
không khác m‫ھ‬t sۖ ph‫ڈ‬n ánh trong nh‫۔‬ng quan h‫ ڬ‬giao ti‫ڤ‬p xã h‫ھ‬i
v‫ ڦ‬sۖ hi‫ڤ‬u Ñ‫ھ‬ng th‫ ڨ‬ch‫ڊ‬t c‫ی‬a Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬mà lúc Ñ‫ڌ‬u khi‫ڤ‬n nó có
nh‫۔‬ng hành Ñ‫ھ‬ng kéo l‫چ‬i Ñ‫ڎ‬y lui, m‫ ۄ‬ra Ñóng vào. Ð‫ێ‬a tr‫ ڠ‬liên t‫ۊ‬c
h‫ڴ‬i cái gì nâng cái nhà, cái gì ch‫ێ‬a m‫ڜ‬t Ñ‫ڊ‬t và nâng cái nhà, cái gì
nâng c‫ ڈ‬lòng Ñ‫ڊ‬t và m‫ڜ‬t Ñ‫ڊ‬t; nhŰng nh‫۔‬ng câu h‫ڴ‬i c‫ی‬a Ñ‫ێ‬a tr‫ڠ‬
chŰa ph‫ڈ‬i là b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng cho m‫ھ‬t ý th‫ێ‬c thۖc sۖ v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i
liên k‫ڤ‬t lý tính, câu h‫ڴ‬i t‫چ‬i sao c‫ی‬a nó không ph‫ڈ‬i nh‫ڔ‬m t‫ۀ‬i m‫ھ‬t
l‫ۂ‬i gi‫ڈ‬i thích khoa h‫ڲ‬c; Ñ‫ھ‬ng cš phía sau câu h‫ڴ‬i ch‫ ڮ‬Ñšn gi‫ڈ‬n là
m‫ھ‬t ni‫ڦ‬m háo h‫ێ‬c ÑŰ‫ۈ‬c n‫ۀ‬i r‫ھ‬ng ph‫چ‬m vi nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c v‫ ڦ‬th‫ ڤ‬gi‫ۀ‬i bí
‫ڎ‬n mà nó Ñang ‫ ۄ‬trong Ñó. Sۖ tìm ki‫ڤ‬m không hŰ‫ۀ‬ng t‫ۀ‬i m‫ھ‬t l‫ڦ‬
lu‫ڒ‬t hay quy t‫ڔ‬c, mà ch‫ ڮ‬là hŰ‫ۀ‬ng t‫ۀ‬i m‫ھ‬t sۖ ki‫ڬ‬n l‫ۀ‬n hšn. Song
Ñó không ch‫ ڮ‬Ñšn thu‫ڌ‬n là mong mu‫ڶ‬n tích lĩy thêm thông tin
hay ch‫ڸ‬ng ch‫ڊ‬t thêm nh‫۔‬ng chi ti‫ڤ‬t r‫ۂ‬i r‫چ‬c, m‫ڜ‬c dù Ñôi lúc cái
thói quen c‫ڒ‬t v‫ڊ‬n này có nguy cš sa vào cÃn b‫ڬ‬nh sính dùng t‫ې‬
ng‫۔‬. Trong c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n, dù là m‫ ۂ‬nh‫چ‬t, r‫ږ‬ng các sۖ ki‫ڬ‬n trۖc ti‫ڤ‬p
th‫ڴ‬a mãn các c‫ڈ‬m xúc v‫ڐ‬n chŰa ph‫ڈ‬i là toàn b‫ ھ‬v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬, r‫ږ‬ng có
nhi‫ڦ‬u Ñi‫ڦ‬u ‫ڎ‬n phía sau và có nhi‫ڦ‬u Ñi‫ڦ‬u hšn n‫۔‬a mà các sۖ ki‫ڬ‬n
Ñó g‫ۈ‬i m‫ ۄ‬ra, Ñ‫ڊ‬y chính là nši ta có h‫چ‬t m‫ڌ‬m c‫ی‬a m‫ھ‬t trí tò mò có
tính trí tu‫ڬ‬.
(c) có tính (c) Trí tò mò vŰ‫ۈ‬t lên kh‫ڴ‬i nh‫۔‬ng bình di‫ڬ‬n h‫۔‬u cš và xã h‫ھ‬i
trí tu‫ڬ‬
và tr‫ ۄ‬thành trí tu‫ ڬ‬trong ch‫ې‬ng mۖc nó ÑŰ‫ۈ‬c chuy‫ڨ‬n thành sۖ
h‫ێ‬ng thú Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬ÑŰ‫ۈ‬c khši g‫ۈ‬i qua vi‫ڬ‬c quan sát
các sۖ v‫ڒ‬t và tích t‫ ۊ‬v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u. Khi v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬chŰa b‫ڒ‬t ra b‫ۄ‬i tác Ñ‫ھ‬ng
c‫ی‬a m‫ھ‬t câu h‫ڴ‬i khác, khi Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬ti‫ڤ‬p t‫ۊ‬c th‫ڌ‬m Ñ‫ڶ‬i x‫ ے‬v‫ۀ‬i nó
trong óc và r‫ڸ‬i Ñ‫ ڨ‬ý tìm ki‫ڤ‬m b‫ڊ‬t c‫ ێ‬Ñi‫ڦ‬u gì giúp tr‫ ڈ‬l‫ۂ‬i câu h‫ڴ‬i,
trí tò mò khi ‫ڊ‬y tr‫ ۄ‬thành m‫ھ‬t s‫ێ‬c m‫چ‬nh trí tu‫ ڬ‬tích cۖc. Ð‫ڶ‬i v‫ۀ‬i
m‫ھ‬t trí óc c‫ۄ‬i m‫ ۄ‬thì tۖ nhiên và kinh nghi‫ڬ‬m xã h‫ھ‬i ch‫ێ‬a Ñ‫ڌ‬y
nh‫۔‬ng th‫ ے‬thách tinh t‫ ڤ‬và Ñ‫ ی‬v‫ ڠ‬Ñ‫ ڨ‬nhìn vào sâu hšn. N‫ڤ‬u nh‫۔‬ng
s‫ێ‬c m‫چ‬nh manh nha không ÑŰ‫ۈ‬c dùng Ñ‫ڤ‬n và trau d‫ڸ‬i Ñúng lúc,
chúng có khuynh hŰ‫ۀ‬ng l‫ۊ‬i d‫ڌ‬n, t‫ڔ‬t h‫ژ‬n, ho‫ڜ‬c suy s‫ۊ‬p. Nguyên lý
ph‫ ں‬quát này Ñ‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t Ñúng cho sۖ nh‫چ‬y c‫ڈ‬m v‫ۀ‬i Ñi‫ڦ‬u gì Ñó không
ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n hay Ñáng ng‫ ;ۂ‬Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i m‫ھ‬t s‫ ڶ‬ít ngŰ‫ۂ‬i, óc tò mò có tính
trí tu‫ ڬ‬luôn tham lam t‫ۀ‬i Ñ‫ ھ‬không gì có th‫ ڨ‬làm nó nh‫ۊ‬t b‫ۀ‬t Ñi,
nhŰng v‫ۀ‬i Ña s‫ ڶ‬ngŰ‫ۂ‬i thì nó l‫چ‬i d‫ ڪ‬dàng cùn nh‫ۊ‬t, câu châm ngôn
c‫ی‬a Bacon: chúng ta ph‫ڈ‬i tr‫ ۄ‬nên nhŰ tr‫ ڠ‬nh‫ ڴ‬Ñ‫ ڨ‬bŰ‫ۀ‬c vào vŰšng
qu‫ڶ‬c c‫ی‬a khoa h‫ڲ‬c, l‫ڒ‬p t‫ێ‬c khi‫ڤ‬n ta nghé Ñ‫ڤ‬n sۖ ng‫چ‬c nhiên c‫ۄ‬i
m‫ ۄ‬và ho‫چ‬t bát c‫ی‬a tu‫ں‬i thš cĩng nhŰ v‫ ڦ‬vi‫ڬ‬c d‫ ڪ‬dàng m‫ڊ‬t Ñi cái
kh‫ ڈ‬nÃng thiên phú này. M‫ھ‬t s‫ ڶ‬ngŰ‫ۂ‬i Ñánh m‫ڊ‬t nó do lãnh Ñ‫چ‬m
và b‫ڊ‬t c‫ڎ‬n; nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i khác Ñánh m‫ڊ‬t trong thói buông tu‫ڸ‬ng
c‫ڎ‬u th‫ ;ڈ‬có nhi‫ڦ‬u ngŰ‫ۂ‬i thoát ÑŰ‫ۈ‬c kh‫ڴ‬i nh‫۔‬ng tính x‫ڊ‬u ‫ڊ‬y ch‫ ڮ‬Ñ‫ڨ‬
chui Ñ‫ڌ‬u vào chi‫ڤ‬c cĩi giáo Ñi‫ڦ‬u v‫ڶ‬n cĩng ch‫ژ‬ng kém ph‫ڌ‬n tai h‫چ‬i
Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i sۖ ng‫چ‬c nhiên. M‫ھ‬t s‫ ڶ‬ngŰ‫ۂ‬i thì m‫ڔ‬c k‫ڞ‬t trong nh‫۔‬ng l‫ڦ‬
thói c‫ ڶ‬h‫۔‬u Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c không th‫ ڨ‬ti‫ڤ‬p c‫ڒ‬n ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n và
v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬m‫ۀ‬i. NgŰ‫ۂ‬i khác thì gi‫ ۔‬ÑŰ‫ۈ‬c trí tò mò nhŰng ch‫ ڮ‬Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i
nh‫۔‬ng gì liên quan t‫ۀ‬i l‫ۈ‬i th‫ ڤ‬cá nhân hay ngh‫ ڦ‬nghi‫ڬ‬p c‫ی‬a h‫ڲ‬.
V‫ۀ‬i nhi‫ڦ‬u ngŰ‫ۂ‬i, trí tò mò b‫ ڰ‬thu hút v‫ ڦ‬phía sۖ h‫ێ‬ng thú Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i
nh‫۔‬ng chuy‫ڬ‬n ng‫ڸ‬i lê Ñôi mách hay nh‫۔‬ng v‫ ۊ‬r‫ی‬i ro c‫ی‬a hàng
xóm láng gi‫ڦ‬ng; sۖ thۖc, Ñi‫ڦ‬u này thŰ‫ۂ‬ng hay x‫ڈ‬y ra Ñ‫ڤ‬n n‫ڼ‬i t‫ ې‬tò
mò r‫ڊ‬t hay b‫ ڰ‬mang nghéa là t‫ڲ‬c m‫چ‬ch soi mói vào chuy‫ڬ‬n c‫ی‬a
ngŰ‫ۂ‬i khác. Khi Ñó xét v‫ ڦ‬trí tò mò, ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y thŰ‫ۂ‬ng xuyên
ph‫ڈ‬i h‫ڲ‬c nhi‫ڦ‬u hšn là d‫چ‬y. NgŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y g‫ڌ‬n nhŰ không mong
mu‫ڶ‬n gánh l‫ڊ‬y trách v‫ ۊ‬nhen nhóm lên hay th‫ڒ‬m chí là làm tÃng
thêm trí tò mò. Nhi‫ڬ‬m v‫ ۊ‬c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i d‫چ‬y Ñúng hšn là ph‫ڈ‬i che
ch‫ڔ‬n Ñ‫ ڨ‬gi‫ ۔‬gìn tia l‫ے‬a linh thiêng c‫ی‬a ni‫ڦ‬m ng‫چ‬c nhiên và th‫ں‬i
bùng lên ng‫ڲ‬n l‫ے‬a Ñã cháy, v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y là b‫ڈ‬o tr‫ ۈ‬cho
tinh th‫ڌ‬n tra v‫ڊ‬n, gi‫ ۔‬cho tâm th‫ڊ ڤ‬y không sa vào chán n‫ڈ‬n vì
quá hŰng ph‫ڊ‬n, trš lì vì sáo mòn, khô c‫ێ‬ng vì sۖ gi‫ڈ‬ng gi‫ڈ‬i c‫ێ‬ng
nh‫ڔ‬c, ho‫ڜ‬c b‫ ڰ‬tiêu tan m‫ڊ‬t do các bài t‫ڒ‬p tùy ti‫ڬ‬n và t‫ی‬n m‫ی‬n.

§2. Sۖ g‫ۈ‬i ý

T‫ ې‬n‫ھ‬i dung-ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬c‫ی‬a kinh nghi‫ڬ‬m hi‫ڬ‬n th‫ۂ‬i, dù phong phú
hay nghèo nàn, quan tr‫ڲ‬ng hay nh‫ ڴ‬nh‫ڜ‬t, n‫ڈ‬y sinh nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý, ý
ki‫ڤ‬n, ni‫ڦ‬m tin Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i cái chŰa Ñ‫ ڦ‬c‫ڒ‬p t‫ۀ‬i. Ch‫ێ‬c nÃng g‫ۈ‬i ý không
ph‫ڈ‬i cái có th‫ ڨ‬t‫چ‬o ra qua d‫چ‬y d‫ ;ڼ‬trong khi các Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n có th‫ڨ‬
Ñi‫ڦ‬u ch‫ڮ‬nh Ñ‫ ڨ‬làm cho ch‫ێ‬c nÃng này t‫ڶ‬t lên hay t‫ ڬ‬Ñi, ch‫ێ‬c nÃng
‫ڊ‬y không th‫ ڨ‬b‫ ڰ‬h‫ی‬y ho‫چ‬i. Nhi‫ڦ‬u tr‫ ڠ‬nh‫ ڴ‬Ñã g‫ڔ‬ng s‫ێ‬c bình sinh Ñ‫ڨ‬
th‫ڊ‬y li‫ڬ‬u chúng có th‫“ ڨ‬ng‫ې‬ng suy nghé” ÑŰ‫ۈ‬c hay không nhŰng
dòng ch‫ڈ‬y các g‫ۈ‬i ý v‫ڐ‬n ti‫ڤ‬p t‫ۊ‬c b‫ڊ‬t k‫ ڨ‬ý chí c‫ی‬a chúng ta, tۖa
nhŰ Ñã nói Ñ‫ڤ‬n trong câu thš “Thân xác chúng ta c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n, dù ‫ۄ‬
b‫ڊ‬t c‫ ێ‬Ñâu – D‫ڐ‬u là tuân theo hay ch‫ڶ‬ng l‫چ‬i ý chí c‫ی‬a chúng ta”.
V‫ ڦ‬cÃn b‫ڈ‬n và m‫ھ‬t cách tۖ nhiên, không ph‫ڈ‬i chúng ta chính là
ngŰ‫ۂ‬i suy nghé, trong b‫ڊ‬t kۘ ý nghéa tích cۖc có trách nhi‫ڬ‬m nào;
suy nghé Ñúng ra là Ñi‫ڦ‬u gì Ñó x‫ڈ‬y Ñ‫ڤ‬n ‫ ۄ‬bên trong chúng ta. Ch‫ڮ‬
t‫ۀ‬i ch‫ې‬ng nào m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i Ñ‫چ‬t Ñ‫ڤ‬n kh‫ ڈ‬nÃng ki‫ڨ‬m soát c‫ ڈ‬phŰšng
pháp trong Ñó ch‫ێ‬c nÃng g‫ۈ‬i ý di‫ڪ‬n ti‫ڤ‬n và ngŰ‫ۂ‬i Ñó Ñã nh‫ڒ‬n lãnh
l‫ڊ‬y trách nhi‫ڬ‬m v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng h‫ ڬ‬l‫ۊ‬y c‫ی‬a phŰšng pháp Ñó, khi ‫ڊ‬y
ngŰ‫ۂ‬i Ñó m‫ۀ‬i có th‫ ڨ‬thành th‫ڒ‬t nói ra “Tôi Ñã nghé nhŰ v‫ڌ‬y nhŰ
v‫ڌ‬y”.
Các chi‫ڦ‬u Ch‫ێ‬c nÃng c‫ی‬a g‫ۈ‬i ý có m‫ھ‬t lo‫چ‬t các khía c‫چ‬nh (hay chi‫ڦ‬u
kích c‫ی‬a
kích n‫ڤ‬u ta có th‫ ڨ‬Ñ‫ڜ‬t thành thu‫ڒ‬t ng‫)۔‬, thay Ñ‫ں‬i tùy theo t‫ې‬ng
sۖ g‫ۈ‬i ý
ngŰ‫ۂ‬i khác nhau, n‫ھ‬i trong b‫ڈ‬n thân các chi‫ڦ‬u kích Ñó cĩng nhŰ
trong phŰšng th‫ێ‬c k‫ڤ‬t h‫ۈ‬p chúng v‫ۀ‬i nhau. Nh‫۔‬ng chi‫ڦ‬u kích này
là sۖ tho‫ڈ‬i mái ho‫ڜ‬c sۖ mau m‫ڔ‬n, ph‫چ‬m vi ho‫ڜ‬c sۖ Ña d‫چ‬ng, và
chi‫ڦ‬u sâu ho‫ڜ‬c sۖ b‫ڦ‬n b‫ڮ‬.
(a) sۖ (a) Cách chia h‫چ‬ng ngŰ‫ۂ‬i thông thŰ‫ۂ‬ng thành ngŰ‫ۂ‬i t‫ڶ‬i d‫ چ‬v‫ۀ‬i
tho‫ڈ‬i mái
ngŰ‫ۂ‬i sáng d‫ چ‬ch‫ ی‬y‫ڤ‬u ÑŰ‫ۈ‬c cÃn c‫ ێ‬vào sۖ mau m‫ڔ‬n hay nÃng lۖc
mà theo Ñó các g‫ۈ‬i ý n‫ڈ‬y sinh khi có nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n
và có nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n x‫ڈ‬y ra. NhŰ trong ‫ڎ‬n d‫ ۊ‬v‫ ڦ‬sۖ sáng d‫ چ‬hay t‫ڶ‬i
d‫چ‬, m‫ھ‬t s‫ ڶ‬Ñ‫ڌ‬u óc không có kh‫ ڈ‬nÃng th‫ڎ‬m th‫ڊ‬u, hay cĩng ch‫ڮ‬
th‫ڎ‬m th‫ڊ‬u m‫ھ‬t cách th‫ ۊ‬Ñ‫ھ‬ng. M‫ڲ‬i th‫ ێ‬trình hi‫ڬ‬n ra b‫ ڰ‬m‫ڊ‬t Ñi
trong cái Ñšn Ñi‫ڬ‬u t‫ ڠ‬nh‫چ‬t mà không Ñem l‫چ‬i m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u gì. Trong
khi Ñó, nh‫۔‬ng Ñ‫ڌ‬u óc khác suy tŰ Ñ‫ڔ‬n Ño, ho‫ڜ‬c Ñáp tr‫ ڈ‬dŰ‫ۀ‬i nh‫۔‬ng
góc Ñ‫ ھ‬khác nhau m‫ڲ‬i tác Ñ‫ھ‬ng lên chúng. K‫ ڠ‬t‫ڶ‬i d‫ چ‬không có
ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng,- k‫ ڠ‬sáng d‫ چ‬thì ph‫ڈ‬n h‫ڸ‬i l‫چ‬i sۖ vi‫ڬ‬c v‫ۀ‬i m‫ھ‬t ph‫ڎ‬m ch‫ڊ‬t
Ñã thay Ñ‫ں‬i. M‫ھ‬t Ñ‫ڌ‬u óc ù lì ho‫ڜ‬c trì tr‫ ڬ‬c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i có m‫ھ‬t cái lay
m‫چ‬nh hay m‫ھ‬t ch‫ڊ‬n Ñ‫ھ‬ng m‫ۀ‬i ÑŰa ra ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i ý; Ñ‫ڌ‬u óc sáng láng
thì nhanh nh‫چ‬y, s‫ښ‬n sàng ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng cùng v‫ۀ‬i sۖ lu‫ڒ‬n gi‫ڈ‬i và g‫ۈ‬i ý
t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng h‫ ڬ‬qu‫ ڈ‬ti‫ڤ‬p sau.

Song ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y không ÑŰ‫ۈ‬c quy‫ڦ‬n quy k‫ڤ‬t h‫ڲ‬c trò nào là
ng‫ڶ‬c ngh‫ڤ‬ch hay th‫ڒ‬m chí ch‫ڒ‬m hi‫ڨ‬u ch‫ ڮ‬vì ph‫ڈ‬i Ñ‫ڶ‬i di‫ڬ‬n v‫ۀ‬i m‫ھ‬t
tình tr‫چ‬ng vô c‫ڈ‬m v‫ۀ‬i các môn h‫ڲ‬c trong nhà trŰ‫ۂ‬ng hay v‫ۀ‬i m‫ھ‬t
bài h‫ڲ‬c có s‫ښ‬n trong sách giáo khoa ho‫ڜ‬c do m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i d‫چ‬y so‫چ‬n
ra. C‫ڒ‬u h‫ڲ‬c trò b‫ ڰ‬x‫ڤ‬p vào lo‫چ‬i vô hi v‫ڲ‬ng có th‫ ڨ‬ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng m‫ھ‬t
cách mau l‫ ڞ‬và s‫ڶ‬ng Ñ‫ھ‬ng khi nh‫ڒ‬n ra Ñi‫ڦ‬u gì có ý nghéa trong
 nh‫۔‬ng th‫ ێ‬xung quanh, ch‫ژ‬ng h‫چ‬n m‫ھ‬t môn th‫ ڨ‬thao ngo‫چ‬i khóa
hay m‫ھ‬t sۖ ki‫ڬ‬n xã h‫ھ‬i. Sۖ thۖc, môn h‫ڲ‬c trong trŰ‫ۂ‬ng có th‫ ڨ‬có
tác Ñ‫ھ‬ng t‫ۀ‬i c‫ڒ‬u h‫ڲ‬c trò, n‫ڤ‬u nhŰ nó ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڜ‬t trong b‫ڶ‬i c‫ڈ‬nh khác
và ÑŰ‫ۈ‬c x‫ ے‬lý theo phŰšng pháp khác hšn. M‫ھ‬t c‫ڒ‬u bé ch‫ڒ‬m ti‫ڤ‬p
thu môn Hình h‫ڲ‬c có th‫ ڨ‬h‫ڲ‬c môn Ñó nhanh hšn n‫ڤ‬u c‫ڒ‬u k‫ڤ‬t h‫ۈ‬p
h‫ڲ‬c môn Ñó v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c rèn luy‫ڬ‬n tay chân; cô h‫ڲ‬c trò dŰ‫ۂ‬ng nhŰ
không h‫ڊ‬p th‫ ۊ‬n‫ں‬i các sۖ ki‫ڬ‬n l‫ڰ‬ch s‫ ے‬có th‫ ڨ‬t‫ێ‬c thì ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng
trong m‫ھ‬t hoàn c‫ڈ‬nh ph‫ڈ‬i xét Ñoán tính cách hay công tr‫چ‬ng c‫ی‬a
nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i mà cô bé Ñã bi‫ڤ‬t ho‫ڜ‬c do cô tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng ra. G‫چ‬t qua
nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p do khi‫ڤ‬m khuy‫ڤ‬t hay b‫ڬ‬nh t‫ڒ‬t th‫ ڨ‬ch‫ڊ‬t, sۖ
ch‫ڒ‬m ch‫چ‬p và trì tr‫ ڬ‬v‫ ڦ‬t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬các m‫ڜ‬t là tŰšng Ñ‫ڶ‬i hi‫ڤ‬m hoi.
(b) t‫ڌ‬m (b) B‫ ڴ‬qua nh‫۔‬ng khác bi‫ڬ‬t trong m‫ڼ‬i ngŰ‫ۂ‬i, xét v‫ ڦ‬sۖ tho‫ڈ‬i
m‫ێ‬c
mái và mau m‫ڔ‬n khi ÑŰa ra ý tŰ‫ۄ‬ng ph‫ڈ‬n h‫ڸ‬i l‫چ‬i sۖ ki‫ڬ‬n, có m‫ھ‬t
sۖ khác bi‫ڬ‬t v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t s‫ ڶ‬lŰ‫ۈ‬ng hay v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t h‫چ‬ng m‫ێ‬c c‫ی‬a nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i
ý x‫ڈ‬y ra. Trong m‫ھ‬t s‫ ڶ‬tình hu‫ڶ‬ng, chúng ta thành th‫ڒ‬t chia s‫ڠ‬
hàng lo‫چ‬t g‫ۈ‬i ý; trong nh‫۔‬ng tình hu‫ڶ‬ng khác, {sۖ chia s‫ }ڠ‬l‫چ‬i ch‫ڮ‬
‫ ۄ‬m‫ێ‬c nh‫ ڴ‬gi‫ڲ‬t. Ðôi lúc, sۖ ch‫ڒ‬m rãi trong khi Ñáp l‫چ‬i là do có vô
vàn nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý Ñang Ñ‫ڶ‬i chi‫ڤ‬u l‫ڐ‬n nhau, d‫ڐ‬n t‫ۀ‬i sۖ lŰ‫ۆ‬ng lۖ và
c‫ڈ‬m giác h‫ڸ‬i h‫ھ‬p; trong khi m‫ھ‬t g‫ۈ‬i ý sinh Ñ‫ھ‬ng và t‫ێ‬c thì có th‫ڨ‬
thu hút Ñ‫ڌ‬u óc Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c làm t‫ڔ‬c ngh‫ڢ‬n các g‫ۈ‬i ý khác. TrŰ‫ۂ‬ng
h‫ۈ‬p có quá ít g‫ۈ‬i ý cho th‫ڊ‬y m‫ھ‬t thói quen tinh th‫ڌ‬n khô khan và
c‫ږ‬n c‫ڼ‬i; khi Ñi cùng v‫ۀ‬i sۖ h‫ڲ‬c r‫ھ‬ng bi‫ڤ‬t nhi‫ڦ‬u, nó t‫چ‬o ra m‫ھ‬t nhà
thông thái r‫ۄ‬m, m‫ھ‬t nhân v‫ڒ‬t Gradgrin*. Suy nghé c‫ی‬a k‫ ڠ‬Ñó h‫ڤ‬t
s‫ێ‬c khó nghe; anh ta ch‫ ڮ‬chÃm chÃm nh‫ڸ‬i vào Ñ‫ڌ‬u ngŰ‫ۂ‬i khác
hàng núi thông tin b‫ ڦ‬b‫ھ‬n. Anh ta trái ngŰ‫ۈ‬c v‫ۀ‬i ngŰ‫ۂ‬i nào mà ta
g‫ڲ‬i là chín ch‫ڔ‬n, Ñi‫ڦ‬m Ñ‫چ‬m và bi‫ڤ‬t Ãn nói.
 M‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n ÑŰ‫ۈ‬c rút ra sau khi Ñã cân nh‫ڔ‬c m‫ھ‬t s‫ ڶ‬lۖa ch‫ڲ‬n.
Ði‫ڦ‬u ‫ڊ‬y xét v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t hình th‫ێ‬c có th‫ ڨ‬là Ñúng, nhŰng nó s‫ ڢ‬không
có ÑŰ‫ۈ‬c sۖ Ñ‫ڌ‬y Ñ‫ ی‬và phong phú v‫ ڦ‬ý nghéa nhŰ c‫ی‬a m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n
ÑŰ‫ۈ‬c Ñúc rút sau khi Ñã Ñ‫ڶ‬i chi‫ڤ‬u m‫ھ‬t s‫ ڶ‬lŰ‫ۈ‬ng l‫ۀ‬n và Ña d‫چ‬ng
các g‫ۈ‬i ý có th‫ ڨ‬thay th‫ ڤ‬nhau. M‫ڜ‬t khác, các g‫ۈ‬i ý có th‫ ڨ‬quá
nhi‫ڦ‬u hay quá khác nhau khi Ñem Ñ‫ڜ‬t vào trong nh‫۔‬ng tr‫چ‬ng thái
h‫ێ‬ng thú nh‫ڊ‬t c‫ی‬a thói quen tinh th‫ڌ‬n. Quá nhi‫ڦ‬u g‫ۈ‬i ý n‫ڈ‬y sinh
s‫ ڢ‬khi‫ڤ‬n cho ai Ñó lúng túng khi ph‫ڈ‬i ch‫ڲ‬n lۖa. Anh ta th‫ڊ‬y khó
Ñ‫چ‬t Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n rõ ràng nào và loay hoay, không ít thì nhi‫ڦ‬u,
m‫ھ‬t cách vô v‫ڲ‬ng trong m‫ ۀ‬g‫ۈ‬i ý Ñó. Quá nhi‫ڦ‬u tۖ nó g‫ۈ‬i Ñ‫ڤ‬n cái
ch‫ڶ‬ng và thu‫ڒ‬n, cái này d‫ڐ‬n t‫ۀ‬i cái khác h‫ڤ‬t s‫ێ‬c tۖ nhiên, khi‫ڤ‬n
anh ta th‫ڊ‬y r‫ڊ‬t khó khÃn Ñ‫ ڨ‬ra quy‫ڤ‬t Ñ‫ڰ‬nh các sۖ vi‫ڬ‬c thۖc ti‫ڪ‬n hay
Ñ‫ ڨ‬Ñi Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬lý thuy‫ڤ‬t, có cái tình
tr‫چ‬ng g‫ڲ‬i là suy nghé nát nŰ‫ۀ‬c, nhŰ khi hành Ñ‫ھ‬ng b‫ ڰ‬tê li‫ڬ‬t trong
hoàn c‫ڈ‬nh có vô s‫ ڶ‬quan Ñi‫ڨ‬m ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڜ‬t ra. Ho‫ڜ‬c m‫ھ‬t l‫ڌ‬n n‫۔‬a,
chính s‫ ڶ‬lŰ‫ۈ‬ng nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý có th‫ ڨ‬gây ph‫ڈ‬n tác d‫ۊ‬ng cho vi‫ڬ‬c l‫ڌ‬n
tìm ra ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng h‫ ڬ‬qu‫ ڈ‬theo logic gi‫۔‬a chúng, vì nó có th‫ ڨ‬d‫ۊ‬
d‫ ڼ‬trí óc ra kh‫ڴ‬i nhi‫ڬ‬m v‫ ۊ‬c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t là th‫ ے‬tìm ki‫ڤ‬m nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i
liên l‫چ‬c thۖc sۖ, Ñ‫ ڨ‬r‫ ڢ‬sang m‫ھ‬t vi‫ڬ‬c g‫ڌ‬n gĩi d‫ ڪ‬ch‫ڰ‬u hšn Ñó là
thêu d‫ڬ‬t nên t‫ ې‬nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n Ñã bi‫ڤ‬t m‫ھ‬t chu‫ڼ‬i các ‫ڈ‬o tŰ‫ۄ‬ng Ãn
kh‫ۀ‬p nhau. Thói quen tinh th‫ڌ‬n t‫ڶ‬t nh‫ڊ‬t liên quan Ñ‫ڤ‬n sۖ quân
bình gi‫۔‬a tình tr‫چ‬ng thi‫ڤ‬u h‫ۊ‬t v‫ۀ‬i tình tr‫چ‬ng dŰ th‫ې‬a các g‫ۈ‬i ý.
(c) sۖ (c) Chi‫ڦ‬u sâu. Chúng ta phân bi‫ڬ‬t ngŰ‫ۂ‬i này v‫ۀ‬i ngŰ‫ۂ‬i khác
uyên thâm
không ch‫ ڮ‬cÃn c‫ ێ‬trên sۖ nhanh nh‫ڞ‬n c‫ی‬a ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng trí tu‫ڬ‬, mà còn
xét t‫ۀ‬i c‫ ڈ‬bình di‫ڬ‬n mà trên Ñó nó x‫ڈ‬y ra – ‫ڊ‬y là ch‫ڊ‬t lŰ‫ۈ‬ng n‫ھ‬i t‫چ‬i
c‫ی‬a ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng.
 Ý nghé trong ngŰ‫ۂ‬i này là sâu s‫ڔ‬c còn ‫ ۄ‬ngŰ‫ۂ‬i khác l‫چ‬i h‫ۂ‬i
h‫ۈ‬t; ngŰ‫ۂ‬i này thì Ñi t‫ ې‬g‫ڶ‬c r‫ ڪ‬v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬, còn ngŰ‫ۂ‬i kia ch‫ ڮ‬lŰ‫ۀ‬t qua
nh‫۔‬ng khía c‫چ‬nh b‫ ڦ‬n‫ں‬i c‫ی‬a nó. Giai Ño‫چ‬n tŰ duy này có l‫ ڢ‬là ít
ÑŰ‫ۈ‬c d‫چ‬y d‫ ڼ‬nh‫ڊ‬t, và ít tuân ph‫ۊ‬c nh‫ڊ‬t Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng ngo‫چ‬i
lai dù là theo hŰ‫ۀ‬ng có l‫ۈ‬i hay có h‫چ‬i. Tuy nhiên, nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n
cho sۖ ti‫ڤ‬p xúc c‫ی‬a h‫ڲ‬c sinh v‫ۀ‬i n‫ھ‬i dung-môn h‫ڲ‬c có th‫ ڨ‬là
trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p trò ‫ڊ‬y b‫ ڰ‬bu‫ھ‬c ph‫ڈ‬i lùi bŰ‫ۀ‬c trŰ‫ۀ‬c Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m quan
tr‫ڲ‬ng hšn c‫ی‬a môn h‫ڲ‬c, ho‫ڜ‬c trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p trò ‫ڊ‬y ÑŰ‫ۈ‬c khích l‫ ڬ‬h‫ڲ‬c
môn Ñó dۖa trên m‫ھ‬t Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m không có m‫ڊ‬y ý nghéa. Trong
nh‫۔‬ng gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh thông thŰ‫ۂ‬ng, n‫ڤ‬u nhŰ h‫ڲ‬c sinh ch‫ ڮ‬c‫ڌ‬n rèn trí
nghé thôi, thì b‫ڊ‬t kۘ ý nghé nào cĩng t‫ڶ‬t cho n‫ ڦ‬n‫ڤ‬p tinh th‫ڌ‬n c‫ی‬a
h‫ڲ‬c sinh ‫ڊ‬y, và r‫ږ‬ng m‫ۊ‬c Ñích c‫ی‬a vi‫ڬ‬c h‫ڲ‬c là t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p thông tin,
c‫ ڈ‬hai Ñi‫ڦ‬u ‫ڊ‬y Ñ‫ڦ‬u có khuynh hŰ‫ۀ‬ng nuôi dŰ‫ۆ‬ng ý nghé h‫ۂ‬i h‫ۈ‬t,
thay cho ý nghé sâu s‫ڔ‬c. Nh‫۔‬ng h‫ڲ‬c sinh mà trong các v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬
thu‫ھ‬c ph‫چ‬m vi kinh nghi‫ڬ‬m thۖc hành thông thŰ‫ۂ‬ng có m‫ھ‬t nh‫ڒ‬n
th‫ێ‬c nhanh nh‫چ‬y và s‫ڔ‬c bén v‫ ڦ‬sۖ khác bi‫ڬ‬t gi‫۔‬a cái có ý nghéa và
cái vô nghéa, trong nh‫۔‬ng môn h‫ڲ‬c trong chŰšng trình h‫ڲ‬c ÑŰ‫ۂ‬ng
thŰ‫ۂ‬ng Ñ‫چ‬t Ñ‫ڤ‬n tình tr‫چ‬ng mà t‫چ‬i Ñó m‫ڲ‬i th‫ ێ‬Ñ‫ڦ‬u quan tr‫ڲ‬ng ho‫ڜ‬c
Ñ‫ڦ‬u không quan tr‫ڲ‬ng nhŰ nhau; nši th‫ ێ‬này hay th‫ ێ‬khác Ñ‫ڦ‬u có
kh‫ ڈ‬nÃng chân thۖc nhŰ nhau, và nši mà nh‫۔‬ng n‫ ڼ‬lۖc trí tu‫ڬ‬
không ph‫ڈ‬i nh‫ږ‬m vào ch‫ ڼ‬phân bi‫ڬ‬t th‫ ێ‬này v‫ۀ‬i th‫ ێ‬khác, mà
nh‫ږ‬m vào vi‫ڬ‬c c‫ ڶ‬g‫ڔ‬ng g‫ڔ‬n k‫ڤ‬t b‫ږ‬ng l‫ۂ‬i các t‫ ې‬ng‫ ۔‬l‫چ‬i v‫ۀ‬i nhau.
Sۖ cân Nhi‫ڦ‬u khi gi‫۔‬a sۖ ch‫ڒ‬m rãi và sۖ sâu l‫ڔ‬ng c‫ی‬a m‫ھ‬t ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng
b‫ږ‬ng tâm
có m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬m‫ڒ‬t thi‫ڤ‬t, c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i có th‫ۂ‬i gian Ñ‫ ڨ‬th‫ڊ‬m thía ÑŰ‫ۈ‬c
trí
nh‫۔‬ng ‫ڊ‬n tŰ‫ۈ‬ng, và chuy‫ڨ‬n hóa chúng thành nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng ch‫ی‬
Ñ‫چ‬o. “Sáng ý” có khi ch‫ژ‬ng qua là m‫ھ‬t th‫ۂ‬i kh‫ڔ‬c b‫ې‬ng sáng r‫ڸ‬i t‫ڔ‬t
 ph‫ۊ‬t. NgŰ‫ۂ‬i “ch‫ڒ‬m mà ch‫ڔ‬c”, dù Ñó là ngŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng thành hay tr‫ڠ‬
nh‫ڴ‬, là ngŰ‫ۂ‬i mà nh‫۔‬ng ‫ڊ‬n tŰ‫ۈ‬ng v‫ۀ‬i h‫ ڲ‬ÑŰ‫ۈ‬c l‫ڔ‬ng l‫چ‬i và tích t‫ۊ‬,
Ñ‫ ڨ‬r‫ڸ‬i suy tŰ ÑŰ‫ۈ‬c thۖc hi‫ڬ‬n ‫ ۄ‬m‫ھ‬t t‫ڌ‬ng giá tr‫ ڰ‬sâu hšn so v‫ۀ‬i
ngŰ‫ۂ‬i nào ôm Ñ‫ڸ‬m. Nhi‫ڦ‬u Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬b‫ ڰ‬trách c‫ ێ‬vì “ch‫ڒ‬m ch‫چ‬p”, vì
không “tr‫ ڈ‬l‫ۂ‬i ngay”, trong khi nh‫۔‬ng n‫ھ‬i lۖc c‫ی‬a nó c‫ڌ‬n có th‫ۂ‬i
gian tۖ nhóm t‫ ۊ‬Ñ‫ ڨ‬ÑŰšng Ñ‫ڌ‬u m‫ھ‬t cách hi‫ڬ‬u qu‫ ڈ‬v‫ۀ‬i v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬c‫ڌ‬n
quan tâm. Trong nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p ‫ڊ‬y, vi‫ڬ‬c không dành ra Ñ‫ی‬
th‫ۂ‬i gian và sۖ thŰ thái d‫ڐ‬n t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng thói quen xét Ñoán nhanh
nh‫ڎ‬u và h‫ۂ‬i h‫ۈ‬t. M‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬sâu s‫ڔ‬c c‫ی‬a c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n v‫ ڦ‬v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬, v‫ ڦ‬cái
khó xác Ñ‫ڰ‬nh ch‫ڊ‬t lŰ‫ۈ‬ng hành Ñ‫ھ‬ng suy nghé theo sau nó và b‫ڊ‬t kۘ
thói quen d‫چ‬y d‫ ڼ‬nào ch‫ ڮ‬khuy‫ڤ‬n khích h‫ڲ‬c sinh lŰ‫ۀ‬t qua nh‫۔‬ng
v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬thۖc sۖ, nh‫ږ‬m m‫ۊ‬c Ñích thuy‫ڤ‬t trình l‫چ‬i ho‫ڜ‬c trình bày l‫چ‬i
thành th‫ۊ‬c m‫ھ‬t thông tin Ñã ghi nh‫ۀ‬, là Ñi ngŰ‫ۈ‬c l‫چ‬i phŰšng pháp
chân thۖc c‫ی‬a vi‫ڬ‬c rèn luy‫ڬ‬n Ñ‫ڌ‬u óc.
Nh‫۔‬ng Tìm hi‫ڨ‬u v‫ ڦ‬cu‫ھ‬c s‫ڶ‬ng c‫ی‬a nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i Ñàn ông và Ñàn bà
khác bi‫ڬ‬t
thành Ñ‫چ‬t trong ngh‫ ڦ‬nghi‫ڬ‬p hay thiên hŰ‫ۀ‬ng khi trŰ‫ۄ‬ng thành,
cá nhân
nhŰng h‫ڸ‬i còn ‫ ۄ‬tu‫ں‬i Ñi h‫ڲ‬c thŰ‫ۂ‬ng b‫ ڰ‬phê là ch‫ڒ‬m hi‫ڨ‬u, là m‫ھ‬t
vi‫ڬ‬c h‫۔‬u ích. Ðôi khi nh‫۔‬ng xét Ñoán sai l‫ڌ‬m lúc ban Ñ‫ڌ‬u ch‫ ی‬y‫ڤ‬u
là do thiên hŰ‫ۀ‬ng mà Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n Ñã không ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t
b‫ۄ‬i nh‫۔‬ng chu‫ڎ‬n mۖc l‫ڼ‬i th‫ۂ‬i Ñang ÑŰ‫ۈ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng, nhŰ trŰ‫ۂ‬ng
h‫ۈ‬p ham mê tìm hi‫ڨ‬u sâu b‫ڲ‬, r‫ڔ‬n r‫ڤ‬t, ‫ڤ‬ch nhái c‫ی‬a Darwin. Ðôi
khi nguyên do là vì Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬có thói quen ‫ڎ‬n mình dŰ‫ۀ‬i nh‫۔‬ng t‫ڌ‬ng
sâu c‫ی‬a suy tŰ hšn nh‫۔‬ng Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬khác – có khi hšn c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng
ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y c‫ی‬a trò ‫ڊ‬y – Ñã không giành ÑŰ‫ۈ‬c l‫ۈ‬i th‫ ڤ‬khi ngŰ‫ۂ‬i ta
ch‫ ڮ‬mong Ñ‫ۈ‬i nh‫۔‬ng câu tr‫ ڈ‬l‫ۂ‬i t‫ێ‬c thì ki‫ڨ‬u thông thŰ‫ۂ‬ng, có
nh‫۔‬ng lúc nguyên c‫ ۀ‬là b‫ۄ‬i cung cách ti‫ڤ‬p c‫ڒ‬n tۖ nhiên c‫ی‬a Ñ‫ێ‬a
 tr‫ ڠ‬này xung Ñ‫ھ‬t v‫ۀ‬i l‫ ڢ‬thông thŰ‫ۂ‬ng c‫ی‬a bài h‫ڲ‬c ho‫ڜ‬c c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i
th‫ڌ‬y, và phŰšng pháp c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i d‫چ‬y Ñã ÑŰ‫ۈ‬c Ű‫ۀ‬c Ñ‫ڰ‬nh làm cÃn c‫ێ‬
Ñánh giá tuy‫ڬ‬t Ñ‫ڶ‬i v‫ ڦ‬c‫ڒ‬u h‫ڲ‬c trò này.
B‫ڊ‬t c‫ ێ‬ch‫ی‬ Trong b‫ڊ‬t c‫ ێ‬sۖ ki‫ڬ‬n nào, Ñi‫ڦ‬u ÑŰ‫ۈ‬c mong Ñ‫ۈ‬i là ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y
Ñ‫ ڦ‬nào
c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i thoát ra kh‫ڴ‬i ý ni‫ڬ‬m cho r‫ږ‬ng “suy nghé” là ch‫ێ‬c nÃng
cĩng có
tính trí tu‫ڬ‬ duy nh‫ڊ‬t và không th‫ ڨ‬thay Ñ‫ں‬i; r‫ږ‬ng ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y ‫ڊ‬y c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i nh‫ڒ‬n
ra Ñ‫ڊ‬y ch‫ ڮ‬là m‫ھ‬t thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬Ñ‫ ڨ‬ch‫ ڮ‬t‫ۀ‬i r‫ڊ‬t nhi‫ڦ‬u cách khác nhau mà
theo Ñó các sۖ v‫ڒ‬t Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c ý nghéa. Ði‫ڦ‬u Ñáng mong mu‫ڶ‬n n‫۔‬a
là nh‫ ں‬b‫ڒ‬t Ñi ÑŰ‫ۈ‬c cái ý ni‫ڬ‬m Ñã Ãn sâu bén r‫ ڪ‬r‫ږ‬ng m‫ھ‬t s‫ ڶ‬ch‫ ی‬Ñ‫ڦ‬
m‫ڜ‬c nhiên có “tính trí tu‫”ڬ‬, và do Ñ‫ڊ‬y mang m‫ھ‬t s‫ێ‬c m‫چ‬nh h‫ڌ‬u
nhŰ toàn nÃng Ñ‫ ڨ‬rèn nÃng lۖc suy nghé. Suy nghé thì riêng bi‫ڬ‬t,
không ph‫ڈ‬i là th‫ ێ‬công c‫ ۊ‬cš gi‫ۀ‬i, ÑŰ‫ۈ‬c t‫چ‬o s‫ښ‬n Ñ‫ ڨ‬có th‫ ڨ‬b‫ڒ‬t lên
s‫ ے‬d‫ۊ‬ng tùy ý trong m‫ڲ‬i ch‫ ی‬Ñ‫ڦ‬, gi‫ڶ‬ng nhŰ cây Ñèn chi‫ڤ‬u ánh
sáng lên ngۖa xe, ÑŰ‫ۂ‬ng ph‫ڶ‬, vŰ‫ۂ‬n hoa, cây c‫ڶ‬i hay sông su‫ڶ‬i.
Suy nghé là riêng bi‫ڬ‬t, ‫ ۄ‬ch‫ ڼ‬nh‫۔‬ng th‫ ێ‬khác nhau thì g‫ۈ‬i nh‫۔‬ng ý
nghéa thích Ñáng riêng cho nó, k‫ ڨ‬nh‫۔‬ng câu chuy‫ڬ‬n Ñ‫ھ‬c nh‫ڊ‬t vô
nh‫ ڰ‬c‫ی‬a riêng nó, và ‫ ۄ‬ch‫ ڼ‬chúng thۖc hi‫ڬ‬n vi‫ڬ‬c này theo nh‫۔‬ng
cách r‫ڊ‬t khác nhau tùy t‫ې‬ng ngŰ‫ۂ‬i khác nhau, vì cš th‫ ڨ‬sinh
trŰ‫ۄ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c là thông qua tiêu hóa th‫ێ‬c Ãn, Ñ‫ڌ‬u óc l‫ۀ‬n lên ÑŰ‫ۈ‬c
nh‫ ۂ‬có sۖ t‫ ں‬ch‫ێ‬c m‫ھ‬t cách logic các n‫ھ‬i dung ch‫ ی‬Ñ‫ڦ‬. Trí nghé
không ph‫ڈ‬i nhŰ chi‫ڤ‬c máy làm xúc xích cu‫ڶ‬n các nguyên li‫ڬ‬u vào
m‫ھ‬t cách vô c‫ڈ‬m Ñ‫ ڨ‬r‫ڸ‬i cho ra m‫ھ‬t th‫ ێ‬hàng hóa mua bán ÑŰ‫ۈ‬c,
mà là m‫ھ‬t nÃng lۖc dõi theo và liên k‫ڤ‬t l‫چ‬i nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬mà
các sۖ vi‫ڬ‬c c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬khši g‫ۈ‬i ra. Theo Ñó, b‫ڊ‬t kۘ ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬nào, t‫ې‬
ti‫ڤ‬ng Hy L‫چ‬p t‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c n‫ڊ‬u Ãn, t‫ ې‬môn H‫ڲ‬a t‫ۀ‬i môn Toán, Ñ‫ڦ‬u có
tính trí tu‫ڬ‬, n‫ڤ‬u nhŰ nó thۖc sۖ là trí tu‫ڬ‬, không ph‫ڈ‬i n‫ږ‬m trong
 k‫ڤ‬t c‫ڊ‬u n‫ھ‬i t‫چ‬i c‫ی‬a nó, mà trong ch‫ێ‬c nÃng c‫ی‬a nó – trong n‫ھ‬i lۖc
Ñ‫ ڨ‬kh‫ۄ‬i Ñ‫ھ‬ng và d‫ڐ‬n hŰ‫ۀ‬ng cho suy tŰ và tra v‫ڊ‬n xác Ñáng. Môn
Hình h‫ڲ‬c có ý nghéa v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t này, trong khi vi‫ڬ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng các thi‫ڤ‬t
b‫ ڰ‬thí nghi‫ڬ‬m, vi‫ڬ‬c n‫ڔ‬m v‫۔‬ng m‫ھ‬t nh‫چ‬c ph‫ڎ‬m, hay vi‫ڬ‬c ti‫ڤ‬n hành
m‫ھ‬t thŰšng v‫ ۊ‬làm Ãn, có th‫ ڨ‬mang ý nghéa v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t khác.

§3. Sۖ ngÃn n‫ڔ‬p: B‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t c‫ی‬a Suy nghé

Tính liên Các sۖ vi‫ڬ‬c, dù h‫ڞ‬p hay r‫ھ‬ng, và nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý do chúng g‫ۈ‬i
t‫ۊ‬c
nên, dù nhi‫ڦ‬u dù ít, không t‫چ‬o thành suy nghé ph‫ڈ‬n ténh, ngay c‫ڈ‬
khi k‫ڤ‬t h‫ۈ‬p chúng l‫چ‬i. Nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c t‫ ں‬ch‫ێ‬c; chúng ph‫ڈ‬i
ÑŰ‫ۈ‬c s‫ڔ‬p x‫ڤ‬p trong sۖ Ñ‫ڶ‬i chi‫ڤ‬u l‫ڐ‬n nhau và có xét Ñ‫ڤ‬n c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng
sۖ vi‫ڬ‬c mà chúng dùng làm b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng. Khi các nhân t‫ ڶ‬nhŰ sۖ
ti‫ڬ‬n ích, sۖ phong phú và chi‫ڦ‬u sâu ÑŰ‫ۈ‬c quân bình ho‫ڜ‬c cân
x‫ێ‬ng v‫ۀ‬i nhau m‫ھ‬t cách thích Ñáng, chúng ta thu ÑŰ‫ۈ‬c k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬là
dòng suy nghé liên t‫ۊ‬c. Chúng ta không mong mu‫ڶ‬n sۖ rŰ‫ۂ‬m rà
ba ph‫ڈ‬i song cĩng không mu‫ڶ‬n sۖ c‫ێ‬ng nh‫ڔ‬c b‫ڊ‬t bi‫ڤ‬n. Tính liên
t‫ۊ‬c ‫ ۄ‬Ñây nghéa là sۖ linh ho‫چ‬t và Ña d‫چ‬ng v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u, hòa h‫ۈ‬p v‫ۀ‬i
tính Ñšn nh‫ڊ‬t và sۖ Ñ‫ڰ‬nh rõ phŰšng hŰ‫ۀ‬ng. Nó Ñ‫ڶ‬i l‫ڒ‬p v‫ۀ‬i c‫ ڈ‬tính
Ñ‫ڸ‬ng b‫ ھ‬sáo mòn máy móc cĩng nhŰ ki‫ڨ‬u nh‫ڈ‬y cóc ÑŰ‫ۈ‬c chÃng
hay ch‫ۀ‬. V‫ ڦ‬nh‫۔‬ng tr‫ ڠ‬nh‫ ڴ‬sáng d‫چ‬, không ít khi ngŰ‫ۂ‬i ta hay nói
“n‫ڤ‬u chúng ch‫ڰ‬u yên thân m‫ھ‬t ch‫ڼ‬, chúng có th‫ ڨ‬làm ÑŰ‫ۈ‬c m‫ڲ‬i
th‫”ێ‬, vì chúng nhanh nh‫ڞ‬n và d‫ ڪ‬ti‫ڤ‬p thu trong b‫ڊ‬t c‫ ێ‬ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng
c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬nào. Ch‫ ڮ‬có Ñi‫ڦ‬u, th‫ڒ‬t Ñáng ti‫ڤ‬c, chúng hi‫ڤ‬m khi ch‫ڰ‬u ‫ ۄ‬yên
m‫ھ‬t ch‫ڼ‬.

M‫ڜ‬t khác, n‫ڤ‬u ch‫ ڮ‬không b‫ ڰ‬chuy‫ڨ‬n hŰ‫ۀ‬ng thôi thì v‫ڐ‬n chŰa
Ñ‫ی‬. M‫ۊ‬c tiêu c‫ی‬a chúng ta không ph‫ڈ‬i là sۖ nh‫ڊ‬t quán thái quá và
cu‫ڸ‬ng nhi‫ڬ‬t. Sۖ t‫ڒ‬p trung tinh th‫ڌ‬n không có nghéa là sۖ chôn
c‫ێ‬ng, cĩng không ph‫ڈ‬i là sۖ ghì ch‫ڜ‬t hay sۖ tê li‫ڬ‬t c‫ی‬a lu‫ڸ‬ng ý
ki‫ڤ‬n. Nó có nghéa là sۖ Ña d‫چ‬ng và thay Ñ‫ں‬i c‫ی‬a các ý ki‫ڤ‬n k‫ڤ‬t
h‫ۈ‬p thành m‫ھ‬t khuynh hŰ‫ۀ‬ng kiên Ñ‫ڰ‬nh duy nh‫ڊ‬t v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng v‫ ڦ‬phía
m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n th‫ڶ‬ng nh‫ڊ‬t. Các ý nghé ÑŰ‫ۈ‬c t‫ڒ‬p trung không ph‫ڈ‬i
b‫ږ‬ng cách b‫ ڰ‬gi‫ ۔‬cho im lìm và th‫ ۊ‬Ñ‫ھ‬ng mà b‫ږ‬ng cách ÑŰ‫ۈ‬c gi‫۔‬
cho v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng v‫ ڦ‬phía m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng, nhŰ th‫ ڨ‬m‫ھ‬t v‫ ڰ‬tŰ‫ۀ‬ng t‫ڒ‬p
h‫ۈ‬p binh sé c‫ی‬a mình Ñ‫ ڨ‬t‫ڊ‬n công hay phòng ngۖ. T‫ڒ‬p trung trí
não vào m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng gi‫ڶ‬ng nhŰ b‫ ڠ‬lái m‫ھ‬t con tàu Ñi Ñúng l‫ھ‬
trình; nó ng‫ ۊ‬ý sۖ liên t‫ۊ‬c thay Ñ‫ں‬i v‫ ڰ‬trí k‫ڤ‬t h‫ۈ‬p v‫ۀ‬i sۖ h‫ۈ‬p nh‫ڊ‬t
v‫ ڦ‬phŰšng hŰ‫ۀ‬ng. Suy nghé nh‫ڊ‬t quán và ngÃn n‫ڔ‬p thۖc ra gi‫ڶ‬ng
nhŰ m‫ھ‬t thay Ñ‫ں‬i v‫ ڦ‬n‫ھ‬i dung ch‫ ی‬Ñ‫ڦ‬. Sۖ nh‫ڊ‬t quán không còn
Ñšn thu‫ڌ‬n là sۖ v‫ڔ‬ng bóng mâu thu‫ڐ‬n cĩng nhŰ sۖ t‫ڒ‬p trung
không ch‫ ڮ‬Ñšn gi‫ڈ‬n là không có sۖ chuy‫ڨ‬n hŰ‫ۀ‬ng – Ñi‫ڦ‬u mà ch‫ڮ‬
t‫ڸ‬n t‫چ‬i trong sۖ sáo mòn ch‫ڒ‬m hi‫ڨ‬u ho‫ڜ‬c ‫ ۄ‬ngŰ‫ۂ‬i nào Ñang “ng‫ ی‬li
bì”. Các ki‫ڨ‬u g‫ۈ‬i ý Ña d‫چ‬ng và b‫ڊ‬t tŰšng h‫ۈ‬p có th‫ ڨ‬n‫ڈ‬y n‫ ۄ‬và sۖ
phát tri‫ڨ‬n c‫ی‬a chúng ÑŰ‫ۈ‬c dõi theo, song suy nghé thì nh‫ڊ‬t quán
và ngÃn n‫ڔ‬p, mi‫ڪ‬n sao t‫ې‬ng g‫ۈ‬i ý m‫ھ‬t ÑŰ‫ۈ‬c xem xét trong m‫ڶ‬i
liên h‫ ڬ‬v‫ۀ‬i ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬chính. V‫ ڦ‬Ñ‫چ‬i th‫ڨ‬, Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i h‫ڌ‬u h‫ڤ‬t m‫ڲ‬i ngŰ‫ۂ‬i,
nÃng lۖc ch‫ ی‬ch‫ڶ‬t trong sۖ phát tri‫ڨ‬n nh‫۔‬ng thói quen suy nghé
m‫ھ‬t cách ngÃn n‫ڔ‬p là gián ti‫ڤ‬p ch‫ ێ‬không trۖc ti‫ڤ‬p. Sۖ t‫ ں‬ch‫ێ‬c có
tính trí tu‫ ڬ‬nhen nhóm và l‫ۀ‬n d‫ڌ‬n trong m‫ھ‬t kho‫ڈ‬ng th‫ۂ‬i gian Ñ‫ڨ‬
song hành v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c t‫ ں‬ch‫ێ‬c các hành vi c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t nh‫ږ‬m thۖc hi‫ڬ‬n
m‫ھ‬t m‫ۊ‬c tiêu, ch‫ ێ‬không ph‫ڈ‬i thành m‫ھ‬t k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬nào Ñó theo m‫ھ‬t
Ñòi h‫ڴ‬i trۖc ti‫ڤ‬p Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i nÃng lۖc suy nghé, sۖ thi‫ڤ‬t y‫ڤ‬u c‫ی‬a trí
nghé nh‫ږ‬m Ñ‫ ڨ‬hoàn thành m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u gì Ñó vŰ‫ۈ‬t thoát kh‫ڴ‬i trí nghé
thì có s‫ێ‬c thuy‫ڤ‬t ph‫ۊ‬c hšn là suy nghé ch‫ ڮ‬Ñ‫ ڨ‬suy nghé. M‫ڲ‬i ngŰ‫ۂ‬i
ngay t‫ ې‬lúc kh‫ۄ‬i sۖ, và v‫ۀ‬i Ña s‫ ڶ‬m‫ڲ‬i ngŰ‫ۂ‬i có l‫ ڢ‬là trong su‫ڶ‬t
cu‫ھ‬c Ñ‫ۂ‬i mình, Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i sۖ ngÃn n‫ڔ‬p trong suy nghé thông qua sۖ
ngÃn n‫ڔ‬p trong hành Ñ‫ھ‬ng. Nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng thành thŰ‫ۂ‬ng
theo Ñu‫ں‬i m‫ھ‬t công vi‫ڬ‬c, m‫ھ‬t ngh‫ ڦ‬nghi‫ڬ‬p hay thiên hŰ‫ۀ‬ng ho‫چ‬t
Ñ‫ھ‬ng nào Ñó; và Ñi‫ڦ‬u này ÑŰa Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t tr‫ۊ‬c quy chi‫ڤ‬u liên t‫ۊ‬c mà
nh‫۔‬ng ki‫ڤ‬n th‫ێ‬c, ni‫ڦ‬m tin c‫ی‬a h‫ ڲ‬cĩng nhŰ nh‫۔‬ng thói quen rút ra
và th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m các k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n c‫ی‬a h‫ ڲ‬ÑŰ‫ۈ‬c t‫ ں‬ch‫ێ‬c xung quanh tr‫ۊ‬c
Ñó. Nh‫۔‬ng quan sát liên quan Ñ‫ڤ‬n vi‫ڬ‬c thۖc hi‫ڬ‬n hi‫ڬ‬u qu‫ ڈ‬thiên
hŰ‫ۀ‬ng c‫ی‬a h‫ ڲ‬ÑŰ‫ۈ‬c m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng và có ÑŰ‫ۈ‬c sۖ chu‫ڎ‬n xác. Thông tin
liên quan t‫ۀ‬i nó không ch‫ ڮ‬Ñšn thu‫ڌ‬n ÑŰ‫ۈ‬c gom l‫چ‬i và ch‫ڊ‬t Ñ‫ڶ‬ng;
thông tin ‫ڊ‬y ÑŰ‫ۈ‬c phân lo‫چ‬i và phân chia s‫ښ‬n dành khi c‫ڌ‬n Ñ‫ڤ‬n.
H‫ڌ‬u h‫ڤ‬t m‫ڲ‬i ngŰ‫ۂ‬i suy lu‫ڒ‬n không ph‫ڈ‬i xu‫ڊ‬t phát t‫ ې‬nh‫۔‬ng Ñ‫ھ‬ng
cš tŰ bi‫ڬ‬n, mà b‫ۄ‬i vì chúng liên quan t‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c thۖc hi‫ڬ‬n h‫۔‬u hi‫ڬ‬u
“các nhi‫ڬ‬m v‫ ۊ‬liên Ñ‫ۀ‬i t‫ۀ‬i m‫ھ‬t vài b‫ں‬n ph‫ڒ‬n c‫ی‬a h‫ڲ‬.” Do v‫ڒ‬y
nh‫۔‬ng suy lu‫ڒ‬n c‫ی‬a h‫ ڲ‬luôn ÑŰ‫ۈ‬c th‫ ے‬thách b‫ۄ‬i nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬Ñã
Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c; nh‫۔‬ng phŰšng pháp vô ích và dàn tr‫ڈ‬i có chi‫ڦ‬u hŰ‫ۀ‬ng
b‫ ڰ‬lŰ‫ۈ‬c b‫ ;ڴ‬nh‫۔‬ng s‫ڔ‬p x‫ڤ‬p có tr‫ڒ‬t tۖ ÑŰ‫ۈ‬c coi tr‫ڲ‬ng, cái sۖ ki‫ڬ‬n,
cái v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬Ñã bi‫ڤ‬t có giá tr‫ ڰ‬nhŰ m‫ھ‬t sۖ ki‫ڨ‬m tra vénh vi‫ڪ‬n Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i
suy nghé Ñã ÑŰa d‫ڐ‬n t‫ۀ‬i nó; và n‫ڦ‬n n‫ڤ‬p thi‫ڤ‬t l‫ڒ‬p trên tính hi‫ڬ‬u qu‫ڈ‬
trong hành Ñ‫ھ‬ng này là thi‫ڤ‬t ch‫ ڤ‬ch‫ ی‬y‫ڤ‬u Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i sۖ ngÃn n‫ڔ‬p c‫ی‬a
tŰ duy, Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i h‫ڌ‬u nhŰ t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng ai không ph‫ڈ‬i là nh‫۔‬ng nhà
khoa h‫ڲ‬c chuyên môn.

M‫ھ‬t nÃng lۖc tۖ nhiên nhŰ th‫ – ڤ‬tr‫ ۊ‬Ñ‫ ۆ‬chính c‫ی‬a suy tŰ có l‫ڦ‬
lu‫ڒ‬t trong cu‫ھ‬c s‫ڶ‬ng c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng thành – không nên b‫ ڰ‬dè
b‫ڮ‬u trong vi‫ڬ‬c rèn luy‫ڬ‬n l‫ۀ‬p tr‫ ڠ‬nh‫۔‬ng thói quen trí tu‫ ڬ‬Ñúng Ñ‫ڔ‬n.
Tuy v‫ڒ‬y, có nh‫۔‬ng khác bi‫ڬ‬t sâu s‫ڔ‬c gi‫۔‬a ngŰ‫ۂ‬i chŰa trŰ‫ۄ‬ng
 thành v‫ۀ‬i ngŰ‫ۂ‬i Ñã trŰ‫ۄ‬ng thành xét riêng v‫ ڦ‬ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng có t‫ں‬
ch‫ێ‬c – nh‫۔‬ng khác bi‫ڬ‬t y ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c ÑŰa ra xem xét nghiêm túc
trong b‫ڊ‬t c‫ ێ‬vi‫ڬ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng các ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng nào cho m‫ۊ‬c Ñích giáo
d‫ۊ‬c: (i) Thành tích b‫ ڦ‬ngoài do sۖ ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng Ñem l‫چ‬i là m‫ھ‬t Ñòi
h‫ڴ‬i c‫ڊ‬p thi‫ڤ‬t hšn Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i ngŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng thành, và do Ñó Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i anh
ta là m‫ھ‬t phŰšng ti‫ڬ‬n c‫ی‬a kۜ lu‫ڒ‬t trí óc h‫۔‬u hi‫ڬ‬u hšn là Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i tr‫ڠ‬
nh‫( ;ڴ‬ii) Nh‫۔‬ng m‫ۊ‬c Ñích trong ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng thành
thì chuyên bi‫ڬ‬t hšn so v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng m‫ۊ‬c Ñích trong ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a
tr‫ ڠ‬nh‫ڴ‬.
Cái khó (i) So v‫ۀ‬i ngŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng thành, vi‫ڬ‬c lۖa ch‫ڲ‬n và s‫ڔ‬p x‫ڤ‬p các
riêng v‫ڦ‬
tr‫ڒ‬t tۖ hành Ñ‫ھ‬ng thích h‫ۈ‬p là m‫ھ‬t bài toán khó hšn nhi‫ڦ‬u Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i
phía tr‫ڠ‬
nh‫ڴ‬ tu‫ں‬i tr‫ڠ‬. V‫ۀ‬i ngŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng thành, nh‫۔‬ng chu‫ڼ‬i ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng ch‫ ی‬y‫ڤ‬u
ít nhi‫ڦ‬u Ñã ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڰ‬nh Ño‫چ‬t b‫ۄ‬i các tình hu‫ڶ‬ng. V‫ ڰ‬th‫ ڤ‬xã h‫ھ‬i c‫ی‬a
ngŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng thành, thۖc t‫ ڤ‬h‫ ڲ‬là m‫ھ‬t công dân, m‫ھ‬t ch‫ ی‬gia Ñình,
m‫ھ‬t b‫ڒ‬c ph‫ ۊ‬huynh, ngŰ‫ۂ‬i theo Ñu‫ں‬i m‫ھ‬t ngh‫ ڦ‬nghi‫ڬ‬p ho‫ڜ‬c thiên
hŰ‫ۀ‬ng công vi‫ڬ‬c thŰ‫ۂ‬ng xuyên, quy Ñ‫ڰ‬nh nh‫۔‬ng nét chính y‫ڤ‬u
c‫ی‬a nh‫۔‬ng hành vi ph‫ڈ‬i thۖc hi‫ڬ‬n, và Ñ‫ڈ‬m b‫ڈ‬o cho nó, v‫ۀ‬i Ñôi
chút máy móc – n‫ڤ‬u nó Ñúng là v‫ڒ‬y – các phŰšng cách suy nghé
thích h‫ۈ‬p và có liên quan. NhŰng v‫ۀ‬i Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬thì nó không có
ÑŰ‫ۈ‬c m‫ھ‬t v‫ ڰ‬th‫ ڤ‬và phŰšng hŰ‫ۀ‬ng v‫۔‬ng ch‫ڔ‬c nhŰ v‫ڒ‬y; g‫ڌ‬n nhŰ
không có gì Ñ‫ڰ‬nh trŰ‫ۀ‬c cho chu‫ڼ‬i ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng liên t‫ۊ‬c c‫ی‬a Ñ‫ێ‬a tr‫ڠ‬
ph‫ڈ‬i nhŰ th‫ ڤ‬này ch‫ ێ‬không ph‫ڈ‬i th‫ ڤ‬kia, trong khi ý mu‫ڶ‬n c‫ی‬a
nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i khác, sۖ th‫ڊ‬t thŰ‫ۂ‬ng c‫ی‬a chính Ñ‫ێ‬a tr‫ڠ‬, và nh‫۔‬ng
tình hu‫ڶ‬ng quanh nó có chi‫ڦ‬u hŰ‫ۀ‬ng t‫چ‬o ra m‫ھ‬t hành vi nh‫ڊ‬t th‫ۂ‬i
ch‫ژ‬ng Ãn nh‫ڒ‬p vào Ñâu. Sۖ thi‫ڤ‬u v‫ڔ‬ng m‫ھ‬t Ñ‫ھ‬ng cš ÑŰ‫ۈ‬c duy trì
liên t‫ۊ‬c cùng v‫ۀ‬i sۖ d‫ ڪ‬thay Ñ‫ں‬i bên trong c‫ی‬a tu‫ں‬i non n‫ۀ‬t càng
 tÃng thêm t‫ڌ‬m quan tr‫ڲ‬ng c‫ی‬a vi‫ڬ‬c rèn luy‫ڬ‬n qua giáo d‫ۊ‬c và
nh‫۔‬ng khó khÃn trong quá trình tìm ra nh‫۔‬ng phŰšng th‫ێ‬c k‫ ڤ‬ti‫ڤ‬p
nhau c‫ی‬a các ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng có th‫ ڨ‬h‫۔‬u ích cho tu‫ں‬i ‫ڊ‬u thš và tu‫ں‬i
niên thi‫ڤ‬u theo Ñúng cách th‫ێ‬c mà ngh‫ ڦ‬nghi‫ڬ‬p và ch‫ێ‬c ph‫ڒ‬n
nghiêm ch‫ڮ‬nh gây tác d‫ۊ‬ng v‫ۀ‬i ngŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng thành. Trong trŰ‫ۂ‬ng
h‫ۈ‬p c‫ی‬a tr‫ ڠ‬em, lۖa ch‫ڲ‬n này ch‫ڰ‬u ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng h‫ڤ‬t s‫ێ‬c Ñ‫ڜ‬c thù t‫ې‬
nh‫۔‬ng nhân t‫ ڶ‬võ Ñoán, t‫ ې‬nh‫۔‬ng truy‫ڦ‬n th‫ڶ‬ng không hšn không
kém c‫ی‬a nhà trŰ‫ۂ‬ng, t‫ ې‬nh‫۔‬ng trào lŰu c‫ی‬a phŰšng pháp sŰ ph‫چ‬m
nh‫ڊ‬t th‫ۂ‬i và tùy h‫ێ‬ng, t‫ ې‬các trào lŰu xã h‫ھ‬i Ñan xen và giao thoa,
nên Ñôi lúc, trong sۖ chán chŰ‫ۂ‬ng ra m‫ڜ‬t do các k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬Ñem l‫چ‬i
không th‫ڴ‬a Ñáng, m‫ھ‬t ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng x‫ڈ‬y ra phó m‫ڜ‬c hoàn toàn cho
ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng công khai nhŰ m‫ھ‬t nhân t‫ ڶ‬mang tính giáo d‫ۊ‬c và sۖ
c‫ڌ‬u vi‫ڬ‬n Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng môn h‫ڲ‬c hay phŰšng pháp thu‫ڌ‬n túy lý
thuy‫ڤ‬t.
Cš h‫ھ‬i (ii) Tuy v‫ڒ‬y chính cái khó này cho th‫ڊ‬y m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u là cš h‫ھ‬i Ñ‫ڨ‬
riêng v‫ڦ‬
lۖa ch‫ڲ‬n ra nh‫۔‬ng ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng có tính giáo d‫ۊ‬c thۖc sۖ trong Ñ‫ۂ‬i
phía tr‫ڠ‬
nh‫ڴ‬ s‫ڶ‬ng Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬là vô cùng l‫ۀ‬n so v‫ۀ‬i ngŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng thành, cái nhân t‫ڶ‬
c‫ی‬a áp lۖc bên ngoài tác Ñ‫ھ‬ng m‫چ‬nh m‫ ڢ‬lên h‫ڌ‬u h‫ڤ‬t ngŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng
thành t‫ۀ‬i m‫ێ‬c giá tr‫ ڰ‬giáo d‫ۊ‬c c‫ی‬a thiên hŰ‫ۀ‬ng – ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng có
tính ph‫ڈ‬n x‫ چ‬c‫ی‬a nó lên trí thông minh và tính cách – dù có
nguyên sš th‫ ڤ‬nào Ñi n‫۔‬a, v‫ڐ‬n ch‫ ڮ‬là th‫ ێ‬y‫ڤ‬u và g‫ڌ‬n nhŰ ng‫ڐ‬u
nhiên. Bài toán và cĩng là cš h‫ھ‬i Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i tu‫ں‬i tr‫ ڠ‬là sۖ lۖa ch‫ڲ‬n
nh‫۔‬ng phŰšng th‫ێ‬c ngÃn n‫ڔ‬p và liên t‫ۊ‬c c‫ی‬a ngh‫ ڦ‬nghi‫ڬ‬p, cái mà,
trong khi d‫ڐ‬n t‫ۀ‬i và chu‫ڎ‬n b‫ ڰ‬cho nh‫۔‬ng ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng không th‫ڨ‬
thi‫ڤ‬u trong Ñ‫ۂ‬i s‫ڶ‬ng ngŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng thành thì riêng b‫ڈ‬n thân chúng
có Ñ‫ ی‬lý l‫ ڢ‬minh ch‫ێ‬ng cho ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng hi‫ڬ‬n th‫ۂ‬i có tính ph‫ڈ‬n x‫چ‬
 lên sۖ hình thành nh‫۔‬ng thói quen suy nghé.
Hành Ñ‫ھ‬ng Thۖc ti‫ڪ‬n giáo d‫ۊ‬c cho th‫ڊ‬y m‫ھ‬t xu hŰ‫ۀ‬ng liên t‫ۊ‬c xoay
và ph‫ڈ‬n
quanh hai thái cۖc Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i các ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng có tính th‫ې‬a hành và
‫ێ‬ng gi‫۔‬a
các thái công khai, ‫ ۄ‬m‫ھ‬t cۖc thì b‫ ڴ‬qua toàn b‫ ھ‬các ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng ‫ڊ‬y, v‫ۀ‬i lý
cۖc do là chúng h‫ڼ‬n Ñ‫ھ‬n và luôn bi‫ڤ‬n Ñ‫ھ‬ng, là nh‫۔‬ng trò tiêu khi‫ڨ‬n
ch‫ ڮ‬Ñšn thu‫ڌ‬n khši g‫ۈ‬i lên c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n thoáng qua và thái Ñ‫ ھ‬tùy
h‫ێ‬ng nh‫ڊ‬t th‫ۂ‬i ‫ ۄ‬nh‫۔‬ng trí não non n‫ۀ‬t; ho‫ڜ‬c n‫ڤ‬u có tránh ÑŰ‫ۈ‬c
Ñi‫ڦ‬u t‫ ڬ‬h‫چ‬i này thì Ñó l‫چ‬i ch‫ ڮ‬là nh‫۔‬ng b‫ڈ‬n sao Ñáng trách c‫ ێ‬c‫ی‬a
nh‫۔‬ng ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng mang tính chuyên bi‫ڬ‬t và ít nhi‫ڦ‬u có tính Ñ‫ں‬i
chác mŰu sinh trong cu‫ھ‬c s‫ڶ‬ng c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng thành. Gi‫ ڈ‬d‫ۊ‬
các ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng có ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n vào trong h‫ڲ‬c ÑŰ‫ۂ‬ng chút nào,
thì sۖ ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n này là m‫ھ‬t nhŰ‫ۈ‬ng b‫ ھ‬mi‫ڪ‬n cŰ‫ۆ‬ng trŰ‫ۀ‬c sۖ c‫ڌ‬n
thi‫ڤ‬t ph‫ڈ‬i có nh‫۔‬ng quãng gi‫ڈ‬i lao kh‫ڴ‬i sۖ cÃng th‫ژ‬ng tri‫ڦ‬n miên
c‫ی‬a áp lۖc bài v‫ۄ‬, ho‫ڜ‬c trŰ‫ۀ‬c nhu c‫ڌ‬u thۖc t‫ ڤ‬có tính b‫ێ‬c thi‫ڤ‬t bên
ngoài Ñòi h‫ڴ‬i nhà trŰ‫ۂ‬ng ph‫ڈ‬i Ñáp ‫ێ‬ng. Cۖc kia là m‫ھ‬t ni‫ڦ‬m tin
nhi‫ڬ‬t thành vào sۖ hi‫ڬ‬u nghi‫ڬ‬m h‫ڌ‬u nhŰ toàn nÃng c‫ی‬a giáo d‫ۊ‬c
trong b‫ڊ‬t kۘ ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng nào, mi‫ڪ‬n sao Ñó là m‫ھ‬t ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng ch‫ێ‬
không ph‫ڈ‬i là sۖ th‫ڎ‬m th‫ڊ‬u th‫ ۊ‬Ñ‫ھ‬ng bài v‫ ۄ‬lý thuy‫ڤ‬t và hàn lâm.
Nh‫۔‬ng quan ni‫ڬ‬m v‫ ڦ‬chši Ñùa, v‫ ڦ‬sۖ tۖ b‫ھ‬c l‫ ھ‬b‫ڈ‬n thân, v‫ ڦ‬sۖ
sinh trŰ‫ۄ‬ng tۖ nhiên, Ñ‫ڦ‬u vin vào sۖ minh ch‫ێ‬ng c‫ی‬a h‫ڌ‬u h‫ڤ‬t m‫ڲ‬i
ngŰ‫ۂ‬i nhŰ th‫ ڨ‬chúng hàm ý r‫ږ‬ng cš h‫ھ‬i cho b‫ڊ‬t kۘ m‫ھ‬t ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng
t‫ێ‬c th‫ۂ‬i nào s‫ ڢ‬ÑŰšng nhiên b‫ڈ‬o Ñ‫ڈ‬m sۖ rèn luy‫ڬ‬n thích Ñáng cho
trí nÃng; ho‫ڜ‬c m‫ھ‬t ch‫ێ‬c nÃng sinh lý th‫ڌ‬n bí c‫ی‬a trí não ÑŰ‫ۈ‬c vin
vào nhŰ là m‫ھ‬t b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng cho th‫ڊ‬y b‫ڊ‬t kۘ v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng nào c‫ی‬a cš
b‫ڔ‬p cĩng rèn giĩa nÃng lۖc suy nghé.
Ð‫ڰ‬nh v‫ڰ‬ Trong khi chúng ta Ñi t‫ ې‬cۖc này sang cۖc kia, v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬nghiêm
v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬c‫ی‬a tr‫ڲ‬ng nh‫ڊ‬t l‫چ‬i b‫ ڰ‬b‫ ڴ‬qua: c‫ ۊ‬th‫ڨ‬, Ñó là v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬khám phá ra và s‫ڔ‬p
giáo d‫ۊ‬c
x‫ڤ‬p nh‫۔‬ng hình thái c‫ی‬a ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng (a) sao cho tŰšng h‫ۈ‬p nh‫ڊ‬t,
phù h‫ۈ‬p hšn c‫ڈ‬, v‫ۀ‬i giai Ño‫چ‬n non n‫ۀ‬t c‫ی‬a sۖ phát tri‫ڨ‬n; (b) sao
cho có m‫ھ‬t h‫ێ‬a h‫ڞ‬n kín Ñáo nh‫ڊ‬t nhŰ là sۖ chu‫ڎ‬n b‫ ڰ‬cho nh‫۔‬ng
trách nhi‫ڬ‬m xã h‫ھ‬i c‫ی‬a cu‫ھ‬c s‫ڶ‬ng khi trŰ‫ۄ‬ng thành; và (c) sao
cho, cùng lúc Ñó, có ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng t‫ڶ‬i Ña t‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c hình thành nên
nh‫۔‬ng thói quen quan sát bén nh‫چ‬y và suy lu‫ڒ‬n li‫ڦ‬n m‫چ‬ch. Vì trí
tò mò có liên quan t‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c chi‫ڤ‬m lénh các v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u cho trí nghé, vì
sۖ g‫ۈ‬i ý có liên quan t‫ۀ‬i tính linh ho‫چ‬t và sۖ m‫چ‬nh m‫ ڢ‬c‫ی‬a trí
nghé, cho nên vi‫ڬ‬c s‫ڔ‬p Ñ‫ڜ‬t ngÃn n‫ڔ‬p các ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng, mà tۖ thân các
ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng thì cÃn b‫ڈ‬n không mang tính trí tu‫ڬ‬, m‫ۀ‬i là Ñi‫ڦ‬u liên
quan t‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c hình thành nên nh‫۔‬ng s‫ێ‬c m‫چ‬nh trí tu‫ ڬ‬c‫ی‬a sۖ li‫ڦ‬n
m‫چ‬ch.
 ChŰšng IV
Các Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n trong nhà trŰ‫ۂ‬ng và vi‫ڬ‬c rèn trí
nghé

§1. D‫ڐ‬n nh‫ڒ‬p: Các phŰšng pháp và các Ði‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n

Kۜ lu‫ڒ‬t CÁI g‫ڲ‬i là tâm lý-nÃng lۖc luôn song hành v‫ۀ‬i tŰ tŰ‫ۄ‬ng kۜ
chính t‫ڔ‬c
lu‫ڒ‬t-chính th‫ڶ‬ng Ñang th‫ڰ‬nh hành trong giáo d‫ۊ‬c. N‫ڤ‬u ý nghé nhŰ
là m‫ھ‬t bánh rÃng nh‫ ڴ‬riêng r‫ ڢ‬trong cš ch‫ ڤ‬trí nghé, tách ra kh‫ڴ‬i
nh‫۔‬ng b‫ ھ‬ph‫ڒ‬n nhŰ óc quan sát, ký ‫ێ‬c, óc tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng và nh‫۔‬ng
xét Ñoán dۖa trên c‫ڈ‬m quan thông thŰ‫ۂ‬ng v‫ ڦ‬ngŰ‫ۂ‬i và sۖ v‫ڒ‬t, khi
‫ڊ‬y ý nghé nên ÑŰ‫ۈ‬c rèn giĩa thông qua nh‫۔‬ng bài t‫ڒ‬p Ñ‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t ki‫ڤ‬n
thi‫ڤ‬t cho m‫ۊ‬c Ñích Ñó, tۖa nhŰ vi‫ڬ‬c ngŰ‫ۂ‬i ta ch‫ ڤ‬ra nh‫۔‬ng Ñ‫ھ‬ng
tác chuyên Ñ‫ ڨ‬luy‫ڬ‬n cš ‫ ۄ‬b‫ ڈ‬vai. Th‫ ڤ‬r‫ڸ‬i có nh‫۔‬ng ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬nh‫ڊ‬t
Ñ‫ڰ‬nh ÑŰ‫ۈ‬c coi nhŰ nh‫۔‬ng ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬trí tu‫ ڬ‬ho‫ڜ‬c có ph‫ڎ‬m ch‫ڊ‬t logic
vào lo‫چ‬i thŰ‫ۈ‬ng Ñ‫ژ‬ng, nh‫۔‬ng môn ‫ڊ‬y hi‫ڬ‬n di‫ڬ‬n trên Ñ‫ۂ‬i Ñ‫ ڨ‬t‫چ‬o tác
nÃng lۖc-trí nghé, gi‫ڶ‬ng nhŰ có nh‫۔‬ng th‫ ێ‬máy móc nào Ñ‫ڊ‬y giúp
phát huy s‫ێ‬c m‫چ‬nh cš b‫ڔ‬p t‫ڶ‬t hšn nh‫۔‬ng th‫ ێ‬khác. Ð‫ڸ‬ng hành
cùng ba ý tŰ‫ۄ‬ng này, ý tŰ‫ۄ‬ng th‫ ێ‬tŰ qu‫ ڈ‬quy‫ڤ‬t r‫ږ‬ng phŰšng pháp
ch‫ژ‬ng qua là m‫ھ‬t t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p các chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a cš ch‫ ڤ‬trí nghé và
giúp nó ch‫چ‬y ngon lành trên b‫ڊ‬t c‫ ێ‬n‫ھ‬i dung-ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬nào.
Ð‫ڶ‬i l‫چ‬i v‫ۀ‬i Chúng ta Ñã g‫ڔ‬ng th‫ ے‬làm rõ trong các chŰšng trŰ‫ۀ‬c r‫ږ‬ng
hành vi
không h‫ ڦ‬có m‫ھ‬t s‫ێ‬c m‫چ‬nh suy nghé nào Ñšn l‫ ڠ‬và Ñ‫ڸ‬ng nh‫ڊ‬t, mà
suy nghé
thۖc sۖ ch‫ ڮ‬có m‫ھ‬t t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p các cách khác nhau trong Ñó nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t c‫ۊ‬
th‫ – ڨ‬t‫ێ‬c nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t ÑŰ‫ۈ‬c trông th‫ڊ‬y, h‫ڸ‬i tŰ‫ۄ‬ng, nghe ÑŰ‫ۈ‬c,
 Ñ‫ڲ‬c Ñ‫ڤ‬n – làm n‫ڈ‬y ra nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý ho‫ڜ‬c ý ki‫ڤ‬n thích Ñáng Ñúng
th‫ۂ‬i Ñi‫ڨ‬m và mang l‫چ‬i k‫ڤ‬t qu‫ڈ‬. Vi‫ڬ‬c rèn luy‫ڬ‬n, cĩng nhŰ là vi‫ڬ‬c
phát tri‫ڨ‬n trí tò mò, óc nêu ý ki‫ڤ‬n cĩng nhŰ nh‫۔‬ng thói quen
khám phá và th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m theo hŰ‫ۀ‬ng làm tÃng ph‫چ‬m vi và tính
hi‫ڬ‬u qu‫ ڈ‬c‫ی‬a nh‫۔‬ng nÃng lۖc trí óc Ñó. M‫ڼ‬i môn h‫ڲ‬c – dù Ñó là
môn h‫ڲ‬c nào – Ñ‫ڦ‬u mang tính trí tu‫ ڬ‬trong ch‫ې‬ng mۖc mà Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i
b‫ڊ‬t kۘ m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i nào, nó Ñ‫ڦ‬u góp ph‫ڌ‬n thúc Ñ‫ڎ‬y sۖ phát tri‫ڨ‬n này.
T‫ ې‬góc Ñ‫ ھ‬này, nhân t‫ ڶ‬th‫ ێ‬tŰ, t‫ێ‬c nhân t‫ ڶ‬phŰšng pháp, có
nhi‫ڬ‬m v‫ ۊ‬Ñem l‫چ‬i các Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n sao cho Ãn nh‫ڒ‬p v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng Ñòi
h‫ڴ‬i và nÃng lۖc c‫ی‬a cá nhân Ñ‫ ڨ‬r‫ڸ‬i góp ph‫ڌ‬n ti‫ڤ‬p t‫ۊ‬c c‫ڈ‬i thi‫ڬ‬n các
nÃng lۖc quan sát, g‫ۈ‬i ý và th‫ڎ‬m tra.
Nghéa V‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y vì th‫ ڤ‬luôn có hai m‫ڜ‬t. M‫ھ‬t m‫ڜ‬t (nhŰ
Ñúng thۖc
th‫ڊ‬y trong ChŰšng III), ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y v‫ې‬a ph‫ڈ‬i Ñ‫ڜ‬t mình vào v‫ ڰ‬trí
và nghéa
trá ng‫ۊ‬y c‫ی‬a m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c có nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m và thói quen riêng; m‫ڜ‬t
c‫ی‬a khác, ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y ‫ڊ‬y c‫ڌ‬n th‫ ڨ‬nh‫ڒ‬p vào ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c ‫ ۄ‬gi‫۔‬a các Ñi‫ڦ‬u
phŰšng
ki‫ڬ‬n Ñang làm bi‫ڤ‬n chuy‫ڨ‬n, c‫ ڈ‬theo nghéa t‫ڶ‬t lên hay t‫ڸ‬i Ñi, nh‫۔‬ng
pháp
phŰšng hŰ‫ۀ‬ng trong Ñó các nÃng lۖc cá nhân tۖ b‫ھ‬c l‫ ھ‬ra theo
thói quen. NgŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y c‫ڌ‬n nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y r‫ږ‬ng phŰšng pháp bao hàm
không ch‫ ڮ‬là Ñi‫ڦ‬u gì ngŰ‫ۂ‬i ‫ڊ‬y thۖc sۖ t‫چ‬o ra và s‫ ے‬d‫ۊ‬ng cho m‫ۊ‬c
Ñích rèn luy‫ڬ‬n trí não, mà còn là Ñi‫ڦ‬u mà ngŰ‫ۂ‬i Ñó có làm nhŰng
không h‫ ڦ‬Ñ‫ڜ‬t ch‫ ی‬Ñích gì – t‫ێ‬c là b‫ڊ‬t c‫ ێ‬Ñi‫ڦ‬u gì trong môi trŰ‫ۂ‬ng
và trong vi‫ڬ‬c Ñi‫ڦ‬u hành c‫ی‬a nhà trŰ‫ۂ‬ng mà b‫ږ‬ng cách này hay
cách khác c‫ڈ‬n tr‫ ۄ‬trí tò mò, kh‫ ڈ‬nÃng ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng, và ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng có
tr‫ڒ‬t tۖ c‫ی‬a tr‫ ڠ‬em. NgŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y nào v‫ې‬a là ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c thông minh
trong các ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng trí não riêng tŰ v‫ې‬a hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t v‫ ڦ‬tác Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a
các Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n trong nhà trŰ‫ۂ‬ng t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng riêng tŰ ‫ڊ‬y,
thì ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y ‫ڊ‬y Ñáng ÑŰ‫ۈ‬c tín nhi‫ڬ‬m trong vi‫ڬ‬c tۖ phát tri‫ڨ‬n
nh‫۔‬ng phŰšng pháp truy‫ڦ‬n d‫چ‬y, xét ‫ ۄ‬c‫ڊ‬p Ñ‫ ھ‬k۞ nÃng và Ñi vào
chuyên sâu hšn c‫ی‬a phŰšng pháp – Ñó cĩng là nh‫۔‬ng phŰšng
pháp phù h‫ۈ‬p nh‫ڊ‬t Ñ‫ ڨ‬thu ÑŰ‫ۈ‬c k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬trong t‫ې‬ng môn h‫ڲ‬c cá
bi‫ڬ‬t, ví nhŰ môn T‫ڒ‬p Ñ‫ڲ‬c, Ð‫ڰ‬a lý hay môn s‫ ڶ‬h‫ڲ‬c. Ð‫ڶ‬i v‫ۀ‬i ngŰ‫ۂ‬i
th‫ڌ‬y nào không sáng su‫ڶ‬t nh‫ڒ‬n ra các nÃng lۖc cá nhân và nh‫۔‬ng
tác Ñ‫ھ‬ng vô ch‫ ی‬Ñích c‫ی‬a toàn b‫ ھ‬môi trŰ‫ۂ‬ng ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng t‫ۀ‬i
nh‫۔‬ng nÃng lۖc ‫ڊ‬y thì dù có Ñ‫ڜ‬t ngay vào tay h‫ ڲ‬nh‫۔‬ng phŰšng
pháp k۞ x‫ڈ‬o t‫ڶ‬t nh‫ڊ‬t ‫ڔ‬t h‫ژ‬n cĩng ch‫ ڮ‬ÑŰa l‫چ‬i m‫ھ‬t k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬trۖc ti‫ڤ‬p
Ñ‫ ڨ‬r‫ڸ‬i Ñánh m‫ڊ‬t Ñi nh‫۔‬ng thói quen b‫ڦ‬n ch‫ڔ‬c, chúng ta có th‫ ڨ‬gom
các ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng có Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n c‫ی‬a môi trŰ‫ۂ‬ng h‫ڲ‬c ÑŰ‫ۂ‬ng dŰ‫ۀ‬i ba
tiêu chí: (1) nh‫۔‬ng thái Ñ‫ ھ‬và thói quen tinh th‫ڌ‬n c‫ی‬a nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i
mà Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬có m‫ڶ‬i liên h‫( ;ڬ‬2) nh‫۔‬ng môn ÑŰ‫ۈ‬c h‫ڲ‬c, và (3) các
m‫ۊ‬c tiêu và lý tŰ‫ۄ‬ng giáo d‫ۊ‬c hi‫ڬ‬n hành.

§2. ‫ڇ‬nh hŰ‫ۄ‬ng t‫ ې‬thói quen c‫ی‬a NgŰ‫ۂ‬i khác

N‫ھ‬i vi‫ڬ‬c Ñ‫ ڦ‬c‫ڒ‬p Ñ‫ڤ‬n thói mô ph‫ڴ‬ng c‫ی‬a b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t con ngŰ‫ۂ‬i là
Ñ‫ ی‬Ñ‫ ڨ‬cho th‫ڊ‬y nh‫۔‬ng thói quen c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i khác có ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng sâu
s‫ڔ‬c Ñ‫ڤ‬n nhŰ‫ۂ‬ng nào t‫ۀ‬i thái Ñ‫ ھ‬c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i Ñang ‫ ۄ‬tŰ th‫ ڤ‬rèn luy‫ڬ‬n,
ví d‫ ۊ‬thì có tác Ñ‫ھ‬ng m‫چ‬nh hšn là châm ngôn; và nh‫۔‬ng n‫ ڼ‬lۖc có
ch‫ ی‬Ñích nh‫ڊ‬t c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y có th‫ ڨ‬không ch‫ ڮ‬d‫ې‬ng ‫ ۄ‬m‫ێ‬c Ñ‫ھ‬
h‫ێ‬ng ch‫ڰ‬u sۖ tác Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a nh‫۔‬ng nét cá tính mà ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y ‫ڊ‬y
chŰa lŰ‫ۂ‬ng trŰ‫ۀ‬c ho‫ڜ‬c coi thŰ‫ۂ‬ng. Nh‫۔‬ng phŰšng pháp truy‫ڦ‬n
gi‫ڈ‬ng và kۜ lu‫ڒ‬t có khi‫ڤ‬m khuy‫ڤ‬t xét v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t k۞ thu‫ڒ‬t v‫ڐ‬n có th‫ڨ‬
b‫ ڰ‬vô hi‫ڬ‬u hóa trong thۖc hành do ni‫ڦ‬m c‫ڈ‬m h‫ێ‬ng t‫ ې‬m‫ھ‬t phŰšng
pháp riêng ‫ڎ‬n dŰ‫ۀ‬i các phŰšng pháp trên.
Ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng Tuy nhiên, vi‫ڬ‬c khoanh vùng l‫چ‬i tác Ñ‫ھ‬ng d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t c‫ی‬a nhà
v‫ۀ‬i môi
giáo d‫ۊ‬c trong ph‫چ‬m vi sۖ mô ph‫ڴ‬ng, dù là t‫ ې‬phía ph‫ ۊ‬huynh hay
trŰ‫ۂ‬ng là
Ñi‫ڦ‬u ch‫ی‬ ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y, ch‫ ڮ‬Ñem Ñ‫ڤ‬n cái nhìn r‫ڊ‬t nông c‫چ‬n v‫ ڦ‬vi‫ڬ‬c ch‫ڰ‬u ‫ڈ‬nh
y‫ڤ‬u trong hŰ‫ۄ‬ng trí tu‫ ڬ‬c‫ی‬a nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i khác, sۖ mô ph‫ڴ‬ng ch‫ژ‬ng qua là
phŰšng
m‫ھ‬t trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p thu‫ھ‬c v‫ ڦ‬m‫ھ‬t nguyên lý sâu xa hšn – nguyên lý
pháp
c‫ی‬a kích thích và ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng. B‫ڊ‬t c‫ ێ‬vi‫ڬ‬c gì ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y làm, cĩng
nhŰ tác phong mà ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y ‫ڊ‬y th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n ra khi làm Ñi‫ڦ‬u Ñó,
khi‫ڤ‬n cho Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng l‫چ‬i theo cách này hay cách khác, và
m‫ڼ‬i ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng có xu hŰ‫ۀ‬ng t‫چ‬o tác thái Ñ‫ ھ‬c‫ی‬a Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬theo cách
này hay cách khác. Th‫ڒ‬m chí ngay cái cách Ñ‫ێ‬a tr‫ڊ ڠ‬y t‫ ڴ‬ra h‫ۂ‬
h‫۔‬ng v‫ ڦ‬phía ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y thŰ‫ۂ‬ng cĩng là m‫ھ‬t ki‫ڨ‬u ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng v‫ڶ‬n là
k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬c‫ی‬a ki‫ڨ‬u rèn luy‫ڬ‬n phi ch‫ ی‬Ñích*. NgŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y hi‫ڤ‬m khi
nào (và n‫ڤ‬u có thì ngay c‫ ڈ‬khi ‫ڊ‬y cĩng không hoàn toàn) ch‫ڰ‬u làm
m‫ھ‬t cánh c‫ے‬a m‫ ۄ‬toang Ñ‫ ڨ‬cho m‫ھ‬t Ñ‫ڌ‬u óc khác thông qua Ñó ti‫ڤ‬p
c‫ڒ‬n v‫ۀ‬i m‫ھ‬t ch‫ ی‬Ñ‫ڦ‬. Ð‫ڶ‬i v‫ۀ‬i l‫ێ‬a tu‫ں‬i thanh thi‫ڤ‬u niên, ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng
t‫ ې‬nhân cách ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y thŰ‫ۂ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c hòa Ñúc v‫ۀ‬i Ñ‫ڜ‬c tính c‫ی‬a
môn h‫ڲ‬c; Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬không phân tách, th‫ڒ‬m chí ch‫ژ‬ng h‫ ڦ‬Ñ‫ ڨ‬tâm
phân bi‫ڬ‬t hai tác Ñ‫ھ‬ng này. Và dù cho ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng c‫ی‬a Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬là
hŰ‫ۀ‬ng v‫ ڦ‬phía ho‫ڜ‬c thoát ra kh‫ڴ‬i b‫ڊ‬t c‫ ێ‬Ñi‫ڦ‬u gì Ñã t‫ ڴ‬bày, Ñ‫ێ‬a tr‫ڠ‬
v‫ڐ‬n c‫ ێ‬th‫ڌ‬m b‫ۊ‬ng b‫ڈ‬o d‫چ‬, dù b‫ڈ‬n thân h‫ڌ‬u nhŰ không chút c‫ڈ‬nh
giác v‫ ڦ‬Ñi‫ڦ‬u này, v‫ڐ‬n c‫ ێ‬bÃn khoÃn v‫ ڦ‬cái thích hay không thích,
v‫ ڦ‬cái Ñ‫ڸ‬ng c‫ڈ‬m hay ghét b‫ڴ‬, không ch‫ ڮ‬là Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng hành vi
c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y, mà v‫ۀ‬i c‫ ڈ‬cái ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬mà ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y Ñang nh‫ڒ‬p
tâm trong Ñó.
‫ڇ‬nh Ph‫چ‬m vi và s‫ێ‬c m‫چ‬nh c‫ی‬a sۖ ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng này Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i luân lý và
hŰ‫ۄ‬ng t‫ې‬
‫ێ‬ng x‫ے‬, Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i tính cách, Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i các thói quen Ãn nói và giao
chính
nh‫۔‬ng thói thi‫ڬ‬p, h‫ڌ‬u nhŰ ÑŰ‫ۈ‬c công nh‫ڒ‬n r‫ھ‬ng rãi. NhŰng xu hŰ‫ۀ‬ng coi trí
quen c‫ی‬a
nghé nhŰ là m‫ھ‬t ch‫ێ‬c nÃng cô l‫ڒ‬p thŰ‫ۂ‬ng khi‫ڤ‬n ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y không
ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y
th‫ڊ‬y ÑŰ‫ۈ‬c r‫ږ‬ng vi‫ڬ‬c ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng này qu‫ ڈ‬Ñang hi‫ڬ‬n h‫۔‬u và có s‫ێ‬c
lan t‫ڴ‬a ngay trong nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i b‫ڒ‬n tâm Ñ‫ڌ‬u óc. NgŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y cĩng
nhŰ trò nh‫ڴ‬, ít nhi‫ڦ‬u Ñ‫ڦ‬u g‫ڔ‬n bó v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng Ñi‫ڨ‬m chính, ít nhi‫ڦ‬u
có nh‫۔‬ng phŰšng pháp ph‫ڈ‬n h‫ڸ‬i v‫ۊ‬ng v‫ ڦ‬và c‫ێ‬ng nh‫ڔ‬c, và ít
nhi‫ڦ‬u th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n ra óc tò mò trí tu‫ ڬ‬v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬Ñ‫ڜ‬t ra. Và t‫ې‬ng
Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m lo‫چ‬i này là m‫ھ‬t ph‫ڌ‬n không th‫ ڨ‬thi‫ڤ‬u trong phŰšng pháp
truy‫ڦ‬n d‫چ‬y c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y. Vi‫ڬ‬c ÑŰšng nhiên ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n mà
không h‫ ڦ‬lŰu tâm t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng thói nói nÃng c‫ڎ‬u th‫ڈ‬, l‫ڒ‬p lu‫ڒ‬n lu‫ھ‬m
thu‫ھ‬m, ph‫ڈ‬n h‫ڸ‬i thô t‫ۊ‬c và thi‫ڤ‬u Ñ‫ڌ‬u óc tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng, chính là tán
Ñ‫ڸ‬ng nh‫۔‬ng chi‫ڦ‬u hŰ‫ۀ‬ng này, dung túng thành nh‫۔‬ng thói quen –
và t‫ ې‬Ñó nó len l‫ڴ‬i vào toàn b‫ ھ‬m‫ڶ‬i liên gi‫۔‬a th‫ڌ‬y và trò. Trên
phŰšng di‫ڬ‬n ph‫ێ‬c t‫چ‬p và r‫ڔ‬c r‫ڶ‬i này, có th‫ ڨ‬Ñ‫ڜ‬t m‫ڶ‬i quan tâm Ñ‫ڜ‬c
bi‫ڬ‬t vào vài ba Ñi‫ڨ‬m ÑŰ‫ۈ‬c l‫ڲ‬c riêng ra.
Vi‫ڬ‬c Ñánh (a) H‫ڌ‬u nhŰ m‫ڲ‬i ngŰ‫ۂ‬i Ñ‫ڦ‬u không c‫ڈ‬nh giác ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng nét
giá ngŰ‫ۂ‬i
d‫ ڰ‬bi‫ڬ‬t c‫ی‬a chính thói quen tinh th‫ڌ‬n trong h‫ڲ‬. H‫ ڲ‬ÑŰšng nhiên
khác thông
qua b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n nh‫۔‬ng thao tác trí óc x‫ڈ‬y ra bên trong mình, và vô tŰ
thân coi chúng là chu‫ڎ‬n mۖc Ñ‫ ڨ‬Ñem xét Ñoán các suy nghé c‫ی‬a nh‫۔‬ng
ngŰ‫ۂ‬i khác.* Do v‫ڒ‬y có m‫ھ‬t xu hŰ‫ۀ‬ng khuy‫ڤ‬n khích t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng
gì ‫ ۄ‬ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c trò nh‫ڊ‬t trí v‫ۀ‬i thái Ñ‫ ھ‬này, còn b‫ ڴ‬qua ho‫ڜ‬c không
hi‫ڨ‬u n‫ں‬i b‫ڊ‬t c‫ ێ‬Ñi‫ڦ‬u gì không h‫ۈ‬p v‫ۀ‬i thái Ñ‫ڊ ھ‬y. Ch‫ ڮ‬xét v‫ ڦ‬tác
d‫ۊ‬ng rèn luy‫ڬ‬n trí não, thŰ‫ۂ‬ng ngŰ‫ۂ‬i ta hay Ñánh giá quá cao Ñ‫ڶ‬i
v‫ۀ‬i tác d‫ۊ‬ng c‫ی‬a nh‫۔‬ng môn h‫ڲ‬c có tính lý thuy‫ڤ‬t khi Ñem so sánh
v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c Ñu‫ں‬i Ñam mê thۖc hành, mà Ñi‫ڦ‬u này ch‫ڔ‬c h‫ژ‬n ph‫ ۊ‬thu‫ھ‬c
ph‫ڌ‬n nào vào thۖc t‫ ڤ‬r‫ږ‬ng ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y thŰ‫ۂ‬ng có xu hŰ‫ۀ‬ng ch‫ڲ‬n
 lۖa nh‫۔‬ng ai mà ‫ ۄ‬h‫ ڲ‬m‫ڶ‬i quan tâm t‫ۀ‬i lý thuy‫ڤ‬t m‫چ‬nh m‫ ڢ‬hšn và
t‫ ې‬khŰ‫ۀ‬c nh‫۔‬ng ai mà ‫ ۄ‬h‫ ڲ‬nÃng lۖc thۖc hành t‫ ڴ‬ra n‫ں‬i tr‫ھ‬i, v‫ڒ‬y
là nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y ÑŰ‫ۈ‬c tách riêng ra theo cách th‫ێ‬c Ñó s‫ ڢ‬Ñánh
giá các h‫ڲ‬c trò và môn h‫ڲ‬c b‫ږ‬ng m‫ھ‬t tiêu chu‫ڎ‬n h‫ڬ‬t nhŰ v‫ڒ‬y. H‫ڲ‬
khuy‫ڤ‬n khích cái thông tu‫ ڬ‬m‫ھ‬t chi‫ڦ‬u trong nh‫۔‬ng ai v‫ڶ‬n dé tۖ
nhiên tŰšng h‫ۈ‬p v‫ۀ‬i l‫ڶ‬i ‫ڊ‬y và Ñ‫ڸ‬ng th‫ۂ‬i khŰ‫ۀ‬c t‫ ې‬cš h‫ھ‬i h‫ڲ‬c t‫ڒ‬p
c‫ی‬a nh‫۔‬ng ai có b‫ڈ‬n tính tۖ nhiên Űa hành Ñ‫ھ‬ng hšn.
Sۖ khu‫ڤ‬ch (b) Nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y – nh‫ڊ‬t là nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y thu‫ھ‬c lo‫چ‬i
Ñ‫چ‬i c‫ی‬a
m‫چ‬nh m‫ ڢ‬gi‫ڴ‬i giang – có xu hŰ‫ۀ‬ng dۖa vào nh‫۔‬ng Űu th‫ ڤ‬trong cá
‫ڈ‬nh
hŰ‫ۄ‬ng cá tính c‫ی‬a mình Ñ‫ ڨ‬gi‫ ۔‬cho Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬chú tâm vào vi‫ڬ‬c h‫ڲ‬c, và do Ñó
nhân trۖc t‫چ‬o Ñ‫ھ‬ng lۖc cho vi‫ڬ‬c h‫ڲ‬c qua ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng cá nhân thay vì tác Ñ‫ھ‬ng
ti‫ڤ‬p
c‫ی‬a n‫ھ‬i dung môn h‫ڲ‬c. NgŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y qua kinh nghi‫ڬ‬m c‫ی‬a mình
nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y nhân cách c‫ی‬a cá nhân mình thŰ‫ۂ‬ng t‫ ڴ‬ra có tác d‫ۊ‬ng ‫ۄ‬
nh‫۔‬ng ch‫ ڼ‬mà s‫ێ‬c cu‫ڶ‬n hút t‫ ې‬n‫ھ‬i dung môn h‫ڲ‬c Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i h‫ڲ‬c trò
g‫ڌ‬n nhŰ không có; và khi Ñó ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y càng v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng Ñ‫ڤ‬n cá
tính c‫ی‬a mình nhi‫ڦ‬u hšn n‫۔‬a, t‫ۀ‬i Ñ‫ ھ‬mà sۖ g‫ڔ‬n bó c‫ی‬a h‫ڲ‬c trò v‫ۀ‬i
h‫ ڲ‬g‫ڌ‬n nhŰ thay th‫ ڤ‬cho m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬gi‫۔‬a ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c v‫ۀ‬i môn h‫ڲ‬c.
Theo cách này, nhân cách ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y có khi hóa ra m‫ھ‬t cÃn
nguyên ÑŰa Ñ‫ڤ‬n sۖ l‫ ڬ‬thu‫ھ‬c và nhŰ‫ۈ‬c Ñi‫ڨ‬m cá nhân, m‫ھ‬t tác Ñ‫ھ‬ng
ch‫ ڮ‬khi‫ڤ‬n cho h‫ڲ‬c trò h‫ ۂ‬h‫۔‬ng v‫ۀ‬i giá tr‫ ڰ‬tۖ thân thu‫ھ‬c v‫ ڦ‬chính
môn h‫ڲ‬c Ñó.
Các ki‫ڨ‬u (c) Thói quen tinh th‫ڌ‬n bên trong b‫ڈ‬n thân ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y, tr‫ ې‬phi
nghiên
c‫ێ‬u
ÑŰ‫ۈ‬c lŰu tâm và hŰ‫ۀ‬ng d‫ڐ‬n c‫ڎ‬n tr‫ڲ‬ng, có xu hŰ‫ۀ‬ng bi‫ڤ‬n Ñ‫ێ‬a tr‫ڠ‬
thành ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c theo nh‫۔‬ng cá tính Ñó c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y hšn là Ñi
theo nh‫۔‬ng nét riêng c‫ی‬a nh‫۔‬ng môn mà Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬ph‫ڈ‬i h‫ڲ‬c. M‫ڶ‬i
quan tâm ch‫ ی‬y‫ڤ‬u c‫ی‬a nó là làm sao ‘g‫ڲ‬t chân theo giày’ cho v‫ې‬a
 v‫ۀ‬i mong Ñ‫ۈ‬i c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y, hšn là h‫ ڸ‬h‫ۄ‬i nh‫ڒ‬p tâm vào nh‫۔‬ng
v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬c‫ی‬a n‫ھ‬i dung môn h‫ڲ‬c. Câu h‫ڴ‬i “Ði‫ڦ‬u này Ñúng hay
không?” thành ra có nghéa là “Câu tr‫ ڈ‬l‫ۂ‬i này ho‫ڜ‬c quá trình này
có làm hài lòng th‫ڌ‬y giáo không?” – thay vì mang nghéa “Li‫ڬ‬u nó
có th‫ڴ‬a mãn nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n g‫ڔ‬n li‫ڦ‬n v‫ۀ‬i bài toán không?”. Th‫ڒ‬t
thi‫ڨ‬n c‫ڒ‬n khi ch‫ڶ‬i b‫ ڴ‬tính h‫ۈ‬p pháp hay giá tr‫ ڰ‬c‫ی‬a môn h‫ڲ‬c v‫ڦ‬
b‫ڈ‬n tính con ngŰ‫ۂ‬i mà b‫ڲ‬n tr‫ ڠ‬thۖc hành nši h‫ڲ‬c ÑŰ‫ۂ‬ng; song rõ
ràng Ñi‫ڦ‬u ch‫ژ‬ng ai mong Ñ‫ۈ‬i là bài h‫ڲ‬c trí tu‫ ڬ‬c‫ی‬a tr‫ ڠ‬l‫چ‬i là làm
sao ÑŰa ra ÑŰ‫ۈ‬c câu tr‫ ڈ‬l‫ۂ‬i ÑŰ‫ۈ‬c ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n, và tiêu
chu‫ڎ‬n thành công c‫ی‬a b‫ڲ‬n tr‫ ڠ‬là làm sao Ñ‫ ڨ‬thích ‫ێ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c v‫ۀ‬i
nh‫۔‬ng yêu c‫ڌ‬u c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i khác.

§3. ‫ڇ‬nh hŰ‫ۄ‬ng t‫ ې‬B‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t các Môn h‫ڲ‬c

Suy nghé Theo quy Ű‫ۀ‬c và Ñ‫ ڨ‬thu‫ڒ‬n ti‫ڬ‬n, các Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng nghiên c‫ێ‬u
Ñ‫ھ‬c l‫ڒ‬p Ñ‫ڶ‬i
ÑŰ‫ۈ‬c phân nhóm theo nh‫۔‬ng tiêu chí sau: (1) Nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng có
sánh v‫ۀ‬i
vi‫ڬ‬c “tìm liên quan Ñ‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t Ñ‫ڤ‬n vi‫ڬ‬c Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c k۞ nÃng th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n – các môn
câu tr‫ ڈ‬l‫ۂ‬i” h‫ڲ‬c nhân vÃn trong nhà trŰ‫ۂ‬ng nhŰ Ð‫ڲ‬c hi‫ڨ‬u, Vi‫ڤ‬t, V‫ ڢ‬và Âm
nh‫چ‬c. (2) Nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng có liên quan t‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c chi‫ڤ‬m lénh ki‫ڤ‬n
th‫ێ‬c – nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng “ch‫ێ‬a Ñۖng thông tin”, ch‫ژ‬ng h‫چ‬n Ð‫ڰ‬a lý
và L‫ڰ‬ch s‫ے‬. (3) Nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng trong Ñó k۞ nÃng thۖc thi và
kh‫ڶ‬i lŰ‫ۈ‬ng thông tin t‫ ڴ‬ra tŰšng Ñ‫ڶ‬i ít h‫ ڬ‬tr‫ڲ‬ng trong khi yêu c‫ڌ‬u
v‫ ڦ‬suy nghé tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng cĩng nhŰ kh‫ ڈ‬nÃng “lý gi‫ڈ‬i” ÑŰ‫ۈ‬c chú
tr‫ڲ‬ng hšn – Ñó là nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng h‫ڲ‬c t‫ڒ‬p “có tính quy t‫ڔ‬c”,
ch‫ژ‬ng h‫چ‬n nhŰ môn Ð‫چ‬i s‫ ڶ‬và Ng‫ ۔‬pháp chu‫ڎ‬n t‫ڔ‬c*. M‫ڼ‬i nhóm
môn h‫ڲ‬c này l‫چ‬i ‫ڎ‬n ch‫ێ‬a nh‫۔‬ng cái khó Ñ‫ڜ‬c thù.
Cái tr‫ې‬u (a) Trong trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p nh‫۔‬ng cái g‫ڲ‬i là Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng nghiên c‫ێ‬u
tŰ‫ۈ‬ng khi theo quy t‫ڔ‬c ho‫ڜ‬c theo logic m‫ھ‬t cách ch‫ڜ‬t ch‫ڢ‬, xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n nguy cš
Ñ‫ێ‬ng bi‫ڬ‬t
chia tách ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng trí tu‫ ڬ‬ra kh‫ڴ‬i nh‫۔‬ng bi‫ڤ‬n c‫ ڶ‬Ñ‫ۂ‬i thŰ‫ۂ‬ng.
l‫ڒ‬p
NgŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y và h‫ڲ‬c trò Ñ‫ڦ‬u có xu hŰ‫ۀ‬ng t‫چ‬o ra m‫ھ‬t h‫ ڶ‬ngÃn gi‫۔‬a
m‫ھ‬t bên là suy nghé logic v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng cái tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng và cao xa, và
bên kia là nh‫۔‬ng Ñòi h‫ڴ‬i c‫ ۊ‬th‫ڨ‬, chi ti‫ڤ‬t c‫ی‬a nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n thŰ‫ۂ‬ng
nh‫ڒ‬t, cái tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng có chi‫ڦ‬u hŰ‫ۀ‬ng tr‫ ۄ‬nên quá cách bi‫ڬ‬t, quá xa
xôi Ñ‫ ڨ‬có th‫ ڨ‬Ñem áp d‫ۊ‬ng, vì b‫ ڰ‬c‫ڔ‬t r‫ۂ‬i kh‫ڴ‬i nh‫۔‬ng quy ph‫چ‬m Ñ‫چ‬o
Ñ‫ێ‬c và thۖc hành, sۖ c‫ ڈ‬tin c‫ی‬a nh‫۔‬ng h‫ڲ‬c gi‫ ڈ‬chuyên sâu khi ra
kh‫ڴ‬i ph‫چ‬m vi chuyên ngành c‫ی‬a mình, nh‫۔‬ng thói quen suy lu‫ڒ‬n
và di‫ڪ‬n ngôn phóng khoáng, sۖ v‫ۊ‬ng v‫ ڦ‬c‫ی‬a h‫ ڲ‬khi quy‫ڤ‬t Ñoán
nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬thۖc hành, l‫ڶ‬i vùi Ñ‫ڌ‬u v‫ ڰ‬kۜ c‫ی‬a h‫ ڲ‬vào nh‫۔‬ng môn
chuyên ngành c‫ی‬a mình, là vài ví d‫ ۊ‬cۖc Ñoan v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng ‫ێ‬ng
nghi‫ڬ‬m tai h‫چ‬i do c‫ڔ‬t r‫ۂ‬i các Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng nghiên c‫ێ‬u ra kh‫ڴ‬i nh‫۔‬ng
k‫ڤ‬t n‫ڶ‬i v‫ۀ‬i Ñ‫ۂ‬i thŰ‫ۂ‬ng.
L‫چ‬m d‫ۊ‬ng (b) Trong nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng nghiên c‫ێ‬u ch‫ ی‬y‫ڤ‬u chú tr‫ڲ‬ng vào
nh‫۔‬ng cái
cš gi‫ۀ‬i và
cách Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c k۞ nÃng thì l‫چ‬i x‫ڈ‬y ra nguy cš ngŰ‫ۈ‬c l‫چ‬i. ‫ ۃ‬trŰ‫ۂ‬ng
tۖ Ñ‫ھ‬ng h‫ۈ‬p này, ngŰ‫ۂ‬i ta có xu hŰ‫ۀ‬ng ch‫ڲ‬n cách ng‫ڔ‬n nh‫ڊ‬t Ñ‫ ڨ‬Ñ‫چ‬t Ñ‫ڤ‬n
m‫ۊ‬c tiêu. Ði‫ڦ‬u này khi‫ڤ‬n các môn h‫ڲ‬c tr‫ ۄ‬nên máy móc, và do Ñó
bó h‫ڞ‬p quy‫ڦ‬n nÃng c‫ی‬a trí tu‫ڬ‬. Trong vi‫ڬ‬c n‫ڔ‬m v‫۔‬ng các k۞ thu‫ڒ‬t
Ñ‫ڲ‬c, vi‫ڤ‬t, v‫ ڢ‬và làm thí nghi‫ڬ‬m v.v., sۖ c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t c‫ی‬a vi‫ڬ‬c ti‫ڤ‬t
ki‫ڬ‬m th‫ۂ‬i gian và v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u, c‫ی‬a sۖ ngÃn n‫ڔ‬p và chính xác, c‫ی‬a sۖ
mau m‫ڔ‬n và nh‫ڊ‬t quán, l‫ۀ‬n Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c nh‫۔‬ng th‫ ێ‬này có chi‫ڦ‬u
hŰ‫ۀ‬ng hóa thành các m‫ۊ‬c Ñích tۖ thân, b‫ڊ‬t k‫ ڨ‬m‫ێ‬c Ñ‫ڈ ھ‬nh hŰ‫ۄ‬ng
c‫ی‬a chúng Ñ‫ڤ‬n thái Ñ‫ ھ‬tinh th‫ڌ‬n nói chung, sۖ mô ph‫ڴ‬ng, sao chép
toàn b‫ ھ‬các bŰ‫ۀ‬c ti‫ڤ‬n hành, sۖ rèn t‫ڒ‬p máy móc, có th‫ ڨ‬mang t‫ۀ‬i
k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬nhanh chóng nh‫ڊ‬t nhŰng cĩng vì th‫ ڤ‬c‫ی‬ng c‫ ڶ‬nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c
 Ñi‫ڨ‬m xem ch‫ې‬ng h‫ڤ‬t s‫ێ‬c tai h‫چ‬i cho nÃng lۖc suy tŰ. NgŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c
trò b‫ ڰ‬b‫ڔ‬t ph‫ڈ‬i làm cái này cái kia, mà không hay vì lý do gì, ch‫ڮ‬
bi‫ڤ‬t n‫ڤ‬u làm v‫ڒ‬y thì s‫ ڢ‬Ñ‫چ‬t k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬mong mu‫ڶ‬n m‫ھ‬t cách nhanh
chóng nh‫ڊ‬t; ngŰ‫ۂ‬i ta ch‫ ڮ‬ra nh‫۔‬ng l‫ڼ‬i l‫ڌ‬m c‫ی‬a nó và r‫ڸ‬i s‫ے‬a ch‫۔‬a
giùm luôn; Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬ch‫ ڮ‬vi‫ڬ‬c l‫ڜ‬p Ñi l‫ڜ‬p l‫چ‬i m‫ھ‬t cách phát chán
nh‫۔‬ng hành vi nào Ñ‫ڊ‬y cho Ñ‫ڤ‬n khi nh‫۔‬ng Ñ‫ھ‬ng tác tr‫ ۄ‬nên hoàn
toàn tۖ Ñ‫ھ‬ng. R‫ڸ‬i thì, ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y b‫ڼ‬ng th‫ڊ‬y c‫ڒ‬u h‫ڲ‬c trò khi Ñ‫ڲ‬c
bài g‫ڌ‬n nhŰ không có chút bi‫ڨ‬u c‫ڈ‬m nào, còn khi nó làm tính thì
h‫ڌ‬u nhŰ ch‫ژ‬ng thèm Ñ‫ڔ‬n Ño v‫ ڦ‬các Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n c‫ی‬a bài toán. Trong
m‫ھ‬t s‫ ڶ‬lý lu‫ڒ‬n và thۖc t‫ ڤ‬giáo d‫ۊ‬c, ngay b‫ڈ‬n thân ý tŰ‫ۄ‬ng v‫ ڦ‬rèn
luy‫ڬ‬n trí óc dŰ‫ۂ‬ng nhŰ Ñã b‫ ڰ‬l‫ڐ‬n l‫ھ‬n m‫ھ‬t cách vô phŰšng c‫ێ‬u
ch‫۔‬a v‫ۀ‬i ý tŰ‫ۄ‬ng v‫ ڦ‬m‫ھ‬t bài luy‫ڬ‬n v‫ڶ‬n h‫ڌ‬u nhŰ ch‫ژ‬ng h‫ ڦ‬ph‫ڈ‬i
Ñ‫ھ‬ng não – ho‫ڜ‬c n‫ڤ‬u có thì ch‫ ڮ‬làm r‫ڶ‬i Ñ‫ڌ‬u – b‫ۄ‬i l‫ ڢ‬ý tŰ‫ۄ‬ng ‫ڊ‬y
hoàn toàn b‫ ڰ‬choán b‫ۄ‬i sۖ rèn t‫ڒ‬p k۞ nÃng thông qua sۖ thۖc thi
bên ngoài. PhŰšng pháp này h‫ چ‬th‫ڊ‬p vi‫ڬ‬c “Ñào luy‫ڬ‬n” con ngŰ‫ۂ‬i
xu‫ڶ‬ng m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬c‫ی‬a vi‫ڬ‬c thu‫ڌ‬n hóa Ñ‫ھ‬ng v‫ڒ‬t. K۞ nÃng thۖc hành,
phŰšng th‫ێ‬c k۞ x‫ڈ‬o h‫۔‬u hi‫ڬ‬u, có th‫ ڨ‬Ñem ra ‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng m‫ھ‬t cách
thông minh và không máy móc ch‫ ڮ‬khi nào kh‫ ڈ‬nÃng trí óc thۖc
sۖ góp ph‫ڌ‬n vào vi‫ڬ‬c Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c trí khôn ‫ڊ‬y.
Trí khôn (c) Ph‫ڈ‬i nói là Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i các môn h‫ڲ‬c thŰ‫ۂ‬ng v‫ڐ‬n chú tr‫ڲ‬ng vào
Ñ‫ڶ‬i sánh
tính chính xác và kh‫ڶ‬i lŰ‫ۈ‬ng thông tin cĩng x‫ڈ‬y ra Ñi‫ڦ‬u g‫ڌ‬n tŰšng
v‫ۀ‬i thông
tin tۖ. Sۖ tách bi‫ڬ‬t gi‫۔‬a thông tin và trí khôn Ñã có t‫ ې‬lâu, song v‫ڐ‬n
luôn Ñòi h‫ڴ‬i ph‫ڈ‬i phân Ñ‫ڰ‬nh l‫چ‬i. Thông tin là tri th‫ێ‬c ch‫ ڮ‬c‫ڌ‬n thu
n‫چ‬p và c‫ڊ‬t gi‫ ;۔‬trí khôn là tri th‫ێ‬c v‫ڒ‬n hành theo hŰ‫ۀ‬ng nh‫۔‬ng s‫ێ‬c
m‫چ‬nh làm cho ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng s‫ڶ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c t‫ڶ‬t hšn. Thông tin, xét ch‫ڮ‬
nhŰ là thông tin, không hàm nghéa sۖ rèn luy‫ڬ‬n Ñ‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t nào c‫ی‬a
trí nÃng; mà trí khôn m‫ۀ‬i là k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬c‫ی‬a vi‫ڬ‬c rèn luy‫ڬ‬n Ñó. Nši
h‫ڲ‬c ÑŰ‫ۂ‬ng, vi‫ڬ‬c thu th‫ڒ‬p thông tin luôn có xu hŰ‫ۀ‬ng vŰ‫ۈ‬t thoát ra
kh‫ڴ‬i vòng lý tŰ‫ۄ‬ng c‫ی‬a trí khôn hay lŰšng tri. M‫ۊ‬c tiêu ‫ ۄ‬Ñây
thŰ‫ۂ‬ng có v‫ ڠ‬nhŰ là – nh‫ڊ‬t là trong môn Ð‫ڰ‬a lý – bi‫ڤ‬n h‫ڲ‬c sinh
thành “cu‫ڶ‬n bách khoa thŰ ch‫ێ‬a Ñ‫ڌ‬y thông tin vô d‫ۊ‬ng”. Ði‫ڦ‬u c‫ڌ‬n
kíp trŰ‫ۀ‬c h‫ڤ‬t là ph‫ڈ‬i “n‫ڔ‬m v‫۔‬ng cÃn c‫ ;”ێ‬th‫ ێ‬Ñ‫ڤ‬n m‫ۀ‬i t‫ۀ‬i sۖ trau
d‫ڸ‬i trí nÃng, còn suy nghé t‫ڊ‬t nhiên là không th‫ ڨ‬di‫ڪ‬n ra trong môi
trŰ‫ۂ‬ng ‘chân không’. Ý ki‫ڤ‬n và suy lu‫ڒ‬n ch‫ ڮ‬có th‫ ڨ‬n‫ڈ‬y ra dۖa
trên cš s‫ ۄ‬c‫ی‬a thông tin {v‫ۀ‬i vai trò} nhŰ là n‫ھ‬i dung c‫ی‬a sۖ vi‫ڬ‬c.

NhŰng có m‫ھ‬t câu h‫ڴ‬i muôn thu‫ ۄ‬là li‫ڬ‬u vi‫ڬ‬c thu n‫چ‬p thông
tin có ÑŰ‫ۈ‬c coi nhŰ m‫ھ‬t m‫ۊ‬c Ñích tۖ thân hay là ÑŰ‫ۈ‬c xem nhŰ
m‫ھ‬t ph‫ڌ‬n g‫ڔ‬n li‫ڦ‬n v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c rèn luy‫ڬ‬n trí nÃng. M‫ھ‬t gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh cho
r‫ږ‬ng vi‫ڬ‬c tích lĩy thông tin song không dùng ngay Ñ‫ ڨ‬nh‫ڒ‬n Ñ‫ڰ‬nh
và gi‫ڈ‬i quy‫ڤ‬t m‫ھ‬t v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬, mà Ñ‫ ڨ‬dành v‫ ڦ‬sau này m‫ۀ‬i tùy nghi
Ñem ra s‫ ے‬d‫ۊ‬ng thông qua trí nghé, là m‫ھ‬t gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh khá ng‫ۊ‬y t‫چ‬o.
K۞ nÃng mà trí khôn có th‫ ڨ‬tùy nghi s‫ ے‬d‫ۊ‬ng là k۞ nÃng thâu nh‫ڒ‬n
ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ ۂ‬có sۖ tr‫ ۈ‬giúp c‫ی‬a trí khôn; thông tin duy nh‫ڊ‬t, không
ph‫ڈ‬i do tình c‫ۂ‬, có th‫ ڨ‬Ñem s‫ ے‬d‫ۊ‬ng m‫ھ‬t cách logic là thông tin
thu nh‫ڒ‬n ÑŰ‫ۈ‬c trong quá trình suy nghé. Nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i ít h‫ڲ‬c
thŰ‫ۂ‬ng có kh‫ ڈ‬nÃng s‫ ے‬d‫ۊ‬ng m‫ھ‬t cách hi‫ڬ‬u qu‫ ڈ‬m‫ڲ‬i m‫ڎ‬u thông tin
mà h‫ ڲ‬có b‫ۄ‬i l‫ ڢ‬h‫ ڲ‬thu th‫ڒ‬p ki‫ڤ‬n th‫ێ‬c thông qua các Ñòi h‫ڴ‬i c‫ی‬a
nh‫۔‬ng tình hu‫ڶ‬ng c‫ ۊ‬th‫ ;ڨ‬trong khi nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c r‫ھ‬ng bi‫ڤ‬t
nhi‫ڦ‬u thŰ‫ۂ‬ng b‫ ڰ‬chìm ng‫ڒ‬p trong chính kh‫ڶ‬i lŰ‫ۈ‬ng ki‫ڤ‬n th‫ێ‬c Ñã
h‫ڲ‬c h‫ڴ‬i, vì ch‫ ڮ‬có trí nh‫ ۀ‬ch‫ ێ‬không ph‫ڈ‬i trí nghé, là cái Ñã ho‫چ‬t
Ñ‫ھ‬ng Ñ‫ ڨ‬Ñ‫چ‬t Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng ki‫ڤ‬n th‫ێ‬c Ñó.

§4. ‫ڇ‬nh hŰ‫ۄ‬ng c‫ی‬a nh‫۔‬ng M‫ۊ‬c tiêu và Lý tŰ‫ۄ‬ng Hi‫ڬ‬n

 hành

L‫ ڢ‬dé nhiên không th‫ ڨ‬nào chia tách cái Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n tŰšng Ñ‫ڶ‬i
vô hình này ra kh‫ڴ‬i nh‫۔‬ng quan Ñi‫ڨ‬m v‫ې‬a xét Ñ‫ڤ‬n; vì k۞ nÃng
máy móc cĩng nhŰ s‫ ڶ‬lŰ‫ۈ‬ng thông tin Ñ‫ڦ‬u Ñang là nh‫۔‬ng lý tŰ‫ۄ‬ng
giáo d‫ۊ‬c ph‫ ں‬bi‫ڤ‬n kh‫ڔ‬p các nhà trŰ‫ۂ‬ng. Tuy v‫ڒ‬y, chúng ta có th‫ڨ‬
phân Ñ‫ڰ‬nh ra vài xu hŰ‫ۀ‬ng nào Ñó, ch‫ژ‬ng h‫چ‬n xu hŰ‫ۀ‬ng v‫ ڦ‬vi‫ڬ‬c
Ñánh giá giáo d‫ۊ‬c trên quan Ñi‫ڨ‬m ‫ی‬ng h‫ ھ‬các k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬b‫ ڦ‬ngoài,
thay vì Ñ‫ێ‬ng trên quan Ñi‫ڨ‬m ‫ی‬ng h‫ ھ‬sۖ phát tri‫ڨ‬n nh‫۔‬ng thái Ñ‫ ھ‬và
thói quen cá nhân. Lý tŰ‫ۄ‬ng v‫ ڦ‬m‫ھ‬t s‫ڈ‬n ph‫ڎ‬m, Ñ‫ڶ‬i l‫ڒ‬p v‫ۀ‬i lý
tŰ‫ۄ‬ng v‫ ڦ‬m‫ھ‬t quá trình tinh th‫ڌ‬n thông qua Ñó Ñ‫ ڨ‬có ÑŰ‫ۈ‬c s‫ڈ‬n
ph‫ڎ‬m, tۖ b‫ھ‬c l‫ ھ‬b‫ڈ‬n thân trong c‫ ڈ‬sۖ truy‫ڦ‬n d‫چ‬y l‫ڐ‬n quy t‫ڔ‬c Ñ‫چ‬o
Ñ‫ێ‬c.
Nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t (a) Trong vi‫ڬ‬c truy‫ڦ‬n d‫چ‬y, tiêu chu‫ڎ‬n bên ngoài tۖ b‫ھ‬c l‫ ھ‬qua
qu‫ ڈ‬ngo‫چ‬i
m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬quan tr‫ڲ‬ng g‫ڔ‬n v‫ۀ‬i “câu tr‫ ڈ‬l‫ۂ‬i Ñúng”, có l‫ ڢ‬không Ñi‫ڦ‬u
lai Ñ‫ڶ‬i l‫چ‬i
v‫ۀ‬i các nào khác m‫ھ‬t mۖc ch‫ڶ‬ng l‫چ‬i sۖ quan tâm c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y trong
quá trình vi‫ڬ‬c rèn trí nÃng cho b‫ږ‬ng sۖ ám ‫ڈ‬nh trong Ñ‫ڌ‬u óc c‫ی‬a chính h‫ڲ‬
b‫ۄ‬i ý tŰ‫ۄ‬ng cho r‫ږ‬ng Ñi‫ڦ‬u c‫ڶ‬t y‫ڤ‬u là làm sao cho h‫ڲ‬c trò bi‫ڤ‬t cách
tr‫ ڈ‬bài chu‫ڎ‬n xác. Ch‫ې‬ng nào m‫ۊ‬c Ñích này còn chi‫ڤ‬m th‫ ڤ‬thŰ‫ۈ‬ng
phong (dù có ý th‫ێ‬c hay không) thì vi‫ڬ‬c rèn luy‫ڬ‬n Ñ‫ڌ‬u óc v‫ڐ‬n
ÑŰ‫ۈ‬c quan tâm ‫ ۄ‬m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬ng‫ڐ‬u nhiên và th‫ ێ‬c‫ڊ‬p. Không khó Ñ‫ ڨ‬có
th‫ ڨ‬hi‫ڨ‬u t‫چ‬i sao ngŰ‫ۂ‬i ta l‫چ‬i chu‫ھ‬ng cách này Ñ‫ڤ‬n v‫ڒ‬y. S‫ ڶ‬lŰ‫ۈ‬ng
l‫ۀ‬n h‫ڲ‬c trò {mà ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y} ph‫ڈ‬i Ñ‫ێ‬ng l‫ۀ‬p c‫ھ‬ng v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c các b‫ڒ‬c
ph‫ ۊ‬huynh và ban giám hi‫ڬ‬u luôn có xu hŰ‫ۀ‬ng h‫ڶ‬i thúc ph‫ڈ‬i có
b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng v‫ ڦ‬sۖ ti‫ڤ‬n b‫ ھ‬trông th‫ڊ‬y và nhanh chóng, {hai Ñi‫ڦ‬u
‫ڊ‬y} cùng hi‫ڬ‬p lۖc làm cho mô hình Ñó tr‫ ۄ‬nên ph‫ ں‬bi‫ڤ‬n. Ðáp ‫ێ‬ng
m‫ۊ‬c Ñích này, ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y ch‫ ڮ‬c‫ڌ‬n Ñào sâu vào ki‫ڤ‬n th‫ێ‬c c‫ی‬a n‫ھ‬i
 dung môn h‫ڲ‬c ch‫ ێ‬không c‫ڌ‬n vi‫ڬ‬n Ñ‫ڤ‬n tri th‫ێ‬c v‫ ڦ‬tr‫ ڠ‬em; hšn
n‫۔‬a, ki‫ڤ‬n th‫ێ‬c c‫ی‬a n‫ھ‬i dung môn h‫ڲ‬c ch‫ ڮ‬khoanh g‫ڲ‬n trong nh‫۔‬ng
ph‫ڌ‬n chia nh‫ ڴ‬Ñã ÑŰ‫ۈ‬c ho‫چ‬ch Ñ‫ڰ‬nh và trình bày rõ ràng nên ÑŰ‫ۈ‬c
thâu n‫چ‬p khá d‫ ڪ‬dàng. Vi‫ڬ‬c giáo d‫ۊ‬c l‫ڊ‬y ti‫ڤ‬n b‫ ھ‬v‫ ڦ‬thái Ñ‫ ھ‬trí tu‫ڬ‬
và phŰšng pháp c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c làm tiêu chu‫ڎ‬n Ñòi h‫ڴ‬i ph‫ڈ‬i có sۖ
rèn luy‫ڬ‬n trù b‫ ڰ‬nghiêm túc hšn, vì nó Ñòi h‫ڴ‬i cái nhìn th‫ڊ‬u Ñáo
v‫ې‬a m‫ڐ‬n c‫ڈ‬m v‫ې‬a thông tu‫ ڬ‬vào t‫ڒ‬n cùng các cš ch‫ ڤ‬ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng
c‫ی‬a m‫ڼ‬i Ñ‫ڌ‬u óc riêng bi‫ڬ‬t, và c‫ ڈ‬sۖ tinh thông n‫ھ‬i dung môn h‫ڲ‬c –
Ñ‫ ڨ‬sao cho có th‫ ڨ‬ch‫ڲ‬n ra và áp d‫ۊ‬ng Ñi‫ڦ‬u gì c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t m‫ھ‬t cách
k‫ڰ‬p th‫ۂ‬i. Cu‫ڶ‬i cùng, vi‫ڬ‬c Ñ‫ڈ‬m b‫ڈ‬o nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬b‫ ڦ‬ngoài là m‫ھ‬t
m‫ۊ‬c Ñích thích h‫ۈ‬p v‫ۀ‬i quy trình qu‫ڈ‬n tr‫ ڰ‬h‫ڲ‬c ÑŰ‫ۂ‬ng m‫ھ‬t cách tۖ
nhiên – t‫ێ‬c là h‫ۈ‬p v‫ۀ‬i các kۘ thi, v‫ۀ‬i Ñi‫ڨ‬m s‫ڶ‬, v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c x‫ڤ‬p h‫چ‬ng
và khen thŰ‫ۄ‬ng, v.v..
Sۖ l‫ڬ‬ (b) Ngay c‫ ڈ‬trong cách ‫ێ‬ng x‫ے‬, lý tŰ‫ۄ‬ng Ñ‫ڤ‬n t‫ ې‬bên ngoài có
thu‫ھ‬c vào
m‫ھ‬t s‫ێ‬c ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng l‫ۀ‬n. Cách d‫ ڪ‬dàng nh‫ڊ‬t là tuân th‫ ی‬hành vi
ngŰ‫ۂ‬i
Khác theo nh‫۔‬ng châm ngôn và quy t‫ڔ‬c, vì nó có tính cš gi‫ۀ‬i và chu‫ڎ‬n
mۖc Ñ‫ ڨ‬áp d‫ۊ‬ng. Nhi‫ڬ‬m v‫ ۊ‬c‫ی‬a chúng ta lúc này không ph‫ڈ‬i là ch‫ڮ‬
ra vi‫ڬ‬c lên l‫ۀ‬p d‫چ‬y d‫ڼ‬, hay vi‫ڬ‬c dۖa theo l‫ ڦ‬thói, t‫ڒ‬p quán và
quy‫ڦ‬n hành xã h‫ھ‬i c‫ڌ‬n vŰšn xa v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t tu dŰ‫ۆ‬ng Ñ‫چ‬o Ñ‫ێ‬c Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c
Ñ‫ ھ‬nào; mà vì l‫ ڢ‬nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬trong cŰ x‫ ے‬là cái sâu xa và ph‫ں‬
quát nh‫ڊ‬t trong m‫ڲ‬i v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬c‫ی‬a cu‫ھ‬c s‫ڶ‬ng, nh‫۔‬ng cách th‫ێ‬c mà
theo Ñó nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬trên ÑŰ‫ۈ‬c Ñáp ‫ێ‬ng có s‫ێ‬c ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng lan t‫ڴ‬a
t‫ۀ‬i t‫ې‬ng thái Ñ‫ ھ‬tinh th‫ڌ‬n khác, dù cho chúng có cách bi‫ڬ‬t ra kh‫ڴ‬i
b‫ڊ‬t c‫ ێ‬sۖ xét Ñoán Ñ‫چ‬o lý trۖc ti‫ڤ‬p hay h‫۔‬u ý nào. Qu‫ ڈ‬thۖc, t‫ڌ‬ng
m‫ێ‬c sâu xa nh‫ڊ‬t c‫ی‬a thái Ñ‫ ھ‬tinh th‫ڌ‬n c‫ی‬a m‫ڼ‬i ngŰ‫ۂ‬i ÑŰ‫ۈ‬c xác
Ñ‫ڰ‬nh b‫ۄ‬i cung cách mà các v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬v‫ێ ڦ‬ng x‫ ے‬ÑŰ‫ۈ‬c Ñón nh‫ڒ‬n. N‫ڤ‬u
ch‫ێ‬c nÃng c‫ی‬a trí nghé, c‫ی‬a vi‫ڬ‬c tra v‫ڊ‬n và suy tŰ nghiêm c‫ڎ‬n,
ÑŰ‫ۈ‬c gi‫ڈ‬m Ñi h‫ڤ‬t m‫ێ‬c trong vi‫ڬ‬c x‫ ے‬lý nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ڊ ڦ‬y, thì th‫ڒ‬t là
không h‫ۈ‬p lý khi mong ch‫ ۂ‬nh‫۔‬ng thói quen suy tŰ‫ۄ‬ng gây tác
Ñ‫ھ‬ng l‫ۀ‬n Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬kém quan tr‫ڲ‬ng hšn. M‫ڜ‬t khác, nh‫۔‬ng
thói quen tra v‫ڊ‬n tích cۖc và cân nh‫ڔ‬c c‫ڎ‬n tr‫ڲ‬ng trong nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n
Ñ‫ ڦ‬s‫ڶ‬ng còn và h‫ ڬ‬tr‫ڲ‬ng c‫ی‬a tŰ cách mang l‫چ‬i sۖ b‫ڈ‬o Ñ‫ڈ‬m v‫۔‬ng
ch‫ڔ‬c nh‫ڊ‬t cho vi‫ڬ‬c c‫ڊ‬u trúc ph‫ ں‬quát c‫ی‬a tâm trí s‫ ڢ‬tr‫ ۄ‬nên h‫ۈ‬p lý.
 ChŰšng V
Các phŰšng ti‫ڬ‬n và m‫ۊ‬c Ñích c‫ی‬a vi‫ڬ‬c rèn trí
nghé: v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬tâm lý và lu‫ڒ‬n lý

§1. D‫ڐ‬n nh‫ڒ‬p: Ý nghéa c‫ی‬a t‫ ې‬h‫ۈ‬p logic

Ch‫ ی‬Ñ‫ڦ‬ TRONG các chŰšng trŰ‫ۀ‬c chúng ta Ñã xem xét (i) hành Ñ‫ھ‬ng
Ñ‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t
suy nghé là gì; (ii) t‫ڌ‬m quan tr‫ڲ‬ng c‫ی‬a vi‫ڬ‬c rèn luy‫ڬ‬n Ñ‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t Ñ‫ڶ‬i
c‫ی‬a
chŰšng v‫ۀ‬i trí nghé; (iii) các xu hŰ‫ۀ‬ng tۖ nhiên thích ‫ێ‬ng v‫ۀ‬i rèn luy‫ڬ‬n trí
này nghé; và (iv) m‫ھ‬t vài tr‫ ۄ‬ng‫چ‬i Ñ‫ڜ‬c thù trên con ÑŰ‫ۂ‬ng rèn luy‫ڬ‬n trí
nghé trong các Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n c‫ی‬a nhà trŰ‫ۂ‬ng. Gi‫ ۂ‬Ñây ta bŰ‫ۀ‬c vào m‫ڶ‬i
quan h‫ ڬ‬c‫ی‬a logic v‫ۀ‬i m‫ۊ‬c Ñích rèn trí nghé.
Ba ý nghéa Theo nghéa r‫ھ‬ng nh‫ڊ‬t, b‫ڊ‬t kۘ hành Ñ‫ھ‬ng suy nghé nào k‫ڤ‬t thúc
c‫ی‬a thu‫ڒ‬t
b‫ږ‬ng m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n thì coi là h‫ۈ‬p logic – dù cho k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n Ñó có
ng‫ ۔‬h‫ۈ‬p
logic Ñúng Ñ‫ڔ‬n hay sai l‫ڌ‬m; t‫ێ‬c là, thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬h‫ۈ‬p logic bao trùm c‫ڈ‬
nghéa theo logic Ñúng, và c‫ ڈ‬nghéa phi logic ho‫ڜ‬c theo logic sai.
Xét theo nghéa ch‫ڜ‬t ch‫ ڢ‬nh‫ڊ‬t, t‫ ې‬h‫ۈ‬p logic ch‫ ڮ‬nói v‫ ڦ‬Ñi‫ڦ‬u gì Ñã
ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ێ‬ng minh nh‫ڊ‬t thi‫ڤ‬t kh‫ۄ‬i Ñi t‫ ې‬ti‫ڦ‬n Ñ‫ ڦ‬Ñã xác Ñ‫ڰ‬nh rõ ý
nghéa và các ti‫ڦ‬n Ñ‫ ڦ‬ho‫ڜ‬c v‫ڶ‬n dé chân thۖc ho‫ڜ‬c trŰ‫ۀ‬c Ñó Ñã ÑŰ‫ۈ‬c
ch‫ێ‬ng t‫ ڴ‬là chân thۖc, sۖ nghiêm ng‫ڜ‬t c‫ی‬a ch‫ێ‬ng c‫ ۄ ێ‬Ñây tŰšng
ÑŰšng v‫ۀ‬i cái h‫ۈ‬p logic. Theo nghéa này, ch‫ ڮ‬riêng toán h‫ڲ‬c và
logic hình th‫ێ‬c (có l‫ ڢ‬là m‫ھ‬t nhánh c‫ی‬a toán h‫ڲ‬c) ÑŰ‫ۈ‬c coi là h‫ۈ‬p
logic m‫ھ‬t cách ch‫ڜ‬t ch‫ڢ‬.
Cái thi‫ڤ‬t Tuy nhiên, cái h‫ۈ‬p logic ÑŰ‫ۈ‬c dùng trong nghéa th‫ ێ‬ba, s‫ڶ‬ng
thۖc là ý
Ñ‫ھ‬ng và thi‫ڤ‬t thۖc hšn h‫ژ‬n, c‫ ۊ‬th‫ ۄ ڨ‬vi‫ڬ‬c ch‫ ڮ‬ra sۖ quan tâm có h‫ڬ‬
 nghéa th‫ڶ‬ng, c‫ ڈ‬tiêu cۖc l‫ڐ‬n tích cۖc, nh‫ږ‬m bi‫ڨ‬u hi‫ڬ‬n sۖ suy tŰ sao cho
quan tr‫ڲ‬ng
c‫ی‬a cái
có th‫ ڨ‬thu v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬t‫ڶ‬t nh‫ڊ‬t trong nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n nh‫ڊ‬t
h‫ۈ‬p logic Ñ‫ڰ‬nh. N‫ڤ‬u nhŰ t‫ ې‬t‫چ‬o tác có can dۖ Ñ‫ڤ‬n ý tŰ‫ۄ‬ng v‫ ڦ‬ngh‫ ڬ‬thu‫ڒ‬t,
ho‫ڜ‬c liên quan Ñ‫ڤ‬n k۞ nÃng thành th‫ۊ‬c Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c qua sۖ trui rèn tۖ
giác (nh‫ ڢ‬ra nó g‫ۈ‬i ra cái không tۖ nhiên và không có thۖc), thì ta
có th‫ ڨ‬nói r‫ږ‬ng cái h‫ۈ‬p logic hŰ‫ۀ‬ng Ñ‫ڤ‬n suy tŰ t‫چ‬o tác.
Sۖ c‫ڎ‬n Theo nghéa này, t‫ ې‬h‫ۈ‬p logic là Ñ‫ڸ‬ng nghéa v‫ۀ‬i t‫ڮ‬nh táo, tr‫ڲ‬n
tr‫ڲ‬ng, chu
Ñáo và
v‫ڞ‬n, và sۖ suy tŰ c‫ڎ‬n th‫ڒ‬n – là suy nghé trong nghéa cao nh‫ڊ‬t c‫ی‬a
chính xác: t‫ ې‬này (xem tr.15). Sۖ ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh t‫ێ‬c là xoay l‫ڒ‬t m‫ھ‬t ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬qua
nh‫۔‬ng ch‫ڮ‬ nhi‫ڦ‬u khía c‫چ‬nh và Ñ‫ڜ‬t trong nh‫۔‬ng ánh sáng khác nhau sao cho
báo cho
cái h‫ۈ‬p
không m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u gì có ý nghéa v‫ ڦ‬ch‫ ی‬Ñ‫ڊ ڦ‬y l‫چ‬i b‫ ڰ‬b‫ ڴ‬qua – tۖa nhŰ
logic th‫ ڨ‬ai Ñó l‫ڒ‬t m‫ھ‬t hòn Ñá lên Ñ‫ ڨ‬xem phía m‫ڜ‬t khu‫ڊ‬t c‫ی‬a hòn Ñá
trông th‫ ڤ‬nào ho‫ڜ‬c là xem có gì b‫ ڰ‬nó Ñè lên không. Suy nghé chín
ch‫ڔ‬n, trong thۖc t‫ڤ‬, cĩng gi‫ڶ‬ng nhŰ là sۖ chÃm chú k۞ càng; Ñ‫ڜ‬t
tâm trí vào m‫ھ‬t ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬t‫ێ‬c là hŰ‫ۀ‬ng sۖ chú tâm vào Ñó, cÃng
mình ra cùng v‫ۀ‬i ch‫ ی‬Ñ‫ڊ ڦ‬y. Khi nói v‫ ڦ‬ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh, chúng ta dùng
Ñ‫ڤ‬n các t‫ ې‬nhŰ cân Ño, suy ng‫ڐ‬m, xét nét m‫ھ‬t cách tۖ nhiên –
nh‫۔‬ng t‫ ې‬hàm ng‫ ۊ‬m‫ھ‬t sۖ cân Ñong tinh t‫ ڤ‬và chi li nào Ñó gi‫۔‬a
t‫ې‬ng v‫ڒ‬t v‫ۀ‬i nhau. Nh‫۔‬ng l‫ڶ‬i g‫ڲ‬i sát sao khác nhŰ sۖ xét nét, sۖ
ki‫ڨ‬m tra, sۖ cÃn nh‫ڔ‬c, sۖ tra xét – nh‫۔‬ng t‫ ې‬hàm ý v‫ ڦ‬m‫ھ‬t cái
nhìn sÃm soi và c‫ڎ‬n th‫ڒ‬n. M‫ھ‬t l‫ڌ‬n n‫۔‬a, suy nghé t‫ێ‬c là liên h‫ ڬ‬cái
này v‫ۀ‬i cái khác m‫ھ‬t cách rành m‫چ‬ch, nhŰ v‫ڐ‬n thŰ‫ۂ‬ng nói là
“sánh t‫ې‬ng Ñôi t‫ې‬ng c‫ڜ‬p v‫ۀ‬i nhau”. Phép so sánh lo‫چ‬i suy v‫ۀ‬i sۖ
chính xác và minh Ñ‫ڰ‬nh c‫ی‬a nh‫۔‬ng t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p toán h‫ڲ‬c Ñem l‫چ‬i cho
ta nh‫۔‬ng cách di‫ڪ‬n Ñ‫چ‬t nhŰ tính toán, dۖ tính, gi‫ڈ‬i Ñáp; và th‫ڒ‬m
chí b‫ڈ‬n thân t‫ ې‬reason (lý do) – ratio (tۜ l‫)ڬ‬. Khi Ñó sۖ th‫ڒ‬n tr‫ڲ‬ng,
 c‫ڎ‬n th‫ڒ‬n, chu Ñáo, tr‫ڲ‬n v‫ڞ‬n, chính xác, tr‫ڒ‬t tۖ và sۖ s‫ڔ‬p Ñ‫ڜ‬t có
phŰšng pháp là nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m Ñ‫ ڨ‬chúng ta dۖa vào Ñó chi‫ڤ‬t
tách cái h‫ۈ‬p logic ra kh‫ڴ‬i Ñi‫ڦ‬u gì mà xét ‫ ۄ‬m‫ڜ‬t này thì ng‫ڐ‬u nhiên
và tùy ti‫ڬ‬n còn ‫ ۄ‬m‫ڜ‬t kia l‫چ‬i có tính hàn lâm, chính t‫ڔ‬c.
Toàn b‫ھ‬ Không c‫ڌ‬n bàn cãi v‫ ڦ‬vi‫ڬ‬c nhà giáo d‫ۊ‬c quan tâm t‫ۀ‬i cái h‫ۈ‬p
Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng
logic trong nghéa s‫ڶ‬ng còn và thi‫ڤ‬t thۖc c‫ی‬a nó, mà có l‫ ڢ‬ngŰ‫ۂ‬i ta
c‫ی‬a giáo
d‫ۊ‬c trí tu‫ڬ‬ ch‫ ڮ‬tranh lu‫ڒ‬n Ñ‫ ڨ‬cho th‫ڊ‬y r‫ږ‬ng m‫ۊ‬c tiêu trí tu‫( ڬ‬ch‫ ێ‬không ph‫ڈ‬i
là hình m‫ۊ‬c tiêu Ñ‫چ‬o Ñ‫ێ‬c) c‫ی‬a giáo d‫ۊ‬c h‫ژ‬n nhiên và ch‫ ڮ‬là cái h‫ۈ‬p logic
thành nên
hi‫ڨ‬u theo nghéa này; t‫ێ‬c là, vi‫ڬ‬c hình thành nên nh‫۔‬ng thói quen
khuynh
hŰ‫ۀ‬ng suy nghé c‫ڎ‬n th‫ڒ‬n, t‫ڮ‬nh táo và th‫ڊ‬u Ñáo. cái khó ch‫ ی‬y‫ڤ‬u trên
h‫ۈ‬p logic ch‫ڜ‬ng ÑŰ‫ۂ‬ng Ñi t‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c công nh‫ڒ‬n nguyên lý này n‫ږ‬m trong quan
ni‫ڬ‬m sai l‫ڌ‬m v‫ ڦ‬m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬gi‫۔‬a các xu hŰ‫ۀ‬ng tâm lý c‫ی‬a m‫ھ‬t cá
nhân và nh‫۔‬ng thành qu‫ ڈ‬h‫ۈ‬p logic mà ngŰ‫ۂ‬i Ñó Ñ‫چ‬t Ñ‫ڤ‬n.

Sۖ Ñ‫ڶ‬i l‫ڒ‬p Ű‫ۀ‬c Ñ‫ڰ‬nh gi‫۔‬a cái h‫ۈ‬p logic v‫ۀ‬i tâm lý

N‫ڤ‬u nhŰ gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh r‫ږ‬ng – nhŰ v‫ڐ‬n thŰ‫ۂ‬ng x‫ڈ‬y ra – nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u
này v‫ ڦ‬thۖc ch‫ڊ‬t ch‫ژ‬ng liên quan gì Ñ‫ڤ‬n nhau, thì vi‫ڬ‬c rèn luy‫ڬ‬n
óc logic không th‫ ڨ‬tránh kh‫ڴ‬i b‫ ڰ‬xem nhŰ là Ñi‫ڦ‬u gì Ñó xa l‫ چ‬và
nhi‫ڪ‬u sۖ, m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u gì Ñó áp Ñ‫ڜ‬t t‫ ې‬bên ngoài vào cá nhân, v‫ڒ‬y nên
th‫ڒ‬t vô lý khi Ñ‫ڸ‬ng nh‫ڊ‬t Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng c‫ی‬a giáo d‫ۊ‬c v‫ۀ‬i sۖ phát tri‫ڨ‬n
c‫ی‬a nÃng lۖc suy lu‫ڒ‬n logic.
Sۖ Ñ‫ڶ‬i l‫ڒ‬p Ði‫ڦ‬u khá ng‫چ‬c nhiên là quan ni‫ڬ‬m cho r‫ږ‬ng tâm lý cá nhân
gi‫۔‬a cái tۖ
không có m‫ڶ‬i n‫ڶ‬i k‫ڤ‬t n‫ھ‬i t‫چ‬i nào v‫ۀ‬i phŰšng pháp và k‫ڤ‬t qu‫ڈ‬
nhiên và
cái h‫ۈ‬p logic l‫چ‬i ÑŰ‫ۈ‬c hai trŰ‫ۂ‬ng phái lý thuy‫ڤ‬t giáo d‫ۊ‬c Ñ‫ڶ‬i l‫ڒ‬p nhau s‫ے‬
logic d‫ۊ‬ng. Ð‫ڶ‬i v‫ۀ‬i m‫ھ‬t trŰ‫ۂ‬ng phái, cái tۖ nhiên* Ñóng vai trò cÃn b‫ڈ‬n
và ch‫ ی‬y‫ڤ‬u; và xu hŰ‫ۀ‬ng c‫ی‬a nó là coi nh‫ ڞ‬vi‫ڬ‬c vun Ñ‫ڔ‬p trí tu‫ڬ‬
 m‫ھ‬t cách chuyên bi‫ڬ‬t. PhŰšng châm c‫ی‬a trŰ‫ۂ‬ng phái này là tۖ do,
tۖ th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n, cá tính, mau m‫ڔ‬n, chši Ñùa, ham thích, khai m‫ ۄ‬tۖ
nhiên, v.v.. Ð‫ڶ‬i v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c chú tr‫ڲ‬ng Ñ‫ڤ‬n thái Ñ‫ ھ‬và ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng cá
nhân, phái này t‫ ں‬ch‫ێ‬c n‫ھ‬i dung môn h‫ڲ‬c ho‫ڜ‬c tài li‫ڬ‬u h‫ڲ‬c t‫ڒ‬p
g‫ڲ‬n nh‫ڞ‬, và ch‫ ی‬trŰšng phŰšng pháp ph‫ڈ‬i thâu g‫ڸ‬m nhi‫ڦ‬u lo‫چ‬i
bi‫ڬ‬n pháp Ñ‫ ڨ‬kích thích và khši d‫ڒ‬y ti‫ڦ‬m nÃng c‫ی‬a các cá nhân,
tùy vào m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬phát tri‫ڨ‬n tۖ nhiên c‫ی‬a chúng.
Sۖ b‫ ڴ‬qua TrŰ‫ۂ‬ng phái kia Ñ‫ ڦ‬cao giá tr‫ ڰ‬c‫ی‬a cái h‫ۈ‬p logic, nhŰng quan
nh‫۔‬ng khí
ni‫ڬ‬m r‫ږ‬ng xu hŰ‫ۀ‬ng tۖ nhiên c‫ی‬a các cá nhân là ch‫ڶ‬ng Ñ‫ڶ‬i l‫چ‬i,
ch‫ڊ‬t h‫ۈ‬p
logic b‫ڎ‬m ho‫ڜ‬c ít ra cĩng bàng quan, v‫ۀ‬i thành qu‫ ڈ‬h‫ۈ‬p logic. TrŰ‫ۂ‬ng phái
sinh này dۖa trên n‫ھ‬i dung môn h‫ڲ‬c – là n‫ھ‬i dung Ñã ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڰ‬nh nghéa
và phân lo‫چ‬i. Khi ‫ڊ‬y, phŰšng pháp có liên quan Ñ‫ڤ‬n các bi‫ڬ‬n pháp
mà theo Ñó, nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m này có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c thâu nh‫ڒ‬p vào trong
m‫ھ‬t Ñ‫ڌ‬u óc v‫ڶ‬n dé b‫ڊ‬t h‫ۈ‬p tác và hay ch‫ڶ‬ng Ñ‫ڶ‬i. Do v‫ڒ‬y phŰšng
châm c‫ی‬a trŰ‫ۂ‬ng phái này là kۜ lu‫ڒ‬t, m‫ڬ‬nh l‫ڬ‬nh, ti‫ڤ‬t ch‫ڤ‬, n‫ ڼ‬lۖc
tۖ giác ho‫ڜ‬c t‫ڮ‬nh giác, sۖ c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t c‫ی‬a nhi‫ڬ‬m v‫ۊ‬, v.v. xét t‫ ې‬quan
Ñi‫ڨ‬m này, các Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng h‫ڲ‬c t‫ڒ‬p, ch‫ ێ‬không ph‫ڈ‬i thái Ñ‫ ھ‬và thói
quen, m‫ۀ‬i th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n cho nhân t‫ ڶ‬h‫ۈ‬p logic trong giáo d‫ۊ‬c. Trí óc
tr‫ ۄ‬nên h‫ۈ‬p logic ch‫ ڮ‬b‫ږ‬ng vi‫ڬ‬c h‫ڲ‬c cách tuân theo m‫ھ‬t n‫ھ‬i dung
bên ngoài.
Sۖ nh‫ڒ‬n Ð‫ ڨ‬t‫چ‬o ra sۖ tuân th‫ ی‬này, vi‫ڬ‬c h‫ڲ‬c trŰ‫ۀ‬c h‫ڤ‬t ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c phân
bi‫ڤ‬t cái
tích (thông qua sách giáo khoa hay qua ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y) thành t‫ې‬ng
h‫ۈ‬p logic
qua n‫ھ‬i ph‫ڌ‬n t‫ ے‬h‫ۈ‬p v‫ۀ‬i logic c‫ی‬a nó; ti‫ڤ‬p Ñ‫ڤ‬n m‫ڼ‬i m‫ھ‬t ph‫ڌ‬n t‫ ے‬này s‫ڢ‬
dung môn ÑŰ‫ۈ‬c s‫ڔ‬p Ñ‫ڜ‬t thành chu‫ڼ‬i ho‫ڜ‬c thành t‫ې‬ng l‫ۀ‬p theo các công th‫ێ‬c
h‫ڲ‬c, xét
h‫ۈ‬p logic ho‫ڜ‬c theo nh‫۔‬ng nguyên lý chung. Ti‫ڤ‬p theo, h‫ڲ‬c trò
m‫ھ‬t cách
riêng bi‫ڬ‬t h‫ڲ‬c t‫ې‬ng khái ni‫ڬ‬m m‫ھ‬t, khái ni‫ڬ‬m này ti‫ڤ‬p theo khái ni‫ڬ‬m kia Ñ‫ڨ‬
 xây nên h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng logic, và c‫ ێ‬th‫ ڤ‬trò ‫ڊ‬y th‫ڊ‬m d‫ڌ‬n tính logic t‫ې‬
bên ngoài vào b‫ڈ‬n thân.
Minh h‫ڲ‬a Sۖ di‫ڪ‬n t‫ ڈ‬này s‫ ڢ‬tr‫ ۄ‬nên rõ nghéa khi ÑŰa ra ví d‫ ۊ‬minh h‫ڲ‬a.
qua môn
Ch‫ژ‬ng h‫چ‬n nhŰ môn Ð‫ڰ‬a lý. Vi‫ڬ‬c trŰ‫ۀ‬c tiên là ÑŰa ra Ñ‫ڰ‬nh nghéa
Ð‫ڰ‬a lý
cho môn này, tách nó ra kh‫ڴ‬i các môn khác. Sau Ñó, các lo‫چ‬i thu‫ڒ‬t
ng‫ ۔‬tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng mà dۖa vào Ñó, sۖ phát tri‫ڨ‬n khoa h‫ڲ‬c c‫ی‬a môn
Ð‫ڰ‬a lý ÑŰ‫ۈ‬c phát bi‫ڨ‬u và Ñ‫ڰ‬nh nghéa cho t‫ې‬ng Ñšn v‫ ڰ‬m‫ھ‬t – nhŰ
cۖc trái Ñ‫ڊ‬t, ÑŰ‫ۂ‬ng xích, ÑŰ‫ۂ‬ng xuyên tâm, Ñ‫ۀ‬i mi‫ڦ‬n – t‫ ې‬nh‫۔‬ng
Ñšn v‫ ڰ‬Ñšn gi‫ڈ‬n cho Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng y‫ڤ‬u t‫ ڶ‬ph‫ێ‬c t‫چ‬p hšn do chúng t‫چ‬o
nên; ti‫ڤ‬p Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng ph‫ڌ‬n t‫ ے‬c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬hšn ÑŰ‫ۈ‬c ÑŰa vào t‫ې‬ng nhóm
tŰšng Ñ‫ڸ‬ng: châu l‫ۊ‬c, h‫ڈ‬i Ñ‫ڈ‬o, b‫ ۂ‬bi‫ڨ‬n, mĩi Ñ‫ڊ‬t, cù lao, bán Ñ‫ڈ‬o,
Ñ‫چ‬i dŰšng, h‫ڸ‬, v‫ڰ‬nh kín, v‫ڰ‬nh m‫ ۄ‬v.v.. Trong khi thu n‫چ‬p v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u
này, tâm trí ÑŰ‫ۈ‬c cho là không nh‫۔‬ng ch‫ ڮ‬l‫ڊ‬y vào nh‫۔‬ng thông tin
quan tr‫ڲ‬ng mà thông qua vi‫ڬ‬c th‫ ڨ‬nh‫ڒ‬p vào nh‫۔‬ng Ñ‫ڰ‬nh nghéa
logic Ñã ÑŰ‫ۈ‬c t‫چ‬o s‫ښ‬n, nh‫۔‬ng khái quát và phân lo‫چ‬i, d‫ڌ‬n Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c
nh‫۔‬ng thói quen h‫ۈ‬p logic.
Qua môn PhŰšng pháp ki‫ڨ‬u này Ñã ÑŰ‫ۈ‬c áp d‫ۊ‬ng cho m‫ڲ‬i môn h‫ڲ‬c
Hình h‫ڲ‬a
ÑŰ‫ۈ‬c gi‫ڈ‬ng d‫چ‬y trong nhà trŰ‫ۂ‬ng – Ð‫ڲ‬c, Vi‫ڤ‬t, Âm nh‫چ‬c, V‫ڒ‬t lý,
Ng‫ ۔‬pháp, S‫ ڶ‬h‫ڲ‬c. Ví d‫ ۊ‬nhŰ môn H‫ڲ‬a ÑŰ‫ۈ‬c d‫چ‬y dۖa vào lý
thuy‫ڤ‬t cho r‫ږ‬ng m‫ڲ‬i th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n hình h‫ڲ‬a ch‫ژ‬ng qua là v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬k‫ڤ‬t
h‫ۈ‬p các ÑŰ‫ۂ‬ng th‫ژ‬ng và ÑŰ‫ۂ‬ng cong. Quy trình Ñšn gi‫ڈ‬n nh‫ڊ‬t là
Ñ‫ ڨ‬h‫ڲ‬c sinh ban Ñ‫ڌ‬u t‫ڒ‬p v‫ ڢ‬ÑŰ‫ۂ‬ng th‫ژ‬ng theo các hŰ‫ۀ‬ng khác
nhau (k‫ ڠ‬ngang, s‫ ں‬th‫ژ‬ng và xiên chéo các góc Ñ‫ )ھ‬r‫ڸ‬i ti‫ڤ‬p Ñ‫ڤ‬n v‫ڢ‬
các nét u‫ڶ‬n cÃn b‫ڈ‬n; và cu‫ڶ‬i cùng, k‫ڤ‬t h‫ۈ‬p ÑŰ‫ۂ‬ng th‫ژ‬ng và nét
cong l‫چ‬i v‫ۀ‬i nhau theo các t‫ ں‬h‫ۈ‬p tr‫ڒ‬t tۖ khác nhau nh‫ږ‬m t‫چ‬o nên
các b‫ێ‬c hình th‫ڒ‬t sۖ. Ði‫ڦ‬u này có v‫ ڠ‬nhŰ Ñem l‫چ‬i m‫ھ‬t phŰšng
 pháp lý tŰ‫ۄ‬ng “h‫ۈ‬p logic”, b‫ڔ‬t Ñ‫ڌ‬u t‫ ې‬sۖ phân tích thành các ph‫ڌ‬n
t‫ے‬, r‫ڸ‬i tri‫ڨ‬n khai các t‫ ں‬h‫ۈ‬p ngày càng ph‫ێ‬c t‫چ‬p hšn theo trình tۖ
Ñ‫ڦ‬u Ñ‫ڜ‬n, m‫ڼ‬i ph‫ڌ‬n t‫ ے‬khi s‫ ے‬d‫ۊ‬ng Ñ‫ڦ‬u ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڰ‬nh nghéa, và vì th‫ڤ‬
mà ÑŰ‫ۈ‬c hi‫ڨ‬u rõ.
PhŰšng Ngay c‫ ڈ‬khi phŰšng pháp này không ÑŰ‫ۈ‬c tuân th‫ ی‬trong
pháp
d‫چ‬ng th‫ێ‬c cۖc Ñoan c‫ی‬a nó, h‫ڌ‬u nhŰ không có trŰ‫ۂ‬ng h‫ڲ‬c nào
chính t‫ڔ‬c
(nh‫ڊ‬t là ‫ ۄ‬b‫ڒ‬c ti‫ڨ‬u h‫ڲ‬c các nÃm gi‫۔‬a và cu‫ڶ‬i) thoát kh‫ڴ‬i sۖ quan
tâm quá Ñáng Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng hình th‫ێ‬c ÑŰ‫ۈ‬c cho là Ñã ÑŰ‫ۈ‬c ngŰ‫ۂ‬i
h‫ڲ‬c trò v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng Ñ‫ڤ‬n m‫ڼ‬i khi trò ‫ڊ‬y Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬m‫ھ‬t cách
h‫ۈ‬p logic. NgŰ‫ۂ‬i ta c‫ ێ‬cho r‫ږ‬ng ‫ڔ‬t ph‫ڈ‬i có nh‫۔‬ng bŰ‫ۀ‬c nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh
s‫ڔ‬p Ñ‫ڜ‬t theo m‫ھ‬t trình tۖ nào Ñó, qua Ñó di‫ڪ‬n t‫ ڈ‬xu‫ڊ‬t s‫ڔ‬c m‫ھ‬t hi‫ڨ‬u
bi‫ڤ‬t v‫ ڦ‬môn h‫ڲ‬c, và h‫ڲ‬c trò bu‫ھ‬c ph‫ڈ‬i “phân gi‫ڈ‬i” quy trình c‫ی‬a
trò ‫ڊ‬y ra thành t‫ې‬ng bŰ‫ۀ‬c nhŰ v‫ڒ‬y, t‫ێ‬c là ph‫ڈ‬i h‫ڲ‬c m‫ھ‬t công th‫ێ‬c
phát bi‫ڨ‬u sáo mòn nào Ñ‫ڊ‬y. Trong khi phŰšng pháp này thŰ‫ۂ‬ng
phát huy trong môn Ng‫ ۔‬pháp và s‫ ڶ‬h‫ڲ‬c, nó tràn sang c‫ ڈ‬môn
L‫ڰ‬ch s‫ ے‬và VÃn h‫ڲ‬c, r‫ڸ‬i vin vào c‫ ۀ‬luy‫ڬ‬n trí Ñ‫ ڨ‬quy gi‫ڈ‬n thành
“nh‫۔‬ng phác h‫ڲ‬a”, nh‫۔‬ng sš Ñ‫ ڸ‬hay ý Ñ‫ ڸ‬phân hóa và chia nh‫ڴ‬.
Ð‫ ڨ‬ghi nh‫ ۀ‬cái b‫ڈ‬n sao chép ch‫ڔ‬p vá ph‫ڴ‬ng theo óc logic c‫ی‬a
ngŰ‫ۂ‬i l‫ۀ‬n này, Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬h‫ڌ‬u nhŰ b‫ ڰ‬Ñ‫ڎ‬y t‫ۀ‬i ch‫ ڼ‬ph‫ڈ‬i vô hi‫ڬ‬u hóa
chính sۖ v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng logic s‫ڶ‬ng còn và tinh t‫ ڤ‬bên trong b‫ڈ‬n thân
nó, Vi‫ڬ‬c ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng quan ni‫ڬ‬m sai l‫ڌ‬m này v‫ ڦ‬phŰšng
pháp logic h‫ژ‬n Ñã góp ph‫ڌ‬n ch‫ ی‬y‫ڤ‬u gây tai ti‫ڤ‬ng cho khoa sŰ
ph‫چ‬m; vì r‫ږ‬ng Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i nhi‫ڦ‬u ngŰ‫ۂ‬i “khoa sŰ ph‫چ‬m” có nghéa
chính xác là m‫ھ‬t t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p các bi‫ڬ‬n pháp dè d‫ڜ‬t và cš gi‫ۀ‬i Ñem m‫ھ‬t
ý Ñ‫ ڸ‬Ñ‫ڰ‬nh s‫ښ‬n t‫ ې‬bên ngoài nào Ñó Ñi‫ڦ‬n vào ch‫ ڼ‬dành cho sۖ v‫ڒ‬n
Ñ‫ھ‬ng tinh th‫ڌ‬n cá nhân riêng bi‫ڬ‬t.
Ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng M‫ھ‬t ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng ‫ڔ‬t ph‫ڈ‬i x‫ڈ‬y ra t‫ ې‬nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬kém c‫ڴ‬i tích t‫ۊ‬
l‫چ‬i vi‫ڬ‬c
l‫چ‬i do nh‫۔‬ng phŰšng pháp tۖ coi là “h‫ۈ‬p logic” này. Thi‫ڤ‬u ham
thi‫ڤ‬u hình
th‫ێ‬c và mê h‫ڲ‬c t‫ڒ‬p, nh‫۔‬ng thói quen c‫ڎ‬u th‫ ڈ‬và do dۖ, sۖ ph‫ڈ‬n kháng ra
phŰšng m‫ڜ‬t Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng trí tu‫ڬ‬, sۖ ph‫ ۊ‬thu‫ھ‬c vào vi‫ڬ‬c ghi nh‫ ۀ‬và
pháp
nh‫۔‬ng l‫ ڦ‬l‫ڶ‬i sáo mòn máy móc ch‫ ڮ‬v‫ۀ‬i Ñôi chút hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t mà h‫ڲ‬c
trò có ÑŰ‫ۈ‬c v‫ ڦ‬tình tr‫چ‬ng c‫ی‬a mình, {t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng cái Ñó} cho
th‫ڊ‬y lý thuy‫ڤ‬t c‫ی‬a nh‫۔‬ng Ñ‫ڰ‬nh nghéa, sۖ phân chia, phân c‫ڊ‬p và h‫ڬ‬
th‫ڶ‬ng trong thۖc hành không Ñem l‫چ‬i tác d‫ۊ‬ng nhŰ Ñã v‫چ‬ch ra.
Khuynh hŰ‫ۀ‬ng kéo theo – nhŰ trong m‫ڲ‬i ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng – là Ñi v‫ ڦ‬phía
Ñ‫ڶ‬i cۖc. Cái “h‫ۈ‬p logic” ÑŰ‫ۈ‬c coi nhŰ là hoàn toàn phi tۖ nhiên
và gây nhi‫ڪ‬u; c‫ ڈ‬th‫ڌ‬y l‫ڐ‬n trò Ñ‫ڦ‬u ph‫ڈ‬i quay lŰng làm ngš, và cùng
hŰ‫ۀ‬ng Ñ‫ڤ‬n vi‫ڬ‬c th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n nh‫۔‬ng nÃng khi‫ڤ‬u và gu th‫ڎ‬m m۞ v‫ڶ‬n có.
Sۖ chú tr‫ڲ‬ng Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng xu hŰ‫ۀ‬ng và kh‫ ڈ‬nÃng tۖ nhiên, coi Ñó
nhŰ là Ñi‫ڨ‬m b‫ڔ‬t Ñ‫ڌ‬u kh‫ ڈ‬dé duy nh‫ڊ‬t cho sۖ phát tri‫ڨ‬n là Ñi‫ڦ‬u thۖc
sۖ lành m‫چ‬nh. Song ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng Ñó là sai, và do Ñó ch‫ڬ‬ch hŰ‫ۀ‬ng,
trong cái mà nó b‫ ڴ‬qua và t‫ ې‬khŰ‫ۀ‬c: ‫ڊ‬y là sۖ hi‫ڬ‬n di‫ڬ‬n c‫ی‬a các
nhân t‫ ڶ‬trí tu‫ ڬ‬Ñích thۖc bên trong nh‫۔‬ng nÃng lۖc và ham mê s‫ښ‬n
có.
Logic c‫ی‬a Ði‫ڦ‬u gì thông thŰ‫ۂ‬ng g‫ڲ‬i là h‫ۈ‬p logic (t‫ێ‬c là, cái h‫ۈ‬p logic
n‫ھ‬i dung
nhìn t‫ ې‬góc Ñ‫ ھ‬n‫ھ‬i dung ch‫ ی‬Ñ‫ )ڦ‬thۖc sۖ th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n cho logic c‫ی‬a trí
ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬là
th‫ ێ‬logic óc trŰ‫ۄ‬ng thành Ñã qua rèn giĩa, Kh‫ ڈ‬nÃng phân chia m‫ھ‬t ch‫ ی‬Ñ‫ڦ‬,
c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i Ñ‫ڰ‬nh nghéa các ph‫ڌ‬n t‫ ے‬c‫ی‬a nó, r‫ڸ‬i t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p chúng thành các th‫ێ‬
trŰ‫ۄ‬ng
h‫چ‬ng theo nh‫۔‬ng nguyên lý ph‫ ں‬bi‫ڤ‬n bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬cho nÃng lۖc logic ‫ۄ‬
thành hay
c‫ی‬a suy m‫ێ‬c t‫ڶ‬t nh‫ڊ‬t có th‫ ڨ‬Ñ‫چ‬t Ñ‫ڤ‬n sau khi rèn luy‫ڬ‬n chu Ñáo. Tâm trí
nghé Ñã nào v‫ڶ‬n quen th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n k۞ nÃng phân chia, Ñ‫ڰ‬nh nghéa, khái quát
trui rèn
hóa và tóm lŰ‫ۈ‬c theo h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng thì không c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i rèn giĩa
 phŰšng pháp logic n‫۔‬a. NhŰng qu‫ ڈ‬thۖc vô lý khi cho r‫ږ‬ng m‫ھ‬t
trí nghé c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c rèn luy‫ڬ‬n vì không th‫ ڨ‬thۖc hi‫ڬ‬n n‫ں‬i nh‫۔‬ng
thao tác này, l‫چ‬i có th‫ ڨ‬kh‫ۄ‬i Ñi ÑŰ‫ۈ‬c t‫ ې‬ch‫ ڼ‬mà t‫چ‬i Ñó trí nghé
thành th‫ۊ‬c d‫ې‬ng ngh‫ڮ‬. Cái h‫ۈ‬p logic xét trên quan Ñi‫ڨ‬m c‫ی‬a n‫ھ‬i
dung ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n Ñi‫ڨ‬m Ñích, giai kۘ cu‫ڶ‬i c‫ی‬a vi‫ڬ‬c rèn luy‫ڬ‬n,
ch‫ ێ‬không ph‫ڈ‬i là Ñi‫ڨ‬m xu‫ڊ‬t phát.
Trí óc Sۖ thۖc, tâm trí t‫چ‬i m‫ڼ‬i giai Ño‫چ‬n phát tri‫ڨ‬n có logic riêng c‫ی‬a
chŰa
nó. Sai l‫ڌ‬m c‫ی‬a ý ni‫ڬ‬m là cho r‫ږ‬ng b‫ږ‬ng cách hi‫ڬ‬u tri‫ڬ‬u nh‫۔‬ng xu
trŰ‫ۄ‬ng
thành có hŰ‫ۀ‬ng tۖ phát và nhân b‫ھ‬i các v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u, Ñ‫ڸ‬ng th‫ۂ‬i b‫ ڴ‬qua vi‫ڬ‬c trí
logic riêng tò mò, suy lu‫ڒ‬n và thí nghi‫ڬ‬m và th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m Ñã Ñóng vai trò l‫ۀ‬n
Ñ‫ڤ‬n nhŰ‫ۂ‬ng nào trong sۖ s‫ڶ‬ng c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c trò là chúng ta hoàn
toàn có th‫ ڨ‬xí xóa nh‫۔‬ng l‫ڒ‬p lu‫ڒ‬n logic. Do Ñó nó coi nh‫ ڞ‬nhân t‫ڶ‬
có tính trí tu‫ ڬ‬trong vi‫ڬ‬c chši Ñùa và ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng tۖ phát c‫ی‬a các cá
nhân – nhân t‫ ڶ‬ch‫ ڮ‬riêng nó thôi Ñã có tính giáo d‫ۊ‬c Ñích thۖc. B‫ڊ‬t
c‫ ێ‬ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y nào s‫ښ‬n lòng Ñón nh‫ڒ‬n các ki‫ڨ‬u suy nghé v‫ڶ‬n dé v‫ڒ‬n
Ñ‫ھ‬ng trong kinh nghi‫ڬ‬m c‫ی‬a m‫ھ‬t Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬bình thŰ‫ۂ‬ng s‫ ڢ‬d‫ ڪ‬dàng
tránh ÑŰ‫ۈ‬c vi‫ڬ‬c Ñ‫ڸ‬ng nh‫ڊ‬t cái h‫ۈ‬p logic v‫ۀ‬i m‫ھ‬t sۖ s‫ڔ‬p Ñ‫ڰ‬nh s‫ښ‬n
trong n‫ھ‬i dung môn h‫ڲ‬c, cĩng nhŰ tránh ÑŰ‫ۈ‬c ý ni‫ڬ‬m cho r‫ږ‬ng
cách duy nh‫ڊ‬t Ñ‫ ڨ‬vŰ‫ۈ‬t thoát kh‫ڴ‬i sai l‫ڌ‬m này là không Ñ‫ ڨ‬tâm Ñ‫ڤ‬n
nh‫۔‬ng cân nh‫ڔ‬c h‫ۈ‬p logic n‫۔‬a. NgŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y nhŰ v‫ڒ‬y s‫ ڢ‬không g‫ڜ‬p
khó khÃn gì trong vi‫ڬ‬c th‫ڊ‬y ÑŰ‫ۈ‬c v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬thۖc sۖ c‫ی‬a giáo d‫ۊ‬c trí
óc là sۖ chuy‫ڨ‬n hóa các nÃng lۖc có tính tۖ nhiên thành các nÃng
lۖc chuyên môn và Ñã ÑŰ‫ۈ‬c th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m: sۖ chuy‫ڨ‬n hóa trí tò mò
ít nhi‫ڦ‬u b‫ھ‬t phát cĩng nhŰ sۖ g‫ۈ‬i ý r‫ۂ‬i r‫چ‬c thành nh‫۔‬ng thái Ñ‫ھ‬
t‫ڮ‬nh táo, th‫ڒ‬n tr‫ڲ‬ng và tra xét th‫ڊ‬u Ñáo. NgŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y ‫ڊ‬y s‫ ڢ‬th‫ڊ‬y
r‫ږ‬ng gi‫۔‬a cái tâm lý và cái h‫ۈ‬p logic, thay vì Ñ‫ڶ‬i ngh‫ڰ‬ch nhau
 (ho‫ڜ‬c th‫ڒ‬m chí Ñ‫ھ‬c l‫ڒ‬p v‫ۀ‬i nhau), ÑŰ‫ۈ‬c n‫ڶ‬i k‫ڤ‬t nhŰ nh‫۔‬ng giai
Ño‫چ‬n kh‫ۄ‬i Ñ‫ڌ‬u và ti‫ڤ‬p theo trong m‫ھ‬t quá trình liên t‫ۊ‬c c‫ی‬a sۖ
sinh trŰ‫ۄ‬ng bình thŰ‫ۂ‬ng. Nh‫۔‬ng ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng tâm lý ho‫ڜ‬c tۖ nhiên,
ngay c‫ ڈ‬khi không ÑŰ‫ۈ‬c t‫ڮ‬nh táo ki‫ڨ‬m soát qua nh‫۔‬ng cân nh‫ڔ‬c
h‫ۈ‬p logic, có ch‫ێ‬c ph‫ڒ‬n và có tính nh‫ڊ‬t quán trí tu‫ ڬ‬riêng c‫ی‬a
chúng; còn k۞ nÃng suy nghé h‫۔‬u ý và có ch‫ ی‬Ñích, khi Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c
r‫ڸ‬i, s‫ ڢ‬l‫ڒ‬p thành b‫ڈ‬n tính theo thói quen ho‫ڜ‬c b‫ڈ‬n tính th‫ ێ‬c‫ڊ‬p.
Cái nói Ñ‫ڤ‬n ‫ ۄ‬v‫ ڤ‬trŰ‫ۀ‬c thì v‫ڶ‬n dé Ñã h‫ۈ‬p logic ngay trong ý nghé;
cái nói Ñ‫ڤ‬n trong v‫ ڤ‬sau, qua vi‫ڬ‬c th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n m‫ھ‬t tính khí và thái Ñ‫ھ‬
c‫ ڶ‬h‫۔‬u, khi Ñó mang tính tâm lý (mang tính cá bi‫ڬ‬t) gi‫ڶ‬ng nhŰ b‫ڊ‬t
c‫ ێ‬m‫ھ‬t sۖ thôi thúc b‫ھ‬t phát hay th‫ڊ‬t thŰ‫ۂ‬ng nào.

§2. Kۜ lu‫ڒ‬t và Tۖ do
Ý ni‫ڬ‬m Kۘ thۖc, kۜ lu‫ڒ‬t tâm trí là m‫ھ‬t k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬hšn là m‫ھ‬t nguyên
Ñúng và
nhân. B‫ڊ‬t kۘ tâm trí nào cĩng Ñ‫ڦ‬u khép mình trong kۜ lu‫ڒ‬t c‫ی‬a
sai v‫ ڦ‬kۜ
lu‫ڒ‬t m‫ھ‬t ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬mà trong Ñó, nó Ñã Ñ‫چ‬t Ñ‫ڤ‬n sۖ ch‫ ی‬Ñ‫ھ‬ng và ki‫ڨ‬m soát
trí tu‫ ڬ‬Ñ‫ھ‬c l‫ڒ‬p. Kۜ lu‫ڒ‬t th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n cho kh‫ ڈ‬nÃng thiên phú b‫ڎ‬m sinh
nguyên sš, thông qua sۖ rèn t‫ڒ‬p tu‫ڌ‬n tۖ, ÑŰ‫ۈ‬c chuy‫ڨ‬n thành kh‫ڈ‬
nÃng h‫۔‬u ích. Ch‫ې‬ng nào m‫ھ‬t trí óc còn có kۜ lu‫ڒ‬t thì nó còn gi‫۔‬
ÑŰ‫ۈ‬c sۖ ki‫ڨ‬m soát c‫ی‬a phŰšng pháp trong m‫ھ‬t ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh
sao cho tâm trí có th‫ ڨ‬tۖ xoay x‫ ۄ‬m‫ھ‬t cách Ñ‫ھ‬c l‫ڒ‬p mà không c‫ڌ‬n
t‫ۀ‬i sۖ giám h‫ ھ‬bên ngoài nào c‫ڈ‬. M‫ۊ‬c tiêu c‫ی‬a giáo d‫ۊ‬c Ñúng ra là
phát tri‫ڨ‬n sۖ thông minh theo cung cách hi‫ڬ‬u qu‫ ڈ‬và Ñ‫ھ‬c l‫ڒ‬p này
– m‫ھ‬t tâm trí có kۜ lu‫ڒ‬t. Kۜ lu‫ڒ‬t nghéa là tích cۖc và có tính xây
dۖng.
Kۜ lu‫ڒ‬t Tuy nhiên, kۜ lu‫ڒ‬t hay b‫ ڰ‬xem nhŰ cái gì Ñó tiêu cۖc – nhŰ th‫ڨ‬
nhŰ là sۖ là vi‫ڬ‬c gây cŰ‫ۆ‬ng ép khó ch‫ڰ‬u lên trí óc bu‫ھ‬c nó ph‫ڈ‬i ra kh‫ڴ‬i
rèn t‫ڒ‬p
nh‫۔‬ng kênh v‫ڶ‬n dé thi‫ڤ‬t thân Ñ‫ ڨ‬bŰ‫ۀ‬c sang nh‫۔‬ng kênh mi‫ڪ‬n
cŰ‫ۆ‬ng, m‫ھ‬t quá trình kh‫ڈ ں‬i vào chính lúc Ñó nhŰng c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t nhŰ
là m‫ھ‬t sۖ chu‫ڎ‬n b‫ ڰ‬cho tŰšng lai phía trŰ‫ۀ‬c. Kۜ lu‫ڒ‬t do v‫ڒ‬y
thŰ‫ۂ‬ng b‫ ڰ‬Ñánh Ñ‫ڸ‬ng v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c rèn t‫ڒ‬p; và vi‫ڬ‬c rèn t‫ڒ‬p ÑŰ‫ۈ‬c quan
ni‫ڬ‬m qua phép so sánh cš h‫ڲ‬c v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c t‫ڶ‬ng m‫ھ‬t ch‫ڊ‬t l‫ چ‬vào trong
m‫ھ‬t v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u kháng cۖ b‫ږ‬ng nh‫۔‬ng cú giáng t‫ۀ‬i t‫ڊ‬p; ho‫ڜ‬c ÑŰ‫ۈ‬c
hình dung qua phép so sánh c‫ی‬a sۖ l‫ڜ‬p Ñi l‫ڜ‬p l‫چ‬i có tính cš h‫ڲ‬c
mà theo Ñó, nh‫۔‬ng tân binh ÑŰ‫ۈ‬c rèn t‫ڒ‬p tác phong nhà binh và
nh‫۔‬ng thói quen v‫ڶ‬n dé hoàn toàn xa l‫ چ‬v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng ch‫ ی‬th‫ ڨ‬c‫ی‬a
chúng, ‫ ۄ‬ví d‫ ۊ‬sau, vi‫ڬ‬c rèn luy‫ڬ‬n, dù có g‫ڲ‬i là kۜ lu‫ڒ‬t hay không,
không ph‫ڈ‬i là kۜ lu‫ڒ‬t tinh th‫ڌ‬n. M‫ۊ‬c Ñích và k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬c‫ی‬a nó không
ph‫ڈ‬i là nh‫۔‬ng thói quen suy nghé, mà là nh‫۔‬ng mô th‫ێ‬c hành
Ñ‫ھ‬ng b‫ ڦ‬ngoài có cùng m‫ھ‬t d‫چ‬ng. Vì không tۖ v‫ڊ‬n ÑŰ‫ۈ‬c kۜ lu‫ڒ‬t
có nghéa th‫ ڤ‬nào, không ít ngŰ‫ۂ‬i làm th‫ڌ‬y b‫ ڰ‬l‫چ‬c l‫ڶ‬i, tۖ cho mình
Ñang thi tri‫ڨ‬n m‫ھ‬t s‫ێ‬c m‫چ‬nh và hi‫ڬ‬u su‫ڊ‬t trí nÃng b‫ږ‬ng nh‫۔‬ng
phŰšng pháp mà thۖc ra gây bó bu‫ھ‬c và làm xš c‫ێ‬ng ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng
trí tu‫ڬ‬, có chi‫ڦ‬u hŰ‫ۀ‬ng t‫چ‬o ra l‫ ڦ‬l‫ڶ‬i sáo mòn cš gi‫ۀ‬i, ho‫ڜ‬c tính th‫ۊ‬
Ñ‫ھ‬ng và quۚ l‫ۊ‬y tinh th‫ڌ‬n.
nhŰ là Khi kۜ lu‫ڒ‬t ÑŰ‫ۈ‬c quan ni‫ڬ‬m b‫ږ‬ng nh‫۔‬ng thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬trí tu‫( ڬ‬nhŰ
nÃng lۖc
nÃng lۖc t‫ڊ‬n công tinh th‫ڌ‬n h‫۔‬u hi‫ڬ‬u Ñã t‫ڒ‬p nhi‫ڪ‬m), nó Ñ‫ڸ‬ng nh‫ڊ‬t
Ñ‫ھ‬c l‫ڒ‬p
ho‫ڜ‬c tۖ do v‫ۀ‬i tۖ do trong nghéa chân thۖc c‫ی‬a t‫ ې‬này. Vì tۖ do trí óc có
nghéa là s‫ێ‬c m‫چ‬nh tinh th‫ڌ‬n có kh‫ ڈ‬nÃng v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng Ñ‫ھ‬c l‫ڒ‬p, ÑŰ‫ۈ‬c
gi‫ڈ‬i phóng kh‫ڴ‬i nh‫۔‬ng s‫ۈ‬i dây Ñi‫ڦ‬u khi‫ڨ‬n c‫ی‬a nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i khác,
không ch‫ ڮ‬là sۖ tۖ do v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng bên ngoài mà không b‫ ڰ‬c‫ڈ‬n tr‫ۄ‬.
Khi sۖ tۖ phát và tۖ nhiên ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڸ‬ng nh‫ڊ‬t v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c gi‫ڈ‬i phóng ít
 nhi‫ڦ‬u có tính ng‫ڐ‬u nhiên nh‫۔‬ng thôi thúc nh‫ڊ‬t th‫ۂ‬i, xu hŰ‫ۀ‬ng c‫ی‬a
ngŰ‫ۂ‬i d‫چ‬y là cung c‫ڊ‬p m‫ھ‬t lo‫چ‬t các kích thích mong duy trì ho‫چ‬t
Ñ‫ھ‬ng tۖ phát. M‫ڲ‬i ki‫ڨ‬u v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u, d‫ۊ‬ng c‫ ۊ‬và phŰšng th‫ێ‬c ho‫چ‬t
Ñ‫ھ‬ng gây h‫ێ‬ng thú ÑŰ‫ۈ‬c ÑŰa ra không nh‫ږ‬m suy y‫ڤ‬u Ñi vi‫ڬ‬c tۖ do
b‫ھ‬c l‫ ھ‬b‫ڈ‬n thân. PhŰšng pháp này b‫ ڴ‬qua m‫ھ‬t s‫ ڶ‬Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n cÃn
b‫ڈ‬n c‫ی‬a vi‫ڬ‬c Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c sۖ tۖ do Ñích thۖc.
M‫ھ‬t tr‫ۄ‬ (a) Sۖ gi‫ڈ‬i phóng ho‫ڜ‬c bi‫ڨ‬u l‫ ھ‬Ñ‫ھ‬t ng‫ھ‬t trۖc ti‫ڤ‬p m‫ھ‬t xu
ng‫چ‬i nh‫ڊ‬t
hŰ‫ۀ‬ng thôi thúc là t‫ ے‬huy‫ڬ‬t c‫ی‬a hành Ñ‫ھ‬ng suy nghé. Ch‫ ڮ‬khi nào
Ñ‫ڰ‬nh là cái
c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t sۖ thôi thúc này trong ch‫ې‬ng mۖc nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh ÑŰ‫ۈ‬c ki‫ڨ‬m xét và
Ñ‫ ڨ‬suy ph‫ڈ‬n ánh tr‫ ۄ‬l‫چ‬i chính nó thì sۖ ph‫ڈ‬n tŰ m‫ۀ‬i ti‫ڤ‬p di‫ڪ‬n, sۖ thۖc,
nghé
qu‫ ڈ‬là sai l‫ڌ‬m t‫ ڬ‬h‫چ‬i khi cho r‫ږ‬ng nh‫۔‬ng bài t‫ڒ‬p b‫ڔ‬t bu‫ھ‬c ph‫ڈ‬i
ÑŰ‫ۈ‬c áp Ñ‫ڜ‬t t‫ ې‬bên ngoài Ñ‫ ڨ‬t‫چ‬o ra y‫ڤ‬u t‫ ڶ‬gây Ñ‫ھ‬ng não và khó
khÃn v‫ڶ‬n dé là ch‫ ڮ‬báo cho suy nghé v‫ڒ‬n hành. M‫ڲ‬i ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng
s‫ڶ‬ng còn ‫ ۄ‬b‫ڊ‬t c‫ ێ‬chi‫ڦ‬u kích nào ‫ڔ‬t Ñ‫ڦ‬u v‫ڊ‬p ph‫ڈ‬i nh‫۔‬ng tr‫ ۄ‬ng‫چ‬i
trong quá trình n‫ ڼ‬lۖc hi‫ڬ‬n thۖc hóa b‫ڈ‬n thân – chính Ñi‫ڦ‬u này
khi‫ڤ‬n cho vi‫ڬ‬c tìm ki‫ڤ‬m nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬b‫ ڦ‬ngoài và phi tۖ nhiên
hóa ra tr‫ ۄ‬nên h‫ۂ‬i h‫ۈ‬t. Tuy v‫ڒ‬y, ÑŰ‫ۈ‬c sۖ o b‫ ڤ‬t‫ ې‬phía ngŰ‫ۂ‬i d‫چ‬y,
nh‫۔‬ng cái khó tۖ th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n ra trong sۖ phát tri‫ڨ‬n m‫ھ‬t kinh nghi‫ڬ‬m
không b‫ ڰ‬gi‫ڈ‬m Ñi vì chúng là nh‫۔‬ng kích thích tۖ nhiên Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i sۖ
tra xét ph‫ڈ‬n tŰ. Tۖ do không c‫ڶ‬t ‫ ۄ‬vi‫ڬ‬c duy trì ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng b‫ ڦ‬ngoài
không b‫ ڰ‬làm c‫ڈ‬n tr‫ ۄ‬và Ñ‫ێ‬t quãng, mà là Ñi‫ڦ‬u gì Ñó ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i,
b‫ږ‬ng sۖ ph‫ڈ‬n ánh riêng tŰ, thông qua vi‫ڬ‬c chi‫ڤ‬m lénh m‫ھ‬t cách
th‫ێ‬c vŰ‫ۈ‬t thoát kh‫ڴ‬i nh‫۔‬ng khó khÃn gây tr‫ ۄ‬ng‫چ‬i cho m‫ھ‬t sۖ lan
t‫ڴ‬a trۖc ti‫ڤ‬p và m‫ھ‬t thành công t‫ێ‬c th‫ۂ‬i.
Các nhân (b) PhŰšng pháp theo Ñó nh‫ڊ‬n m‫چ‬nh Ñ‫ڤ‬n cái tâm lý và cái tۖ
t‫ ڶ‬trí tu‫ڬ‬
nhiên, nhŰng chŰa th‫ڊ‬y ra ÑŰ‫ۈ‬c cái t‫چ‬o nên ph‫ڌ‬n quan tr‫ڲ‬ng trong
thì tۖ
 nhiên các xu hŰ‫ۀ‬ng tۖ nhiên t‫چ‬i m‫ڼ‬i th‫ۂ‬i kۘ sinh trŰ‫ۄ‬ng qua óc tò mò,
sۖ suy lu‫ڒ‬n và mong mu‫ڶ‬n th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m, thì không th‫ ڨ‬b‫ڈ‬o Ñ‫ڈ‬m
cho m‫ھ‬t sۖ phát tri‫ڨ‬n tۖ nhiên. Trong sۖ phát tri‫ڨ‬n tۖ nhiên, m‫ڼ‬i
giai Ño‫چ‬n liên ti‫ڤ‬p c‫ی‬a ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng s‫ڔ‬p s‫ښ‬n m‫ھ‬t cách vô ch‫ ی‬Ñích,
nhŰng th‫ڊ‬u Ñáo, các Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n Ñ‫ ڨ‬làm phát l‫ ھ‬giai Ño‫چ‬n sau –
gi‫ڶ‬ng nhŰ vòng Ñ‫ۂ‬i sinh trŰ‫ۄ‬ng c‫ی‬a m‫ھ‬t cái cây. Không có cÃn c‫ێ‬
nào Ñ‫ ڨ‬gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh r‫ږ‬ng “hành Ñ‫ھ‬ng suy nghé” là m‫ھ‬t xu hŰ‫ۀ‬ng tۖ
nhiên riêng r‫ ڢ‬và Ñ‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh s‫ ڢ‬b‫ې‬ng n‫ ۄ‬khi Ñ‫ڤ‬n mùa ch‫ڮ‬
Ñšn gi‫ڈ‬n vì c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n và các thao tác v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng Ñã tۖ b‫ھ‬c l‫ ھ‬ra t‫ې‬
trŰ‫ۀ‬c; ho‫ڜ‬c b‫ۄ‬i l‫ ڢ‬sۖ quan sát, ký ‫ێ‬c, trí tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng và thao tác
chân tay trŰ‫ۀ‬c Ñó Ñã tۖ v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng. Ch‫ ڮ‬khi nào hành Ñ‫ھ‬ng suy nghé
luôn ÑŰ‫ۈ‬c v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng Ñ‫ڤ‬n trong khi s‫ ے‬d‫ۊ‬ng các giác quan và cš
b‫ڔ‬p nh‫ږ‬m hŰ‫ۀ‬ng d‫ڐ‬n và áp d‫ۊ‬ng các quan sát và chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng, thì
khi Ñó chúng m‫ۀ‬i d‫ڲ‬n ÑŰ‫ۂ‬ng cho nh‫۔‬ng ki‫ڨ‬u suy nghé cao hšn Ñi
theo sau.

Hi‫ڬ‬n t‫چ‬i, nhìn chung ngŰ‫ۂ‬i ta v‫ڐ‬n còn coi tu‫ں‬i thš h‫ڌ‬u nhŰ
hoàn toàn không suy tŰ‫ۄ‬ng chút nào – Ñó là th‫ۂ‬i kۘ ch‫ ڮ‬thu‫ڌ‬n túy
c‫ڈ‬m bi‫ڤ‬t, v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng, và phát tri‫ڨ‬n trí nh‫ۀ‬, Ñ‫ ڨ‬r‫ڸ‬i tu‫ں‬i v‫ ڰ‬thành niên
Ñ‫ھ‬t ng‫ھ‬t mang Ñ‫ڤ‬n sۖ th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n trí nghé và óc l‫ڒ‬p lu‫ڒ‬n.
C‫ھ‬i ngu‫ڸ‬n Tuy nhiên, tu‫ں‬i v‫ ڰ‬thành niên không Ñ‫ڸ‬ng nghéa v‫ۀ‬i sۖ th‫ڌ‬n
suy nghé
kۘ. Không còn nghi ng‫ ۂ‬gì, tu‫ں‬i thanh niên s‫ ڢ‬Ñem theo nó m‫ھ‬t
xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n
Ñ‫ڸ‬ng th‫ۂ‬i chân tr‫ۂ‬i r‫ھ‬ng m‫ ۄ‬Ñ‫ڤ‬n cho tu‫ں‬i thš, sۖ bén nh‫چ‬y trŰ‫ۀ‬c nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n
v‫ۀ‬i ngu‫ڸ‬n Ñ‫ ڦ‬và m‫ڶ‬i quan tâm r‫ھ‬ng l‫ۀ‬n hšn, m‫ھ‬t Ñi‫ڨ‬m nhìn bao quát và
g‫ڶ‬c c‫ی‬a
phóng khoáng hšn Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i tۖ nhiên cĩng nhŰ Ñ‫ۂ‬i s‫ڶ‬ng xã h‫ھ‬i. Sۖ
b‫ڊ‬t kۘ ho‫چ‬t
Ñ‫ھ‬ng tinh phát tri‫ڨ‬n này Ñem Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t cš h‫ھ‬i Ñ‫ ڨ‬suy tŰ theo cung cách tr‫ې‬u
th‫ڌ‬n nào tŰ‫ۈ‬ng và toàn di‫ڬ‬n hšn so v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng gì Ñã Ñ‫چ‬t Ñ‫ڤ‬n khi trŰ‫ۀ‬c.
 c‫ی‬a con NhŰng hành Ñ‫ھ‬ng suy nghé, b‫ڈ‬n thân nó, v‫ڐ‬n v‫ڒ‬y: ‫ڊ‬y là vi‫ڬ‬c theo
ngŰ‫ۂ‬i
dõi và th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m các k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n g‫ۈ‬i ra t‫ ې‬sۖ vi‫ڬ‬c và sۖ ki‫ڬ‬n c‫ی‬a
cu‫ھ‬c s‫ڶ‬ng. Hành Ñ‫ھ‬ng suy nghé manh nha t‫ ې‬khi Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬Ñánh m‫ڊ‬t
qu‫ ڈ‬bóng mà nó Ñang Ñùa ngh‫ڰ‬ch b‫ڔ‬t Ñ‫ڌ‬u nh‫ڒ‬n ra cái kh‫ ڈ‬nÃng v‫ڦ‬
Ñi‫ڦ‬u gì Ñó không còn t‫ڸ‬n t‫چ‬i n‫۔‬a – r‫ڸ‬i sۖ khôi ph‫ۊ‬c l‫چ‬i Ñi‫ڦ‬u Ñó; và
nó b‫ڔ‬t Ñ‫ڌ‬u Ñoán nh‫ڒ‬n các bŰ‫ۀ‬c Ñ‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n thۖc hóa kh‫ ڈ‬nÃng này,
Ñ‫ڸ‬ng th‫ۂ‬i thông qua th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m, nó dùng các ý tŰ‫ۄ‬ng hŰ‫ۀ‬ng d‫ڐ‬n
cho các hành vi c‫ی‬a mình và do v‫ڒ‬y cĩng th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m luôn các ý
tŰ‫ۄ‬ng Ñó. Ch‫ ڮ‬qua vi‫ڬ‬c t‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng t‫ڶ‬i Ña nhân t‫ڶ‬-trí nghé, v‫ڶ‬n Ñã
v‫ڒ‬n hành t‫ ې‬trong kinh nghi‫ڬ‬m tu‫ں‬i thš, ngŰ‫ۂ‬i ta m‫ۀ‬i có cš h‫ھ‬i
hay sۖ Ñ‫ڈ‬m b‫ڈ‬o nào Ñó cho sۖ tr‫ڼ‬i d‫ڒ‬y c‫ی‬a nÃng lۖc suy tŰ cao
c‫ڊ‬p ‫ ۄ‬Ñ‫ ھ‬tu‫ں‬i thi‫ڤ‬u niên, ho‫ڜ‬c b‫ڊ‬t kۘ giai Ño‫چ‬n nào v‫ ڦ‬sau.
Sۖ sa ngã (c) Trong m‫ڲ‬i trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p Ñ‫ڦ‬u có kh‫ ڈ‬nÃng hình thành nh‫۔‬ng
vào nh‫۔‬ng
thói quen tích cۖc: n‫ڤ‬u không ph‫ڈ‬i nh‫۔‬ng thói quen soi xét các sۖ
thói x‫ڊ‬u
v‫ڒ‬t, thì là nh‫۔‬ng thói xem xét h‫ڊ‬p t‫ڊ‬p, b‫ڊ‬t c‫ڎ‬n và Ñ‫چ‬i khái, cŰ‫ۆ‬i
ngۖa xem hoa; n‫ڤ‬u không ph‫ڈ‬i nh‫۔‬ng thói quen chÃm chú dõi
theo các g‫ۈ‬i ý n‫ڈ‬y ra, thì cĩng là thói ÑŰ‫ۈ‬c chÃng hay ch‫ۀ‬, Ñoán
già Ñoán non; n‫ڤ‬u không ph‫ڈ‬i thói quen kìm nén sۖ Ñánh giá t‫ۀ‬i
khi nào các suy lu‫ڒ‬n ÑŰ‫ۈ‬c th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m thông qua Ñ‫ڶ‬i chi‫ڤ‬u b‫ږ‬ng
ch‫ێ‬ng, thì cĩng là thói c‫ ڈ‬tin, dao Ñ‫ھ‬ng cùng sۖ ng‫ ۂ‬vۖc thi‫ڤ‬u
nghiêm túc, mà trong c‫ ڈ‬hai kh‫ ڈ‬nÃng tin tŰ‫ۄ‬ng l‫ڐ‬n không tin
tŰ‫ۄ‬ng, Ñ‫ڦ‬u vin vào nh‫۔‬ng c‫ڈ‬nh hu‫ڶ‬ng ng‫ڐ‬u nhiên, c‫ڈ‬m tính và
th‫ڊ‬t thŰ‫ۂ‬ng. Cách duy nh‫ڊ‬t Ñ‫ ڨ‬rèn ÑŰ‫ۈ‬c n‫ڤ‬t c‫ڎ‬n th‫ڒ‬n, chu Ñáo, và
li‫ڦ‬n m‫چ‬ch (nh‫۔‬ng n‫ڤ‬t tính, nhŰ chúng ta Ñã th‫ڊ‬y, là nh‫۔‬ng y‫ڤ‬u t‫ڶ‬
t‫چ‬o nên cái “h‫ۈ‬p logic”) là thông qua vi‫ڬ‬c v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng nh‫۔‬ng n‫ڤ‬t
tính này ngay t‫ ې‬ban Ñ‫ڌ‬u, và b‫ږ‬ng cách lŰu tâm Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u
 ki‫ڬ‬n Ñòi h‫ڴ‬i ph‫ڈ‬i v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng n‫ڤ‬t ‫ڊ‬y.
Tۖ do Ñích M‫ھ‬t cách ng‫ڔ‬n g‫ڲ‬n, tۖ do Ñích thۖc mang tính trí tu‫ ;ڬ‬nó dۖa
thۖc mang
trên nÃng lۖc suy nghé Ñã ÑŰ‫ۈ‬c rèn giĩa, dۖa vào kh‫ ڈ‬nÃng “l‫ڒ‬t l‫چ‬i
tính trí tu‫ڬ‬
ch‫ ێ‬không m‫ڲ‬i sۖ vi‫ڬ‬c”, nhìn vào các v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬m‫ھ‬t cách có ch‫ ی‬tâm, Ñánh giá
mang tính xem li‫ڬ‬u Ñã n‫ڔ‬m Ñ‫ ی‬s‫ ڶ‬lŰ‫ۈ‬ng và lo‫چ‬i b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t Ñ‫ ڨ‬ra
b‫ ڦ‬n‫ں‬i
quy‫ڤ‬t Ñ‫ڰ‬nh chŰa, và n‫ڤ‬u chŰa thì ch‫ ڮ‬ra cách tìm và tìm ‫ ۄ‬Ñâu ra
các b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng nhŰ th‫ڤ‬. N‫ڤ‬u nh‫۔‬ng hành Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i
không ÑŰ‫ۈ‬c hŰ‫ۀ‬ng d‫ڐ‬n b‫ۄ‬i các k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n Ñã suy xét k۞ càng, thì r‫ڸ‬i
chúng cĩng ÑŰ‫ۈ‬c d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t b‫ۄ‬i sۖ thôi thúc thi‫ڤ‬u cân nh‫ڔ‬c, b‫ۄ‬i c‫ڈ‬m
nh‫ڒ‬n bên tr‫ڲ‬ng bên khinh, b‫ۄ‬i ý thích th‫ڊ‬t thŰ‫ۂ‬ng ho‫ڜ‬c do tình
th‫ ڤ‬thúc bách. T‫چ‬o ra ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng b‫ ڦ‬n‫ں‬i không suy xét và không b‫ڰ‬
c‫ڈ‬n tr‫ ۄ‬chính là dung dŰ‫ۆ‬ng sۖ l‫ ڬ‬thu‫ھ‬c vì nó phó m‫ڜ‬c k‫ڊ ڠ‬y cho
sۖ sai khi‫ڤ‬n c‫ی‬a d‫ۊ‬c v‫ڲ‬ng, c‫ڈ‬m giác và tình th‫ڤ‬.
 PH‫ڋ‬N HAI: SUY LU‫ڑ‬N LOGIC

ChŰšng VI
Phân tích m‫ھ‬t hành vi suy nghé hoàn ch‫ڮ‬nh

Ð‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng SAU h‫ڸ‬i suy xét ng‫ڔ‬n g‫ڲ‬n trong chŰšng I v‫ ڦ‬b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t c‫ی‬a suy
c‫ی‬a Ph‫ڌ‬n
nghé ph‫ڈ‬n thân, chúng ta tr‫ ۄ‬l‫چ‬i, trong ChŰšng II, v‫ ڦ‬sۖ c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t
Hai
ph‫ڈ‬i rèn luy‫ڬ‬n suy nghé. Sau Ñó ta ti‫ڤ‬p t‫ۊ‬c v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng ti‫ڦ‬m nÃng,
nh‫۔‬ng cái khó, và m‫ۊ‬c tiêu c‫ی‬a vi‫ڬ‬c rèn luy‫ڬ‬n Ñó. M‫ۊ‬c Ñích c‫ی‬a
vi‫ڬ‬c bàn lu‫ڒ‬n này là nêu ra cho ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬t‫ں‬ng quát
c‫ی‬a vi‫ڬ‬c rèn luy‫ڬ‬n suy nghé. Ý nghéa c‫ی‬a Ph‫ڌ‬n Hai này, mà gi‫ۂ‬
Ñây chúng ta Ñang bŰ‫ۀ‬c vào, là ÑŰa ra m‫ھ‬t tuyên ngôn Ñ‫ڌ‬y Ñ‫ ی‬hšn
v‫ ڦ‬b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t cĩng nhŰ sۖ tÃng trŰ‫ۄ‬ng lành m‫چ‬nh c‫ی‬a trí nÃng,
chu‫ڎ‬n b‫ ڰ‬s‫ښ‬n cho vi‫ڬ‬c suy xét ‫ ۄ‬Ph‫ڌ‬n k‫ڤ‬t nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬Ñ‫ڜ‬c thù
n‫ڈ‬y sinh liên quan t‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c Ñào luy‫ڬ‬n suy nghé.

Trong chŰšng này chúng ta s‫ ڢ‬ti‫ڤ‬n hành phân tích quá trình
suy nghé thành t‫ې‬ng bŰ‫ۀ‬c ho‫ڜ‬c t‫ې‬ng c‫ڊ‬u ph‫ڌ‬n cš b‫ڈ‬n, dۖa vào
vi‫ڬ‬c di‫ڪ‬n gi‫ڈ‬i m‫ھ‬t s‫ ڶ‬trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p h‫ڤ‬t s‫ێ‬c Ñšn gi‫ڈ‬n, nhŰng chân
thۖc, c‫ی‬a kinh nghi‫ڬ‬m ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh*.
M‫ھ‬t tình 1. “B‫۔‬a n‫ ڲ‬khi Ñang d‫چ‬o trên Ph‫ ڶ‬16 ‫ ۄ‬khu trung tâm thành
hu‫ڶ‬ng Ñšn
ph‫ڶ‬, m‫ڔ‬t tôi b‫ڔ‬t g‫ڜ‬p chi‫ڤ‬c Ñ‫ڸ‬ng h‫ڸ‬. Khi Ñó là 12 gi‫ ۂ‬20 phút. Tôi
gi‫ڈ‬n cho
sۖ cân sۖc nh‫ ۀ‬có cu‫ھ‬c h‫ڞ‬n lúc 1 gi‫ ۂ‬Ñ‫ږ‬ng Ph‫ ڶ‬124. Tôi nh‫ڎ‬m ra ph‫ڈ‬i
nh‫ڔ‬c thۖc m‫ڊ‬t 1 ti‫ڤ‬ng Ñi xe hši m‫ۀ‬i xu‫ڶ‬ng Ñ‫ڤ‬n Ñây, bây gi‫ ۂ‬n‫ڤ‬u quay tr‫ ۄ‬l‫چ‬i
hành
theo ÑŰ‫ۂ‬ng cĩ s‫ ڢ‬mu‫ھ‬n m‫ڊ‬t 20 phút. N‫ڤ‬u Ñi tàu Ñi‫ڬ‬n ng‫ڌ‬m tôi có
th‫ ڨ‬rút ng‫ڔ‬n 20 phút. Li‫ڬ‬u có ga nào g‫ڌ‬n? N‫ڤ‬u không tôi ph‫ڈ‬i m‫ڊ‬t
hšn 20 phút Ñ‫ ڨ‬tìm ra m‫ھ‬t cái ga. R‫ڸ‬i tôi l‫چ‬i nghé Ñ‫ڤ‬n tàu ray trên
cao, mà v‫ې‬a nãy trông th‫ڊ‬y cách ch‫ ڼ‬tôi hai khu nhà. NhŰng ga
tàu ray ‫ ۄ‬ch‫ ڼ‬nào? N‫ڤ‬u nó n‫ږ‬m Ñâu Ñó cách ch‫ ڼ‬ph‫ ڶ‬tôi Ñ‫ێ‬ng vài
ngã tŰ n‫۔‬a thì càng m‫ڊ‬t thêm th‫ۂ‬i gian hšn là rút b‫ۀ‬t. Ý nghé
mách tôi r‫ږ‬ng tàu Ñi‫ڬ‬n ng‫ڌ‬m Ñi nhanh hšn tàu ray trên cao; hšn
n‫۔‬a, tôi nh‫ ۀ‬là tàu Ñi‫ڬ‬n ng‫ڌ‬m ch‫چ‬y sát khúc ph‫ ڶ‬124 ch‫ ڼ‬tôi c‫ڌ‬n
Ñ‫ڤ‬n hšn so v‫ۀ‬i tàu ray trên cao, nên s‫ ڢ‬càng ti‫ڤ‬t ki‫ڬ‬m ÑŰ‫ۈ‬c th‫ۂ‬i
gian Ñ‫ ڨ‬dành vào Ño‫چ‬n cu‫ڶ‬i hành trình. Sau cùng tôi ch‫ڲ‬n tàu Ñi‫ڬ‬n
ng‫ڌ‬m, và t‫ۀ‬i Ñích v‫ې‬a v‫ڜ‬n trŰ‫ۀ‬c lúc Ñ‫ڸ‬ng h‫ ڸ‬Ñi‫ڨ‬m 1 gi‫ۂ‬.”
M‫ھ‬t tình 2. “Hši ch‫ڤ‬ch ngang t‫ ې‬boong trên c‫ی‬a chi‫ڤ‬c phà h‫ږ‬ng ngày
hu‫ڶ‬ng
ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh
ÑŰa tôi qua sông, vŰšn ra cây sào dài màu tr‫ڔ‬ng, mĩi sào g‫ڔ‬n m‫ھ‬t
Ñšn gi‫ڈ‬n qu‫ ڈ‬c‫ڌ‬u m‫ چ‬vàng. Ban Ñ‫ڌ‬u tôi nghé Ñ‫ڊ‬y là m‫ھ‬t cái c‫ھ‬t c‫ ;ۂ‬màu s‫ڔ‬c,
v‫ ڦ‬m‫ھ‬t hình dáng và qu‫ ڈ‬c‫ڌ‬u vàng ‫ ۄ‬Ñ‫ڮ‬nh Ñ‫ڦ‬u kh‫ۀ‬p v‫ۀ‬i ý nghé này, và
quan sát
nh‫۔‬ng lý do này có v‫ ڠ‬hŰ‫ۀ‬ng tôi tin vào Ñi‫ڦ‬u ‫ڊ‬y. NhŰng ngay sau
Ñó các r‫ڔ‬c r‫ڶ‬i l‫ ھ‬ra. Cây sào g‫ڌ‬n nhŰ Ñâm ngang, m‫ھ‬t tŰ th‫ڤ‬
không bình thŰ‫ۂ‬ng cho m‫ھ‬t cái c‫ھ‬t c‫ۂ‬. Thêm vào Ñó không th‫ڊ‬y
có bánh xe, vòng xuy‫ڤ‬n hay dây treo c‫ ۂ‬gì c‫ ;ڈ‬sau r‫ڶ‬t, ‫ ۄ‬ch‫ ڼ‬khác
trên chi‫ڤ‬c phà có hai cái c‫ھ‬t dۖng Ñ‫ێ‬ng mà th‫ڮ‬nh tho‫ڈ‬ng ngŰ‫ۂ‬i ta
v‫ڐ‬n treo c‫ ۂ‬r‫ڸ‬i. R‫ڊ‬t có th‫ ڨ‬cây sào giŰšng ra ch‫ ڼ‬này không ph‫ڈ‬i
là dành cho vi‫ڬ‬c treo c‫ۂ‬.

R‫ڸ‬i tôi c‫ ڶ‬tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng ra các m‫ۊ‬c Ñích kh‫ ڈ‬dé gán cho cây
sào, và cân nh‫ڔ‬c xem trong s‫ ڶ‬Ñó cái nào phù h‫ۈ‬p hšn c‫ڈ‬: (a) Nó
có th‫ ڨ‬là m‫ھ‬t v‫ڒ‬t trang trí. NhŰng vì l‫ ڢ‬m‫ڲ‬i chi‫ڤ‬c phà khác, và c‫ڈ‬
 nh‫۔‬ng chi‫ڤ‬c tàu lai d‫ڔ‬t, cĩng g‫ڔ‬n cái sào ki‫ڨ‬u Ñó Ñ‫ږ‬ng mui tàu,
nên gi‫ ڈ‬thuy‫ڤ‬t này b‫ ڰ‬g‫چ‬t b‫ڴ‬. (b) có th‫ ڨ‬Ñó là Ño‫چ‬n cu‫ڶ‬i c‫ے‬a m‫ھ‬t
cây c‫ھ‬t thu phát sóng chÃng. NhŰng nghé Ñi nghé l‫چ‬i nhŰ v‫ې‬a r‫ڸ‬i
thì dۖ Ñoán này t‫ ڴ‬ra b‫ڊ‬t kh‫ڈ‬. Thêm n‫۔‬a, v‫ ڰ‬trí h‫ۈ‬p lý hšn c‫ ڈ‬cho
c‫ھ‬t thu phát sóng ki‫ڨ‬u ‫ڊ‬y ph‫ڈ‬i là ch‫ ڼ‬cao nh‫ڊ‬t c‫ی‬a chi‫ڤ‬c phà, t‫ێ‬c
trên nóc bu‫ڸ‬ng lái. (c) M‫ۊ‬c Ñích c‫ی‬a cây sào là Ñ‫ ڨ‬ch‫ ڮ‬ra hŰ‫ۀ‬ng
chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a chi‫ڤ‬c phà.

C‫ی‬ng c‫ ڶ‬cho k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n này, tôi phát hi‫ڬ‬n ra r‫ږ‬ng cây sào n‫ږ‬m
th‫ڊ‬p hšn bu‫ڸ‬ng lái, do Ñó ngŰ‫ۂ‬i c‫ڌ‬m lái có th‫ ڨ‬d‫ ڪ‬dàng quan sát
th‫ڊ‬y. Hšn n‫۔‬a, ph‫ڌ‬n ng‫ڲ‬n sào Ñ‫ ی‬cao hšn ph‫ڌ‬n g‫ڶ‬c, vì th‫ڤ‬, nhìn
t‫ ې‬v‫ ڰ‬trí hoa tiêu, cây sào trông có v‫ ڠ‬vŰšn xa hšn v‫ ڦ‬phía trŰ‫ۀ‬c
mui phà. Thêm n‫۔‬a, v‫ ڰ‬trí hoa tiêu ‫ ۄ‬xích g‫ڌ‬n v‫ ڦ‬Ñ‫ږ‬ng mui phà,
ngŰ‫ۂ‬i c‫ڌ‬m lái h‫ژ‬n s‫ ڢ‬c‫ڌ‬n m‫ھ‬t v‫ڒ‬t ki‫ڨ‬u Ñó ch‫ ڮ‬ra hŰ‫ۀ‬ng Ñi c‫ی‬a
chi‫ڤ‬c phà. Các tàu lai d‫ڔ‬t h‫ژ‬n cĩng c‫ڌ‬n nh‫۔‬ng cây sào nhŰ th‫ڤ‬
cho cùng m‫ۊ‬c Ñích. Gi‫ ڈ‬thuy‫ڤ‬t này kh‫ ڈ‬dé hšn nhi‫ڦ‬u so v‫ۀ‬i hai ý
nghé trŰ‫ۀ‬c nên tôi ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n. Tôi xác quy‫ڤ‬t cho k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n r‫ږ‬ng cái
sào g‫ڔ‬n Ñ‫ږ‬ng mui phà dùng Ñ‫ ڨ‬ch‫ ڮ‬cho hoa tiêu bi‫ڤ‬t hŰ‫ۀ‬ng chuy‫ڨ‬n
Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a chi‫ڤ‬c phà, giúp anh ta b‫ ڠ‬lái ÑŰ‫ۈ‬c chính xác.”
M‫ھ‬t tình 3. “Khi r‫ے‬a c‫ڶ‬c v‫چ‬i trong nŰ‫ۀ‬c xà phòng r‫ڸ‬i Ñ‫ڜ‬t úp trên khay,
hu‫ڶ‬ng Ñšn
bong bóng xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n ngoài rìa mi‫ڬ‬ng c‫ڶ‬c r‫ڸ‬i chui vào bên trong
gi‫ڈ‬n v‫ڦ‬
ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh c‫ڶ‬c. T‫چ‬i sao? Vi‫ڬ‬c bong bóng xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n bên ngoài mi‫ڬ‬ng c‫ڶ‬c cho
liên quan th‫ڊ‬y có không khí, mà theo tôi ghi nh‫ڒ‬n, ph‫ڈ‬i thoát ra t‫ ې‬phía
Ñ‫ڤ‬n thí
trong c‫ڶ‬c. Tôi th‫ڊ‬y nŰ‫ۀ‬c xà phòng trên khay ngÃn không khí bên
nghi‫ڬ‬m
trong c‫ڶ‬c thoát ra, ch‫ ڮ‬còn kh‫ ڈ‬nÃng b‫ ڰ‬các bong bóng khí gi‫ ۔‬l‫چ‬i.
NhŰng t‫چ‬i sao không khí l‫چ‬i thoát ra kh‫ڴ‬i cái c‫ڶ‬c? Không có v‫ڒ‬t
ch‫ڊ‬t nào Ñi vào Ñ‫ ڨ‬Ñ‫ڎ‬y khí ra ngoài. NhŰ v‫ڒ‬y ch‫ڔ‬c h‫ژ‬n là khí Ñã
 giãn n‫ۄ‬. Khí giãn n‫ ۄ‬do nhi‫ڬ‬t Ñ‫ ھ‬tÃng ho‫ڜ‬c do áp su‫ڊ‬t gi‫ڈ‬m, ho‫ڜ‬c
c‫ ڈ‬hai. Li‫ڬ‬u không khí có b‫ ڰ‬làm nóng lên sau khi v‫ۀ‬t c‫ڶ‬c ra kh‫ڴ‬i
nŰ‫ۀ‬c xà phòng? Rõ ràng không ph‫ڈ‬i do không khí l‫ڐ‬n trong nŰ‫ۀ‬c
xà phòng. N‫ڤ‬u nguyên nhân do khí nóng, khí l‫چ‬nh nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh Ñã l‫ڲ‬t
vào c‫ڶ‬c khi ta chuy‫ڨ‬n cái c‫ڶ‬c t‫ ې‬nŰ‫ۀ‬c xà phòng sang khay. Tôi
làm th‫ ے‬Ñ‫ ڨ‬th‫ڊ‬y sۖ hoán chuy‫ڨ‬n này có thۖc hay không b‫ږ‬ng cách
v‫ۀ‬t thêm ra vài chi‫ڤ‬c c‫ڶ‬c n‫۔‬a trong khi v‫ۀ‬i m‫ھ‬t vài chi‫ڤ‬c khác tôi
còn l‫ڔ‬c qua l‫ڔ‬c l‫چ‬i Ñ‫ ڨ‬ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n lùa ÑŰ‫ۈ‬c khí l‫چ‬nh vào trong. M‫ھ‬t
vài chi‫ڤ‬c c‫ڶ‬c tôi v‫ڐ‬n gi‫ ۔‬nguyên tŰ th‫ ڤ‬úp Ñ‫ ڨ‬khí l‫چ‬nh không l‫ڲ‬t
vào ÑŰ‫ۈ‬c. Bong bóng xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n bên ngoài mi‫ڬ‬ng t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng
chi‫ڤ‬c c‫ڶ‬c v‫ۀ‬t ra theo cách Ñ‫ڌ‬u và không xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n trên nh‫۔‬ng
chi‫ڤ‬c v‫ۀ‬t theo cách sau. NhŰ v‫ڒ‬y có th‫ ڨ‬suy Ñoán c‫ی‬a tôi là Ñúng.
Không khí phía ngoài ch‫ڔ‬c h‫ژ‬n Ñã n‫ ۄ‬ra do nhi‫ڬ‬t Ñ‫ ھ‬c‫ڶ‬c, Ñi‫ڦ‬u này
lý gi‫ڈ‬i sۖ xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n c‫ی‬a nh‫۔‬ng bong bóng phía ngoài mi‫ڬ‬ng c‫ڶ‬c.

NhŰng t‫چ‬i sao b‫ڲ‬t khí sau Ñó l‫چ‬i di chuy‫ڨ‬n vào phía trong c‫ڶ‬c?
L‫چ‬nh thì co l‫چ‬i. Nh‫۔‬ng cái c‫ڶ‬c ngu‫ھ‬i d‫ڌ‬n và khí bên trong cĩng
v‫ڒ‬y. M‫ڊ‬t s‫ێ‬c cÃng b‫ ڦ‬m‫ڜ‬t, các bong bóng vì th‫ ڤ‬xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n bên
trong c‫ڶ‬c. Ð‫ ڨ‬cho ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n, tôi ki‫ڨ‬m tra b‫ږ‬ng cách Ñ‫ڜ‬t m‫ھ‬t cái
tách Ñۖng nŰ‫ۀ‬c Ñá lên trên c‫ڶ‬c khi mà bong bóng xà phòng v‫ڐ‬n
Ñang hình thành bên ngoài c‫ڶ‬c. Các bong bóng nhanh chóng Ñi
ngŰ‫ۈ‬c vào trong.”
Ba tình Ba ví d‫ ۊ‬trên ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ ی‬ý ch‫ڲ‬n ra Ñ‫ ڨ‬t‫چ‬o thành m‫ھ‬t chu‫ڼ‬i tình
hu‫ڶ‬ng này
hu‫ڶ‬ng d‫ ۊ‬cho suy nghé ph‫ڈ‬n thân, Ñi t‫ ې‬m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬sš Ñ‫ژ‬ng t‫ۀ‬i ph‫ێ‬c
l‫ڒ‬p thành
m‫ھ‬t chu‫ڼ‬i t‫چ‬p d‫ڌ‬n. Tình hu‫ڶ‬ng Ñ‫ڌ‬u tiên cho th‫ڊ‬y lo‫چ‬i suy nghé ai cĩng g‫ڜ‬p
ph‫ڈ‬i trong cu‫ھ‬c s‫ڶ‬ng, trong Ñó các d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n cĩng nhŰ cách x‫ ے‬lý
chúng Ñ‫ڦ‬u không ÑŰa ta vŰ‫ۈ‬t ra ngoài khuôn kh‫ ں‬kinh nghi‫ڬ‬m
 thŰ‫ۂ‬ng ngày. Tình hu‫ڶ‬ng sau cùng trình bày trong Ñó c‫ ڈ‬v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬
l‫ڐ‬n phŰšng cách gi‫ڈ‬i Ñáp Ñ‫ڦ‬u không th‫ ڨ‬x‫ڈ‬y ra tr‫ ې‬phi v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng
ai Ñã ít nhi‫ڦ‬u ÑŰ‫ۈ‬c d‫چ‬y v‫ ڦ‬khoa h‫ڲ‬c. Tình hu‫ڶ‬ng th‫ ێ‬hai t‫چ‬o ra
m‫ھ‬t sۖ chuy‫ڨ‬n ti‫ڤ‬p tۖ nhiên; nh‫۔‬ng v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u trong tình hu‫ڶ‬ng Ñó
Ñ‫ڦ‬u có s‫ښ‬n trong ph‫چ‬m vi kinh nghi‫ڬ‬m s‫ڶ‬ng thŰ‫ۂ‬ng nh‫ڒ‬t và không
có gì là chuyên sâu; nhŰng v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬, thay vì có liên quan trۖc ti‫ڤ‬p
Ñ‫ڤ‬n công vi‫ڬ‬c c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i kia, nó l‫چ‬i n‫ڈ‬y sinh gián ti‫ڤ‬p t‫ ې‬ho‫چ‬t
Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a anh ta, và theo Ñó Ñòi h‫ڴ‬i m‫ھ‬t sۖ chú tâm có ph‫ڌ‬n thiên
v‫ ڦ‬lý thuy‫ڤ‬t và vô v‫ ڰ‬l‫ۈ‬i. Chúng ta s‫ ڢ‬Ñ‫ ڦ‬c‫ڒ‬p Ñ‫ڤ‬n, trong chŰšng
sau, sۖ ti‫ڤ‬n tri‫ڨ‬n c‫ی‬a suy nghé tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng kh‫ۄ‬i phát t‫ ې‬sۖ chú tâm
theo cách tŰšng Ñ‫ڶ‬i thi‫ڤ‬t thۖc và trۖc ti‫ڤ‬p; còn t‫چ‬i Ñây chúng ta
ch‫ ڮ‬quan tâm t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng thành t‫ ڶ‬có chung trong c‫ ڈ‬m‫ڊ‬y c‫ڊ‬p Ñ‫ھ‬
suy nghé Ñó.
NÃm bŰ‫ۀ‬c Qua kh‫ڈ‬o sát, m‫ڼ‬i ví d‫ ۊ‬Ñ‫ڦ‬u cho th‫ڊ‬y rõ, dù ít dù nhi‫ڦ‬u, nÃm
tách bi‫ڬ‬t
bŰ‫ۀ‬c tách bi‫ڬ‬t theo logic: (i) m‫ھ‬t cái khó ÑŰ‫ۈ‬c thâu nh‫ڒ‬n; (ii)
trong ph‫ڈ‬n
t‫ڮ‬nh ph‫چ‬m vi và Ñ‫ڰ‬nh nghéa c‫ی‬a nó; (iii) Ñ‫ ڦ‬xu‫ڊ‬t cho m‫ھ‬t gi‫ڈ‬i pháp kh‫ڈ‬
dé; (iv) sۖ tri‫ڨ‬n khai b‫ږ‬ng cách l‫ڒ‬p lu‫ڒ‬n cho nh‫۔‬ng cÃn c‫ ێ‬c‫ی‬a Ñ‫ڦ‬
xu‫ڊ‬t (v) ti‫ڤ‬p t‫ۊ‬c quan sát và thۖc nghi‫ڬ‬m Ñ‫ ڨ‬Ñi Ñ‫ڤ‬n ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n
ho‫ڜ‬c bác b‫ ڴ‬Ñ‫ ڦ‬xu‫ڊ‬t; t‫ێ‬c là, m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n Ñ‫ ڨ‬tin theo hay không tin
theo.
1.‘Cái khó’ (a) Khi 1. BŰ‫ۀ‬c Ñ‫ڌ‬u tiên và bŰ‫ۀ‬c hai thŰ‫ۂ‬ng
n‫ڈ‬y sinh thi‫ڤ‬u sۖ
g‫ڔ‬n li‫ڦ‬n v‫ۀ‬i nhau làm m‫ھ‬t. Cái khó có th‫ڨ‬
Ãn kh‫ۀ‬p
gi‫۔‬a c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n ÑŰ‫ۈ‬c v‫ۀ‬i m‫ھ‬t m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬rõ ràng Ñ‫ی‬
phŰšng Ñ‫ ڨ‬khi‫ڤ‬n trí óc suy ngay ra m‫ھ‬t gi‫ڈ‬i pháp
ti‫ڬ‬n và
kh‫ ڈ‬dé cho tình th‫ڊ ڤ‬y, ho‫ڜ‬c m‫ھ‬t sۖ b‫ڊ‬t an
m‫ۊ‬c Ñích
cùng cú s‫ڶ‬c có th‫ڒ ڨ‬p Ñ‫ڤ‬n trŰ‫ۀ‬c, Ñ‫ ڨ‬r‫ڸ‬i
 ÑŰa t‫ۀ‬i h‫ژ‬n m‫ھ‬t n‫ ڼ‬lۖc nh‫ږ‬m khám phá ra Ñâu là v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬. Dù cho
hai bŰ‫ۀ‬c này có tách bi‫ڬ‬t hay hòa l‫ڐ‬n vào nhau, thì v‫ڐ‬n còn Ñó
nhân t‫ ڶ‬ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڊ‬n m‫چ‬nh trong miêu t‫ ڈ‬ban Ñ‫ڌ‬u c‫ی‬a chúng tôi v‫ڦ‬
ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh – Ñó g‫ڲ‬i là tình tr‫چ‬ng bÃn khoÃn hay là v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬nan gi‫ڈ‬i,
‫ ۄ‬tình hu‫ڶ‬ng Ñ‫ڌ‬u tiên trong ba trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p Ñã d‫ڐ‬n ra, cái khó l‫ڎ‬n
vào trong xung Ñ‫ھ‬t gi‫۔‬a m‫ھ‬t bên là nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n trong t‫ڌ‬m tay
và m‫ھ‬t bên là k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬mong Ñ‫ۈ‬i và mu‫ڶ‬n có, gi‫۔‬a m‫ھ‬t bên là c‫ێ‬u
cánh và bên kia là phŰšng ti‫ڬ‬n Ñ‫ ڨ‬Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c c‫ێ‬u cánh ‫ڊ‬y. M‫ۊ‬c
Ñích c‫ی‬a vi‫ڬ‬c gi‫ ۔‬sۖ chú tâm trong m‫ھ‬t lúc nào Ñó, và gi‫ ۂ‬phút
hi‫ڬ‬n h‫۔‬u di‫ڪ‬n ti‫ڤ‬n t‫چ‬i m‫ھ‬t v‫ ڰ‬trí nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh, là không Ñ‫ڸ‬ng nh‫ڊ‬t.
Ð‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng c‫ی‬a hành Ñ‫ھ‬ng suy nghé là làm sao ÑŰa ra ÑŰ‫ۈ‬c sۖ h‫ۈ‬p
nh‫ڊ‬t hai cái Ñó l‫چ‬i. Các Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n Ñã có thì không th‫ ڨ‬tۖ chúng
thay Ñ‫ں‬i ÑŰ‫ۈ‬c; th‫ۂ‬i gian không th‫ ڨ‬trôi ngŰ‫ۈ‬c cĩng nhŰ kho‫ڈ‬ng
cách gi‫۔‬a Ph‫ ڶ‬16 và Ph‫ ڶ‬124 không tۖ thu ng‫ڔ‬n l‫چ‬i. V‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬là
vi‫ڬ‬c khám phá ra nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n ràng bu‫ھ‬c mà khi ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڜ‬t xen
gi‫۔‬a m‫ۊ‬c tiêu ‫ ۄ‬Ñ‫ږ‬ng xa v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng phŰšng ti‫ڬ‬n Ñã bi‫ڤ‬t, nh‫۔‬ng
Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n này s‫ ڢ‬làm chúng hài hòa v‫ۀ‬i nhau.
(b) khi xác Trong tình hu‫ڶ‬ng th‫ ێ‬hai, cái khó ÑŰ‫ۈ‬c thâu nh‫ڒ‬n là sۖ không
Ñ‫ڰ‬nh Ñ‫ڜ‬c
tŰšng thích gi‫۔‬a m‫ھ‬t bên là ni‫ڦ‬m tin ÑŰ‫ۈ‬c suy Ñoán và (t‫چ‬m th‫ۂ‬i)
tính c‫ی‬a
m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬i ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n r‫ږ‬ng cây sào là m‫ھ‬t c‫ھ‬t c‫ۂ‬, v‫ۀ‬i m‫ھ‬t bên là các sۖ ki‫ڬ‬n
tŰ‫ۈ‬ng khác. Gi‫ ڈ‬s‫ ے‬ta coi các thu‫ھ‬c tính g‫ۈ‬i ý cho suy Ñoán cây sào
thành ra cái c‫ھ‬t c‫ ۂ‬là nh‫۔‬ng ch‫ ۔‬cái a, b, c; các thu‫ھ‬c tính ch‫ڶ‬ng
l‫چ‬i suy Ñoán này là nh‫۔‬ng ch‫ ۔‬cái p, q, r. Dé nhiên các thu‫ھ‬c tính
tۖ b‫ڈ‬n thân chúng ch‫ژ‬ng có gì mâu thu‫ڐ‬n nhau; nhŰng khi ÑŰa
d‫ڐ‬n trí nghé t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n khác nhau và không phù h‫ۈ‬p,
chúng thành ra xung Ñ‫ھ‬t – v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬t‫ ې‬Ñó mà ra. T‫چ‬i Ñây Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng
 là vi‫ڬ‬c phát hi‫ڬ‬n ra m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng nào Ñó (O), mà a, b, c và p, q, r
Ñ‫ڦ‬u có th‫ ڨ‬cùng lúc là thu‫ھ‬c tính – ví d‫ ۊ‬nhŰ trong tình hu‫ڶ‬ng Ñ‫ڌ‬u
tiên, Ñó là vi‫ڬ‬c phát ki‫ڤ‬n m‫ھ‬t ti‫ڤ‬n trình hành Ñ‫ھ‬ng mà theo Ñó, nó
t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p các Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n s‫ښ‬n có l‫چ‬i và cùng v‫ۀ‬i k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬t‫چ‬o nên m‫ھ‬t
cái toàn th‫ ڨ‬duy nh‫ڊ‬t. PhŰšng cách c‫ی‬a gi‫ڈ‬i pháp cĩng h‫ڬ‬t nhŰ
th‫ڤ‬: vi‫ڬ‬c phát hi‫ڬ‬n ra các thu‫ھ‬c tính trung gian (v‫ ڰ‬trí c‫ی‬a bu‫ڸ‬ng
lái, c‫ی‬a cây sào, sۖ c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t ph‫ڈ‬i có m‫ھ‬t ch‫ ڮ‬d‫ڐ‬n cho phŰšng
hŰ‫ۀ‬ng c‫ی‬a con thuy‫ڦ‬n), tŰ‫ۈ‬ng trŰng b‫ۄ‬i các ch‫ ۔‬d, g, l, o, khi mà
g‫ڔ‬n k‫ڤ‬t l‫چ‬i v‫ۀ‬i nhau theo cách khác Ñi thì chúng l‫چ‬i hóa thành các
Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m không tŰšng thích nhau.
(c) khi gi‫ڈ‬i Trong ví d‫ ۊ‬th‫ ێ‬ba, m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i quan sát Ñã quen v‫ۀ‬i ý tŰ‫ۄ‬ng
thích m‫ھ‬t
v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng quy lu‫ڒ‬t tۖ nhiên hay nh‫۔‬ng sۖ nh‫ڊ‬t quán phát hi‫ڬ‬n th‫ڊ‬y
sۖ ki‫ڬ‬n
không cái gì Ñó không bình thŰ‫ۂ‬ng ho‫ڜ‬c cá bi‫ڬ‬t trong chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a
mong Ñ‫ۈ‬i nh‫۔‬ng b‫ڲ‬t nŰ‫ۀ‬c xà phòng, v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬Ñ‫ڜ‬t ra là quy gi‫ڈ‬n nh‫۔‬ng cái b‫ڊ‬t
thŰ‫ۂ‬ng th‫ڊ‬y rõ Ñó vào trong nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c thu‫ھ‬c v‫ ڦ‬các quy lu‫ڒ‬t
Ñã ÑŰ‫ۈ‬c th‫ې‬a nh‫ڒ‬n, ‫ ۄ‬Ñây phŰšng cách gi‫ڈ‬i quy‫ڤ‬t cĩng là làm sao
tìm ki‫ڤ‬m nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n trung gian theo Ñó k‫ڤ‬t n‫ڶ‬i, b‫ږ‬ng nh‫۔‬ng
liên k‫ڤ‬t quen thu‫ھ‬c, nh‫۔‬ng chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng có v‫ ڠ‬khác thŰ‫ۂ‬ng c‫ی‬a
b‫ڲ‬t xà phòng v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n theo sau các quá trình ÑŰ‫ۈ‬c
xem nhŰ có hi‫ڬ‬u lۖc.
2. Ð‫ڰ‬nh 2. NhŰ Ñã Ñ‫ ڦ‬c‫ڒ‬p, hai bŰ‫ۀ‬c Ñ‫ڌ‬u tiên, c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n v‫ ڦ‬m‫ھ‬t tình
nghéa v‫ڦ‬
tr‫چ‬ng b‫ڊ‬t nh‫ڊ‬t, hay là cái khó, cùng nh‫۔‬ng Ñ‫ھ‬ng tác quan sát h‫ڌ‬u
cái khó
xác Ñ‫ڰ‬nh Ñ‫ڜ‬c tính c‫ی‬a cái khó, có th‫ڨ‬, trong trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh,
nh‫ڒ‬p vào làm m‫ھ‬t. Trong nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p hoàn toàn m‫ۀ‬i l‫چ‬
ho‫ڜ‬c gây b‫ڶ‬i r‫ڶ‬i b‫ڊ‬t thŰ‫ۂ‬ng, cái khó, tuy v‫ڒ‬y, ban Ñ‫ڌ‬u có v‫ ڠ‬xu‫ڊ‬t
hi‫ڬ‬n nhŰ m‫ھ‬t ch‫ڊ‬n Ñ‫ھ‬ng, m‫ھ‬t sۖ xáo tr‫ھ‬n c‫ڈ‬m xúc hay ít nhi‫ڦ‬u
c‫ڈ‬m giác mš h‫ ڸ‬v‫ ڦ‬m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u ÑŰ‫ۂ‬ng Ñ‫ھ‬t, hay Ñi‫ڦ‬u gì m‫ڔ‬c m‫ۀ‬, xa
l‫چ‬, kۘ c‫ۊ‬c, ho‫ڜ‬c ch‫ژ‬ng Ãn nh‫ڒ‬p vào Ñâu. Trong nh‫۔‬ng ví d‫ڊ ۊ‬y, có
nh‫۔‬ng quan sát c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t, ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ ی‬ý tính toán Ñ‫ ڨ‬làm sáng t‫ ڴ‬Ñi‫ڦ‬u
gì gây tr‫ ۄ‬ng‫چ‬i, ho‫ڜ‬c làm rõ Ñ‫ڜ‬c tính c‫ی‬a v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬. Trong ph‫چ‬m vi
r‫ھ‬ng l‫ۀ‬n hšn, sۖ t‫ڸ‬n t‫چ‬i hay không t‫ڸ‬n t‫چ‬i bŰ‫ۀ‬c này t‫چ‬o ra sۖ khác
bi‫ڬ‬t gi‫۔‬a chính suy tŰ, hay là sۖ suy tŰ phê phán không sš su‫ڊ‬t
v‫ۀ‬i suy nghé không ki‫ڨ‬m soát, ‫ ۄ‬ch‫ ڼ‬nào còn chŰa có Ñ‫ ی‬sۖ ch‫ڰ‬u
Ñۖng hòng Ñ‫ڰ‬nh v‫ ڰ‬ÑŰ‫ۈ‬c cái khó, thì nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý cho gi‫ڈ‬i pháp
h‫ژ‬n s‫ ڢ‬ít nhi‫ڦ‬u vu vš. TŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng m‫ھ‬t bác sé ÑŰ‫ۈ‬c m‫ۂ‬i Ñ‫ڤ‬n
khám cho m‫ھ‬t b‫ڬ‬nh nhân. B‫ڬ‬nh nhân nói v‫ۀ‬i bác sé Ñi‫ڦ‬u gì Ñó sai;
b‫ږ‬ng con m‫ڔ‬t ngh‫ ڦ‬nghi‫ڬ‬p, ch‫ ڮ‬c‫ڌ‬n nhìn qua, v‫ ڰ‬bác sé Ñã b‫ڔ‬t ÑŰ‫ۈ‬c
nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u cÃn b‫ڬ‬nh nào Ñó. NhŰng ch‫ې‬ng nào anh ta cho
phép tâm trí mình suy Ñoán t‫ۀ‬i cÃn b‫ڬ‬nh Ñ‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t này mà b‫ ڴ‬qua
soi xét k۞ càng, ÑŰa nó thành ra ngay m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n rõ ràng, thì
nh‫۔‬ng cân nh‫ڔ‬c có cš s‫ ۄ‬khoa h‫ڲ‬c c‫ی‬a anh ta s‫ ڢ‬b‫ ڰ‬c‫ڔ‬t c‫ۊ‬t ch‫ې‬ng
Ñó. M‫ھ‬t ph‫ڌ‬n ch‫ ی‬y‫ڤ‬u trong tay ngh‫ ڦ‬c‫ی‬a v‫ ڰ‬y sé, v‫ۀ‬i tŰ cách m‫ھ‬t
bác sé th‫چ‬o ngh‫ڦ‬, là ngÃn ch‫ڜ‬n nh‫۔‬ng suy Ñoán n‫ڈ‬y ra ban Ñ‫ڌ‬u;
th‫ڒ‬m chí, thۖc sۖ, trì hoãn ÑŰa ra m‫ھ‬t g‫ۈ‬i ý quá Ű rõ ràng cho Ñ‫ڤ‬n
khi nào mà Ñi‫ڦ‬u gây âu lo – b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t c‫ی‬a v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬-Ñã ÑŰ‫ۈ‬c khám
phá hoàn toàn. Trong trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p c‫ی‬a th‫ڌ‬y thu‫ڶ‬c quá trình này g‫ڲ‬i
là ch‫ڎ‬n Ñoán, nhŰng vi‫ڬ‬c tìm tòi tŰšng tۖ th‫ ڤ‬cĩng là Ñòi h‫ڴ‬i c‫ڌ‬n
ph‫ڈ‬i có trong m‫ڲ‬i tình hu‫ڶ‬ng m‫ۀ‬i l‫ چ‬và ph‫ێ‬c t‫چ‬p Ñ‫ ڨ‬tránh h‫ڊ‬p t‫ڊ‬p
lao vào m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n, c‫ڶ‬t lõi c‫ی‬a suy nghé phê phán là m‫ھ‬t phán
quy‫ڤ‬t có Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n; và c‫ڶ‬t lõi c‫ی‬a vi‫ڬ‬c trì hoãn có Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n này là
sۖ truy xét nh‫ږ‬m xác Ñ‫ڰ‬nh b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t c‫ی‬a v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬trŰ‫ۀ‬c khi ti‫ڤ‬n Ñ‫ڤ‬n
nh‫۔‬ng n‫ ڼ‬lۖc thۖc thi gi‫ڈ‬i pháp. Ði‫ڦ‬u này, hšn t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng th‫ێ‬
khác, chuy‫ڨ‬n hóa nh‫۔‬ng suy Ñoán thu‫ڌ‬n túy thành suy Ñoán có
 ki‫ڨ‬m nghi‫ڬ‬m, ÑŰa ra nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n dۖa trên b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng.
3. N‫ڈ‬y 3. Nhân t‫ ڶ‬th‫ ێ‬ba là sۖ g‫ۈ‬i ý. Tình hu‫ڶ‬ng trong Ñó sۖ b‫ڶ‬i r‫ڶ‬i
sinh g‫ۈ‬i ý
xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n làm phát sinh cái chŰa ÑŰ‫ۈ‬c c‫ڈ‬m giác thâu nh‫ڒ‬n: v‫ ڰ‬trí
cho m‫ھ‬t
sۖ gi‫ڈ‬i hi‫ڬ‬n t‫چ‬i, ý nghé v‫ ڦ‬tàu Ñi‫ڬ‬n ng‫ڌ‬m ho‫ڜ‬c tàu ray trên cao; cây sào
thích ho‫ڜ‬c trŰ‫ۀ‬c m‫ڔ‬t; ý tŰ‫ۄ‬ng v‫ ڦ‬cái c‫ھ‬t treo c‫ۂ‬, m‫ھ‬t v‫ڒ‬t trang trí, m‫ھ‬t d‫ۊ‬ng
gi‫ڈ‬i pháp
c‫ ۊ‬thu phát sóng vô tuy‫ڤ‬n; các bong bóng xà phòng, quy lu‫ڒ‬t v‫ڒ‬t
kh‫ ڈ‬dé
th‫ ڨ‬giãn n‫ ۄ‬khi nóng và co l‫چ‬i khi l‫چ‬nh. (a) sۖ g‫ۈ‬i ý chính là trung
tâm c‫ی‬a suy lu‫ڒ‬n; nó liên quan t‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c Ñi t‫ ې‬cái hi‫ڬ‬n h‫۔‬u Ñ‫ڤ‬n cái
v‫ڔ‬ng m‫ڜ‬t. Do Ñó, nó ít nhi‫ڦ‬u có tính suy Ñoán, phiêu lŰu. Vì suy
Ñoán vŰ‫ۈ‬t ra ngoài cái thۖc t‫ ڤ‬hi‫ڬ‬n h‫۔‬u, nó liên h‫ ڬ‬t‫ۀ‬i m‫ھ‬t sۖ
bÃng qua, m‫ھ‬t cú nh‫ڈ‬y lên, mà tính Ñúng Ñ‫ڔ‬n c‫ی‬a nó không th‫ڨ‬
b‫ڈ‬o Ñ‫ڈ‬m trŰ‫ۀ‬c m‫ھ‬t cách tuy‫ڬ‬t Ñ‫ڶ‬i, b‫ڊ‬t k‫ ڨ‬Ñã ÑŰ‫ۈ‬c phòng ng‫ې‬a th‫ڤ‬
nào Ñi n‫۔‬a. Vi‫ڬ‬c ki‫ڨ‬m soát nó là gián ti‫ڤ‬p, m‫ھ‬t m‫ڜ‬t có liên quan
Ñ‫ڤ‬n sۖ hình thành nh‫۔‬ng thói quen c‫ی‬a trí nghé mà nó v‫ڶ‬n dé Ñã
táo b‫چ‬o (m‫چ‬nh d‫چ‬n) và c‫ڈ‬nh giác; và m‫ڜ‬t khác, liên quan Ñ‫ڤ‬n vi‫ڬ‬c
lۖa ch‫ڲ‬n và s‫ڔ‬p x‫ڤ‬p nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n riêng bi‫ڬ‬t dۖa trên nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c
mà sۖ g‫ۈ‬i ý Ñã ÑŰa ra. (b) K‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i ý ra ch‫ې‬ng nào còn
chŰa ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n mà ch‫ ڮ‬ÑŰ‫ۈ‬c coi là t‫چ‬m th‫ۂ‬i s‫ ڢ‬t‫چ‬o thành
m‫ھ‬t ý ki‫ڤ‬n. Nh‫۔‬ng t‫ ې‬Ñ‫ڸ‬ng nghéa cho Ñi‫ڦ‬u này là gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh, ph‫ڴ‬ng
Ñoán, dۖ Ñoán, gi‫ ڈ‬thuy‫ڤ‬t, và (trong nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p r‫ڊ‬t c‫ ۊ‬th‫)ڨ‬
là lý thuy‫ڤ‬t, vì r‫ږ‬ng ni‫ڦ‬m tin ÑŰ‫ۈ‬c trì níu, hay là vi‫ڬ‬c trì hoãn m‫ھ‬t
k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n cu‫ڶ‬i cùng trŰ‫ۀ‬c khi có thêm b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng, tùy thu‫ھ‬c ph‫ڌ‬n
nào vào sۖ xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n c‫ی‬a nh‫۔‬ng ph‫ڴ‬ng Ñoán Ñ‫ڶ‬i ch‫ڲ‬i, v‫ۀ‬i ý nghéa
nhŰ là m‫ھ‬t ti‫ڤ‬n trình t‫ڶ‬t nh‫ڊ‬t Ñ‫ ڨ‬nŰšng theo ho‫ڜ‬c m‫ھ‬t sۖ gi‫ڈ‬i
thích kh‫ ڈ‬dé Ñáng Űng thu‫ڒ‬n, vi‫ڬ‬c nuôi dŰ‫ۆ‬ng các g‫ۈ‬i ý Ña d‫چ‬ng
và có th‫ ڨ‬thay th‫ ڤ‬cho nhau là m‫ھ‬t nhân t‫ ڶ‬quan tr‫ڲ‬ng c‫ی‬a vi‫ڬ‬c
 suy nghé Ñ‫ڤ‬n nši Ñ‫ڤ‬n ch‫ڶ‬n.
4. Phân 4. Quá trình phát tri‫ڨ‬n các cÃn c‫ – ێ‬ho‫ڜ‬c, g‫ڲ‬i theo Ñúng thu‫ڒ‬t
gi‫ڈ‬i chi ti‫ڤ‬t
ng‫ ۔‬hšn, các ‫ڎ‬n ý – c‫ی‬a b‫ڊ‬t kۘ ý ki‫ڤ‬n nào Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i b‫ڊ‬t kۘ v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬
m‫ھ‬t ý ki‫ڤ‬n
nào, ÑŰ‫ۈ‬c g‫ڲ‬i là lý gi‫ڈ‬i. Trong khi m‫ھ‬t ý ki‫ڤ‬n ÑŰ‫ۈ‬c suy ra dۖa
trên nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n nào Ñó, vi‫ڬ‬c lý gi‫ڈ‬i l‫چ‬i kh‫ۄ‬i phát t‫ ې‬m‫ھ‬t ý ki‫ڤ‬n.
Ý ki‫ڤ‬n v‫ ڦ‬ÑŰ‫ۂ‬ng ray trên cao ÑŰ‫ۈ‬c tri‫ڨ‬n khai thành ý ki‫ڤ‬n v‫ ڦ‬cái
khó trong vi‫ڬ‬c xác Ñ‫ڰ‬nh ga tàu, quãng th‫ۂ‬i gian m‫ڊ‬t Ñi khi di
chuy‫ڨ‬n, kho‫ڈ‬ng cách gi‫۔‬a ga Ñi và nši c‫ڌ‬n Ñ‫ڤ‬n. Trong ví d‫ ۊ‬th‫ێ‬
hai, ‫ڎ‬n ý v‫ ڦ‬m‫ھ‬t c‫ھ‬t c‫ ۂ‬ÑŰ‫ۈ‬c hình dung ‫ ۄ‬tŰ th‫ ڤ‬th‫ژ‬ng Ñ‫ێ‬ng; Ñ‫ڶ‬i
v‫ۀ‬i m‫ھ‬t d‫ۊ‬ng c‫ ۊ‬thu phát sóng, v‫ ڰ‬trí là ‫ ۄ‬trên ch‫ ڼ‬cao c‫ی‬a con
thuy‫ڦ‬n và, hšn n‫۔‬a, không xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n trên các thuy‫ڦ‬n lai d‫ڔ‬t thông
thŰ‫ۂ‬ng; trong khi ý ki‫ڤ‬n v‫ ڦ‬m‫ھ‬t v‫ڒ‬t ch‫ ڮ‬hŰ‫ۀ‬ng chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a
con tàu, khi tri‫ڨ‬n khai ý ki‫ڤ‬n này, cho th‫ڊ‬y nó có th‫ ڨ‬bao quát t‫ڊ‬t
c‫ ڈ‬các chi ti‫ڤ‬t khác c‫ی‬a tình hu‫ڶ‬ng.

Vi‫ڬ‬c lý gi‫ڈ‬i cho m‫ھ‬t gi‫ڈ‬i pháp ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i ra có tác d‫ۊ‬ng h‫ڬ‬t
nhŰ sۖ quan sát tinh nh‫چ‬y và bao quát gây tác d‫ۊ‬ng lên v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬
nguyên kh‫ۄ‬i. Vi‫ڬ‬c xem xét th‫ڊ‬u Ñáo v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬s‫ ڢ‬tránh cho vi‫ڬ‬c ph‫ڈ‬i
ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n sۖ g‫ۈ‬i ý ngay t‫ ې‬hình th‫ێ‬c ban Ñ‫ڌ‬u c‫ی‬a nó. Nh‫۔‬ng
ph‫ڴ‬ng Ñoán tho‫چ‬t nhìn có v‫ ڠ‬Ñáng tin thŰ‫ۂ‬ng hóa ra không phù
h‫ۈ‬p ho‫ڜ‬c th‫ڒ‬m chí vô lý khi l‫ڌ‬n theo Ñ‫ڤ‬n toàn b‫ ھ‬h‫ ڬ‬qu‫ ڈ‬c‫ی‬a
chúng. Ngay c‫ ڈ‬khi vi‫ڬ‬c lý gi‫ڈ‬i nh‫۔‬ng cÃn c‫ ێ‬c‫ی‬a m‫ھ‬t gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh
không d‫ڐ‬n Ñ‫ڤ‬n vi‫ڬ‬c lo‫چ‬i b‫ ڴ‬nó, thì cĩng làm phát tri‫ڨ‬n ý ki‫ڤ‬n Ñ‫ڤ‬n
m‫ھ‬t hình th‫ێ‬c mà nó tr‫ ۄ‬nên phù h‫ۈ‬p hšn v‫ۀ‬i v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬. Ch‫ ڮ‬khi mà,
l‫ڊ‬y ví d‫ۊ‬, sۖ ph‫ڴ‬ng Ñoán r‫ږ‬ng cây sào là m‫ھ‬t thanh-sào-ch‫ڮ‬-d‫ڐ‬n
ÑŰ‫ۈ‬c tìm tòi ra t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng cÃn c‫ ێ‬c‫ی‬a nó thì kh‫ ڈ‬nÃng ‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng
c‫ی‬a riêng nó cho tình hu‫ڶ‬ng này m‫ۀ‬i ÑŰ‫ۈ‬c phán xét. Nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý
 tho‫چ‬t nghe có v‫ ڠ‬nhŰ t‫ڒ‬n Ñ‫ڎ‬u t‫ڒ‬n Ñâu và Ñiên Ñiên khùng khùng
thŰ‫ۂ‬ng xuyên ÑŰ‫ۈ‬c n‫ڔ‬n ch‫ڮ‬nh l‫چ‬i b‫ږ‬ng cách cung c‫ڊ‬p thêm chi
ti‫ڤ‬t mà theo Ñó l‫چ‬i tr‫ ۄ‬nên thích h‫ۈ‬p và có k‫ڤ‬t qu‫ڈ‬. Sۖ ti‫ڤ‬n tri‫ڨ‬n
c‫ی‬a m‫ھ‬t ý ki‫ڤ‬n thông qua lý gi‫ڈ‬i ít giúp nh‫ڊ‬t cung c‫ڊ‬p nh‫۔‬ng ràng
bu‫ھ‬c xen gi‫۔‬a ho‫ڜ‬c là trung gian có tác d‫ۊ‬ng liên k‫ڤ‬t l‫چ‬i v‫ۀ‬i nhau
thành m‫ھ‬t th‫ ڨ‬th‫ڶ‬ng nh‫ڊ‬t nh‫۔‬ng thái cۖc rõ ràng là trái ngŰ‫ۈ‬c
nhau.
5. Xác 5. BŰ‫ۀ‬c k‫ڤ‬t thúc và k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n là m‫ھ‬t ki‫ڨ‬u nhŰ ch‫ێ‬ng thۖc b‫ږ‬ng
thۖc m‫ھ‬t ý
thۖc nghi‫ڬ‬m, hay là minh xác, cho ý ki‫ڤ‬n ph‫ڴ‬ng Ñoán. Vi‫ڬ‬c lý
ki‫ڤ‬n và
hình thành gi‫ڈ‬i cho th‫ڊ‬y là n‫ڤ‬u ý ki‫ڤ‬n ÑŰ‫ۈ‬c thâu n‫چ‬p, nó kéo theo nh‫۔‬ng h‫ڬ‬
k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n tin qu‫ ڈ‬nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh. T‫ۀ‬i Ñây thì k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n ÑŰ‫ۈ‬c xem là có tính gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh
ch‫ڔ‬c
hay là có Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n. N‫ڤ‬u ta tìm ki‫ڤ‬m và tìm ra t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬các Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n
mà lý thuy‫ڤ‬t Ñòi h‫ڴ‬i, và n‫ڤ‬u ta th‫ڊ‬y thi‫ڤ‬u Ñi nh‫۔‬ng nét Ñ‫ڜ‬c trŰng
mà nh‫۔‬ng lý thuy‫ڤ‬t c‫چ‬nh tranh khác không có, thì khuynh hŰ‫ۀ‬ng
tin vào, ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n, là g‫ڌ‬n nhŰ không th‫ ڨ‬cŰ‫ۆ‬ng l‫چ‬i. Ðôi khi sۖ
quan sát trۖc ti‫ڤ‬p cung c‫ڊ‬p b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng ch‫ێ‬ng thۖc, nhŰ trong ví
d‫ ۊ‬cây sào g‫ڔ‬n trên con thuy‫ڦ‬n. Trong các trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p khác, nhŰ
trong tình hu‫ڶ‬ng v‫ ڦ‬bong bóng xà phòng, ta c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i làm thí
nghi‫ڬ‬m; t‫ێ‬c là các Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ ی‬ý s‫ڔ‬p x‫ڤ‬p phù h‫ۈ‬p v‫ۀ‬i các
Ñòi h‫ڴ‬i c‫ی‬a m‫ھ‬t ý ki‫ڤ‬n hay gi‫ ڈ‬thuy‫ڤ‬t Ñ‫ ڨ‬bi‫ڤ‬t ÑŰ‫ۈ‬c li‫ڬ‬u các k‫ڤ‬t
qu‫ ڈ‬do ý ki‫ڤ‬n Ñó ch‫ ڮ‬ra trên lý thuy‫ڤ‬t có thۖc sۖ x‫ڈ‬y ra không.
N‫ڤ‬u ta phát hi‫ڬ‬n ra r‫ږ‬ng các k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬thí nghi‫ڬ‬m trùng kh‫ۀ‬p v‫ۀ‬i
k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬lý thuy‫ڤ‬t, ho‫ڜ‬c ÑŰ‫ۈ‬c suy ra m‫ھ‬t cách h‫ۈ‬p lý, và n‫ڤ‬u có lý
do Ñ‫ ڨ‬tin r‫ږ‬ng ch‫ ڮ‬có nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n Ñang xem xét m‫ۀ‬i ÑŰa l‫چ‬i
các k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬Ñó, sۖ xác nh‫ڒ‬n là v‫۔‬ng ch‫ڔ‬c Ñ‫ ڨ‬ÑŰa Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n
– ít nh‫ڊ‬t là cho t‫ۀ‬i ch‫ې‬ng nào các sۖ ki‫ڬ‬n trái ngŰ‫ۈ‬c báo hi‫ڬ‬u r‫ږ‬ng
 nên thay Ñ‫ں‬i nó.
Suy nghé Quan sát t‫ڸ‬n t‫چ‬i c‫ ڈ‬vào lúc ban Ñ‫ڌ‬u và lúc k‫ڤ‬t thúc quá trình: ‫ۄ‬
xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n
lúc ban Ñ‫ڌ‬u, nó xác Ñ‫ڰ‬nh rành r‫ ڢ‬và chính xác b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t c‫ی‬a cái
gi‫۔‬a các
quan sát khó ph‫ڈ‬i ÑŰšng Ñ‫ڌ‬u; và vào lúc k‫ڤ‬t thúc, nó ki‫ڨ‬m nghi‫ڬ‬m l‫چ‬i giá
lúc Ñ‫ڌ‬u và tr‫ ڰ‬c‫ی‬a m‫ھ‬t s‫ ڶ‬k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n v‫ ڢ‬ra t‫ ې‬gi‫ ڈ‬thuy‫ڤ‬t. N‫ږ‬m gi‫۔‬a hai Ñi‫ڨ‬m Ñ‫ڌ‬u
lúc cu‫ڶ‬i
quan sát Ñó, chúng ta th‫ڊ‬y nh‫۔‬ng khía c‫چ‬nh trí tu‫ ڬ‬riêng bi‫ڬ‬t hšn
c‫ی‬a toàn b‫ ھ‬chu trình suy nghé: (i) suy lu‫ڒ‬n, sۖ g‫ۈ‬i ý ra m‫ھ‬t cách
gi‫ڈ‬i thích ho‫ڜ‬c gi‫ڈ‬i pháp; và sۖ lý gi‫ڈ‬i, sۖ phát tri‫ڨ‬n các cÃn c‫ ێ‬và
‫ڎ‬n ý c‫ی‬a g‫ۈ‬i ý Ñ‫ ڦ‬xu‫ڊ‬t. Lý gi‫ڈ‬i Ñòi h‫ڴ‬i quan sát thۖc nghi‫ڬ‬m Ñ‫ڨ‬
xác nh‫ڒ‬n nó, trong khi thí nghi‫ڬ‬m ch‫ ڮ‬có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c ti‫ڤ‬n hành cách
ít t‫ڶ‬n kém và có k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬dۖa trên m‫ھ‬t ý ki‫ڤ‬n v‫ڶ‬n ÑŰ‫ۈ‬c t‫چ‬m l‫ڒ‬p
thông qua lý gi‫ڈ‬i.
M‫ھ‬t Ñ‫ڌ‬u M‫ھ‬t trí nghé có kۜ lu‫ڒ‬t, hay Ñã ÑŰ‫ۈ‬c rèn luy‫ڬ‬n m‫ھ‬t cách logic
óc có rèn
– m‫ۊ‬c tiêu c‫ی‬a quá trình giáo d‫ۊ‬c – là trí óc có th‫ ڨ‬quy‫ڤ‬t Ñ‫ڰ‬nh c‫ڌ‬n
luy‫ڬ‬n Ñánh
giá m‫ێ‬c ph‫ڈ‬i ti‫ڤ‬n hành m‫ڼ‬i bŰ‫ۀ‬c suy nghé này t‫ۀ‬i m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬nào trong b‫ڊ‬t c‫ێ‬
Ñ‫ ھ‬m‫ڼ‬i tình hu‫ڶ‬ng c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬nào. Không th‫ ڨ‬Ñ‫ ڦ‬ra m‫ھ‬t quy t‫ڔ‬c c‫ێ‬ng nh‫ڔ‬c
bŰ‫ۀ‬c sao
nào. C‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i ‫ێ‬ng Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i m‫ڼ‬i trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p nhŰ nó x‫ڈ‬y ra, dۖa vào
cho khéo
trong m‫ھ‬t m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬quan tr‫ڲ‬ng c‫ی‬a trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p và trong b‫ڶ‬i c‫ڈ‬nh mà nó x‫ڈ‬y
tình hu‫ڶ‬ng ra. Ch‫ڰ‬u Ñۖng quá nhi‫ڦ‬u trong trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p này cĩng ng‫ڶ‬c ngh‫ڤ‬ch
nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh
– hay là không logic – nhŰ là quá h‫ۂ‬i h‫ۈ‬t trong trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p kia.
Xét t‫ ې‬m‫ھ‬t cۖc, h‫ڌ‬u nhŰ b‫ڊ‬t c‫ ێ‬k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n nào Ñ‫ڈ‬m b‫ڈ‬o cho m‫ھ‬t
hành Ñ‫ھ‬ng t‫ێ‬c th‫ۂ‬i và nh‫ڊ‬t quán có khi l‫چ‬i t‫ڶ‬t hšn m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n trì
hoãn quá lâu; trong khi ‫ ۄ‬cۖc kia, có th‫ ڨ‬trì hoãn Ñi Ñ‫ڤ‬n k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n
trong m‫ھ‬t th‫ۂ‬i gian dài – có khi c‫ ڈ‬cu‫ھ‬c Ñ‫ۂ‬i. Trí nghé ÑŰ‫ۈ‬c rèn
luy‫ڬ‬n là trí óc n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t ÑŰ‫ۈ‬c t‫ڶ‬t nh‫ڊ‬t m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬quan sát, vi‫ڬ‬c hình
thành ý ki‫ڤ‬n, lý gi‫ڈ‬i, và nh‫۔‬ng ki‫ڨ‬m nghi‫ڬ‬m c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t cho b‫ڊ‬t c‫ێ‬
trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p Ñ‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t nào, và nó t‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c t‫ڶ‬i Ña, cho nh‫۔‬ng
suy nghé tŰšng lai, nh‫۔‬ng sai l‫ڌ‬m Ñã ph‫چ‬m ph‫ڈ‬i trong quá kh‫ێ‬.
Ði‫ڦ‬u quan tr‫ڲ‬ng là trí nghé c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i nh‫چ‬y bén v‫ۀ‬i các v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬và
có k۞ nÃng trong các phŰšng pháp t‫ڊ‬n công và gi‫ڈ‬i quy‫ڤ‬t.
 ChŰšng VII
Suy lu‫ڒ‬n h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng: quy n‫چ‬p và di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch

§1. Chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng kép c‫ی‬a Sۖ ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh

D‫ڰ‬ch K‫ڣ‬T QU‫ ڇ‬Ñ‫ڜ‬c thù c‫ی‬a hành Ñ‫ھ‬ng suy nghé nhŰ ta th‫ڊ‬y là vi‫ڬ‬c
chuy‫ڨ‬n
t‫ ں‬ch‫ێ‬c các sۖ vi‫ڬ‬c và Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n v‫ڶ‬n dé Ñ‫ێ‬ng tách bi‫ڬ‬t, xé l‫ ڠ‬và
ti‫ڤ‬n thoái
gi‫۔‬a các b‫ڊ‬t tŰšng h‫ۈ‬p, thành m‫ھ‬t t‫ ں‬h‫ۈ‬p phát huy tác d‫ۊ‬ng khi ÑŰa vào
sۖ ki‫ڬ‬n và trong Ñó nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i k‫ڤ‬t n‫ڶ‬i, ràng bu‫ھ‬c hay nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i liên h‫ڬ‬
ý nghéa
trung gian. Nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c x‫ڈ‬y ra là nh‫۔‬ng d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n, nguyên li‫ڬ‬u
thô cho tŰ duy; cái v‫ ڠ‬thi‫ڤ‬u rành m‫چ‬ch c‫ی‬a chúng làm bÃn khoÃn
và gây kích thích suy tŰ. Sau Ñó, m‫ھ‬t ý nghéa nào Ñó s‫ ڢ‬ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i
ra mà, gi‫ ڈ‬d‫ ۊ‬ý nghéa Ñó có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c minh ch‫ێ‬ng, nó s‫ ڢ‬t‫چ‬o nên
m‫ھ‬t t‫ں‬ng th‫ ڨ‬trong Ñó các lo‫چ‬i d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n v‫ۊ‬n l‫ ڠ‬và dŰ‫ۂ‬ng nhŰ
không Ãn nh‫ڒ‬p tìm th‫ڊ‬y ch‫ ڼ‬Ñ‫ێ‬ng Ñích Ñáng c‫ی‬a chúng. Ý nghéa
Ñó Ñóng vai trò nhŰ m‫ھ‬t b‫ ڬ‬phóng tinh th‫ڌ‬n, m‫ھ‬t quan Ñi‫ڨ‬m nh‫ڒ‬n
th‫ێ‬c, Ñ‫ ڨ‬t‫ ې‬Ñó quay ra ghi nh‫ڒ‬n và Ñ‫ڰ‬nh nghéa nh‫۔‬ng d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n thô
m‫ھ‬t cách c‫ڎ‬n tr‫ڲ‬ng hšn, Ñ‫ ڨ‬tìm ki‫ڤ‬m các quan sát m‫ۀ‬i, và b‫ږ‬ng
cách th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m m‫ ۄ‬ra nh‫۔‬ng hoàn c‫ڈ‬nh v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n Ñã
b‫ ڰ‬thay Ñ‫ں‬i.
Phép quy Do Ñó ta có m‫ھ‬t chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng kép trong m‫ڲ‬i suy tŰ ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh:
n‫چ‬p và
sۖ chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng t‫ ې‬nh‫۔‬ng d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n r‫ۂ‬i r‫چ‬c l‫ھ‬n x‫ھ‬n Ñã bi‫ڤ‬t ti‫ڤ‬n Ñ‫ڤ‬n
di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch
m‫ھ‬t tình hu‫ڶ‬ng toàn v‫ڞ‬n (hay bao quát); và t‫ ې‬cái t‫ں‬ng th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c
g‫ۈ‬i ra này – t‫ێ‬c là cái mang m‫ھ‬t ý nghéa, m‫ھ‬t ý ki‫ڤ‬n – tr‫ ۄ‬lui v‫ڦ‬
nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c riêng r‫ڢ‬, Ñ‫ ڨ‬r‫ڸ‬i Ñem k‫ڤ‬t n‫ڶ‬i chúng l‫چ‬i v‫ۀ‬i nhau và
 v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c m‫ۀ‬i hšn mà ý ki‫ڤ‬n ‫ڊ‬y hŰ‫ۀ‬ng Ñ‫ڤ‬n. Ð‫چ‬i Ñ‫ڨ‬,
chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng th‫ ێ‬nh‫ڊ‬t g‫ڲ‬i là quy n‫چ‬p, chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng th‫ ێ‬hai là di‫ڪ‬n
d‫ڰ‬ch. M‫ھ‬t hành vi tŰ duy hoàn ch‫ڮ‬nh liên quan t‫ۀ‬i c‫ ڈ‬hai chuy‫ڨ‬n
Ñ‫ھ‬ng Ñó – nghéa là, nó liên quan Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t tŰšng tác Ñ‫ڔ‬c d‫ۊ‬ng gi‫۔‬a
m‫ھ‬t bên là nh‫۔‬ng suy xét cá bi‫ڬ‬t Ñã ÑŰ‫ۈ‬c quan sát nh‫ڒ‬p tâm (hay
ÑŰ‫ۈ‬c h‫ڸ‬i tŰ‫ۄ‬ng) v‫ۀ‬i m‫ھ‬t bên là nh‫۔‬ng ý nghéa (khái quát) có s‫ێ‬c
lay Ñ‫ھ‬ng sâu xa.
H‫ڊ‬p t‫ڊ‬p Tuy nhiên, v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng kép Ñi t‫ۀ‬i và tr‫ ۄ‬lui t‫ ې‬m‫ھ‬t ý nghéa này
Ñ‫ڶ‬i l‫چ‬i v‫ۀ‬i
có th‫ ڨ‬x‫ڈ‬y ra r‫ڊ‬t ng‫ڐ‬u h‫ێ‬ng, vô tŰ lۖ ho‫ڜ‬c v‫ۀ‬i m‫ھ‬t thái Ñ‫ ھ‬c‫ڎ‬n
th‫ڒ‬n tr‫ڲ‬ng
tr‫ڲ‬ng và nghiêm ch‫ڮ‬nh. Dù trong trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p nào, suy nghé có
nghéa là ch‫ڔ‬p n‫ڶ‬i m‫ھ‬t kho‫ڈ‬ng cách trong kinh nghi‫ڬ‬m, b‫ڬ‬n k‫ڤ‬t
các sۖ vi‫ڬ‬c ho‫ڜ‬c hành Ñ‫ھ‬ng còn r‫ۂ‬i r‫چ‬c l‫چ‬i v‫ۀ‬i nhau. NhŰng có
khi chúng ta ch‫ ڮ‬h‫ڊ‬p t‫ڊ‬p nh‫ڈ‬y t‫ ې‬suy xét này sang m‫ھ‬t suy xét
khác, qua Ñó dung túng cho n‫ڼ‬i ác c‫ڈ‬m v‫ ڦ‬sۖ b‫ڊ‬t an tinh th‫ڌ‬n
nh‫ږ‬m l‫ ۂ‬Ñi kho‫ڈ‬ng cách Ñó; ho‫ڜ‬c, chúng ta ch‫ ڮ‬khÃng khÃng Ñ‫ ڨ‬ý
Ñ‫ڤ‬n Ño‫چ‬n ÑŰ‫ۂ‬ng Ñã Ñi qua khi c‫ ڶ‬g‫ڔ‬ng k‫ڤ‬t n‫ڶ‬i các kho‫ڈ‬ng cách.
Ng‫ڔ‬n g‫ڲ‬n, chúng ta th‫ې‬a nh‫ڒ‬n b‫ڊ‬t kۘ g‫ۈ‬i ý nào t‫ ڴ‬ra h‫ۈ‬p lý; ho‫ڜ‬c
ta có th‫ ڨ‬truy lùng nh‫۔‬ng nhân t‫ ڶ‬khác, nh‫۔‬ng khó khÃn m‫ۀ‬i Ñ‫ڨ‬
xem li‫ڬ‬u k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n g‫ۈ‬i ra có thۖc sۖ k‫ڤ‬t thúc ÑŰ‫ۈ‬c v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬không.
PhŰšng pháp sau liên quan t‫ۀ‬i sۖ hình thành d‫ێ‬t khoát nh‫۔‬ng liên
h‫ ڬ‬n‫ڶ‬i k‫ڤ‬t hay sۖ xác quy‫ڤ‬t m‫ھ‬t nguyên lý, ho‫ڜ‬c, theo ngôn t‫ې‬
logic, t‫ۀ‬i sۖ s‫ ے‬d‫ۊ‬ng m‫ھ‬t cái ph‫ ں‬quát. N‫ڤ‬u chúng ta t‫چ‬o dۖng
ÑŰ‫ۈ‬c h‫ژ‬n m‫ھ‬t tình th‫ ڤ‬tr‫ڲ‬n v‫ڞ‬n nhŰ v‫ڒ‬y, nh‫۔‬ng d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n g‫ڶ‬c ÑŰ‫ۈ‬c
chuy‫ڨ‬n thành nh‫۔‬ng ti‫ڦ‬n Ñ‫ ڦ‬lý lu‫ڒ‬n; còn ni‫ڦ‬m tin sau cùng tr‫ۄ‬
thành m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n h‫۔‬u lý ho‫ڜ‬c h‫ۈ‬p logic ch‫ ێ‬không ch‫ ڮ‬là m‫ھ‬t
k‫ڤ‬t c‫ۊ‬c theo-thۖc-t‫( ڤ‬de facto).
 Tính liên T‫ڌ‬m quan tr‫ڲ‬ng c‫ی‬a nh‫۔‬ng liên k‫ڤ‬t ràng bu‫ھ‬c nh‫۔‬ng ph‫ڌ‬n t‫ے‬
t‫ۊ‬c c‫ی‬a
bi‫ڬ‬t l‫ڒ‬p thành m‫ھ‬t toàn th‫ ڨ‬Ñšn nh‫ڊ‬t m‫چ‬ch l‫چ‬c ÑŰ‫ۈ‬c th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n
m‫ڶ‬i liên h‫ڬ‬
là ch‫ ڮ‬báo trong t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng m‫ڬ‬nh Ñ‫ ڦ‬ch‫ ڮ‬ra m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬gi‫۔‬a nh‫۔‬ng ti‫ڦ‬n Ñ‫ڦ‬
cho Ñi‫ڦ‬u và k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n. (1) Nh‫۔‬ng ti‫ڦ‬n Ñ‫ڊ ڦ‬y g‫ڲ‬i là các cÃn c‫ێ‬, n‫ڦ‬n t‫ڈ‬ng, cš
sau
s‫ ۄ‬và ÑŰ‫ۈ‬c coi nhŰ có tác d‫ۊ‬ng nâng Ñ‫ۆ‬, neo gi‫۔‬, h‫ ڼ‬tr‫ ۈ‬cho k‫ڤ‬t
lu‫ڒ‬n. (2) Chúng ta Ñi t‫ ې‬ti‫ڦ‬n Ñ‫“ ڦ‬lui xu‫ڶ‬ng” Ñ‫ڤ‬n k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n, và “Ñi
lên” hay “lên t‫ۀ‬i” theo chi‫ڦ‬u ngŰ‫ۈ‬c l‫چ‬i – nhŰ xuôi dòng m‫ھ‬t con
sông t‫ ې‬thŰ‫ۈ‬ng ngu‫ڸ‬n ra bi‫ڨ‬n và ngŰ‫ۈ‬c l‫چ‬i. Vì v‫ڒ‬y k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n kh‫ۄ‬i
ngu‫ڸ‬n, thoát ra ho‫ڜ‬c ÑŰ‫ۈ‬c Ñúc rút t‫ ې‬nh‫۔‬ng ti‫ڦ‬n Ñ‫ ڦ‬c‫ی‬a nó. (3)
K‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n – theo Ñúng nghéa c‫ی‬a t‫ ې‬này – Ñóng l‫چ‬i, gi‫ ۔‬ch‫ڜ‬t, gói k۞
l‫چ‬i v‫ۀ‬i nhau nh‫۔‬ng thành t‫ ڶ‬riêng bi‫ڬ‬t Ñã nêu trong các ti‫ڦ‬n Ñ‫ڦ‬.
Chúng ta nói r‫ږ‬ng nh‫۔‬ng ti‫ڦ‬n Ñ‫“ ڦ‬ch‫ێ‬a Ñۖng” k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n, và k‫ڤ‬t
lu‫ڒ‬n thì “ch‫ێ‬a Ñۖng” các ti‫ڦ‬n Ñ‫ڦ‬, t‫ ې‬Ñó làm rõ c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n c‫ی‬a
chúng ta v‫ ڦ‬tính th‫ڶ‬ng nh‫ڊ‬t bao quát và toàn di‫ڬ‬n trong Ñó các
ph‫ڌ‬n t‫ ے‬lu‫ڒ‬n lý ÑŰ‫ۈ‬c b‫ڬ‬n k‫ڤ‬t ch‫ڜ‬t ch‫ ڢ‬v‫ۀ‬i nhau.* Suy lu‫ڒ‬n h‫ڬ‬
th‫ڶ‬ng, ng‫ڔ‬n g‫ڲ‬n, nghéa là sۖ th‫ې‬a nh‫ڒ‬n r‫ږ‬ng gi‫۔‬a nh‫۔‬ng suy xét
ban Ñ‫ڌ‬u còn vô t‫ ں‬ch‫ێ‬c và r‫ۂ‬i r‫چ‬c có nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬ph‫ۊ‬
thu‫ھ‬c l‫ڐ‬n nhau xác Ñ‫ڰ‬nh, sۖ th‫ې‬a nh‫ڒ‬n này ÑŰ‫ۈ‬c Ñem l‫چ‬i thông
qua vi‫ڬ‬c phát hi‫ڬ‬n ra và ÑŰa thêm vào nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n và thu‫ھ‬c
tính m‫ۀ‬i.
Phép quy Tuy nhiên, hành Ñ‫ھ‬ng suy nghé m‫ھ‬t cách có h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng hšn nhŰ
n‫چ‬p và
di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch
th‫ ڤ‬cĩng tۖa nhŰ nh‫۔‬ng hình th‫ێ‬c nguyên sš trong sۖ v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng
khoa h‫ڲ‬c kép c‫ی‬a nó – v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng ti‫ڤ‬n t‫ۀ‬i g‫ۈ‬i ý và gi‫ ڈ‬thuy‫ڤ‬t và chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng
quay lui v‫ ڦ‬các sۖ vi‫ڬ‬c, sۖ khác bi‫ڬ‬t n‫ږ‬m ‫ ۄ‬ch‫ ڼ‬t‫ې‬ng pha c‫ی‬a quá
trình có ÑŰ‫ۈ‬c m‫ڶ‬i quan tâm h‫۔‬u ý l‫ۀ‬n hšn. Các Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n, theo Ñó
các g‫ۈ‬i ý ÑŰ‫ۈ‬c phép n‫ڈ‬y sinh và phát tri‫ڨ‬n, ÑŰ‫ۈ‬c Ñi‫ڦ‬u ti‫ڤ‬t. Sۖ
 ch‫ڊ‬p thu‫ڒ‬n v‫ھ‬i vàng b‫ڊ‬t kۘ ý ki‫ڤ‬n nào t‫ ڴ‬ra h‫ۈ‬p lý hay ý ki‫ڤ‬n có
v‫ ڠ‬nhŰ tháo g‫ ۆ‬ÑŰ‫ۈ‬c cái khó, ÑŰ‫ۈ‬c chuy‫ڨ‬n thành m‫ھ‬t ch‫ڊ‬p thu‫ڒ‬n
có Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n tùy thu‫ھ‬c vào sۖ tra v‫ڊ‬n sâu hšn. Ý ki‫ڤ‬n Ñó ÑŰ‫ۈ‬c
ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n nhŰ m‫ھ‬t gi‫ ڈ‬thuy‫ڤ‬t, nhŰ m‫ھ‬t cái gì Ñó d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t vi‫ڬ‬c Ñi‫ڦ‬u
tra và phši bày nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c m‫ۀ‬i, ch‫ ێ‬không ph‫ڈ‬i nhŰ m‫ھ‬t k‫ڤ‬t
lu‫ڒ‬n cu‫ڶ‬i cùng. Khi ph‫ڈ‬i hao tâm t‫ں‬n trí Ñ‫ ڨ‬làm sao cho m‫ڼ‬i khía
c‫چ‬nh c‫ی‬a v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng ‫ڊ‬y càng tr‫ ۄ‬nên chính xác hšn, sۖ chuy‫ڨ‬n
Ñ‫ھ‬ng hŰ‫ۀ‬ng t‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c xây Ñ‫ڔ‬p nên ý ki‫ڤ‬n ÑŰ‫ۈ‬c g‫ڲ‬i là khám phá quy
n‫چ‬p (v‫ڔ‬n t‫ڔ‬t là quy n‫چ‬p); chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng v‫ ڦ‬phía nh‫۔‬ng vi‫ڬ‬c phát
tri‫ڨ‬n, áp d‫ۊ‬ng và th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m, g‫ڲ‬i là lu‫ڒ‬n c‫ ێ‬di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch (v‫ڔ‬n t‫ڔ‬t là
di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch).
Cái riêng Trong khi sۖ quy n‫چ‬p d‫ڰ‬ch chuy‫ڨ‬n t‫ ې‬nh‫۔‬ng chi ti‫ڤ‬t v‫ۊ‬n l‫ڠ‬
và cái ph‫ں‬
(hay nh‫۔‬ng cái riêng bi‫ڬ‬t) t‫ۀ‬i m‫ھ‬t Ñi‫ڨ‬m nhìn g‫ڔ‬n v‫ۀ‬i m‫ھ‬t tình
quát
hu‫ڶ‬ng (cái ph‫ ں‬quát), di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch kh‫ۄ‬i phát t‫ ې‬tình hu‫ڶ‬ng r‫ڸ‬i tr‫ۄ‬
ngŰ‫ۈ‬c l‫چ‬i cái riêng bi‫ڬ‬t, k‫ڤ‬t n‫ڶ‬i và ràng bu‫ھ‬c chúng v‫ۀ‬i nhau.
Chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng quy n‫چ‬p là Ñi v‫ ڦ‬phía phát hi‫ڬ‬n ra m‫ھ‬t nguyên lý
ràng bu‫ھ‬c; chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch Ñi v‫ ڦ‬phía th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m Ñi‫ڦ‬u Ñó –
xác nh‫ڒ‬n, bác b‫ڴ‬, b‫ ں‬túc nguyên lý Ñó cÃn c‫ ێ‬vào kh‫ ڈ‬nÃng
nguyên lý ‫ڊ‬y thông gi‫ڈ‬i nh‫۔‬ng chi ti‫ڤ‬t riêng r‫ ڢ‬thành m‫ھ‬t kinh
nghi‫ڬ‬m th‫ڶ‬ng nh‫ڊ‬t. Ch‫ې‬ng nào chúng ta thۖc hi‫ڬ‬n m‫ڼ‬i quá trình
này sau khi Ñã thۖc hi‫ڬ‬n quá trình kia, chúng ta có ÑŰ‫ۈ‬c khám
phá Ñáng tin c‫ڒ‬y hay là suy tŰ phê phán xác thۖc.
Minh h‫ڲ‬a M‫ھ‬t minh h‫ڲ‬a thông d‫ۊ‬ng có th‫ ڨ‬c‫ی‬ng c‫ ڶ‬nh‫۔‬ng giá tr‫ ڰ‬c‫ی‬a
t‫ ې‬kinh
nghi‫ڬ‬m
công th‫ێ‬c này. M‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i khi r‫ۂ‬i kh‫ڴ‬i cÃn h‫ ھ‬trong Ñó m‫ڲ‬i th‫ێ‬
h‫ږ‬ng ngày Ñ‫ڦ‬u ngay ng‫ڔ‬n, khi quay tr‫ ۄ‬v‫ ڦ‬th‫ڊ‬y Ñ‫ ڸ‬Ñ‫چ‬c b‫ ڰ‬xáo tung và quÃng
li‫ڬ‬ng b‫ې‬a bãi. M‫ھ‬t cách tۖ Ñ‫ھ‬ng, ý nghé n‫ڈ‬y ra trong Ñ‫ڌ‬u anh ta là
 k‫ ڠ‬tr‫ھ‬m Ñã gây ra sۖ v‫ ۊ‬này. Anh ta không trông th‫ڊ‬y lĩ tr‫ھ‬m;
chúng hi‫ڬ‬n ra không ph‫ڈ‬i do b‫ ڰ‬b‫ڔ‬t qu‫ ڈ‬tang, mà ‫ ۄ‬trong ý nghé,
m‫ھ‬t ý tŰ‫ۄ‬ng. Hšn n‫۔‬a, ngŰ‫ۂ‬i kia không có m‫ھ‬t hình ‫ڈ‬nh c‫ ۊ‬th‫ڨ‬
nào v‫ ڦ‬lĩ tr‫ھ‬m; Ñó là m‫ڶ‬i liên h‫ڬ‬, là ý nghéa c‫ی‬a v‫ ۊ‬tr‫ھ‬m – m‫ھ‬t ý
ni‫ڬ‬m chung chung – lŰ‫ۀ‬t qua trong Ñ‫ڌ‬u. Tình tr‫چ‬ng cÃn phòng c‫ی‬a
ngŰ‫ۂ‬i ‫ڊ‬y Ñã ÑŰ‫ۈ‬c in trong óc và c‫ ۊ‬th‫ڨ‬, xác Ñ‫ڰ‬nh rõ – Ñúng nhŰ
chính nó ph‫ڈ‬i v‫ڒ‬y; lĩ tr‫ھ‬m ch‫ ڮ‬ÑŰ‫ۈ‬c suy di‫ڪ‬n ra, và có tr‫چ‬ng
hu‫ڶ‬ng khái quát. Tình tr‫چ‬ng c‫ی‬a cÃn phòng là m‫ھ‬t sۖ ki‫ڬ‬n, hi‫ڨ‬n
nhiên và tۖ nó nói lên t‫ڊ‬t c‫ ;ڈ‬sۖ hi‫ڬ‬n di‫ڬ‬n c‫ی‬a nh‫۔‬ng tên tr‫ھ‬m là
m‫ھ‬t ý nghéa kh‫ ڈ‬dé gi‫ڈ‬i thích ÑŰ‫ۈ‬c cho sۖ vi‫ڬ‬c trên.
v‫ ڦ‬quy n‫چ‬p Lúc này có m‫ھ‬t chi‫ڦ‬u hŰ‫ۀ‬ng quy n‫چ‬p, g‫ۈ‬i lên t‫ ې‬nh‫۔‬ng sۖ
vi‫ڬ‬c hi‫ڨ‬n hi‫ڬ‬n và Ñ‫ڜ‬c thù. Cĩng v‫ۀ‬i cách suy lu‫ڒ‬n {quy n‫چ‬p} nhŰ
v‫ڒ‬y, ngŰ‫ۂ‬i kia có th‫ ڨ‬nghé t‫ۀ‬i lĩ tr‫ ڠ‬tai quái trong nhà, và h‫ژ‬n là
chúng Ñã ngh‫ڰ‬ch ng‫ۈ‬m bày b‫ې‬a các th‫ێ‬. Gi‫ ڈ‬thuy‫ڤ‬t Ñ‫ڶ‬i ngh‫ڰ‬ch
này (hay nguyên t‫ڔ‬c có Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n c‫ی‬a sۖ gi‫ڈ‬i thích) ngÃn không
cho ngŰ‫ۂ‬i kia nghi‫ڪ‬m nhiên ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n g‫ۈ‬i ý ban Ñ‫ڌ‬u. Anh ta kìm
hãm sۖ phán xét và ng‫ې‬ng l‫چ‬i k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n kh‫ژ‬ng quy‫ڤ‬t.
v‫ ڦ‬di‫ڪ‬n Ti‫ڤ‬p Ñ‫ڤ‬n v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch kh‫ۄ‬i phát. Nh‫۔‬ng quan sát, h‫ڸ‬i
d‫ڰ‬ch
tŰ‫ۄ‬ng, l‫ڒ‬p lu‫ڒ‬n ti‫ڤ‬p theo ÑŰ‫ۈ‬c d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t dۖa trên sۖ khai tri‫ڨ‬n
nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i ra: n‫ڤ‬u là lĩ tr‫ھ‬m gây ra, ‫ڔ‬t ph‫ڈ‬i có
nh‫۔‬ng vi‫ڬ‬c nhŰ th‫ ڤ‬nào Ñó x‫ڈ‬y ra – nh‫۔‬ng Ñ‫ ڸ‬v‫ڒ‬t quý giá h‫ژ‬n
ph‫ڈ‬i b‫ ڰ‬cu‫ڼ‬m m‫ڊ‬t. ‫ ۃ‬Ñây v‫ ڰ‬ch‫ ی‬nhà chuy‫ڨ‬n t‫ ې‬m‫ھ‬t nguyên lý hay
m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬khái quát sang nh‫۔‬ng nét Ñ‫ڜ‬c thù g‫ڔ‬n v‫ۀ‬i Ñi‫ڦ‬u Ñó,
sang nh‫۔‬ng chi ti‫ڤ‬t c‫ ۊ‬th‫ – ڨ‬tuy r‫ږ‬ng không ph‫ڈ‬i ch‫ ڮ‬Ñšn gi‫ڈ‬n
quay lui v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng chi ti‫ڤ‬t lúc ban Ñ‫ڌ‬u (Ñi‫ڦ‬u mà ‫ڔ‬t không mang l‫چ‬i
k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬gì ho‫ڜ‬c Ñ‫ڎ‬y anh ta vào vòng lu‫ڎ‬n qu‫ڎ‬n), mà chuy‫ڨ‬n t‫ۀ‬i
 nh‫۔‬ng chi ti‫ڤ‬t m‫ۀ‬i, mà vi‫ڬ‬c thۖc t‫ ڤ‬có phát hi‫ڬ‬n ra nh‫۔‬ng ti‫ڨ‬u ti‫ڤ‬t
Ñó hay không s‫ ڢ‬ki‫ڨ‬m ch‫ێ‬ng nguyên lý kia. Ch‫ ی‬nhà l‫ۊ‬c l‫چ‬i cái
h‫ھ‬p Ñۖng Ñ‫ ڸ‬quý; m‫ھ‬t s‫ ڶ‬th‫ ێ‬b‫ ڰ‬l‫ڊ‬y m‫ڊ‬t, nhŰng trong Ñó v‫ڐ‬n còn
m‫ھ‬t vài th‫ێ‬. Có l‫ ڢ‬chính v‫ ڰ‬ch‫ ی‬nhà Ñã l‫ڊ‬y ra nh‫۔‬ng v‫ڒ‬t b‫ ڰ‬m‫ڊ‬t r‫ڸ‬i
quên khu‫ڊ‬y chÃng. Th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m này không kh‫ژ‬ng quy‫ڤ‬t ÑŰ‫ۈ‬c Ñi‫ڦ‬u
gì. Anh ta nghé Ñ‫ڤ‬n các món Ñ‫ ڸ‬b‫ږ‬ng b‫چ‬c trong t‫ ی‬b‫ڤ‬p – lĩ tr‫ڠ‬
ch‫ڔ‬c không l‫ڊ‬y nh‫۔‬ng th‫ڊ ێ‬y làm gì và anh ta ch‫ڔ‬c cĩng không
lãng ý mà quÃng chúng qua ch‫ ڼ‬khác. Anh ta ngó nhìn thì th‫ڊ‬y
toàn b‫ ھ‬nh‫۔‬ng th‫ ێ‬Ñ‫ ڸ‬Ñáng giá Ñ‫ڦ‬u không cánh mà bay. Ý nghé v‫ڦ‬
b‫ڲ‬n tr‫ھ‬m v‫ڒ‬y là ÑŰ‫ۈ‬c xác thۖc; ngó k۞ thì c‫ے‬a s‫ ں‬và c‫ے‬a ra vào
Ñ‫ڦ‬u có d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u b‫ ڰ‬c‫چ‬y phá. Sۖ tin ch‫ڔ‬c dâng cao; nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c
r‫ۂ‬i r‫چ‬c lúc Ñ‫ڌ‬u ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڔ‬p n‫ڶ‬i thành tình ti‫ڤ‬t rõ rành. Ý tŰ‫ۄ‬ng
tho‫چ‬t Ñ‫ڌ‬u g‫ۈ‬i ra (b‫ږ‬ng suy lu‫ڒ‬n quy n‫چ‬p) ÑŰ‫ۈ‬c dùng Ñ‫ ڨ‬lý gi‫ڈ‬i m‫ھ‬t
cách gi‫ ڈ‬l‫ڒ‬p cho nh‫۔‬ng chi ti‫ڤ‬t b‫ ں‬sung nào Ñó chŰa k‫ڰ‬p nh‫ڒ‬n ra,
t‫ێ‬c là cái ‫ڔ‬t h‫ژ‬n ph‫ڈ‬i x‫ڈ‬y ra n‫ڤ‬u nhŰ Ñi‫ڦ‬u gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh g‫ۈ‬i ra là Ñúng.
R‫ڸ‬i nh‫۔‬ng Ñ‫ھ‬ng thái quan sát ti‫ڤ‬p theo cho th‫ڊ‬y các tình ti‫ڤ‬t c‫ۊ‬
th‫ ڨ‬mà theo lý thuy‫ڤ‬t ph‫ڈ‬i di‫ڪ‬n ra Ñã x‫ڈ‬y t‫ۀ‬i, và do Ñó gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh
ÑŰ‫ۈ‬c c‫ی‬ng c‫ڶ‬, xác thۖc. Sۖ d‫ڰ‬ch chuy‫ڨ‬n t‫ۀ‬i lui gi‫۔‬a sۖ vi‫ڬ‬c ÑŰ‫ۈ‬c
quan sát và ý ki‫ڤ‬n nêu ra có Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n ÑŰ‫ۈ‬c gi‫ ۔‬v‫۔‬ng t‫ۀ‬i khi nào
kinh nghi‫ڬ‬m rành r‫ ڢ‬v‫ ڦ‬m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng th‫ ڤ‬ch‫ ڼ‬cho kinh nghi‫ڬ‬m
c‫ی‬a nh‫۔‬ng chi ti‫ڤ‬t xung Ñ‫ھ‬t – ho‫ڜ‬c n‫ڤ‬u khác Ñi thì toàn b‫ ھ‬v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬
chung cu‫ھ‬c coi nhŰ t‫ڶ‬n công vô ích.
Khoa h‫ڲ‬c Các ngành khoa h‫ڲ‬c bi‫ڨ‬u trŰng cho nh‫۔‬ng thái Ñ‫ ھ‬và thao tác
là chính
tŰšng tۖ nhŰ v‫ڒ‬y, nhŰng v‫ۀ‬i m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬t‫ ڮ‬m‫ ڮ‬cao hšn c‫ی‬a các
nh‫۔‬ng v‫ڒ‬n
Ñ‫ھ‬ng Ñó phŰšng ti‫ڬ‬n dۖ báo, c‫ی‬a sۖ chính xác và tr‫ڲ‬n v‫ڞ‬n. Sۖ t‫ ڮ‬m‫ ڮ‬hšn
ÑŰ‫ۈ‬c thۖc h‫ژ‬n này ÑŰa l‫چ‬i sۖ chuyên bi‫ڬ‬t hóa, m‫ھ‬t sۖ tách b‫چ‬ch các lo‫چ‬i v‫ڊ‬n
hi‫ڬ‬n m‫ھ‬t
cách c‫ڎ‬n Ñ‫ ڦ‬khác nhau, và m‫ھ‬t sۖ phân chia và phân lo‫چ‬i tŰšng ‫ێ‬ng các v‫ڒ‬t
th‫ڒ‬n
li‫ڬ‬u c‫ی‬a kinh nghi‫ڬ‬m có liên quan t‫ۀ‬i t‫ې‬ng lo‫چ‬i v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬. Chúng ta
s‫ ڢ‬dành toàn b‫ ھ‬ph‫ڌ‬n còn l‫چ‬i c‫ی‬a chŰšng này Ñ‫ ڨ‬xem xét nh‫۔‬ng
cách th‫ێ‬c mà thông qua Ñó sۖ phát hi‫ڬ‬n, sۖ phát tri‫ڨ‬n và vi‫ڬ‬c th‫ے‬
nghi‫ڬ‬m các ý nghéa ÑŰ‫ۈ‬c ti‫ڤ‬n hành m‫ھ‬t cách khoa h‫ڲ‬c.

§2. Sۖ d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t c‫ی‬a V‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng Quy n‫چ‬p

Sۖ ki‫ڨ‬m soát Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c hình thành nên g‫ۈ‬i ý c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t ph‫ڈ‬i
mang tính gián ti‫ڤ‬p, ch‫ ێ‬không mang tính trۖc ti‫ڤ‬p; ph‫ڈ‬i không
hoàn ch‫ڮ‬nh thay vì hoàn ch‫ڮ‬nh. B‫ۄ‬i l‫ ڢ‬m‫ڲ‬i khám phá, m‫ڲ‬i sۖ lo xa
có liên quan t‫ۀ‬i ý nghé v‫ ڦ‬cái m‫ۀ‬i Ñ‫ڦ‬u kh‫ۄ‬i Ñi t‫ ې‬cái Ñã bi‫ڤ‬t, cái
hi‫ڬ‬n t‫چ‬i t‫ۀ‬i cái chŰa bi‫ڤ‬t và v‫ڔ‬ng m‫ڜ‬t nên không th‫ ڨ‬nêu ra quy
t‫ڔ‬c nào Ñ‫ڈ‬m b‫ڈ‬o ÑŰa Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t suy lu‫ڒ‬n Ñúng. Chính ngay Ñi‫ڦ‬u gì
g‫ۈ‬i ra trong óc m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i ‫ ۄ‬m‫ھ‬t tình hu‫ڶ‬ng nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh ph‫ ۊ‬thu‫ھ‬c
vào b‫ڎ‬m tính c‫ی‬a anh ta (nhŰ tính sáng t‫چ‬o, tài nÃng), tính khí,
Ñ‫ڰ‬nh hŰ‫ۀ‬ng tr‫ھ‬i trong nh‫۔‬ng s‫ ۄ‬thích c‫ی‬a anh ta, môi trŰ‫ۂ‬ng xu‫ڊ‬t
thân, cung b‫ڒ‬c ph‫ ں‬bi‫ڤ‬n c‫ی‬a các kinh nghi‫ڬ‬m Ñã qua và vi‫ڬ‬c rèn
luy‫ڬ‬n Ñ‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t c‫ی‬a anh ta hay nh‫۔‬ng th‫ ێ‬v‫ې‬a m‫ۀ‬i Ñây còn choán
hay in rõ trong Ñ‫ڌ‬u óc ngŰ‫ۂ‬i Ñó v.v.; và ‫ ۄ‬m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh, th‫ڒ‬m
chí còn ph‫ ۊ‬thu‫ھ‬c c‫ ڈ‬vào sۖ giao thoa ng‫ڐ‬u nhiên c‫ی‬a nh‫۔‬ng c‫ڈ‬nh
hu‫ڶ‬ng hi‫ڬ‬n th‫ۂ‬i. Nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬này, ch‫ې‬ng nào chúng còn n‫ږ‬m
trong quá kh‫ ێ‬hay trong nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n bên ngoài thì h‫ژ‬n nhiên
chúng thoát kh‫ڴ‬i sۖ ki‫ڦ‬m t‫ڴ‬a quy c‫ی‬. M‫ھ‬t g‫ۈ‬i ý ch‫ ڮ‬Ñšn gi‫ڈ‬n là có
n‫ڈ‬y ra ho‫ڜ‬c không n‫ڈ‬y ra; g‫ۈ‬i ý này n‫ ڲ‬ch‫ ڮ‬Ñšn thu‫ڌ‬n là x‫ڈ‬y ra,
n‫ڈ‬y sinh ho‫ڜ‬c b‫ڒ‬t ra. Tuy nhiên n‫ڤ‬u kinh nghi‫ڬ‬m và sۖ rèn luy‫ڬ‬n
trŰ‫ۀ‬c Ñó Ñã vun Ñ‫ڔ‬p nên m‫ھ‬t thái Ñ‫ ھ‬kiên nh‫ڐ‬n trong hoàn c‫ڈ‬nh
 gây nghi v‫ڊ‬n, m‫ھ‬t nÃng lۖc trì gi‫ ۔‬xét Ñoán, m‫ھ‬t ý hŰ‫ۀ‬ng tra v‫ڊ‬n
thì quá trình g‫ۈ‬i ý có kh‫ ڈ‬nÃng ÑŰ‫ۈ‬c gián ti‫ڤ‬p ki‫ڨ‬m soát. M‫ھ‬t cá
nhân có th‫ ڨ‬quay lui v‫ڦ‬, tu ch‫ڮ‬nh l‫چ‬i, phát bi‫ڨ‬u l‫چ‬i, m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng ra và
phân tích các sۖ vi‫ڬ‬c mà t‫ ې‬Ñó n‫ڈ‬y sinh sۖ g‫ۈ‬i ý. Các phŰšng
pháp quy n‫چ‬p, theo nghéa cš gi‫ۀ‬i, th‫ڈ‬y Ñ‫ڦ‬u can dۖ vào vi‫ڬ‬c Ñi‫ڦ‬u
ch‫ڮ‬nh các Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n theo Ñó sۖ quan sát, ký ‫ێ‬c, và sۖ ch‫ڊ‬p thu‫ڒ‬n
c‫ ێ‬lý c‫ی‬a nh‫۔‬ng th‫ ێ‬khác (các thao tác cung c‫ڊ‬p nh‫۔‬ng d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n
thô) ti‫ڤ‬n tri‫ڨ‬n.
PhŰšng Xét các sۖ ki‫ڬ‬n A B C D ‫ ۄ‬m‫ھ‬t phía và phía kia là nh‫۔‬ng thói
pháp Ñi‫ڦ‬u
quen nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh thì sۖ g‫ۈ‬i ý n‫ڈ‬y ra m‫ھ‬t cách tۖ Ñ‫ھ‬ng. NhŰng n‫ڤ‬u
ch‫ڮ‬nh gián
ti‫ڤ‬p các sۖ ki‫ڬ‬n A B C D ÑŰ‫ۈ‬c xem xét c‫ڎ‬n tr‫ڲ‬ng và vì th‫ ڤ‬bi‫ڤ‬n thành
các sۖ ki‫ڬ‬n A’ B” R S, m‫ھ‬t g‫ۈ‬i ý s‫ ڢ‬tۖ Ñ‫ھ‬ng n‫ڈ‬y sinh khác v‫ۀ‬i g‫ۈ‬i
ý có ÑŰ‫ۈ‬c do các sۖ bi‫ڤ‬n trong hình thái ban Ñ‫ڌ‬u g‫ۈ‬i ra. Ð‫ ڨ‬li‫ڬ‬t kê
các sۖ vi‫ڬ‬c, Ñ‫ ڨ‬mô t‫ ڈ‬chính xác và chi li nh‫۔‬ng nét tŰšng ‫ێ‬ng c‫ی‬a
chúng, Ñ‫ ڨ‬c‫ ڶ‬tình phóng Ñ‫چ‬i nh‫۔‬ng gì còn mš h‫ ڸ‬và y‫ڤ‬u ‫ۀ‬t cĩng
nhŰ gi‫ڈ‬m b‫ۀ‬t nh‫۔‬ng gì còn nghi ho‫ڜ‬c và gây lóa m‫ڔ‬t m‫ڊ‬t t‫ڒ‬p
trung – Ñây chính là nh‫۔‬ng cách Ñi‫ڦ‬u ch‫ڮ‬nh nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n có s‫ێ‬c
g‫ۈ‬i m‫ۄ‬, và do Ñó gián ti‫ڤ‬p d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t sۖ hình thành nên các suy lu‫ڒ‬n
ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i ra.
Minh h‫ڲ‬a L‫ڊ‬y ví d‫ۊ‬, xét vi‫ڬ‬c m‫ھ‬t bác sé b‫ڔ‬t b‫ڬ‬nh – chính là vi‫ڬ‬c thông
t‫ ې‬vi‫ڬ‬c
ch‫ڎ‬n b‫ڬ‬nh
gi‫ڈ‬i quy n‫چ‬p mà ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y Ñó ph‫ڈ‬i làm. N‫ڤ‬u v‫ ڰ‬bác sé ÑŰ‫ۈ‬c Ñào
t‫چ‬o bài b‫ڈ‬n theo khoa h‫ڲ‬c, v‫ ڰ‬Ñó t‫چ‬m ng‫ې‬ng – kìm hãm – vi‫ڬ‬c Ñi
t‫ۀ‬i k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n Ñ‫ ڨ‬không b‫ ڰ‬nh‫۔‬ng bi‫ڤ‬n c‫ ڶ‬b‫ ڦ‬n‫ں‬i ÑŰa d‫ڐ‬n t‫ۀ‬i m‫ھ‬t
ch‫ڎ‬n Ñoán ngang t‫ڔ‬t. Nh‫۔‬ng bi‫ڨ‬u hi‫ڬ‬n Ñáng ng‫ ۂ‬nào Ñó có th‫ڨ‬
thôi thúc g‫ۈ‬i liên tŰ‫ۄ‬ng Ñ‫ڤ‬n b‫ڬ‬nh thŰšng hàn, nhŰng v‫ ڰ‬bác sé Ñó
tránh rút ra k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n, ho‫ڜ‬c th‫ڒ‬m chí b‫ڊ‬t c‫ ێ‬sۖ quy chi‫ڤ‬u Ñ‫ڤ‬n
 nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n này khác, cho t‫ۀ‬i khi Ñã thۖc sۖ (i) m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng ph‫چ‬m
vi các d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n thu ÑŰ‫ۈ‬c và (ii) thông gi‫ڈ‬i chúng ‫ ۄ‬m‫ێ‬c chi ly hšn.
V‫ ڰ‬bác sé Ñó không ch‫ ڮ‬h‫ڴ‬i han ngŰ‫ۂ‬i b‫ڬ‬nh dۖa vào các c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n
và theo các hành vi thÃm khám c‫ی‬a mình trŰ‫ۀ‬c khi k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n cÃn
b‫ڬ‬nh Ñó, mà còn theo các th‫ ی‬pháp ch‫ڎ‬n b‫ڬ‬nh (và v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng d‫ۊ‬ng
c‫ ۊ‬dành cho m‫ۊ‬c Ñích này) Ñ‫ ڨ‬làm sáng t‫ ڴ‬m‫ھ‬t lŰ‫ۈ‬ng l‫ۀ‬n các bi‫ڤ‬n
c‫ ڶ‬mà b‫ڬ‬nh nhân hoàn toàn không Ñ‫ ڨ‬ý. Tình tr‫چ‬ng thân nhi‫ڬ‬t, hô
h‫ڊ‬p và nh‫ڰ‬p tim ÑŰ‫ۈ‬c Ño khám c‫ڎ‬n th‫ڒ‬n, và nh‫۔‬ng bi‫ڤ‬n Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a
chúng m‫ڼ‬i lúc Ñ‫ڦ‬u ÑŰ‫ۈ‬c ghi l‫چ‬i chính xác. Ch‫ې‬ng nào vi‫ڬ‬c thÃm
khám này còn ti‫ڤ‬n tri‫ڨ‬n theo hŰ‫ۀ‬ng m‫ ۄ‬ra khai thác thêm d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n
hay thu l‫چ‬i t‫ڒ‬p trung vào các ti‫ڨ‬u ti‫ڤ‬t, thì khi Ñó sۖ ch‫ڎ‬n Ñoán còn
ti‫ڤ‬p t‫ۊ‬c b‫ ڰ‬kìm gi‫۔‬.
Tóm t‫ڔ‬t: Ng‫ڔ‬n g‫ڲ‬n, phŰšng pháp quy n‫چ‬p khoa h‫ڲ‬c có nghéa là t‫ڊ‬t c‫ڈ‬
Ñ‫ڰ‬nh nghéa
các quá trình theo Ñó vi‫ڬ‬c quan sát và t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p các d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n ÑŰ‫ۈ‬c
phép quy
n‫چ‬p khoa Ñi‫ڦ‬u ch‫ڮ‬nh nh‫ږ‬m Ñ‫ڎ‬y nhanh vi‫ڬ‬c hình thành các ý Ñ‫ ڸ‬và lu‫ڒ‬n
h‫ڲ‬c thuy‫ڤ‬t minh gi‫ڈ‬i. Nh‫۔‬ng phŰšng pháp này h‫ڤ‬t th‫ڈ‬y Ñ‫ڦ‬u ÑŰ‫ۈ‬c
hŰ‫ۀ‬ng vào vi‫ڬ‬c ch‫ڔ‬t l‫ڲ‬c ra các tình ti‫ڤ‬t Ñúng Ñ‫ڔ‬n có s‫ێ‬c n‫ڜ‬ng và ý
nghéa trong vi‫ڬ‬c hình thành các g‫ۈ‬i ý và ý tŰ‫ۄ‬ng. Ð‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t, sۖ
kh‫ژ‬ng quy‫ڤ‬t có tính ch‫ڔ‬t l‫ڲ‬c này liên quan t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng phŰšng
pháp nhŰ (1) xóa b‫ ڴ‬b‫ږ‬ng cách phân tích rõ Ñi‫ڦ‬u gì có kh‫ ڈ‬nÃng
sai l‫چ‬c và không thích h‫ۈ‬p, (2) nh‫ڊ‬n m‫چ‬nh vào cái tr‫ڲ‬ng y‫ڤ‬u b‫ږ‬ng
cách thu th‫ڒ‬p và Ñ‫ڶ‬i chi‫ڤ‬u các trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p, (3) xây dۖng có ch‫ی‬
Ñ‫ڰ‬nh các d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n thông qua các bi‫ڤ‬n th‫ ڨ‬th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m.
Sۖ g‫چ‬t b‫ڴ‬ (1) NgŰ‫ۂ‬i ta thŰ‫ۂ‬ng nói ph‫ڈ‬i h‫ڲ‬c cách phân bi‫ڬ‬t gi‫۔‬a Ñi‫ڦ‬u m‫ڔ‬t
nh‫۔‬ng ý
nghéa
th‫ڊ‬y tai nghe v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng xét Ñoán dۖng nên t‫ ې‬Ñó. Hi‫ڨ‬u theo nghéa
không trۖc ti‫ڤ‬p, l‫ۂ‬i khuyên Ñó không th‫ ڨ‬áp d‫ۊ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c vì trong m‫ڲ‬i sۖ
tŰšng h‫ۈ‬p v‫ڒ‬t ÑŰ‫ۈ‬c quan sát – qu‫ ڈ‬n‫ڤ‬u sۖ v‫ڒ‬t Ñó có chút ý nghéa nào – Ñ‫ڦ‬u
cô Ñúc m‫ھ‬t ý nghéa nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh t‫ ې‬th‫ ێ‬gì hi‫ڬ‬n ra m‫ڔ‬t th‫ڊ‬y tay s‫ۂ‬
ÑŰ‫ۈ‬c, th‫ ێ‬mà n‫ڤ‬u b‫ ڰ‬g‫چ‬t b‫ ڴ‬h‫ژ‬n Ñi thì cái còn l‫چ‬i s‫ ڢ‬không m‫ڈ‬y
may gây c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n gì. NgŰ‫ۂ‬i A nói: “Tôi trông th‫ڊ‬y anh trai tôi.”
Tuy nhiên t‫ ې‬anh trai liên quan t‫ۀ‬i m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬không th‫ ڨ‬c‫ڈ‬m
nh‫ڒ‬n ho‫ڜ‬c nhìn th‫ڊ‬y ÑŰ‫ۈ‬c; nó ÑŰ‫ۈ‬c suy lu‫ڒ‬n trong quan h‫ ڬ‬th‫ێ‬
b‫ڒ‬c. N‫ڤ‬u ngŰ‫ۂ‬i A tۖ b‫ږ‬ng lòng v‫ۀ‬i câu “tôi trông th‫ڊ‬y m‫ھ‬t
ngŰ‫ۂ‬i”, thì nhân t‫ ڶ‬phân lo‫چ‬i mang tính suy lu‫ڒ‬n tr‫ ۄ‬nên Ñ‫ ۆ‬r‫ڔ‬c
r‫ڶ‬i, song v‫ڐ‬n t‫ڸ‬n t‫چ‬i. N‫ڤ‬u cۖc ch‫ژ‬ng Ñã, ngŰ‫ۂ‬i A ph‫ڈ‬i nói “Dù sao
thì tôi Ñã trông th‫ڊ‬y m‫ھ‬t v‫ڒ‬t có màu s‫ڔ‬c” thì m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬nào Ñó,
dù cho h‫ڤ‬t s‫ێ‬c sš Ñ‫ژ‬ng và chŰa ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڰ‬nh nghéa, v‫ڐ‬n lay l‫ڔ‬t còn
Ñó. Xét v‫ ڦ‬lý thuy‫ڤ‬t, có th‫ ڨ‬không có Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng nào mà ch‫ ڮ‬có
m‫ھ‬t d‫چ‬ng kích thích th‫ڌ‬n kinh khác thŰ‫ۂ‬ng. M‫ڜ‬c dù v‫ڒ‬y, l‫ۂ‬i
khuyên ph‫ڈ‬i phân bi‫ڬ‬t ÑŰ‫ۈ‬c cái gì quan sát th‫ڊ‬y v‫ۀ‬i cái gì ÑŰ‫ۈ‬c
suy lu‫ڒ‬n ra là m‫ھ‬t l‫ۂ‬i khuyên thۖc sۖ h‫۔‬u ích. Ng‫ ۊ‬ý c‫ی‬a l‫ۂ‬i
khuyên ‫ڊ‬y là ngŰ‫ۂ‬i ta nên g‫چ‬t Ñi ho‫ڜ‬c lo‫چ‬i b‫ ڴ‬nh‫۔‬ng suy lu‫ڒ‬n nào
mà kinh nghi‫ڬ‬m Ñã ch‫ ڮ‬ra r‫ږ‬ng suy lu‫ڒ‬n Ñó có nguy cš sai l‫ڌ‬m l‫ۀ‬n
nh‫ڊ‬t. T‫ڊ‬t nhiên Ñi‫ڦ‬u này ch‫ ڮ‬có tính tŰšng Ñ‫ڶ‬i. Trong nh‫۔‬ng tình
hu‫ڶ‬ng thông thŰ‫ۂ‬ng ch‫ژ‬ng có gì Ñáng nghi ng‫ ۂ‬v‫ ڦ‬Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng quan
sát th‫ڊ‬y trong câu “tôi trông th‫ڊ‬y anh trai tôi”; qu‫ ڈ‬là xš c‫ێ‬ng và
ng‫ ۀ‬ng‫ڎ‬n khi Ñem phân tách sۖ nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t này trong m‫ھ‬t d‫چ‬ng th‫ێ‬c
sš Ñ‫ژ‬ng hšn n‫۔‬a. Trong các tình hu‫ڶ‬ng khác Ñó có th‫ ڨ‬là m‫ھ‬t câu
h‫ڴ‬i thۖc sۖ hoàn h‫ڈ‬o v‫ ڦ‬vi‫ڬ‬c li‫ڬ‬u ngŰ‫ۂ‬i A Ñã trông th‫ڊ‬y m‫ھ‬t sۖ
v‫ڒ‬t có màu s‫ڔ‬c hay không, hay li‫ڬ‬u màu s‫ڔ‬c Ñó là do có sۖ kích
thích lên cš quan th‫ ڰ‬giác (nhŰ ai b‫ ڰ‬giáng m‫ھ‬t cú “n‫ ں‬Ñom Ñóm”
m‫ڔ‬t) ho‫ڜ‬c do có sۖ r‫ڶ‬i lo‫چ‬n tu‫ڌ‬n hoàn nào Ñ‫ڊ‬y. Nói chung, m‫ھ‬t
ngŰ‫ۂ‬i có Ñ‫ڌ‬u óc khoa h‫ڲ‬c là ngŰ‫ۂ‬i tۖ bi‫ڤ‬t anh ta d‫ ڪ‬lao vào m‫ھ‬t
 k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n, và r‫ږ‬ng m‫ھ‬t ph‫ڌ‬n trong sۖ h‫ڊ‬p t‫ڊ‬p này là do nh‫۔‬ng thói
quen nào Ñó có khuynh hŰ‫ۀ‬ng khi‫ڤ‬n anh ta “Ñ‫ڲ‬c” nh‫۔‬ng ý nghéa
nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh thành ra tình hu‫ڶ‬ng anh ta Ñ‫ڶ‬i m‫ڜ‬t, Ñ‫ ڨ‬t‫ ې‬Ñó anh ta ph‫ڈ‬i
canh ch‫ې‬ng nh‫۔‬ng sai l‫ڌ‬m n‫ڈ‬y n‫ ۄ‬t‫ ې‬nh‫۔‬ng ham thích, thói quen
và Ñ‫ڰ‬nh ki‫ڤ‬n c‫ی‬a mình.
PhŰšng PhŰšng cách tra v‫ڊ‬n khoa h‫ڲ‬c do Ñó chung quy là do các quá
cách k‫ڤ‬t
trình khác nhau có khuynh hŰ‫ۀ‬ng lo‫چ‬i tr‫ ې‬vi‫ڬ‬c “truy nh‫ڒ‬p” các ý
lu‫ڒ‬n
nghéa m‫ھ‬t cách quá Ű v‫ھ‬i vàng; do nh‫۔‬ng bi‫ڬ‬n pháp nh‫ږ‬m thۖc
hi‫ڬ‬n vi‫ڬ‬c thông d‫ڰ‬ch nghéa hoàn toàn “khách quan” công b‫ږ‬ng Ñ‫ڶ‬i
v‫ۀ‬i các d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n. Gò má Ñ‫ ڴ‬b‫ې‬ng thŰ‫ۂ‬ng có nghéa thân nhi‫ڬ‬t tÃng
cao; da d‫ ڠ‬nh‫ۈ‬t nh‫چ‬t có nghéa thân nhi‫ڬ‬t h‫ چ‬th‫ڊ‬p. Chi‫ڤ‬c nhi‫ڬ‬t k‫ ڤ‬tۖ
Ñ‫ھ‬ng ghi l‫چ‬i nhi‫ڬ‬t Ñ‫ ھ‬thۖc và do Ñó ki‫ڨ‬m tra l‫چ‬i toàn b‫ ھ‬nh‫۔‬ng
liên h‫ ڬ‬theo thói thŰ‫ۂ‬ng có th‫ ڨ‬d‫ڐ‬n Ñ‫ڤ‬n sai l‫ڌ‬m trong m‫ھ‬t ca b‫ڬ‬nh
nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh. T‫ڊ‬t c‫ ڈ‬các phŰšng ti‫ڬ‬n quan sát – nhŰ các lo‫چ‬i máy Ño
m‫ێ‬c, Ño hình ‫ڈ‬nh hay Ño cۖ ly v.v. – trong vai trò khoa h‫ڲ‬c c‫ی‬a
chúng góp ph‫ڌ‬n lo‫چ‬i tr‫ ې‬nh‫۔‬ng ý nghéa Ñem l‫چ‬i do thói quen, do
thành ki‫ڤ‬n, do ý tŰ‫ۄ‬ng b‫ ڰ‬lôi kéo b‫ۄ‬i ph‫ڊ‬n khích và lo xa, và b‫ۄ‬i
nh‫۔‬ng lý thuy‫ڤ‬t th‫ۂ‬i thŰ‫ۈ‬ng. Hšn n‫۔‬a ‫ڈ‬nh ch‫ۊ‬p, Ñi‫ڬ‬n Ñ‫ڸ‬, b‫ێ‬c x‫چ‬
Ñ‫ڸ‬, Ñ‫ڰ‬a ch‫ڊ‬n Ñ‫ڸ‬, v.v. ghi l‫چ‬i vénh vi‫ڪ‬n các d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n, Ñ‫ ڨ‬r‫ڸ‬i nh‫۔‬ng
ngŰ‫ۂ‬i khác có th‫ ڨ‬khai thác chúng hay cùng m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i có th‫ڨ‬
khai thác chúng trong nh‫۔‬ng tr‫چ‬ng thái tinh th‫ڌ‬n khác nhau – c‫ۊ‬
th‫ ڨ‬là dŰ‫ۀ‬i ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng c‫ی‬a nh‫۔‬ng kۘ v‫ڲ‬ng và ni‫ڦ‬m tin khác nhau.
Do Ñó nh‫۔‬ng Ñ‫ڰ‬nh ki‫ڤ‬n thu‫ڌ‬n túy cá nhân (do thói quen, khát
v‫ڲ‬ng và do dŰ âm c‫ی‬a nh‫۔‬ng kinh nghi‫ڬ‬m v‫ې‬a m‫ۀ‬i tr‫ڈ‬i qua) có
th‫ ڨ‬h‫ڌ‬u nhŰ b‫ ڰ‬tri‫ڬ‬t tiêu. Trong ngôn ng‫ ۔‬thông thŰ‫ۂ‬ng, các sۖ
vi‫ڬ‬c ÑŰ‫ۈ‬c xác Ñ‫ڰ‬nh m‫ھ‬t cách khách quan, thay vì ÑŰ‫ۈ‬c xác Ñ‫ڰ‬nh
 m‫ھ‬t cách ch‫ ی‬quan. B‫ږ‬ng cách này, nh‫۔‬ng l‫ڶ‬i thông gi‫ڈ‬i thi‫ڤ‬u
chín ch‫ڔ‬n ÑŰ‫ۈ‬c kìm l‫چ‬i.
T‫ڒ‬p h‫ۈ‬p (2) M‫ھ‬t phŰšng pháp ki‫ڨ‬m soát quan tr‫ڲ‬ng khác l‫چ‬i c‫ڶ‬t ‫ ۄ‬vi‫ڬ‬c
các ví d‫ۊ‬
nhân b‫ھ‬i các trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p ho‫ڜ‬c sۖ v‫ۊ‬. N‫ڤ‬u tôi bÃn khoÃn r‫ږ‬ng li‫ڬ‬u
m‫ھ‬t n‫ڔ‬m ngĩ c‫ڶ‬c có Ñ‫ ی‬làm thành m‫ھ‬t m‫ڐ‬u xét nghi‫ڬ‬m hay không
khi Ñánh giá giá tr‫ ڰ‬c‫ی‬a c‫ ڈ‬m‫ھ‬t toa xe ch‫ێ‬a Ñ‫ڌ‬y th‫ ێ‬ngĩ c‫ڶ‬c ‫ڊ‬y, tôi
s‫ ڢ‬v‫ڶ‬c l‫ڊ‬y vài n‫ڔ‬m ‫ ۄ‬các v‫ ڰ‬trí khác nhau c‫ی‬a thùng xe và Ñ‫ڶ‬i
chi‫ڤ‬u chúng. N‫ڤ‬u chúng Ñ‫ڸ‬ng nh‫ڊ‬t v‫ ڦ‬ch‫ڊ‬t lŰ‫ۈ‬ng, thì k‫ڤ‬t qu‫ڈ‬
không c‫ڌ‬n bàn; còn n‫ڤ‬u không Ñ‫ڸ‬ng nh‫ڊ‬t, chúng ta th‫ ے‬l‫ڊ‬y Ñ‫ی‬
lŰ‫ۈ‬ng m‫ڐ‬u Ñ‫ ڨ‬sao cho khi tr‫ھ‬n l‫ڐ‬n s‫ ڶ‬Ñó vào nhau thì k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬s‫ ڢ‬là
m‫ھ‬t cÃn c‫ ێ‬Ñ‫ڈ‬m b‫ڈ‬o cho vi‫ڬ‬c Ñánh giá. Minh h‫ڲ‬a này phác sš qua
giá tr‫ ڰ‬c‫ی‬a khía c‫چ‬nh ki‫ڨ‬m soát khoa h‫ڲ‬c Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i phép quy n‫چ‬p
v‫ڶ‬n Ñòi h‫ڴ‬i ph‫ڈ‬i nhân r‫ھ‬ng các quan sát thay cho vi‫ڬ‬c ÑŰa ra k‫ڤ‬t
lu‫ڒ‬n ch‫ ڮ‬cÃn c‫ ێ‬trên m‫ھ‬t ho‫ڜ‬c m‫ھ‬t vài trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p.
PhŰšng Khía c‫چ‬nh này c‫ی‬a phŰšng pháp quy n‫چ‬p qu‫ ڈ‬thۖc Űu tr‫ھ‬i Ñ‫ڤ‬n
pháp này
n‫ڼ‬i nó thŰ‫ۂ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c xem nhŰ toàn b‫ ھ‬phép quy n‫چ‬p. NgŰ‫ۂ‬i ta coi
không ph‫ڈ‬i
toàn b‫ھ‬ toàn b‫ ھ‬suy lu‫ڒ‬n quy n‫چ‬p ÑŰ‫ۈ‬c dۖa trên vi‫ڬ‬c thu th‫ڒ‬p và Ñ‫ڶ‬i chi‫ڤ‬u
quy n‫چ‬p m‫ھ‬t s‫ ڶ‬trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p tŰšng ÑŰšng. NhŰng thۖc t‫ ڤ‬sۖ Ñ‫ڶ‬i chi‫ڤ‬u và
thu th‫ڒ‬p nhŰ v‫ڒ‬y là sۖ khai tri‫ڨ‬n th‫ ێ‬c‫ڊ‬p trong quá trình Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i
m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n Ñúng cho trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p Ñšn l‫ ڠ‬nào Ñó. N‫ڤ‬u m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i
t‫ ې‬m‫ھ‬t m‫ڐ‬u ngĩ c‫ڶ‬c suy ra ch‫ڊ‬t lŰ‫ۈ‬ng c‫ی‬a c‫ ڈ‬toa hàng kia, thì Ñó
là phép quy n‫چ‬p và, trong nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh, là m‫ھ‬t
phép quy n‫چ‬p Ñáng tin c‫ڒ‬y; các trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p khác ÑŰ‫ۈ‬c vi‫ڬ‬n Ñ‫ڤ‬n
ch‫ ڮ‬Ñšn gi‫ڈ‬n nh‫ږ‬m m‫ۊ‬c Ñích khi‫ڤ‬n phép quy n‫چ‬p kia ÑŰ‫ۈ‬c thۖc
hi‫ڬ‬n c‫ڎ‬n tr‫ڲ‬ng hšn, và có l‫ ڢ‬chính xác hšn. Cĩng v‫ۀ‬i cung cách
nhŰ v‫ڒ‬y, vi‫ڬ‬c l‫ڒ‬p lu‫ڒ‬n d‫ڐ‬n t‫ۀ‬i ý tŰ‫ۄ‬ng v‫ ڦ‬v‫ ۊ‬tr‫ھ‬m trong ví d‫ ۊ‬Ñã
 nêu (tr.137) là quy n‫چ‬p, m‫ڜ‬c dù trong Ñó ta ch‫ ڮ‬tra xét duy nh‫ڊ‬t
m‫ھ‬t trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p. Ví th‫ ے‬trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p này t‫ ڴ‬ra h‫ڤ‬t s‫ێ‬c mš h‫ ڸ‬và
khó Ñoán bi‫ڤ‬t, thì h‫ژ‬n chúng ta ph‫ڈ‬i trông c‫ڒ‬y vào vi‫ڬ‬c xem xét
m‫ھ‬t s‫ ڶ‬trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p tŰšng tۖ. NhŰng sۖ so sánh này ‫ڔ‬t không làm
cho m‫ھ‬t quá trình v‫ڶ‬n trŰ‫ۀ‬c Ñó nó không có tính quy n‫چ‬p l‫چ‬i tr‫ۄ‬
nên có tính ch‫ڊ‬t ‫ڊ‬y; nó ch‫ ڮ‬khi‫ڤ‬n cho phép quy n‫چ‬p tr‫ ۄ‬nên th‫ڒ‬n
tr‫ڲ‬ng và th‫ڴ‬a Ñáng hšn. M‫ۊ‬c tiêu c‫ی‬a vi‫ڬ‬c Ñem ra cân nh‫ڔ‬c m‫ھ‬t
s‫ ڶ‬lŰ‫ۈ‬ng l‫ۀ‬n trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p là nh‫ږ‬m Ñ‫ڎ‬y nhanh vi‫ڬ‬c ch‫ڔ‬t l‫ڲ‬c nh‫۔‬ng
Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m có ý nghéa ho‫ڜ‬c có giá tr‫ ڰ‬c‫ ێ‬li‫ڬ‬u Ñ‫ ڨ‬dۖa vào Ñó, suy
lu‫ڒ‬n cho m‫ھ‬t tình th‫ ڤ‬Ñšn nh‫ڊ‬t nào Ñó.
Ð‫ڶ‬i l‫ڒ‬p Theo Ñó, nh‫۔‬ng Ñi‫ڨ‬m b‫ڊ‬t tŰšng Ñ‫ڸ‬ng cĩng quan tr‫ڲ‬ng nhŰ
cĩng quan
nh‫۔‬ng Ñi‫ڨ‬m tŰšng Ñ‫ڸ‬ng gi‫۔‬a các trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p kh‫ڈ‬o sát. Sۖ so
tr‫ڲ‬ng
ngang v‫ۀ‬i sánh, mà không có tŰšng ph‫ڈ‬n, không Ñem l‫چ‬i Ñi‫ڦ‬u gì m‫ھ‬t cách
Ñ‫ڶ‬i sánh h‫ۈ‬p logic. Trong ch‫ې‬ng mۖc các trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p khác ÑŰ‫ۈ‬c quan sát
ho‫ڜ‬c ÑŰ‫ۈ‬c ghi nh‫ ۀ‬ch‫ ڮ‬Ñšn thu‫ڌ‬n l‫ڜ‬p th‫ې‬a l‫چ‬i trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p Ñang
kh‫ڈ‬o sát thì ta ch‫ژ‬ng thu ÑŰ‫ۈ‬c thêm Ñi‫ڦ‬u gì cho nh‫۔‬ng m‫ۊ‬c Ñích
suy lu‫ڒ‬n so v‫ۀ‬i khi chúng ta Ñ‫ ڨ‬cho sۖ vi‫ڬ‬c nguyên sš c‫ی‬a chúng
ta phát bi‫ڨ‬u thành k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n. Trong trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p có các m‫ڐ‬u ngĩ c‫ڶ‬c
khác nhau, chính vi‫ڬ‬c các m‫ڐ‬u ‫ڊ‬y không tŰšng Ñ‫ڸ‬ng, ít ra là v‫ ڦ‬v‫ڰ‬
trí Ñã l‫ڊ‬y ra các m‫ڐ‬u Ñó t‫ ې‬toa hàng, m‫ۀ‬i là Ñi‫ڦ‬u quan tr‫ڲ‬ng. N‫ڤ‬u
không ph‫ڈ‬i vì sۖ khác nhau này, thì sۖ tŰšng Ñ‫ڸ‬ng v‫ ڦ‬ch‫ڊ‬t lŰ‫ۈ‬ng
s‫ ڢ‬tr‫ ۄ‬nên vô ích trong vi‫ڬ‬c h‫ ڼ‬tr‫ ۈ‬cho suy lu‫ڒ‬n.* N‫ڤ‬u chúng ta c‫ڶ‬
g‫ڔ‬ng làm cho m‫ھ‬t Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬Ñi‫ڦ‬u ch‫ڮ‬nh l‫چ‬i nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n c‫ی‬a nó v‫ڦ‬
sۖ n‫ڈ‬y m‫ڌ‬m c‫ی‬a m‫ھ‬t h‫چ‬t cây thông qua vi‫ڬ‬c xem xét m‫ھ‬t s‫ڶ‬
trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p, thì s‫ ڢ‬h‫ڌ‬u nhŰ ch‫ژ‬ng thu ÑŰ‫ۈ‬c k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬gì n‫ڤ‬u nhŰ
nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n trong t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬các tình hu‫ڶ‬ng này Ñ‫ڦ‬u x‫ڊ‬p x‫ ڮ‬nhau.
 NhŰng n‫ڤ‬u Ñem vùi m‫ھ‬t h‫چ‬t m‫ڌ‬m trong cát tinh, m‫ھ‬t h‫چ‬t khác vùi
trong Ñ‫ڊ‬t mùn, h‫چ‬t khác l‫چ‬i Ñem Ñ‫ڜ‬t trên gi‫ڊ‬y th‫ڊ‬m, và n‫ڤ‬u nhŰ
trong m‫ڼ‬i trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p l‫چ‬i chia hai Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n, m‫ھ‬t trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p có
tŰ‫ۀ‬i nŰ‫ۀ‬c còn trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p kia không tŰ‫ۀ‬i thì nh‫۔‬ng nhân t‫ ڶ‬không
tŰšng Ñ‫ڸ‬ng có xu hŰ‫ۀ‬ng gi‫ڈ‬i t‫ڴ‬a cho các nhân t‫ ڶ‬có ý nghéa tr‫ڲ‬ng
y‫ڤ‬u (hay “ch‫ ی‬y‫ڤ‬u”) trong vi‫ڬ‬c rút ra k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n. Tr‫ ې‬phi, ng‫ڔ‬n g‫ڲ‬n
l‫چ‬i, ngŰ‫ۂ‬i quan sát lŰu tâm làm sao Ñ‫ ڨ‬nh‫۔‬ng khác bi‫ڬ‬t trong các
trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p ÑŰ‫ۈ‬c quan sát Ñ‫چ‬t m‫ێ‬c t‫ڶ‬i Ña trong Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n cho
phép, và tr‫ ې‬phi anh ta chú tâm nhŰ nhau trŰ‫ۀ‬c c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng cái b‫ڊ‬t
tŰšng Ñ‫ڸ‬ng l‫ڐ‬n cái tŰšng Ñ‫ڸ‬ng, anh ta không cách nào xác Ñ‫ڰ‬nh
n‫ں‬i s‫ێ‬c thuy‫ڤ‬t ph‫ۊ‬c c‫ی‬a nh‫۔‬ng d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n mà anh ta ph‫ڈ‬i x‫ ے‬lý.
T‫ڌ‬m quan M‫ھ‬t cách khác Ñ‫ ڨ‬làm n‫ں‬i b‫ڒ‬t t‫ڌ‬m quan tr‫ڲ‬ng c‫ی‬a cái b‫ڊ‬t
tr‫ڲ‬ng c‫ی‬a
tŰšng Ñ‫ڸ‬ng là vi‫ڬ‬c nhà khoa h‫ڲ‬c chú tr‫ڲ‬ng Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p
nh‫۔‬ng
ngo‫چ‬i l‫ ڬ‬và tiêu cۖc – nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p nh‫ ڢ‬ra ph‫ڈ‬i rši vào qu۞ Ñ‫چ‬o nhŰng
các trŰ‫ۂ‬ng trong thۖc t‫ ڤ‬thì không. Nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p b‫ڊ‬t quy t‫ڔ‬c, nh‫۔‬ng
h‫ۈ‬p tŰšng
trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p ngo‫چ‬i l‫ڬ‬, nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t v‫ڶ‬n nh‫ڊ‬t quán trong h‫ڌ‬u h‫ڤ‬t
ph‫ڈ‬n
các khía c‫چ‬nh nhŰng l‫چ‬i b‫ڊ‬t Ñ‫ڸ‬ng t‫چ‬i m‫ھ‬t Ñi‫ڨ‬m t‫ڶ‬i quan tr‫ڲ‬ng nào
Ñ‫ڊ‬y, là nh‫۔‬ng bi‫ڤ‬n c‫ ڶ‬vô cùng h‫ ڬ‬tr‫ڲ‬ng Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c nhi‫ڦ‬u phŰšng
cách khoa h‫ڲ‬c ÑŰ‫ۈ‬c t‫چ‬o l‫ڒ‬p ch‫ ڮ‬thu‫ڌ‬n túy Ñ‫ ڨ‬dò tìm, ghi l‫چ‬i, và in
vào trí nh‫ ۀ‬nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p tŰšng ph‫ڈ‬n. Darwin Ñã nh‫ڒ‬n xét
r‫ږ‬ng r‫ڊ‬t d‫ ڪ‬x‫ڈ‬y ra vi‫ڬ‬c tránh né các trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p Ñ‫ڶ‬i ngŰ‫ۈ‬c v‫ۀ‬i cái
t‫ں‬ng quát Ñang ÑŰ‫ۈ‬c Űu ái, nên ông Ñã rèn t‫ڒ‬p m‫ھ‬t thói quen
không ch‫ ڮ‬lùng ki‫ڤ‬m các trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p Ñ‫ڶ‬i ngŰ‫ۈ‬c, mà còn ghi chép
l‫چ‬i b‫ڊ‬t c‫ ێ‬ngo‫چ‬i l‫ ڬ‬nào mà ông lŰu tâm ho‫ڜ‬c nghé t‫ۀ‬i – n‫ڤ‬u không
h‫ڌ‬u nhŰ ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n là nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p này s‫ ڢ‬b‫ ڰ‬b‫ ڴ‬quên.

§3. Bi‫ڤ‬n th‫ ڨ‬Th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m cho các Ði‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n

 Chúng ta v‫ې‬a thâm nh‫ڒ‬p vào trong nhân t‫ ڶ‬c‫ی‬a phŰšng pháp
Thí
nghi‫ڬ‬m quy n‫چ‬p này, phŰšng pháp mà quan tr‫ڲ‬ng hšn c‫ ۄ ڈ‬b‫ڊ‬t kۘ nši nào
nhŰ là nó kh‫ ڈ‬d‫ۊ‬ng, v‫ ڦ‬lý thuy‫ڤ‬t, m‫ھ‬t trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p m‫ڐ‬u thu‫ھ‬c lo‫چ‬i thích
phŰšng
Ñáng có tác d‫ۊ‬ng làm cÃn c‫ ێ‬suy lu‫ڒ‬n không kém c‫ ڈ‬nghìn trŰ‫ۂ‬ng
pháp Ñi‫ڨ‬n
hình cho h‫ۈ‬p; nhŰng nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p thu‫ھ‬c v‫“ ڦ‬lo‫چ‬i thích Ñáng” hi‫ڤ‬m
vi‫ڬ‬c ÑŰa khi nào tình c‫ ۂ‬hé l‫ ھ‬ra. Mà ta ph‫ڈ‬i tìm ki‫ڤ‬m chúng và có l‫ ڢ‬ph‫ڈ‬i
ra các
t‫چ‬o ra chúng. N‫ڤ‬u chúng ta n‫ڔ‬m l‫ڊ‬y các trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p ngay khi tìm
nhân t‫ڶ‬
tŰšng th‫ڊ‬y chúng – dù m‫ھ‬t hay nhi‫ڦ‬u trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p – chúng Ñ‫ڦ‬u ch‫ێ‬a
ph‫ڈ‬n Ñۖng nhi‫ڦ‬u ph‫ڌ‬n chŰa tŰšng h‫ۈ‬p v‫ۀ‬i v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬Ñang xem xét, trong
khi nhi‫ڦ‬u ph‫ڌ‬n thích Ñáng l‫چ‬i mš h‫ڸ‬, khu‫ڊ‬t l‫ڊ‬p. Ð‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng cho
vi‫ڬ‬c th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m là sۖ xây dۖng, b‫ږ‬ng nh‫۔‬ng bŰ‫ۀ‬c Ñ‫ڦ‬u Ñ‫ڜ‬n ÑŰ‫ۈ‬c
ti‫ڤ‬n hành trên cš s‫ ۄ‬m‫ھ‬t k‫ ڤ‬ho‫چ‬ch ÑŰ‫ۈ‬c nghi‫ڦ‬n ng‫ڐ‬m t‫ ې‬trŰ‫ۀ‬c,
c‫ی‬a m‫ھ‬t trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p Ñi‫ڨ‬n hình và t‫ڶ‬i quan tr‫ڲ‬ng, m‫ھ‬t trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p
mà ÑŰ‫ۈ‬c hình thành v‫ۀ‬i sۖ suy lu‫ڒ‬n minh b‫چ‬ch soi t‫ ڴ‬cái khó
Ñang x‫ ے‬trí. M‫ڲ‬i phŰšng pháp quy n‫چ‬p (nhŰ Ñã nêu, tr.140) Ñ‫ڦ‬u
dۖa trên vi‫ڬ‬c Ñi‫ڦ‬u hòa các Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n c‫ی‬a quan sát và ghi nh‫ ;ۀ‬th‫ے‬
nghi‫ڬ‬m ch‫ ڮ‬Ñšn gi‫ڈ‬n là sۖ Ñi‫ڦ‬u hòa th‫ڴ‬a Ñáng nh‫ڊ‬t áp d‫ۊ‬ng cho
nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n này. Chúng ta c‫ ڶ‬g‫ڔ‬ng ti‫ڤ‬n hành quan sát sao cho
t‫ې‬ng nhân t‫ ڶ‬tham gia vào Ñó, cùng v‫ۀ‬i phŰšng th‫ێ‬c và lŰ‫ۈ‬ng v‫ڒ‬n
Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a nó, có th‫ ڨ‬bày ra công khai. Vi‫ڬ‬c t‫چ‬o ra nh‫۔‬ng quan sát
nhŰ v‫ڒ‬y c‫ڊ‬u thành nên sۖ th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m.
Ba l‫ۈ‬i Nh‫۔‬ng quan sát nhŰ th‫ ڤ‬có nhi‫ڦ‬u Űu Ñi‫ڨ‬m rõ r‫ڬ‬t hšn so v‫ۀ‬i
Ñi‫ڨ‬m c‫ی‬a
nh‫۔‬ng quan sát Ñšn thu‫ڌ‬n – dù cho có m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng Ñ‫ڤ‬n Ñâu – mà Ñ‫ڶ‬i
phép th‫ے‬
nghi‫ڬ‬m v‫ۀ‬i chúng, chúng ta ch‫ ڮ‬Ñšn gi‫ڈ‬n Ñ‫ۈ‬i cho t‫ۀ‬i khi nào m‫ھ‬t sۖ ki‫ڬ‬n
x‫ڈ‬y t‫ۀ‬i ho‫ڜ‬c m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng tۖ xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n. Sۖ th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m vŰ‫ۈ‬t qua
các khuy‫ڤ‬t Ñi‫ڨ‬m Ñó nh‫ ۂ‬vào (a) sۖ hi‫ڤ‬m hoi, (b) sۖ tinh t‫ ڤ‬và chi
li (ho‫ڜ‬c sۖ m‫چ‬nh b‫چ‬o), và (c) sۖ v‫۔‬ng ch‫ڔ‬c nghiêm ng‫ڜ‬t c‫ی‬a sۖ
vi‫ڬ‬c b‫ۄ‬i l‫ ڢ‬chúng ta thŰ‫ۂ‬ng v‫ڐ‬n tr‫ڈ‬i nghi‫ڬ‬m chúng. Các trích Ño‫چ‬n
sau trong cu‫ڶ‬n sách c‫ی‬a Jevon nhan Ñ‫ ڦ‬Nh‫۔‬ng bài h‫ڲ‬c sš Ñ‫ژ‬ng v‫ڦ‬
Logic Ñã trình bày t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng Ñi‫ڨ‬m này:

(i) “Chúng ta h‫ژ‬n ph‫ڈ‬i ch‫ ۂ‬Ñ‫ۈ‬i nhi‫ڦ‬u nÃm hay nhi‫ڦ‬u th‫ ڤ‬kۜ Ñ‫ڨ‬
có th‫ ڨ‬b‫ڊ‬t ch‫ۈ‬t b‫ڔ‬t g‫ڜ‬p nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n mà lúc nào chúng ta cĩng
có th‫ ڨ‬t‫چ‬o ra trong phòng thí nghi‫ڬ‬m; và ph‫ڌ‬n nhi‫ڦ‬u các ch‫ڊ‬t hóa
h‫ڲ‬c t‫ۀ‬i nay t‫ې‬ng bi‫ڤ‬t Ñ‫ڤ‬n, cĩng nhŰ nhi‫ڦ‬u v‫ڒ‬t ph‫ڎ‬m vô cùng h‫۔‬u
d‫ۊ‬ng t‫ڊ‬t s‫ ڢ‬không bao gi‫ ۂ‬ÑŰ‫ۈ‬c tìm ra b‫ږ‬ng cách ch‫ ۂ‬t‫ۀ‬i lúc thiên
nhiên b‫ڼ‬ng dŰng bày nh‫۔‬ng th‫ڊ ێ‬y ra trŰ‫ۀ‬c m‫ڔ‬t ta.”

Trích Ño‫چ‬n này Ñ‫ ڦ‬c‫ڒ‬p Ñ‫ڤ‬n sۖ b‫ڊ‬p bênh hay hi‫ڤ‬m hoi c‫ی‬a
nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh trong tۖ nhiên, dù là nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n vô
cùng quan tr‫ڲ‬ng. Ðo‫چ‬n vÃn sau Ñó ti‫ڤ‬p t‫ۊ‬c nói v‫ ڦ‬sۖ chi li c‫ی‬a
nhi‫ڦ‬u hi‫ڬ‬n tŰ‫ۈ‬ng khi‫ڤ‬n cho chúng vŰ‫ۈ‬t thoát kh‫ڴ‬i nh‫۔‬ng kinh
nghi‫ڬ‬m thông thŰ‫ۂ‬ng:

(ii) “Ði‫ڦ‬u hi‫ڨ‬n nhiên là Ñi‫ڬ‬n nÃng ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng trong t‫ې‬ng h‫چ‬t
v‫ڒ‬t ch‫ڊ‬t và có l‫ ڢ‬trong t‫ې‬ng kho‫ڈ‬nh kh‫ڔ‬c; và cho dù ngŰ‫ۂ‬i c‫ ں‬Ñ‫چ‬i
không th‫ ڨ‬không nh‫ڒ‬n ra sۖ v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a nó trong nam châm,
trong tia sét, trong B‫ڔ‬c cۖc quang, hay trong m‫ھ‬t m‫ڎ‬u h‫ ں‬phách
khi c‫ ڲ‬xát. NhŰng trong tia sét, Ñi‫ڬ‬n nÃng quá d‫ ۔‬d‫ھ‬i và nguy
hi‫ڨ‬m; ‫ ۄ‬nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p khác khó có th‫ ڨ‬hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t thích Ñáng v‫ڦ‬
Ñi‫ڬ‬n nÃng vì nó quá y‫ڤ‬u; Khoa h‫ڲ‬c Ñi‫ڬ‬n t‫ ې‬ch‫ ڮ‬có th‫ ڨ‬ti‫ڤ‬n b‫ ھ‬b‫ږ‬ng
vi‫ڬ‬c rút l‫ڊ‬y t‫ ې‬chi‫ڤ‬c máy phát Ñi‫ڬ‬n thông thŰ‫ۂ‬ng ho‫ڜ‬c t‫ ې‬chi‫ڤ‬c
bình ‫ڔ‬c quy nh‫۔‬ng dòng Ñi‫ڬ‬n ‫ں‬n Ñ‫ڰ‬nh hay qua vi‫ڬ‬c t‫چ‬o ra lۖc Ñi‫ڬ‬n
t‫ ې‬siêu m‫چ‬nh. H‫ڌ‬u h‫ڤ‬t n‫ڤ‬u không mu‫ڶ‬n nói là t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng hi‫ڬ‬u
‫ێ‬ng Ñi‫ڬ‬n nÃng s‫ڈ‬n sinh ra v‫ڐ‬n di‫ڪ‬n ti‫ڤ‬n trong tۖ nhiên, nhŰng tۖu
trung Ñ‫ڦ‬u quá mù m‫ ۂ‬không th‫ ڨ‬quan sát ÑŰ‫ۈ‬c.”

Khi Ñó Jevons x‫ ے‬trí vi‫ڬ‬c này b‫ږ‬ng cách tuyên b‫ ڶ‬r‫ږ‬ng, trong
nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n thông thŰ‫ۂ‬ng c‫ی‬a kinh nghi‫ڬ‬m, các hi‫ڬ‬n tŰ‫ۈ‬ng
có th‫ ڨ‬hi‫ڨ‬u ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ ڮ‬thông qua quan sát trong nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n
khác nhau thì Ñ‫ڦ‬u ÑŰ‫ۈ‬c trình hi‫ڬ‬n dŰ‫ۀ‬i d‫چ‬ng b‫ڊ‬t bi‫ڤ‬n và Ñ‫ڸ‬ng
nh‫ڊ‬t.

(iii) “Do Ñó axit cacbonic ch‫ ڮ‬có th‫ ڨ‬b‫ڔ‬t g‫ڜ‬p ‫ ۄ‬d‫چ‬ng khí, sinh
ra t‫ ې‬vi‫ڬ‬c Ñ‫ڶ‬t cháy ch‫ڊ‬t cacbon; nhŰng khi ÑŰa vào trong áp su‫ڊ‬t
r‫ڊ‬t l‫ۀ‬n và nhi‫ڬ‬t Ñ‫ ھ‬cۖc th‫ڊ‬p, nó cô l‫چ‬i thành m‫ھ‬t ch‫ڊ‬t l‫ڴ‬ng, và
th‫ڒ‬m chí có th‫ ڨ‬còn ÑŰ‫ۈ‬c chuy‫ڨ‬n hóa thành m‫ھ‬t ch‫ڊ‬t r‫ڔ‬n gi‫ڶ‬ng
nhŰ tuy‫ڤ‬t. Nhi‫ڦ‬u khí khác v‫ۀ‬i cùng m‫ھ‬t cách th‫ێ‬c tŰšng tۖ ÑŰ‫ۈ‬c
hóa l‫ڴ‬ng ho‫ڜ‬c hóa r‫ڔ‬n, và có lý do Ñ‫ ڨ‬tin r‫ږ‬ng m‫ڲ‬i ch‫ڊ‬t Ñ‫ڦ‬u có th‫ڨ‬
có ba tr‫چ‬ng thái r‫ڔ‬n, l‫ڴ‬ng và khí, n‫ڤ‬u nhŰ có th‫ ڨ‬làm thay Ñ‫ں‬i các
Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n nhi‫ڬ‬t Ñ‫ ھ‬và áp su‫ڊ‬t Ñ‫ڤ‬n Ñ‫ ی‬ngŰ‫ۆ‬ng c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t. NgŰ‫ۈ‬c l‫چ‬i,
ch‫ ڮ‬thông qua quan sát tۖ nhiên h‫ژ‬n cĩng ÑŰa d‫ڐ‬n chúng ta t‫ۀ‬i gi‫ڈ‬
Ñ‫ڰ‬nh r‫ږ‬ng h‫ڌ‬u nhŰ t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬m‫ڲ‬i ch‫ڊ‬t Ñ‫ڦ‬u b‫ڊ‬t bi‫ڤ‬n v‫ۀ‬i ch‫ ڮ‬duy nh‫ڊ‬t
m‫ھ‬t th‫ ڨ‬d‫چ‬ng, và không th‫ ڨ‬chuy‫ڨ‬n Ñ‫ں‬i t‫ ې‬d‫چ‬ng r‫ڔ‬n sang d‫چ‬ng
l‫ڴ‬ng hay t‫ ې‬d‫چ‬ng l‫ڴ‬ng sang d‫چ‬ng khí”.

Có l‫ ڢ‬c‫ڌ‬n Ñ‫ڤ‬n nhi‫ڦ‬u t‫ڒ‬p sách m‫ۀ‬i mô t‫ ڈ‬c‫ڜ‬n k‫ ڢ‬ÑŰ‫ۈ‬c h‫ڤ‬t th‫ڈ‬y
các phŰšng pháp mà ngŰ‫ۂ‬i ta Ñã phát tri‫ڨ‬n trong nh‫۔‬ng ch‫ ی‬Ñ‫ڦ‬
khác nhau nh‫ږ‬m phân tích và phát bi‫ڨ‬u l‫چ‬i nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n trong
kinh nghi‫ڬ‬m thông thŰ‫ۂ‬ng Ñ‫ ڨ‬chúng ta có th‫ ڨ‬thoát kh‫ڴ‬i nh‫۔‬ng
g‫ۈ‬i ý ÑŰ‫ۈ‬c chÃng hay ch‫ ۀ‬và l‫ڜ‬p l‫چ‬i sáo mòn cĩng nhŰ có th‫ ڨ‬ti‫ڤ‬p
nh‫ڒ‬n sۖ ki‫ڬ‬n trong m‫ھ‬t hình th‫ێ‬c và góc nhìn (b‫ڶ‬i c‫ڈ‬nh) mà trong
Ñó, nh‫۔‬ng lu‫ڒ‬n gi‫ڈ‬i sâu xa và chính xác có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i m‫ ۄ‬thay
cho l‫ڶ‬i gi‫ڈ‬i thích hàm h‫ ڸ‬và thi‫ڨ‬n c‫ڒ‬n. NhŰng nh‫۔‬ng cách tra v‫ڊ‬n
 quy n‫چ‬p khác nhau này Ñ‫ڦ‬u h‫ھ‬i t‫ ۊ‬v‫ ڦ‬m‫ھ‬t m‫ۊ‬c tiêu chung: ‫ڊ‬y là sۖ
Ñi‫ڦ‬u ti‫ڤ‬t gián ti‫ڤ‬p c‫ی‬a ch‫ێ‬c nÃng g‫ۈ‬i m‫ۄ‬, ho‫ڜ‬c sۖ hình thành các ý
tŰ‫ۄ‬ng; và v‫ ڦ‬cš b‫ڈ‬n, chúng s‫ ڢ‬ÑŰ‫ۈ‬c t‫چ‬o l‫ڒ‬p Ñ‫ ڨ‬quy gi‫ڈ‬n thành
d‫چ‬ng k‫ڤ‬t h‫ۈ‬p nào Ñó gi‫۔‬a ba ki‫ڨ‬u ch‫ڔ‬t l‫ڲ‬c và s‫ڔ‬p Ñ‫ڜ‬t n‫ھ‬i dung –
ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬v‫ې‬a di‫ڪ‬n t‫ ڈ‬trên Ñây.

§4. D‫ڐ‬n d‫ڔ‬t c‫ی‬a V‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng Di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch

Giá tr‫ ڰ‬c‫ی‬a TrŰ‫ۀ‬c khi Ñi th‫ژ‬ng vào ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬này, chúng ta ph‫ڈ‬i lŰu ý r‫ږ‬ng
phép di‫ڪ‬n
sۖ Ñi‫ڦ‬u ti‫ڤ‬t h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng c‫ی‬a phép quy n‫چ‬p tùy thu‫ھ‬c vào vi‫ڬ‬c chi‫ڤ‬m
d‫ڰ‬ch Ñ‫ڨ‬
d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t lénh m‫ھ‬t khung sŰ‫ۂ‬n g‫ڸ‬m các nguyên lý chung có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c áp
Ñ‫ڤ‬n quy d‫ۊ‬ng theo l‫ڶ‬i di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch vào vi‫ڬ‬c th‫ڎ‬m tra ho‫ڜ‬c ki‫ڤ‬n thi‫ڤ‬t nh‫۔‬ng
n‫چ‬p
trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p cá bi‫ڬ‬t khi chúng x‫ڈ‬y t‫ۀ‬i. N‫ڤ‬u v‫ ڰ‬bác sé không n‫ڔ‬m
ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng quy lu‫ڒ‬t t‫ں‬ng th‫ ڨ‬v‫ ڦ‬cš th‫ ڨ‬sinh lý ngŰ‫ۂ‬i, v‫ ڰ‬Ñó không
th‫ ڨ‬r‫ھ‬ng ÑŰ‫ۂ‬ng ch‫ڎ‬n Ñ‫ڰ‬nh ÑŰ‫ۈ‬c Ñi‫ڦ‬u gì khác l‫چ‬, ho‫ڜ‬c Ñi‫ڦ‬u gì là
ngo‫چ‬i l‫ ڬ‬trong b‫ڊ‬t c‫ ێ‬ca b‫ڬ‬nh cá bi‫ڬ‬t nào mà v‫ ڰ‬Ñó ÑŰ‫ۈ‬c v‫ۂ‬i Ñ‫ڤ‬n
Ñi‫ڦ‬u tr‫ڰ‬. N‫ڤ‬u v‫ ڰ‬bác sé Ñó n‫ڔ‬m ÑŰ‫ۈ‬c các quy lu‫ڒ‬t tu‫ڌ‬n hoàn, tiêu
hóa, và hô h‫ڊ‬p, v‫ڊ ڰ‬y có th‫ ڨ‬ch‫ڎ‬n Ñ‫ڰ‬nh ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng tình tr‫چ‬ng
thŰ‫ۂ‬ng g‫ڜ‬p trong m‫ھ‬t ca b‫ڬ‬nh nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh. Nh‫۔‬ng cân nh‫ڔ‬c này
v‫چ‬ch m‫ھ‬t ÑŰ‫ۂ‬ng cš s‫ ۄ‬mà chi‫ڤ‬u theo Ñó, nh‫۔‬ng gì ch‫ڬ‬ch hŰ‫ۀ‬ng
hay b‫ڊ‬t thŰ‫ۂ‬ng c‫ی‬a ca b‫ڬ‬nh riêng bi‫ڬ‬t nào cĩng Ñ‫ڦ‬u có th‫ ڨ‬Ño
khám ÑŰ‫ۈ‬c. B‫ږ‬ng cách này, b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t c‫ی‬a v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬ph‫ڈ‬i n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t
ÑŰ‫ۈ‬c xác Ñ‫ڰ‬nh và Ñ‫ڰ‬nh nghéa. Tâm trí không b‫ ڰ‬phân tán vô ích
vào nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m gây phân vân nhŰng không liên quan gì t‫ۀ‬i
ca b‫ڬ‬nh; nó chuyên chú h‫ژ‬n vào nh‫۔‬ng bi‫ڨ‬u hi‫ڬ‬n ch‫ڬ‬ch kh‫ڴ‬i phác
Ñ‫ ڸ‬và vì th‫ ڤ‬c‫ڌ‬n ÑŰ‫ۈ‬c gi‫ڈ‬i thích. Nêu ra câu h‫ڴ‬i t‫ڶ‬t nghéa là Ñã
gi‫ڈ‬i Ñáp ÑŰ‫ۈ‬c phân n‫ے‬a; c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬là, cái khó m‫ھ‬t khi Ñã nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c
 rõ thì h‫ڌ‬u nhŰ ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n gi‫ڈ‬i pháp cho cái khó Ñó cĩng ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i
m‫ – ۄ‬trong khi m‫ھ‬t nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c mš h‫ ڸ‬và h‫ڼ‬n t‫چ‬p v‫ ڦ‬v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬ch‫ ڮ‬d‫ڐ‬n
Ñ‫ڤ‬n tình tr‫چ‬ng mò m‫ڐ‬m và loay hoay. Nh‫۔‬ng h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch
là c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t Ñ‫ ڨ‬ÑŰa câu h‫ڴ‬i vào m‫ھ‬t khuôn d‫چ‬ng h‫ێ‬a h‫ڞ‬n có nhi‫ڦ‬u
g‫ڜ‬t hái.
“Lý gi‫ڈ‬i Tuy nhiên vi‫ڬ‬c ki‫ڨ‬m soát v‫ ڦ‬xu‫ڊ‬t x‫ ێ‬và sۖ ti‫ڤ‬n tri‫ڨ‬n c‫ی‬a các
m‫ھ‬t sۖ
gi‫ ڈ‬thuy‫ڤ‬t b‫ږ‬ng phép di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch không d‫ې‬ng ‫ ۄ‬vi‫ڬ‬c xác Ñ‫ڰ‬nh v‫ڊ‬n
vi‫ڬ‬c”
Ñ‫ڦ‬. Nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng khi m‫ۀ‬i xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n v‫ڐ‬n còn manh nha và chŰa
hoàn ch‫ڮ‬nh. Phép di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch là vi‫ڬ‬c chi ti‫ڤ‬t hóa các ý tŰ‫ۄ‬ng Ñó làm
thành sۖ Ñ‫ڌ‬y Ñ‫ ی‬và tr‫ڲ‬n v‫ڞ‬n cho ý nghéa. Chúng ta nói r‫ږ‬ng,
nh‫۔‬ng hi‫ڬ‬n tŰ‫ۈ‬ng mà v‫ ڰ‬bác sé tách riêng kh‫ڴ‬i vô s‫ ڶ‬sۖ vi‫ڬ‬c bi‫ڨ‬u
hi‫ڬ‬n ra trŰ‫ۀ‬c v‫ڊ ڰ‬y g‫ۈ‬i Ñ‫ڤ‬n cšn s‫ڶ‬t thŰšng hàn. Gi‫ ۂ‬Ñây khái ni‫ڬ‬m
v‫ ڦ‬cšn s‫ڶ‬t thŰšng hàn này là Ñi‫ڦ‬u có th‫ ڨ‬tri‫ڨ‬n khai. N‫ڤ‬u có b‫ڬ‬nh
thŰšng hàn, thì dù cÃn b‫ڬ‬nh x‫ڈ‬y ra ‫ ۄ‬b‫ڊ‬t c‫ ێ‬nši nào, ‫ ۄ‬Ñó t‫ڊ‬t có
nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t qu‫ڈ‬, nh‫۔‬ng tri‫ڬ‬u ch‫ێ‬ng riêng nào Ñó. B‫ږ‬ng cách rà soát
trong óc toàn b‫ ھ‬m‫ڲ‬i phŰšng di‫ڬ‬n c‫ی‬a khái ni‫ڬ‬m b‫ڬ‬nh thŰšng
hàn, v‫ ڰ‬bác sé ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ ڮ‬báo t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng hi‫ڬ‬n tŰ‫ۈ‬ng ti‫ڤ‬p n‫ڶ‬i c‫ڌ‬n
ÑŰ‫ۈ‬c phát hi‫ڬ‬n, sۖ khai tri‫ڨ‬n c‫ی‬a khái ni‫ڬ‬m Ñó Ñem l‫چ‬i m‫ھ‬t công
c‫ ۊ‬cho ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y thu‫ڶ‬c tra v‫ڊ‬n, quan sát và th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m. V‫ ڰ‬bác
sé Ñó có th‫ ڨ‬ch‫ ی‬tâm b‫ڔ‬t tay vào tìm hi‫ڨ‬u li‫ڬ‬u ca b‫ڬ‬nh có b‫ھ‬c l‫ھ‬
nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m mà nó ‫ڔ‬t ph‫ڈ‬i có n‫ڤ‬u gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh v‫ ڦ‬cÃn b‫ڬ‬nh là có
cš s‫ۄ‬. Nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬ÑŰ‫ۈ‬c lu‫ڒ‬n ra t‫چ‬o thành n‫ڦ‬n t‫ڈ‬ng dùng Ñ‫ ڨ‬Ñ‫ڶ‬i
chi‫ڤ‬u v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬quan sát th‫ڊ‬y. Tr‫ ې‬phi có m‫ھ‬t h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng
các nguyên t‫ڔ‬c Ñ‫ ی‬kh‫ ڈ‬nÃng ÑŰ‫ۈ‬c chi ti‫ڤ‬t hóa t‫ ڮ‬m‫ ڮ‬thông qua l‫ڒ‬p
lu‫ڒ‬n lý thuy‫ڤ‬t, n‫ڤ‬u không quá trình th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m (hay b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng)
c‫ی‬a m‫ھ‬t gi‫ ڈ‬thuy‫ڤ‬t v‫ڐ‬n chŰa hoàn ch‫ڮ‬nh và còn b‫ڊ‬t ‫ں‬n.
Vi‫ڬ‬c lý gi‫ڈ‬i Nh‫۔‬ng cân nh‫ڔ‬c Ñ‫ڔ‬n Ño này ch‫ ڮ‬ra phŰšng pháp theo Ñó v‫ڒ‬n
nhŰ v‫ڒ‬y
Ñ‫ھ‬ng di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch ÑŰ‫ۈ‬c d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t. Phép di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch Ñòi h‫ڴ‬i m‫ھ‬t h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng
ng‫ ۊ‬ý tri
th‫ێ‬c Ñã g‫ڸ‬m các ý tŰ‫ۄ‬ng Ñan k‫ڤ‬t cho phép thông gi‫ڈ‬i l‫ڐ‬n nhau qua t‫ې‬ng
ÑŰ‫ۈ‬c h‫ڬ‬ bŰ‫ۀ‬c Ñ‫ڦ‬u Ñ‫ڜ‬n ho‫ڜ‬c theo c‫ڊ‬p Ñ‫ھ‬. V‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬là li‫ڬ‬u các sۖ vi‫ڬ‬c bi‫ڨ‬u
th‫ڶ‬ng hóa
hi‫ڬ‬n ra trŰ‫ۀ‬c chúng ta có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڎ‬n Ñoán là cšn s‫ڶ‬t thŰšng
hàn hay không. Ð‫ڶ‬i v‫ۀ‬i t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬các bi‫ڨ‬u hi‫ڬ‬n, có m‫ھ‬t h‫ ڶ‬ngÃn cách
gi‫۔‬a chúng v‫ۀ‬i cÃn b‫ڬ‬nh thŰšng hàn. NhŰng n‫ڤ‬u chúng ta có th‫ڨ‬,
b‫ږ‬ng m‫ھ‬t phŰšng pháp hoán chuy‫ڨ‬n nào Ñó, bÃng qua m‫ھ‬t lo‫چ‬t
các khâu trung gian, thì r‫ڶ‬t cu‫ھ‬c có th‫ ڨ‬vŰ‫ۈ‬t qua ÑŰ‫ۈ‬c h‫ ڶ‬ngÃn
kia. B‫ڬ‬nh thŰšng hàn có th‫ ڨ‬mang ý nghéa p mà Ñ‫ڤ‬n lŰ‫ۈ‬t nó có
nghéa là o, t‫ێ‬c là có nghéa n mà mang nghéa là m, v‫ڶ‬n r‫ڊ‬t gi‫ڶ‬ng
v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڲ‬n ra Ñ‫ ڨ‬làm chìa khóa gi‫ڈ‬i quy‫ڤ‬t v‫ڊ‬n
Ñ‫ڦ‬.
ho‫ڜ‬c là sۖ M‫ھ‬t trong nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng chính c‫ی‬a khoa h‫ڲ‬c là t‫چ‬o ra cho
Ñ‫ڰ‬nh nghéa
t‫ې‬ng phân nhánh Ñi‫ڨ‬n hình c‫ی‬a n‫ھ‬i dung-ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬m‫ھ‬t b‫ ھ‬các ý
và sۖ
phân lo‫چ‬i nghéa và nguyên t‫ڔ‬c Ñan k‫ڤ‬t ch‫ڜ‬t ch‫ ڢ‬v‫ۀ‬i nhau mà m‫ڼ‬i nhánh hàm
ng‫ ۊ‬t‫ۀ‬i m‫ھ‬t nhánh khác theo nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n xác Ñ‫ڰ‬nh, Ñ‫ ڨ‬r‫ڸ‬i
trong nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n khác l‫چ‬i ng‫ ۊ‬ý t‫ۀ‬i m‫ھ‬t nhánh khác n‫۔‬a,
v.v.. Theo l‫ڶ‬i này, nh‫۔‬ng sۖ hoán chuy‫ڨ‬n muôn v‫ ڠ‬gi‫۔‬a nh‫۔‬ng
nhánh tŰšng ÑŰšng có th‫ ڨ‬x‫ڈ‬y ra, và b‫ږ‬ng l‫ڒ‬p lu‫ڒ‬n có th‫ ڨ‬l‫ڌ‬n tìm
ÑŰ‫ۈ‬c, kh‫ڴ‬i c‫ڌ‬n vi‫ڬ‬n Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng quan sát c‫ ۊ‬th‫ڨ‬, nh‫۔‬ng h‫ڒ‬u qu‫ ڈ‬r‫ڊ‬t
xa c‫ی‬a b‫ڊ‬t kۘ nguyên lý nào Ñã g‫ۈ‬i ra. Ð‫ڰ‬nh nghéa, nh‫۔‬ng công
th‫ێ‬c t‫ں‬ng quát, và sۖ phân lo‫چ‬i là nh‫۔‬ng phŰšng cách qua Ñó vi‫ڬ‬c
g‫ڔ‬n k‫ڤ‬t và chi ti‫ڤ‬t hóa m‫ھ‬t ý nghéa ra các cành nhánh c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬c‫ی‬a
nó ÑŰ‫ۈ‬c thۖc hi‫ڬ‬n. Chúng không ph‫ڈ‬i là nh‫۔‬ng c‫ێ‬u cánh tۖ thân
– nhŰ ngŰ‫ۂ‬i ta v‫ڐ‬n hay xem là th‫ڤ‬, th‫ڒ‬m chí t‫ ۄ ې‬b‫ڒ‬c ti‫ڨ‬u h‫ڲ‬c –
 mà là nh‫۔‬ng phŰšng ti‫ڬ‬n nh‫ږ‬m Ñ‫ڎ‬y nhanh sۖ phát tri‫ڨ‬n c‫ی‬a m‫ھ‬t
quan ni‫ڬ‬m thành m‫ھ‬t hình thái mà kh‫ ڈ‬nÃng ‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng c‫ی‬a nó vào
trong nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c ki‫ڨ‬m nghi‫ڬ‬m t‫ڶ‬t nh‫ڊ‬t*.
Sۖ ki‫ڨ‬m Ki‫ڨ‬m nghi‫ڬ‬m cu‫ڶ‬i cùng cho phép di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch n‫ږ‬m ‫ ۄ‬quan sát
nghi‫ڬ‬m
thí nghi‫ڬ‬m. Sۖ chi li c‫ی‬a vi‫ڬ‬c lu‫ڒ‬n gi‫ڈ‬i có th‫ ڨ‬khi‫ڤ‬n cho m‫ھ‬t ý
cu‫ڶ‬i cùng
cho phép tŰ‫ۄ‬ng g‫ۈ‬i ra tr‫ ۄ‬nên h‫ڤ‬t s‫ێ‬c phong phú và r‫ڊ‬t Ñáng tin c‫ڒ‬y, nhŰng
quy n‫چ‬p nó s‫ ڢ‬không gi‫ڈ‬i quy‫ڤ‬t ÑŰ‫ۈ‬c tính h‫ۈ‬p lý c‫ی‬a ý tŰ‫ۄ‬ng Ñó. Ch‫ ڮ‬khi
nào các sۖ ki‫ڬ‬n có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c quan sát th‫ڊ‬y (b‫ږ‬ng phŰšng pháp
ho‫ڜ‬c thu th‫ڒ‬p ho‫ڜ‬c thí nghi‫ڬ‬m), nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n mà Ñ‫ڸ‬ng nh‫ڊ‬t Ñ‫ڤ‬n
t‫ې‬ng chi ti‫ڤ‬t và không có ngo‫چ‬i l‫ ڬ‬v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬ÑŰ‫ۈ‬c suy
lu‫ڒ‬n ra, thì lúc Ñó chúng ta m‫ۀ‬i có lý do chính Ñáng Ñ‫ ڨ‬ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n
r‫ږ‬ng phép di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch Ñó Ñã Ñem l‫چ‬i m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n có cÃn c‫ ێ‬ch‫ڔ‬c
ch‫ڔ‬n. Vi‫ڬ‬c suy nghé, ng‫ڔ‬n g‫ڲ‬n l‫چ‬i, ph‫ڈ‬i k‫ڤ‬t thúc cĩng nhŰ b‫ڔ‬t Ñ‫ڌ‬u
trong Ñ‫ڰ‬a h‫چ‬t c‫ی‬a nh‫۔‬ng quan sát c‫ ۊ‬th‫ڨ‬, n‫ڤ‬u nhŰ suy nghé Ñó
mu‫ڶ‬n tr‫ ۄ‬nên hoàn ch‫ڮ‬nh. Và giá tr‫ ڰ‬giáo d‫ۊ‬c t‫ڶ‬i thŰ‫ۈ‬ng c‫ی‬a t‫ڊ‬t c‫ڈ‬
các ti‫ڤ‬n trình di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch ÑŰ‫ۈ‬c Ño b‫ۄ‬i m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬mà khi Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i Ñó
chúng tr‫ ۄ‬thành nh‫۔‬ng công c‫ ۊ‬dùng Ñ‫ ڨ‬sáng t‫چ‬o và phát tri‫ڨ‬n
nh‫۔‬ng kinh nghi‫ڬ‬m m‫ۀ‬i.

§5. M‫ھ‬t s‫ ڶ‬PhŰšng di‫ڬ‬n có tính Giáo d‫ۊ‬c trong vi‫ڬ‬c

Th‫ڈ‬o lu‫ڒ‬n
Nh‫۔‬ng Ñôi M‫ھ‬t vài trong s‫ ڶ‬nh‫۔‬ng lu‫ڒ‬n Ñi‫ڨ‬m thu‫ھ‬c v‫ ڦ‬suy lu‫ڒ‬n logic ‫ۄ‬
ph‫ڌ‬n
ph‫ڌ‬n trŰ‫ۀ‬c có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c Ñúc k‫ڤ‬t l‫چ‬i t‫ ې‬góc Ñ‫ ھ‬xem xét nh‫۔‬ng hàm
mang tính
giáo d‫ۊ‬c ý có tính giáo d‫ۊ‬c c‫ی‬a chúng, nh‫ڊ‬t là kèm v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c quy chi‫ڤ‬u Ñ‫ڤ‬n
c‫ی‬a các lý nh‫۔‬ng th‫ ی‬pháp nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh n‫ڈ‬y sinh t‫ ې‬m‫ھ‬t phân Ñ‫ڰ‬nh gi‫ ڈ‬l‫ڒ‬p, qua
thuy‫ڤ‬t
Ñó t‫ې‬ng lu‫ڒ‬n Ñi‫ڨ‬m ÑŰ‫ۈ‬c xem nhŰ Ñ‫ھ‬c l‫ڒ‬p v‫ۀ‬i nhau và tۖ thân
logic Ű‫ۀ‬c
 Ñ‫ڰ‬nh hoàn ch‫ڮ‬nh.
Chia tách (i) Trong m‫ھ‬t s‫ ڶ‬môn h‫ڲ‬c thu‫ھ‬c chŰšng trình nhà trŰ‫ۂ‬ng,
“sۖ vi‫ڬ‬c”
ho‫ڜ‬c trong t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬các sۖ ki‫ڬ‬n thu‫ھ‬c m‫ھ‬t vài ch‫ ی‬Ñi‫ڨ‬m ho‫ڜ‬c bài t‫ڒ‬p,
h‫ڲ‬c trò b‫ ڰ‬nh‫ڊ‬n chìm trong các tình ti‫ڤ‬t; trí óc chúng ch‫ڊ‬t Ñ‫ڌ‬y
nh‫۔‬ng ti‫ڨ‬u ti‫ڤ‬t (dù ÑŰ‫ۈ‬c lŰ‫ۈ‬m l‫ڜ‬t qua quan sát và ghi nh‫ۀ‬, hay
ÑŰ‫ۈ‬c thu n‫چ‬p qua truy‫ڦ‬n Ñ‫چ‬t và áp Ñ‫ڜ‬t). Phép quy n‫چ‬p ÑŰ‫ۈ‬c ti‫ڤ‬p
nh‫ڒ‬n nhŰ là sۖ kh‫ۄ‬i Ñ‫ڌ‬u và k‫ڤ‬t thúc b‫ږ‬ng vi‫ڬ‬c t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p các sۖ ki‫ڬ‬n
và gom nh‫ڜ‬t các m‫ڎ‬u tin r‫ۂ‬i r‫چ‬c. NgŰ‫ۂ‬i ta quên khu‫ڊ‬y m‫ڊ‬t m‫ھ‬t
Ñi‫ڦ‬u là nh‫۔‬ng chi ti‫ڤ‬t ‫ڊ‬y ch‫ ڮ‬mang giá tr‫ ڰ‬giáo d‫ۊ‬c ‫ ۄ‬khía c‫چ‬nh g‫ۈ‬i
m‫ ۄ‬m‫ھ‬t quan Ñi‫ڨ‬m v‫ ڦ‬m‫ھ‬t tình hu‫ڶ‬ng bao trùm trong Ñó các chi
ti‫ڤ‬t v‫ۊ‬n l‫ ڠ‬ÑŰ‫ۈ‬c thâu g‫ھ‬p l‫چ‬i và gán cho ý nghéa. Trong các bài
h‫ڲ‬c-thۖc t‫ ۄ ڤ‬b‫ڒ‬c ti‫ڨ‬u h‫ڲ‬c cĩng nhŰ trong hŰ‫ۀ‬ng d‫ڐ‬n thí nghi‫ڬ‬m
‫ ۄ‬b‫ڒ‬c h‫ڲ‬c cao hšn, ngay chính môn h‫ڲ‬c cĩng thŰ‫ۂ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c Ñón
nh‫ڒ‬n nhŰ v‫ڒ‬y, khi‫ڤ‬n ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c không có kh‫ ڈ‬nÃng h‫ڲ‬c m‫ھ‬t bi‫ڤ‬t
mŰ‫ۂ‬i mà “ch‫ ڮ‬th‫ڊ‬y cây mà không th‫ڊ‬y r‫ې‬ng”. Các sۖ v‫ڒ‬t v‫ۀ‬i
nh‫۔‬ng tính ch‫ڊ‬t c‫ی‬a chúng ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڔ‬c Ñi nh‫ڔ‬c l‫چ‬i và chia ch‫ ڠ‬v‫ۊ‬n
nh‫ ڴ‬ra mà không quy v‫ ڦ‬m‫ھ‬t b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t khái quát hšn mà qua Ñó
chúng ÑŰ‫ۈ‬c bi‫ڨ‬u hi‫ڬ‬n và có ý nghéa. Ho‫ڜ‬c gi‫ ڈ‬nši phòng thí
nghi‫ڬ‬m, ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c b‫ ڰ‬cu‫ڶ‬n hút vào nh‫۔‬ng công Ño‫چ‬n thao tác –
cho dù là vì lý do th‫ ڤ‬nào Ñi n‫۔‬a – mà không h‫ ڦ‬nh‫ڒ‬n ra Ñâu là
v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬cš b‫ڈ‬n phía sau l‫ۂ‬i gi‫ڈ‬i mà qua Ñó h‫ ڲ‬có ÑŰ‫ۈ‬c phŰšng
pháp phù h‫ۈ‬p. Duy có phép quy n‫چ‬p m‫ۀ‬i ÑŰa ra và nh‫ڊ‬n m‫چ‬nh
vào nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬li‫ڦ‬n m‫چ‬ch và ch‫ ڮ‬khi nào xét t‫ۀ‬i các m‫ڶ‬i
quan h‫ ڬ‬thì vi‫ڬ‬c h‫ڲ‬c m‫ۀ‬i tr‫ ۄ‬thành Ñi‫ڦ‬u gì Ñó hšn là m‫ھ‬t chi‫ڤ‬c
bao ch‫ێ‬a Ñ‫ ڸ‬l‫ڮ‬nh k‫ڮ‬nh.
Không th‫ڨ‬ (ii) M‫ھ‬t l‫ڌ‬n n‫۔‬a, tâm trí l‫چ‬i ÑŰ‫ۈ‬c Ñà l‫ڒ‬p ra m‫ھ‬t ý ni‫ڬ‬m mš h‫ڸ‬
theo dõi Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i cái toàn th‫ ڨ‬có thành ph‫ڌ‬n là nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n v‫ۊ‬n l‫ڠ‬, mà
b‫ږ‬ng l‫ڒ‬p
không c‫ڌ‬n b‫ ڴ‬công t‫ڶ‬n s‫ێ‬c chút nào Ñ‫ ڨ‬bi‫ڤ‬t chúng g‫ڔ‬n k‫ڤ‬t v‫ۀ‬i
lu‫ڒ‬n
nhau nhŰ th‫ ڤ‬nào v‫ۀ‬i tŰ cách là nh‫۔‬ng ph‫ڌ‬n c‫ڊ‬u t‫چ‬o nên cái toàn
th‫ڨ‬. Chúng ta nói r‫ږ‬ng ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n “m‫ھ‬t cách khái quát”
nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n trong bài h‫ڲ‬c L‫ڰ‬ch s‫ ے‬ho‫ڜ‬c Ð‫ڰ‬a lý vì chúng ÑŰ‫ۈ‬c
t‫چ‬o ra nhŰ th‫ ڤ‬và vì th‫ ;ڤ‬nhŰng nói “m‫ھ‬t cách khái quát” ‫ ۄ‬Ñây có
nghéa là nói “m‫ھ‬t cách hàm h‫”ڸ‬, m‫ھ‬t cách th‫ێ‬c th‫ ڤ‬này hay th‫ڤ‬
khác mà không rõ cách Ñó là nhŰ th‫ ڤ‬nào.

Dۖa trên nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n Ñ‫ڜ‬c thù, ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c ÑŰ‫ۈ‬c khuy‫ڤ‬n
khích phác h‫ڲ‬a trong óc m‫ھ‬t ý ni‫ڬ‬m, m‫ھ‬t quan ni‫ڬ‬m chung v‫ڦ‬
nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n Ñó trong m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬v‫ۀ‬i ý nghéa c‫ی‬a chúng; nhŰng
không ai ch‫ڰ‬u khó b‫ ڴ‬công khi‫ڤ‬n ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c theo Ñu‫ں‬i ý ni‫ڬ‬m Ñó,
làm rõ ý ni‫ڬ‬m Ñó và tìm hi‫ڨ‬u xem nh‫۔‬ng phŰšng di‫ڬ‬n nào c‫ی‬a nó
tác Ñ‫ھ‬ng lên trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p Ñang xem xét và lên các tình hu‫ڶ‬ng
tŰšng tۖ. Phép suy lu‫ڒ‬n quy n‫چ‬p, sۖ ph‫ڴ‬ng Ñoán ÑŰ‫ۈ‬c ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c
t‫چ‬o ra; n‫ڤ‬u ng‫ڐ‬u nhiên nó Ñúng, thì l‫ڒ‬p t‫ێ‬c nó ÑŰ‫ۈ‬c ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y
ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n; còn n‫ڤ‬u sai thì nó b‫ ڰ‬g‫چ‬t b‫ڴ‬. N‫ڤ‬u nhŰ ý tŰ‫ۄ‬ng có b‫ڰ‬
phóng Ñ‫چ‬i, r‫ڊ‬t nhi‫ڦ‬u khi chính ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y l‫چ‬i là ngŰ‫ۂ‬i hoàn thi‫ڬ‬n
cho ý tŰ‫ۄ‬ng Ñó, và vì th‫ ڤ‬nh‫ڒ‬n l‫ڊ‬y trách nhi‫ڬ‬m v‫ ڦ‬sۖ phát tri‫ڨ‬n có
tính trí tu‫ ڬ‬c‫ی‬a nó. NhŰng m‫ھ‬t hành vi tŰ duy hoàn ch‫ڮ‬nh và thi‫ڤ‬t
thân Ñòi h‫ڴ‬i ngŰ‫ۂ‬i nào hình thành nên g‫ۈ‬i ý (ph‫ڴ‬ng Ñoán) Ñó
cĩng ph‫ڈ‬i ch‫ڰ‬u trách nhi‫ڬ‬m v‫ ڦ‬vi‫ڬ‬c lu‫ڒ‬n gi‫ڈ‬i thông t‫ ڴ‬nh‫۔‬ng
phŰšng di‫ڬ‬n mà g‫ۈ‬i ý Ñó tác Ñ‫ھ‬ng Ñ‫ڤ‬n v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬Ñang xem xét; Ñòi
h‫ڴ‬i anh ta ph‫ڈ‬i phát tri‫ڨ‬n g‫ۈ‬i ý Ñó, ít nh‫ڊ‬t, cĩng Ñ‫ ی‬Ñ‫ ڨ‬ch‫ ڮ‬ra
nh‫۔‬ng cách th‫ێ‬c mà theo Ñó nó áp d‫ۊ‬ng vào và gi‫ڈ‬i thích cho
nh‫۔‬ng d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬c‫ی‬a tình hu‫ڶ‬ng. Cĩng nhi‫ڦ‬u khi m‫ھ‬t bài
 thuy‫ڤ‬t trình chŰa k‫ڰ‬p ki‫ڨ‬m nghi‫ڬ‬m kh‫ ڈ‬nÃng trình bày m‫ھ‬t d‫چ‬ng
th‫ێ‬c k۞ nÃng nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c ho‫ڜ‬c kh‫ ڈ‬nÃng thu‫ھ‬c lòng
các sۖ vi‫ڬ‬c và nguyên lý ÑŰ‫ۈ‬c th‫ې‬a nh‫ڒ‬n trong sách giáo khoa
hay do gi‫ڈ‬ng viên ‫ڊ‬n Ñ‫ڰ‬nh thì ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y Ñã bŰ‫ۀ‬c sang thái cۖc
Ñ‫ڶ‬i l‫ڒ‬p; và sau khi khši ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng ph‫ڈ‬n h‫ڸ‬i t‫ێ‬c th‫ۂ‬i t‫ ې‬phía h‫ڲ‬c
trò, nh‫۔‬ng ph‫ڴ‬ng Ñoán ho‫ڜ‬c ý tŰ‫ۄ‬ng c‫ی‬a chúng v‫ ڦ‬v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬, ngŰ‫ۂ‬i
th‫ڌ‬y ‫ڊ‬y ch‫ ڮ‬Ñšn thu‫ڌ‬n ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n ho‫ڜ‬c g‫چ‬t b‫ ڴ‬các ý ki‫ڤ‬n Ñã nêu và
tۖ mình nh‫ڒ‬n l‫ڊ‬y trách nhi‫ڬ‬m làm rõ nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng Ñó. Theo l‫ڶ‬i
này, ch‫ێ‬c nÃng c‫ی‬a sۖ g‫ۈ‬i ý và c‫ی‬a sۖ thông gi‫ڈ‬i tuy ÑŰ‫ۈ‬c khši
m‫چ‬ch nhŰng l‫چ‬i không ÑŰ‫ۈ‬c d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t và rèn luy‫ڬ‬n. Phép quy n‫چ‬p
tuy ÑŰ‫ۈ‬c kích ho‫چ‬t nhŰng không ÑŰ‫ۈ‬c chuy‫ڨ‬n ti‫ڤ‬p sang công
Ño‫چ‬n l‫ڒ‬p lu‫ڒ‬n v‫ڶ‬n c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t Ñ‫ ڨ‬hoàn t‫ڊ‬t nó.

Trong nh‫۔‬ng môn h‫ڲ‬c và ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬khác, công Ño‫چ‬n di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch
ÑŰ‫ۈ‬c tách riêng và ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڶ‬i x‫ ے‬nhŰ th‫ ڨ‬tۖ thân nó v‫ڶ‬n Ñã hoàn
ch‫ڮ‬nh, sۖ phân tách Ű‫ۀ‬c l‫ ڬ‬này có th‫ ڨ‬bi‫ڨ‬u hi‫ڬ‬n t‫چ‬i m‫ھ‬t trong hai
(ho‫ڜ‬c c‫ ڈ‬hai) Ñi‫ڨ‬m: c‫ ۊ‬th‫ڨ‬, t‫چ‬i Ñi‫ڨ‬m kh‫ۄ‬i Ñ‫ڌ‬u ho‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m k‫ڤ‬t thúc
c‫ی‬a phŰšng cách dۖa vào quy trình trí tu‫ ڬ‬t‫ں‬ng quát.
Sۖ tách (iii) B‫ڔ‬t Ñ‫ڌ‬u t‫ ې‬nh‫۔‬ng Ñ‫ڰ‬nh nghéa, quy t‫ڔ‬c, nguyên lý khái
bi‫ڬ‬t phép
quát, sۖ phân lo‫چ‬i và nh‫۔‬ng vi‫ڬ‬c tŰšng tۖ là m‫ھ‬t hình thái ph‫ں‬
di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch
b‫ږ‬ng cách bi‫ڤ‬n c‫ی‬a cái sai Ñ‫ڌ‬u tiên. PhŰšng pháp này nhŰ th‫ ڨ‬là m‫ھ‬t m‫ۊ‬c
kh‫ۄ‬i Ñi t‫ې‬ tiêu không Ñ‫ں‬i cho m‫ڲ‬i nhà c‫ڈ‬i cách giáo d‫ۊ‬c t‫ڊ‬n công b‫ۄ‬i l‫ڢ‬
chính nó
không c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t ph‫ڈ‬i dۖa d‫ڐ‬m vào nó nhi‫ڦ‬u hšn so v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c nh‫ڒ‬n
th‫ڊ‬y, theo logic, cái sai l‫ڌ‬m n‫ږ‬m ‫ ۄ‬vi‫ڬ‬c c‫ ڶ‬g‫ڔ‬ng ÑŰa ra nh‫۔‬ng suy
di‫ڪ‬n mà l‫چ‬i chŰa ti‫ڤ‬p c‫ڒ‬n nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n riêng r‫ ڢ‬v‫ڶ‬n c‫ڌ‬n Ñ‫ڤ‬n vi‫ڬ‬c
khái quát hóa nh‫۔‬ng phŰšng cách h‫ۈ‬p lý. R‫ی‬i thay, nhà c‫ڈ‬i cách
Ñôi khi l‫چ‬i ÑŰa ý ki‫ڤ‬n ph‫ڈ‬n Ñ‫ڶ‬i c‫ی‬a mình Ñi quá xa, ho‫ڜ‬c Ñúng ra
 là xác Ñ‫ڰ‬nh nh‫ڌ‬m v‫ ڰ‬trí c‫ی‬a nó. Nhà c‫ڈ‬i cách b‫ ڰ‬ÑŰa d‫ڐ‬n t‫ۀ‬i ch‫ڼ‬
ch‫ ڮ‬trích t‫ڊ‬t m‫ڲ‬i sۖ Ñ‫ڰ‬nh nghéa, m‫ڲ‬i sۖ h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng hóa, m‫ڲ‬i sۖ v‫ڒ‬n
d‫ۊ‬ng nh‫۔‬ng nguyên lý t‫ں‬ng quát, thay vì tۖ h‫چ‬n Ñ‫ڰ‬nh b‫ڈ‬n thân
trong vi‫ڬ‬c ch‫ ڮ‬ra sۖ vô nghéa và vô h‫ڸ‬n c‫ی‬a chúng vì không ÑŰ‫ۈ‬c
thúc Ñ‫ڎ‬y m‫ھ‬t cách xác Ñáng xu‫ڊ‬t phát t‫ ې‬vi‫ڬ‬c hi‫ڨ‬u rõ nh‫۔‬ng kinh
nghi‫ڬ‬m c‫ ۊ‬th‫ڨ‬.
Sۖ tách (iv) Sۖ cô l‫ڒ‬p c‫ی‬a phép di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch ÑŰ‫ۈ‬c th‫ڊ‬y, t‫ ې‬m‫ھ‬t phía khác,
bi‫ڬ‬t phép
‫ ۄ‬b‫ڊ‬t c‫ ێ‬ch‫ ڼ‬nào ngŰ‫ۂ‬i ta không th‫ ڨ‬giành ÑŰ‫ۈ‬c và th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m
di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch
xu‫ڊ‬t phát các k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬c‫ی‬a nh‫۔‬ng quá trình l‫ڒ‬p lu‫ڒ‬n khái quát b‫ږ‬ng cách áp
t‫ ې‬vi‫ڬ‬c d‫ۊ‬ng vào nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p c‫ ۊ‬th‫ڨ‬. Ði‫ڨ‬m chung cùng c‫ی‬a nh‫۔‬ng
Ñ‫ڰ‬nh
phŰšng cách di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch Ñ‫ڜ‬t ‫ ۄ‬công d‫ۊ‬ng c‫ی‬a chúng trong vi‫ڬ‬c h‫ڊ‬p
hŰ‫ۀ‬ng cho
nh‫۔‬ng th‫ ۊ‬và nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c t‫ې‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p riêng l‫ڠ‬. Không ai hi‫ڨ‬u ÑŰ‫ۈ‬c
quan sát tr‫ڲ‬n v‫ڞ‬n m‫ھ‬t nguyên lý khái quát – dù cho ngŰ‫ۂ‬i Ñó có th‫ ڨ‬trình
m‫ۀ‬i m‫ڠ‬
bày Ñi‫ڦ‬u Ñó Ñ‫ڌ‬y Ñ‫ ی‬Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c nào Ñi n‫۔‬a, chŰa nói t‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c nh‫ڔ‬c Ñi
nh‫ڔ‬c l‫چ‬i Ñi‫ڦ‬u Ñó – cho t‫ۀ‬i khi nào ngŰ‫ۂ‬i Ñó có th‫ ڨ‬s‫ ے‬d‫ۊ‬ng nó Ñ‫ڨ‬
làm ch‫ ی‬nh‫۔‬ng tình hu‫ڶ‬ng m‫ۀ‬i, mà n‫ڤ‬u nh‫۔‬ng tình hu‫ڶ‬ng Ñó
Ñúng là m‫ۀ‬i, chúng th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n khác so v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p dùng
Ñ‫ ڨ‬Ñem l‫چ‬i sۖ khái quát hóa. Nhi‫ڦ‬u khi sách giáo khoa ho‫ڜ‬c ngŰ‫ۂ‬i
th‫ڌ‬y hài lòng v‫ۀ‬i m‫ھ‬t lo‫چ‬t nh‫۔‬ng ví d‫ ۊ‬và minh h‫ڲ‬a chi‫ڤ‬u l‫ڬ‬, và
ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c không b‫ ڰ‬bu‫ھ‬c ph‫ڈ‬i mang cái nguyên t‫ڔ‬c mà anh ta Ñã
Ñ‫ ڦ‬ra sang cho nh‫۔‬ng tình hu‫ڶ‬ng ti‫ڤ‬p theo c‫ی‬a kinh nghi‫ڬ‬m b‫ڈ‬n
thân. Trong ch‫ې‬ng mۖc ‫ڊ‬y, nguyên lý Ñó là trì tr‫ ڬ‬và vô h‫ڸ‬n.
Sۖ thi‫ڤ‬u (v) Phát bi‫ڨ‬u ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬này dŰ‫ۀ‬i d‫چ‬ng khác, m‫ڲ‬i hành vi hoàn
h‫ۊ‬t trong
ch‫ڮ‬nh c‫ی‬a vi‫ڬ‬c suy tŰ t‫چ‬o l‫ڒ‬p bŰ‫ۀ‬c dۖ phòng cho thí nghi‫ڬ‬m – cho
vi‫ڬ‬c Ñáp
‫ێ‬ng vi‫ڬ‬c th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m các nguyên lý ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i ra và ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n
nh‫۔‬ng Ñòi b‫ږ‬ng cách s‫ ے‬d‫ۊ‬ng nh‫۔‬ng nguyên lý Ñó Ñ‫ ڨ‬tích cۖc t‫چ‬o dۖng
 h‫ڴ‬i nhu nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p m‫ۀ‬i, trong Ñó nh‫۔‬ng tính ch‫ڊ‬t m‫ۀ‬i ÑŰ‫ۈ‬c b‫ھ‬c l‫ھ‬.
y‫ڤ‬u cho
Các nhà trŰ‫ۂ‬ng c‫ی‬a chúng ta ch‫ ڮ‬có th‫ ڨ‬t‫ې‬ng chút m‫ھ‬t thích nghi
phép th‫ے‬
nghi‫ڬ‬m v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng ti‫ڤ‬n b‫ ھ‬chung c‫ی‬a phŰšng pháp khoa h‫ڲ‬c. Xét t‫ ې‬góc
Ñ‫ ھ‬khoa h‫ڲ‬c, ngŰ‫ۂ‬i ta Ñã ch‫ێ‬ng t‫ ڴ‬ÑŰ‫ۈ‬c hành Ñ‫ھ‬ng tŰ duy ch‫ ڮ‬có
th‫ ڨ‬công hi‫ڬ‬u và nh‫ڊ‬t quán trong ph‫چ‬m vi có áp d‫ۊ‬ng m‫ھ‬t d‫چ‬ng
phŰšng pháp thí nghi‫ڬ‬m nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh. Nguyên lý này t‫ ڴ‬ra ít nhi‫ڦ‬u
ÑŰ‫ۈ‬c th‫ې‬a nh‫ڒ‬n trong b‫ڒ‬c h‫ڲ‬c cao hšn, ‫ ۄ‬các trŰ‫ۂ‬ng cao Ñ‫ژ‬ng và
trung h‫ڲ‬c. NhŰng trong giáo d‫ۊ‬c ti‫ڨ‬u h‫ڲ‬c, ngŰ‫ۂ‬i ta v‫ڐ‬n cho r‫ږ‬ng,
v‫ ڦ‬Ñ‫چ‬i th‫ڨ‬, n‫ھ‬i nh‫۔‬ng quan sát tۖ nhiên c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c trò, thêm
vào Ñó nh‫۔‬ng gì h‫ڲ‬c sinh ‫ڊ‬y nghe th‫ڊ‬y và tin tŰ‫ۄ‬ng, là Ñ‫ ی‬Ñáp
‫ێ‬ng cho phát tri‫ڨ‬n trí tu‫ڬ‬. ÐŰšng nhiên không nh‫ڊ‬t thi‫ڤ‬t các
phòng thí nghi‫ڬ‬m ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c ÑŰa vào dŰ‫ۀ‬i danh nghéa Ñó, càng
không nh‫ڊ‬t thi‫ڤ‬t ph‫ڈ‬i có Ñ‫ ی‬các trang thi‫ڤ‬t b‫ ڰ‬ch‫ڮ‬n chu; nhŰng
toàn b‫ ھ‬l‫ڰ‬ch s‫ ے‬khoa h‫ڲ‬c c‫ی‬a nhân lo‫چ‬i minh ch‫ێ‬ng m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u là
không th‫ ڨ‬Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n cho ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng trí nÃng tri‫ڬ‬t Ñ‫ڨ‬
cho t‫ۀ‬i khi nào Ñáp ‫ێ‬ng Ñ‫ڌ‬y Ñ‫ ی‬nh‫۔‬ng Ñòi h‫ڴ‬i nhu y‫ڤ‬u Ñ‫ ڨ‬các ho‫چ‬t
Ñ‫ھ‬ng di‫ڪ‬n ra thۖc sۖ làm bi‫ڤ‬n Ñ‫ں‬i các Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n v‫ڒ‬t ch‫ڊ‬t, và r‫ږ‬ng
sách v‫ۄ‬, tranh ‫ڈ‬nh và th‫ڒ‬m chí các Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng ch‫ ڮ‬qua quan sát th‫ۊ‬
Ñ‫ھ‬ng nhŰng không ÑŰ‫ۈ‬c v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng Ñ‫ڤ‬n không Ñáp ‫ێ‬ng n‫ں‬i nh‫۔‬ng
Ñòi h‫ڴ‬i nhu y‫ڤ‬u Ñó.
 ChŰšng VIII
Xét Ñoán: thông gi‫ڈ‬i các sۖ ki‫ڬ‬n

§1. Ba Nhân t‫ ڶ‬trong Xét Ñoán

Sۖ xét M‫ڽ‬T ngŰ‫ۂ‬i có kh‫ ڈ‬nÃng xét Ñoán gi‫۔‬a m‫ھ‬t t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p các sۖ
Ñoán t‫ڶ‬t
bi‫ڤ‬n nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh thì ÑŰ‫ۈ‬c xem là có giáo d‫ۊ‬c, có rèn luy‫ڬ‬n, d‫ڐ‬u h‫ڲ‬c
th‫ێ‬c c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i Ñó ‫ ۄ‬m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬nào. Và n‫ڤ‬u các trŰ‫ۂ‬ng h‫ڲ‬c c‫ی‬a
chúng ta Ñào t‫چ‬o nên nh‫۔‬ng h‫ڲ‬c sinh v‫ۀ‬i thái Ñ‫ ھ‬tinh th‫ڌ‬n mà ‫ۄ‬
vào hoàn c‫ڈ‬nh nào cĩng có kh‫ ڈ‬nÃng xét Ñoán t‫ڶ‬t, khi Ñó các
trŰ‫ۂ‬ng h‫ڲ‬c qu‫ ڈ‬Ñã làm ÑŰ‫ۈ‬c nhi‫ڦ‬u Ñi‫ڦ‬u hšn là ch‫ ڮ‬Ñào t‫چ‬o ra
nh‫۔‬ng h‫ڲ‬c sinh ch‫ێ‬a trong Ñ‫ڌ‬u hàng kho thông tin ho‫ڜ‬c thành
th‫چ‬o k۞ nÃng trong nh‫۔‬ng lénh vۖc chuyên sâu. Ð‫ ڨ‬bi‫ڤ‬t th‫ ڤ‬nào là
nÃng lۖc xét Ñoán t‫ڶ‬t trŰ‫ۀ‬c tiên chúng ta c‫ڌ‬n bi‫ڤ‬t xét Ñoán là gì.
Xét Ñoán Ph‫ڈ‬i th‫ې‬a nh‫ڒ‬n m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u là gi‫۔‬a xét Ñoán và suy lu‫ڒ‬n có sۖ
và suy
n‫ڶ‬i k‫ڤ‬t m‫ڒ‬t thi‫ڤ‬t. M‫ۊ‬c Ñích c‫ی‬a suy lu‫ڒ‬n là tۖ hoàn t‫ڊ‬t chính nó
lu‫ڒ‬n
trong m‫ھ‬t xét Ñoán tr‫ڲ‬n v‫ڞ‬n v‫ ڦ‬tình hu‫ڶ‬ng, và quá trình suy lu‫ڒ‬n
di‫ڪ‬n ti‫ڤ‬n qua m‫ھ‬t lo‫چ‬t các xét Ñoán c‫ڊ‬u thành và trung gian, v‫ڒ‬y
nh‫۔‬ng Ñšn v‫ڰ‬, nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n c‫ی‬a suy lu‫ڒ‬n này khi chúng ta
ki‫ڨ‬m tra riêng t‫ې‬ng th‫ ێ‬thì chúng là cái gì? Nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m tr‫ڲ‬ng
y‫ڤ‬u có th‫ ڨ‬gom ÑŰ‫ۈ‬c ngay t‫ ې‬nši vi‫ڬ‬c Ñ‫ڔ‬n Ño các thao tác mà t‫ې‬
xét Ñoán tho‫چ‬t Ñ‫ڌ‬u áp d‫ۊ‬ng: c‫ ۊ‬th‫ڨ‬, Ñó là trong phán quy‫ڤ‬t trŰ‫ۀ‬c
nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬tranh ch‫ڊ‬p v‫ ڦ‬lu‫ڒ‬t – quy trình ra quy‫ڤ‬t Ñ‫ڰ‬nh c‫ی‬a v‫ڰ‬
th‫ڎ‬m phán trŰ‫ۀ‬c tòa. có ba Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m nhŰ th‫ڤ‬, Ñó là: (1) m‫ھ‬t tranh
ch‫ڊ‬p, g‫ڸ‬m nh‫۔‬ng yêu sách kh‫ژ‬ng quy‫ڤ‬t trái ngŰ‫ۈ‬c v‫ ڦ‬cùng m‫ھ‬t
 tình hu‫ڶ‬ng khách quan; (2) m‫ھ‬t quá trình Ñ‫ڰ‬nh nghéa và b‫ ں‬sung
chi ti‫ڤ‬t nh‫۔‬ng yêu sách này cĩng nhŰ sàng l‫ڲ‬c các sۖ vi‫ڬ‬c Ñã vi‫ڬ‬n
d‫ڐ‬n Ñ‫ ڨ‬ch‫ێ‬ng t‫ ڴ‬các yêu sách Ñó; (3) m‫ھ‬t quy‫ڤ‬t Ñ‫ڰ‬nh chung cu‫ھ‬c,
hay b‫ڈ‬n án, khép l‫چ‬i v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬gây tranh cãi và ÑŰ‫ۈ‬c dùng làm
quy t‫ڔ‬c hay nguyên lý Ñ‫ڰ‬nh Ño‫چ‬t nh‫۔‬ng sۖ v‫ ۊ‬v‫ ڦ‬sau.
sۖ không 1. Tr‫ ې‬phi còn nghi ho‫ڜ‬c, ch‫ ڮ‬thoáng nhìn thì ai cĩng Ñ‫ڲ‬c ÑŰ‫ۈ‬c
ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n
tình hu‫ڶ‬ng; nó ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڒ‬p tâm t‫ێ‬c kh‫ڔ‬c, nghéa là ngay t‫چ‬i Ñó ch‫ڮ‬
là c‫ے‬a Ñi
vào xét có sۖ th‫ڊ‬y bi‫ڤ‬t, nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c, th‫ې‬a nh‫ڒ‬n ch‫ ێ‬không có sۖ xét Ñoán.
Ñoán Ch‫ ڮ‬khi nào v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬tr‫ ۄ‬nên hoàn toàn Ñáng ng‫ۂ‬, khi nó v‫ڐ‬n hoàn
toàn mù m‫ڰ‬t và khó hi‫ڨ‬u, thì khi Ñó ch‫ ڮ‬có sۖ bí hi‫ڨ‬m và không
d‫ڐ‬n t‫ۀ‬i xét Ñoán nào c‫ڈ‬. NhŰng n‫ڤ‬u nó g‫ۈ‬i Ñ‫ڤ‬n, dù hàm h‫ ڸ‬m‫ێ‬c
nào chÃng n‫۔‬a, nh‫۔‬ng ý nghéa khác nhau, nh‫۔‬ng gi‫ڈ‬i thích kh‫ ڈ‬dé
mang tính cách Ñ‫ڶ‬i ch‫ڲ‬i, thì khi Ñó ta có m‫ھ‬t Ñi‫ڨ‬m gây tranh cãi,
m‫ھ‬t v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬nan gi‫ڈ‬i nào Ñó. Sۖ nghi ho‫ڜ‬c ‫ڎ‬n dŰ‫ۀ‬i d‫چ‬ng tranh
ch‫ڊ‬p, b‫ڊ‬t Ñ‫ڸ‬ng; các khía c‫چ‬nh khác nhau gi‫ږ‬ng kéo k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n v‫ڦ‬
phía mình. Nh‫۔‬ng v‫ ۊ‬vi‫ڬ‬c ÑŰa ra xét x‫ ے‬trŰ‫ۀ‬c m‫ھ‬t v‫ ڰ‬quan tòa
minh h‫ڲ‬a rõ ràng và d‫ێ‬t khoát cho xung Ñ‫ھ‬t gi‫۔‬a nh‫۔‬ng cách gi‫ڈ‬i
thích có th‫ ڨ‬hoán Ñ‫ں‬i nhau này; nhŰng b‫ڊ‬t kۘ trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p nào
hŰ‫ۀ‬ng t‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c dàn x‫ڤ‬p m‫ھ‬t cách có trí tu‫ ڬ‬m‫ھ‬t tình hu‫ڶ‬ng tranh
ch‫ڊ‬p thì Ñ‫ڦ‬u minh h‫ڲ‬a cho nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m Ñó. M‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬m m‫ ۂ‬hi‫ڬ‬n
ra trŰ‫ۀ‬c m‫ڔ‬t ta; chúng ta tۖ h‫ڴ‬i: “Cái gì Ñây? Ðám mây hay là c‫ھ‬t
b‫ۊ‬i l‫ڶ‬c? M‫ھ‬t cái cây Ñang Ñu ÑŰa? Ph‫ڈ‬i chÃng m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i Ñang ra
hi‫ڬ‬u cho ta?”. M‫ڼ‬i Ñi‫ڦ‬u trong tình hu‫ڶ‬ng t‫ں‬ng quát g‫ۈ‬i Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t
kh‫ ڈ‬nÃng nhŰ trên, ch‫ ڮ‬có th‫ ڨ‬m‫ھ‬t trong s‫ ڶ‬Ñó là Ñáp án Ñúng;
cĩng có th‫ ڨ‬không g‫ۈ‬i ý nào trong s‫ ڶ‬Ñó thích Ñáng; song Ñi‫ڦ‬u
khi‫ڤ‬n ta bÃn khoÃn là cái Ñó ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n ph‫ڈ‬i mang m‫ھ‬t nghéa nh‫ڊ‬t
 Ñ‫ڰ‬nh. Ði‫ڦ‬u gì trong nh‫۔‬ng kh‫ژ‬ng quy‫ڤ‬t nêu ra ‫ڊ‬y có n‫ھ‬i dung xác
Ñáng? Nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c Ñó thۖc ra có ý nghéa gì? Nó ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c gi‫ڈ‬i
thích, Ű‫ۀ‬c lŰ‫ۈ‬ng, Ñánh giá, nh‫ڒ‬n ra nhŰ th‫ ڤ‬nào? M‫ڲ‬i xét Ñoán
Ñ‫ڦ‬u tri‫ڨ‬n khai ra t‫ ې‬m‫ھ‬t tình th‫ ڤ‬nhŰ v‫ڒ‬y.
Sۖ xét 2. Vi‫ڬ‬c xét x‫ ے‬m‫ھ‬t v‫ ۊ‬tranh ch‫ڊ‬p, m‫ھ‬t phiên tòa, t‫ێ‬c là vi‫ڬ‬c
Ñoán Ñ‫ڰ‬nh
cân nh‫ڔ‬c các yêu sách có th‫ ڨ‬hoán Ñ‫ں‬i nhau, ÑŰ‫ۈ‬c chia thành hai
nghéa v‫ڊ‬n
Ñ‫ڦ‬, nhánh, và trong trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh, b‫ڊ‬t kۘ nhánh nào trong Ñó
cĩng Ñ‫ڦ‬u có kh‫ ڈ‬nÃng thu hút sۖ chú ý hšn so v‫ۀ‬i nhánh kia.
Trong vi‫ڬ‬c phân x‫ ے‬m‫ھ‬t v‫ ۊ‬tranh ch‫ڊ‬p, hai nhánh này sàng l‫ڲ‬c
b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng và lۖa ra nh‫۔‬ng quy t‫ڔ‬c có th‫ ڨ‬Ñem áp d‫ۊ‬ng; chúng là
“nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n” và “quy lu‫ڒ‬t” c‫ی‬a v‫ ۊ‬vi‫ڬ‬c. Trong sۖ xét Ñoán thì
chúng là (a) sۖ kh‫ژ‬ng Ñ‫ڰ‬nh nh‫۔‬ng d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n nào là quan tr‫ڲ‬ng trong
m‫ھ‬t trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh (so sánh v‫ۀ‬i v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng quy n‫چ‬p); và (b)
vi‫ڬ‬c chi ti‫ڤ‬t hóa các khái ni‫ڬ‬m ho‫ڜ‬c ý nghéa g‫ۈ‬i ra b‫ۄ‬i nh‫۔‬ng d‫۔‬
ki‫ڬ‬n thô (so sánh v‫ۀ‬i v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch). (a) Nh‫۔‬ng ph‫ڌ‬n nào
ho‫ڜ‬c khía c‫چ‬nh nào c‫ی‬a tình hu‫ڶ‬ng Ñó là quan tr‫ڲ‬ng trong vi‫ڬ‬c
ki‫ڨ‬m soát sۖ hình thành l‫ۂ‬i gi‫ڈ‬i thích? (b) Nh‫۔‬ng câu h‫ڴ‬i này có
m‫ڶ‬i tŰšng quan ch‫ڜ‬t ch‫ ڢ‬v‫ۀ‬i nhau; l‫ۂ‬i gi‫ڈ‬i Ñáp cho câu h‫ڴ‬i này
ph‫ ۊ‬thu‫ھ‬c vào Ñáp án c‫ی‬a câu h‫ڴ‬i kia. Tuy nhiên, Ñ‫ ڨ‬thu‫ڒ‬n ti‫ڬ‬n
chúng ta xét riêng t‫ې‬ng câu h‫ڴ‬i.
(a) thông (a) Trong m‫ڲ‬i sۖ vi‫ڬ‬c trên thۖc t‫ڤ‬, có r‫ڊ‬t nhi‫ڦ‬u chi ti‫ڤ‬t là
qua vi‫ڬ‬c
nh‫۔‬ng ph‫ڌ‬n t‫چ‬o nên sۖ vi‫ڬ‬c t‫ں‬ng th‫ڨ‬, tuy nhiên l‫چ‬i không m‫ڊ‬y
lۖa ch‫ڲ‬n
sۖ vi‫ڬ‬c quan tr‫ڲ‬ng trong m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬v‫ۀ‬i Ñi‫ڨ‬m gây tranh cãi. T‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng
nào là ph‫ڌ‬n làm nên m‫ھ‬t kinh nghi‫ڬ‬m Ñ‫ڦ‬u th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n bình Ñ‫ژ‬ng, nhŰng
b‫ږ‬ng c‫ێ‬
chúng còn xa m‫ۀ‬i Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i giá tr‫ ڰ‬ngang b‫ږ‬ng v‫ۀ‬i các d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u hay
b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng. Cĩng không có Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m nào ÑŰ‫ۈ‬c g‫ڔ‬n th‫ ڠ‬hay dán
 nhãn cho bi‫ڤ‬t “cái này là quan tr‫ڲ‬ng” ho‫ڜ‬c “cái này không Ñáng
b‫ڒ‬n tâm”, và cho Ñ‫ڤ‬n c‫ ڈ‬m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬m‫چ‬nh y‫ڤ‬u, ho‫ڜ‬c sۖ s‫ڶ‬ng Ñ‫ھ‬ng l‫ڐ‬n
sۖ n‫ں‬i b‫ڒ‬t cĩng Ñ‫ڦ‬u không ph‫ڈ‬i là m‫ھ‬t phŰšng cách an toàn trong
vi‫ڬ‬c ch‫ ڮ‬báo và minh ch‫ێ‬ng cho giá tr‫ڰ‬. Trong tình hu‫ڶ‬ng cá bi‫ڬ‬t
này, Ñi‫ڦ‬u gì d‫ ڪ‬nh‫ڒ‬n ra v‫ڐ‬n có th‫ ڨ‬hoàn toàn không có giá tr‫ڰ‬, và
chìa khóa Ñ‫ ڨ‬hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t toàn b‫ ھ‬v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬có khi l‫چ‬i gi‫ڈ‬n d‫ ڰ‬ho‫ڜ‬c ‫ڎ‬n
khu‫ڊ‬t (so sánh v‫ۀ‬i tr.125). Nh‫۔‬ng nét không quan tr‫ڲ‬ng d‫ ڪ‬gây
m‫ڊ‬t t‫ڒ‬p trung; chúng giŰšng cao yêu sách Ñòi ph‫ڈ‬i coi chúng nhŰ
nh‫۔‬ng Ñ‫ڌ‬u m‫ڶ‬i và d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u Ñ‫ ڨ‬thông gi‫ڈ‬i, trong khi nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c
Ñi‫ڨ‬m có ý nghéa quan tr‫ڲ‬ng l‫چ‬i không b‫ھ‬c l‫ھ‬. Do v‫ڒ‬y, sۖ xét Ñoán
ÑŰ‫ۈ‬c quy Ñ‫ڰ‬nh ngay c‫ ڈ‬trong vi‫ڬ‬c quy chi‫ڤ‬u t‫ۀ‬i tình hu‫ڶ‬ng ho‫ڜ‬c
sۖ ki‫ڬ‬n hi‫ڬ‬n ra trŰ‫ۀ‬c giác quan; nó ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c lo‫چ‬i b‫ ڴ‬ho‫ڜ‬c bác b‫ڴ‬,
lۖa ch‫ڲ‬n, khám phá, ho‫ڜ‬c làm rõ. TrŰ‫ۀ‬c khi chúng ta Ñi Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t
k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n chung cu‫ھ‬c, thì sۖ bác b‫ ڴ‬và lۖa ch‫ڲ‬n v‫ڐ‬n ‫ ۄ‬trong tình
tr‫چ‬ng t‫چ‬m th‫ۂ‬i ho‫ڜ‬c có Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n. Chúng ta ch‫ڲ‬n l‫ڊ‬y nh‫۔‬ng th‫ێ‬
mà ta hy v‫ڲ‬ng ho‫ڜ‬c tin dùng làm d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u ch‫ ڮ‬báo ý nghéa. NhŰng
n‫ڤ‬u chúng không g‫ۈ‬i Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t tình hu‫ڶ‬ng trong Ñó chúng ÑŰ‫ۈ‬c
ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n và thâu g‫ڸ‬m, chúng ta s‫ ڢ‬tái thi‫ڤ‬t các d‫ ۔‬li‫ڬ‬u c‫ی‬a mình,
các sۖ ki‫ڬ‬n c‫ی‬a v‫ ۊ‬vi‫ڬ‬c; vì chúng ta hi‫ڨ‬u ra, m‫ھ‬t cách trí tu‫ڬ‬, qua
nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n c‫ی‬a v‫ ۊ‬vi‫ڬ‬c, nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m ÑŰ‫ۈ‬c dùng làm b‫ږ‬ng
ch‫ێ‬ng Ñ‫ ڨ‬Ñi Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n ho‫ڜ‬c hình thành nên m‫ھ‬t quy‫ڤ‬t Ñ‫ڰ‬nh.
Sۖ thu‫ڌ‬n Không th‫ ڨ‬ÑŰa ra m‫ھ‬t quy t‫ڔ‬c c‫ێ‬ng nh‫ڔ‬c nào cho vi‫ڬ‬c lۖa
th‫ۊ‬c trong
ch‫ڲ‬n và bác b‫ڴ‬, ho‫ڜ‬c xác quy‫ڤ‬t các sۖ vi‫ڬ‬c. R‫ڶ‬t cu‫ھ‬c, ph‫ڈ‬i nói
ch‫ڲ‬n lۖa
b‫ږ‬ng c‫ێ‬ r‫ږ‬ng m‫ڲ‬i cái l‫چ‬i quay v‫ ڦ‬v‫ۀ‬i sۖ xét Ñoán tinh tŰ‫ۂ‬ng, trۖc quan
nh‫چ‬y bén c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i phán xét. Ð‫ ڨ‬làm m‫ھ‬t v‫ ڰ‬quan tòa công minh
c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i có kh‫ ڈ‬nÃng trۖc nh‫ڒ‬n nh‫۔‬ng giá tr‫ ڰ‬bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬ho‫ڜ‬c ch‫ ڮ‬báo
 tŰšng Ñ‫ڶ‬i v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c tính Ña d‫چ‬ng c‫ی‬a tình hu‫ڶ‬ng gây bÃn
khoÃn; ph‫ڈ‬i bi‫ڤ‬t cái gì c‫ڌ‬n b‫ ڴ‬qua vì nó không Ñáng b‫ڒ‬n tâm, cái
gì c‫ڌ‬n lo‫چ‬i b‫ ڴ‬vì nó không phù h‫ۈ‬p; cái gì ph‫ڈ‬i gi‫ ۔‬l‫چ‬i Ñ‫ ڨ‬d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t
t‫ۀ‬i k‫ڤ‬t qu‫ ;ڈ‬cái gì c‫ڌ‬n coi tr‫ڲ‬ng Ñ‫ ڨ‬làm Ñ‫ڌ‬u m‫ڶ‬i tháo g‫ ۆ‬cái khó.*
V‫ۀ‬i nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬thông thŰ‫ۂ‬ng, nÃng lۖc này ta g‫ڲ‬i là sۖ thông
th‫چ‬o, khéo léo, tháo vát; trong nh‫۔‬ng vi‫ڬ‬c quan tr‫ڲ‬ng hšn thì Ñó
là sۖ th‫ڊ‬u hi‫ڨ‬u, sۖ sáng su‫ڶ‬t. Ði‫ڦ‬u này m‫ھ‬t ph‫ڌ‬n thu‫ھ‬c v‫ ڦ‬b‫ڈ‬n
nÃng và thiên b‫ڎ‬m; nhŰng nó cĩng th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n m‫ھ‬t k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬ÑŰ‫ۈ‬c ‫ڊ‬p ‫ی‬
t‫ ې‬vi‫ڬ‬c hi‫ڨ‬u rõ nh‫۔‬ng vi‫ڬ‬c tŰšng tۖ trong quá kh‫ێ‬. Chi‫ڤ‬m lénh
ÑŰ‫ۈ‬c kh‫ ڈ‬nÃng này Ñ‫ ڨ‬qua Ñó n‫ڔ‬m l‫ڊ‬y Ñi‫ڦ‬u gì có giá tr‫ ڰ‬làm b‫ږ‬ng
ch‫ێ‬ng ho‫ڜ‬c quan tr‫ڲ‬ng và b‫ ڴ‬qua t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng th‫ ێ‬còn l‫چ‬i là tiêu
chu‫ڎ‬n Ñ‫ ڨ‬làm nên m‫ھ‬t chuyên gia, ngŰ‫ۂ‬i sành s‫ڴ‬i, v‫ ڰ‬quan tòa,
trong m‫ڲ‬i v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬.
Nh‫۔‬ng xét M‫ھ‬t trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p Ñáng lŰu ý ÑŰ‫ۈ‬c Mill trích ÑŰa ra làm ví d‫ۊ‬
Ñoán trۖc
v‫ ڦ‬m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬chính xác và tinh t‫ ڤ‬t‫ھ‬t b‫ڒ‬c mà kh‫ ڈ‬nÃng Ű‫ۀ‬c Ñ‫ڰ‬nh các
c‫ڈ‬m
nhân t‫ ڶ‬tr‫ڲ‬ng y‫ڤ‬u trong m‫ھ‬t tình hu‫ڶ‬ng có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c phát tri‫ڨ‬n
Ñ‫ڤ‬n. “M‫ھ‬t nhà s‫ڈ‬n xu‫ڊ‬t ‫ ۄ‬Scotland b‫ ڴ‬ra m‫ھ‬t kho‫ڈ‬n thù lao r‫ڊ‬t
h‫ڒ‬u hénh Ñ‫ ڨ‬mŰ‫ۀ‬n m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i th‫ ۈ‬nhu‫ھ‬m t‫ ې‬nŰ‫ۀ‬c Anh, m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i
th‫ ۈ‬danh ti‫ڤ‬ng có kh‫ ڈ‬nÃng pha ch‫ ڤ‬ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng màu s‫ڔ‬c r‫ڊ‬t Ñ‫ڞ‬p,
v‫ۀ‬i kۘ v‫ڲ‬ng ngŰ‫ۂ‬i th‫ ۈ‬này s‫ ڢ‬d‫چ‬y cho các công nhân c‫ی‬a ông ta
có ÑŰ‫ۈ‬c k۞ nÃng Ñó. NgŰ‫ۂ‬i th‫ ۈ‬Ñ‫ڤ‬n làm; nhŰng phŰšng pháp pha
ch‫ ڤ‬c‫ی‬a anh ta, cĩng chính là bí quy‫ڤ‬t cho ra nh‫۔‬ng gam màu,
ÑŰ‫ۈ‬c thۖc hi‫ڬ‬n b‫ږ‬ng cách v‫ڶ‬c tay, trong khi theo cách thông
thŰ‫ۂ‬ng ph‫ڈ‬i cân Ño c‫ڎ‬n th‫ڒ‬n. Nhà s‫ڈ‬n xu‫ڊ‬t n‫ ڲ‬tìm cách khi‫ڤ‬n
ngŰ‫ۂ‬i th‫ ۈ‬kia chuy‫ڨ‬n Ñ‫ں‬i cách pha ch‫ ڤ‬c‫ی‬a anh ta sang h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng
cân Ño tŰšng ‫ێ‬ng, Ñ‫ ڨ‬có th‫ ڨ‬Ñ‫ڰ‬nh lŰ‫ۈ‬ng cho nh‫۔‬ng nguyên t‫ڔ‬c c‫ی‬a
ki‫ڨ‬u pha ch‫ ڤ‬Ñ‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t kia. Tuy nhiên, ngŰ‫ۂ‬i th‫ ۈ‬th‫ڊ‬y r‫ږ‬ng mình
không th‫ ڨ‬nào thۖc hi‫ڬ‬n ÑŰ‫ۈ‬c, và do Ñó không th‫ ڨ‬truy‫ڦ‬n l‫چ‬i k۞
nÃng c‫ی‬a mình cho m‫ھ‬t ai khác. Anh ta ph‫ڈ‬i tìm cách, t‫ ې‬m‫ڼ‬i
trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p riêng l‫ ڠ‬trong kinh nghi‫ڬ‬m b‫ڈ‬n thân, thi‫ڤ‬t l‫ڒ‬p nên
trong óc m‫ھ‬t sۖ k‫ڤ‬t n‫ڶ‬i gi‫۔‬a hi‫ڬ‬u ‫ێ‬ng th‫ ڰ‬quan c‫ی‬a màu s‫ڔ‬c v‫ۀ‬i
nh‫۔‬ng hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t khéo léo trong vi‫ڬ‬c thۖc hi‫ڬ‬n pha ch‫ ڤ‬các nguyên
li‫ڬ‬u màu; và t‫ ې‬nh‫۔‬ng hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t này anh ta có th‫ڨ‬, trong b‫ڊ‬t c‫ێ‬
trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p riêng bi‫ڬ‬t nào, suy lu‫ڒ‬n ra phŰšng ti‫ڬ‬n c‫ڌ‬n v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng
và nh‫۔‬ng hi‫ڬ‬u ‫ێ‬ng có th‫ ڨ‬cho ra t‫ ې‬Ñó”. Suy nghé ‫ ی‬chín các Ñi‫ڦ‬u
ki‫ڬ‬n, sۖ ti‫ڤ‬p xúc g‫ڌ‬n gĩi k‫ڤ‬t h‫ۈ‬p v‫ۀ‬i sۖ ham thích sâu s‫ڔ‬c, sۖ
Ñ‫ڔ‬m mình trong vô s‫ ڶ‬các kinh nghi‫ڬ‬m b‫ڬ‬n k‫ڤ‬t v‫ۀ‬i nhau, có
khuynh hŰ‫ۀ‬ng ÑŰa Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng xét Ñoán mà khi Ñó ta g‫ڲ‬i là có tính
trۖc c‫ڈ‬m; nhŰng Ñó là nh‫۔‬ng xét Ñoán chân thۖc b‫ۄ‬i l‫ ڢ‬chúng dۖa
trên sۖ lۖa ch‫ڲ‬n và Ű‫ۀ‬c Ñoán thông minh, trong Ñó l‫ڊ‬y gi‫ڈ‬i pháp
cho m‫ھ‬t v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬làm tiêu chu‫ڎ‬n ki‫ڨ‬m soát. Vi‫ڬ‬c chi‫ڤ‬m lénh ÑŰ‫ۈ‬c
nÃng lۖc này làm nên sۖ khác bi‫ڬ‬t gi‫۔‬a ngŰ‫ۂ‬i ngh‫ ڬ‬sé v‫ۀ‬i k‫ ڠ‬ch‫ڮ‬
bi‫ڤ‬t cách nhŰng không bi‫ڤ‬t làm.

Ðó chính là kh‫ ڈ‬nÃng xét Ñoán, trong hình th‫ێ‬c hoàn ch‫ڮ‬nh
nh‫ڊ‬t c‫ی‬a nó, Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n c‫ی‬a quy‫ڤ‬t Ñ‫ڰ‬nh ph‫ڈ‬i Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i.
NhŰng dù trong trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p nào, Ñ‫ڦ‬u có m‫ھ‬t c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh
song hành cùng v‫ۀ‬i cách th‫ێ‬c ÑŰ‫ۈ‬c áp d‫ۊ‬ng; Ñ‫ڦ‬u thŰ‫ۂ‬ng trۖc m‫ھ‬t
vi‫ڬ‬c t‫چ‬m th‫ۂ‬i nh‫ڜ‬t ra nh‫۔‬ng tính ch‫ڊ‬t nào Ñ‫ڊ‬y Ñ‫ ڨ‬Ű‫ۀ‬m th‫ ے‬vi‫ڬ‬c
chú tr‫ڲ‬ng Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng tính ch‫ڊ‬t ‫ڊ‬y s‫ ڢ‬d‫ڐ‬n t‫ۀ‬i Ñi‫ڦ‬u gì; Ñ‫ڦ‬u b‫ ڴ‬ng‫ ڴ‬sۖ
lۖa ch‫ڲ‬n cu‫ڶ‬i cùng cho m‫ھ‬t cân nh‫ڔ‬c sâu hšn; cĩng nhŰ vi‫ڬ‬c bác
b‫ ڴ‬hoàn toàn các nhân t‫ ڶ‬Ñó hay h‫ چ‬th‫ڊ‬p nh‫۔‬ng tính ch‫ڊ‬t ‫ڊ‬y
xu‫ڶ‬ng m‫ھ‬t v‫ ڰ‬trí khác trong thang b‫ڒ‬c c‫ ێ‬li‫ڬ‬u n‫ڤ‬u nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m
 khác thu ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý có s‫ێ‬c dung h‫ۈ‬p l‫ۀ‬n hšn. Sۖ t‫ڮ‬nh táo,
linh ho‫چ‬t, óc tò mò là nh‫۔‬ng th‫ ێ‬cÃn c‫ڶ‬t; sۖ hu‫ڊ‬n gi‫ڈ‬ng, c‫ێ‬ng
nh‫ڔ‬c, thành ki‫ڤ‬n, tính th‫ڊ‬t thŰ‫ۂ‬ng, nh‫۔‬ng th‫ ێ‬n‫ڈ‬y sinh t‫ ې‬sۖ sáo
mòn, Ñam mê và thi‫ڤ‬u nghiêm túc Ñ‫ڦ‬u là t‫ ے‬huy‫ڬ‬t.
Ð‫ ڨ‬quy‫ڤ‬t (b) L‫ ڢ‬dé nhiên, sۖ ch‫ڲ‬n lۖa các d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n này là Ñ‫ ڨ‬ki‫ڨ‬m soát
Ñ‫ڰ‬nh m‫ھ‬t
sۖ phát tri‫ڨ‬n và b‫ ں‬sung chi ti‫ڤ‬t cho ý nghéa g‫ۈ‬i ra trong sۖ soi
v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬,
cĩng ph‫ڈ‬i r‫ڲ‬i c‫ی‬a nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u mà chúng ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c thông gi‫ڈ‬i (so sánh
ch‫ڲ‬n ÑŰ‫ۈ‬c tr.127). M‫ھ‬t sۖ ti‫ڤ‬n hóa c‫ی‬a các khái ni‫ڬ‬m vì v‫ڒ‬y ti‫ڤ‬n tri‫ڨ‬n Ñ‫ڸ‬ng
nh‫۔‬ng
th‫ۂ‬i v‫ۀ‬i sۖ xác quy‫ڤ‬t các sۖ vi‫ڬ‬c; m‫ھ‬t ý nghéa kh‫ ڈ‬dé ti‫ڤ‬p sau m‫ھ‬t
nguyên lý
phù h‫ۈ‬p ý nghéa khác ÑŰ‫ۈ‬c dۖng lên trŰ‫ۀ‬c trí nÃng, xét trong m‫ڶ‬i quan h‫ڬ‬
v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n mà theo Ñó nó ÑŰ‫ۈ‬c áp d‫ۊ‬ng, ÑŰ‫ۈ‬c phát tri‫ڨ‬n
thành nh‫۔‬ng phŰšng di‫ڬ‬n chi ti‫ڤ‬t hšn dۖa trên nh‫۔‬ng d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n Ñó,
b‫ ڰ‬lo‫چ‬i b‫ ڴ‬ho‫ڜ‬c ÑŰ‫ۈ‬c t‫چ‬m th‫ۂ‬i ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n và v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng, chúng ta
không ti‫ڤ‬p c‫ڒ‬n b‫ڊ‬t kۘ v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬nào v‫ۀ‬i m‫ھ‬t tâm trí hoàn toàn ngây
thš và thu‫ڌ‬n phác; chúng ta ti‫ڤ‬p c‫ڒ‬n nó qua nh‫۔‬ng d‫چ‬ng th‫ێ‬c hi‫ڨ‬u
bi‫ڤ‬t Ñã t‫ڒ‬p nhi‫ڪ‬m thành thói quen, qua m‫ھ‬t kho tàng nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh
ch‫ێ‬a Ñۖng các ý nghéa Ñã ÑŰ‫ۈ‬c phát tri‫ڨ‬n t‫ ې‬trŰ‫ۀ‬c Ñó, ho‫ڜ‬c ít ra
ch‫ێ‬a Ñۖng nh‫۔‬ng kính nghi‫ڬ‬m t‫ ې‬Ñó có th‫ ڨ‬lu‫ڒ‬n ra các ý nghéa.
N‫ڤ‬u các tình th‫ ڤ‬cho phép m‫ھ‬t ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng theo thói quen ÑŰ‫ۈ‬c trۖc
ti‫ڤ‬p huy Ñ‫ھ‬ng ra, thì ý nghéa s‫ ڢ‬ÑŰ‫ۈ‬c trۖc ti‫ڤ‬p n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t. N‫ڤ‬u thói
quen ÑŰ‫ۈ‬c ki‫ڦ‬m ch‫ڤ‬, và b‫ ڰ‬ngÃn không Ñ‫ ڨ‬áp d‫ۊ‬ng d‫ ڪ‬dãi, có kh‫ڈ‬
nÃng m‫ھ‬t ý nghéa kh‫ ڈ‬dé cho các sۖ vi‫ڬ‬c Ñang tra v‫ڊ‬n tۖ nó s‫ڢ‬
hi‫ڨ‬n bày. Không có m‫ھ‬t quy t‫ڔ‬c c‫ێ‬ng nh‫ڔ‬c nào Ñ‫ڰ‬nh Ño‫چ‬t cho vi‫ڬ‬c
li‫ڬ‬u m‫ھ‬t ý nghéa g‫ۈ‬i ra có ph‫ڈ‬i là ý nghéa Ñúng Ñ‫ڔ‬n và xác Ñáng
ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c thu‫ڒ‬n theo hay không. Chính sۖ xét Ñoán tŰ‫ۂ‬ng minh
(hay mê l‫ڌ‬m) c‫ی‬a cá nhân là Ñi‫ڦ‬u d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t. Không m‫ھ‬t nhãn hi‫ڬ‬u
g‫ڔ‬n cho b‫ڊ‬t c‫ ێ‬ý tŰ‫ۄ‬ng hay nguyên lý nào l‫چ‬i tۖ Ñ‫ھ‬ng nói ra “hãy
v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng tôi trong tình hu‫ڶ‬ng này” – gi‫ڶ‬ng nhŰ chi‫ڤ‬c bánh kۘ l‫چ‬
c‫ی‬a cô bé Alice ‫ ۄ‬X‫ ێ‬s‫ ۄ‬di‫ڬ‬u kۘ ÑŰ‫ۈ‬c khía dòng ch‫“ ۔‬Hãy Ãn
tôi”. NgŰ‫ۂ‬i tŰ duy ph‫ڈ‬i ra quy‫ڤ‬t Ñ‫ڰ‬nh, ph‫ڈ‬i lۖa ch‫ڲ‬n; và luôn luôn
có m‫ھ‬t nguy cš, theo Ñó ngŰ‫ۂ‬i bi‫ڤ‬t suy nghé chín ch‫ڔ‬n th‫ڒ‬n tr‫ڲ‬ng
lۖa ch‫ڲ‬n m‫ھ‬t ch‫ ی‬Ñ‫ڦ‬, Ñ‫ ڨ‬r‫ڸ‬i qua nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n ti‫ڤ‬p sau Ñi Ñ‫ڤ‬n ch‫ڼ‬
xác nh‫ڒ‬n ho‫ڜ‬c th‫ڊ‬t v‫ڲ‬ng v‫ ڦ‬sۖ lۖa ch‫ڲ‬n Ñó. N‫ڤ‬u m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i không
th‫ ڨ‬Ű‫ۀ‬c Ñoán chính xác Ñi‫ڦ‬u gì phù h‫ۈ‬p Ñ‫ ڨ‬gi‫ڈ‬i thích m‫ھ‬t v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬
gây nghi ho‫ڜ‬c hay gây bÃn khoÃn nào Ñó thì vi‫ڬ‬c kh‫ ں‬công h‫ڲ‬c
h‫ڴ‬i xây Ñ‫ڔ‬p m‫ھ‬t kho tàng các khái ni‫ڬ‬m ch‫ژ‬ng m‫ڊ‬y Ñem l‫چ‬i ích
l‫ۈ‬i gì. Vì vi‫ڬ‬c h‫ڲ‬c h‫ڴ‬i không ph‫ڈ‬i là trí khôn; thông tin không b‫ڈ‬o
Ñ‫ڈ‬m cho kh‫ ڈ‬nÃng xét Ñoán t‫ڶ‬t. Trí nh‫ ۀ‬có th‫ ڨ‬dùng nhŰ chi‫ڤ‬c t‫ی‬
l‫چ‬nh vô trùng lŰu tr‫ ۔‬m‫ھ‬t kho các ý nghéa dành d‫ۊ‬m cho tŰšng
lai, nhŰng trong m‫ھ‬t tình hu‫ڶ‬ng kh‫ڎ‬n c‫ڊ‬p nào Ñó, chính sۖ xét
Ñoán m‫ۀ‬i lۖa ch‫ڲ‬n và v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng Ñ‫ڤ‬n cái ý nghéa c‫ڌ‬n dùng cho tình
hu‫ڶ‬ng Ñó – và n‫ڤ‬u không có m‫ھ‬t tình hu‫ڶ‬ng c‫ڊ‬p bách (m‫ھ‬t sۖ
kh‫ی‬ng ho‫ڈ‬ng nào Ñó, dù l‫ۀ‬n dù nh‫ )ڴ‬thì không n‫ڈ‬y sinh m‫ھ‬t Ñòi
h‫ڴ‬i xét Ñoán. Không m‫ھ‬t quan ni‫ڬ‬m nào, k‫ ڨ‬c‫ ڈ‬khi nó ÑŰ‫ۈ‬c t‫چ‬o
l‫ڒ‬p v‫۔‬ng ch‫ڔ‬c và c‫ڎ‬n th‫ڒ‬n trong không gian tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng, có th‫ڨ‬
ngay t‫ ې‬Ñ‫ڌ‬u làm ÑŰ‫ۈ‬c vi‫ڬ‬c gì t‫ڶ‬t hšn là Ñóng vai trò ‫ێ‬ng viên cho
trách v‫ ۊ‬thông d‫ڰ‬ch. Ch‫ ڮ‬b‫ږ‬ng vi‫ڬ‬c Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c thành tۖu l‫ۀ‬n hšn so
v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i th‫ ی‬c‫چ‬nh tranh trong vi‫ڬ‬c làm rõ nh‫۔‬ng m‫ڈ‬ng t‫ڶ‬i,
tháo g‫ ۆ‬ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng gút m‫ڔ‬c r‫ڶ‬i r‫ڔ‬m, Ñi‫ڦ‬u hòa nh‫۔‬ng b‫ڊ‬t Ñ‫ڸ‬ng,
ch‫ ڮ‬nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u Ñó m‫ۀ‬i khi‫ڤ‬n quan ni‫ڬ‬m Ñó ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڲ‬n ho‫ڜ‬c
ch‫ێ‬ng minh ÑŰ‫ۈ‬c nó là m‫ھ‬t ý tŰ‫ۄ‬ng có giá tr‫ ڰ‬cho tình hu‫ڶ‬ng nh‫ڊ‬t
Ñ‫ڰ‬nh.
 Xét Ñoán 3. Khi Ñã hình thành, sۖ xét Ñoán là m‫ھ‬t quy‫ڤ‬t Ñ‫ڰ‬nh; nó khép
Ñ‫ڰ‬nh nghéa
l‫چ‬i (ho‫ڜ‬c k‫ڤ‬t thúc) v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬gây tranh cãi. Sۖ xác quy‫ڤ‬t này không
v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬
ch‫ ڮ‬gi‫ڈ‬i quy‫ڤ‬t cho trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p riêng r‫ ڢ‬Ñó, mà còn giúp Ñ‫ڰ‬nh ra
m‫ھ‬t quy t‫ڔ‬c ho‫ڜ‬c phŰšng pháp Ñ‫ ڨ‬quy‫ڤ‬t Ñ‫ڰ‬nh nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬tŰšng
tۖ trong tŰšng lai; nhŰ th‫ ڨ‬b‫ڈ‬n án c‫ی‬a v‫ ڰ‬th‫ڎ‬m phán t‫چ‬i tòa v‫ې‬a
Ñ‫ڸ‬ng th‫ۂ‬i k‫ڤ‬t thúc v‫ ۊ‬tranh t‫ۊ‬ng Ñó v‫ې‬a hình thành nên m‫ھ‬t ti‫ڦ‬n
l‫ ڬ‬cho nh‫۔‬ng phán quy‫ڤ‬t v‫ ڦ‬sau. N‫ڤ‬u nhŰ sۖ thông gi‫ڈ‬i Ñã xác
quy‫ڤ‬t Ñó không b‫ ڰ‬ch‫ێ‬ng minh là sai b‫ږ‬ng nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n ti‫ڤ‬p di‫ڪ‬n
v‫ ڦ‬sau, m‫ھ‬t gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh ÑŰ‫ۈ‬c dۖng lên ‫ی‬ng h‫ ھ‬cho nh‫۔‬ng sۖ thông
gi‫ڈ‬i tŰšng tۖ trong nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p khác nši mà nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c
Ñi‫ڨ‬m Ñó không hi‫ڨ‬n nhiên t‫ ڴ‬ra trái ngh‫ڰ‬ch Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c chúng không
còn phù h‫ۈ‬p n‫۔‬a. Theo l‫ڶ‬i này, các nguyên lý xét Ñoán d‫ڌ‬n d‫ڌ‬n
ÑŰ‫ۈ‬c t‫چ‬o dۖng; m‫ھ‬t cung cách thông gi‫ڈ‬i nào Ñó tr‫ ۄ‬nên có tr‫ڲ‬ng
lŰ‫ۈ‬ng và th‫ڎ‬m quy‫ڦ‬n. Nói ng‫ڔ‬n g‫ڲ‬n, các ý nghéa ÑŰ‫ۈ‬c làm thành
tiêu chu‫ڎ‬n, chúng tr‫ ۄ‬thành nh‫۔‬ng khái ni‫ڬ‬m h‫ۈ‬p logic.

§2. Ngu‫ڸ‬n g‫ڶ‬c và B‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t c‫ی‬a nh‫۔‬ng Ý tŰ‫ۄ‬ng

Các ý Ði‫ڦ‬u này ÑŰa chúng ta Ñ‫ڤ‬n v‫ۀ‬i v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng trong
tŰ‫ۄ‬ng là
m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng xét Ñoán.* Trong m‫ھ‬t tình th‫ ڤ‬mš h‫ ڸ‬cái
nh‫۔‬ng dۖ
phóng Ñ‫ڨ‬ gì Ñó g‫ۈ‬i Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t cái khác nhŰ th‫ ڨ‬Ñó là ý nghéa c‫ی‬a nó. N‫ڤ‬u ý
xét Ñoán nghéa này ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n t‫ێ‬c kh‫ڔ‬c, khi Ñó không có v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng
suy nghé, chŰa có hành Ñ‫ھ‬ng phán xét thۖc sۖ. Suy nghé b‫ ڰ‬xén
ngang không phê phán; m‫ھ‬t ni‫ڦ‬m tin giáo Ñi‫ڦ‬u cùng v‫ۀ‬i h‫ڤ‬t th‫ڈ‬y
nh‫۔‬ng nguy cš có dۖ ph‫ڌ‬n x‫ڈ‬y Ñ‫ڤ‬n. NhŰng n‫ڤ‬u ý nghéa g‫ۈ‬i ra
ÑŰ‫ۈ‬c kìm hãm, ch‫ ۂ‬Ñ‫ۈ‬i sۖ ki‫ڨ‬m nghi‫ڬ‬m và tra v‫ڊ‬n, khi Ñó ta có sۖ
xét Ñoán thۖc sۖ. Chúng ta d‫ې‬ng và nghé, chúng ta trì hoãn k‫ڤ‬t
 lu‫ڒ‬n Ñ‫ ڨ‬suy lu‫ڒ‬n m‫ھ‬t cách th‫ڊ‬u Ñáo hšn. Trong quá trình mà m‫ڲ‬i
th‫ ێ‬ÑŰ‫ۈ‬c t‫چ‬m th‫ۂ‬i ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n nh‫ږ‬m m‫ۊ‬c Ñích ki‫ڨ‬m nghi‫ڬ‬m này,
thì nh‫۔‬ng ý nghéa hóa thành nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng. Ði‫ڦ‬u Ñó có nghéa là,
m‫ھ‬t ý tŰ‫ۄ‬ng là m‫ھ‬t ý nghéa ÑŰ‫ۈ‬c t‫چ‬m th‫ۂ‬i Ñón nh‫ڒ‬n, hình thành
và v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng có quy chi‫ڤ‬u Ñ‫ڤ‬n sۖ thích h‫ۈ‬p c‫ی‬a nó trong vi‫ڬ‬c Ñ‫ڰ‬nh
Ño‫چ‬t m‫ھ‬t tình th‫ ڤ‬Ñang Ñ‫ڔ‬n Ño – m‫ھ‬t ý nghéa ÑŰ‫ۈ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng nhŰ là
công c‫ ۊ‬Ñ‫ ڨ‬xét Ñoán.
ho‫ڜ‬c công Chúng ta hãy tr‫ ۄ‬l‫چ‬i ví d‫ ۊ‬v‫ ڦ‬cái bóng m‫ ۂ‬chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng phía
c‫ ۊ‬Ñ‫ڨ‬
Ñ‫ږ‬ng xa. Chúng ta tۖ h‫ڴ‬i Ñó là cái gì, t‫ێ‬c là cái bóng m‫ڊ ۂ‬y có
thông gi‫ڈ‬i
nghéa là gì. M‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i Ñang khua tay, m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i b‫چ‬n Ñang ra hi‫ڬ‬u
cho ta, là nh‫۔‬ng kh‫ ڈ‬nÃng ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i Ñ‫ڤ‬n. Ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n ngay m‫ھ‬t
trong hai kh‫ ڈ‬nÃng ‫ڊ‬y là tóm b‫ڔ‬t sۖ xét Ñoán. NhŰng n‫ڤ‬u chúng ta
coi Ñi‫ڦ‬u gì g‫ۈ‬i ra ch‫ ڮ‬nhŰ là m‫ھ‬t g‫ۈ‬i ý, m‫ھ‬t gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh, m‫ھ‬t kh‫ڈ‬
nÃng, nó tr‫ ۄ‬thành m‫ھ‬t ý ki‫ڤ‬n, mang nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m sau: (a) N‫ڤ‬u
Ñšn thu‫ڌ‬n là m‫ھ‬t g‫ۈ‬i ý thì Ñó là m‫ھ‬t sۖ phóng chi‫ڤ‬u, m‫ھ‬t sۖ võ
Ñoán mà trong nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p ph‫ڴ‬ng Ñoán có giá tr‫ ڰ‬l‫ۀ‬n hšn
nhi‫ڦ‬u thì ta g‫ڲ‬i là gi‫ ڈ‬thuy‫ڤ‬t ho‫ڜ‬c lý thuy‫ڤ‬t, có nghéa, Ñó là m‫ھ‬t
phŰšng th‫ێ‬c thông gi‫ڈ‬i kh‫ ڈ‬dé song v‫ڐ‬n còn nghi ho‫ڜ‬c. (b) Cho
dù hãy còn nghi ho‫ڜ‬c nhŰ v‫ڒ‬y, nó có m‫ھ‬t ch‫ێ‬c ph‫ڒ‬n ph‫ڈ‬i thۖc thi;
‫ڊ‬y là vi‫ڬ‬c d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t tra v‫ڊ‬n và ki‫ڨ‬m nghi‫ڬ‬m. N‫ڤ‬u cái bóng m‫ ۂ‬này
có nghéa là m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i b‫چ‬n Ñang v‫ڐ‬y g‫ڲ‬i, thì sۖ quan sát c‫ڎ‬n th‫ڒ‬n
h‫ژ‬n s‫ ڢ‬cho th‫ڊ‬y nh‫۔‬ng nét khác hšn nào Ñ‫ڊ‬y. N‫ڤ‬u Ñó là m‫ھ‬t
ngŰ‫ۂ‬i Ñang chÃn th‫ ڈ‬Ñàn gia súc Űšng ng‫چ‬nh, ta có th‫ ڨ‬nh‫ڒ‬n ra
nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m khác bi‫ڬ‬t nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh. Chúng ta hãy nhìn k۞ xem
li‫ڬ‬u nh‫۔‬ng nét này có ÑŰ‫ۈ‬c tìm ra không. N‫ڤ‬u ch‫ ڮ‬xem Ñó là Ñi‫ڦ‬u
còn h‫ ڸ‬nghi, m‫ھ‬t ý tŰ‫ۄ‬ng ‫ڔ‬t làm tê li‫ڬ‬t sۖ tra v‫ڊ‬n. N‫ڤ‬u Ñšn gi‫ڈ‬n
 coi Ñó là Ñi‫ڦ‬u ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n, cái bóng ‫ڊ‬y ‫ڔ‬t s‫ ڢ‬thu hút thêm sۖ truy
v‫ڊ‬n. Khi coi Ñó là m‫ھ‬t kh‫ ڈ‬nÃng còn trong vòng nghi ho‫ڜ‬c, nó
cung c‫ڊ‬p cho ta m‫ھ‬t quan Ñi‫ڨ‬m, m‫ھ‬t b‫ ڬ‬Ñ‫ۆ‬, m‫ھ‬t phŰšng cách tra
v‫ڊ‬n.
Nh‫۔‬ng gi‫ڈ‬ Nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng khi Ñó không còn là nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng thۖc sۖ
tŰ‫ۄ‬ng
n‫۔‬a tr‫ ې‬phi chúng là nh‫۔‬ng công c‫ ۊ‬dành Ñ‫ ڨ‬tra xét ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh
hŰ‫ۀ‬ng Ñ‫ڤ‬n gi‫ڈ‬i quy‫ڤ‬t v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬. Gi‫ ڈ‬d‫ ۊ‬Ñó là câu h‫ڴ‬i yêu c‫ڌ‬u m‫ھ‬t
h‫ڲ‬c sinh n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t ý tŰ‫ۄ‬ng trái Ñ‫ڊ‬t là m‫ھ‬t hình c‫ڌ‬u. Ði‫ڦ‬u này khác
v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c d‫چ‬y cho Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬bi‫ڤ‬t r‫ږ‬ng Ñ‫ڜ‬c tính hình c‫ڌ‬u c‫ی‬a trái Ñ‫ڊ‬t là
m‫ھ‬t sۖ ki‫ڬ‬n. Ð‫ێ‬a tr‫ ڠ‬có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c cho xem (ho‫ڜ‬c g‫ۈ‬i nh‫ ۀ‬l‫چ‬i) m‫ھ‬t
qu‫ ڈ‬bóng ho‫ڜ‬c m‫ھ‬t hình c‫ڌ‬u, và ÑŰ‫ۈ‬c cho bi‫ڤ‬t trái Ñ‫ڊ‬t có hình c‫ڌ‬u
gi‫ڶ‬ng nh‫۔‬ng th‫ڊ ێ‬y; có th‫ ڨ‬Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬sau Ñó ÑŰ‫ۈ‬c yêu c‫ڌ‬u nh‫ڔ‬c Ñi
nh‫ڔ‬c l‫چ‬i Ñi‫ڦ‬u Ñó ngày này qua ngày khác t‫ۀ‬i khi nào hình qu‫ ڈ‬c‫ڌ‬u
trái Ñ‫ڊ‬t và hình qu‫ ڈ‬bóng ÑŰ‫ۈ‬c in vào tâm trí. NhŰng không vì th‫ڤ‬
mà nó Ñã thâu nh‫ڒ‬n ÑŰ‫ۈ‬c ý tŰ‫ۄ‬ng nào v‫ ڦ‬Ñ‫ڜ‬c tính hình c‫ڌ‬u c‫ی‬a
trái Ñ‫ڊ‬t; cùng l‫ڔ‬m thì nó có hình ‫ڈ‬nh nào Ñó v‫ ڦ‬m‫ھ‬t hình c‫ڌ‬u và
r‫ڶ‬t cu‫ھ‬c nó c‫ ڶ‬công hình dung ra trái Ñ‫ڊ‬t sau phép lo‫چ‬i suy qua
hình ‫ڈ‬nh qu‫ ڈ‬bóng c‫ی‬a nó. Ð‫ ڨ‬n‫ڔ‬m ÑŰ‫ۈ‬c tính ch‫ڊ‬t hình c‫ڌ‬u nhŰ là
m‫ھ‬t ý tŰ‫ۄ‬ng, c‫ڒ‬u h‫ڲ‬c trò lúc Ñ‫ڌ‬u h‫ژ‬n ph‫ڈ‬i nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y có nh‫۔‬ng r‫ڔ‬c
r‫ڶ‬i ho‫ڜ‬c các Ñ‫ڜ‬c tính l‫ھ‬n x‫ھ‬n trong các sۖ vi‫ڬ‬c ÑŰ‫ۈ‬c quan sát th‫ڊ‬y
và r‫ڸ‬i ý tŰ‫ۄ‬ng kh‫ڶ‬i c‫ڌ‬u hi‫ڬ‬n ra trong óc nhŰ là m‫ھ‬t cách kh‫ ڈ‬dé
gi‫ڈ‬i thích cho hi‫ڬ‬n tŰ‫ۈ‬ng Ñang tra xét. Ch‫ ڮ‬b‫ږ‬ng cách s‫ ے‬d‫ۊ‬ng
phŰšng pháp thông gi‫ڈ‬i các d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n Ñem l‫چ‬i ý nghéa Ñ‫ڌ‬y Ñ‫ ی‬hšn
cho các d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n ‫ڊ‬y thì tính ch‫ڊ‬t hình kh‫ڶ‬i c‫ڌ‬u m‫ۀ‬i tr‫ ۄ‬thành m‫ھ‬t ý
tŰ‫ۄ‬ng Ñích thۖc. Ta có th‫ ڨ‬có trong Ñ‫ڌ‬u m‫ھ‬t hình ‫ڈ‬nh sáng s‫ی‬a
song không h‫ ڦ‬có ý tŰ‫ۄ‬ng nào; ho‫ڜ‬c trong Ñ‫ڌ‬u ta có th‫ ڨ‬có m‫ھ‬t
 hình ‫ڈ‬nh thoáng hi‫ڬ‬n, mš h‫ ڸ‬song l‫چ‬i có m‫ھ‬t ý tŰ‫ۄ‬ng, n‫ڤ‬u nhŰ
hình ‫ڈ‬nh Ñó thۖc hi‫ڬ‬n ch‫ێ‬c nÃng kh‫ۄ‬i xŰ‫ۀ‬ng và ch‫ ڮ‬d‫ڐ‬n cho quan
sát cĩng nhŰ m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬gi‫۔‬a các sۖ ki‫ڬ‬n.
Các ý Nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng h‫ۈ‬p logic gi‫ڶ‬ng nhŰ nh‫۔‬ng chi‫ڤ‬c chìa khóa
tŰ‫ۄ‬ng
ÑŰ‫ۈ‬c mài Ñánh cho m‫ۊ‬c Ñích tháo m‫ ں ۄ‬khóa. NhŰng con cá chó,
cung c‫ڊ‬p
ch‫ڲ‬n lۖa khi ÑŰ‫ۈ‬c ngÃn b‫ۄ‬i m‫ھ‬t t‫ڊ‬m kính v‫ۀ‬i con cá m‫ڸ‬i nó thŰ‫ۂ‬ng Ãn, s‫ڢ‬
duy nh‫ڊ‬t – có th‫ ڨ‬nói v‫ڒ‬y – lao vào mi‫ڤ‬ng kính cho Ñ‫ڤ‬n khi Ñ‫ڒ‬p Ñ‫ڌ‬u vào nó
Ñ‫“ ڨ‬Ñ‫ڰ‬nh
trong khi không th‫ ڨ‬vŰšn t‫ۀ‬i con m‫ڸ‬i. Các Ñ‫ھ‬ng v‫ڒ‬t h‫ڲ‬c (n‫ڤ‬u
Ño‫چ‬t”
phŰšng chúng Ñúng là có th‫ ڨ‬h‫ڲ‬c ÑŰ‫ۈ‬c) b‫ږ‬ng cách “c‫ڔ‬t và th‫ ;”ے‬b‫ږ‬ng cách
pháp ban Ñ‫ڌ‬u làm hú h‫ڲ‬a m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u gì, r‫ڸ‬i m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u khác và r‫ڸ‬i lŰu l‫چ‬i
Ñi‫ڦ‬u gì vô tình Ñ‫چ‬t k‫ڤ‬t qu‫ڈ‬. Hành Ñ‫ھ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng ch‫ی‬
Ñ‫ھ‬ng d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t – nh‫۔‬ng ý nghéa g‫ۈ‬i ra ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n dùng vào
vi‫ڬ‬c th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m – chính là lۖa ch‫ڲ‬n duy nh‫ڊ‬t thay cho c‫ ڈ‬sۖ trì
Ñ‫ھ‬n Űšng ng‫چ‬nh l‫ڐ‬n sۖ h‫ڲ‬c h‫ڴ‬i t‫ ې‬v‫ ڰ‬th‫ڌ‬y quý báu kia – t‫ێ‬c kinh
nghi‫ڬ‬m có ÑŰ‫ۈ‬c do may m‫ڔ‬n.
Chúng là M‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u h‫ ڬ‬tr‫ڲ‬ng là nhi‫ڦ‬u t‫ ې‬ng‫ ۔‬dành nói v‫ ڦ‬sۖ thông minh
nh‫۔‬ng
l‫چ‬i g‫ۈ‬i ra ý tŰ‫ۄ‬ng v‫ ڦ‬ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng Ñi vòng và né tránh – thŰ‫ۂ‬ng Ñi
phŰšng
pháp t‫ڊ‬n v‫ۀ‬i m‫ھ‬t ki‫ڨ‬u báo hi‫ڬ‬u kín Ñáo ho‫ڜ‬c th‫ڒ‬m chí là sai khác v‫ ڦ‬luân
công gián lý. M‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i ch‫ڊ‬t phác, nhi‫ڬ‬t thành thì th‫ژ‬ng th‫ڔ‬n khi Ñi th‫ژ‬ng
ti‫ڤ‬p
vào m‫ھ‬t vi‫ڬ‬c nào Ñó (và có ng‫ ۊ‬ý: th‫ڒ‬t là ng‫ ۀ‬ng‫ڎ‬n). NgŰ‫ۂ‬i thông
minh thì x‫ڈ‬o trí, lanh l‫ۈ‬i, khôn khéo, tinh ranh, láu cá, l‫ڔ‬m trò v‫ڜ‬t
– nh‫۔‬ng gì liên h‫ ڬ‬t‫ۀ‬i ý tŰ‫ۄ‬ng v‫ ڦ‬sۖ gián ti‫ڤ‬p*. M‫ھ‬t ý tŰ‫ۄ‬ng là
m‫ھ‬t phŰšng pháp tránh né, Ñi vòng, ho‫ڜ‬c vŰ‫ۈ‬t qua nh‫۔‬ng tr‫ ۄ‬ng‫چ‬i
b‫ږ‬ng cách ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh mà n‫ڤ‬u không nhŰ th‫ڔ ڤ‬t s‫ ڢ‬v‫ڊ‬p ngay ph‫ڈ‬i
Ñòn t‫ڊ‬n công, không thŰšng ti‫ڤ‬c. NhŰng nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng có th‫ڨ‬
m‫ڊ‬t Ñi tính trí tu‫ ڬ‬khi mà nó ÑŰ‫ۈ‬c v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c thành quen.
 Khi m‫ھ‬t Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬tho‫چ‬t Ñ‫ڌ‬u h‫ڲ‬c cách nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t, qua t‫ې‬ng kho‫ڈ‬nh
kh‫ڔ‬c b‫ ۆ‬ng‫ۆ‬, v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng con mèo, con chó, ngôi nhà, hòn Ñá, cái
cây, Ñôi giày, và nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng sۖ v‫ڒ‬t khác, thì các ý tŰ‫ۄ‬ng –
nh‫۔‬ng th‫ ێ‬có ý nghéa t‫چ‬m th‫ۂ‬i và ÑŰ‫ۈ‬c tri nh‫ڒ‬n rõ – can dۖ vào
kho‫ڈ‬nh kh‫ڔ‬c Ñó nhŰ là nh‫۔‬ng phŰšng pháp Ñ‫ ڨ‬nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t. Lúc
này, theo thói thŰ‫ۂ‬ng, sۖ v‫ڒ‬t và ý nghéa hoàn toàn hòa Ñúc vào
nhau Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c không còn sۖ xét Ñoán cĩng nhŰ ý tŰ‫ۄ‬ng theo Ñúng
nghéa n‫۔‬a mà ch‫ ڮ‬còn l‫چ‬i sۖ th‫ێ‬c nh‫ڒ‬n tۖ Ñ‫ھ‬ng. M‫ڜ‬t khác, trong
nhi‫ڦ‬u trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p, nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t ÑŰ‫ۈ‬c trۖc ti‫ڤ‬p nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t và v‫ڶ‬n dé
quen thu‫ھ‬c hóa thành nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng xét Ñoán khi chúng tۖ th‫ڨ‬
hi‫ڬ‬n ra trong nh‫۔‬ng b‫ڶ‬i c‫ڈ‬nh khác thŰ‫ۂ‬ng: nhŰ là nh‫۔‬ng hình
d‫چ‬ng, kho‫ڈ‬ng cách, kích c‫ۆ‬, v‫ ڰ‬trí khi chúng ta tìm cách v‫ ڢ‬l‫چ‬i
chúng; nhŰ là nh‫۔‬ng hình tam giác, hình vuông và hình tròn khi
chúng hóa thành nh‫۔‬ng bài toán trong môn hình h‫ڲ‬c ch‫ ێ‬không
dính dáng gì Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng Ñ‫ ڸ‬chši, d‫ۊ‬ng c‫ ۊ‬hay Ñ‫ ڸ‬làm b‫ڤ‬p quen
thu‫ھ‬c n‫۔‬a.

§3. Phép Phân tích và T‫ں‬ng h‫ۈ‬p

Xét Ñoán Thông qua hành Ñ‫ھ‬ng xét Ñoán, các d‫ ۔‬ki‫ڬ‬n l‫ھ‬n x‫ھ‬n ÑŰ‫ۈ‬c s‫ڔ‬p
s‫ڔ‬p Ñ‫ڜ‬t
l‫چ‬i ngÃn n‫ڔ‬p, và dŰ‫ۂ‬ng nhŰ các sۖ vi‫ڬ‬c không rành m‫چ‬ch và r‫ۂ‬i
ngÃn n‫ڔ‬p
sۖ vi‫ڬ‬c: r‫چ‬c ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڔ‬p n‫ڶ‬i l‫چ‬i v‫ۀ‬i nhau. Các sۖ vi‫ڬ‬c có th‫ ڨ‬mang Ñ‫ڤ‬n cho
phép phân ta m‫ھ‬t c‫ڈ‬m giác riêng, chúng có th‫ ڨ‬lŰu l‫چ‬i trong chúng ta m‫ھ‬t ‫ڊ‬n
tích
tŰ‫ۈ‬ng khó t‫ ;ڈ‬sۖ v‫ڒ‬t có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c c‫ڈ‬m th‫ڊ‬y tròn tr‫ڰ‬a (t‫ێ‬c là, nó th‫ڨ‬
hi‫ڬ‬n m‫ھ‬t ph‫ڎ‬m ch‫ڊ‬t mà sau Ñó chúng ta Ñ‫ڰ‬nh nghéa là tròn tr‫ڰ‬a),
m‫ھ‬t hành vi có th‫ ڨ‬thô thi‫ڨ‬n (ho‫ڜ‬c Ñi‫ڦ‬u mà sau Ñó chúng ta phân
Ñ‫ڰ‬nh vào lo‫چ‬i thô thi‫ڨ‬n) và r‫ڸ‬i thì ph‫ڎ‬m ch‫ڊ‬t này l‫چ‬i bi‫ڤ‬n m‫ڊ‬t,
 thâm nh‫ڒ‬p, hòa tr‫ھ‬n vào giá tr‫ ڰ‬tr‫ڲ‬n v‫ڞ‬n c‫ی‬a tình hu‫ڶ‬ng. Ch‫ ڮ‬khi
chúng ta c‫ڌ‬n dùng chính ngay khía c‫چ‬nh Ñó c‫ی‬a tình hu‫ڶ‬ng ban
Ñ‫ڌ‬u làm công c‫ ۊ‬Ñ‫ ڨ‬n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t Ñi‫ڦ‬u gì gây bÃn khoÃn ho‫ڜ‬c khó hi‫ڨ‬u
trong m‫ھ‬t tình hu‫ڶ‬ng khác, khi Ñó ta m‫ۀ‬i tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng hóa ho‫ڜ‬c
tách r‫ۂ‬i tính ch‫ڊ‬t Ñó ra Ñ‫ ڨ‬nó tr‫ ۄ‬thành cá bi‫ڬ‬t. Ch‫ ڮ‬khi chúng ta
c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i Ñ‫ڜ‬c trŰng hóa hình dáng c‫ی‬a m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng m‫ۀ‬i nào Ñó
ho‫ڜ‬c tính luân lý c‫ی‬a m‫ھ‬t hành vi l‫ چ‬kۘ nào Ñó, thì khi Ñó nhân t‫ڶ‬
tròn tr‫ڰ‬a hay là thô tháp trong kinh nghi‫ڬ‬m cĩ m‫ۀ‬i tۖ tách ra và
Ñ‫ێ‬ng riêng nhŰ m‫ھ‬t Ñ‫ڜ‬c tính n‫ں‬i tr‫ھ‬i. B‫ۄ‬i v‫ڒ‬y, n‫ڤ‬u y‫ڤ‬u t‫ ڶ‬ÑŰ‫ۈ‬c
tuy‫ڨ‬n lۖa làm sáng t‫ ڴ‬m‫ھ‬t vài Ñi‫ڦ‬u gì mà n‫ڤ‬u không có nó s‫ ڢ‬tr‫ۄ‬
nên khó hi‫ڨ‬u trong kinh nghi‫ڬ‬m m‫ۀ‬i, n‫ڤ‬u y‫ڤ‬u t‫ ڶ‬Ñó s‫ڔ‬p Ñ‫ڜ‬t ‫ں‬n
th‫ڴ‬a ÑŰ‫ۈ‬c Ñi‫ڦ‬u gì chŰa ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n, thì khi Ñó tۖ nó s‫ ڢ‬có ý nghéa
tích cۖc và rõ r‫ڬ‬t hšn. Chúng ta s‫ ڢ‬tr‫ ۄ‬l‫چ‬i Ñi‫ڨ‬m này trong chŰšng
k‫ ڤ‬ti‫ڤ‬p; t‫چ‬i Ñây chúng ta s‫ ڢ‬bàn v‫ ڦ‬n‫ھ‬i dung này ch‫ ڮ‬trong ph‫چ‬m vi
mà nó liên quan t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬c‫ی‬a phép phân tích và t‫ں‬ng h‫ۈ‬p.
Phân tích Sۖ hi‫ڨ‬u Cho dù Ñã tuyên b‫ ڶ‬d‫ێ‬t khoát r‫ږ‬ng
trong óc l‫ڌ‬m c‫ی‬a
nh‫۔‬ng phép phân tích trí tu‫ ڬ‬và v‫ڒ‬t lý là
không phân tích
gi‫ڶ‬ng nhŰ trong giáo nh‫۔‬ng ki‫ڨ‬u v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng khác lo‫چ‬i th‫ێ‬
phân chia d‫ۊ‬c nguyên, phép phân tích trí tu‫ ڬ‬thŰ‫ۂ‬ng
Ñ‫ ڸ‬v‫ڒ‬t
ÑŰ‫ۈ‬c ti‫ڤ‬p nh‫ڒ‬n sau khi Ñã lo‫چ‬i suy v‫ڒ‬t lý; ví th‫ ے‬khi Ñó là vi‫ڬ‬c
phân chia m‫ھ‬t cái toàn th‫ ڨ‬thành các c‫ڊ‬u ph‫ڌ‬n t‫چ‬o nên nó trong
tâm trí thay vì trong kho‫ڈ‬ng không, vì không ai có th‫ ڨ‬nói rõ ÑŰ‫ۈ‬c
vi‫ڬ‬c phân chia cái toàn th‫ ڨ‬thành các c‫ڊ‬u ph‫ڌ‬n trong óc có nghéa
là gì, nên quan ni‫ڬ‬m này d‫ڐ‬n Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t ý tŰ‫ۄ‬ng xa hšn khi cho
r‫ږ‬ng phép phân tích h‫ۈ‬p logic ch‫ ڮ‬Ñšn thu‫ڌ‬n là sۖ li‫ڬ‬t kê và lên
danh m‫ۊ‬c t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng tính ch‫ڊ‬t và m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬mà ta có th‫ ڨ‬nghé
 ra ÑŰ‫ۈ‬c. ‫ڇ‬nh hŰ‫ۄ‬ng c‫ی‬a quan ni‫ڬ‬m này Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i giáo d‫ۊ‬c là r‫ڊ‬t
l‫ۀ‬n*. M‫ڲ‬i môn h‫ڲ‬c trong chŰšng trình Ñ‫ڦ‬u Ñã vŰ‫ۈ‬t qua – ho‫ڜ‬c
v‫ڐ‬n còn n‫ږ‬m trong – cái có th‫ ڨ‬g‫ڲ‬i là giai Ño‫چ‬n c‫ی‬a phŰšng pháp
gi‫ڈ‬i c‫ڊ‬u hay hình thái h‫ڲ‬c: c‫ڊ‬p Ñ‫ ھ‬mà trong Ñó sۖ hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t môn
h‫ڲ‬c ÑŰ‫ۈ‬c cho là g‫ڸ‬m có vi‫ڬ‬c làm tÃng thêm nh‫۔‬ng khác bi‫ڬ‬t v‫ڦ‬
ch‫ڊ‬t lŰ‫ۈ‬ng, hình dáng, quan h‫ڬ‬, v.v. và vi‫ڬ‬c g‫ڔ‬n cho m‫ڼ‬i ph‫ڌ‬n t‫ے‬
riêng bi‫ڬ‬t Ñó m‫ھ‬t cái tên. Trong sۖ phát tri‫ڨ‬n bình thŰ‫ۂ‬ng, các
tính ch‫ڊ‬t c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c chú tr‫ڲ‬ng và sau Ñó ÑŰ‫ۈ‬c cá bi‫ڬ‬t hóa ch‫ ڮ‬khi
nào chúng giúp thu x‫ڤ‬p ‫ں‬n th‫ڴ‬a m‫ھ‬t khó khÃn nào Ñó. Ch‫ ڮ‬khi nào
chúng can dۖ vào vi‫ڬ‬c xét Ñoán m‫ھ‬t tình hu‫ڶ‬ng c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh
thì khi Ñó m‫ۀ‬i Ñem l‫چ‬i Ñ‫ھ‬ng cš hay công d‫ۊ‬ng cho các phép phân
tích, t‫ێ‬c là cho vi‫ڬ‬c chú tr‫ڲ‬ng Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t nhân t‫ ڶ‬hay quan h‫ ڬ‬nào
Ñó có ý nghéa Ñ‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t.
Nh‫۔‬ng Cái l‫ڶ‬i tr‫ڶ‬ng Ñánh xuôi kèn th‫ں‬i ngŰ‫ۈ‬c Ñó còn ÑŰ‫ۈ‬c th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n
‫ڈ‬nh
trong vi‫ڬ‬c Ñ‫ ڦ‬ra m‫ھ‬t cách quá ch‫ ی‬quan các phŰšng pháp quy
hŰ‫ۄ‬ng do
sۖ di‫ڪ‬n trình Ñang h‫ڤ‬t s‫ێ‬c ph‫ ں‬bi‫ڤ‬n trong công tác gi‫ڈ‬ng d‫چ‬y ‫ ۄ‬b‫ڒ‬c h‫ڲ‬c
Ñ‫چ‬t thi‫ڤ‬u ph‫ ں‬thông. PhŰšng pháp ÑŰ‫ۈ‬c dùng Ñ‫ ڨ‬khám phá, Ñ‫ ڨ‬tra v‫ڊ‬n ph‫ڈ‬n
chín ch‫ڔ‬n
ánh, không th‫ ڨ‬nào ÑŰ‫ۈ‬c Ñem Ñ‫ڸ‬ng nh‫ڊ‬t v‫ۀ‬i phŰšng pháp b‫ھ‬c l‫ھ‬
ra sau khi sۖ khám phá Ñã thۖc hi‫ڬ‬n xong. Trong sۖ v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng
Ñích thۖc c‫ی‬a óc suy lu‫ڒ‬n, trí óc trong thái Ñ‫ ھ‬tìm ki‫ڤ‬m, thái Ñ‫ھ‬
truy tìm, thái Ñ‫ ھ‬phóng chi‫ڤ‬u, thái Ñ‫ ھ‬th‫ ے‬cái này cái kia; Ñ‫ڤ‬n khi
nào rút ra ÑŰ‫ۈ‬c k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n thì vi‫ڬ‬c tìm ki‫ڤ‬m ng‫ې‬ng l‫چ‬i. NgŰ‫ۂ‬i Hy
L‫چ‬p t‫ې‬ng bàn lu‫ڒ‬n: “Làm th‫ ڤ‬nào mà vi‫ڬ‬c h‫ڲ‬c t‫ڒ‬p (hay sۖ tra v‫ڊ‬n)
có th‫ ڨ‬x‫ڈ‬y ra? Là vì ho‫ڜ‬c chúng ta Ñã bi‫ڤ‬t rõ Ñi‫ڦ‬u gì chúng ta theo
Ñu‫ں‬i, và khi Ñó chúng ta không h‫ڲ‬c; ho‫ڜ‬c chúng ta không bi‫ڤ‬t, và
khi Ñó chúng ta không th‫ ڨ‬h‫ڴ‬i, vì chúng ta không bi‫ڤ‬t ph‫ڈ‬i tìm
ki‫ڤ‬m cái gì.” Tình th‫ ڤ‬lŰ‫ۆ‬ng nan này ít ra cĩng có tính g‫ۈ‬i m‫ۄ‬, vì
nó ch‫ ڮ‬t‫ۀ‬i m‫ھ‬t kh‫ ڈ‬nÃng ch‫ڲ‬n lۖa thۖc sۖ: vi‫ڬ‬c áp d‫ۊ‬ng sۖ hoài
nghi, sۖ g‫ۈ‬i ý t‫چ‬m th‫ۂ‬i, sۖ th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m vào trong vi‫ڬ‬c tra xét. Sau
khi chúng ta Ñã Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n thì vi‫ڬ‬c cân nh‫ڔ‬c l‫چ‬i các bŰ‫ۀ‬c c‫ی‬a
quá trình nh‫ږ‬m xem l‫چ‬i Ñi‫ڦ‬u gì h‫۔‬u ích, Ñi‫ڦ‬u gì có h‫چ‬i, Ñi‫ڦ‬u gì là
hoàn toàn vô tác d‫ۊ‬ng, s‫ ڢ‬giúp ích cho vi‫ڬ‬c ‫ێ‬ng phó trŰ‫ۀ‬c nh‫۔‬ng
v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬tŰšng tۖ x‫ڈ‬y ra trong tŰšng lai m‫ھ‬t cách mau m‫ڔ‬n và h‫۔‬u
hi‫ڬ‬u hšn. B‫ږ‬ng cách này, m‫ھ‬t phŰšng pháp ít nhi‫ڦ‬u minh b‫چ‬ch
d‫ڌ‬n d‫ڌ‬n ÑŰ‫ۈ‬c t‫چ‬o dۖng (so sánh v‫ۀ‬i th‫ڈ‬o lu‫ڒ‬n ‫ ۄ‬ph‫ڌ‬n trŰ‫ۀ‬c tr.106
v‫ ڦ‬cái tâm lý và cái h‫ۈ‬p logic).

Tuy nhiên, có m‫ھ‬t gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh ph‫ ں‬bi‫ڤ‬n cho r‫ږ‬ng tr‫ ې‬phi ngŰ‫ۂ‬i
h‫ڲ‬c trò ngay t‫ ې‬ban Ñ‫ڌ‬u ch‫ ی‬Ñ‫ھ‬ng nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c ÑŰ‫ۈ‬c và công khai
phát bi‫ڨ‬u ra phŰšng pháp ÑŰ‫ۈ‬c ‫ڎ‬n ch‫ێ‬a m‫ھ‬t cách h‫ۈ‬p l‫ ڢ‬trong k‫ڤ‬t
qu‫ ڈ‬mà c‫ڒ‬u ta c‫ڌ‬n Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i, còn không thì c‫ڒ‬u ta s‫ ڢ‬không có ÑŰ‫ۈ‬c
phŰšng pháp, và tâm trí c‫ڒ‬u ta s‫ ڢ‬v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng m‫ھ‬t cách l‫ھ‬n x‫ھ‬n
ho‫ڜ‬c h‫ڼ‬n lo‫چ‬n; trong khi n‫ڤ‬u c‫ڒ‬u ta cùng lúc v‫ې‬a h‫ڲ‬c m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u gì
v‫ې‬a ch‫ ی‬Ñ‫ھ‬ng ÑŰa ra m‫ھ‬t d‫چ‬ng trình tۖ nào Ñó (m‫ھ‬t phác th‫ڈ‬o,
phân tích Ñ‫ ڦ‬tài, danh sách Ñ‫ ڦ‬m‫ۊ‬c và ti‫ڨ‬u m‫ۊ‬c, công th‫ێ‬c Ñ‫ڸ‬ng
nh‫ڊ‬t) thì khi ‫ڊ‬y tâm trí c‫ی‬a c‫ڒ‬u ta ÑŰ‫ۈ‬c c‫ی‬ng c‫ ڶ‬và tÃng cŰ‫ۂ‬ng.
Thۖc t‫ڤ‬, sۖ phát tri‫ڨ‬n c‫ی‬a m‫ھ‬t thái Ñ‫ ھ‬và thói quen h‫ۈ‬p logic t‫ې‬
trong vô th‫ێ‬c ph‫ڈ‬i di‫ڪ‬n ra trŰ‫ۀ‬c. Vi‫ڬ‬c ch‫ ی‬tâm ÑŰa ra phŰšng
pháp phù h‫ۈ‬p v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t logic nh‫ږ‬m vŰšn Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬ch‫ ڮ‬kh‫ ڈ‬dé
sau khi k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬Ñó Ñã ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڔ‬m t‫ۀ‬i ngay t‫ ې‬ban Ñ‫ڌ‬u thông qua
nh‫۔‬ng phŰšng pháp có tính t‫چ‬m th‫ۂ‬i và ít d‫ۊ‬ng ý hšn, trong khi
nó ch‫ ڮ‬có giá tr‫ ڰ‬khi nào vi‫ڬ‬c xét duy‫ڬ‬t l‫چ‬i phŰšng pháp giúp thu
v‫ ڦ‬k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬trong trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p Ñã bi‫ڤ‬t ‫ڊ‬y s‫ ڢ‬có tác d‫ۊ‬ng soi r‫ڲ‬i cho
 m‫ھ‬t tình hu‫ڶ‬ng m‫ۀ‬i tŰšng tۖ. Kh‫ ڈ‬nÃng quy‫ڤ‬t Ñoán và l‫ڲ‬c riêng
ra (kh‫ ڈ‬nÃng tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng, phân tích) nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m t‫ڶ‬i Űu v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t
logic này t‫ ې‬m‫ھ‬t kinh nghi‫ڬ‬m b‫ ڰ‬c‫ڈ‬n tr‫ ۄ‬do sۖ câu thúc g‫ڊ‬p gáp
Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c trình bày ra rõ ràng nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m ‫ڊ‬y. Vi‫ڬ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng
tái h‫ڸ‬i m‫ھ‬t phŰšng pháp càng ch‫ێ‬ng t‫ ڴ‬sۖ Ñ‫ڰ‬nh hình c‫ی‬a phŰšng
pháp Ñó; và trên sۖ Ñ‫ڰ‬nh hình này m‫ۀ‬i kéo theo sۖ di‫ڪ‬n Ñ‫چ‬t m‫ھ‬t
cách tۖ nhiên. NhŰng vì ngŰ‫ۂ‬i d‫چ‬y nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y r‫ږ‬ng nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c
mà h‫ ڲ‬hi‫ڨ‬u rõ nh‫ڊ‬t ÑŰ‫ۈ‬c tách riêng và Ñ‫ڰ‬nh nghéa theo nh‫۔‬ng cách
th‫ێ‬c rành r‫ڲ‬t, nên ch‫ڶ‬n h‫ڲ‬c ÑŰ‫ۂ‬ng c‫ی‬a chúng ta th‫ڊ‬m ÑŰ‫ۈ‬m m‫ھ‬t
sۖ sùng bái vi‫ڬ‬c tr‫ ڠ‬em c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i kh‫ۄ‬i sۖ h‫ڲ‬c hành v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng công
th‫ێ‬c Ñã k‫ڤ‬t tinh c‫ی‬a phŰšng pháp.
Sۖ xét Vì phép phân tích ÑŰ‫ۈ‬c quan ni‫ڬ‬m nhŰ là cách nh‫ڜ‬t riêng ra
Ñoán làm
t‫ې‬ng m‫ڈ‬nh mi‫ڤ‬ng, nên phép t‫ں‬ng h‫ۈ‬p ÑŰ‫ۈ‬c xem nhŰ là cách ghép
b‫ھ‬c l‫ھ‬
cung cách các m‫ڈ‬nh mi‫ڤ‬ng ‫ڊ‬y l‫چ‬i v‫ۀ‬i nhau; và v‫ۀ‬i l‫ڶ‬i hình dung nhŰ th‫ڤ‬, nó
ho‫ڜ‬c ý cĩng tr‫ ۄ‬thành m‫ھ‬t sۖ bí ‫ڎ‬n. Sۖ thۖc, phép t‫ں‬ng h‫ۈ‬p di‫ڪ‬n ra b‫ڊ‬t
nghéa c‫ی‬a
c‫ ێ‬nši nào ta n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t ÑŰ‫ۈ‬c cung cách mà sۖ vi‫ڬ‬c tác Ñ‫ھ‬ng t‫ۀ‬i k‫ڤ‬t
các sۖ
vi‫ڬ‬c: phép lu‫ڒ‬n, ho‫ڜ‬c cung cách mà nguyên lý ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng lên sۖ vi‫ڬ‬c, vì
t‫ں‬ng h‫ۈ‬p phép phân tích c‫ڶ‬t ‫ ۄ‬chú tr‫ڲ‬ng, cho nên phép t‫ں‬ng h‫ۈ‬p là nh‫ڒ‬n
Ñ‫ڰ‬nh; trong khi phép này khi‫ڤ‬n cho sۖ vi‫ڬ‬c hay ph‫ڎ‬m ch‫ڊ‬t ÑŰ‫ۈ‬c
chú tr‫ڲ‬ng tách bi‫ڬ‬t ra và tr‫ ۄ‬nên quan tr‫ڲ‬ng thì phép kia Ñem Ñ‫ڤ‬n
m‫ھ‬t b‫ڶ‬i c‫ڈ‬nh cho cái ÑŰ‫ۈ‬c lۖa ch‫ڲ‬n, hay Ñem Ñ‫ڤ‬n sۖ k‫ڤ‬t n‫ڶ‬i gi‫۔‬a
cái ÑŰ‫ۈ‬c lۖa ch‫ڲ‬n v‫ۀ‬i Ñi‫ڦ‬u ÑŰ‫ۈ‬c di‫ڪ‬n Ñ‫چ‬t. M‫ڲ‬i xét Ñoán là có tính
phân tích ch‫ې‬ng nào nó liên quan t‫ۀ‬i sۖ phân tách, phân bi‫ڬ‬t,
khoanh vùng cái ít quan tr‫ڲ‬ng kh‫ڴ‬i cái quan tr‫ڲ‬ng, cái b‫ڊ‬t tŰšng
h‫ۈ‬p kh‫ڴ‬i Ñi‫ڦ‬u gì d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t Ñ‫ڤ‬n k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n; và nó có tính t‫ں‬ng h‫ۈ‬p
ch‫ې‬ng nào nó mang l‫چ‬i cho tâm trí m‫ھ‬t tình hu‫ڶ‬ng bao quát trong
 Ñó nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c ÑŰ‫ۈ‬c các sۖ vi‫ڬ‬c Ñã lۖa ch‫ڲ‬n.
Phân tích Nh‫۔‬ng phŰšng pháp giáo d‫ۊ‬c hãnh di‫ڬ‬n tۖ coi chúng nhŰ là
và t‫ں‬ng
có tính phân tích ho‫ڜ‬c có tính t‫ں‬ng h‫ۈ‬p m‫ھ‬t cách Ñ‫ھ‬c tôn (ch‫ې‬ng
h‫ۈ‬p có
m‫ڶ‬i quan nào chúng còn thۖc hi‫ڬ‬n theo l‫ڶ‬i khoa trŰšng kia) vì th‫ ڤ‬không
h‫ ڬ‬tŰšng còn tŰšng h‫ۈ‬p v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng thao tác xét Ñoán thông thŰ‫ۂ‬ng n‫۔‬a. Ví
h‫ڼ‬
nhŰ Ñã có nh‫۔‬ng cu‫ھ‬c tranh lu‫ڒ‬n n‫ ں‬ra liên quan t‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c môn Ð‫ڰ‬a
lý c‫ڌ‬n ÑŰ‫ۈ‬c gi‫ڈ‬ng d‫چ‬y theo hŰ‫ۀ‬ng phân tích hay t‫ں‬ng h‫ۈ‬p. Theo
phŰšng pháp t‫ں‬ng h‫ۈ‬p thì ph‫ڈ‬i b‫ڔ‬t Ñ‫ڌ‬u t‫ ې‬m‫ھ‬t ph‫ڌ‬n riêng l‫ ڠ‬và có
gi‫ۀ‬i h‫چ‬n trên b‫ ڦ‬m‫ڜ‬t trái Ñ‫ڊ‬t mà các h‫ڲ‬c sinh v‫ڶ‬n dé Ñã quen
thu‫ھ‬c, r‫ڸ‬i d‫ڌ‬n d‫ڌ‬n ghép các vùng lân c‫ڒ‬n vào Ñó (vùng mi‫ڦ‬n,
qu‫ڶ‬c gia, châu l‫ۊ‬c, v.v.) cho Ñ‫ڤ‬n khi m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng ra toàn b‫ھ‬
Ñ‫ڰ‬a c‫ڌ‬u, ho‫ڜ‬c ra toàn b‫ ھ‬h‫ ڬ‬m‫ڜ‬t tr‫ۂ‬i trong Ñó bao g‫ڸ‬m trái Ñ‫ڊ‬t.
Theo phŰšng pháp phân tích thì ph‫ڈ‬i b‫ڔ‬t Ñ‫ڌ‬u v‫ۀ‬i cái toàn th‫ ڨ‬v‫ڒ‬t
lý, t‫ێ‬c h‫ ڬ‬m‫ڜ‬t tròi hay là trái Ñ‫ڊ‬t, r‫ڸ‬i chuy‫ڨ‬n xu‫ڶ‬ng qua t‫ې‬ng c‫ڊ‬u
ph‫ڌ‬n cho Ñ‫ڤ‬n t‫ڒ‬n nh‫۔‬ng cái Ñ‫ڒ‬p vào giác quan t‫ ې‬môi trŰ‫ۂ‬ng
xung quanh. Nh‫۔‬ng quan ni‫ڬ‬m n‫ڦ‬n t‫ڈ‬ng g‫ڸ‬m có nh‫۔‬ng cái toàn
th‫ ڨ‬và nh‫۔‬ng cái b‫ ھ‬ph‫ڒ‬n có tính v‫ڒ‬t ch‫ڊ‬t. Trong thۖc t‫ڤ‬, chúng ta
không th‫ ڨ‬Ñem gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh ph‫ڌ‬n trái Ñ‫ڊ‬t riêng r‫ ڢ‬mà Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬Ñã quen
thu‫ھ‬c ‫ڊ‬y là m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng rõ ràng trong tâm trí, th‫ ێ‬mà nh‫ ۂ‬Ñó
Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬có th‫ ڨ‬l‫ڒ‬p t‫ێ‬c xu‫ڊ‬t phát t‫ ې‬Ñó; tri th‫ێ‬c c‫ی‬a nó v‫ ڦ‬cái ph‫ڌ‬n
‫ڊ‬y b‫ ڰ‬che m‫ ۂ‬và mš h‫ڸ‬, Ñ‫ڸ‬ng th‫ۂ‬i chŰa hoàn ch‫ڮ‬nh. Theo Ñó, sۖ
ti‫ڤ‬n b‫ ھ‬trí nÃng s‫ ڢ‬liên quan t‫ۀ‬i sۖ phân tích Ñi‫ڦ‬u ‫ڊ‬y ra – chú
tr‫ڲ‬ng vào nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m n‫ں‬i tr‫ھ‬i, Ñ‫ ڨ‬sao cho chúng Ñ‫ێ‬ng tách ra
rõ r‫ڬ‬t. Hšn n‫۔‬a, cái nši ‫ ۄ‬c‫ی‬a chính Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬không ÑŰ‫ۈ‬c khoanh
l‫چ‬i rõ ràng, bao l‫چ‬i g‫ڲ‬n gh‫ ڢ‬Ñ‫ ڨ‬Ño Ñ‫چ‬c. Kinh nghi‫ڬ‬m c‫ی‬a nó v‫ ڦ‬nši
‫ڊ‬y v‫ڶ‬n là kinh nghi‫ڬ‬m có liên quan t‫ۀ‬i m‫ڜ‬t tr‫ۂ‬i, m‫ڜ‬t trÃng, và các
vì sao nhŰ là nh‫۔‬ng ph‫ڌ‬n làm nên c‫ڈ‬nh trí mà nó kh‫ڈ‬o sát; kinh
nghi‫ڬ‬m Ñó liên quan t‫ۀ‬i m‫ھ‬t ÑŰ‫ۂ‬ng chân tr‫ۂ‬i xê d‫ڰ‬ch theo sۖ di
chuy‫ڨ‬n c‫ی‬a chính Ñ‫ێ‬a tr‫ ;ڠ‬nghéa là, ngay c‫ ڈ‬cái kinh nghi‫ڬ‬m c‫ۊ‬c
b‫ ھ‬và h‫چ‬n h‫ڞ‬p hšn nhi‫ڦ‬u c‫ی‬a nó cĩng liên quan t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng nhân t‫ڶ‬
xa v‫ۂ‬i Ñem trí tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng c‫ی‬a nó vŰ‫ۈ‬t ra kh‫ڴ‬i con ph‫ ڶ‬và ngôi
làng nši nó ‫ۄ‬. Sۖ k‫ڤ‬t n‫ڶ‬i, m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬v‫ۀ‬i m‫ھ‬t t‫ں‬ng th‫ ڨ‬r‫ھ‬ng l‫ۀ‬n
hšn Ñã có s‫ښ‬n trong Ñ‫ێ‬a tr‫ڠ‬. NhŰng nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c c‫ی‬a Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬v‫ڦ‬
nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬này là không Ñ‫ڌ‬y Ñ‫ی‬, lš mš và không chu‫ڎ‬n
xác. Ð‫ێ‬a tr‫ ڠ‬c‫ڌ‬n v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m c‫ی‬a môi trŰ‫ۂ‬ng
xung quanh mà nó Ñã hi‫ڨ‬u rõ Ñ‫ ڨ‬làm sáng t‫ ڴ‬và m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng nh‫۔‬ng ý
ni‫ڬ‬m c‫ی‬a nó v‫ ڦ‬khung c‫ڈ‬nh Ñ‫ڰ‬a lý bao trùm r‫ھ‬ng l‫ۀ‬n hšn. Ð‫ڸ‬ng
th‫ۂ‬i, khi Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬còn chŰa n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t h‫ڤ‬t khung c‫ڈ‬nh r‫ھ‬ng l‫ۀ‬n Ñó thì
nó Ñã nh‫ڒ‬p tâm vô vàn nh‫۔‬ng nét Ñ‫ڜ‬c trŰng th‫ڒ‬m chí là t‫ڌ‬m
thŰ‫ۂ‬ng nh‫ڊ‬t t‫ ې‬môi trŰ‫ۂ‬ng xung quanh. Phép phân tích d‫ڐ‬n t‫ۀ‬i
phép t‫ں‬ng h‫ۈ‬p, trong khi phép t‫ں‬ng h‫ۈ‬p hoàn thi‫ڬ‬n phép phân
tích. Khi Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬l‫ۀ‬n lên cùng v‫ۀ‬i sۖ hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t v‫ ڦ‬trái Ñ‫ڊ‬t ph‫ێ‬c t‫چ‬p
và r‫ھ‬ng l‫ۀ‬n ‫ ۄ‬trên qu۞ Ñ‫چ‬o c‫ی‬a nó trong không gian, Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬cĩng
th‫ڊ‬y rõ ý nghéa c‫ی‬a nh‫۔‬ng chi ti‫ڤ‬t thân thu‫ھ‬c quanh nši nó s‫ڶ‬ng.
Sۖ tŰšng giao m‫ڒ‬t thi‫ڤ‬t gi‫۔‬a sۖ chú tr‫ڲ‬ng và sۖ thông gi‫ڈ‬i có tính
ch‫ڲ‬n l‫ڲ‬c này Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i Ñi‫ڦ‬u gì ÑŰ‫ۈ‬c lۖa ch‫ڲ‬n di‫ڪ‬n ra ‫ ۄ‬b‫ڊ‬t c‫ ێ‬ch‫ڼ‬
nào mà sۖ suy tŰ ti‫ڤ‬n tri‫ڨ‬n m‫ھ‬t cách bình thŰ‫ۂ‬ng. Do v‫ڒ‬y m‫ۀ‬i có
sۖ c‫ ڶ‬công thi‫ڨ‬n c‫ڒ‬n Ñem phép phân tích Ñ‫ڶ‬i ch‫ڲ‬i l‫چ‬i phép t‫ں‬ng
h‫ۈ‬p, h‫ڤ‬t bên này l‫چ‬i chuy‫ڨ‬n sang bên kia.
 ChŰšng IX
Ý nghéa: hay là nh‫۔‬ng quan ni‫ڬ‬m và sۖ thông
hi‫ڨ‬u

§1. V‫ ڰ‬trí c‫ی‬a nh‫۔‬ng Ý nghéa trong Ð‫ۂ‬i s‫ڶ‬ng Tinh th‫ڌ‬n

Ý nghéa là T‫څ‬I ph‫ڌ‬n th‫ڈ‬o lu‫ڒ‬n v‫ ڦ‬sۖ xét Ñoán, trong Ñó chúng ta Ñã làm
tâm Ñi‫ڨ‬m
minh b‫چ‬ch hšn nh‫۔‬ng gì liên quan t‫ۀ‬i suy lu‫ڒ‬n, th‫ ڤ‬nên trong
ph‫ڌ‬n th‫ڈ‬o lu‫ڒ‬n v‫ ڦ‬ý nghéa này chúng ta ch‫ ڮ‬tr‫ ۄ‬l‫چ‬i v‫ۀ‬i ch‫ێ‬c nÃng
c‫ڶ‬t lõi c‫ی‬a suy tŰ ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh. M‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u gì Ñó hàm ý, bi‫ڨ‬u th‫ڰ‬, báo
hi‫ڬ‬u, ch‫ ڮ‬ra ho‫ڜ‬c ch‫ ڮ‬t‫ۀ‬i m‫ھ‬t cái gì khác mà ta Ñã trông th‫ڊ‬y ngay
t‫ ې‬Ñ‫ڌ‬u ÑŰ‫ۈ‬c xem là m‫ھ‬t ch‫ ڮ‬d‫ڊ‬u thi‫ڤ‬t y‫ڤ‬u c‫ی‬a hành Ñ‫ھ‬ng suy nghé.
M‫ۊ‬c Ñích khám phá các sۖ vi‫ڬ‬c nhŰ chúng th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n chính là nh‫ږ‬m
tìm hi‫ڨ‬u xem chúng mang ý nghéa gì; m‫ۊ‬c Ñích c‫ی‬a m‫ڲ‬i th‫ے‬
nghi‫ڬ‬m là tìm ra ÑŰ‫ۈ‬c sۖ vi‫ڬ‬c nào s‫ ڢ‬cáng Ñáng, thay th‫ڤ‬, h‫ ڼ‬tr‫ۈ‬
cho m‫ھ‬t ý nghéa Ñã bi‫ڤ‬t. Khi m‫ھ‬t suy lu‫ڒ‬n ti‫ڤ‬n Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n
th‫ڴ‬a Ñáng cĩng là lúc chúng ta Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i m‫ھ‬t m‫ۊ‬c tiêu c‫ی‬a ý nghéa.
Hành vi xét Ñoán liên quan t‫ۀ‬i c‫ ڈ‬sۖ phát tri‫ڨ‬n và ‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng c‫ی‬a
các ý nghéa. Ng‫ڔ‬n g‫ڲ‬n, trong chŰšng này chúng ta không có ý
Ñ‫ڰ‬nh ÑŰa ra ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬m‫ۀ‬i nào mà ch‫ ڮ‬ti‫ڤ‬p c‫ڒ‬n cái mà cho t‫ۀ‬i lúc này
v‫ڐ‬n ÑŰ‫ۈ‬c coi nhŰ Ñi‫ڦ‬u ÑŰšng nhiên, ‫ ۄ‬ph‫ڌ‬n Ñ‫ڌ‬u, chúng ta s‫ ڢ‬xem
xét m‫ڶ‬i tŰšng quan gi‫۔‬a ý nghéa và sۖ thông hi‫ڨ‬u, cĩng nhŰ hai
d‫چ‬ng th‫ێ‬c c‫ی‬a nó là thông hi‫ڨ‬u trۖc ti‫ڤ‬p và gián ti‫ڤ‬p.
I. Ý NGHèA VÀ S‫ ە‬THÔNG HI‫ڧ‬U
Th‫ڊ‬u hi‫ڨ‬u Gi‫ ڈ‬d‫ ۊ‬b‫ڊ‬t ch‫ۈ‬t có ngŰ‫ۂ‬i bŰ‫ۀ‬c vào phòng và kêu to “paper”,
t‫ێ‬c là n‫ڔ‬m
ÑŰ‫ۈ‬c ý ta nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y ngay có nhi‫ڦ‬u kh‫ ڈ‬nÃng x‫ڈ‬y Ñ‫ڤ‬n. N‫ڤ‬u b‫چ‬n không
nghéa
hi‫ڨ‬u ti‫ڤ‬ng Anh, thì ti‫ڤ‬ng g‫ڲ‬i kia không gì khác hšn m‫ھ‬t ti‫ڤ‬ng ‫ڸ‬n
mà cĩng có th‫ ڨ‬không m‫ڈ‬y may tác Ñ‫ھ‬ng t‫ۀ‬i ai khác. NhŰng âm
thanh ‫ڊ‬y không ph‫ڈ‬i là m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng có tính trí tu‫ ;ڬ‬nó không có
chút giá tr‫ ڰ‬trí tu‫ ڬ‬nào c‫( ڈ‬so sánh v‫ۀ‬i ph‫ڌ‬n trŰ‫ۀ‬c, tr.31). B‫ڈ‬o r‫ږ‬ng
b‫چ‬n không hi‫ڨ‬u t‫ ې‬Ñó có nghéa gì và r‫ږ‬ng nó ch‫ژ‬ng có ý nghéa nào
c‫ ڈ‬thì cĩng Ñ‫ڦ‬u nhŰ nhau. N‫ڤ‬u nhŰ ti‫ڤ‬ng kêu ‫ڊ‬y thŰ‫ۂ‬ng Ñi kèm
v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c giao báo ngày, thì âm thanh ‫ڊ‬y có ý nghéa, có mang n‫ھ‬i
dung trí tu‫ ;ڬ‬b‫چ‬n s‫ ڢ‬hi‫ڨ‬u nó. Ho‫ڜ‬c gi‫ ڈ‬b‫چ‬n Ñang nóng lòng ch‫ ۂ‬Ñ‫ۈ‬i
Ñ‫ ڨ‬nh‫ڒ‬n m‫ھ‬t tài li‫ڬ‬u quan tr‫ڲ‬ng nào Ñó, có th‫ ڨ‬b‫چ‬n s‫ ڢ‬tŰ‫ۄ‬ng r‫ږ‬ng
ti‫ڤ‬ng kêu Ñó là ti‫ڤ‬ng g‫ڲ‬i ngŰ‫ۂ‬i ra nh‫ڒ‬n tài li‫ڬ‬u Ñó. TrŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p
n‫ڤ‬u (trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p th‫ ێ‬ba) b‫چ‬n hi‫ڨ‬u ÑŰ‫ۈ‬c ti‫ڤ‬ng Anh, nhŰng không
có b‫ڶ‬i c‫ڈ‬nh nào hi‫ڬ‬n ra xu‫ڊ‬t phát t‫ ې‬nh‫۔‬ng thói quen hay sۖ mong
Ñ‫ۈ‬i c‫ی‬a b‫چ‬n, thì ti‫ڤ‬ng kêu Ñó v‫ڐ‬n có nghéa, nhŰng toàn b‫ ھ‬sۖ ki‫ڬ‬n
thì chŰa có nghéa. R‫ڸ‬i sau Ñó b‫چ‬n th‫ڊ‬y bÃn khoÃn và b‫ ڰ‬lôi cu‫ڶ‬n
ph‫ڈ‬i nghé ra, ph‫ڈ‬i truy tìm m‫ھ‬t l‫ۂ‬i gi‫ڈ‬i thích cho cái hi‫ڬ‬n tŰ‫ۈ‬ng
hoàn toàn vô nghéa lý Ñó. N‫ڤ‬u b‫چ‬n th‫ڊ‬y ÑŰ‫ۈ‬c Ñi‫ڦ‬u gì gi‫ڈ‬i thích
cho sۖ vi‫ڬ‬c Ñó thì nó có ý nghéa; b‫چ‬n s‫ ڢ‬hi‫ڨ‬u ra vi‫ڬ‬c ‫ڊ‬y. Là nh‫۔‬ng
con ngŰ‫ۂ‬i có trí nÃng, chúng ta ÑŰa gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh v‫ ڦ‬sۖ t‫ڸ‬n t‫چ‬i c‫ی‬a ý
nghéa, và sۖ v‫ڔ‬ng bóng c‫ی‬a ý nghéa là Ñi‫ڦ‬u không bình thŰ‫ۂ‬ng.
Do v‫ڒ‬y, n‫ڤ‬u nhŰ sۖ vi‫ڬ‬c hóa ra là ngŰ‫ۂ‬i kia ch‫ ڮ‬mu‫ڶ‬n kêu cho
b‫چ‬n bi‫ڤ‬t có m‫ڈ‬nh gi‫ڊ‬y rši gi‫۔‬a l‫ڶ‬i Ñi, hay là t‫ ۂ‬gi‫ڊ‬y Ñang t‫ڸ‬n t‫چ‬i
Ñâu Ñó trong th‫ ڤ‬gian này, h‫ژ‬n có l‫ ڢ‬b‫چ‬n Ñã nghé không ch‫ې‬ng anh
ta ‫ڊ‬m Ñ‫ڌ‬u còn không chính mình Ñang là n‫چ‬n nhân c‫ی‬a m‫ھ‬t trò
Ñùa nhÃng nhít. Do Ñó vi‫ڬ‬c n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t ý nghéa, hi‫ڨ‬u và nh‫ڒ‬n ra Ñi‫ڦ‬u
gì trong tình hu‫ڶ‬ng mà Ñi‫ڦ‬u Ñó có ý nghéa quan tr‫ڲ‬ng là nh‫۔‬ng l‫ڶ‬i
di‫ڪ‬n Ñ‫چ‬t tŰšng ÑŰšng; chúng bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬nh‫۔‬ng tr‫چ‬ng thái c‫ی‬a Ñ‫ۂ‬i
 s‫ڶ‬ng trí tu‫ ڬ‬chúng ta. Không có nh‫۔‬ng th‫ڊ ێ‬y thì s‫ ڢ‬ch‫ ڮ‬có (a) sۖ
thi‫ڤ‬u v‫ڔ‬ng n‫ھ‬i dung trí tu‫ڬ‬, ho‫ڜ‬c (b) sۖ l‫ڐ‬n l‫ھ‬n và bÃn khoÃn trong
óc, ho‫ڜ‬c là (c) trò oái oÃm – sۖ vô nghéa, Ñiên khùng.
Tri th‫ێ‬c và M‫ڲ‬i tri th‫ێ‬c, m‫ڲ‬i khoa h‫ڲ‬c do v‫ڒ‬y Ñ‫ڦ‬u hŰ‫ۀ‬ng Ñ‫ڤ‬n vi‫ڬ‬c n‫ڔ‬m
ý nghéa
b‫ڔ‬t ý nghéa c‫ی‬a nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng và sۖ ki‫ڬ‬n, và quá trình này Ñ‫ڦ‬u
c‫ڶ‬t ‫ ۄ‬vi‫ڬ‬c l‫ڊ‬y chúng ra kh‫ڴ‬i nh‫۔‬ng cái tho‫چ‬t nhìn nhŰ là nh‫۔‬ng sۖ
ki‫ڬ‬n bi‫ڬ‬t l‫ڒ‬p thô thi‫ڨ‬n, và th‫ڊ‬y chúng nhŰ là nh‫۔‬ng thành ph‫ڌ‬n
c‫ی‬a m‫ھ‬t toàn th‫ ڨ‬r‫ھ‬ng l‫ۀ‬n hšn do chúng g‫ۈ‬i ra, Ñi‫ڦ‬u mà Ñ‫ڤ‬n lŰ‫ۈ‬t
nó, l‫چ‬i quay l‫چ‬i lý gi‫ڈ‬i, gi‫ڈ‬i thích và thông gi‫ڈ‬i cho chúng; t‫ێ‬c là
mang l‫چ‬i cho chúng giá tr‫( ڰ‬Ñ‫ڶ‬i chi‫ڤ‬u v‫ۀ‬i tr.125 ph‫ڌ‬n trŰ‫ۀ‬c). Gi‫ڈ‬
s‫ ے‬ta tìm th‫ڊ‬y m‫ھ‬t hòn Ñá v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u v‫ڤ‬t Ñ‫ڜ‬c thù. Nh‫۔‬ng v‫ڤ‬t
xŰ‫ۀ‬c này có nghéa là gì? Ch‫ې‬ng nào Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng ‫ڊ‬y làm b‫ڒ‬t ra câu
h‫ڴ‬i này, ch‫ې‬ng Ñó nó còn chŰa ÑŰ‫ۈ‬c hi‫ڨ‬u; trong khi màu s‫ڔ‬c và
hình d‫چ‬ng v‫ڒ‬t ta th‫ڊ‬y nói cho ta bi‫ڤ‬t Ñó là m‫ھ‬t hòn Ñá, thì khi Ñó
Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng ‫ڊ‬y ÑŰ‫ۈ‬c hi‫ڨ‬u. Qu‫ ڈ‬là nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t h‫ۈ‬p l‫ چ‬kۘ gi‫۔‬a cái ÑŰ‫ۈ‬c
hi‫ڨ‬u và cái chŰa ÑŰ‫ۈ‬c hi‫ڨ‬u mà t‫ ې‬Ñó chúng kích thích tŰ duy. N‫ڤ‬u
‫ ۄ‬Ño‫چ‬n cu‫ڶ‬i cu‫ھ‬c tra v‫ڊ‬n Ñó, nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u trên hòn Ñá ÑŰ‫ۈ‬c xác
Ñ‫ڰ‬nh là nh‫۔‬ng v‫ڤ‬t xŰ‫ۀ‬c có t‫ ې‬th‫ۂ‬i kۘ bÃng hà, nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u khó
hi‫ڨ‬u và gây bÃn khoÃn ÑŰ‫ۈ‬c thông d‫ڰ‬ch sang nh‫۔‬ng ý nghéa Ñã
ÑŰ‫ۈ‬c n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t: nghéa là, lۖc do chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng và chèn ép c‫ی‬a
nh‫۔‬ng kh‫ڶ‬i bÃng l‫ۀ‬n và lۖc ma sát khi‫ڤ‬n cho các viên Ñá trŰ‫ۈ‬t lên
nhau. Ði‫ڦ‬u Ñã ÑŰ‫ۈ‬c n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t trong tình hu‫ڶ‬ng này ÑŰ‫ۈ‬c chuy‫ڨ‬n
ti‫ڤ‬p và áp Ñ‫ۊ‬ng cho Ñi‫ڦ‬u còn l‫ چ‬l‫ڐ‬m và gây bÃn khoÃn ‫ ۄ‬sۖ v‫ڒ‬t
kia, k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬là Ñi‫ڦ‬u sau tr‫ ۄ‬nên d‫ ڪ‬n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t và g‫ڌ‬n gĩi, t‫ێ‬c là ÑŰ‫ۈ‬c
hi‫ڨ‬u. Minh h‫ڲ‬a sš lŰ‫ۈ‬c này cho th‫ڊ‬y nÃng lۖc suy nghé h‫۔‬u hi‫ڬ‬u
c‫ی‬a chúng ta ph‫ ۊ‬thu‫ھ‬c vào vi‫ڬ‬c chi‫ڤ‬m gi‫ ۔‬ÑŰ‫ۈ‬c m‫ھ‬t v‫ڶ‬n li‫ڤ‬ng
 các ý nghéa Ñ‫ ڨ‬r‫ڸ‬i có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c Ñem ra ‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng khi c‫ڌ‬n Ñ‫ڤ‬n (so
sánh v‫ۀ‬i Ñi‫ڦ‬u gì Ñã nói v‫ ڦ‬phép di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch, tr.155).
II. S‫ ە‬THÔNG HI‫ڧ‬U TR‫ە‬C TI‫ڣ‬P VÀ GIÁN TI‫ڣ‬P
Hi‫ڨ‬u trۖc Nh‫۔‬ng ví d‫ ۊ‬nêu trên minh h‫ڲ‬a cho hai ki‫ڨ‬u n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t ng‫۔‬
ti‫ڤ‬p và
nghéa. M‫ھ‬t khi hi‫ڨ‬u ÑŰ‫ۈ‬c ti‫ڤ‬ng Anh, ngŰ‫ۂ‬i Ñó l‫ڒ‬p t‫ێ‬c hi‫ڨ‬u nghéa
hi‫ڨ‬u theo
ÑŰ‫ۂ‬ng t‫“ ې‬paper”. Tuy nhiên, xét v‫ ڦ‬toàn th‫ ڨ‬có khi ngŰ‫ۂ‬i Ñó không
vòng nh‫ڒ‬n ra b‫ڊ‬t kۘ ý nghéa hay s‫ڔ‬c thái nào t‫ ې‬tr‫چ‬ng hu‫ڶ‬ng di‫ڪ‬n ra.
Cĩng nhŰ th‫ڤ‬, ngŰ‫ۂ‬i ‫ڊ‬y nh‫ڒ‬n ra Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng là hòn Ñá ngay khi
trông th‫ڊ‬y; không có bí m‫ڒ‬t, không có sۖ kۘ bí hay bÃn khoÃn nào
v‫ ڦ‬Ñi‫ڦ‬u Ñó. NhŰng anh ta không hi‫ڨ‬u n‫ں‬i nh‫۔‬ng v‫ڤ‬t xŰ‫ۀ‬c trên hòn
Ñá. Chúng có nghéa nào Ñ‫ڊ‬y, nhŰng là nghéa gì? Có trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p,
do Ñã tr‫ ۄ‬nên quen thu‫ھ‬c nên sۖ v‫ڒ‬t và ý nghéa c‫ی‬a nó, trong m‫ێ‬c
Ñ‫ ھ‬nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh, nh‫ڒ‬p làm m‫ھ‬t. TrŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p khác, chí ít là trong m‫ھ‬t
kho‫ڈ‬ng th‫ۂ‬i gian, sۖ v‫ڒ‬t và ý nghéa c‫ی‬a nó b‫ ڰ‬phân lìa và ta ph‫ڈ‬i
tìm ra ý nghéa c‫ی‬a sۖ v‫ڒ‬t Ñó ngõ h‫ڌ‬u m‫ۀ‬i hi‫ڨ‬u ÑŰ‫ۈ‬c sۖ v‫ڒ‬t ‫ڊ‬y.
Trong trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p Ñ‫ڌ‬u, hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t là trۖc nh‫ڒ‬n, mau l‫ ڞ‬và t‫ێ‬c th‫ۂ‬i;
còn trong trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p sau, hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t Ñi theo ÑŰ‫ۂ‬ng vòng và b‫ ڰ‬kìm
hãm.
Sۖ tŰšng H‫ڌ‬u h‫ڤ‬t m‫ڲ‬i ngôn ng‫ ۔‬có hai lo‫چ‬i ngôn t‫ ې‬th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n hai d‫چ‬ng
tác gi‫۔‬a
th‫ێ‬c thông hi‫ڨ‬u; m‫ھ‬t lo‫چ‬i dành Ñ‫ ڨ‬thâu nh‫ڒ‬n ho‫ڜ‬c n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t ý
hai l‫ڶ‬i hi‫ڨ‬u
Ñó nghéa, lo‫چ‬i kia dành Ñ‫ ڨ‬ch‫ ڮ‬sۖ nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t theo ÑŰ‫ۂ‬ng vòng, do v‫ڒ‬y:
ti‫ڤ‬ng Latin có t‫ ې‬noscere và scire, ti‫ڤ‬ng Ð‫ێ‬c có t‫ ې‬kennen và
wissen, ti‫ڤ‬ng Pháp có t‫ ې‬connaitre và savoir, trong khi trong ti‫ڤ‬ng
Anh cách nói tŰšng ‫ێ‬ng là acquainted with (quen v‫ۀ‬i) ho‫ڜ‬c know
of ho‫ڜ‬c about (bi‫ڤ‬t Ñ‫ڤ‬n, bi‫ڤ‬t v‫)ڦ‬.* Lúc này Ñ‫ۂ‬i s‫ڶ‬ng tinh th‫ڌ‬n c‫ی‬a
chúng ta bao g‫ڸ‬m m‫ھ‬t sۖ tŰšng giao Ñ‫ڜ‬c thù gi‫۔‬a hai l‫ڶ‬i thông
 hi‫ڨ‬u này. M‫ڲ‬i xét Ñoán, m‫ڲ‬i suy tŰ ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh, Ñ‫ڦ‬u gi‫ ڈ‬thi‫ڤ‬t v‫ ڦ‬m‫ھ‬t
tình tr‫چ‬ng thi‫ڤ‬u hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t, m‫ھ‬t tình tr‫چ‬ng thi‫ڤ‬u h‫ۊ‬t c‫ی‬a ý nghéa,
chúng ta ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh Ñ‫ ڨ‬có th‫ ڨ‬n‫ڔ‬m ÑŰ‫ۈ‬c ý nghéa thích Ñáng và Ñ‫ڌ‬y
Ñ‫ ی‬c‫ی‬a Ñi‫ڦ‬u gì x‫ڈ‬y ra. Tuy nhiên, ph‫ڈ‬i có Ñi‫ڦ‬u gì Ñó Ñã ÑŰ‫ۈ‬c
thông hi‫ڨ‬u r‫ڸ‬i, trí óc ph‫ڈ‬i n‫ڔ‬m gi‫ ۔‬ÑŰ‫ۈ‬c m‫ھ‬t ý nghéa nào Ñó mà
nó Ñã làm ch‫ی‬, n‫ڤ‬u không s‫ ڢ‬không th‫ ڨ‬có ÑŰ‫ۈ‬c hành Ñ‫ھ‬ng suy
nghé, chúng ta tŰ duy Ñ‫ ڨ‬n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t ý nghéa, song m‫ڲ‬i sۖ m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng tri
th‫ێ‬c khi‫ڤ‬n chúng ta nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y nh‫۔‬ng góc khu‫ڊ‬t, nh‫۔‬ng Ñi‫ڨ‬m m‫ۂ‬,
nh‫۔‬ng Ñi‫ڨ‬m mà khi thi‫ڤ‬u h‫ۊ‬t tri th‫ێ‬c thì m‫ڲ‬i th‫ ێ‬dŰ‫ۂ‬ng nhŰ cĩng
v‫ڐ‬n rõ ràng và tۖ nhiên. M‫ھ‬t nhà khoa h‫ڲ‬c khi m‫ۀ‬i Ñ‫ڜ‬t chân t‫ۀ‬i
vùng Ñ‫ڊ‬t m‫ۀ‬i s‫ ڢ‬b‫ڔ‬t g‫ڜ‬p nhi‫ڦ‬u th‫ ێ‬chŰa hi‫ڨ‬u n‫ں‬i, trong khi nh‫۔‬ng
ngŰ‫ۂ‬i dân b‫ڈ‬n x‫ ێ‬quê k‫ڬ‬ch thì hoàn toàn không ng‫ ۂ‬Ñ‫ڤ‬n b‫ڊ‬t c‫ ێ‬ý
nghéa nào vŰ‫ۈ‬t ngoài nh‫۔‬ng th‫ ێ‬bày ra trŰ‫ۀ‬c m‫ڔ‬t h‫ڲ‬. Có nh‫۔‬ng
th‫ ں‬dân ‫ډ‬n Ð‫ ھ‬Ñ‫ڜ‬t chân Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t thành ph‫ ڶ‬l‫ۀ‬n ch‫ژ‬ng thèm Ñ‫ ڨ‬ý
Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng th‫ ێ‬kۘ quan c‫ی‬a Ñ‫چ‬i công nghi‫ڬ‬p nhŰ cây c‫ڌ‬u, chi‫ڤ‬c xe
Ñ‫ڎ‬y hay cái máy Ñi‫ڬ‬n tho‫چ‬i, nhŰng l‫چ‬i b‫ ڰ‬hút m‫ڔ‬t vào c‫ڈ‬nh tŰ‫ۈ‬ng
nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i th‫ ۈ‬Ñang trèo leo s‫ے‬a ch‫۔‬a trên nh‫۔‬ng cây c‫ھ‬t Ñi‫ڬ‬n
cao vút. Sۖ gia tÃng kho ý nghéa giúp chúng ta nh‫ڒ‬n ra nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n
Ñ‫ ڦ‬m‫ۀ‬i, trong khi ch‫ ڮ‬b‫ږ‬ng cách quy chuy‫ڨ‬n nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i trÃn tr‫ۄ‬
m‫ۀ‬i l‫ چ‬v‫ ڦ‬thành nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u Ñã quen thu‫ھ‬c và d‫ ڪ‬hi‫ڨ‬u thì ta m‫ۀ‬i
hi‫ڨ‬u và gi‫ڈ‬i quy‫ڤ‬t ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬này. Ðây là sۖ v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng
hình ph‫ڪ‬u xoáy hút muôn thu‫ ۄ‬c‫ی‬a tri th‫ێ‬c.
Ti‫ڤ‬n b‫ ھ‬trí Sۖ ti‫ڤ‬n b‫ ھ‬c‫ی‬a chúng ta v‫ ڦ‬tri th‫ێ‬c Ñích thۖc chung quy luôn
tu‫ڬ‬: m‫ھ‬t
có m‫ھ‬t ph‫ڌ‬n ‫ ۄ‬t‫چ‬i sۖ khám phá ra Ñi‫ڦ‬u gì Ñó còn chŰa hi‫ڨ‬u n‫ں‬i
sۖ hòa
Ñi‫ڬ‬u trong Ñi‫ڦ‬u gì trŰ‫ۀ‬c Ñ‫ڊ‬y Ñã ÑŰ‫ۈ‬c m‫ڜ‬c nhiên coi là d‫ ڪ‬hi‫ڨ‬u, rõ
ràng, hi‫ڨ‬n nhiên và m‫ھ‬t ph‫ڌ‬n ‫ ۄ‬t‫چ‬i sۖ v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng các ý nghéa ÑŰ‫ۈ‬c
 n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t trۖc ti‫ڤ‬p không chút ng‫ ۂ‬vۖc, nhŰ là nh‫۔‬ng phŰšng ti‫ڬ‬n
Ñ‫ ڨ‬n‫ڔ‬m l‫ڊ‬y nh‫۔‬ng ý nghéa khó hi‫ڨ‬u, Ñáng hoài nghi và gây bÃn
khoÃn. Không có Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng nào là thۖc sۖ quen thu‫ھ‬c, quá Ű rõ
ràng, quá m‫ێ‬c thông thŰ‫ۂ‬ng Ñ‫ڤ‬n Ñ‫ ھ‬trong m‫ھ‬t tình hu‫ڶ‬ng m‫ۀ‬i l‫چ‬,
nó l‫چ‬i không dŰng Ñ‫ھ‬t ng‫ھ‬t làm b‫ھ‬c l‫ ھ‬v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬nào Ñó, và do Ñó
khši g‫ۈ‬i vi‫ڬ‬c suy tŰ Ñ‫ ڨ‬hi‫ڨ‬u ÑŰ‫ۈ‬c Ñi‫ڦ‬u ‫ڊ‬y. Không m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng
ho‫ڜ‬c nguyên lý nào l‫چ‬i kۘ l‫چ‬, Ñ‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t ho‫ڜ‬c xa v‫ۂ‬i Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c ngŰ‫ۂ‬i
ta không th‫ ڨ‬trông c‫ڒ‬y gì vào nó cho t‫ۀ‬i khi ý nghéa c‫ی‬a nó tr‫ۄ‬
nên thân thu‫ھ‬c – ÑŰ‫ۈ‬c l‫ڒ‬p t‫ێ‬c thâu nh‫ڒ‬n không suy nghé. Chúng
ta có th‫ ڨ‬Ñi Ñ‫ڤ‬n ch‫ ڼ‬hi‫ڨ‬u ra, nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c, công nh‫ڒ‬n, n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t, lŰu
l‫چ‬i, s‫ ے‬d‫ۊ‬ng các nguyên lý, quy lu‫ڒ‬t hay sۖ th‫ڒ‬t tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng – t‫ێ‬c
là n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t ÑŰ‫ۈ‬c ý nghéa c‫ی‬a chúng theo l‫ڶ‬i h‫ڤ‬t s‫ێ‬c th‫ژ‬ng th‫ې‬ng.
Sۖ ti‫ڤ‬n b‫ ھ‬trí tu‫ ڬ‬c‫ی‬a chúng ta, nhŰ Ñã nói, c‫ڶ‬t n‫ږ‬m trong m‫ھ‬t sۖ
hòa Ñi‫ڬ‬u gi‫۔‬a sۖ thông hi‫ڨ‬u trۖc ti‫ڤ‬p – t‫ ې‬chuyên môn g‫ڲ‬i là trۖc
nh‫ڒ‬n (apprehension) – v‫ۀ‬i sۖ thông hi‫ڨ‬u gián ti‫ڤ‬p và thông qua
trung gian – t‫ ې‬chuyên môn g‫ڲ‬i là th‫ێ‬c nh‫ڒ‬n (comprehension).

§2. Quá trình th‫ڊ‬u Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i Ý nghéa

Sۖ quen V‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬Ñ‫ڌ‬u tiên Ñ‫ڜ‬t ra liên quan t‫ۀ‬i sۖ thông hi‫ڨ‬u trۖc ti‫ڤ‬p là
thu‫ھ‬c
b‫ږ‬ng cách nào m‫ھ‬t kho tàng các ý nghéa trۖc nh‫ڒ‬n có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c
xây dۖng nên. Làm th‫ ڤ‬nào chúng ta bi‫ڤ‬t cách nhìn nh‫ڒ‬n nh‫۔‬ng
th‫ ێ‬trŰ‫ۀ‬c m‫ڔ‬t nhŰ là nh‫۔‬ng thành t‫ ڶ‬có ý nghéa h‫ ڬ‬tr‫ڲ‬ng trong
m‫ھ‬t tình hu‫ڶ‬ng, ho‫ڜ‬c gi‫ ڈ‬chúng ÑŰšng nhiên có nh‫۔‬ng ý nghéa c‫ۊ‬
th‫ ?ڨ‬Khó khÃn chính y‫ڤ‬u c‫ی‬a chúng ta trong vi‫ڬ‬c tr‫ ڈ‬l‫ۂ‬i câu h‫ڴ‬i
này n‫ږ‬m ‫ ۄ‬sۖ tri‫ڬ‬t Ñ‫ ڨ‬mà qua Ñó ta h‫ڲ‬c ÑŰ‫ۈ‬c bài h‫ڲ‬c v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng
Ñi‫ڦ‬u quen thu‫ھ‬c. Ý nghé có th‫ ڨ‬lŰ‫ۀ‬t ngang qua m‫ھ‬t vùng chŰa
 khám phá d‫ ڪ‬dàng hšn là có th‫ ڨ‬xóa b‫ ڴ‬Ñi‫ڦ‬u gì Ñã ÑŰ‫ۈ‬c làm m‫ھ‬t
cách tr‫ڲ‬n v‫ڞ‬n Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c h‫ږ‬n sâu thành thói quen phi ý th‫ێ‬c. Chúng
ta nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng cái gh‫ڤ‬, cái bàn, sách v‫ۄ‬, cái cây, con ngۖa,
Ñám mây, ngôi sao, cšn mŰa m‫ھ‬t cách mau l‫ ڞ‬và trۖc ti‫ڤ‬p Ñ‫ڤ‬n
m‫ێ‬c r‫ڊ‬t khó nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t ý nghéa chúng Ñã t‫ې‬ng có lúc ÑŰ‫ۈ‬c
th‫ڊ‬u Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i, – nh‫۔‬ng ý nghéa mà gi‫ ۂ‬Ñây hòa vào làm nên b‫ڈ‬n
thân các sۖ v‫ڒ‬t.
Sۖ h‫ڼ‬n Trong m‫ھ‬t trích Ño‫چ‬n thŰ‫ۂ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c d‫ڐ‬n, James có nói: “Ð‫ێ‬a
Ñ‫ھ‬n có
tr‫ ڠ‬li‫ڦ‬n m‫ھ‬t lúc b‫ ڰ‬b‫ی‬a vây t‫ ێ‬phía t‫ ې‬m‫ڔ‬t, tai, mĩi, da cho Ñ‫ڤ‬n
trŰ‫ۀ‬c sۖ
quen b‫ۊ‬ng d‫چ‬, c‫ڈ‬m th‫ڊ‬y m‫ھ‬t sۖ h‫ڼ‬n mang bao trùm và xáo Ñ‫ھ‬ng”*. ‫ډ‬y
thu‫ھ‬c là ngài James Ñang di‫ڪ‬n t‫ ڈ‬nguyên v‫ڞ‬n cái th‫ ڤ‬gi‫ۀ‬i ban sš c‫ی‬a Ñ‫ێ‬a
tr‫ ;ڠ‬tuy nhiên, sۖ di‫ڪ‬n t‫ ڈ‬Ñó hoàn toàn có th‫ ڨ‬Ñem áp d‫ۊ‬ng Ñ‫ ڨ‬nói
v‫ ڦ‬cách mà Ñi‫ڦ‬u gì Ñó m‫ۀ‬i m‫ ڠ‬tác Ñ‫ھ‬ng lên ngŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng thành,
ch‫ې‬ng nào Ñi‫ڦ‬u Ñó qu‫ ڈ‬thۖc còn m‫ۀ‬i m‫ ڠ‬và l‫ چ‬l‫ڐ‬m. Ð‫ڶ‬i v‫ۀ‬i chú
“‫ڤ‬ch ng‫ڸ‬i Ñáy gi‫ڤ‬ng” thì m‫ڲ‬i th‫ ێ‬Ñ‫ڦ‬u nhòa nh‫چ‬t và h‫ڼ‬n mang;
nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u mà theo thói quen ta g‫ڔ‬n cho các sۖ v‫ڒ‬t Ñ‫ ڨ‬phân
bi‫ڬ‬t cái này v‫ۀ‬i cái khác tr‫ ۄ‬nên th‫ڒ‬t nghèo nàn. Nh‫۔‬ng ngôn ng‫۔‬
xa l‫ چ‬xì x‫ ڸ‬khi‫ڤ‬n ta không hi‫ڨ‬u, trong Ñó ta không th‫ ڨ‬tách b‫چ‬ch
n‫ں‬i m‫ھ‬t nhóm thanh âm nào rành r‫ڲ‬t, rõ ràng, có th‫ ڨ‬k‫ ڨ‬ra nh‫۔‬ng
ví d‫ ۊ‬ti‫ڤ‬p theo, nhŰ khi m‫ھ‬t k‫ ڠ‬nhà quê ra t‫ڮ‬nh ngš ngác gi‫۔‬a ph‫ڶ‬
xá Ñông Ñúc, nhŰ ngŰ‫ۂ‬i mi‫ڦ‬n ngŰ‫ۈ‬c lênh Ñênh trên bi‫ڨ‬n, hay khi
k‫ ڠ‬ít v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng b‫ ڰ‬Ñ‫ڎ‬y ra ganh Ñua v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng tay g‫چ‬o c‫ھ‬i trong m‫ھ‬t
cu‫ھ‬c Ñ‫ ڲ‬tài thi s‫ێ‬c l‫ڔ‬t léo. ÐŰa m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i không có kinh nghi‫ڬ‬m
vào làm trong nhà máy, ban Ñ‫ڌ‬u công vi‫ڬ‬c Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i anh ta c‫ ێ‬nhŰ
th‫ ڨ‬m‫ھ‬t m‫ ۀ‬bòng bong. Trong con m‫ڔ‬t k‫ ڠ‬l‫ ۔‬khách nši Ñ‫ڊ‬t l‫ چ‬thì
nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i có g‫ڶ‬c gác thu‫ھ‬c v‫ ڦ‬nši ‫ڊ‬y tho‫چ‬t trông ai cĩng hao
 hao gi‫ڶ‬ng nhau. NgŰ‫ۂ‬i ngoài Ñ‫ێ‬ng trŰ‫ۀ‬c m‫ھ‬t b‫ڌ‬y c‫ې‬u ch‫ ڮ‬có th‫ڨ‬
nh‫ڒ‬n ra nh‫۔‬ng m‫ڈ‬ng kh‫ڶ‬i màu s‫ڔ‬c khác bi‫ڬ‬t, trong khi Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i
ngŰ‫ۂ‬i chÃn c‫ې‬u thì m‫ڼ‬i con mang Ñ‫ڜ‬c trŰng hoàn toàn khu bi‫ڬ‬t.
M‫ھ‬t v‫ڬ‬t m‫ ۂ‬nhòe hay m‫ھ‬t bong bóng chân không d‫ڰ‬ch chuy‫ڨ‬n
Ñây Ñó không rõ r‫ڬ‬t Ñ‫ڜ‬c trŰng cho Ñi‫ڦ‬u gì chúng ta chŰa hi‫ڨ‬u
ÑŰ‫ۈ‬c, v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬th‫ڊ‬u Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i ý nghéa thông qua các sۖ v‫ڒ‬t, ho‫ڜ‬c (nói
cách khác) v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬hình thành nên nh‫۔‬ng thói quen trۖc nh‫ڒ‬n sš
Ñ‫ژ‬ng, do v‫ڒ‬y quy vào v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬ÑŰa ÑŰ‫ۈ‬c (i) sۖ minh xác và sۖ r‫چ‬ch
ròi và (ii) tính nh‫ڊ‬t quán ho‫ڜ‬c tính ‫ں‬n Ñ‫ڰ‬nh c‫ی‬a ý nghéa vào trong
Ñi‫ڦ‬u gì mà n‫ڤ‬u không có nh‫۔‬ng tính ch‫ڊ‬t Ñó s‫ ڢ‬tr‫ ۄ‬nên mš h‫ ڸ‬và
ch‫ڒ‬p ch‫ۂ‬n.
Nh‫۔‬ng Vi‫ڬ‬c th‫ڊ‬u Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i sۖ xác Ñ‫ڰ‬nh và sۖ m‫چ‬ch l‫چ‬c (ho‫ڜ‬c b‫ڊ‬t bi‫ڤ‬n)
ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng
c‫ی‬a nh‫۔‬ng ý nghéa có kh‫ۄ‬i ngu‫ڸ‬n ch‫ ی‬y‫ڤ‬u t‫ ې‬trong các ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng
trong thۖc
t‫ ڤ‬làm thۖc ti‫ڪ‬n. B‫ږ‬ng cách xoay v‫ڌ‬n m‫ھ‬t v‫ڒ‬t, Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n ÑŰ‫ۈ‬c sۖ
sáng t‫ ڴ‬sۖ tròn tr‫ڰ‬a; b‫ږ‬ng cách n‫ڬ‬n v‫ڒ‬t Ñó xu‫ڶ‬ng, nó nh‫ڒ‬n ra v‫ڒ‬t ‫ڊ‬y có tính
l‫ھ‬n x‫ھ‬n
Ñàn h‫ڸ‬i; b‫ږ‬ng cách quÃng ném v‫ڒ‬t ‫ڊ‬y, nó làm v‫ڒ‬t ‫ڊ‬y th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n s‫ێ‬c
n‫ڜ‬ng nhŰ m‫ھ‬t nhân t‫ ڶ‬c‫ی‬a riêng v‫ڒ‬t ‫ڊ‬y. B‫ږ‬ng vào ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng, vào
sۖ Ñi‫ڦ‬u ch‫ڮ‬nh l‫چ‬i ph‫ڈ‬n h‫ڸ‬i ch‫ ێ‬không ph‫ڈ‬i qua c‫ڈ‬m quan mà ‫ڊ‬n
tŰ‫ۈ‬ng Ñó ÑŰ‫ۈ‬c kh‫ڔ‬c h‫ڲ‬a riêng bi‫ڬ‬t, và có tính ch‫ڊ‬t khu bi‫ڬ‬t v‫ۀ‬i
nh‫۔‬ng tính ch‫ڊ‬t khác v‫ڶ‬n ch‫ ڮ‬ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i ra t‫ ې‬nh‫۔‬ng ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng
không gi‫ڶ‬ng th‫ڤ‬. L‫ڊ‬y ví d‫ۊ‬, nh‫۔‬ng Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬thŰ‫ۂ‬ng t‫ ڴ‬ra khá ch‫ڒ‬m
trong vi‫ڬ‬c nh‫ڒ‬n ra nh‫۔‬ng khác bi‫ڬ‬t c‫ی‬a màu s‫ڔ‬c. Nh‫۔‬ng khác bi‫ڬ‬t
mà nhìn t‫ ې‬phía ngŰ‫ۂ‬i l‫ۀ‬n là r‫ڊ‬t d‫ ڪ‬phát hi‫ڬ‬n ra thì chúng l‫چ‬i th‫ڊ‬y
vô cùng khó khÃn Ñ‫ ڨ‬nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t và nh‫ ۀ‬l‫چ‬i. Không nghi ng‫ ۂ‬gì v‫ڦ‬
vi‫ڬ‬c chúng không có c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n nhŰ nhau, nhŰng ‫ ۄ‬Ñây không có
m‫ھ‬t nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t có tính trí tu‫ ڬ‬nào v‫ ڦ‬cái làm nên khác bi‫ڬ‬t. Tính
 ch‫ڊ‬t Ñ‫ ڴ‬ho‫ڜ‬c xanh lá ho‫ڜ‬c xanh dŰšng c‫ی‬a Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng không có
chi‫ڦ‬u hŰ‫ۀ‬ng gây ra m‫ھ‬t ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng Ñ‫ ی‬khác bi‫ڬ‬t cho th‫ڊ‬y Ñ‫ڜ‬c tính
màu s‫ڔ‬c là n‫ں‬i rõ hay cá bi‫ڬ‬t. Tuy v‫ڒ‬y, d‫ڌ‬n dà nh‫۔‬ng ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng
t‫ڒ‬p nhi‫ڪ‬m Ñ‫ڜ‬c trŰng nào Ñó Ñ‫ڦ‬u có dính dáng t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng Ñ‫ ڸ‬v‫ڒ‬t
nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh; có th‫ ڨ‬nói, màu tr‫ڔ‬ng tr‫ ۄ‬thành d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u cho ÑŰ‫ۂ‬ng và
s‫۔‬a, nh‫۔‬ng th‫ ێ‬mà lĩ tr‫ ڠ‬Űa thích; màu xanh da tr‫ۂ‬i tr‫ ۄ‬thành ch‫ڮ‬
báo cho chi‫ڤ‬c váy mà bé gái thích m‫ڜ‬c, v.v.; và nh‫۔‬ng ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng
riêng bi‫ڬ‬t có xu hŰ‫ۀ‬ng ch‫ڲ‬n ra t‫ ې‬màu s‫ڔ‬c nh‫۔‬ng tính ch‫ڊ‬t t‫ې‬
nh‫۔‬ng th‫ ێ‬khác mà chúng nhu‫ڶ‬m Ñ‫ڐ‬m màu ‫ڊ‬y.
Chúng ta L‫ڊ‬y ví d‫ ۊ‬khác. Chúng ta không m‫ڊ‬y khó khÃn Ñ‫ ڨ‬phân bi‫ڬ‬t
xác Ñ‫ڰ‬nh
Ñâu là b‫ ڸ‬cào, Ñâu là cái cu‫ڶ‬c, cái cày, cái b‫ې‬a, cái x‫ڠ‬ng v‫ۀ‬i cái
ÑŰ‫ۈ‬c là
nh‫ ۂ‬vào mai. M‫ڼ‬i th‫ ێ‬d‫ۊ‬ng c‫ڊ ۊ‬y Ñi li‫ڦ‬n m‫ھ‬t công d‫ۊ‬ng và ch‫ێ‬c nÃng
công d‫ۊ‬ng riêng. Tuy nhiên, chúng ta có th‫ ڨ‬v‫ڊ‬p ph‫ڈ‬i khó khÃn l‫ۀ‬n khi h‫ڸ‬i
hay ch‫ێ‬c
tŰ‫ۄ‬ng Ñâu là sۖ khác bi‫ڬ‬t gi‫۔‬a rÃng cŰa v‫ۀ‬i rÃng b‫ې‬a, hình qu‫ڈ‬
nÃng
tr‫ێ‬ng v‫ۀ‬i qu‫ ڈ‬tr‫ێ‬ng Ñ‫ڈ‬o ngŰ‫ۈ‬c, hình d‫چ‬ng và c‫چ‬nh vi‫ڦ‬n c‫ی‬a các
lo‫چ‬i lá cây, hay là gi‫۔‬a các lo‫چ‬i axit có Ñuôi “ic” hay Ñuôi “ous”.
Gi‫۔‬a chúng nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh có sۖ khác bi‫ڬ‬t r‫ڸ‬i, nhŰng Ñó là khác bi‫ڬ‬t
nào? Ho‫ڜ‬c gi‫ڈ‬, chúng ta bi‫ڤ‬t rõ sۖ khác bi‫ڬ‬t là gì; nhŰng cái nào
là cái nào? Chúng ta h‫ژ‬n là không ng‫ ۂ‬r‫ږ‬ng nh‫۔‬ng bi‫ڤ‬n th‫ ڨ‬v‫ڦ‬
hình d‫چ‬ng, kích c‫ۆ‬, màu s‫ڔ‬c và b‫ ڶ‬c‫ۊ‬c các ph‫ڌ‬n thۖc ra không
m‫ڊ‬y dính dáng Ñ‫ڤ‬n sۖ khác bi‫ڬ‬t v‫ ڦ‬Ñ‫ڜ‬c tính và ý nghéa c‫ی‬a các v‫ڒ‬t
so v‫ۀ‬i công d‫ۊ‬ng, m‫ۊ‬c Ñích và ch‫ێ‬c nÃng c‫ی‬a các v‫ڒ‬t hay các b‫ھ‬
ph‫ڒ‬n c‫ی‬a chúng có liên quan t‫ۀ‬i Ñi‫ڦ‬u ‫ڊ‬y. Ði‫ڦ‬u Ñánh l‫چ‬c hŰ‫ۀ‬ng
chúng ta là vi‫ڬ‬c các tính ch‫ڊ‬t hình d‫چ‬ng, kích c‫ۆ‬, màu s‫ڔ‬c v.v. kia
gi‫ ۂ‬Ñây khác bi‫ڬ‬t Ñ‫ڤ‬n n‫ڼ‬i chúng ta không nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬chính
ra là gi‫ڈ‬i thích ÑŰ‫ۈ‬c cái cách mà theo Ñó ban Ñ‫ڌ‬u chúng có ÑŰ‫ۈ‬c
 sۖ minh xác và d‫ ڪ‬nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t. Ch‫ې‬ng nào chúng ta còn th‫ ۊ‬Ñ‫ھ‬ng
Ñ‫ڜ‬t mình trŰ‫ۀ‬c các Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng, khi Ñó chúng còn chŰa ÑŰ‫ۈ‬c tách
b‫چ‬ch ra kh‫ڴ‬i sۖ mš h‫ ڸ‬v‫ڶ‬n nu‫ڶ‬t g‫ڲ‬n toàn b‫ ھ‬chúng. Nh‫۔‬ng khác
bi‫ڬ‬t v‫ ڦ‬cao Ñ‫ ھ‬và cŰ‫ۂ‬ng Ñ‫ ھ‬c‫ی‬a âm thanh b‫ ڴ‬l‫چ‬i sau m‫ھ‬t c‫ڈ‬m giác
khác l‫چ‬, nhŰng cho t‫ۀ‬i khi nào chúng ta t‫ ڴ‬bày nh‫۔‬ng thái Ñ‫ ھ‬khác
v‫ ڦ‬phía chúng, ho‫ڜ‬c làm Ñi‫ڦ‬u gì Ñó Ñ‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t có liên tŰ‫ۄ‬ng Ñ‫ڤ‬n
chúng, thì khi Ñó sۖ khác bi‫ڬ‬t mš h‫ ڸ‬c‫ی‬a chúng m‫ۀ‬i ÑŰ‫ۈ‬c n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t
và lŰu l‫چ‬i m‫ھ‬t cách trí tu‫ڬ‬.
Nh‫۔‬ng Nh‫۔‬ng b‫ێ‬c v‫ ڢ‬c‫ی‬a tr‫ ڠ‬nh‫ ڴ‬cho ta m‫ھ‬t ví d‫ ۊ‬n‫۔‬a minh h‫ڲ‬a cho
b‫ێ‬c v‫ڢ‬
cùng nguyên lý này. TŰšng quan v‫ ڦ‬ph‫ڶ‬i c‫ڈ‬nh không còn chi
c‫ی‬a tr‫ ڠ‬em
minh h‫ڲ‬a ph‫ڶ‬i, vì m‫ڶ‬i quan tâm c‫ی‬a Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬không Ñ‫ڜ‬t vào sۖ bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t hình
cho sۖ chi h‫ڲ‬a, mà Ñ‫ڜ‬t vào các sۖ v‫ڒ‬t ÑŰ‫ۈ‬c bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t; và trong khi ph‫ڶ‬i c‫ڈ‬nh
ph‫ڶ‬i c‫ی‬a
là Ñi‫ڦ‬u c‫ڶ‬t y‫ڤ‬u trong th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n hình h‫ڲ‬a thì nó không can dۖ gì Ñ‫ڤ‬n
giá tr‫ڰ‬
nh‫۔‬ng công d‫ۊ‬ng và giá tr‫ ڰ‬Ñ‫ڜ‬c trŰng c‫ی‬a b‫ڈ‬n thân các sۖ v‫ڒ‬t.
Ngôi nhà ÑŰ‫ۈ‬c v‫ ڢ‬v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng b‫ێ‬c tŰ‫ۂ‬ng trong su‫ڶ‬t vì l‫ ڢ‬nh‫۔‬ng
cÃn phòng, gh‫ڤ‬, giŰ‫ۂ‬ng, ngŰ‫ۂ‬i trong nhà, Ñ‫ڦ‬u là nh‫۔‬ng th‫ ێ‬quan
tr‫ڲ‬ng làm nên ý nghéa c‫ی‬a ngôi nhà; ta luôn th‫ڊ‬y có khói b‫ڶ‬c ra t‫ې‬
‫ڶ‬ng khói, b‫ۄ‬i n‫ڤ‬u không thì làm gì ph‫ڈ‬i có ‫ڶ‬ng khói? Vào d‫ڰ‬p
Giáng sinh, nh‫۔‬ng chi‫ڤ‬c t‫ڊ‬t ÑŰ‫ۈ‬c v‫ ڢ‬to b‫ږ‬ng c‫ ڈ‬ngôi nhà ho‫ڜ‬c
th‫ڒ‬m chí to Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c ph‫ڈ‬i mang ra kh‫ڴ‬i ngôi nhà: trong trŰ‫ۂ‬ng
h‫ۈ‬p nào thì tۜ l‫ ڬ‬c‫ی‬a nh‫۔‬ng giá tr‫ ڰ‬s‫ ے‬d‫ۊ‬ng ÑŰa Ñ‫ڤ‬n tۜ l‫ ڬ‬cho
nh‫۔‬ng tính ch‫ڊ‬t c‫ی‬a chúng, nh‫۔‬ng b‫ێ‬c h‫ڲ‬a bi‫ڤ‬n thành nh‫۔‬ng th‫ێ‬
nh‫ڔ‬c nh‫ ۄ‬v‫ ڦ‬các giá tr‫ ڰ‬này, ch‫ ێ‬không còn là b‫ڈ‬n ghi chép công
bình Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng ph‫ڎ‬m tính v‫ڒ‬t lý và c‫ڈ‬m quan. M‫ھ‬t trong
nh‫۔‬ng khó khÃn ch‫ ی‬y‫ڤ‬u mà h‫ڌ‬u h‫ڤ‬t ngŰ‫ۂ‬i nào h‫ڲ‬c v‫ ڢ‬Ñ‫ڦ‬u c‫ڈ‬m
nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y Ñó là nh‫۔‬ng công d‫ۊ‬ng quen thu‫ھ‬c và k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬c‫ی‬a vi‫ڬ‬c
 s‫ ے‬d‫ۊ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c khái quát thành Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m c‫ی‬a các sۖ v‫ڒ‬t m‫ھ‬t cách
h‫ڤ‬t s‫ێ‬c m‫ڒ‬t thi‫ڤ‬t Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c trong thۖc t‫ ڤ‬không th‫ ڨ‬nào tùy ý ngÃn
l‫چ‬i ÑŰ‫ۈ‬c.
Gi‫ڶ‬ng nhŰ Vi‫ڬ‬c th‫ڊ‬u Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i các ý nghéa qua thanh âm, mà nh‫ ۂ‬có nó thì
âm thanh
chúng m‫ۀ‬i tr‫ ۄ‬thành t‫ ې‬ng‫۔‬, có l‫ ڢ‬là ví d‫ ۊ‬minh h‫ڲ‬a gây s‫ے‬ng s‫ڶ‬t
ÑŰ‫ۈ‬c dùng
làm tín nh‫ڊ‬t cho cách th‫ێ‬c mà ch‫ ڮ‬n‫ھ‬i nh‫۔‬ng kích thích c‫ڈ‬m quan m‫ۀ‬i
hi‫ڬ‬u ngôn th‫ڊ‬u Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i ÑŰ‫ۈ‬c sۖ minh Ñ‫ڰ‬nh và b‫ڊ‬t bi‫ڤ‬n c‫ی‬a ý nghéa, và do Ñó
ng‫۔‬
tۖ b‫ڈ‬n thân chúng ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڰ‬nh nghéa và k‫ڤ‬t n‫ڶ‬i v‫ۀ‬i nhau nh‫ږ‬m m‫ۊ‬c
Ñích nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c. Ngôn ng‫ ۔‬là m‫ھ‬t ví d‫ ۊ‬Ñ‫ڔ‬c Ñ‫ڰ‬a b‫ۄ‬i l‫ ڢ‬có hàng
trÃm th‫ڒ‬m chí hàng nghìn t‫ ې‬có ng‫ ۔‬nghéa hi‫ڬ‬n Ñã hoàn toàn h‫ۈ‬p
nh‫ڊ‬t cùng v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng tính ch‫ڊ‬t v‫ڒ‬t lý Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c có th‫ ڨ‬trۖc nh‫ڒ‬n
ÑŰ‫ۈ‬c, trong khi Ñó v‫ ڦ‬trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p t‫ ې‬ng‫ ۔‬d‫ ڪ‬nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y r‫ږ‬ng sۖ k‫ڤ‬t
n‫ڶ‬i này d‫ڌ‬n d‫ڌ‬n ÑŰ‫ۈ‬c d‫ۊ‬ng công th‫ڊ‬u Ñ‫چ‬t Ñ‫ڤ‬n hšn là so v‫ۀ‬i
trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p c‫ی‬a nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng v‫ڒ‬t lý ch‫ژ‬ng h‫چ‬n bàn, gh‫ڤ‬, cúc
áo, cây c‫ڶ‬i, hòn Ñá, qu‫ ڈ‬Ñ‫ڸ‬i, bông hoa v.v., nši mà sۖ h‫ۈ‬p nh‫ڊ‬t
c‫ی‬a tính cách trí tu‫ ڬ‬và ý nghéa v‫ۀ‬i sۖ vi‫ڬ‬c v‫ڒ‬t lý dŰ‫ۂ‬ng nhŰ th‫ڨ‬
hi‫ڬ‬n có tính nguyên th‫ی‬y hšn, và tác Ñ‫ھ‬ng Ñ‫ڤ‬n chúng ta m‫ھ‬t cách
th‫ ۊ‬Ñ‫ھ‬ng ch‫ ێ‬không c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i trông c‫ڒ‬y vào nh‫۔‬ng khám phá ch‫ی‬
Ñ‫ھ‬ng Ñ‫ ڨ‬th‫ڊ‬u Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i ý nghéa. Còn trong trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p ý nghéa c‫ی‬a t‫ې‬
ng‫۔‬, chúng ta th‫ڊ‬y rõ m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u là b‫ږ‬ng cách t‫چ‬o ra nh‫۔‬ng âm
thanh và lŰu tâm t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬kéo theo, b‫ږ‬ng cách nghe
ngóng nh‫۔‬ng thanh âm c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i khác và quan sát nh‫۔‬ng ho‫چ‬t
Ñ‫ھ‬ng Ñi kèm mà m‫ھ‬t âm thanh nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh cu‫ڶ‬i cùng hóa thành cái
v‫ ڴ‬âm thanh ‫ں‬n Ñ‫ڰ‬nh ch‫ێ‬a Ñۖng m‫ھ‬t ý nghéa.

Sۖ hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t quen thu‫ھ‬c v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng ý nghéa do Ñó ch‫ ڮ‬báo r‫ږ‬ng
chúng ta có ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng thái Ñ‫ ھ‬ph‫ڈ‬n h‫ڸ‬i xác Ñ‫ڰ‬nh trong sۖ hi‫ڬ‬n
 di‫ڬ‬n c‫ی‬a các Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng mà r‫ڸ‬i không m‫ھ‬t chút Ñ‫ڔ‬n Ño, nh‫۔‬ng thái
Ñ‫ ھ‬Ñó d‫ڐ‬n ta t‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c dۖ Ñoán v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng h‫ڒ‬u qu‫ ڈ‬kh‫ ڈ‬dé nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh.
Tính d‫ێ‬t khoát c‫ی‬a sۖ Ñoán Ñ‫ۈ‬i này Ñ‫ڰ‬nh nghéa cho ý nghéa ho‫ڜ‬c
Ñem nó ra kh‫ڴ‬i sۖ mš h‫ ڸ‬và d‫ڊ‬p dính; tính cách t‫ڒ‬p nhi‫ڪ‬m và tái
di‫ڪ‬n c‫ی‬a nó Ñem Ñ‫ڤ‬n cho ý nghéa sۖ b‫ڊ‬t bi‫ڤ‬n, sۖ ‫ں‬n Ñ‫ڰ‬nh và nh‫ڊ‬t
quán, ho‫ڜ‬c ÑŰa nó ra kh‫ڴ‬i sۖ dao Ñ‫ھ‬ng và ch‫ڒ‬p ch‫ۂ‬n.

§3. Nh‫۔‬ng Quan ni‫ڬ‬m và Ý nghéa

M‫ھ‬t quan T‫ ې‬ý nghéa là m‫ھ‬t t‫ ې‬quen mi‫ڬ‬ng h‫ږ‬ng ngày; nh‫۔‬ng t‫ ې‬nhŰ
ni‫ڬ‬m là
quan ni‫ڬ‬m, ý ni‫ڬ‬m v‫ې‬a có tính ph‫ ں‬quát l‫چ‬i v‫ې‬a là nh‫۔‬ng thu‫ڒ‬t
m‫ھ‬t ý
nghéa xác ng‫ ۔‬chuyên môn. Tuy nhiên nói m‫ھ‬t cách ch‫ڜ‬t ch‫ڢ‬, chúng không
Ñ‫ڰ‬nh có liên quan t‫ۀ‬i Ñi‫ڦ‬u gì m‫ۀ‬i m‫ ;ڠ‬b‫ڊ‬t kۘ ý nghéa nào ÑŰ‫ۈ‬c cá bi‫ڬ‬t
hóa Ñ‫ ی‬Ñ‫ ڨ‬trۖc ti‫ڤ‬p n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t và v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c ngay, và do Ñó
ÑŰ‫ۈ‬c quy Ñ‫ڰ‬nh b‫ۄ‬i m‫ھ‬t t‫ې‬, thì Ñ‫ڦ‬u là m‫ھ‬t quan ni‫ڬ‬m ho‫ڜ‬c ý ni‫ڬ‬m,
v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t ngôn ng‫۔‬, m‫ڼ‬i danh t‫ ې‬chung Ñ‫ڦ‬u truy‫ڦ‬n t‫ڈ‬i m‫ھ‬t ý nghéa,
trong khi danh t‫ ې‬riêng và danh t‫ ې‬chung Ñi kèm Ñ‫چ‬i t‫ ې‬xác Ñ‫ڰ‬nh
này ho‫ڜ‬c kia hàm ch‫ ڮ‬nh‫۔‬ng th‫ ێ‬mà trong Ñó các ý nghéa ÑŰ‫ۈ‬c
bi‫ڨ‬u trŰng. Khi hành Ñ‫ھ‬ng tŰ duy v‫ې‬a v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng v‫ې‬a m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng các
ý ni‫ڬ‬m, khái ni‫ڬ‬m thì qua Ñó cĩng Ñšn gi‫ڈ‬n mu‫ڶ‬n nói r‫ږ‬ng chúng
ta có v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng t‫ۀ‬i ý nghéa trong suy lu‫ڒ‬n và xét Ñoán, và r‫ږ‬ng
vi‫ڬ‬c v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng này cĩng làm chu‫ڎ‬n xác và m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng chúng.
ÑŰ‫ۈ‬c làm Nhi‫ڦ‬u ngŰ‫ۂ‬i Ñ‫ ڦ‬c‫ڒ‬p Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng không hi‫ڨ‬n hi‫ڬ‬n trong
thành
trۖc quan, th‫ ڤ‬nhŰng r‫ڸ‬i t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i Ñó Ñ‫ڦ‬u thu v‫ ڦ‬m‫ھ‬t
chu‫ڎ‬n
mۖc ch‫ڊ‬t li‫ڬ‬u tin tŰ‫ۄ‬ng h‫ڬ‬t nhŰ nhau. Cùng m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i ‫ ۄ‬nh‫۔‬ng lúc
khác nhau Ñ‫ڦ‬u thŰ‫ۂ‬ng nói v‫ ڦ‬cùng m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng ho‫ڜ‬c lo‫چ‬i Ñ‫ڶ‬i
tŰ‫ۈ‬ng. Kinh nghi‫ڬ‬m c‫ڈ‬m quan, nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n v‫ڒ‬t ch‫ڊ‬t, nh‫۔‬ng
 Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n tâm lý tuy khác bi‫ڬ‬t nhŰng Ñ‫ڦ‬u cùng b‫ڈ‬o t‫ڸ‬n m‫ھ‬t ý
nghéa. N‫ڤ‬u m‫ھ‬t cân (pound) tۖ làm thay Ñ‫ں‬i kh‫ڶ‬i lŰ‫ۈ‬ng c‫ی‬a chính
nó, n‫ڤ‬u m‫ھ‬t t‫ڊ‬c (foot) tùy ti‫ڬ‬n l‫ڊ‬y Ñ‫ ھ‬dài trong khi chúng ta Ñang
v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng Ñ‫ڤ‬n chúng, thì rõ ràng chúng ta không th‫ ڨ‬ti‫ڤ‬n hành cân
Ño ÑŰ‫ۈ‬c gì. Ði‫ڦ‬u này h‫ژ‬n có th‫ ڨ‬Ñem d‫ ۊ‬cho tâm th‫ ڤ‬trí tu‫ ڬ‬c‫ی‬a
chúng ta m‫ھ‬t khi ý nghéa không th‫ ڨ‬duy trì n‫ں‬i m‫ھ‬t m‫ێ‬c Ñ‫ں ھ‬n
Ñ‫ڰ‬nh và b‫ڊ‬t bi‫ڤ‬n nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh trŰ‫ۀ‬c nh‫۔‬ng bi‫ڤ‬n chuy‫ڨ‬n Ña d‫چ‬ng v‫ڦ‬
ngŰ‫ۂ‬i và v‫ڒ‬t.
Qua Ñó Theo Ñó vi‫ڬ‬c nh‫ڊ‬n m‫چ‬nh sۖ thi‫ڤ‬t c‫ڶ‬t c‫ی‬a các quan ni‫ڬ‬m cĩng
chúng ta
ch‫ ڮ‬l‫ڜ‬p l‫چ‬i Ñi‫ڦ‬u Ñã Ñ‫ ڦ‬c‫ڒ‬p Ñ‫ڤ‬n. Chúng ta ch‫ ڮ‬c‫ڌ‬n tóm lŰ‫ۈ‬c r‫ږ‬ng các
nh‫ڒ‬n ra
cái chŰa quan ni‫ڬ‬m, hay các ý nghéa chu‫ڎ‬n mۖc, là nh‫۔‬ng công c‫ ۊ‬dùng Ñ‫ڨ‬
bi‫ڤ‬t và b‫ں‬ (i) xác Ñ‫ڰ‬nh, (ii) b‫ ں‬sung và (iii) Ñ‫ڰ‬nh v‫ ڰ‬trong m‫ھ‬t h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng. Gi‫ڈ‬
khuy‫ڤ‬t cho
d‫ ۊ‬có m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬m sáng trŰ‫ۀ‬c nay chŰa t‫ې‬ng trông th‫ڊ‬y trên b‫ڌ‬u tr‫ۂ‬i.
thۖc t‫چ‬i
c‫ڈ‬m quan. Tr‫ ې‬phi có m‫ھ‬t t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p các ý nghéa cho ta l‫ڊ‬y Ñó làm công c‫ ۊ‬tra
v‫ڊ‬n và lu‫ڒ‬n gi‫ڈ‬i, còn không Ñ‫ڶ‬m sáng ‫ڊ‬y v‫ڐ‬n ch‫ ڮ‬là Ñi‫ڦ‬u gì Ñó
trong c‫ڈ‬m quan – nghéa là m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬m sáng mà thôi. Xét k۞, nó
ch‫ژ‬ng qua là m‫ھ‬t kích thích lên th‫ڌ‬n kinh th‫ ڰ‬giác, xét Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i t‫ڒ‬p
h‫ۈ‬p ý nghéa thu nh‫ڒ‬n ÑŰ‫ۈ‬c t‫ ې‬kinh nghi‫ڬ‬m quá kh‫ێ‬, trí não s‫ے‬
d‫ۊ‬ng nh‫۔‬ng khái ni‫ڬ‬m thích Ñáng Ñ‫ ڨ‬t‫ڊ‬n công Ñ‫ڶ‬m sáng này. Li‫ڬ‬u
có ph‫ڈ‬i Ñ‫ڶ‬m sáng ‫ڊ‬y bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬m‫ھ‬t thiên th‫چ‬ch, m‫ھ‬t sao ch‫ں‬i hay
m‫ھ‬t ngôi sao m‫ۀ‬i hình thành, hay m‫ھ‬t Ñám tinh vân ÑŰ‫ۈ‬c t‫چ‬o ra
b‫ۄ‬i m‫ھ‬t v‫ ۊ‬va ch‫چ‬m hay tan rã trong vĩ tr‫ ?ۊ‬M‫ڼ‬i m‫ھ‬t quan ni‫ڬ‬m
trong s‫ ڶ‬này có nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m d‫ ڰ‬bi‫ڬ‬t và c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬Ñ‫ ڨ‬r‫ڸ‬i ta có th‫ڨ‬
truy nguyên qua sۖ tra v‫ڊ‬n kiên trì và t‫ ڮ‬m‫ڮ‬. R‫ڶ‬t cu‫ھ‬c, theo chúng
ta, Ñ‫ڶ‬m sáng ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڒ‬n Ñ‫ڰ‬nh là m‫ھ‬t sao ch‫ں‬i. B‫ږ‬ng m‫ھ‬t ý nghéa
chu‫ڎ‬n mۖc, nó có c‫ ڈ‬danh c‫ ڈ‬ph‫ڒ‬n Ñàng hoàng. R‫ڸ‬i ti‫ڤ‬p Ñ‫ڤ‬n là sۖ
 b‫ ں‬khuy‫ڤ‬t. H‫ڤ‬t th‫ڈ‬y các thu‫ھ‬c tính Ñã bi‫ڤ‬t v‫ ڦ‬sao ch‫ں‬i ÑŰ‫ۈ‬c gán
cho v‫ڒ‬t th‫ ڨ‬này, cho dù chúng chŰa h‫ ڦ‬ÑŰ‫ۈ‬c quan sát th‫ڊ‬y. H‫ڤ‬t
th‫ڈ‬y m‫ڲ‬i Ñi‫ڦ‬u các nhà thiên vÃn bi‫ڤ‬t ÑŰ‫ۈ‬c v‫ ڦ‬qu۞ Ñ‫چ‬o và c‫ڊ‬u trúc
c‫ی‬a các sao ch‫ں‬i tr‫ ۄ‬thành c‫ ێ‬li‫ڬ‬u mà qua Ñó, thông gi‫ڈ‬i cho Ñ‫ڶ‬m
sáng. Cu‫ڶ‬i cùng, ý nghéa-sao ch‫ں‬i này tۖ b‫ڈ‬n thân nó không b‫ ڰ‬cô
l‫ڒ‬p; nó là m‫ھ‬t ph‫ڌ‬n có k‫ڤ‬t n‫ڶ‬i v‫ۀ‬i toàn b‫ ھ‬h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng ki‫ڤ‬n th‫ێ‬c
thiên vÃn h‫ڲ‬c. Các ngôi sao, hành tinh, v‫ ڬ‬tinh, tinh vân, sao ch‫ں‬i,
sao bÃng, b‫ۊ‬i vĩ tr‫ – ۊ‬t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng quan ni‫ڬ‬m này có m‫ھ‬t sۖ
tŰšng liên và tŰšng tác, và khi Ñ‫ڶ‬m sáng ÑŰ‫ۈ‬c xác Ñ‫ڰ‬nh là m‫ھ‬t
sao ch‫ں‬i, nó l‫ڒ‬p t‫ێ‬c ÑŰ‫ۈ‬c thu nh‫ڒ‬n làm thành viên chính th‫ێ‬c
trong vŰšng qu‫ڶ‬c mênh mông c‫ی‬a nh‫۔‬ng ni‫ڦ‬m tin này.
T‫ڌ‬m quan Darwin, trong m‫ھ‬t Ño‫چ‬n tۖ thu‫ڒ‬t, k‫ ڨ‬r‫ږ‬ng h‫ڸ‬i còn tr‫ ڠ‬có l‫ڌ‬n
tr‫ڲ‬ng c‫ی‬a
ông Ñã nói v‫ۀ‬i nhà Ñ‫ڰ‬a ch‫ڊ‬t h‫ڲ‬c Sidgwick r‫ږ‬ng ông v‫ې‬a tìm th‫ڊ‬y
h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng
Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i tri m‫ھ‬t v‫ ڴ‬sò trong h‫ ڶ‬Ñá. Khi ‫ڊ‬y Sidgwick Ñã b‫ڈ‬o v‫ۀ‬i Darwin ch‫ڔ‬c
th‫ێ‬c h‫ژ‬n có ai Ñó Ñã li‫ڬ‬ng cái v‫ ڴ‬sò ‫ڊ‬y xu‫ڶ‬ng h‫ڶ‬, r‫ڸ‬i thêm “NhŰng n‫ڤ‬u
qu‫ ڈ‬thۖc là nó b‫ ڰ‬vùi l‫ڊ‬p ‫ ۄ‬trong h‫ڶ‬, thì Ñó là m‫ھ‬t m‫ ڴ‬vàng vé Ñ‫چ‬i
cho khoa h‫ڲ‬c Ñ‫ڰ‬a ch‫ڊ‬t, b‫ۄ‬i vì nó l‫ڒ‬t Ñ‫ ں‬toàn b‫ ھ‬nh‫۔‬ng gì chúng ta
Ñã bi‫ڤ‬t v‫ ڦ‬l‫ۀ‬p tr‫ڌ‬m tích b‫ ڦ‬m‫ڜ‬t c‫ی‬a vùng trung du nŰ‫ۀ‬c Anh này”
– b‫ۄ‬i l‫ ڢ‬nó thu‫ھ‬c v‫ ڦ‬kۜ bÃng hà. Và r‫ڸ‬i Darwin k‫ ڨ‬thêm: “Khi ‫ڊ‬y
tôi thۖc sۖ kinh ng‫چ‬c Ñ‫ڤ‬n không th‫ڶ‬t nên l‫ۂ‬i vì Sidgwick không
c‫ڈ‬m th‫ڊ‬y vui m‫ې‬ng trŰ‫ۀ‬c m‫ھ‬t sۖ vi‫ڬ‬c h‫ڤ‬t s‫ێ‬c kì l‫ چ‬là m‫ھ‬t con sò
vùng nhi‫ڬ‬t Ñ‫ۀ‬i l‫چ‬i ÑŰ‫ۈ‬c tìm th‫ڊ‬y trên l‫ۀ‬p Ñá b‫ ڦ‬m‫ڜ‬t ‫ ۄ‬gi‫۔‬a vùng
trung du nŰ‫ۀ‬c Anh. TrŰ‫ۀ‬c nay chŰa t‫ې‬ng có Ñi‫ڦ‬u gì khi‫ڤ‬n tôi th‫ێ‬c
ng‫ ھ‬ra r‫ږ‬ng khoa h‫ڲ‬c chung quy là vi‫ڬ‬c gom k‫ڤ‬t các sۖ vi‫ڬ‬c Ñ‫ ڨ‬r‫ڸ‬i
các quy lu‫ڒ‬t hay k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n t‫ں‬ng quát có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c rút ra t‫ ې‬Ñó”. Ví
d‫ ۊ‬này (t‫ڊ‬t nhiên, giai tho‫چ‬i này có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڔ‬c Ñ‫ڤ‬n trong b‫ڊ‬t
 kۘ ngành khoa h‫ڲ‬c nào) cho ta th‫ڊ‬y cách th‫ێ‬c các ý ni‫ڬ‬m khoa
h‫ڲ‬c trình bày minh b‫چ‬ch m‫ھ‬t xu hŰ‫ۀ‬ng h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng hóa có m‫ڜ‬t trong
toàn b‫ ھ‬sۖ v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng các khái ni‫ڬ‬m.

§4. Nh‫۔‬ng gì không thu‫ھ‬c v‫ ڦ‬các Quan ni‫ڬ‬m

Ý tŰ‫ۄ‬ng cho r‫ږ‬ng m‫ھ‬t quan ni‫ڬ‬m là m‫ھ‬t ý nghéa Ñem l‫چ‬i quy
t‫ڔ‬c chu‫ڎ‬n mۖc cho vi‫ڬ‬c xác Ñ‫ڰ‬nh và nh‫ڒ‬n ra các Ñ‫ڜ‬c tính có th‫ڨ‬
Ñem Ñ‫ڶ‬i sánh v‫ۀ‬i m‫ھ‬t vài nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t sai l‫ڌ‬m Ñang th‫ڰ‬nh hành v‫ڦ‬
b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t c‫ی‬a ý nghéa.
M‫ھ‬t khái 1. Các quan ni‫ڬ‬m không sinh ra t‫ ې‬vô vàn các Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng xác
ni‫ڬ‬m
Ñ‫ڰ‬nh khác nhau b‫ږ‬ng cách g‫چ‬t qua nh‫۔‬ng tính ch‫ڊ‬t làm nên d‫ ڰ‬bi‫ڬ‬t
không ph‫ڈ‬i
là l‫ۀ‬p tr‫ڌ‬m và g‫چ‬n gi‫ ۔‬nh‫۔‬ng ph‫ڎ‬m ch‫ڊ‬t trùng h‫ۈ‬p. Ngu‫ڸ‬n g‫ڶ‬c các khái ni‫ڬ‬m
tích phši Ñôi khi ÑŰ‫ۈ‬c di‫ڪ‬n t‫ ڈ‬nhŰ th‫ ڨ‬m‫ھ‬t Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬xu‫ڊ‬t phát t‫ ې‬nh‫۔‬ng sۖ
bày
v‫ڒ‬t d‫ ڰ‬bi‫ڬ‬t, tۜ d‫ ۊ‬nhŰ nh‫۔‬ng chú cún cŰng; c‫ڒ‬u bé này có con Fido
(Mۖc), c‫ڒ‬u b‫چ‬n nhà bên có con Carlo (Cún), c‫ڒ‬u anh h‫ ڲ‬l‫چ‬i có con
Tray (V‫ڬ‬n). Ð‫ێ‬ng trŰ‫ۀ‬c nh‫۔‬ng con v‫ڒ‬t ‫ڊ‬y, c‫ڒ‬u bé chia chúng ra
theo nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m khác nhau, ch‫ژ‬ng h‫چ‬n nhŰ (a) màu s‫ڔ‬c, (b)
t‫ڌ‬m vóc, (c) hình d‫چ‬ng, (d) s‫ ڶ‬chân, (e) lŰ‫ۈ‬ng và tính ch‫ڊ‬t c‫ی‬a b‫ھ‬
lông, (f) cš quan nhai nu‫ڶ‬t, v.v. r‫ڸ‬i sau Ñó g‫چ‬t b‫ ڴ‬t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng nét
d‫ ڰ‬bi‫ڬ‬t (ch‫ژ‬ng h‫چ‬n màu s‫ڔ‬c, t‫ڌ‬m vóc, hình dáng, b‫ ھ‬lông), ch‫ ڮ‬gi‫۔‬
l‫چ‬i nh‫۔‬ng nét Ñ‫چ‬i th‫ڨ‬, ví nhŰ chúng Ñ‫ڦ‬u là loài có b‫ڶ‬n chân và Ñã
ÑŰ‫ۈ‬c thu‫ڌ‬n dŰ‫ۆ‬ng.
mà là m‫ھ‬t Thۖc ra, Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬b‫ڔ‬t Ñ‫ڌ‬u v‫ۀ‬i b‫ڊ‬t kۘ ‫ڊ‬n tŰ‫ۈ‬ng nào mà nó trông
thái Ñ‫ ھ‬tích
th‫ڊ‬y, nghe th‫ڊ‬y hay luy‫ڬ‬n ÑŰ‫ۈ‬c cho con chó. Ð‫ێ‬a tr‫ ڠ‬phát hi‫ڬ‬n ra
cۖc
nó có th‫ ڨ‬chuy‫ڨ‬n t‫ ې‬m‫ھ‬t kinh nghi‫ڬ‬m v‫ۀ‬i Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng này sang cho
kinh nghi‫ڬ‬m k‫ ڤ‬ti‫ڤ‬p nh‫۔‬ng dۖ Ñoán nào Ñ‫ڊ‬y v‫ ڦ‬m‫ھ‬t phŰšng th‫ێ‬c
 x‫ ے‬sۖ Ñ‫ڜ‬c thù nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh – có th‫ ڨ‬Ñoán Ñ‫ۈ‬i nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u này th‫ڒ‬m
chí t‫ ې‬trŰ‫ۀ‬c khi chúng ÑŰ‫ۈ‬c th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n. Ð‫ێ‬a tr‫ ڠ‬có xu hŰ‫ۀ‬ng hóa
thân vào thái Ñ‫ ھ‬Ñoán trŰ‫ۀ‬c này m‫ڼ‬i khi có m‫ھ‬t manh m‫ڶ‬i hay sۖ
kích thích nào b‫ھ‬c l‫ ;ھ‬b‫ڊ‬t c‫ ێ‬khi nào Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng Ñó Ñ‫ ڨ‬l‫ ھ‬ra c‫ ۀ‬lý
cho Ñi‫ڦ‬u này. Do v‫ڒ‬y mà Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬có th‫ ڨ‬g‫ڲ‬i con mèo là con chó
con, hay con ngۖa là con chó to. NhŰng khi th‫ڊ‬y r‫ږ‬ng nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c
Ñi‫ڨ‬m ÑŰ‫ۈ‬c trông Ñ‫ۈ‬i khác cĩng nhŰ nh‫۔‬ng phŰšng th‫ێ‬c x‫ ے‬sۖ tr‫ۄ‬
nên không th‫ڴ‬a Ñáng, Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬bu‫ھ‬c ph‫ڈ‬i g‫چ‬t b‫ ڴ‬nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m
nào Ñó kh‫ڴ‬i ý-nghéa-con-chó, trong khi Ñ‫ڶ‬i l‫چ‬i có nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m
khác nào Ñ‫ڊ‬y l‫چ‬i ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڲ‬n lۖa và chú tr‫ڲ‬ng. Khi Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬ti‫ڤ‬p t‫ۊ‬c
áp d‫ۊ‬ng ý nghéa Ñó lên nh‫۔‬ng con chó khác, ý-nghéa-con-chó l‫چ‬i
ti‫ڤ‬p t‫ۊ‬c ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڰ‬nh nghéa và sàng l‫ڲ‬c. Ð‫ێ‬a tr‫ ڠ‬không còn b‫ڔ‬t Ñ‫ڌ‬u
t‫ ې‬nhi‫ڦ‬u Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng có s‫ښ‬n Ñ‫ ڨ‬qua Ñó nó rút t‫ڮ‬a m‫ھ‬t ý nghéa ph‫ں‬
quát; mà nó th‫ ے‬áp d‫ۊ‬ng vào t‫ې‬ng kinh nghi‫ڬ‬m m‫ۀ‬i b‫ڊ‬t c‫ ێ‬Ñi‫ڦ‬u gì
trong kinh nghi‫ڬ‬m cĩ giúp cho nó có th‫ ڨ‬hi‫ڨ‬u ÑŰ‫ۈ‬c Ñi‫ڦ‬u ‫ڊ‬y, và
cùng v‫ۀ‬i quá trình liên t‫ۊ‬c gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh và th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m này ÑŰ‫ۈ‬c th‫ڴ‬a
mãn, r‫ڸ‬i l‫چ‬i b‫ ڰ‬ph‫ ی‬Ñ‫ڰ‬nh b‫ۄ‬i các k‫ڤ‬t qu‫ڈ‬, nh‫۔‬ng quan ni‫ڬ‬m c‫ی‬a
Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬có ÑŰ‫ۈ‬c k‫ڤ‬t c‫ڊ‬u c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬cùng v‫ۀ‬i sۖ rõ ràng.
Nó ph‫ں‬ 2. TŰšng tۖ, các quan ni‫ڬ‬m có tính t‫ں‬ng quát do sۖ v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng
quát do sۖ
và ‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng c‫ی‬a chúng ch‫ ێ‬không ph‫ڈ‬i b‫ۄ‬i nh‫۔‬ng ch‫ڊ‬t li‫ڬ‬u t‫چ‬o
‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng
c‫ی‬a nó nên chúng. Quan Ñi‫ڨ‬m cho r‫ږ‬ng ngu‫ڸ‬n g‫ڶ‬c c‫ی‬a quan ni‫ڬ‬m sinh ra
t‫ ې‬m‫ھ‬t l‫ڶ‬i phân tích b‫ڊ‬t kh‫ ڈ‬thi g‫ڜ‬p ph‫ڈ‬i ý tŰ‫ۄ‬ng Ñ‫ڶ‬i tr‫ڲ‬ng v‫ۀ‬i nó
cho r‫ږ‬ng quan ni‫ڬ‬m ÑŰ‫ۈ‬c t‫چ‬o nên t‫ ې‬các ph‫ڌ‬n t‫ ے‬gi‫ڶ‬ng nhau còn
g‫چ‬n gi‫ ۔‬ÑŰ‫ۈ‬c sau khi Ñã m‫ ں‬x‫ ڠ‬m‫ھ‬t s‫ ڶ‬lŰ‫ۈ‬ng các Ñšn th‫ڨ‬. Không
ph‫ڈ‬i nhŰ v‫ڒ‬y; vào th‫ۂ‬i kh‫ڔ‬c khi mà ý nghéa ÑŰ‫ۈ‬c th‫ڊ‬u Ñ‫چ‬t, nó tr‫ۄ‬
thành công c‫ ۊ‬t‫چ‬m th‫ۂ‬i dùng Ñ‫ ڨ‬ti‫ڤ‬p t‫ۊ‬c nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t thêm n‫۔‬a, m‫ھ‬t
 d‫ۊ‬ng c‫ ۊ‬Ñ‫ ڨ‬hi‫ڨ‬u ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng th‫ ێ‬khác. Do v‫ڒ‬y ý nghéa ÑŰ‫ۈ‬c n‫ۀ‬i
r‫ھ‬ng ra bao trùm lên chúng. Ð‫ڜ‬c tính t‫ں‬ng quát n‫ږ‬m trong vi‫ڬ‬c
‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng vào nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c nh‫۔‬ng tình hu‫ڶ‬ng m‫ۀ‬i l‫چ‬, ch‫ ێ‬không
n‫ږ‬m trong các c‫ڊ‬u ph‫ڌ‬n c‫ی‬a nó. M‫ھ‬t t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p nh‫۔‬ng nét Ñ‫ڜ‬c trŰng
Ñ‫ڲ‬ng thành l‫ۀ‬p k‫ڤ‬t tinh, cái caput mortuum, c‫ی‬a c‫ ڈ‬tri‫ڬ‬u Ñ‫ڶ‬i
tŰ‫ۈ‬ng, ‫ڔ‬t ch‫ ڮ‬là m‫ھ‬t t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p, m‫ھ‬t vۖa ch‫ێ‬a hay t‫ں‬ng s‫ڶ‬, ch‫ ێ‬chŰa
ph‫ڈ‬i là m‫ھ‬t ý tŰ‫ۄ‬ng t‫ں‬ng quát; m‫ھ‬t nét Ñ‫ڜ‬c thù ‫ڊ‬n tŰ‫ۈ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c
nh‫ڊ‬n m‫چ‬nh trong b‫ڊ‬t c‫ ێ‬m‫ھ‬t kinh nghi‫ڬ‬m nào mà sau Ñó nó giúp
hi‫ڨ‬u ra ÑŰ‫ۈ‬c m‫ھ‬t kinh nghi‫ڬ‬m nào khác, lúc này ‫ڔ‬t s‫ ڢ‬tr‫ ۄ‬nên, do
m‫ۊ‬c Ñích t‫ ې‬vi‫ڬ‬c ‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng Ñó, có tính t‫ں‬ng quát. Phép t‫ں‬ng h‫ۈ‬p
không ph‫ڈ‬i là v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬thêm vào m‫ھ‬t cách cš h‫ڲ‬c, mà là v‫ڊ‬n Ñ‫ێ ڦ‬ng
d‫ۊ‬ng Ñi‫ڦ‬u gì ÑŰ‫ۈ‬c phát hi‫ڬ‬n trong m‫ھ‬t trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p Ñ‫ ڨ‬cho các
trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p khác c‫ ێ‬th‫ ڤ‬mà theo.

§5. Ð‫ڰ‬nh nghéa và Sۖ t‫ ں‬ch‫ێ‬c các Ý nghéa

Tính xác M‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i không có kh‫ ڈ‬nÃng hi‫ڨ‬u n‫ں‬i Ñi‫ڦ‬u gì thì chí ít cĩng
Ñ‫ڰ‬nh Ñ‫ڶ‬i l‫چ‬i
không bao gi‫ ۂ‬hi‫ڨ‬u l‫ڌ‬m. Song v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng ai có ÑŰ‫ۈ‬c tri th‫ێ‬c thông
v‫ۀ‬i tính
hàm h‫ڸ‬ qua l‫ڶ‬i suy lu‫ڒ‬n và gi‫ڈ‬i thích, thông qua xét Ñoán xem sۖ v‫ڒ‬t bi‫ڨ‬u
Ñ‫چ‬t gì trong m‫ڶ‬i tŰšng quan l‫ڐ‬n nhau, c‫ ڶ‬nhiên luôn b‫ ڰ‬Ñe d‫ڲ‬a b‫ۄ‬i
nguy cš hi‫ڨ‬u l‫ڌ‬m ho‫ڜ‬c hi‫ڨ‬u sai – n‫ڔ‬m sai hay bé cái nh‫ڌ‬m. Ngu‫ڸ‬n
cšn vénh vi‫ڪ‬n cho sۖ hi‫ڨ‬u l‫ڌ‬m và hi‫ڨ‬u sai ‫ڊ‬y là sۖ b‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh c‫ی‬a ý
nghéa. Do có sۖ m‫ڒ‬p m‫ ۂ‬c‫ی‬a ng‫ ۔‬nghéa mà chúng ta hi‫ڨ‬u l‫ڌ‬m
ngŰ‫ۂ‬i khác, sۖ v‫ڒ‬t khác và hi‫ڨ‬u sai luôn c‫ ڈ‬b‫ڈ‬n thân; do sۖ mš h‫ڸ‬
c‫ی‬a ý nghéa mà chúng ta có th‫ ڨ‬bóp méo và xuyên t‫چ‬c. Sۖ c‫ ڶ‬tình
bóp méo ý nghéa có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n nhŰ m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u vô nghéa;
nh‫۔‬ng ý nghéa sai l‫ڌ‬m, n‫ڤ‬u rõ ràng, có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c truy l‫ڌ‬n theo Ñ‫ڨ‬
r‫ڸ‬i rĩ b‫ڴ‬. NhŰng nh‫۔‬ng ý nghéa mš h‫ ڸ‬thì quá d‫ڊ‬p dính h‫ڌ‬u mong
có ÑŰ‫ۈ‬c n‫ھ‬i dung Ñ‫ ڨ‬phân tích, và quá thi‫ڤ‬u cÃn c‫ ێ‬Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c
không th‫ ڨ‬giúp nâng Ñ‫ ۆ‬cho nh‫۔‬ng ni‫ڦ‬m tin khác, chúng l‫ڎ‬n tránh
th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m và trách nhi‫ڬ‬m, sۖ mš h‫ ڸ‬che Ñ‫ڒ‬y vi‫ڬ‬c tr‫ھ‬n l‫ڐ‬n nháo
nhào các ý nghéa d‫ ڰ‬bi‫ڬ‬t, và tho‫ڔ‬t tráo tho‫ڔ‬t Ñ‫ں‬i ý này sang ý kia,
r‫ڸ‬i gi‫ڊ‬u nh‫ڞ‬m vi‫ڬ‬c chúng không có m‫ھ‬t ý nghéa chính xác nào c‫ڈ‬.
Ðó là l‫ڼ‬i sš Ñ‫ژ‬ng v‫ ڦ‬logic – ngu‫ڸ‬n cšn c‫ی‬a h‫ڌ‬u h‫ڤ‬t nh‫۔‬ng h‫ڒ‬u qu‫ڈ‬
trí trá t‫ ڬ‬h‫چ‬i. Không th‫ ڨ‬nào xóa b‫ ڴ‬h‫ژ‬n sۖ b‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh; còn Ñ‫ ڨ‬gi‫ڈ‬m
b‫ۀ‬t v‫ ڦ‬ph‫چ‬m vi và m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬c‫ی‬a nó Ñòi h‫ڴ‬i ph‫ڈ‬i có sۖ chân thành
và nhi‫ڬ‬t huy‫ڤ‬t. Ð‫ ڨ‬tr‫ ۄ‬nên rõ ràng hay minh b‫چ‬ch thì m‫ھ‬t ý nghéa
ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c tách b‫چ‬ch, Ñ‫ێ‬ng riêng, tۖ hàm ch‫ێ‬a n‫ھ‬i dung, thu‫ڌ‬n
nh‫ڊ‬t và th‫ڊ‬u tri‫ڬ‬t. Tên g‫ڲ‬i chuyên môn cho b‫ڊ‬t kۘ ý nghéa nào
ÑŰ‫ۈ‬c cá bi‫ڬ‬t hóa nhŰ th‫ ڤ‬là n‫ھ‬i hàm. Quá trình Ñi t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng Ñšn
v‫ ڰ‬ý nghéa (và phát bi‫ڨ‬u chúng khi Ñã Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng ý nghéa ‫ڊ‬y)
g‫ڲ‬i là Ñ‫ڰ‬nh nghéa. N‫ھ‬i hàm c‫ی‬a nh‫۔‬ng thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬nhŰ con ngŰ‫ۂ‬i,
dòng sông, h‫چ‬t m‫ڌ‬m, trung thۖc, v‫ڶ‬n li‫ڤ‬ng (Capital), tòa án t‫ڶ‬i
cao chính là ý nghéa g‫ڔ‬n bó Ñ‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t và Ñ‫ڜ‬c thù v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng thu‫ڒ‬t
ng‫ڊ ۔‬y. Ý nghéa này ÑŰ‫ۈ‬c trình bày trong nh‫۔‬ng Ñ‫ڰ‬nh nghéa c‫ی‬a
các t‫ ې‬Ñó. Th‫ ے‬thách Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i sۖ rõ ràng c‫ی‬a m‫ھ‬t ý nghéa n‫ږ‬m ‫ۄ‬
ch‫ ڼ‬nó ph‫ڈ‬i phân tách ÑŰ‫ۈ‬c m‫ھ‬t nhóm các sۖ v‫ڒ‬t bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t cho ý
nghéa Ñó kh‫ڴ‬i nh‫۔‬ng nhóm khác, nh‫ڊ‬t là Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng
truy‫ڦ‬n t‫ڈ‬i nh‫۔‬ng ý nghéa tŰšng liên g‫ڌ‬n gĩi. Ý nghéa-dòng sông
(hay tính cách ‫ڊ‬y) ph‫ڈ‬i có tác d‫ۊ‬ng phân Ñ‫ڰ‬nh ÑŰ‫ۈ‬c Ñâu là sông
Rhone, sông Rhine, sông Mississippi, sông Hudson, sông Wabash
v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t v‫ ڰ‬trí Ñ‫ڰ‬a lý, chi‫ڦ‬u dài, tính ch‫ڊ‬t nŰ‫ۀ‬c sông; và ph‫ڈ‬i làm
th‫ ڤ‬nào Ñ‫ ڨ‬không g‫ۈ‬i Ñ‫ڤ‬n các dòng h‫ڈ‬i lŰu, các h‫ ڸ‬ao hay dòng
su‫ڶ‬i, sۖ v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng m‫ھ‬t ý nghéa Ñ‫ ڨ‬tách b‫چ‬ch và nhóm h‫ڲ‬p l‫چ‬i các
 thۖc th‫ ڨ‬khác nhau t‫چ‬o nên ngo‫چ‬i diên cho ý nghéa ‫ڊ‬y.
Ð‫ڰ‬nh nghéa Trong khi Ñ‫ڰ‬nh nghéa nêu ra n‫ھ‬i hàm, thì sۖ chia c‫ڔ‬t (hay quá
và phân
trình Ñ‫ڈ‬o ngŰ‫ۈ‬c: sۖ phân lo‫چ‬i) trình bày t‫ ڮ‬m‫ ڮ‬ngo‫چ‬i diên c‫ی‬a nó.
lo‫چ‬i
N‫ھ‬i hàm và ngo‫چ‬i diên, Ñ‫ڰ‬nh nghéa và chia c‫ڔ‬t có tŰšng quan rõ
ràng; theo ngôn ng‫ ۔‬Ñã s‫ ے‬d‫ۊ‬ng, n‫ھ‬i hàm có nghéa là m‫ھ‬t nguyên
t‫ڔ‬c xác Ñ‫ڰ‬nh các Ñ‫ڜ‬c trŰng; ngo‫چ‬i diên là t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p các chi ti‫ڤ‬t riêng
Ñã ÑŰ‫ۈ‬c xác Ñ‫ڰ‬nh và phân Ñ‫ڰ‬nh. Ý nghéa, xét theo ngo‫چ‬i diên, h‫ژ‬n
s‫ ڢ‬g‫ڸ‬m toàn nh‫۔‬ng th‫ ێ‬lš l‫ے‬ng và không có thۖc, n‫ڤ‬u nhŰ nó
không ch‫ ڮ‬t‫ۀ‬i m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng ho‫ڜ‬c nhóm Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh;
trong khi nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng s‫ ڢ‬tr‫ ۄ‬thành nh‫۔‬ng ph‫ڌ‬n bi‫ڬ‬t l‫ڒ‬p trong
không gian trí tu‫ڬ‬, n‫ڤ‬u nhŰ chúng không ÑŰ‫ۈ‬c g‫ڔ‬n k‫ڤ‬t thành
nh‫۔‬ng phân nhóm ho‫ڜ‬c th‫ ێ‬l‫ۀ‬p cÃn c‫ ێ‬vào nh‫۔‬ng ý nghéa Ñ‫ڜ‬c thù
mà chúng v‫ڶ‬n dé luôn g‫ۈ‬i Ñ‫ڤ‬n và minh h‫ڲ‬a. Tóm l‫چ‬i, vi‫ڬ‬c Ñ‫ڰ‬nh
nghéa và phân lo‫چ‬i ÑŰa ta Ñ‫ڤ‬n ch‫ ڼ‬chi‫ڤ‬m lénh ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng ý nghéa
xác Ñ‫ڰ‬nh và ÑŰ‫ۈ‬c cá bi‫ڬ‬t hóa Ñ‫ ڨ‬r‫ڸ‬i ch‫ ڮ‬ra nh‫۔‬ng ý nghéa Ñó Ñ‫ڦ‬
c‫ڒ‬p t‫ۀ‬i nhóm Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng nào. Chúng bi‫ڨ‬u trŰng cho sۖ b‫ڬ‬n k‫ڤ‬t và
t‫ ں‬ch‫ێ‬c c‫ی‬a các ý nghéa. Trong ch‫ې‬ng mۖc các ý nghéa c‫ی‬a b‫ڊ‬t kۘ
m‫ھ‬t t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p kinh nghi‫ڬ‬m nào ÑŰ‫ۈ‬c làm sáng t‫ ڴ‬ra nhŰ th‫ ڤ‬Ñ‫ ڨ‬làm
thành các nguyên t‫ڔ‬c nhóm h‫ڲ‬p nh‫۔‬ng kinh nghi‫ڬ‬m Ñó l‫چ‬i v‫ۀ‬i
nhau, khi ‫ڊ‬y t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p các Ñ‫ڜ‬c trŰng Ñó tr‫ ۄ‬thành m‫ھ‬t khoa h‫ڲ‬c; t‫ێ‬c
là, sۖ Ñ‫ڰ‬nh nghéa và sۖ phân lo‫چ‬i là nh‫۔‬ng ch‫ ڮ‬d‫ڊ‬u c‫ی‬a m‫ھ‬t khoa
h‫ڲ‬c, khác bi‫ڬ‬t v‫ۀ‬i c‫ ڈ‬hai m‫ ۀ‬thông tin t‫چ‬p nham r‫ۂ‬i r‫چ‬c và khác
v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng thói quen nào Ñem vào trong kinh nghi‫ڬ‬m c‫ی‬a chúng ta
sۖ m‫چ‬ch l‫چ‬c mà chúng ta thì không h‫ ڦ‬hay bi‫ڤ‬t gì v‫ ڦ‬sۖ v‫ڒ‬n hành
c‫ی‬a nh‫۔‬ng thói quen ‫ڊ‬y.

Các Ñ‫ڰ‬nh nghéa thu‫ھ‬c v‫ ڦ‬ba lo‫چ‬i, lo‫چ‬i bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t, lo‫چ‬i trình bày
 và lo‫چ‬i khoa h‫ڲ‬c. Trong s‫ ڶ‬này, lo‫چ‬i m‫ھ‬t và lo‫چ‬i ba có ý nghéa
quan tr‫ڲ‬ng xét v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t logic, trong khi lo‫چ‬i trình bày có ý nghéa
quan tr‫ڲ‬ng xét v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t xã h‫ھ‬i và v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t sŰ ph‫چ‬m v‫ۀ‬i tŰ cách bŰ‫ۀ‬c
Ñ‫ڬ‬m.
Chúng ta 1. Lo‫چ‬i bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t. M‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i mù có th‫ ڨ‬không bao gi‫ ۂ‬hi‫ڨ‬u
Ñ‫ڰ‬nh nghéa
ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڌ‬y Ñ‫ ی‬ý nghéa c‫ی‬a màu s‫ڔ‬c và màu Ñ‫ ;ڴ‬m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i sáng m‫ڔ‬t
b‫ږ‬ng cách
nh‫ڜ‬t riêng có th‫ ڨ‬có ÑŰ‫ۈ‬c tri th‫ێ‬c này ch‫ ڮ‬b‫ږ‬ng cách ch‫ڲ‬n l‫ڊ‬y nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t
ra nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh sao cho có th‫ ڨ‬chú tâm vào m‫ھ‬t s‫ ڶ‬ph‫ڎ‬m ch‫ڊ‬t c‫ی‬a
chúng. PhŰšng pháp khoanh Ñ‫ڰ‬nh ý nghéa b‫ږ‬ng cách g‫ڲ‬i ra m‫ھ‬t
thái Ñ‫ ھ‬nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh v‫ ڦ‬các Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng này có th‫ ڨ‬Ñ‫ڜ‬t tên là lo‫چ‬i bi‫ڨ‬u
Ñ‫چ‬t hay lo‫چ‬i bi‫ڨ‬u th‫ڰ‬. Ði‫ڦ‬u này c‫ڌ‬n cho m‫ڲ‬i thu‫ھ‬c tính c‫ڈ‬m quan –
âm thanh, mùi v‫ڰ‬, màu s‫ڔ‬c – và có giá tr‫ ڰ‬ngang v‫ۀ‬i t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬các
ph‫ڎ‬m ch‫ڊ‬t luân lý và xúc c‫ڈ‬m. Nh‫۔‬ng ý nghéa c‫ی‬a sۖ trung thۖc,
c‫ڈ‬m thông, thù ghét, s‫ ۈ‬hãi, ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t trong sۖ tr‫ڈ‬i
nghi‫ڬ‬m trۖc ti‫ڤ‬p “m‫ڔ‬t th‫ڊ‬y tai nghe” c‫ی‬a m‫ھ‬t cá nhân. Ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng
c‫ی‬a nh‫۔‬ng nhà c‫ڈ‬i cách giáo d‫ۊ‬c trŰ‫ۀ‬c l‫ڶ‬i rèn luy‫ڬ‬n qua thuy‫ڤ‬t
ngôn và sách v‫ ۄ‬luôn di‫ڪ‬n ra dŰ‫ۀ‬i d‫چ‬ng Ñòi h‫ڴ‬i ph‫ڈ‬i dùng t‫ۀ‬i kinh
nghi‫ڬ‬m cá nhân. Cho dù m‫ھ‬t cá nhân có ti‫ڤ‬n b‫ ھ‬m‫ێ‬c nào Ñi n‫۔‬a
trong sۖ rèn luy‫ڬ‬n tri th‫ێ‬c và khoa h‫ڲ‬c, thì vi‫ڬ‬c n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t m‫ھ‬t ch‫ی‬
Ñ‫ ڦ‬m‫ۀ‬i hay khía c‫چ‬nh m‫ۀ‬i c‫ی‬a m‫ھ‬t ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬cĩ, luôn ph‫ڈ‬i thông qua
nh‫۔‬ng hành vi tr‫ڈ‬i nghi‫ڬ‬m trۖc ti‫ڤ‬p này v‫ ڦ‬chính sۖ v‫ڒ‬t ho‫ڜ‬c
ph‫ڎ‬m ch‫ڊ‬t Ñó.
Và c‫ڈ‬ 2. Lo‫چ‬i trình bày. Dۖa trên m‫ھ‬t t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p ý nghéa nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh
b‫ږ‬ng cách
ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڲ‬n l‫ڲ‬c trۖc ti‫ڤ‬p ho‫ڜ‬c qua ch‫ ڮ‬d‫ڊ‬u mà ngôn ng‫ ۔‬tr‫ ۄ‬thành
k‫ڤ‬t h‫ۈ‬p
Ñi‫ڦ‬u gì v‫ڶ‬n m‫ھ‬t ngu‫ڸ‬n Ñ‫ ڨ‬t‫چ‬o nên nh‫۔‬ng liên tŰ‫ۄ‬ng và bi‫ڤ‬n tŰ‫ۄ‬ng. M‫ھ‬t màu
dé ch‫ڔ‬c có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڰ‬nh nghéa l‫چ‬i cho ngŰ‫ۂ‬i nào chŰa t‫ې‬ng bi‫ڤ‬t màu Ñó
 ch‫ڔ‬n nhŰ là m‫ھ‬t th‫ ێ‬màu ‫ ۄ‬quãng gi‫۔‬a màu xanh lá v‫ۀ‬i màu xanh
hšn…
dŰšng; m‫ھ‬t con h‫ ں‬có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڰ‬nh nghéa (t‫ێ‬c là Ñ‫ڰ‬nh rõ ra ý
tŰ‫ۄ‬ng v‫ ڦ‬nó) b‫ږ‬ng cách ch‫ڲ‬n ra vài ph‫ڎ‬m ch‫ڊ‬t t‫ ې‬nh‫۔‬ng thành
viên Ñã bi‫ڤ‬t trong h‫ ڲ‬mèo r‫ڸ‬i k‫ڤ‬t h‫ۈ‬p nh‫۔‬ng ph‫ڎ‬m ch‫ڊ‬t ‫ڊ‬y v‫ۀ‬i
nh‫۔‬ng ph‫ڎ‬m ch‫ڊ‬t kích thŰ‫ۀ‬c và kh‫ڶ‬i lŰ‫ۈ‬ng có ngu‫ڸ‬n g‫ڶ‬c t‫ې‬
nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng khác. Nh‫۔‬ng minh h‫ڲ‬a làm nên b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t c‫ی‬a
nh‫۔‬ng Ñ‫ڰ‬nh nghéa trình bày, gi‫ڶ‬ng nhŰ nh‫۔‬ng m‫ۊ‬c t‫ ې‬t‫چ‬o ra cu‫ڶ‬n
t‫ ې‬Ñi‫ڨ‬n. B‫ږ‬ng cách l‫ڊ‬y nh‫۔‬ng ý nghéa Ñã bi‫ڤ‬t rõ và k‫ڤ‬t n‫ڶ‬i chúng
v‫ۀ‬i nhau – mà t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p các ý nghéa c‫ی‬a c‫ ڈ‬c‫ھ‬ng Ñ‫ڸ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c trao
truy‫ڦ‬n cho ngŰ‫ۂ‬i nào s‫ڶ‬ng gi‫۔‬a c‫ھ‬ng Ñ‫ڸ‬ng Ñó tùy ý s‫ ے‬d‫ۊ‬ng.
Song tۖ b‫ڈ‬n thân nh‫۔‬ng Ñ‫ڰ‬nh nghéa này mang tính gián ti‫ڤ‬p và r‫ڒ‬p
khuôn; thay vì khi‫ڤ‬n cho ai t‫ې‬ng có tr‫ڈ‬i nghi‫ڬ‬m cá nhân b‫ ڴ‬công
ch‫ێ‬ng minh và xác thۖc nh‫۔‬ng Ñ‫ڰ‬nh nghéa ‫ڊ‬y, có nguy cš chúng
b‫ ڰ‬bu‫ھ‬c ph‫ڈ‬i ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n nhŰ nh‫۔‬ng cái thay th‫ڤ‬.
và b‫ږ‬ng 3. Lo‫چ‬i khoa h‫ڲ‬c. Cho dù nh‫۔‬ng Ñ‫ڰ‬nh nghéa ph‫ ں‬bi‫ڤ‬n ÑŰ‫ۈ‬c
cách khám
dùng làm nh‫۔‬ng quy t‫ڔ‬c xác Ñ‫ڰ‬nh và phân lo‫چ‬i nh‫۔‬ng cá th‫ڨ‬, thì
phá ra
phŰšng m‫ۊ‬c Ñích c‫ی‬a nh‫۔‬ng sۖ nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t và phân lo‫چ‬i nhŰ th‫ ڤ‬ch‫ ی‬y‫ڤ‬u
pháp sinh mang tính thۖc hành và xã h‫ھ‬i ch‫ ێ‬không mang tính trí tu‫ڬ‬. Vi‫ڬ‬c
sôi
hình dung con cá voi là cá ch‫ژ‬ng Ñem l‫چ‬i ích l‫ۈ‬i gì cho công vi‫ڬ‬c
c‫ی‬a nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i sÃn cá voi, cĩng không gây c‫ڈ‬n tr‫ ۄ‬gì cho vi‫ڬ‬c
ngŰ‫ۂ‬i ta nh‫ڒ‬n ra con cá voi khi trông th‫ڊ‬y nó, trong khi Ñó vi‫ڬ‬c
hình dung ra nó không ph‫ڈ‬i là cá mà là loài Ñ‫ھ‬ng v‫ڒ‬t có vú cĩng
Ñem Ñ‫ڤ‬n công d‫ۊ‬ng thۖc t‫ ڤ‬ch‫ژ‬ng thua gì so v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c hình dung
v‫ې‬a r‫ڸ‬i, mà còn Ñem Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t nguyên lý Ñáng giá hšn nhi‫ڦ‬u cho
vi‫ڬ‬c xác Ñ‫ڰ‬nh và phân lo‫چ‬i khoa h‫ڲ‬c. Nh‫۔‬ng Ñ‫ڰ‬nh nghéa ph‫ ں‬quát
ch‫ڲ‬n ra nh‫۔‬ng nét khá rõ ràng nào Ñó Ñ‫ ڨ‬làm thành nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c
 Ñi‫ڨ‬m phân lo‫چ‬i m‫ڊ‬u ch‫ڶ‬t, còn các Ñ‫ڰ‬nh nghéa khoa h‫ڲ‬c ch‫ڲ‬n l‫ڊ‬y
nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n nhân qu‫ڈ‬, phát sinh và sinh s‫ڈ‬n làm v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u Ñ‫ڜ‬c
thù c‫ی‬a chúng. Nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m dùng trong Ñ‫ڰ‬nh nghéa ph‫ ں‬quát
không giúp chúng ta hi‫ڨ‬u ÑŰ‫ۈ‬c vì sao m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng có ÑŰ‫ۈ‬c ý
nghéa và có ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng tính ch‫ڊ‬t ph‫ ں‬bi‫ڤ‬n; chúng ch‫ ڮ‬Ñšn gi‫ڈ‬n
nói lên sۖ vi‫ڬ‬c mà trong Ñó qu‫ ڈ‬thۖc có nh‫۔‬ng tính ch‫ڊ‬t Ñó.
Nh‫۔‬ng Ñ‫ڰ‬nh nghéa có tính nhân qu‫ ڈ‬và di truy‫ڦ‬n quy‫ڤ‬t Ñ‫ڰ‬nh cách
th‫ێ‬c m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c ki‫ڤ‬n t‫چ‬o nhŰ là chìa khóa Ñ‫ ڨ‬cho nó
thành ra m‫ھ‬t ki‫ڨ‬u Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh, và do Ñó c‫ڔ‬t nghéa vì sao
nó thu‫ھ‬c v‫ ڦ‬th‫ ێ‬l‫ۀ‬p ‫ڊ‬y hay t‫چ‬i sao nó mang nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m ph‫ں‬
bi‫ڤ‬n.
Sۖ tŰšng Gi‫ ڈ‬s‫ ے‬m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i bình thŰ‫ۂ‬ng có v‫ڶ‬n s‫ڶ‬ng thۖc t‫ ڤ‬khi ÑŰ‫ۈ‬c
ph‫ڈ‬n gi‫۔‬a
h‫ڴ‬i anh ta có quan ni‫ڬ‬m ho‫ڜ‬c hi‫ڨ‬u kim lo‫چ‬i là gì, anh ta ‫ڔ‬t s‫ ڢ‬tr‫ڈ‬
Ñ‫ڰ‬nh nghéa
có tính l‫ۂ‬i dۖa trên nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c tính ÑŰ‫ۈ‬c (i) dùng Ñ‫ ڨ‬nh‫ڒ‬n ra b‫ڊ‬t kۘ kim
nhân qu‫ڈ‬ lo‫چ‬i Ñã bi‫ڤ‬t nào và (ii) s‫ ے‬d‫ۊ‬ng trong ngh‫ ڬ‬thu‫ڒ‬t. Tính nh‫ښ‬n nh‫ۊ‬i,
và Ñ‫ڰ‬nh
c‫ێ‬ng, r‫ڔ‬n, bóng b‫ڎ‬y và sáng loáng, s‫ێ‬c n‫ڜ‬ng trong tŰšng quan v‫ۀ‬i
nghéa có
tính mô t‫ڈ‬ kích c‫ ۆ‬ch‫ڔ‬c h‫ژ‬n s‫ ڢ‬ÑŰ‫ۈ‬c ngŰ‫ۂ‬i kia ÑŰa vào trong Ñ‫ڰ‬nh nghéa c‫ی‬a
anh ta vì nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m ‫ڊ‬y cho phép chúng ta nh‫ڒ‬n ra nh‫۔‬ng v‫ڒ‬t
c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬khi nhìn th‫ڊ‬y hay ch‫چ‬m vào chúng; nh‫۔‬ng ph‫ڎ‬m tính h‫۔‬u
ích nhŰ kh‫ ڈ‬nÃng b‫ ڰ‬kéo Ñ‫ڒ‬p mà không Ñ‫ێ‬t gãy, kh‫ ڈ‬nÃng b‫ ڰ‬nung
m‫ڦ‬m b‫ۄ‬i nhi‫ڬ‬t Ñ‫ ھ‬và Ñông r‫ڔ‬n l‫چ‬i khi b‫ ڰ‬làm l‫چ‬nh, kh‫ ڈ‬nÃng gi‫۔‬
nguyên hình d‫چ‬ng Ñã có, kh‫ ڈ‬nÃng ch‫ڶ‬ng l‫چ‬i s‫ێ‬c ép và sۖ Ãn mòn,
‫ڔ‬t Ñ‫ڦ‬u ÑŰ‫ۈ‬c ÑŰa c‫ ڈ‬vào trong Ñ‫ڰ‬nh nghéa – cho dù anh ta có dùng
Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬nhŰ kh‫ ڈ‬nÃng dát m‫ڴ‬ng hay nung ch‫ڈ‬y hay
không. Gi‫ ۂ‬Ñây thay vì s‫ ے‬d‫ۊ‬ng nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m thu‫ھ‬c lo‫چ‬i này,
và k‫ ڨ‬c‫ ڈ‬có b‫ ں‬sung thêm, m‫ھ‬t khái ni‫ڬ‬m khoa h‫ڲ‬c xác Ñ‫ڰ‬nh ý
 nghéa dۖa trên m‫ھ‬t cš s‫ ۄ‬khác hšn. Ð‫ڰ‬nh nghéa v‫ ڦ‬kim lo‫چ‬i bây
gi‫ ۂ‬có d‫چ‬ng này: Kim lo‫چ‬i có nghéa là b‫ڊ‬t kۘ nguyên t‫ ڶ‬hóa h‫ڲ‬c
nào tham gia k‫ڤ‬t h‫ۈ‬p v‫ۀ‬i ôxy Ñ‫ ڨ‬t‫چ‬o thành m‫ھ‬t g‫ڶ‬c, t‫ێ‬c là m‫ھ‬t
h‫ۈ‬p ch‫ڊ‬t tŰšng tác v‫ۀ‬i m‫ھ‬t axit t‫چ‬o thành m‫ھ‬t mu‫ڶ‬i. Ð‫ڰ‬nh nghéa
khoa h‫ڲ‬c này ÑŰ‫ۈ‬c t‫چ‬o ra, không ph‫ڈ‬i dۖa vào nh‫۔‬ng tính ch‫ڊ‬t có
th‫ ڨ‬trۖc ti‫ڤ‬p nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t hay trۖc ti‫ڤ‬p có ích, mà dۖa vào cách th‫ێ‬c
theo Ñó nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh có quan h‫ ڬ‬nhân qu‫ ڈ‬v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng
sۖ v‫ڒ‬t khác; t‫ێ‬c là nó bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬cho m‫ھ‬t m‫ڶ‬i quan h‫ڬ‬.
Khoa h‫ڲ‬c Trong khi các khái ni‫ڬ‬m hóa h‫ڲ‬c càng ti‫ڤ‬n d‫ڌ‬n Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng
là lo‫چ‬i tri
khái ni‫ڬ‬m v‫ ڦ‬các m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬tŰšng tác trong vi‫ڬ‬c t‫چ‬o ra nh‫۔‬ng
th‫ێ‬c hoàn
thi‫ڬ‬n nh‫ڊ‬t ch‫ڊ‬t khác, thì các khái ni‫ڬ‬m v‫ڒ‬t lý bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t ngày càng nhi‫ڦ‬u v‫ڦ‬
b‫ۄ‬i nó áp nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng; khái ni‫ڬ‬m toán h‫ڲ‬c, v‫ ڦ‬các ch‫ێ‬c
d‫ۊ‬ng các
nÃng c‫ی‬a sۖ ph‫ ۊ‬thu‫ھ‬c và tr‫ڒ‬t tۖ c‫ی‬a nhóm; khái ni‫ڬ‬m sinh h‫ڲ‬c,
Ñ‫ڰ‬nh nghéa
nhân qu‫ڈ‬ v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬phân bi‫ڬ‬t ngu‫ڸ‬n g‫ڶ‬c các loài, ch‫ڰ‬u ‫ڈ‬nh
hŰ‫ۄ‬ng t‫ ې‬sۖ thay Ñ‫ں‬i các Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n môi trŰ‫ۂ‬ng khác nhau; và c‫ێ‬
nhŰ th‫ ڤ‬trên kh‫ڔ‬p Ñ‫ڰ‬a h‫چ‬t c‫ی‬a khoa h‫ڲ‬c. Tóm l‫چ‬i, nh‫۔‬ng quan
ni‫ڬ‬m c‫ی‬a chúng ta Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i Ñi‫ڨ‬m cۖc Ñ‫چ‬i v‫ ڦ‬tính cá bi‫ڬ‬t và tính khái
quát (ho‫ڜ‬c tính ‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng) xác Ñ‫ڰ‬nh trong ph‫چ‬m vi chúng cho th‫ڊ‬y
các sۖ v‫ڒ‬t l‫ ڬ‬thu‫ھ‬c vào nhau hay ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng, tác Ñ‫ھ‬ng t‫ۀ‬i nhau ra
sao, thay vì bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t các thu‫ھ‬c tính mà các Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng chi‫ڤ‬m gi‫۔‬
trong sۖ b‫ڊ‬t Ñ‫ھ‬ng. Lý tŰ‫ۄ‬ng v‫ ڦ‬m‫ھ‬t h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng khái ni‫ڬ‬m khoa h‫ڲ‬c
là Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i sۖ chuy‫ڨ‬n ti‫ڤ‬p li‫ڦ‬n m‫چ‬ch, tۖ do và linh ho‫چ‬t khi d‫ڰ‬ch
chuy‫ڨ‬n t‫ ې‬b‫ڊ‬t kۘ sۖ vi‫ڬ‬c và ý nghéa nào sang nhau; Ñòi h‫ڴ‬i này
ÑŰ‫ۈ‬c Ñáp ‫ێ‬ng trong ch‫ې‬ng mۖc chúng ta ki‫ڨ‬m soát ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng
m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬nÃng Ñ‫ھ‬ng v‫ڶ‬n liên k‫ڤ‬t các sۖ v‫ڒ‬t l‫چ‬i v‫ۀ‬i nhau trong
m‫ھ‬t quá trình liên t‫ۊ‬c bi‫ڤ‬n Ñ‫ں‬i – m‫ھ‬t nguyên lý cho cái nhìn th‫ڊ‬u
su‫ڶ‬t vào trong phŰšng th‫ێ‬c s‫ڈ‬n sinh ho‫ڜ‬c tÃng trŰ‫ۄ‬ng.
 ChŰšng X
Suy nghé c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬và suy nghé tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng

Nh‫۔‬ng CÂU châm ngôn c‫ی‬a nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i làm th‫ڌ‬y: “Ði t‫ ې‬cái c‫ ۊ‬th‫ڨ‬
quan ni‫ڬ‬m
Ñ‫ڤ‬n cái tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng” có l‫ ڢ‬do quen mi‫ڬ‬ng hšn là ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c.
sai l‫ڌ‬m v‫ڦ‬
cái c‫ ۊ‬th‫ڨ‬ Không m‫ڊ‬y ai Ñ‫ڲ‬c hay nghe câu nói Ñó hình dung ÑŰ‫ۈ‬c Ñi‫ڨ‬m b‫ڔ‬t
và cái tr‫ې‬u Ñ‫ڌ‬u, t‫ێ‬c cái c‫ ۊ‬th‫ ;ڨ‬v‫ ڦ‬b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t c‫ی‬a m‫ۊ‬c tiêu, cái tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng; và
tŰ‫ۈ‬ng
v‫ ڦ‬b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t Ñích Ñáng c‫ی‬a l‫ڶ‬i Ñi b‫ڔ‬c ngang t‫ ې‬cái này sang cái
khác. Ðôi lúc phán quy‫ڤ‬t này b‫ ڰ‬hi‫ڨ‬u l‫ڌ‬m hoàn toàn, ÑŰ‫ۈ‬c dùng
v‫ۀ‬i nghéa giáo d‫ۊ‬c c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i Ñi t‫ ې‬sۖ v‫ڒ‬t Ñ‫ڤ‬n ý nghé – nhŰ th‫ ڨ‬b‫ڊ‬t
c‫ ێ‬ti‫ڤ‬p xúc nào v‫ۀ‬i sۖ v‫ڒ‬t không liên h‫ ڬ‬v‫ۀ‬i suy nghé Ñ‫ڦ‬u có th‫ڨ‬
có tác d‫ۊ‬ng giáo d‫ۊ‬c. Hi‫ڨ‬u theo l‫ڶ‬i Ñó, trên thang b‫ڒ‬c giáo d‫ۊ‬c,
câu châm ngôn phía dŰ‫ۀ‬i thì khuy‫ڤ‬n khích sۖ l‫ڜ‬p l‫چ‬i máy móc
hay sۖ ph‫ڊ‬n khích c‫ڈ‬m tính – còn phía trên khuy‫ڤ‬n khích vi‫ڬ‬c h‫ڲ‬c
hành hàn lâm và phi ‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng.

Thۖc ra, m‫ڲ‬i ‫ێ‬ng x‫ ے‬v‫ۀ‬i sۖ v‫ڒ‬t, dù là các Ñ‫ ڸ‬v‫ڒ‬t thu‫ھ‬c v‫ ڦ‬Ñ‫ێ‬a
tr‫ڠ‬, Ñ‫ڦ‬u ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڜ‬t trong các suy lu‫ڒ‬n; các sۖ v‫ڒ‬t b‫ ڰ‬che khu‫ڊ‬t b‫ۄ‬i
nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý do chúng khši m‫ۄ‬, và có ý nghéa quan tr‫ڲ‬ng nhŰ
nh‫۔‬ng thách th‫ێ‬c c‫ڌ‬n ÑŰ‫ۈ‬c thông gi‫ڈ‬i hay nh‫۔‬ng b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng
ch‫ێ‬ng t‫ ڴ‬m‫ھ‬t ni‫ڦ‬m tin. Không có gì gŰ‫ۈ‬ng ép hšn vi‫ڬ‬c gi‫ڈ‬ng d‫چ‬y
v‫ ڦ‬sۖ v‫ڒ‬t mà nó không n‫ږ‬m trong ý Ñ‫ڰ‬nh; hay v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng quan
ni‫ڬ‬m-xúc c‫ڈ‬m mà không dۖa vào chúng Ñ‫ ڨ‬xét Ñoán. Và n‫ڤ‬u nhŰ
sۖ tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng mà ta c‫ڌ‬n hŰ‫ۀ‬ng Ñ‫ڤ‬n bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬cho suy nghé tách
kh‫ڴ‬i sۖ v‫ڒ‬t, thì m‫ۊ‬c Ñích Ñ‫ ڦ‬ra s‫ ڢ‬mang tính hình th‫ێ‬c và r‫ڼ‬ng
tu‫ڤ‬ch, b‫ۄ‬i l‫ ڢ‬suy nghé h‫۔‬u hi‫ڬ‬u luôn trۖc ti‫ڤ‬p quy v‫ ڦ‬sۖ v‫ڒ‬t, dù ít
 dù nhi‫ڦ‬u.
L‫چ‬i bàn v‫ڦ‬ Song câu châm ngôn trên có m‫ھ‬t ý nghéa mà khi ÑŰ‫ۈ‬c thông
sۖ thông
hi‫ڨ‬u và b‫ ں‬khuy‫ڤ‬t, v‫چ‬ch ra ÑŰ‫ۂ‬ng hŰ‫ۀ‬ng phát tri‫ڨ‬n cho nÃng lۖc
hi‫ڨ‬u trۖc
ti‫ڤ‬p và l‫ڒ‬p lu‫ڒ‬n logic. Ý nghéa quan tr‫ڲ‬ng này là gì? Cái c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬có nghéa
gián ti‫ڤ‬p là m‫ھ‬t ý nghéa hoàn toàn khác bi‫ڬ‬t v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng ý nghéa khác Ñ‫ ڨ‬nó
có th‫ ڨ‬l‫ڒ‬p t‫ێ‬c ÑŰ‫ۈ‬c n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t. Khi nghe các t‫ ې‬bàn, gh‫ڤ‬, b‫ڤ‬p lò, áo
khoác chúng ta không c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i suy tŰ m‫ۀ‬i có th‫ ڨ‬hi‫ڨ‬u ÑŰ‫ۈ‬c nó có
nghéa là gì. Nh‫۔‬ng t‫ ې‬Ñó truy‫ڦ‬n t‫ڈ‬i th‫ژ‬ng ý nghéa c‫ی‬a chúng kh‫ڴ‬i
c‫ڌ‬n m‫ڊ‬t công di‫ڪ‬n gi‫ڈ‬i. Tuy nhiên, ý nghéa c‫ی‬a m‫ھ‬t s‫ ڶ‬t‫ ې‬ng‫ ۔‬và
sۖ v‫ڒ‬t ch‫ ڮ‬có th‫ ڨ‬hi‫ڨ‬u ÑŰ‫ۈ‬c b‫ږ‬ng cách g‫ۈ‬i lên trong óc nh‫۔‬ng th‫ێ‬
quen thu‫ھ‬c hšn và sau Ñó l‫ڌ‬n tìm ra nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i liên k‫ڤ‬t gi‫۔‬a
chúng v‫ۀ‬i Ñi‫ڦ‬u gì ta không hi‫ڨ‬u. Ð‫چ‬i Ñ‫ڨ‬, lo‫چ‬i ý nghéa trŰ‫ۀ‬c là c‫ۊ‬
th‫ ;ڨ‬lo‫چ‬i sau là tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng.
Ði‫ڦ‬u gì V‫ۀ‬i nh‫۔‬ng ai c‫ڈ‬m th‫ڊ‬y hoàn toàn tho‫ڈ‬i mái trong môn V‫ڒ‬t lý
quen
và Hóa h‫ڲ‬c, nh‫۔‬ng khái ni‫ڬ‬m v‫ ڦ‬nguyên t‫ ے‬hay phân t‫ ے‬là khá c‫ۊ‬
thu‫ھ‬c thì
c‫ ۊ‬th‫ڨ‬ th‫ڨ‬. Nh‫۔‬ng t‫ ې‬Ñó ÑŰ‫ۈ‬c dùng luôn mà không c‫ڌ‬n Ñ‫ھ‬ng não Ñ‫ ڨ‬hi‫ڨ‬u
trong óc ra chúng có nghéa gì. NhŰng v‫ۀ‬i ngŰ‫ۂ‬i thŰ‫ۂ‬ng và ngŰ‫ۂ‬i m‫ۀ‬i làm
quen v‫ۀ‬i khoa h‫ڲ‬c, ban Ñ‫ڌ‬u h‫ ڲ‬ph‫ڈ‬i th‫ڌ‬m quy v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t Ñã
bi‫ڤ‬t rõ, và r‫ڸ‬i l‫ڌ‬n t‫ې‬ng bŰ‫ۀ‬c qua m‫ھ‬t quá trình di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch ch‫ڒ‬m
ch‫چ‬p; hšn n‫۔‬a, nh‫۔‬ng thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬nguyên t‫ ے‬và phân t‫ ے‬s‫ ڢ‬r‫ڊ‬t d‫ڪ‬
dàng m‫ڊ‬t Ñi cái ý nghéa ph‫ڈ‬i v‫ڊ‬t v‫ ڈ‬l‫ڔ‬m m‫ۀ‬i hi‫ڨ‬u n‫ں‬i khi nh‫۔‬ng
sۖ v‫ڒ‬t quen thu‫ھ‬c, và chu‫ڼ‬i nh‫۔‬ng bŰ‫ۀ‬c chuy‫ڨ‬n ti‫ڤ‬p t‫ ې‬chúng Ñ‫ڤ‬n
cái m‫ۀ‬i l‫چ‬, rši r‫ۊ‬ng kh‫ڴ‬i Ñ‫ڌ‬u óc. Sۖ khác bi‫ڬ‬t Ñó có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c
minh h‫ڲ‬a b‫ږ‬ng b‫ڊ‬t kۘ thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬chuyên môn nào: h‫ ڬ‬s‫ ڶ‬và s‫ ڶ‬mĩ
trong môn Ð‫چ‬i s‫ڶ‬, tam giác và hình vuông trong môn Hình h‫ڲ‬c là
nh‫۔‬ng t‫ ې‬có nghéa phân bi‫ڬ‬t rõ ràng so v‫ۀ‬i nghéa ph‫ ں‬bi‫ڤ‬n thŰ‫ۂ‬ng
 dùng; hay các t‫ ې‬tŰ b‫ڈ‬n và giá tr‫ ڰ‬v‫ۀ‬i nghéa dùng trong môn Kinh
t‫ ڤ‬chính tr‫ڰ‬, v.v..
Nh‫۔‬ng th‫ێ‬ Sۖ khác bi‫ڬ‬t nhŰ trên hoàn toàn tŰšng ‫ێ‬ng v‫ۀ‬i sۖ ti‫ڤ‬n b‫ ھ‬trí
có th‫ڨ‬
tu‫ ڬ‬c‫ی‬a m‫ھ‬t cá nhân, cái tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng trong m‫ھ‬t giai kۘ phát tri‫ڨ‬n
thۖc hành
thì quen l‫چ‬i hóa thành c‫ ۊ‬th‫ ۄ ڨ‬giai Ño‫چ‬n khác; ho‫ڜ‬c th‫ڒ‬m chí ngŰ‫ۈ‬c l‫چ‬i,
thu‫ھ‬c khi có ngŰ‫ۂ‬i nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y các sۖ v‫ڒ‬t ÑŰ‫ۈ‬c xem nhŰ hoàn toàn quen
thu‫ھ‬c có dính dáng Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng nhân t‫ ڶ‬khác l‫ چ‬và nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬
chŰa tháo g‫ۆ‬. Tuy nhiên có m‫ھ‬t ÑŰ‫ۂ‬ng ranh chung, ÑŰ‫ۈ‬c xác Ñ‫ڰ‬nh
trên cš s‫ ۄ‬toàn b‫ ھ‬nh‫۔‬ng gì sۖ v‫ڒ‬t thu‫ھ‬c vào ph‫چ‬m vi cái quen
thu‫ھ‬c Ñã bi‫ڤ‬t và nh‫۔‬ng gì sۖ v‫ڒ‬t không ‫ ۄ‬trong ph‫چ‬m vi Ñó, tách
b‫چ‬ch cái c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬và cái tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng kh‫ڴ‬i nhau m‫ھ‬t cách vénh vi‫ڪ‬n
hšn. Nh‫۔‬ng ph‫چ‬m vi này ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڰ‬nh Ño‫چ‬t ch‫ ی‬y‫ڤ‬u b‫ۄ‬i nh‫۔‬ng Ñòi
h‫ڴ‬i c‫ی‬a Ñ‫ۂ‬i s‫ڶ‬ng thۖc t‫ڤ‬. Nh‫۔‬ng th‫ ێ‬ví nhŰ cây g‫ڒ‬y và hòn Ñá,
g‫چ‬o và th‫ڰ‬t, cây c‫ڶ‬i và nhà c‫ے‬a là nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c trŰng b‫ڊ‬t bi‫ڤ‬n thu‫ھ‬c
v‫ ڦ‬môi trŰ‫ۂ‬ng s‫ڶ‬ng mà ta ph‫ڈ‬i lŰu tâm Ñ‫ ڨ‬sinh s‫ڶ‬ng, Ñ‫ ڨ‬r‫ڸ‬i nh‫۔‬ng
ý nghéa quan tr‫ڲ‬ng c‫ی‬a chúng nhanh chóng ÑŰ‫ۈ‬c n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t và g‫ڔ‬n
k‫ڤ‬t v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng khác theo cách không th‫ ڨ‬tr‫ھ‬n l‫ڐ‬n.
Chúng ta quen v‫ۀ‬i m‫ھ‬t sۖ v‫ڒ‬t (ho‫ڜ‬c là nó tr‫ ۄ‬nên quen thu‫ھ‬c v‫ۀ‬i
ta) khi chúng ta chung s‫ڶ‬ng v‫ۀ‬i nó Ñ‫ ڨ‬r‫ڸ‬i nh‫۔‬ng góc c‫چ‬nh khu‫ڊ‬t
khúc l‫ چ‬l‫ڐ‬m và không mong Ñ‫ۈ‬i c‫ی‬a nó ÑŰ‫ۈ‬c mài b‫ۀ‬t Ñi. Nh‫۔‬ng
th‫ ێ‬thi‫ڤ‬t y‫ڤ‬u trong giao du xã h‫ھ‬i mang l‫چ‬i cho ngŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng
thành sۖ c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬tŰšng tۖ cho nh‫۔‬ng t‫ ې‬ng‫ ۔‬nhŰ thu‫ ڤ‬khóa, b‫ڌ‬u
c‫ے‬, lŰšng b‫ں‬ng, lu‫ڒ‬t pháp, v.v.. Có nh‫۔‬ng th‫ ێ‬mà ý nghéa c‫ی‬a
chúng cá nhân ngŰ‫ۂ‬i vi‫ڤ‬t không trۖc ti‫ڤ‬p ÑŰa vào trong Ñây, ví d‫ۊ‬
nhŰ nh‫۔‬ng d‫ۊ‬ng c‫ ۊ‬nhà b‫ڤ‬p, Ñ‫ ڸ‬m‫ھ‬c, Ñ‫ ڸ‬d‫ڬ‬t v‫ڈ‬i, m‫ڜ‬c dù có th‫ڨ‬
l‫ڒ‬p t‫ێ‬c x‫ڤ‬p chúng vào lo‫چ‬i nh‫۔‬ng cái c‫ ۊ‬th‫ڨ‬, b‫ۄ‬i l‫ ڢ‬chúng g‫ڔ‬n bó
 m‫ڒ‬t thi‫ڤ‬t v‫ۀ‬i Ñ‫ۂ‬i s‫ڶ‬ng xã h‫ھ‬i thŰ‫ۂ‬ng ngày c‫ی‬a chúng ta.
Nh‫۔‬ng gì Ð‫ڶ‬i ngh‫ڰ‬ch l‫چ‬i, cái tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng là cái có tính lý thuy‫ڤ‬t, hay cái
có tính lý
không liên h‫ ڬ‬m‫ڒ‬t thi‫ڤ‬t v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i quan tâm thۖc d‫ۊ‬ng.
thuy‫ڤ‬t, hay
phát bi‫ڨ‬u NgŰ‫ۂ‬i suy tŰ tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng (Ñôi khi v‫ڐ‬n g‫ڲ‬i là ngŰ‫ۂ‬i làm khoa h‫ڲ‬c
ch‫ڜ‬t ch‫ ڢ‬là thu‫ڌ‬n túy) là ngŰ‫ۂ‬i ch‫ ی‬ý tách kh‫ڴ‬i vi‫ڬ‬c ‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng trong cu‫ھ‬c
có tính trí
s‫ڶ‬ng; t‫ێ‬c là, anh ta g‫چ‬t ra ngoài m‫ڶ‬i quan tâm nh‫۔‬ng ‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng
tu‫ڬ‬, thì
tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng thۖc t‫ڤ‬. Tuy nhiên, Ñi‫ڦ‬u này ch‫ ڮ‬là m‫ھ‬t phát bi‫ڨ‬u thu‫ڌ‬n túy tiêu
cۖc. Li‫ڬ‬u còn l‫چ‬i ÑŰ‫ۈ‬c cái gì sau khi Ñã g‫چ‬t b‫ ڴ‬h‫ڤ‬t nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t n‫ڶ‬i
v‫ۀ‬i công d‫ۊ‬ng và ‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng? Hi‫ڨ‬n nhiên ch‫ ڮ‬còn l‫چ‬i cái bi‫ڤ‬t ÑŰ‫ۈ‬c
coi nhŰ c‫ێ‬u cánh c‫ی‬a chính nó. Nhi‫ڦ‬u ý ni‫ڬ‬m khoa h‫ڲ‬c là tr‫ې‬u
tŰ‫ۈ‬ng, không ch‫ ڮ‬b‫ۄ‬i chúng không th‫ ڨ‬hi‫ڨ‬u ÑŰ‫ۈ‬c n‫ڤ‬u nhŰ ta
không có m‫ھ‬t th‫ۂ‬i gian dài v‫ڒ‬t l‫ھ‬n v‫ۀ‬i khoa h‫ڲ‬c (Ñi‫ڦ‬u này cĩng
không khác khi so v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬chuyên môn trong các môn
ngh‫ ڬ‬thu‫ڒ‬t) mà còn b‫ۄ‬i toàn b‫ ھ‬n‫ھ‬i dung ý nghéa c‫ی‬a chúng ÑŰ‫ۈ‬c
Ñóng khung cho m‫ھ‬t m‫ۊ‬c Ñích duy nh‫ڊ‬t là làm tÃng ti‫ڤ‬n tri th‫ێ‬c,
tra v‫ڊ‬n và suy Ñoán xa hšn n‫۔‬a. Khi trí nghé ÑŰ‫ۈ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng làm
phŰšng ti‫ڬ‬n cho m‫ۊ‬c Ñích nào Ñó, t‫ڶ‬t ho‫ڜ‬c có giá tr‫ ڰ‬vŰ‫ۈ‬t hšn
chính nó, nó là c‫ ۊ‬th‫ ;ڨ‬khi nó ÑŰ‫ۈ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng làm phŰšng ti‫ڬ‬n Ñ‫ڨ‬
suy nghé ti‫ڤ‬p n‫۔‬a, nó là tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng. Ð‫ڶ‬i v‫ۀ‬i nhà lý lu‫ڒ‬n, m‫ھ‬t ý
tŰ‫ۄ‬ng là Ñ‫ڌ‬y Ñ‫ ی‬và tۖ ch‫ ی‬b‫ۄ‬i l‫ ڢ‬nó thu hút và tŰ‫ۄ‬ng thŰ‫ۄ‬ng cho
tŰ duy; v‫ۀ‬i m‫ھ‬t th‫ڌ‬y thu‫ڶ‬c, m‫ھ‬t k۞ sŰ, m‫ھ‬t ngh‫ ڬ‬sé, m‫ھ‬t nhà
buôn, m‫ھ‬t chính tr‫ ڰ‬gia, nó ch‫ ڮ‬hoàn ch‫ڮ‬nh khi nào ÑŰ‫ۈ‬c dùng Ñ‫ڨ‬
làm tÃng thêm ni‫ڦ‬m vui nào Ñó trong cu‫ھ‬c s‫ڶ‬ng – s‫ێ‬c kh‫ڴ‬e, ti‫ڦ‬n
tài, v‫ ڠ‬Ñ‫ڞ‬p, l‫ۈ‬i l‫ھ‬c, thành công hay Ñi‫ڦ‬u nào khác tùy ý.
Sۖ coi Ð‫ڶ‬i v‫ۀ‬i h‫ڌ‬u h‫ڤ‬t m‫ڲ‬i ngŰ‫ۂ‬i trong nh‫۔‬ng tình hu‫ڶ‬ng thông
thŰ‫ۂ‬ng Ñ‫ڶ‬i
thŰ‫ۂ‬ng, sۖ thôi thúc thi‫ڤ‬t thân c‫ی‬a cu‫ھ‬c s‫ڶ‬ng h‫ڌ‬u nhŰ hay n‫ڤ‬u
v‫ۀ‬i lý
 thuy‫ڤ‬t không cĩng khá là cŰ‫ۆ‬ng bách. Công vi‫ڬ‬c ch‫ ی‬y‫ڤ‬u c‫ی‬a h‫ ڲ‬xoay
quanh vi‫ڬ‬c lo li‫ڬ‬u ‫ں‬n th‫ڴ‬a nh‫۔‬ng trách v‫ ۊ‬c‫ی‬a mình. B‫ڊ‬t c‫ ێ‬Ñi‫ڦ‬u
gì h‫ ڬ‬tr‫ڲ‬ng mà t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng gì nó Ñem l‫چ‬i ch‫ ڮ‬là cš h‫ھ‬i Ñ‫ ڨ‬suy
nghé thì Ñ‫ڦ‬u u ám và xa v‫ۂ‬i – h‫ڌ‬u nhŰ không có th‫ڒ‬t. Do Ñó mà
nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i Ñi‫ڦ‬u hành thành công và thۖc t‫ ڤ‬thŰ‫ۂ‬ng c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n
m‫ھ‬t sۖ coi thŰ‫ۂ‬ng v‫ ڦ‬phía “ngŰ‫ۂ‬i lý thuy‫ڤ‬t suông”; vì th‫ ڤ‬anh ta
Ñi Ñ‫ڤ‬n quy k‫ڤ‬t r‫ږ‬ng trong lý thuy‫ڤ‬t nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh có l‫ڢ‬
Ñ‫ڦ‬u t‫ڶ‬t Ñ‫ڞ‬p c‫ڈ‬, nhŰng coi chúng không có tác d‫ۊ‬ng gì trong thۖc
t‫ ;ڤ‬Ñ‫چ‬i Ñ‫ڨ‬, anh ta dùng nh‫۔‬ng t‫ ې‬nhŰ tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng, lý thuy‫ڤ‬t, và trí
tu‫ – ڬ‬theo l‫ڶ‬i xem thŰ‫ۂ‬ng, khác h‫ژ‬n v‫ۀ‬i khi anh ta s‫ ے‬d‫ۊ‬ng t‫ې‬
thông minh.
NhŰng lý ÐŰšng nhiên thái Ñ‫ ھ‬này là chính Ñáng trong nh‫۔‬ng hoàn
thuy‫ڤ‬t thì
có tính
c‫ڈ‬nh nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh. NhŰng vi‫ڬ‬c xem nh‫ ڞ‬lý thuy‫ڤ‬t không ch‫ێ‬a Ñۖng
thۖc hành toàn b‫ ھ‬sۖ th‫ڒ‬t, nhŰ khi ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڒ‬n ra theo c‫ڈ‬m quan thۖc t‫ ڤ‬hay
cao theo l‫ ڢ‬thŰ‫ۂ‬ng. Qu‫ ڈ‬Ñúng là, dù Ñ‫ێ‬ng trên quan Ñi‫ڨ‬m c‫ی‬a c‫ڈ‬m
quan thông thŰ‫ۂ‬ng, có th‫ ێ‬ÑŰ‫ۈ‬c xem là “thۖc t‫ ڤ‬quá m‫ێ‬c”, khi nó
t‫ڒ‬p trung th‫ژ‬ng tu‫ھ‬t vào sۖ thۖc d‫ۊ‬ng Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c Ñúng là không
nhìn quá ch‫ڴ‬m mĩi hay bóc ng‫ڔ‬n c‫ڔ‬n dài. D‫ڊ‬u h‫ڴ‬i ‫ ۄ‬Ñây là v‫ڦ‬
ph‫چ‬m vi, v‫ ڦ‬m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬và nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ch‫ڮ‬nh hšn là v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬v‫ ڦ‬sۖ
phân lìa tuy‫ڬ‬t Ñ‫ڶ‬i. Nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i thۖc sۖ thۖc d‫ۊ‬ng Ñ‫ ڨ‬m‫ڜ‬c cho
tâm trí h‫ ڲ‬ÑŰ‫ۈ‬c tۖ do tiêu khi‫ڨ‬n v‫ۀ‬i m‫ھ‬t ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬mà không Ñòi h‫ڴ‬i
g‫ڔ‬t gao c‫ڶ‬t sao m‫ڼ‬i lúc Ñ‫ڦ‬u giành l‫ڊ‬y l‫ۈ‬i th‫ ;ڤ‬vi‫ڬ‬c quá d‫ۊ‬ng tâm
trong nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬v‫ ڦ‬s‫ ے‬d‫ۊ‬ng và ‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng khi‫ڤ‬n cho t‫ڌ‬m nhìn
b‫ ڰ‬thu h‫ڞ‬p Ñ‫ ڨ‬r‫ڸ‬i v‫ ڦ‬lâu v‫ ڦ‬dài tۖ chu‫ڶ‬c l‫ڊ‬y th‫ڊ‬t b‫چ‬i. Không ai l‫ۈ‬i
l‫ھ‬c gì khi Ñem c‫ھ‬t ch‫ڜ‬t nh‫۔‬ng suy ng‫ڐ‬m c‫ی‬a mình vào sۖ ‫ێ‬ng
d‫ۊ‬ng b‫ږ‬ng m‫ھ‬t s‫ۈ‬i dây quá ng‫ڔ‬n, s‫ێ‬c m‫چ‬nh trong hành Ñ‫ھ‬ng Ñòi
 h‫ڴ‬i ph‫ڈ‬i có m‫ھ‬t t‫ڌ‬m nhìn khoáng Ñ‫چ‬t và s‫ێ‬c tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng phong
phú nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh. NgŰ‫ۂ‬i ta chí ít c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i có Ñ‫ ی‬ham thích suy nghé
ch‫ ڮ‬Ñ‫ ڨ‬suy nghé nh‫ږ‬m vŰ‫ۈ‬t thoát ra kh‫ڴ‬i nh‫۔‬ng gi‫ۀ‬i h‫چ‬n c‫ی‬a l‫ڦ‬
thói và t‫ڒ‬p t‫ۊ‬c. Khi Ñó sۖ ham mê tri th‫ێ‬c, ham thích suy nghé vì
m‫ۊ‬c Ñích tۖ do suy nghé tr‫ ۄ‬nên b‫ێ‬c thi‫ڤ‬t nh‫ږ‬m Ñi Ñ‫ڤ‬n gi‫ڈ‬i phóng
cu‫ھ‬c s‫ڶ‬ng thۖc t‫ – ڤ‬làm cho nó giàu có và ti‫ڤ‬n b‫ھ‬.

Lúc này chúng ta có th‫ ڨ‬l‫ڜ‬p l‫چ‬i câu châm ngôn mô ph‫چ‬m c‫ی‬a
vi‫ڬ‬c Ñi t‫ ې‬cái c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬Ñ‫ڤ‬n cái tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng.
B‫ڔ‬t Ñ‫ڌ‬u 1. Vì cái c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬trí nghé dùng trong nh‫۔‬ng ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng
v‫ۀ‬i cái c‫ۊ‬
hŰ‫ۀ‬ng Ñ‫ڤ‬n vi‫ڬ‬c x‫ ے‬lý h‫۔‬u hi‫ڬ‬u nh‫۔‬ng cái khó xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n trong
th‫ ڨ‬có
nghéa là thۖc t‫ڤ‬, vi‫ڬ‬c “b‫ڔ‬t Ñ‫ڌ‬u v‫ۀ‬i cái c‫ ۊ‬th‫ ”ڨ‬bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬cho chúng ta th‫ڊ‬y
b‫ڔ‬t Ñ‫ڌ‬u ngay t‫ ې‬Ñ‫ڌ‬u ph‫ڈ‬i Ñ‫ ڦ‬cao vi‫ڬ‬c làm; nh‫ڊ‬t là Ñ‫ ڦ‬cao trong nh‫۔‬ng ngh‫ڦ‬
v‫ۀ‬i các
nghi‫ڬ‬p không thu‫ھ‬c l‫ڶ‬i sáo mòn và cš gi‫ۀ‬i, và do v‫ڒ‬y Ñòi h‫ڴ‬i có
thao tác
thۖc hành sۖ ch‫ڲ‬n l‫ڲ‬c và thích ‫ێ‬ng thông minh Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i các phŰšng ti‫ڬ‬n và
v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u. Chúng ta không “tuân theo tr‫ڒ‬t tۖ tۖ nhiên” khi chúng ta
ch‫ ڮ‬Ñšn thu‫ڌ‬n nhân b‫ھ‬i các c‫ڈ‬m giác ho‫ڜ‬c tích t‫ ۊ‬các Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng Ñ‫ڸ‬
v‫ڒ‬t. Vi‫ڬ‬c gi‫ڈ‬ng d‫چ‬y Ñšn thu‫ڌ‬n qua con s‫ ڶ‬là không c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬khi ch‫ڮ‬
vin vào nh‫۔‬ng m‫ڈ‬nh, nh‫۔‬ng h‫چ‬t hay nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u ch‫ڊ‬m ÑŰ‫ۈ‬c dùng
Ñ‫ڤ‬n, trong khi Ñó b‫ڊ‬t c‫ ێ‬khi nào vi‫ڬ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng và cách th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n các
m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬c‫ی‬a con s‫ ڶ‬ÑŰ‫ۈ‬c hi‫ڨ‬u rõ, thì ý tŰ‫ۄ‬ng v‫ ڦ‬s‫ ڶ‬Ñó là c‫ۊ‬
th‫ ڨ‬cho dù nó ch‫ ڮ‬dùng toàn các con s‫ڶ‬. Có Ñi‫ڦ‬u, lo‫چ‬i bi‫ڨ‬u tŰ‫ۈ‬ng
nào dùng t‫ڶ‬t nh‫ڊ‬t cho m‫ھ‬t th‫ۂ‬i Ñi‫ڨ‬m thì – dù Ñó là hình kh‫ڶ‬i,
ÑŰ‫ۂ‬ng th‫ژ‬ng hay s‫ ڶ‬tۖ nhiên – Ñó hoàn toàn là v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬Ñi‫ڦ‬u ch‫ڮ‬nh
thích ‫ێ‬ng v‫ۀ‬i m‫ڼ‬i trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh. N‫ڤ‬u nh‫۔‬ng giáo c‫ ۊ‬dùng
Ñ‫ ڨ‬d‫چ‬y con s‫ ڶ‬ho‫ڜ‬c môn Ð‫ڰ‬a lý ho‫ڜ‬c b‫ڊ‬t c‫ ێ‬Ñi‫ڦ‬u gì khác không
khi‫ڤ‬n tâm trí ÑŰ‫ۈ‬c th‫ڔ‬p sáng Ñ‫ ڨ‬nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y có m‫ھ‬t ý nghéa vŰ‫ۈ‬t
 ngoài nh‫۔‬ng Ñ‫ ڸ‬v‫ڒ‬t kia thì sۖ gi‫ڈ‬ng d‫چ‬y có áp d‫ۊ‬ng giáo c‫ ۊ‬Ñó
cĩng tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng nhŰ sۖ ban phát nh‫۔‬ng Ñ‫ڰ‬nh nghéa và quy t‫ڔ‬c có
s‫ښ‬n, vì nó làm lãng sۖ chú tâm vào các ý tŰ‫ۄ‬ng sang nh‫۔‬ng kích
Ñ‫ھ‬ng th‫ ڨ‬ch‫ڊ‬t Ñšn thu‫ڌ‬n.
Sۖ l‫ڐ‬n l‫ھ‬n Ý ni‫ڬ‬m cho r‫ږ‬ng chúng ta ch‫ ڮ‬c‫ڌ‬n ÑŰa ra trŰ‫ۀ‬c c‫ڈ‬m quan
gi‫۔‬a cái
nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng v‫ڒ‬t th‫ ڨ‬là Ñ‫ ی‬Ñ‫ ڨ‬in vào tâm trí nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng nào
c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬v‫ۀ‬i
cái cô l‫ڒ‬p Ñó kéo ta l‫چ‬i g‫ڌ‬n v‫ۀ‬i sۖ mê tín. Vi‫ڬ‬c ÑŰa nh‫۔‬ng bài h‫ڲ‬c-thۖc t‫ ڤ‬và
trong c‫ڈ‬m bài h‫ڲ‬c-c‫ڈ‬m xúc Ñã giành Ñi‫ڨ‬m Űu so v‫ۀ‬i phŰšng pháp bi‫ڨ‬u
nh‫ڒ‬n
tŰ‫ۈ‬ng ngôn ng‫ ۔‬có t‫ ې‬trŰ‫ۀ‬c, và Űu th‫ ڤ‬vŰ‫ۈ‬t trŰ‫ۀ‬c này có chi‫ڦ‬u
hŰ‫ۀ‬ng che m‫ڔ‬t không cho các nhà giáo d‫ۊ‬c nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y sۖ vi‫ڬ‬c Ñó
m‫ۀ‬i ch‫ ڮ‬là n‫ے‬a bŰ‫ۀ‬c ti‫ڤ‬n. Ðúng là sۖ v‫ڒ‬t và c‫ڈ‬m giác làm cho Ñ‫ێ‬a
tr‫ ڠ‬phát tri‫ڨ‬n, nhŰng ch‫ ڮ‬khi nào Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬Ñó có v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng các y‫ڤ‬u
t‫ڊ ڶ‬y Ñ‫ ڨ‬làm ch‫ ی‬cš th‫ ڨ‬mình và ÑŰa vào trong ý Ñ‫ ڸ‬ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a
mình. Nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i b‫ڒ‬n tâm hay nh‫۔‬ng ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng liên t‫ۊ‬c và thích
Ñáng có can dۖ Ñ‫ڤ‬n vi‫ڬ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng các v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u, d‫ۊ‬ng c‫ۊ‬, d‫چ‬ng th‫ێ‬c
sinh lۖc tۖ nhiên và thۖc hi‫ڬ‬n theo cách sao cho vi‫ڬ‬c suy nghé
hŰ‫ۀ‬ng Ñ‫ڤ‬n ý nghéa c‫ی‬a chúng, cách th‫ێ‬c chúng liên h‫ ڬ‬v‫ۀ‬i nhau
và sۖ hi‫ڬ‬n thۖc hóa các m‫ۊ‬c Ñích; trong khi Ñó vi‫ڬ‬c ch‫ ڮ‬Ñšn thu‫ڌ‬n
trình bày sۖ v‫ڒ‬t v‫ڐ‬n t‫ ڴ‬ra vô b‫ ں‬và vô h‫ڸ‬n. Vài th‫ ڤ‬h‫ ڬ‬trŰ‫ۀ‬c, tr‫ۄ‬
ng‫چ‬i choán ch‫ڜ‬n con ÑŰ‫ۂ‬ng c‫ڈ‬i cách giáo d‫ۊ‬c ti‫ڨ‬u h‫ڲ‬c chính là sۖ
tin ch‫ڔ‬c vào hi‫ڬ‬u ‫ێ‬ng h‫ڌ‬u nhŰ th‫ڌ‬n bí c‫ی‬a các bi‫ڨ‬u tŰ‫ۈ‬ng ngôn
ng‫( ۔‬g‫ڸ‬m c‫ ڈ‬con s‫ )ڶ‬trong vi‫ڬ‬c rèn trí nÃng; gi‫ ۂ‬Ñây, ni‫ڦ‬m tin vào
sۖ hi‫ڬ‬u nghi‫ڬ‬m c‫ی‬a Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng nhŰ là Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng, Ñang là chŰ‫ۀ‬ng
ng‫چ‬i ch‫ڜ‬n ÑŰ‫ۂ‬ng. L‫ ڢ‬thŰ‫ۂ‬ng, cái t‫ڶ‬t hšn luôn là k‫ ڠ‬thù c‫ی‬a cái t‫ڶ‬t.
Sۖ trao 2. Sۖ h‫ێ‬ng thú Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬và vi‫ڬ‬c thۖc hi‫ڬ‬n thành công
chuy‫ڨ‬n
ni‫ڦ‬m h‫ێ‬ng
m‫ھ‬t ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng, nên d‫ڌ‬n dà ÑŰ‫ۈ‬c truy‫ڦ‬n sang vi‫ڬ‬c tìm hi‫ڨ‬u các Ñ‫ڶ‬i
kh‫ۄ‬i sang tŰ‫ۈ‬ng sۖ v‫ڒ‬t – nh‫۔‬ng thu‫ھ‬c tính, h‫ ڬ‬qu‫ڈ‬, c‫ڊ‬u trúc, nguyên nhân và
nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n
tác d‫ۊ‬ng c‫ی‬a chúng. NgŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng thành khi làm vi‫ڬ‬c ki‫ڤ‬m s‫ڶ‬ng
Ñ‫ ڦ‬có tính
trí tu‫ڬ‬ hi‫ڤ‬m khi nào ÑŰ‫ۈ‬c tۖ do dành th‫ۂ‬i gian và s‫ێ‬c lۖc – ‫ ۄ‬m‫ێ‬c Ñ‫ھ‬
vŰ‫ۈ‬t hšn sۖ c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t cho hành Ñ‫ھ‬ng trۖc ti‫ڤ‬p c‫ی‬a anh ta – vào
vi‫ڬ‬c tìm hi‫ڨ‬u cái mà anh ta Ñang ph‫ڈ‬i v‫ڒ‬t l‫ھ‬n v‫ۀ‬i nó. Nh‫۔‬ng ho‫چ‬t
Ñ‫ھ‬ng giáo d‫ۊ‬c ‫ ۄ‬tu‫ں‬i thš ‫ڊ‬u nên ÑŰ‫ۈ‬c s‫ڔ‬p x‫ڤ‬p làm sao Ñ‫ ڨ‬sۖ h‫ێ‬ng
thú g‫ڔ‬n li‫ڦ‬n v‫ۀ‬i ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng và k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬c‫ی‬a ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng ‫ڊ‬y t‫چ‬o ra m‫ھ‬t
nhu c‫ڌ‬u chú tâm vào nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬có sۖ liên h‫ ڬ‬ngày càng gián
ti‫ڤ‬p và sâu xa hšn v‫ۀ‬i ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng g‫ڶ‬c. Sۖ ham thích ngh‫ ڦ‬m‫ھ‬c hay
công vi‫ڬ‬c trong xŰ‫ۄ‬ng ngh‫ ڦ‬nên d‫ڌ‬n t‫ې‬ng bŰ‫ۀ‬c và theo cách thi‫ڤ‬t
thۖc Ñem Ñ‫ڤ‬n sۖ h‫ێ‬ng thú trŰ‫ۀ‬c nh‫۔‬ng bài toán hình h‫ڲ‬c và cš
h‫ڲ‬c. Ham thích n‫ڊ‬u nŰ‫ۀ‬ng c‫ڌ‬n phát tri‫ڨ‬n thành sۖ h‫ێ‬ng thú v‫ۀ‬i
thí nghi‫ڬ‬m hóa h‫ڲ‬c cĩng nhŰ v‫ۀ‬i v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng và v‫ ڬ‬sinh trong sۖ
phát tri‫ڨ‬n th‫ ڨ‬ch‫ڊ‬t, sۖ ham thích v‫ ڢ‬hình nên chuy‫ڨ‬n sang h‫ێ‬ng
th‫ ێ‬Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i k۞ nÃng bi‫ڨ‬u hi‫ڬ‬n và m۞ c‫ڈ‬m th‫ڎ‬m m۞, v.v.. Sۖ phát
tri‫ڨ‬n này chính là cái mà t‫“ ې‬Ñi” hàm ch‫ ڮ‬Ñ‫ڤ‬n trong câu châm
ngôn “Ñi t‫ ې‬cái c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬Ñ‫ڤ‬n cái tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng”; nó bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t cho nhân
t‫ ڶ‬nÃng Ñ‫ھ‬ng và có tính giáo Ñ‫ۊ‬c Ñích thۖc c‫ی‬a ti‫ڤ‬n trình ‫ڊ‬y.
Sۖ ti‫ڤ‬n 3. K‫ڤ‬t qu‫ڈ‬, cái tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng mà giáo d‫ۊ‬c ph‫ڈ‬i ti‫ڤ‬n Ñ‫ڤ‬n, là sۖ
tri‫ڨ‬n c‫ی‬a
h‫ێ‬ng thú v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬trí tu‫ ڬ‬ch‫ ڮ‬b‫ۄ‬i Ñó là v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬có tính trí
ni‫ڦ‬m h‫ێ‬ng
kh‫ۄ‬i trong tu‫ڬ‬, ni‫ڦ‬m vui tŰ duy ch‫ ڮ‬Ñ‫ ڨ‬tŰ duy. Ai cĩng bi‫ڤ‬t r‫ږ‬ng các hành
ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng Ñ‫ھ‬ng và quá trình, ban Ñ‫ڌ‬u tình c‫ ۂ‬g‫ڔ‬n v‫ۀ‬i m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u gì khác, phát
suy nghé
tri‫ڨ‬n và duy trì m‫ھ‬t giá tr‫ ڰ‬tۖ nó có s‫ێ‬c lan t‫ڴ‬a. Ðó cĩng chính là
Ñi‫ڦ‬u x‫ڈ‬y ra v‫ۀ‬i hành Ñ‫ھ‬ng suy nghé và tri th‫ێ‬c; ban Ñ‫ڌ‬u tình c‫ۂ‬
g‫ڔ‬n v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬và sۖ Ñi‫ڦ‬u ch‫ڮ‬nh vŰ‫ۈ‬t ngoài b‫ڈ‬n thân
chúng, r‫ڸ‬i sau Ñó chúng thu hút ngày càng nhi‫ڦ‬u sۖ chú ý vào b‫ڈ‬n
 thân chúng t‫ۀ‬i ch‫ې‬ng chúng hóa thân thành m‫ۊ‬c Ñích ch‫ ێ‬không
còn là phŰšng ti‫ڬ‬n. Tr‫ ڠ‬em tham gia, m‫ھ‬t cách không ng‫ې‬ng ngh‫ڮ‬
và không bó bu‫ھ‬c, vào sۖ tra xét ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh k۞ càng cùng v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c
th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m Ñi‫ڦ‬u gì chúng mu‫ڶ‬n thۖc hi‫ڬ‬n thành công. Nh‫۔‬ng thói
quen suy nghé phát sinh theo cách ‫ڊ‬y có th‫ ڨ‬tÃng ti‫ڤ‬n c‫ ڈ‬v‫ ڦ‬t‫ڌ‬m
m‫ێ‬c và m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬cho Ñ‫ڤ‬n khi chúng tr‫ ۄ‬nên quan tr‫ڲ‬ng vì tۖ b‫ڈ‬n
thân chúng là quan tr‫ڲ‬ng.
Các ví d‫ۊ‬ Ba ví d‫ ۊ‬Ñã nêu trong chŰšng VI th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n m‫ھ‬t chu trình Ñi t‫ې‬
v‫ ڦ‬sۖ
thۖc t‫ ڤ‬lên lý thuy‫ڤ‬t. Suy nghé Ñ‫ ڨ‬gi‫ ۔‬v‫۔‬ng m‫ھ‬t dۖ Ñ‫ڰ‬nh cá nhân
chuy‫ڨ‬n
ti‫ڤ‬p rõ ràng là lo‫چ‬i suy nghé c‫ ۊ‬th‫ڨ‬. N‫ ڼ‬lۖc tìm ra ý nghéa c‫ی‬a b‫ ھ‬ph‫ڒ‬n
nào Ñó trên m‫ھ‬t chi‫ڤ‬c thuy‫ڦ‬n là ví d‫ ۊ‬cho lo‫چ‬i suy nghé b‫ڒ‬c trung.
Lý do cho sۖ t‫ڸ‬n t‫چ‬i và v‫ ڰ‬trí c‫ی‬a cây sào là m‫ھ‬t lý do có tính thۖc
ti‫ڪ‬n, vì th‫ ڤ‬Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i m‫ھ‬t ki‫ڤ‬n trúc sŰ thì v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬là hoàn toàn c‫ ۊ‬th‫ڨ‬
– Ñó là sۖ duy trì m‫ھ‬t h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng v‫ڒ‬n hành nào Ñ‫ڊ‬y. NhŰng Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i
m‫ھ‬t hành khách trên con tàu, v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬ch‫ ڮ‬là lý thuy‫ڤ‬t, có suy lu‫ڒ‬n
ít nhi‫ڦ‬u. Nó ch‫ژ‬ng ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng gì t‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c anh ta s‫ ڢ‬c‫ڒ‬p b‫ڤ‬n cho dù
có gi‫ڈ‬i Ñáp ÑŰ‫ۈ‬c ý nghéa cây sào hay không, ví d‫ ۊ‬th‫ ێ‬ba, v‫ ڦ‬sۖ
xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n và d‫ڰ‬ch chuy‫ڨ‬n c‫ی‬a các bong bóng nŰ‫ۀ‬c, là ví d‫ ۊ‬minh
h‫ڲ‬a ch‫ڜ‬t ch‫ ڢ‬cho trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p tŰ duy lý thuy‫ڤ‬t hay tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng.
Trong ví d‫ ۊ‬này không có gì ÑŰ‫ۈ‬c m‫ڊ‬t liên quan Ñ‫ڤ‬n sۖ vŰ‫ۈ‬t
thoát nh‫۔‬ng chŰ‫ۀ‬ng ng‫چ‬i th‫ ڨ‬ch‫ڊ‬t hay t‫ۀ‬i sۖ Ñi‫ڦ‬u ch‫ڮ‬nh các
phŰšng ti‫ڬ‬n bên ngoài thành m‫ۊ‬c Ñích. Trí tò mò, óc tìm tòi trí
tu‫ ڬ‬b‫ ڰ‬thách th‫ێ‬c b‫ۄ‬i m‫ھ‬t sۖ vi‫ڬ‬c x‫ڈ‬y ra có v‫ ڠ‬khác thŰ‫ۂ‬ng; và trí
nghé ch‫ ڮ‬Ñšn gi‫ڈ‬n c‫ ڶ‬g‫ڔ‬ng lý gi‫ڈ‬i cho m‫ھ‬t hi‫ڬ‬n tŰ‫ۈ‬ng rõ ràng
ngo‫چ‬i l‫ ڬ‬xét t‫ ې‬nh‫۔‬ng nguyên lý Ñã ÑŰ‫ۈ‬c th‫ې‬a nh‫ڒ‬n.
Ki‫ڤ‬n th‫ێ‬c (i) C‫ڌ‬n lŰu ý r‫ږ‬ng suy nghé tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬cho cái k‫ڤ‬t c‫ۊ‬c,
 lý thuy‫ڤ‬t không ph‫ڈ‬i cho sۖ k‫ڤ‬t thúc. NÃng lۖc tŰ duy v‫۔‬ng vàng v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng
không bao
v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬cách xa kh‫ڴ‬i sۖ ‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng trۖc ti‫ڤ‬p là k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬tۖ nhiên c‫ی‬a
gi‫ ۂ‬là toàn
b‫ ھ‬m‫ۊ‬c nh‫۔‬ng phŰšng th‫ێ‬c suy nghé trۖc ti‫ڤ‬p và thۖc t‫ڤ‬, nhŰng không
Ñích ph‫ڈ‬i là cái thay th‫ ڤ‬cho chúng. M‫ۊ‬c Ñích giáo d‫ۊ‬c không ph‫ڈ‬i là
tiêu tr‫ ې‬kh‫ ڈ‬nÃng suy nghé Ñ‫ ڨ‬vŰ‫ۈ‬t qua nh‫۔‬ng tr‫ ۄ‬ng‫چ‬i và Ñi‫ڦ‬u
ch‫ڮ‬nh các phŰšng ti‫ڬ‬n và m‫ۊ‬c Ñích; Ñó không ph‫ڈ‬i là Ñem suy tŰ
tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng thay th‫ ڤ‬cho chính nó. TŰ duy lý thuy‫ڤ‬t cĩng không
ph‫ڈ‬i là lo‫چ‬i cao hšn suy nghé thۖc hành. M‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i n‫ڔ‬m v‫۔‬ng c‫ڈ‬
hai ki‫ڨ‬u suy nghé Ñó là ngŰ‫ۂ‬i có ph‫ڎ‬m c‫ڊ‬p cao hšn ngŰ‫ۂ‬i nào ch‫ڮ‬
bi‫ڤ‬t có m‫ھ‬t l‫ڶ‬i nghé. Nh‫۔‬ng phŰšng pháp nào trong khi phát tri‫ڨ‬n
nh‫۔‬ng kh‫ ڈ‬nÃng trí óc tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng l‫چ‬i làm suy y‫ڤ‬u Ñi nh‫۔‬ng thói
quen suy nghé thۖc ti‫ڪ‬n ho‫ڜ‬c c‫ ۊ‬th‫ڨ‬, thì cĩng t‫ۊ‬t h‫ڒ‬u so v‫ۀ‬i lý
tŰ‫ۄ‬ng giáo d‫ۊ‬c ch‫ژ‬ng khác là bao so v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng phŰšng pháp
trong khi giúp trau d‫ڸ‬i kh‫ ڈ‬nÃng ho‫چ‬ch Ñ‫ڰ‬nh, sáng t‫چ‬o, thu vén, dۖ
Ñoán l‫چ‬i không Ñem Ñ‫ڤ‬n ni‫ڦ‬m vui nào khi Ñ‫ڔ‬m mình suy tŰ vô
toan tính v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng h‫ ڬ‬qu‫ ڈ‬thۖc ti‫ڪ‬n.
và Ñó cĩng (ii) Các nhà giáo d‫ۊ‬c cĩng nên lŰu ý t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng khác bi‫ڬ‬t cá
không ph‫ڈ‬i
nhân r‫ڊ‬t l‫ۀ‬n Ñang thۖc có; h‫ ڲ‬không nên th‫ ے‬áp Ñ‫ڜ‬t m‫ھ‬t khuôn
Ñi‫ڦ‬u h‫ۈ‬p ý
thích c‫ی‬a m‫ڐ‬u hay mô hình nào cho t‫ڊ‬t c‫ڈ‬. V‫ۀ‬i nhi‫ڦ‬u ngŰ‫ۂ‬i (có th‫ ڨ‬là Ña
Ña s‫ ڶ‬h‫ڲ‬c s‫)ڶ‬, xu hŰ‫ۀ‬ng ch‫ڊ‬p hành, m‫ھ‬t thói quen c‫ی‬a trí óc ch‫ ڮ‬nghé Ñ‫ڤ‬n
sinh
m‫ۊ‬c Ñích c‫ی‬a hành x‫ ے‬và thành tۖu ch‫ ێ‬không vì sۖ hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t, v‫ڐ‬n
l‫ڊ‬n lŰ‫ۀ‬t hšn so v‫ۀ‬i m‫ۊ‬c Ñích ‫ڊ‬y. Trong Ñ‫ۂ‬i s‫ڶ‬ng ngŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng
thành, s‫ ڶ‬lŰ‫ۈ‬ng các k۞ sŰ, lu‫ڒ‬t sŰ, bác sé, nhà buôn, v‫ڐ‬n Ñông Ñ‫ڈ‬o
hšn s‫ ڶ‬h‫ڲ‬c gi‫ڈ‬, nhà khoa h‫ڲ‬c và tri‫ڤ‬t gia. Trong khi giáo d‫ۊ‬c c‫ڌ‬n
ph‫ڊ‬n Ñ‫ڊ‬u làm cho m‫ڲ‬i ngŰ‫ۂ‬i, cho dù ham mê ngh‫ ڦ‬nghi‫ڬ‬p và m‫ۊ‬c
tiêu c‫ی‬a h‫ ڲ‬h‫ ڬ‬tr‫ڲ‬ng m‫ێ‬c nào, cùng chia s‫ ڠ‬trong tinh th‫ڌ‬n c‫ی‬a
 h‫ڲ‬c gi‫ڈ‬, tri‫ڤ‬t gia, hay nhà khoa h‫ڲ‬c, thì không có lý do gì Ñ‫ ڨ‬giáo
d‫ۊ‬c coi tr‫ڲ‬ng m‫ھ‬t thói quen tinh th‫ڌ‬n nào tr‫ھ‬i hšn so v‫ۀ‬i thói
quen kia, và ph‫ڈ‬i ch‫ ی‬Ñ‫ھ‬ng n‫ ڼ‬lۖc làm chuy‫ڨ‬n bi‫ڤ‬n thói quen Ñó
t‫ ې‬ki‫ڨ‬u thۖc hành sang ki‫ڨ‬u lý thuy‫ڤ‬t. Ph‫ڈ‬i chÃng h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng trŰ‫ۂ‬ng
l‫ۀ‬p (nhŰ Ñã nêu ‫ ۄ‬tr.86) c‫ی‬a chúng ta không thiên l‫ڬ‬ch v‫ ڦ‬phía
d‫چ‬y suy nghé tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng, mà vì th‫ ڤ‬t‫ ڴ‬ra b‫ڊ‬t công v‫ۀ‬i Ña s‫ ڶ‬h‫ڲ‬c
sinh? Ph‫ڈ‬i chÃng ý tŰ‫ۄ‬ng v‫ ڦ‬m‫ھ‬t n‫ڦ‬n giáo d‫ۊ‬c “tۖ do” và “nhân
vÃn” thۖc sۖ Ñã quá thiên v‫ ڦ‬vi‫ڬ‬c cho ra lò nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i ch‫ ڮ‬suy
nghé bó h‫ڞ‬p trong chuyên môn do chuyên bi‫ڬ‬t quá m‫ێ‬c trong h‫ڲ‬c
t‫ڒ‬p?
M‫ۊ‬c tiêu M‫ۊ‬c tiêu c‫ی‬a giáo d‫ۊ‬c là Ñem l‫چ‬i sۖ tŰšng tác quân bình gi‫۔‬a
c‫ی‬a giáo
hai ki‫ڨ‬u thái Ñ‫ ھ‬tinh th‫ڌ‬n nói trên, có lŰu tâm thích Ñáng Ñ‫ڤ‬n tính
d‫ۊ‬c là sۖ
thÃng cách m‫ڼ‬i cá nhân sao cho không làm c‫ڈ‬n tr‫ ۄ‬và thui ch‫ھ‬t b‫ڊ‬t kۘ
b‫ږ‬ng Ñ‫ھ‬ng nÃng lۖc nào v‫ڶ‬n dé d‫ڸ‬i dào trong cá nhân Ñó m‫ھ‬t cách tۖ nhiên,
sۖ thi‫ڨ‬n c‫ڒ‬n c‫ی‬a nh‫۔‬ng cá nhân có xu hŰ‫ۀ‬ng m‫چ‬nh m‫ ڢ‬v‫ ڦ‬cái c‫ۊ‬
th‫ ڨ‬càng làm nhu c‫ڌ‬u ÑŰ‫ۈ‬c gi‫ڈ‬i phóng nÃng lۖc tr‫ ۄ‬nên b‫ێ‬c thi‫ڤ‬t.
M‫ڲ‬i cš h‫ھ‬i trong ph‫چ‬m vi nh‫۔‬ng ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng thۖc t‫ ڤ‬c‫ی‬a nh‫۔‬ng cá
nhân ‫ڊ‬y Ñ‫ ڨ‬phát tri‫ڨ‬n óc tò mò và sۖ nh‫چ‬y c‫ڈ‬m v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬
trí tu‫ ڬ‬c‫ڌ‬n ÑŰ‫ۈ‬c n‫ڔ‬m l‫ڊ‬y. Không cŰ‫ۆ‬ng bách thiên hŰ‫ۀ‬ng tۖ
nhiên, thì thiên hŰ‫ۀ‬ng tۖ nhiên ÑŰ‫ۈ‬c m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng. Ð‫ڶ‬i v‫ۀ‬i s‫ ڶ‬ít ngŰ‫ۂ‬i
ham thích nh‫۔‬ng ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng và thu‫ڌ‬n túy trí óc, c‫ڌ‬n có sۖ
kiên nh‫ڐ‬n ch‫ڰ‬u khó Ñ‫ ڨ‬nhân lên cš h‫ھ‬i và nhu c‫ڌ‬u áp d‫ۊ‬ng các ý
tŰ‫ۄ‬ng; Ñ‫ ڨ‬chuy‫ڨ‬n nh‫۔‬ng sۖ th‫ڒ‬t t‫ ې‬hình tŰ‫ۈ‬ng ra thành ngôn ng‫۔‬
cu‫ھ‬c s‫ڶ‬ng và cho nh‫۔‬ng m‫ۊ‬c Ñích cu‫ھ‬c s‫ڶ‬ng. M‫ڼ‬i ngŰ‫ۂ‬i Ñ‫ڦ‬u s‫ۄ‬
h‫۔‬u c‫ ڈ‬hai kh‫ ڈ‬nÃng ‫ڊ‬y, và m‫ڼ‬i cá nhân s‫ ڢ‬tr‫ ۄ‬nên h‫۔‬u ích và
h‫چ‬nh phúc hšn n‫ڤ‬u c‫ ڈ‬hai nÃng lۖc Ñó ÑŰ‫ۈ‬c phát tri‫ڨ‬n trong sۖ
tŰšng tác tho‫ڈ‬i mái và g‫ڌ‬n gĩi v‫ۀ‬i nhau.
 ChŰšng XI
Suy lu‫ڒ‬n kinh nghi‫ڬ‬m và suy lu‫ڒ‬n khoa h‫ڲ‬c

§1. Suy lu‫ڒ‬n Kinh nghi‫ڬ‬m

Suy lu‫ڒ‬n KHÔNG k‫ ڨ‬t‫ۀ‬i sۖ phát tri‫ڨ‬n c‫ی‬a phŰšng pháp khoa h‫ڲ‬c thì
kinh
các suy lu‫ڒ‬n ph‫ ۊ‬thu‫ھ‬c vào nh‫۔‬ng thói quen ÑŰ‫ۈ‬c t‫چ‬o dۖng do
nghi‫ڬ‬m
ph‫ ۊ‬thu‫ھ‬c ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng c‫ی‬a m‫ھ‬t s‫ ڶ‬kinh nghi‫ڬ‬m Ñ‫ڜ‬c thù tۖ chúng không th‫ڨ‬
nh‫۔‬ng thói ÑŰ‫ۈ‬c c‫ڈ‬i biên cho nh‫۔‬ng m‫ۊ‬c Ñích lu‫ڒ‬n lý. NgŰ‫ۂ‬i A nói: “Ngày
quen v‫ڶ‬n
mai có th‫ ڨ‬tr‫ۂ‬i s‫ ڢ‬mŰa.” NgŰ‫ۂ‬i B h‫ڴ‬i: “Sao anh nghé th‫ ”?ڤ‬và
có
ngŰ‫ۂ‬i A tr‫ ڈ‬l‫ۂ‬i: “Vì lúc ch‫ڒ‬p t‫ڶ‬i tr‫ۂ‬i r‫ڊ‬t s‫ڌ‬m sì.” Khi ngŰ‫ۂ‬i B h‫ڴ‬i:
“Vi‫ڬ‬c Ñó can h‫ ڬ‬gì?”, ngŰ‫ۂ‬i A Ñáp tr‫ڈ‬: “Tôi không rõ, nhŰng tr‫ۂ‬i
thŰ‫ۂ‬ng hay mŰa khi chi‫ڦ‬u nhá nhem có mây nhŰ th‫ڤ‬.” NgŰ‫ۂ‬i A
không hi‫ڨ‬u ÑŰ‫ۈ‬c có m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬nào gi‫۔‬a bi‫ڨ‬u hi‫ڬ‬n b‫ڌ‬u tr‫ۂ‬i v‫ۀ‬i
cšn mŰa Ñang kéo Ñ‫ڤ‬n; anh ta không nh‫ڒ‬n ra sۖ n‫ڶ‬i li‫ڦ‬n nào trong
b‫ڈ‬n thân các sۖ vi‫ڬ‬c – nhŰ chúng ta v‫ڐ‬n thŰ‫ۂ‬ng nói là không nhìn
ra nguyên lý hay nguyên t‫ڔ‬c nào. Do nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n Ñó thŰ‫ۂ‬ng
x‫ڈ‬y ra cùng nhau, anh ta ch‫ ڮ‬Ñšn gi‫ڈ‬n g‫ڔ‬n k‫ڤ‬t chúng l‫چ‬i Ñ‫ ڨ‬r‫ڸ‬i khi
trông th‫ڊ‬y cái này thì anh ta nghé t‫ۀ‬i cái kia. Cái này g‫ۈ‬i ra cái
kia, hay là ÑŰ‫ۈ‬c liên k‫ڤ‬t v‫ۀ‬i cái kia. M‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i có th‫ ڨ‬tin tŰ‫ۄ‬ng
ngày mai tr‫ۂ‬i s‫ ڢ‬mŰa b‫ۄ‬i vì anh ta Ñã ngó xem phong vĩ k‫;ڤ‬
nhŰng n‫ڤ‬u trong Ñ‫ڌ‬u anh ta không có khái ni‫ڬ‬m gì v‫ ڦ‬m‫ڶ‬i liên h‫ڬ‬
gi‫۔‬a chi‫ڦ‬u cao c‫ھ‬t th‫ی‬y ngân (ho‫ڜ‬c v‫ ڰ‬trí c‫ی‬a m‫ھ‬t ch‫ ڮ‬báo d‫ڰ‬ch
chuy‫ڨ‬n thÃng giáng do sۖ nâng lên h‫ چ‬xu‫ڶ‬ng c‫ی‬a nó) v‫ۀ‬i các m‫ێ‬c
áp su‫ڊ‬t khí quy‫ڨ‬n khác nhau, và làm th‫ ڤ‬nào Ñ‫ ڨ‬nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u này
Ñ‫ڤ‬n lŰ‫ۈ‬t nó có m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬v‫ۀ‬i Ñ‫ڎ ھ‬m trong không khí, khi Ñó sۖ
 tin tŰ‫ۄ‬ng c‫ی‬a anh ta là thu‫ڌ‬n túy thۖc nghi‫ڬ‬m. Khi con ngŰ‫ۂ‬i còn
‫ ۄ‬gi‫۔‬a thiên nhiên và ki‫ڤ‬m s‫ڶ‬ng b‫ږ‬ng sÃn b‫ڔ‬n, b‫ڔ‬t cá hay chÃn
th‫ڈ‬, vi‫ڬ‬c dò bi‫ڤ‬t ÑŰ‫ۈ‬c các tín hi‫ڬ‬u hay ch‫ ڮ‬báo v‫ ڦ‬sۖ thay Ñ‫ں‬i th‫ۂ‬i
ti‫ڤ‬t là h‫ڤ‬t s‫ێ‬c h‫ ڬ‬tr‫ڲ‬ng. M‫ھ‬t t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p các thành ng‫ ۔‬và châm ngôn
ÑŰ‫ۈ‬c t‫چ‬o ra t‫ ې‬Ñó, chi‫ڤ‬m ph‫ڌ‬n Ñáng k‫ ڨ‬trong vÃn hóa dân gian
truy‫ڦ‬n th‫ڶ‬ng. NhŰng ch‫ې‬ng nào ta chŰa thông hi‫ڨ‬u t‫چ‬i sao và th‫ڤ‬
nào mà nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh làm thành tín hi‫ڬ‬u, khi Ñó sۖ lo
xa và linh tính v‫ ڦ‬th‫ۂ‬i ti‫ڤ‬t v‫ڐ‬n ch‫ ڮ‬dۖa vào nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t h‫ۈ‬p l‫ڜ‬p Ñi
l‫ڜ‬p l‫چ‬i gi‫۔‬a các sۖ ki‫ڬ‬n, ni‫ڦ‬m tin vào th‫ۂ‬i ti‫ڤ‬t v‫ڐ‬n còn hoàn toàn
dۖa vào quan sát kinh nghi‫ڬ‬m.
L‫ڶ‬i suy Cĩng v‫ۀ‬i cách th‫ێ‬c g‫ڌ‬n nhŰ v‫ڒ‬y, nh‫۔‬ng nhà thông thái ‫ۄ‬
nghé này
phŰšng Ðông h‫ڲ‬c ÑŰ‫ۈ‬c cách dۖ báo, v‫ۀ‬i sۖ chính xác Ñáng k‫ڨ‬, v‫ڦ‬
t‫ ڴ‬ra khá
‫ں‬n th‫ڴ‬a v‫ ڰ‬trí theo chu kۘ c‫ی‬a các hành tinh, m‫ڜ‬t tr‫ۂ‬i và m‫ڜ‬t trÃng, và dۖ
trong Ñoán th‫ۂ‬i Ñi‫ڨ‬m các hi‫ڬ‬n tŰ‫ۈ‬ng che khu‫ڊ‬t (nh‫ڒ‬t thۖc, nguy‫ڬ‬t thۖc),
nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n
mà không có hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t chút nào v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng nguyên lý chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng
Ñ‫ ڦ‬nh‫ڊ‬t
Ñ‫ڰ‬nh c‫ی‬a các thiên th‫ – ڨ‬t‫ێ‬c là, không có ý ni‫ڬ‬m nào v‫ ڦ‬sۖ li‫ڦ‬n m‫چ‬ch
t‫ڸ‬n t‫چ‬i trong b‫ڈ‬n thân các sۖ ki‫ڬ‬n. H‫ ڲ‬h‫ڲ‬c ÑŰ‫ۈ‬c qua nh‫۔‬ng quan
sát l‫ڜ‬p Ñi l‫ڜ‬p l‫چ‬i v‫ ڦ‬sۖ vi‫ڬ‬c x‫ڈ‬y ra theo m‫ھ‬t cách th‫ێ‬c nhŰ th‫ ڤ‬nào
Ñó. Cho t‫ۀ‬i g‫ڌ‬n Ñây, nh‫۔‬ng chân lý trong ngành y h‫ڌ‬u nhŰ cĩng ‫ۄ‬
trong tình tr‫چ‬ng nhŰ v‫ڒ‬y. Kinh nghi‫ڬ‬m cho hay “v‫ ڦ‬Ñ‫چ‬i th‫”ڨ‬, “v‫ڦ‬
nguyên t‫ڔ‬c”, “Ñ‫چ‬i khái hay nói chung”, nh‫۔‬ng bi‫ڬ‬n pháp nào Ñó
kéo theo nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh m‫ھ‬t khi các tri‫ڬ‬u ch‫ێ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c
ÑŰa ra. Ni‫ڦ‬m tin c‫ی‬a chúng ta vào b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t con ngŰ‫ۂ‬i v‫ۀ‬i tŰ cách
nh‫۔‬ng cá nhân (tâm lý h‫ڲ‬c) và v‫ۀ‬i tŰ cách nh‫۔‬ng Ñám Ñông (xã
h‫ھ‬i h‫ڲ‬c) nói chung và ch‫ ی‬y‫ڤ‬u v‫ڐ‬n thu‫ھ‬c lo‫چ‬i kinh nghi‫ڬ‬m thu‫ڌ‬n
túy. Ngay th‫ڒ‬m chí trong môn Hình h‫ڲ‬c, mà t‫ۀ‬i nay v‫ڐ‬n thŰ‫ۂ‬ng
 ÑŰ‫ۈ‬c xem là khoa h‫ڲ‬c thu‫ڌ‬n lý Ñi‫ڨ‬n hình, ban Ñ‫ڌ‬u ÑŰ‫ۈ‬c ngŰ‫ۂ‬i Ai
C‫ڒ‬p dۖng nên b‫ږ‬ng cách tích lĩy các quan sát Ñã ÑŰ‫ۈ‬c ghi chép
l‫چ‬i v‫ ڦ‬phŰšng pháp Ño Ñ‫چ‬c nh‫۔‬ng th‫ے‬a Ñ‫ڊ‬t; và sau Ñó ÑŰ‫ۈ‬c ngŰ‫ۂ‬i
Hy L‫چ‬p t‫ې‬ng bŰ‫ۀ‬c mang l‫چ‬i cho nó m‫ھ‬t hình th‫ێ‬c khoa h‫ڲ‬c.

L‫ڶ‬i suy lu‫ڒ‬n kinh nghi‫ڬ‬m thu‫ڌ‬n túy có nh‫۔‬ng b‫ڊ‬t l‫ۈ‬i r‫ڊ‬t d‫ڪ‬
nh‫ڒ‬n ra.
nhŰng d‫ڪ‬ 1. Trong khi nhi‫ڦ‬u k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n Ñúc k‫ڤ‬t t‫ ې‬kinh nghi‫ڬ‬m, v‫ ڦ‬Ñ‫چ‬i
d‫ڐ‬n t‫ۀ‬i
th‫ڨ‬, là Ñúng; trong khi chúng Ñúng ‫ ۄ‬m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬Ñ‫ ی‬Ñ‫ ڨ‬mang l‫چ‬i l‫ۈ‬i
nh‫۔‬ng sۖ
tin tŰ‫ۄ‬ng ích l‫ۀ‬n lao trong cu‫ھ‬c s‫ڶ‬ng; trong khi linh tính c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i Ñi bi‫ڨ‬n
sai l‫ڌ‬m hay ngŰ‫ۂ‬i Ñi sÃn dày d‫چ‬n có th‫ ڨ‬chính xác hšn, trong m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬gi‫ۀ‬i
h‫چ‬n nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh, so v‫ۀ‬i nhà khoa h‫ڲ‬c hoàn toàn dۖa vào nh‫۔‬ng
quan sát và th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m khoa h‫ڲ‬c; trong khi thۖc ra, nh‫۔‬ng quan
sát và ghi chép mang tính kinh nghi‫ڬ‬m cung c‫ڊ‬p v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u thô s‫ڶ‬ng
cho tri th‫ێ‬c khoa h‫ڲ‬c, song phŰšng pháp thۖc nghi‫ڬ‬m không có
cách nào phân bi‫ڬ‬t n‫ں‬i Ñâu là nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n Ñúng hay sai. Do Ñó,
nó ch‫ڰ‬u lãnh trách nhi‫ڬ‬m v‫ ڦ‬vô s‫ ڶ‬ni‫ڦ‬m tin sai l‫ڌ‬m. Nói theo thu‫ڒ‬t
ng‫ ۔‬chuyên môn v‫ ڦ‬m‫ھ‬t trong nh‫۔‬ng sai l‫ڌ‬m ph‫ ں‬bi‫ڤ‬n nh‫ڊ‬t có câu
post hoc, ergo propter hoc*; ni‫ڦ‬m tin r‫ږ‬ng vì l‫ ڢ‬cái này x‫ڈ‬y t‫ۀ‬i
sau cái kia, nó x‫ڈ‬y ra do b‫ۄ‬i cái kia. Lúc này sۖ ng‫ۊ‬y bi‫ڬ‬n c‫ی‬a
phŰšng pháp sinh Ñ‫ھ‬ng cho các k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n kinh nghi‫ڬ‬m, ngay c‫ڈ‬
khi chúng là Ñúng – cái Ñúng ÑŰ‫ۈ‬c Ñem l‫چ‬i t‫ ې‬sۖ may r‫ی‬i ch‫ژ‬ng
khác là bao so v‫ۀ‬i cái Ñúng ÑŰ‫ۈ‬c Ñem l‫چ‬i t‫ ې‬phŰšng pháp. Nên
tr‫ڸ‬ng khoai tây khi trÃng khuy‫ڤ‬t, ngŰ‫ۂ‬i vùng bi‫ڨ‬n sinh ra khi th‫ی‬y
tri‫ڦ‬u dâng và ch‫ڤ‬t Ñi khi th‫ی‬y tri‫ڦ‬u rút, sao bÃng là Ñi‫ڦ‬m báo hi‫ڨ‬m
h‫ڲ‬a, gŰšng v‫ ۆ‬Ñi li‫ڦ‬n v‫ۀ‬i v‫ڒ‬n r‫ی‬i, thu‫ڶ‬c gia truy‫ڦ‬n thì ch‫۔‬a ÑŰ‫ۈ‬c
b‫ڬ‬nh – có th‫ ڨ‬li‫ڬ‬t kê vô vàn nh‫۔‬ng m‫ڬ‬nh Ñ‫ ڦ‬nhŰ th‫ڤ‬, chúng dۖa
 trên sۖ trùng h‫ۈ‬p và sۖ liên k‫ڤ‬t Ñã ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ێ‬ng nghi‫ڬ‬m. Hšn n‫۔‬a,
nh‫۔‬ng thói quen Ñón Ñ‫ۈ‬i và tin tŰ‫ۄ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c hình thành theo cách
khác hšn so v‫ۀ‬i ch‫ ڮ‬thông qua m‫ھ‬t s‫ ڶ‬trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p tŰšng Ñ‫ڸ‬ng l‫ڜ‬p
Ñi l‫ڜ‬p l‫چ‬i.
và không 2. Càng có nhi‫ڦ‬u trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p Ñã qua ki‫ڨ‬m nghi‫ڬ‬m, càng Ñi sâu
giúp cho ta
soi xét nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p Ñó thì Ñ‫ ھ‬tin c‫ڒ‬y vào m‫ھ‬t liên k‫ڤ‬t vénh
tÃng
cŰ‫ۂ‬ng kh‫ڈ‬ vi‫ڪ‬n Ñóng vai trò nhŰ là b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng cho sۖ k‫ڤ‬t n‫ڶ‬i gi‫۔‬a b‫ڈ‬n thân
nÃng các sۖ vi‫ڬ‬c v‫ۀ‬i nhau càng ÑŰ‫ۈ‬c gia tÃng. Ða s‫ ڶ‬nh‫۔‬ng ni‫ڦ‬m tin
ÑŰšng
quan tr‫ڲ‬ng nh‫ڊ‬t c‫ی‬a chúng ta v‫ڐ‬n ch‫ ڮ‬có m‫ڼ‬i m‫ھ‬t sۖ b‫ڈ‬o Ñ‫ڈ‬m ki‫ڨ‬u
Ñ‫ڌ‬u v‫ۀ‬i cái
m‫ۀ‬i l‫چ‬ này. Song không ai có th‫ ڨ‬Ñoán ch‫ڔ‬c v‫ ڦ‬m‫ھ‬t nguyên nhân nh‫ڊ‬t
thi‫ڤ‬t cho tu‫ں‬i già và cái ch‫ڤ‬t – Ñi‫ڦ‬u ai cĩng nghi‫ڬ‬m th‫ڊ‬y là Ñi‫ڦ‬u
ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n nh‫ڊ‬t trong m‫ڲ‬i dۖ Ñoán. NhŰng ngay c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng ni‫ڦ‬m
tin Ñáng tin nh‫ڊ‬t lo‫چ‬i này cĩng Ñ‫ڦ‬u vô tác d‫ۊ‬ng khi chúng ph‫ڈ‬i Ñ‫ڶ‬i
m‫ڜ‬t v‫ۀ‬i cái m‫ۀ‬i l‫چ‬. Vì l‫ ڢ‬khi chúng dۖa trên nh‫۔‬ng sۖ Ñ‫ڸ‬ng nh‫ڊ‬t
Ñã x‫ڈ‬y ra, chúng không Ñem l‫چ‬i tác d‫ۊ‬ng gì khi kinh nghi‫ڬ‬m ti‫ڤ‬p
theo vŰ‫ۈ‬t ra kh‫ڴ‬i chu‫ڎ‬n mۖc c‫ی‬a m‫ھ‬t sۖ ki‫ڬ‬n xa xŰa hay m‫ھ‬t thói
quen ti‫ڦ‬n Ñ‫ڰ‬nh. Suy lu‫ڒ‬n kinh nghi‫ڬ‬m Ñi theo nh‫۔‬ng l‫ڶ‬i rãnh sáo
mòn mà phong t‫ۊ‬c lŰu l‫چ‬i, và khi nh‫۔‬ng l‫ڶ‬i h‫ږ‬n này bi‫ڤ‬n m‫ڊ‬t thì
nó không có d‫ڊ‬u v‫ڤ‬t gì Ñ‫ ڨ‬nŰšng theo. Khía c‫چ‬nh này c‫ی‬a v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬
quan tr‫ڲ‬ng t‫ۀ‬i m‫ێ‬c chính t‫چ‬i Ñây Clifford Ñã phát hi‫ڬ‬n ra sۖ khác
nhau gi‫۔‬a k۞ nÃng thông thŰ‫ۂ‬ng v‫ۀ‬i suy lu‫ڒ‬n khoa h‫ڲ‬c. “K۞ nÃng
cho phép m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i ÑŰšng Ñ‫ڌ‬u v‫ۀ‬i cùng nh‫۔‬ng tình hu‫ڶ‬ng quen
thu‫ھ‬c Ñã g‫ڜ‬p t‫ ې‬trŰ‫ۀ‬c, suy lu‫ڒ‬n khoa h‫ڲ‬c giúp anh ta có kh‫ ڈ‬nÃng
ÑŰšng Ñ‫ڌ‬u v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng tình hu‫ڶ‬ng khác nhau mà anh ta chŰa t‫ې‬ng
g‫ڜ‬p bao gi‫”ۂ‬. Và ông cĩng Ñi Ñ‫ڤ‬n Ñ‫ڰ‬nh nghéa cho suy lu‫ڒ‬n khoa
h‫ڲ‬c, Ñó là “sۖ áp d‫ۊ‬ng nh‫۔‬ng kinh nghi‫ڬ‬m cĩ vào nh‫۔‬ng tình th‫ڤ‬
 m‫ۀ‬i”.
và d‫ڐ‬n t‫ۀ‬i 3. Chúng ta v‫ڐ‬n chŰa ti‫ڤ‬p xúc v‫ۀ‬i Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m gây tác h‫چ‬i nh‫ڊ‬t
sۖ lŰ‫ۂ‬i
c‫ی‬a phŰšng pháp kinh nghi‫ڬ‬m. Sۖ trì tr‫ ڬ‬tinh th‫ڌ‬n, sۖ lŰ‫ۂ‬i bi‫ڤ‬ng,
bi‫ڤ‬ng cĩng
nhŰ thói thói b‫ڈ‬o th‫ ی‬không suy xét, là nh‫۔‬ng cái Ñ‫ڸ‬ng hành v‫ۀ‬i nó. Tác
k‫ ڠ‬c‫ڈ‬ Ñ‫ھ‬ng t‫ں‬ng th‫ ڨ‬c‫ی‬a nó lên thái Ñ‫ ھ‬tâm trí còn nghiêm tr‫ڲ‬ng hšn so
v‫ۀ‬i ngay c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬sai l‫ڌ‬m mà nó Ñi Ñ‫ڤ‬n. B‫ڊ‬t c‫ێ‬
nši nào vi‫ڬ‬c hình thành các suy lu‫ڒ‬n ch‫ ی‬y‫ڤ‬u dۖa vào nh‫۔‬ng liên
k‫ڤ‬t quan sát trong quá kh‫ێ‬, thì nh‫۔‬ng b‫ڊ‬t Ñ‫ڸ‬ng v‫ۀ‬i tr‫ڒ‬t tۖ thông
thŰ‫ۂ‬ng b‫ ڰ‬né tránh còn nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬có xác nh‫ڒ‬n ÑŰ‫ۈ‬c khu‫ڤ‬ch
Ñ‫چ‬i. Vì trí óc theo l‫ ڢ‬tۖ nhiên Ñòi h‫ڴ‬i m‫ھ‬t nguyên t‫ڔ‬c v‫ ڦ‬tính liên
t‫ۊ‬c, m‫ھ‬t sۖ liên k‫ڤ‬t nào Ñó gi‫۔‬a nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n và nguyên nhân
r‫ۂ‬i r‫چ‬c, nên ngŰ‫ۂ‬i ta c‫ ڶ‬tình t‫چ‬o ra nó nh‫ږ‬m vào m‫ۊ‬c Ñích Ñó.
Nh‫۔‬ng l‫ۂ‬i gi‫ڈ‬i thích không tŰ‫ۄ‬ng và th‫ڌ‬n bí ÑŰ‫ۈ‬c vi‫ڬ‬n d‫ڐ‬n nh‫ږ‬m
b‫ ں‬khuy‫ڤ‬t nh‫۔‬ng liên k‫ڤ‬t còn thi‫ڤ‬u, cái bšm hút ÑŰ‫ۈ‬c nŰ‫ۀ‬c vì tۖ
nhiên ghê s‫ ۈ‬chân không; thu‫ڶ‬c phi‫ڬ‬n làm cho ngŰ‫ۂ‬i ta bu‫ڸ‬n ng‫ی‬
vì có tác d‫ۊ‬ng gây nghi‫ڬ‬n; chúng ta h‫ڸ‬i tŰ‫ۄ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c m‫ھ‬t sۖ vi‫ڬ‬c
trong quá kh‫ ێ‬do chúng ta có kh‫ ڈ‬nÃng ghi nh‫ۀ‬. Trong l‫ڰ‬ch s‫ے‬
phát tri‫ڨ‬n tri th‫ێ‬c nhân lo‫چ‬i, nh‫۔‬ng câu chuy‫ڬ‬n h‫ڤ‬t s‫ێ‬c hoang
ÑŰ‫ۂ‬ng song hành v‫ۀ‬i giai Ño‫چ‬n Ñ‫ڌ‬u c‫ی‬a ch‫ ی‬nghéa kinh nghi‫ڬ‬m;
trong khi “nh‫۔‬ng sۖ th‫ڒ‬t ‫ڎ‬n gi‫ڊ‬u” và “nh‫۔‬ng s‫ێ‬c m‫چ‬nh sâu xa”
Ñánh d‫ڊ‬u cho giai Ño‫چ‬n th‫ ێ‬hai. Tۖ b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t, nh‫۔‬ng “nguyên
nhân” này Ñã vŰ‫ۈ‬t kh‫ڴ‬i sۖ quan sát nên giá tr‫ ڰ‬gi‫ڈ‬i thích c‫ی‬a
chúng chŰa th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c xác nh‫ڒ‬n hay b‫ ڰ‬ch‫ڶ‬i b‫ ڴ‬b‫ږ‬ng nh‫۔‬ng quan
sát ho‫ڜ‬c kinh nghi‫ڬ‬m xa hšn. Do v‫ڒ‬y mà ni‫ڦ‬m tin ‫ ۄ‬chúng tr‫ ۄ‬nên
hoàn toàn mang tính lŰu truy‫ڦ‬n. Chúng thúc Ñ‫ڎ‬y nh‫۔‬ng lu‫ڒ‬n
thuy‫ڤ‬t tr‫ ۄ‬thành tín Ñi‫ڦ‬u ÑŰ‫ۈ‬c Ãn sâu và lŰu truy‫ڦ‬n; còn sۖ tra v‫ڊ‬n
 và ph‫ڈ‬n tŰ sâu hšn thۖc sۖ b‫ ڰ‬bóp ngh‫ڞ‬t.
và d‫ڐ‬n t‫ڶ‬i Nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i ho‫ڜ‬c nhóm ngŰ‫ۂ‬i nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh tr‫ ۄ‬thành nh‫۔‬ng
thói giáo
ngŰ‫ۂ‬i lính canh ho‫ڜ‬c liên l‫چ‬c viên – ngŰ‫ۂ‬i truy‫ڦ‬n d‫چ‬y – c‫ی‬a
Ñi‫ڦ‬u
nh‫۔‬ng lu‫ڒ‬n thuy‫ڤ‬t chính th‫ڶ‬ng. Ch‫ڊ‬t v‫ڊ‬n ni‫ڦ‬m tin c‫ی‬a h‫ ڲ‬là ch‫ڊ‬t
v‫ڊ‬n ch‫ ی‬quy‫ڦ‬n c‫ی‬a h‫ ;ڲ‬ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n nh‫۔‬ng ni‫ڦ‬m tin ‫ڊ‬y là b‫ږ‬ng
ch‫ێ‬ng cho sۖ trung thành v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng quy‫ڦ‬n lۖc trong Ñó, Ñ‫ڸ‬ng
th‫ۂ‬i cĩng là b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng c‫ی‬a tinh th‫ڌ‬n công dân. Sۖ th‫ ۊ‬Ñ‫ھ‬ng, d‫ڪ‬
b‫ڈ‬o, tuân ph‫ۊ‬c tr‫ ۄ‬thành nh‫۔‬ng Ñ‫ێ‬c tính trí tu‫ ڬ‬trên h‫ڤ‬t. Nh‫۔‬ng sۖ
vi‫ڬ‬c và sۖ ki‫ڬ‬n b‫ھ‬c l‫ ھ‬s‫ێ‬c sáng t‫چ‬o và sۖ Ña d‫چ‬ng b‫ ڰ‬coi nh‫ڞ‬, ho‫ڜ‬c
b‫ ڰ‬c‫ڔ‬t g‫ڲ‬t xén t‫ڮ‬a t‫ۀ‬i khi nào nó v‫ې‬a v‫ڜ‬n v‫ۀ‬i lý tŰ‫ۄ‬ng cào b‫ږ‬ng
c‫ی‬a ni‫ڦ‬m tin theo thói quen. Tra v‫ڊ‬n và nghi ng‫ ۂ‬b‫ ڰ‬làm cho b‫ڜ‬t
ti‫ڤ‬ng b‫ږ‬ng vi‫ڬ‬c trích d‫ڐ‬n nh‫۔‬ng nguyên lý xŰa cĩ ho‫ڜ‬c d‫ڐ‬n ra vô
s‫ ڶ‬nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p v‫ڜ‬t vãnh và không ÑŰ‫ۈ‬c sàng l‫ڲ‬c. Thái Ñ‫ھ‬
này c‫ی‬a tâm trí sinh ra thói không Űa thay Ñ‫ں‬i, và r‫ڸ‬i sۖ cÃm ghét
cái m‫ۀ‬i l‫ چ‬s‫ ڢ‬gây tai h‫ڲ‬a cho sۖ ti‫ڤ‬n b‫ھ‬. Cái gì có v‫ ڠ‬không phù
h‫ۈ‬p v‫ۀ‬i b‫ ھ‬quy t‫ڔ‬c Ñã thi‫ڤ‬t l‫ڒ‬p thì b‫ ڰ‬g‫چ‬t ra ngoài; nh‫۔‬ng ai có
nh‫۔‬ng khám phá m‫ۀ‬i m‫ ڠ‬tr‫ ۄ‬thành Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng ng‫ ۂ‬vۖc, th‫ڒ‬m chí
ngŰ‫ۈ‬c Ñãi. Nh‫۔‬ng ni‫ڦ‬m tin có l‫ ڢ‬ban Ñ‫ڌ‬u là s‫ڈ‬n ph‫ڎ‬m c‫ی‬a nh‫۔‬ng
quan sát tŰšng Ñ‫ڶ‬i c‫ڎ‬n th‫ڒ‬n và khoáng Ñ‫چ‬t b‫ ڰ‬Ñúc thành khuôn
m‫ڐ‬u c‫ ڶ‬Ñ‫ڰ‬nh và nh‫۔‬ng lu‫ڒ‬n thuy‫ڤ‬t bán tín bán nghi ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڊ‬p
thu‫ڒ‬n ch‫ ڮ‬Ñšn gi‫ڈ‬n do áp Ñ‫ڜ‬t b‫ۄ‬i quy‫ڦ‬n lۖc, r‫ڸ‬i b‫ ڰ‬tr‫ھ‬n l‫ڐ‬n v‫ۀ‬i
nh‫۔‬ng quan ni‫ڬ‬m không tŰ‫ۄ‬ng ng‫ڐ‬u nhiên ÑŰ‫ۈ‬c nhà ÑŰšng c‫ۊ‬c
ch‫ڊ‬p thu‫ڒ‬n.

§2. PhŰšng pháp Khoa h‫ڲ‬c

Suy lu‫ڒ‬n Ð‫ڶ‬i l‫چ‬i v‫ۀ‬i phŰšng pháp kinh nghi‫ڬ‬m là phŰšng pháp khoa
 khoa h‫ڲ‬c h‫ڲ‬c. PhŰšng pháp khoa h‫ڲ‬c thay th‫ ڤ‬liên k‫ڤ‬t l‫ڜ‬p Ñi l‫ڜ‬p l‫چ‬i hay
phân tích
vi‫ڬ‬c trùng l‫ڜ‬p c‫ی‬a nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n riêng r‫ ڢ‬b‫ږ‬ng sۖ khám phá ra
trŰ‫ۂ‬ng
h‫ۈ‬p hi‫ڬ‬n m‫ھ‬t sۖ ki‫ڬ‬n t‫ں‬ng quát Ñšn nh‫ڊ‬t, và thۖc hi‫ڬ‬n sۖ thay th‫ ڤ‬này b‫ږ‬ng
t‫چ‬i cách chia c‫ڔ‬t nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n thô tháp hay nguyên sš c‫ی‬a quan sát
ra thành m‫ھ‬t s‫ ڶ‬quá trình chi li hšn mà nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c chŰa trۖc ti‫ڤ‬p
ti‫ڤ‬p c‫ڒ‬n ÑŰ‫ۈ‬c.
Minh h‫ڲ‬a N‫ڤ‬u m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i bình thŰ‫ۂ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c h‫ڴ‬i t‫چ‬i sao khi kh‫ۄ‬i Ñ‫ھ‬ng
qua ví d‫ۊ‬
m‫ھ‬t chi‫ڤ‬c máy bšm thông thŰ‫ۂ‬ng thì nŰ‫ۀ‬c trong b‫ڸ‬n ch‫ێ‬a ÑŰ‫ۈ‬c
v‫ ڦ‬lۖc hút
cho Ñ‫ڎ‬y lên, anh ta s‫ ڢ‬l‫ڒ‬p t‫ێ‬c tr‫ ڈ‬l‫ۂ‬i “Do lۖc hút.” Lۖc hút ‫ ۄ‬Ñây ÑŰ‫ۈ‬c
phŰšng xem nhŰ m‫ھ‬t lۖc gi‫ڶ‬ng s‫ێ‬c nóng hay áp su‫ڊ‬t. N‫ڤ‬u m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i nhŰ
pháp thۖc
v‫ڒ‬y Ñ‫ێ‬ng trŰ‫ۀ‬c sۖ vi‫ڬ‬c nŰ‫ۀ‬c ch‫ ڮ‬dâng lên ÑŰ‫ۈ‬c kho‫ڈ‬ng ba mŰši
nghi‫ڬ‬m
ba feet qua cái bšm, anh ta d‫ ڪ‬dàng gi‫ڈ‬i quy‫ڤ‬t ÑŰ‫ۈ‬c bài toán Ñ‫ڜ‬t
ra dۖa vào ch‫ ڼ‬nh‫۔‬ng lۖc khác nhau có cŰ‫ۂ‬ng Ñ‫ ھ‬khác nhau và
cu‫ڶ‬i cùng Ñ‫چ‬t Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t gi‫ۀ‬i h‫چ‬n nào Ñ‫ڊ‬y t‫چ‬i Ñó chúng thôi tác
d‫ۊ‬ng. Nh‫۔‬ng khác bi‫ڬ‬t khi thay Ñ‫ں‬i Ñ‫ ھ‬cao so v‫ۀ‬i mۖc nŰ‫ۀ‬c bi‫ڨ‬n
c‫ی‬a chi‫ڦ‬u cao t‫ڶ‬i Ña mà c‫ھ‬t nŰ‫ۀ‬c có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c bšm lên thì ho‫ڜ‬c là
không ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ ڨ‬ý Ñ‫ڤ‬n, ho‫ڜ‬c n‫ڤ‬u có ÑŰ‫ۈ‬c lŰu ý thì cĩng b‫ ڰ‬g‫چ‬t kh‫ڴ‬i
Ñ‫ڌ‬u óc nhŰ th‫ ڨ‬Ñó ch‫ ڮ‬là m‫ھ‬t trong muôn vàn Ñi‫ڦ‬u kì l‫ چ‬trong
thiên nhiên gây kích thích trí tò mò.
cho Gi‫ ۂ‬là lúc nhà khoa h‫ڲ‬c vŰ‫ۈ‬t lên b‫ږ‬ng cách gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh Ñi‫ڦ‬u gì
phŰšng
trong m‫ڔ‬t nhìn là m‫ھ‬t sۖ vi‫ڬ‬c Ñšn nh‫ڊ‬t tr‫ڲ‬n v‫ڞ‬n thì trong thۖc t‫ڤ‬
pháp khoa
h‫ڲ‬c l‫چ‬i r‫ڊ‬t ph‫ێ‬c t‫چ‬p. Anh ta do Ñó c‫ ڶ‬g‫ڔ‬ng, chia c‫ڔ‬t sۖ ki‫ڬ‬n Ñšn nh‫ڊ‬t
nŰ‫ۀ‬c-dâng-lên-trong-‫ڶ‬ng thành m‫ھ‬t s‫ ڶ‬các sۖ ki‫ڬ‬n nh‫ ڴ‬l‫ڠ‬.
PhŰšng pháp tri‫ڨ‬n khai c‫ی‬a anh ta là thông qua vi‫ڬ‬c làm thay Ñ‫ں‬i
t‫ې‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n m‫ھ‬t càng nhi‫ڦ‬u càng t‫ڶ‬t r‫ڸ‬i theo dõi xem Ñi‫ڦ‬u gì
x‫ڈ‬y ra khi có m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n b‫ ڰ‬tŰ‫ۀ‬c b‫ڴ‬.
Dۖa vào Có hai phŰšng pháp Ñ‫ ڨ‬làm thay Ñ‫ں‬i các Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n.* PhŰšng
nh‫۔‬ng
pháp th‫ ێ‬nh‫ڊ‬t là sۖ n‫ۀ‬i r‫ھ‬ng c‫ی‬a phŰšng pháp quan sát thۖc
khác bi‫ڬ‬t
nghi‫ڬ‬m, c‫ڶ‬t lõi c‫ی‬a phŰšng pháp này n‫ږ‬m ‫ ۄ‬vi‫ڬ‬c so sánh m‫ھ‬t
cách c‫ڎ‬n tr‫ڲ‬ng các k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬t‫ ې‬m‫ھ‬t lŰ‫ۈ‬ng l‫ۀ‬n quan sát Ñã x‫ڈ‬y ra
m‫ھ‬t cách ng‫ڐ‬u nhiên trong nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n khác nhau. Sۖ khác
nhau c‫ی‬a chi‫ڦ‬u cao c‫ھ‬t nŰ‫ۀ‬c t‫چ‬i nh‫۔‬ng cao Ñ‫ ھ‬khác nhau so v‫ۀ‬i
mۖc nŰ‫ۀ‬c bi‫ڨ‬n, cĩng nhŰ sۖ ng‫ې‬ng tÃng hoàn toàn khi Ñ‫ ھ‬dâng
c‫ی‬a c‫ھ‬t nŰ‫ۀ‬c vŰ‫ۈ‬t quá ba mŰši ba feet, k‫ ڨ‬c‫ ڈ‬trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p ngang
mۖc nŰ‫ۀ‬c bi‫ڨ‬n, ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڊ‬n m‫چ‬nh thay vì b‫ ڰ‬l‫ڎ‬n tránh. M‫ۊ‬c Ñích ‫ۄ‬
Ñây nh‫ږ‬m tìm ra nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n Ñ‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t nào Ñã có m‫ڜ‬t khi hi‫ڬ‬u
‫ێ‬ng x‫ڈ‬y ra và Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n nào v‫ڔ‬ng bóng khi hi‫ڬ‬u ‫ێ‬ng không x‫ڈ‬y
ra. Nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n Ñ‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t này sau Ñó ÑŰ‫ۈ‬c th‫ ڤ‬ch‫ ڼ‬cho sۖ ki‫ڬ‬n
tr‫ڲ‬n v‫ڞ‬n, ho‫ڜ‬c ÑŰ‫ۈ‬c xem là nguyên lý c‫ی‬a nó – t‫ێ‬c là chìa khóa
Ñ‫ ڨ‬thông hi‫ڨ‬u sۖ ki‫ڬ‬n.
và t‫چ‬o ra Tuy nhiên, phŰšng pháp phân tích thông qua so sánh các
nh‫۔‬ng
khác bi‫ڬ‬t
trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p ÑŰa l‫چ‬i m‫ھ‬t b‫ڊ‬t l‫ۈ‬i nghiêm tr‫ڲ‬ng; nó không có nghéa
lý gì ch‫ې‬ng nào nó thu th‫ڒ‬p Ñ‫ ی‬s‫ ڶ‬lŰ‫ۈ‬ng nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh các tình hu‫ڶ‬ng
Ña d‫چ‬ng, và ngay c‫ ڈ‬khi Ñã có trong tay nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p khác
nhau, v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬là có th‫ ڨ‬Ñi Ñ‫ڤ‬n ch‫ ڼ‬xét xem ph‫ڈ‬i chÃng chúng ch‫ڮ‬
khác nhau trong nh‫۔‬ng khía c‫چ‬nh mà t‫چ‬i Ñó chúng c‫ڌ‬n cho th‫ڊ‬y sۖ
khác bi‫ڬ‬t Ñ‫ ڨ‬làm sáng t‫ ڴ‬v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬Ñang xem xét hay không. PhŰšng
pháp này th‫ ۊ‬Ñ‫ھ‬ng và l‫ ڬ‬thu‫ھ‬c vào may r‫ی‬i bên ngoài, vì th‫ڤ‬
phŰšng pháp thí nghi‫ڬ‬m hay là phŰšng pháp ch‫ ی‬Ñ‫ھ‬ng t‫ ڴ‬ra Űu
tr‫ھ‬i hšn. Dù v‫ۀ‬i m‫ھ‬t s‫ ڶ‬lŰ‫ۈ‬ng nh‫ ڴ‬các quan sát cĩng có th‫ ڨ‬làm
n‫ڈ‬y ra l‫ۂ‬i gi‫ڈ‬i thích – t‫ێ‬c m‫ھ‬t gi‫ ڈ‬thuy‫ڤ‬t hay lý thuy‫ڤ‬t. Suy xét
Ñi‫ڦ‬u g‫ۈ‬i ý này, nhà khoa h‫ڲ‬c sau Ñó có th‫ ڨ‬c‫ ڶ‬ý làm bi‫ڤ‬n Ñ‫ں‬i các
 Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n và theo dõi Ñi‫ڦ‬u gì x‫ڈ‬y Ñ‫ڤ‬n. N‫ڤ‬u nh‫۔‬ng quan sát thۖc
nghi‫ڬ‬m g‫ۈ‬i cho anh ta kh‫ ڈ‬nÃng v‫ ڦ‬m‫ھ‬t liên k‫ڤ‬t gi‫۔‬a áp su‫ڊ‬t
không khí lên nŰ‫ۀ‬c và sۖ dâng lên c‫ی‬a nŰ‫ۀ‬c bên trong ‫ڶ‬ng mà
trong Ñó không có áp lۖc không khí, anh ta c‫ ڶ‬ý rút b‫ ڴ‬không khí
kh‫ڴ‬i b‫ڸ‬n ch‫ێ‬a và nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y lۖc hút thôi tác d‫ۊ‬ng; ho‫ڜ‬c anh ta ch‫ی‬
ý tÃng áp su‫ڊ‬t không khí lên nŰ‫ۀ‬c r‫ڸ‬i theo dõi k‫ڤ‬t qu‫ڈ‬. Anh ta t‫چ‬o
ra các thí nghi‫ڬ‬m Ñ‫ ڨ‬tính toán kh‫ڶ‬i lŰ‫ۈ‬ng không khí t‫چ‬i Ñi‫ڨ‬m
ngang mۖc nŰ‫ۀ‬c bi‫ڨ‬n và t‫چ‬i các cao Ñ‫ ھ‬bên trên r‫ڸ‬i so sánh các
k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬c‫ی‬a lý gi‫ڈ‬i cÃn c‫ ێ‬trên áp su‫ڊ‬t khí quy‫ڨ‬n c‫ی‬a nh‫۔‬ng tr‫ڲ‬ng
lŰ‫ۈ‬ng khác nhau này dۖa vào m‫ھ‬t kh‫ڶ‬i lŰ‫ۈ‬ng nŰ‫ۀ‬c nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh v‫ۀ‬i
nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬thۖc sۖ thu ÑŰ‫ۈ‬c t‫ ې‬quan sát. Nh‫۔‬ng quan sát hình
thành do nh‫۔‬ng bi‫ڤ‬n Ñ‫ں‬i v‫ ڦ‬Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n dۖa trên m‫ھ‬t ý tŰ‫ۄ‬ng hay lý
thuy‫ڤ‬t nào Ñó t‫چ‬o thành thí nghi‫ڬ‬m. Thí nghi‫ڬ‬m là ngu‫ڸ‬n ch‫ ی‬y‫ڤ‬u
cho vi‫ڬ‬c lý gi‫ڈ‬i khoa h‫ڲ‬c b‫ۄ‬i vì nó t‫چ‬o thu‫ڒ‬n l‫ۈ‬i cho vi‫ڬ‬c rút ra
ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng nhân t‫ ڶ‬có ý nghéa quan tr‫ڲ‬ng trong cái toàn th‫ ڨ‬tr‫ڲ‬n
v‫ڞ‬n và mš h‫ڸ‬.
L‫چ‬i nói v‫ڦ‬ Do v‫ڒ‬y suy lu‫ڒ‬n thۖc nghi‫ڬ‬m, hay lý gi‫ڈ‬i khoa h‫ڲ‬c, là m‫ھ‬t
phép phân
quá trình liên k‫ڤ‬t gi‫۔‬a phép phân tích và phép t‫ں‬ng h‫ۈ‬p, ho‫ڜ‬c
tích và
t‫ں‬ng h‫ۈ‬p b‫ږ‬ng ngôn ng‫ ۔‬b‫ۀ‬t mang tính chuyên môn hšn, gi‫۔‬a sۖ phân tách
và sۖ Ñ‫ڸ‬ng hóa hay sۖ nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t. Toàn b‫ ھ‬sۖ vi‫ڬ‬c nŰ‫ۀ‬c dâng khi
van hút ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c tháo g‫ ۆ‬hay ÑŰ‫ۈ‬c phân tách ra thành m‫ھ‬t
s‫ ڶ‬các bi‫ڤ‬n c‫ ڶ‬Ñ‫ھ‬c l‫ڒ‬p, trong Ñó có nh‫۔‬ng bi‫ڤ‬n c‫ ڶ‬chŰa t‫ې‬ng ÑŰ‫ۈ‬c
quan sát ho‫ڜ‬c th‫ڒ‬m chí chŰa ÑŰ‫ۈ‬c nghé t‫ۀ‬i trong m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬v‫ۀ‬i
sۖ vi‫ڬ‬c. Ti‫ڤ‬p Ñ‫ڤ‬n, m‫ھ‬t trong nh‫۔‬ng sۖ bi‫ڤ‬n này là s‫ێ‬c n‫ڜ‬ng c‫ی‬a
khí quy‫ڨ‬n, ÑŰ‫ۈ‬c n‫ڔ‬m l‫ڊ‬y m‫ھ‬t cách có ch‫ڲ‬n l‫ڲ‬c Ñ‫ ڨ‬làm chìa khóa
cho toàn b‫ ھ‬hi‫ڬ‬n tŰ‫ۈ‬ng. Vi‫ڬ‬c g‫ ۆ‬r‫ڶ‬i này t‫چ‬o ra phép phân tích.
 NhŰng khí quy‫ڨ‬n và áp lۖc hay s‫ێ‬c n‫ڜ‬ng c‫ی‬a không khí là m‫ھ‬t sۖ
bi‫ڤ‬n không ch‫ ڮ‬gi‫ۀ‬i h‫چ‬n trong riêng m‫ھ‬t ví d‫ ۊ‬này. Ðó là m‫ھ‬t sۖ
ki‫ڬ‬n quen thu‫ھ‬c ho‫ڜ‬c ít ra, có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c phát hi‫ڬ‬n là có tác d‫ۊ‬ng
trong m‫ھ‬t lŰ‫ۈ‬ng l‫ۀ‬n các sۖ ki‫ڬ‬n khác. Trong vi‫ڬ‬c xác Ñ‫ڰ‬nh sۖ
bi‫ڤ‬n chi li không nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c ÑŰ‫ۈ‬c này nhŰ là b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t hay là m‫ڊ‬u
ch‫ڶ‬t cho sۖ dâng lên c‫ی‬a nŰ‫ۀ‬c qua chi‫ڤ‬c bšm, do Ñó sۖ-vi‫ڬ‬c-
bšm-nŰ‫ۀ‬c này ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڸ‬ng hóa vào m‫ھ‬t toàn th‫ ڨ‬các sۖ bi‫ڤ‬n thông
thŰ‫ۂ‬ng mà trŰ‫ۀ‬c Ñó chúng Ñ‫ێ‬ng Ñšn l‫ڠ‬. Sۖ Ñ‫ڸ‬ng hóa này t‫چ‬o nên
phép t‫ں‬ng h‫ۈ‬p. Hšn n‫۔‬a, sۖ bi‫ڤ‬n s‫ێ‬c ép khí quy‫ڨ‬n tۖ nó là m‫ھ‬t
trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p thŰ‫ۂ‬ng g‫ڜ‬p nh‫ڊ‬t có m‫ڜ‬t trong t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬m‫ڲ‬i sۖ vi‫ڬ‬c – Ñó
là lۖc h‫ڊ‬p d‫ڐ‬n hay tr‫ڲ‬ng lۖc. Do v‫ڒ‬y, nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n áp d‫ۊ‬ng cho
sۖ ki‫ڬ‬n ph‫ ں‬quát v‫ ڦ‬tr‫ڲ‬ng lŰ‫ۈ‬ng Ñó ÑŰ‫ۈ‬c chuy‫ڨ‬n vào vi‫ڬ‬c suy xét
và di‫ڪ‬n gi‫ڈ‬i m‫ھ‬t trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p tŰšng Ñ‫ڶ‬i hi‫ڤ‬m hoi và ngo‫چ‬i l‫ ڬ‬là
vi‫ڬ‬c hút nŰ‫ۀ‬c. Chi‫ڤ‬c bšm hút ÑŰ‫ۈ‬c xem là m‫ھ‬t trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p cùng
lo‫چ‬i v‫ۀ‬i chi‫ڤ‬c si-phông, chi‫ڤ‬c khí áp k‫ڤ‬, sۖ bay lên c‫ی‬a khinh khí
c‫ڌ‬u, và vô s‫ ڶ‬các sۖ v‫ڒ‬t sۖ vi‫ڬ‬c khác mà tho‫چ‬t nhìn chúng ch‫ژ‬ng
có chút liên h‫ ڬ‬nào c‫ڈ‬. Ðây là m‫ھ‬t ví d‫ ۊ‬khác v‫ ڦ‬công Ño‫چ‬n t‫ں‬ng
h‫ۈ‬p và Ñ‫ڸ‬ng hóa c‫ی‬a suy lu‫ڒ‬n khoa h‫ڲ‬c.

N‫ڤ‬u chúng ta tr‫ ۄ‬l‫چ‬i v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng l‫ۈ‬i th‫ ڤ‬c‫ی‬a suy lu‫ڒ‬n khoa h‫ڲ‬c
so v‫ۀ‬i suy lu‫ڒ‬n kinh nghi‫ڬ‬m, lúc này chúng ta th‫ڊ‬y có trong tay
manh m‫ڶ‬i Ñ‫ ڨ‬l‫ڌ‬n ra chúng.
Gi‫ڈ‬m b‫ۀ‬t (a) Sۖ Ñ‫ڈ‬m b‫ڈ‬o ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n hšn, nhân t‫ ڶ‬gia cŰ‫ۂ‬ng cho tính
trách
ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n hay ch‫ێ‬ng c‫ێ‬, có ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ ۂ‬vào sۖ thay th‫ ڤ‬c‫ی‬a sۖ ki‫ڬ‬n
nhi‫ڬ‬m v‫ڦ‬
sai l‫ڌ‬m c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬và chi ti‫ڤ‬t – sۖ ki‫ڬ‬n c‫ی‬a áp su‫ڊ‬t không khí – Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i toàn
b‫ ھ‬sۖ vi‫ڬ‬c bšm hút tŰšng Ñ‫ڶ‬i nh‫ ڴ‬nh‫ڜ‬t kia. Sۖ vi‫ڬ‬c sau thì ph‫ێ‬c
t‫چ‬p, và tính ph‫ێ‬c t‫چ‬p c‫ی‬a nó là do có nhi‫ڦ‬u nhân t‫ ڶ‬chŰa bi‫ڤ‬t và
 chŰa nêu ra ÑŰ‫ۈ‬c; do v‫ڒ‬y, b‫ڊ‬t kۘ tuyên b‫ ڶ‬nào v‫ ڦ‬vi‫ڬ‬c Ñó Ñ‫ڦ‬u ít
nhi‫ڦ‬u hú h‫ڲ‬a, và d‫ ڪ‬b‫ ڰ‬khu‫ڊ‬t ph‫ۊ‬c b‫ۄ‬i b‫ڊ‬t kۘ bi‫ڤ‬n Ñ‫ں‬i không nhìn
th‫ڊ‬y ÑŰ‫ۈ‬c trong các tình hu‫ڶ‬ng. Ít nh‫ڊ‬t, m‫ھ‬t cách tŰšng Ñ‫ڶ‬i, sۖ
bi‫ڤ‬n chi li và nh‫ ڴ‬l‫ ڠ‬c‫ی‬a áp lۖc không khí là m‫ھ‬t sۖ ki‫ڬ‬n xác Ñ‫ڰ‬nh
và Ño Ñ‫ڤ‬m ÑŰ‫ۈ‬c – cái có th‫ ڨ‬Ñem tách riêng và ch‫ ی‬Ñ‫ھ‬ng kh‫ڶ‬ng
ch‫ڤ‬.
Kh‫ ڈ‬nÃng (b) Trong khi phép phân tích Ñ‫ڈ‬m b‫ڈ‬o cho tính ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n
làm ch‫ی‬
ÑŰ‫ۈ‬c gia cŰ‫ۂ‬ng, thì phép t‫ں‬ng h‫ۈ‬p Ñ‫ڈ‬m b‫ڈ‬o cho kh‫ ڈ‬nÃng ÑŰšng
cái m‫ۀ‬i
Ñ‫ڌ‬u v‫ۀ‬i cái m‫ۀ‬i l‫ چ‬và cái bi‫ڤ‬n Ñ‫ں‬i. Tr‫ڲ‬ng lŰ‫ۈ‬ng là m‫ھ‬t sۖ ki‫ڬ‬n
ph‫ ں‬quát hšn áp lۖc khí quy‫ڨ‬n, và Ñi‫ڦ‬u này t‫ۀ‬i lŰ‫ۈ‬t nó là m‫ھ‬t sۖ
ki‫ڬ‬n còn ph‫ ں‬bi‫ڤ‬n hšn nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬n hành c‫ی‬a chi‫ڤ‬c bšm hút.
Vi‫ڬ‬c có th‫ ڨ‬dùng sۖ ki‫ڬ‬n ph‫ ں‬bi‫ڤ‬n và thŰ‫ۂ‬ng xuyên thay th‫ ڤ‬cho
sۖ ki‫ڬ‬n còn tŰšng Ñ‫ڶ‬i hi‫ڤ‬m hoi và Ñ‫ڜ‬c thù t‫ێ‬c là làm gi‫ڈ‬m b‫ۀ‬t cái
có v‫ ڠ‬m‫ۀ‬i l‫ چ‬và ngo‫چ‬i l‫ ڬ‬trong nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p thu‫ھ‬c vào
nguyên lý t‫ں‬ng quát và quen thu‫ھ‬c, và do v‫ڒ‬y ÑŰa chúng vào t‫ڌ‬m
ki‫ڨ‬m soát và vào ph‫چ‬m vi có th‫ ڨ‬Ñoán Ñ‫ڰ‬nh trŰ‫ۀ‬c.

NhŰ Giáo sŰ James có nói: “Nghé v‫ ڦ‬s‫ێ‬c nóng nhŰ là sۖ

chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng và b‫ڊ‬t c‫ ێ‬Ñi‫ڦ‬u gì Ñúng cho chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng s‫ ڢ‬Ñúng cho
s‫ێ‬c nóng; nhŰng chúng ta có c‫ ڈ‬trÃm kinh nghi‫ڬ‬m v‫ ڦ‬chuy‫ڨ‬n
Ñ‫ھ‬ng Ñ‫ں‬i l‫چ‬i cho m‫ڼ‬i kinh nghi‫ڬ‬m v‫ ڦ‬s‫ێ‬c nóng. Nghé v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng tia
sáng Ñi qua th‫ڊ‬u kính này nhŰ là nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p b‫ ڠ‬cong v‫ڦ‬
phía tr‫ۊ‬c Ñ‫ێ‬ng, và b‫چ‬n thay th‫ ڤ‬chi‫ڤ‬c th‫ڊ‬u kính tŰšng Ñ‫ڶ‬i xa l‫چ‬
b‫ږ‬ng m‫ھ‬t ý ni‫ڬ‬m h‫ڤ‬t s‫ێ‬c quen thu‫ھ‬c v‫ ڦ‬m‫ھ‬t sۖ thay Ñ‫ں‬i hŰ‫ۀ‬ng
riêng bi‫ڬ‬t nào Ñó c‫ی‬a tia sáng, nh‫ ۂ‬Ñó m‫ڼ‬i ngày ý ni‫ڬ‬m mang Ñ‫ڤ‬n
cho chúng ta vô s‫ ڶ‬ví d‫”ۊ‬.*
Sۖ ham (c) Sۖ thay Ñ‫ں‬i c‫ی‬a thái Ñ‫ ھ‬t‫ ې‬ph‫ ۊ‬thu‫ھ‬c dè d‫ڜ‬t vào quá kh‫ێ‬,
 thích cái vào l‫ ڦ‬thói và t‫ڒ‬p quán, sang tin tŰ‫ۄ‬ng vào ti‫ڤ‬n b‫ ھ‬thông qua sۖ
thu‫ھ‬c v‫ڦ‬
Ñi‫ڦ‬u hành thông minh các Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n hi‫ڬ‬n t‫ڸ‬n, dé nhiên, là sۖ ph‫ڈ‬n
tŰšng lai
và ti‫ڤ‬n b‫ھ‬ ánh cho phŰšng pháp thí nghi‫ڬ‬m khoa h‫ڲ‬c. PhŰšng pháp thۖc
nghi‫ڬ‬m rõ ràng là phóng Ñ‫چ‬i nh‫۔‬ng ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng t‫ ې‬trong quá kh‫;ێ‬
phŰšng pháp thí nghi‫ڬ‬m khi‫ڤ‬n cho nh‫۔‬ng kh‫ ڈ‬nÃng trong tŰšng
lai tr‫ ۄ‬nên nh‫ ڞ‬nhàng. PhŰšng pháp thۖc nghi‫ڬ‬m nói r‫ږ‬ng “Ch‫ۂ‬
t‫ۀ‬i khi nào có Ñ‫ ی‬s‫ ڶ‬lŰ‫ۈ‬ng các trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p”; phŰšng pháp thí
nghi‫ڬ‬m phát bi‫ڨ‬u r‫ږ‬ng, “Hãy t‫چ‬o ra các trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p.” PhŰšng
pháp trŰ‫ۀ‬c ph‫ ۊ‬thu‫ھ‬c vào nh‫۔‬ng vi‫ڬ‬c x‫ڈ‬y ra ng‫ڐ‬u nhiên c‫ی‬a tۖ
nhiên Ñ‫ ڨ‬Ñem l‫چ‬i cho ta nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬nào Ñó c‫ی‬a các tình
hu‫ڶ‬ng; phŰšng pháp sau ch‫ ی‬ý và c‫ ڶ‬tình b‫ ڴ‬công s‫ێ‬c Ñ‫ ڨ‬làm x‫ڈ‬y
ra sۖ liên k‫ڤ‬t Ñó. B‫ږ‬ng phŰšng pháp này, ý ni‫ڬ‬m v‫ ڦ‬ti‫ڤ‬n b‫ ھ‬Ñ‫چ‬t
ÑŰ‫ۈ‬c sۖ Ñ‫ڈ‬m b‫ڈ‬o có tính khoa h‫ڲ‬c.
S‫ێ‬c m‫چ‬nh Kinh nghi‫ڬ‬m Ñ‫ۂ‬i thŰ‫ۂ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c ki‫ڨ‬m soát ch‫ ی‬y‫ڤ‬u b‫ۄ‬i s‫ێ‬c
v‫ڒ‬t lý Ñ‫ڶ‬i
m‫چ‬nh trۖc ti‫ڤ‬p và cŰ‫ۂ‬ng Ñ‫ ھ‬c‫ی‬a nh‫۔‬ng di‫ڪ‬n bi‫ڤ‬n khác nhau, cái gì
ch‫ڲ‬i s‫ێ‬c
m‫چ‬nh logic sáng s‫ی‬a, Ñ‫ھ‬t nhiên, to tát thì thu hút chú ý và ÑŰ‫ۈ‬c gán cho m‫ھ‬t
m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬quan tr‫ڲ‬ng Ñáng ng‫ ۂ‬vۖc. Cái gì m‫ ۂ‬nh‫چ‬t, y‫ڤ‬u ‫ۀ‬t, và liên
t‫ۊ‬c thì b‫ ڰ‬b‫ ڴ‬qua, ho‫ڜ‬c b‫ ڰ‬coi là kém quan tr‫ڲ‬ng. Kinh nghi‫ڬ‬m thói
thŰ‫ۂ‬ng hŰ‫ۀ‬ng Ñ‫ڤ‬n sۖ ki‫ڨ‬m soát suy lu‫ڒ‬n thông qua nh‫۔‬ng cân
nh‫ڔ‬c v‫ ڦ‬s‫ێ‬c m‫چ‬nh trۖc ti‫ڤ‬p và t‫ێ‬c th‫ۂ‬i hšn là qua nh‫۔‬ng cân nh‫ڔ‬c
có t‫ڌ‬m quan tr‫ڲ‬ng v‫ ڦ‬lâu dài. Nh‫۔‬ng con v‫ڒ‬t không có s‫ێ‬c m‫چ‬nh
c‫ی‬a kh‫ ڈ‬nÃng dۖ báo và ho‫چ‬ch Ñ‫ڰ‬nh, nhìn chung xét toàn c‫ۊ‬c, ph‫ڈ‬i
ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng l‫چ‬i nh‫۔‬ng kích thích c‫ڊ‬p bách nh‫ڊ‬t trong th‫ۂ‬i Ñi‫ڨ‬m hi‫ڬ‬n
t‫چ‬i ho‫ڜ‬c là ch‫ڊ‬m d‫ێ‬t t‫ڸ‬n t‫چ‬i. Nh‫۔‬ng kích thích này không m‫ڊ‬t Ñi
sۖ c‫ڊ‬p bách trۖc ti‫ڤ‬p cĩng nhŰ cŰ‫ۂ‬ng Ñ‫ ھ‬g‫ڊ‬p gáp khi kh‫ ڈ‬nÃng
suy nghé phát tri‫ڨ‬n; và dù v‫ڒ‬y hành Ñ‫ھ‬ng suy nghé Ñòi h‫ڴ‬i sۖ quy
 ph‫ۊ‬c c‫ی‬a nh‫۔‬ng kích thích, trۖc ti‫ڤ‬p Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i cái ‫ ۄ‬xa hšn và dài
lâu. Cái gì y‫ڤ‬u ‫ۀ‬t và chi li có th‫ ڨ‬có t‫ڌ‬m quan tr‫ڲ‬ng hšn nhi‫ڦ‬u so
v‫ۀ‬i cái làm lóa m‫ڔ‬t và cái to l‫ۀ‬n. Cái sau có th‫ ڨ‬là nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u
v‫ ڦ‬m‫ھ‬t s‫ێ‬c m‫چ‬nh Ñang trên Ñà tۖ tan rã; cái trŰ‫ۀ‬c có th‫ ڨ‬báo hi‫ڬ‬u
nh‫۔‬ng Ñi‫ڨ‬m b‫ڔ‬t Ñ‫ڌ‬u c‫ی‬a m‫ھ‬t quá trình can dۖ t‫ۀ‬i toàn b‫ ھ‬th‫ۂ‬i v‫ڒ‬n
c‫ی‬a m‫ھ‬t cá nhân. Tính c‫ڊ‬p thi‫ڤ‬t ch‫ ی‬y‫ڤ‬u c‫ی‬a suy lu‫ڒ‬n khoa h‫ڲ‬c là
‫ ۄ‬ch‫ ڼ‬ngŰ‫ۂ‬i suy nghé ÑŰ‫ۈ‬c gi‫ڈ‬i phóng kh‫ڴ‬i sۖ áp ch‫ ڤ‬c‫ی‬a nh‫۔‬ng
kích thích giác quan và thói quen, và sۖ gi‫ڈ‬i phóng này cĩng là
Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t cho sۖ ti‫ڤ‬n b‫ھ‬.
Minh h‫ڲ‬a Hãy xem xét Ño‫چ‬n trích sau: “Khi trí óc có kh‫ ڈ‬nÃng suy xét
b‫ږ‬ng dòng
l‫ڌ‬n Ñ‫ڌ‬u bi‫ڤ‬t Ñ‫ڤ‬n dòng nŰ‫ۀ‬c chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng có m‫ھ‬t ph‫ڎ‬m ch‫ڊ‬t tŰšng
nŰ‫ۀ‬c ch‫ڈ‬y
tۖ nhŰ s‫ێ‬c m‫چ‬nh c‫ی‬a con ngŰ‫ۂ‬i ho‫ڜ‬c s‫ێ‬c m‫چ‬nh hoang dã, c‫ ۊ‬th‫ڨ‬
là ph‫ڎ‬m ch‫ڊ‬t khi‫ڤ‬n cho các v‫ڒ‬t ch‫ڊ‬t khác chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng, vŰ‫ۈ‬t qua
s‫ێ‬c ì và sۖ kháng cۖ, – khi c‫ڈ‬nh tŰ‫ۈ‬ng m‫ھ‬t dòng nŰ‫ۀ‬c nhìn qua
Ñi‫ڨ‬m so sánh tŰšng Ñ‫ڸ‬ng này g‫ۈ‬i Ñ‫ڤ‬n s‫ێ‬c m‫چ‬nh c‫ی‬a con thú, – ta
có m‫ھ‬t sۖ b‫ ں‬sung n‫۔‬a cho danh m‫ۊ‬c các ngu‫ڸ‬n nÃng lŰ‫ۈ‬ng cÃn
b‫ڈ‬n, và khi hoàn c‫ڈ‬nh cho phép, s‫ێ‬c m‫چ‬nh này có th‫ ڨ‬tr‫ ۄ‬thành
cái thay th‫ ڤ‬cho nh‫۔‬ng d‫چ‬ng nÃng lŰ‫ۈ‬ng khác, có th‫ ڨ‬Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i sۖ
hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t hi‫ڬ‬n Ñ‫چ‬i, Ñã quen v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng bánh xe qu‫چ‬t nŰ‫ۀ‬c và nh‫۔‬ng
chi‫ڤ‬c bè n‫ں‬i, sۖ tŰšng Ñ‫ڸ‬ng ‫ ۄ‬Ñây là h‫ڤ‬t s‫ێ‬c rõ ràng. NhŰng n‫ڤ‬u
chúng ta Ñ‫ڜ‬t mình vào tr‫چ‬ng thái nguyên sš c‫ی‬a tâm trí, khi dòng
nŰ‫ۀ‬c ch‫ڈ‬y tác Ñ‫ھ‬ng lên tâm trí qua v‫ ڠ‬hùng tráng c‫ی‬a nó, qua
ti‫ڤ‬ng g‫ڌ‬m reo và sۖ tàn phá b‫ڊ‬t thŰ‫ۂ‬ng c‫ی‬a nó, chúng ta có th‫ڨ‬
d‫ ڪ‬dàng cho r‫ږ‬ng vi‫ڬ‬c nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y Ñi‫ڦ‬u này tŰšng Ñ‫ڸ‬ng v‫ۀ‬i nÃng
lŰ‫ۈ‬ng cš b‫ڔ‬p c‫ی‬a loài Ñ‫ھ‬ng v‫ڒ‬t không h‫ ڦ‬là m‫ھ‬t n‫ ڼ‬lۖc hi‫ڨ‬n nhiên
chút nào.”*
Giá tr‫ ڰ‬c‫ی‬a N‫ڤ‬u ta thêm vào bên c‫چ‬nh nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m c‫ڈ‬m quan d‫ ڪ‬nh‫ڒ‬n
sۖ tr‫ې‬u
th‫ڊ‬y này nh‫۔‬ng t‫ڒ‬p quán và quy Ű‫ۀ‬c xã h‫ھ‬i khác nhau v‫ڶ‬n là cái
tŰ‫ۈ‬ng hóa
quy‫ڤ‬t Ñ‫ڰ‬nh thái Ñ‫ ھ‬c‫ی‬a m‫ھ‬t cá nhân, t‫ھ‬i l‫ڼ‬i c‫ی‬a vi‫ڬ‬c Ñem quy ph‫ۊ‬c
sۖ g‫ۈ‬i ý tۖ do và phong phú dŰ‫ۀ‬i nh‫۔‬ng suy xét mang tính
thŰ‫ۂ‬ng nghi‫ڬ‬m tr‫ ۄ‬nên rõ ràng. M‫ھ‬t nÃng lۖc tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng hóa nh‫ڊ‬t
Ñ‫ڰ‬nh, nÃng lۖc ch‫ ی‬ý t‫ ې‬khŰ‫ۀ‬c nh‫۔‬ng ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng theo thói quen
trŰ‫ۀ‬c tình hu‫ڶ‬ng, c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i có trŰ‫ۀ‬c khi con ngŰ‫ۂ‬i ta có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c
gi‫ڈ‬i phóng Ñ‫ ڨ‬Ñi theo nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý mà chung cu‫ھ‬c s‫ ڢ‬thành công.
Kinh Nói ng‫ڔ‬n g‫ڲ‬n, thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬kinh nghi‫ڬ‬m có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c di‫ڪ‬n gi‫ڈ‬i
nghi‫ڬ‬m
bao hàm
theo hŰ‫ۀ‬ng quy v‫ ڦ‬m‫ھ‬t thái Ñ‫ ھ‬tâm trí ho‫ڜ‬c là có tính thۖc nghi‫ڬ‬m
trong Ñó ho‫ڜ‬c là mang tính th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m. Kinh nghi‫ڬ‬m không ph‫ڈ‬i là cái
c‫ ڈ‬suy c‫ێ‬ng nh‫ڔ‬c và Ñóng ch‫ڜ‬t; nó có ý nghéa s‫ڶ‬ng còn và vì th‫ ڤ‬nó phát
lu‫ڒ‬n
tri‫ڨ‬n. Khi b‫ ڰ‬quá kh‫ ێ‬chi ph‫ڶ‬i, b‫ۄ‬i t‫ڒ‬p quán và l‫ ڦ‬thói, nó thŰ‫ۂ‬ng
Ñ‫ڶ‬i l‫ڒ‬p v‫ۀ‬i cái h‫ۈ‬p lý, cái suy xét c‫ڎ‬n tr‫ڲ‬ng. NhŰng kinh nghi‫ڬ‬m
cĩng bao g‫ڸ‬m c‫ ڈ‬sۖ suy tŰ ph‫ڈ‬n ánh ÑŰa chúng ta thoát kh‫ڴ‬i ‫ڈ‬nh
hŰ‫ۄ‬ng h‫چ‬n ch‫ ڤ‬c‫ی‬a c‫ڈ‬m giác, d‫ۊ‬c v‫ڲ‬ng và t‫ڒ‬p t‫ۊ‬c. Kinh nghi‫ڬ‬m
có th‫ ڨ‬Ñón nh‫ڒ‬n và Ñ‫ڸ‬ng hóa m‫ڲ‬i th‫ ێ‬mà suy lu‫ڒ‬n sâu s‫ڔ‬c và
chính xác nh‫ڊ‬t khám phá ra. Sۖ thۖc, công vi‫ڬ‬c c‫ی‬a giáo d‫ۊ‬c có
th‫ ڨ‬Ñ‫ڰ‬nh nghéa ch‫ ڮ‬nhŰ là sۖ gi‫ڈ‬i phóng và m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng kinh nghi‫ڬ‬m.
Giáo d‫ۊ‬c n‫ڔ‬m l‫ڊ‬y con ngŰ‫ۂ‬i khi anh ta còn tŰšng Ñ‫ڶ‬i d‫ ڪ‬u‫ڶ‬n n‫ڔ‬n,
trŰ‫ۀ‬c khi anh ta tr‫ ۄ‬thành k‫ ڠ‬h‫ێ‬ng ch‫ڰ‬u quá nhi‫ڦ‬u nh‫۔‬ng kinh
nghi‫ڬ‬m r‫ۂ‬i r‫چ‬c Ñ‫ ڨ‬r‫ڸ‬i ch‫ ڮ‬thu vào trong thói quen tâm trí l‫ڶ‬i tŰ duy
kinh nghi‫ڬ‬m vô v‫ڲ‬ng. Thái Ñ‫ ھ‬c‫ی‬a tu‫ں‬i thš là c‫ ڈ‬tin, Űa th‫ڔ‬c m‫ڔ‬c,
thích th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m; th‫ ڤ‬gi‫ۀ‬i loài ngŰ‫ۂ‬i và tۖ nhiên thì m‫ۀ‬i m‫ڠ‬.
Nh‫۔‬ng phŰšng pháp giáo d‫ۊ‬c Ñúng Ñ‫ڔ‬n gìn gi‫ ۔‬và hoàn thi‫ڬ‬n thái
Ñ‫ ھ‬này, và vì th‫ ڤ‬giúp cho m‫ڼ‬i cá nhân kh‫ڴ‬i sa chân trong sۖ ti‫ڤ‬n
b‫ ھ‬ch‫ڒ‬m ch‫چ‬p c‫ی‬a loài ngŰ‫ۂ‬i, gi‫ڈ‬m b‫ۀ‬t lãng phí gây ra b‫ۄ‬i nh‫۔‬ng
l‫ ڦ‬thói ì tr‫ڬ‬.
 PH‫ڋ‬N BA: RÈN TRÍ NGHè

ChŰšng XII
Ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng và vi‫ڬ‬c rèn trí nghé

TRONG chŰšng này ta s‫ ڢ‬t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p l‫چ‬i v‫ۀ‬i nhau và m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng

nh‫۔‬ng cân nh‫ڔ‬c Ñã ÑŰ‫ۈ‬c ÑŰa ra xem xét, trong nhi‫ڦ‬u Ño‫چ‬n khác
nhau c‫ی‬a nh‫۔‬ng ph‫ڌ‬n trŰ‫ۀ‬c, liên quan t‫ۀ‬i m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬gi‫۔‬a hành
Ñ‫ھ‬ng v‫ۀ‬i ý nghé. Chúng ta s‫ ڢ‬nŰšng theo, cho dù không có sۖ
chính xác, trình tۖ c‫ی‬a sۖ phát tri‫ڨ‬n trong vi‫ڬ‬c khám phá con
ngŰ‫ۂ‬i.

§1. Giai Ño‫چ‬n sš khai c‫ی‬a Ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng

1. Câu h‫ڴ‬i Ta thŰ‫ۂ‬ng th‫ڊ‬y m‫ھ‬t em bé th‫ڶ‬t lên câu h‫ڴ‬i: “M‫ ڞ‬ši ba Ñang
c‫ی‬a em bé
nghé gì v‫ڒ‬y?” Xét theo b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t tình hu‫ڶ‬ng, câu h‫ڴ‬i này không
quy‫ڤ‬t Ñ‫ڰ‬nh
suy nghé th‫ ڨ‬tr‫ ڈ‬l‫ۂ‬i c‫ڜ‬n k‫ ;ڢ‬nhŰng, cĩng b‫ۄ‬i b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t c‫ی‬a tình hu‫ڶ‬ng, ta có
c‫ی‬a bé th‫ ڨ‬bi‫ڤ‬t ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n m‫ڶ‬i quan tâm ch‫ ی‬y‫ڤ‬u c‫ی‬a Ñ‫ێ‬a bé. V‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬ch‫ی‬
y‫ڤ‬u c‫ی‬a nó là làm ch‫ ی‬cš th‫ ڨ‬nó nhŰ th‫ ڨ‬Ñó là m‫ھ‬t d‫ۊ‬ng c‫ ۊ‬Ñ‫ڈ‬m
b‫ڈ‬o cho sۖ tho‫ڈ‬i mái và Ñi‫ڦ‬u ch‫ڮ‬nh hi‫ڬ‬u qu‫ ڈ‬c‫ی‬a nó Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i xung
quanh, c‫ ڈ‬v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t th‫ ڨ‬ch‫ڊ‬t l‫ڐ‬n xã h‫ھ‬i. Ð‫ێ‬a tr‫ ڠ‬ph‫ڈ‬i h‫ڲ‬c làm h‫ڌ‬u
nhŰ m‫ڲ‬i th‫ێ‬: nhìn, nghe, v‫ۀ‬i l‫ڊ‬y, xoay tr‫ۄ‬, gi‫ ۔‬thÃng b‫ږ‬ng cš th‫ڨ‬,
bò, Ñi, và v.v.. Ngay c‫ ڈ‬khi n‫ڤ‬u nhŰ sۖ th‫ڒ‬t là con ngŰ‫ۂ‬i có nh‫۔‬ng
 ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng b‫ڈ‬n nÃng hšn h‫ژ‬n các loài v‫ڒ‬t c‫ڊ‬p th‫ڊ‬p, thì m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u
thۖc sۖ là nh‫۔‬ng xu hŰ‫ۀ‬ng b‫ڈ‬n nÃng c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng thành tr‫ۄ‬
nên ít hoàn h‫ڈ‬o hšn h‫ژ‬n, và r‫ږ‬ng h‫ڌ‬u h‫ڤ‬t nh‫۔‬ng b‫ڈ‬n nÃng ‫ڊ‬y ít có
tác d‫ۊ‬ng t‫ۀ‬i ch‫ې‬ng nào chúng ÑŰ‫ۈ‬c k‫ڤ‬t h‫ۈ‬p và ch‫ ڮ‬Ñ‫چ‬o m‫ھ‬t cách
thông minh. M‫ھ‬t con gà con m‫ۀ‬i n‫ ۄ‬có th‫ ڨ‬sau vài l‫ڌ‬n m‫ ں‬Ñã
dùng m‫ ڴ‬Ñ‫ ڨ‬nh‫ڜ‬t ÑŰ‫ۈ‬c g‫چ‬o Ãn. Ð‫ھ‬ng tác này Ñòi h‫ڴ‬i sۖ ph‫ڶ‬i h‫ۈ‬p
ph‫ێ‬c t‫چ‬p gi‫۔‬a m‫ڔ‬t và Ñ‫ڌ‬u. M‫ھ‬t Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬th‫ڒ‬m chí là không b‫ڔ‬t Ñ‫ڌ‬u
hŰ‫ۀ‬ng t‫ۀ‬i các v‫ڒ‬t nó trông th‫ڊ‬y m‫ھ‬t cách xác Ñ‫ڰ‬nh t‫ۀ‬i khi nó ÑŰ‫ۈ‬c
vài tháng tu‫ں‬i, và sau Ñó th‫ڒ‬m chí ph‫ڈ‬i m‫ڊ‬t vài tu‫ڌ‬n t‫ڒ‬p luy‫ڬ‬n nó
m‫ۀ‬i có th‫ ڨ‬bi‫ڤ‬t cách Ñi‫ڦ‬u ch‫ڮ‬nh sao cho không b‫ ڰ‬v‫ۀ‬i h‫ۊ‬t ho‫ڜ‬c v‫ۀ‬i
quá tay. Có th‫ ڨ‬không Ñúng th‫ڒ‬t là Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬s‫ ڢ‬v‫ۀ‬i tay tóm l‫ڊ‬y m‫ڜ‬t
trÃng, nhŰng sۖ th‫ڒ‬t là nó c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i luy‫ڬ‬n t‫ڒ‬p nhi‫ڦ‬u trŰ‫ۀ‬c khi nó
có th‫ ڨ‬nói r‫ږ‬ng v‫ڒ‬t Ñó có n‫ږ‬m trong t‫ڌ‬m v‫ۀ‬i hay không. Cách tay
vŰšn ra m‫ھ‬t cách b‫ڈ‬n nÃng Ñ‫ ڨ‬Ñáp l‫چ‬i kích thích c‫ی‬a m‫ڔ‬t nhìn, và
xu hŰ‫ۀ‬ng này là ngu‫ڸ‬n g‫ڶ‬c c‫ی‬a kh‫ ڈ‬nÃng v‫ۀ‬i t‫ۀ‬i Ñ‫ ڨ‬n‫ڔ‬m l‫ڊ‬y chính
xác và nhanh g‫ڲ‬n; nhŰng tuy th‫ ڤ‬sۖ n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t cu‫ڶ‬i cùng Ñòi h‫ڴ‬i
ph‫ڈ‬i quan sát và lۖa ch‫ڲ‬n nh‫۔‬ng chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng thành công, và s‫ڔ‬p
Ñ‫ڜ‬t nh‫۔‬ng chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng Ñó Ñ‫ ڨ‬Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c m‫ۊ‬c Ñích. Nh‫۔‬ng v‫ڒ‬n
hành này c‫ی‬a sۖ lۖa ch‫ڲ‬n và s‫ڔ‬p Ñ‫ڜ‬t có ch‫ ی‬ý t‫چ‬o nên hành Ñ‫ھ‬ng
suy nghé, m‫ڜ‬c dù ch‫ ڮ‬thu‫ھ‬c lo‫چ‬i sš Ñ‫ژ‬ng.
Làm ch‫ی‬ B‫ۄ‬i l‫ ڢ‬vi‫ڬ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng thành th‫چ‬o các b‫ ھ‬ph‫ڒ‬n cš th‫ ڨ‬là c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t
cš th‫ ڨ‬là
cho m‫ڲ‬i sۖ phát tri‫ڨ‬n v‫ ڦ‬sau này, nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬Ñó v‫ې‬a thú v‫ ڰ‬v‫ې‬a
v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬trí
tu‫ڬ‬ quan tr‫ڲ‬ng, và gi‫ڈ‬i quy‫ڤ‬t chúng chính là cung c‫ڊ‬p m‫ھ‬t sۖ rèn
luy‫ڬ‬n Ñích thۖc cho kh‫ ڈ‬nÃng tŰ duy. Sۖ vui sŰ‫ۀ‬ng mà Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬th‫ڨ‬
hi‫ڬ‬n khi h‫ڲ‬c cách s‫ ے‬d‫ۊ‬ng các chi, Ñ‫ ڨ‬chuy‫ڨ‬n hóa cái nó nhìn th‫ڊ‬y
thành cái nó c‫ڌ‬m n‫ڔ‬m xoay tr‫ۄ‬, Ñ‫ ڨ‬liên k‫ڤ‬t nh‫۔‬ng âm thanh v‫ۀ‬i
 c‫ڈ‬nh tŰ‫ۈ‬ng, c‫ڈ‬nh tŰ‫ۈ‬ng v‫ۀ‬i mùi v‫ ڰ‬và xúc giác, và sۖ tÃng ti‫ڤ‬n
nhanh chóng mà trí thông minh phát tri‫ڨ‬n trong m‫ھ‬t nÃm rŰ‫ۆ‬i Ñ‫ڌ‬u
Ñ‫ۂ‬i (th‫ۂ‬i gian trong Ñó nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬cš b‫ڈ‬n hšn c‫ ڈ‬c‫ی‬a vi‫ڬ‬c s‫ے‬
d‫ۊ‬ng các cš quan ÑŰ‫ۈ‬c n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t) là b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng Ñ‫ڌ‬y Ñ‫ ی‬cho th‫ڊ‬y
sۖ phát tri‫ڨ‬n c‫ی‬a vi‫ڬ‬c ki‫ڨ‬m soát cš th‫ ڨ‬v‫ڒ‬t lý không ch‫ ڮ‬là m‫ھ‬t
thành tۖu v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t cš h‫ڲ‬c mà còn v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t trí tu‫ڬ‬.
2. V‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬ M‫ڜ‬c dù nh‫۔‬ng tháng Ñ‫ڌ‬u Ñ‫ۂ‬i Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬ch‫ ی‬y‫ڤ‬u hút vào vi‫ڬ‬c h‫ڲ‬c
thích ‫ێ‬ng
cách s‫ ے‬d‫ۊ‬ng cš th‫ ڨ‬thích nghi v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n v‫ڒ‬t ch‫ڊ‬t xung
và giao
ti‫ڤ‬p xã h‫ھ‬i quanh theo l‫ڶ‬i d‫ ڪ‬dàng và s‫ ے‬d‫ۊ‬ng các Ñ‫ ڸ‬v‫ڒ‬t m‫ھ‬t cách thành th‫ۊ‬c
và hi‫ڬ‬u qu‫ڈ‬, song nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ch‫ڮ‬nh v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t xã h‫ھ‬i cĩng r‫ڊ‬t quan
tr‫ڲ‬ng. Trong m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬v‫ۀ‬i cha m‫ڞ‬, ngŰ‫ۂ‬i chÃm sóc, anh ch‫ڰ‬,
Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬h‫ڲ‬c các d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u Ñ‫ ڨ‬th‫ڴ‬a mãn cšn Ñói, Ñ‫ ڨ‬lo‫چ‬i b‫ ڴ‬c‫ڈ‬m giác
khó ch‫ڰ‬u, hŰ‫ۀ‬ng v‫ ڦ‬ch‫ ڼ‬ánh sáng, màu s‫ڔ‬c hay âm thanh phù h‫ۈ‬p
v.v.. Liên h‫ ڬ‬c‫ی‬a Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng Ñ‫ ڸ‬v‫ڒ‬t c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c m‫ڲ‬i ngŰ‫ۂ‬i
Ñi‫ڦ‬u ch‫ڮ‬nh và nó s‫ۀ‬m nh‫ڒ‬n ra nh‫۔‬ng ai là quan tr‫ڲ‬ng nh‫ڊ‬t và thú
v‫ ڰ‬nh‫ڊ‬t trong toàn b‫ ھ‬nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng mà nó ph‫ڈ‬i có liên h‫ڬ‬. Tuy
th‫ڤ‬, l‫ۂ‬i nói, sۖ Ãn kh‫ۀ‬p gi‫۔‬a thanh âm v‫ڲ‬ng Ñ‫ڤ‬n tai v‫ۀ‬i chuy‫ڨ‬n
Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a môi lŰ‫ۆ‬i, là công c‫ ۊ‬quan tr‫ڲ‬ng Ñ‫ ڨ‬thích ‫ێ‬ng xã h‫ھ‬i; và
cùng v‫ۀ‬i sۖ phát tri‫ڨ‬n c‫ی‬a ngôn t‫( ې‬thŰ‫ۂ‬ng x‫ڈ‬y ra trong nÃm th‫ێ‬
hai) sۖ thích ‫ێ‬ng trong ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬v‫ۀ‬i ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a
nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i khác Ñánh d‫ڊ‬u m‫ڶ‬c quan tr‫ڲ‬ng trong Ñ‫ۂ‬i s‫ڶ‬ng tinh
th‫ڌ‬n. Nh‫۔‬ng ki‫ڨ‬u v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng trong kh‫ ڈ‬nÃng thۖc hi‫ڬ‬n c‫ی‬a Ñ‫ێ‬a tr‫ڠ‬
ÑŰ‫ۈ‬c m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng không gi‫ۀ‬i h‫چ‬n khi nó quan sát nh‫۔‬ng gì ngŰ‫ۂ‬i
khác làm và khi nó tìm cách hi‫ڨ‬u và làm Ñi‫ڦ‬u gì ngŰ‫ۂ‬i khác Ñ‫ھ‬ng
viên chúng th‫ ے‬g‫ڔ‬ng làm. Hình m‫ڐ‬u phác th‫ڈ‬o Ñ‫ۂ‬i s‫ڶ‬ng tinh th‫ڌ‬n
Ñ‫ێ‬a bé nhŰ v‫ڒ‬y ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڰ‬nh hình trong b‫ڶ‬n Ñ‫ڤ‬n nÃm nÃm Ñ‫ڌ‬u.
 Nh‫۔‬ng sáng t‫چ‬o và ho‫چ‬ch Ñ‫ڰ‬nh qua nÃm tháng, th‫ ڤ‬kۜ, th‫ ڤ‬h‫ ڬ‬có
th‫ ڨ‬tích t‫ ۊ‬vào trong sۖ phát tri‫ڨ‬n các ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng và m‫ڶ‬i quan tâm
c‫ی‬a nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i l‫ۀ‬n xung quanh Ñ‫ێ‬a tr‫ڠ‬. NhŰng v‫ۀ‬i Ñ‫ێ‬a tr‫ڠ‬
nh‫۔‬ng ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a h‫ ڲ‬là nh‫۔‬ng kích thích trۖc ti‫ڤ‬p; chúng là
m‫ھ‬t ph‫ڌ‬n c‫ی‬a môi trŰ‫ۂ‬ng tۖ nhiên quanh nó; chúng ÑŰ‫ۈ‬c thۖc
hi‫ڬ‬n b‫ږ‬ng ngôn ng‫ ۔‬cš th‫ ڨ‬tác Ñ‫ھ‬ng t‫ۀ‬i tai m‫ڔ‬t và xúc giác Ñ‫ێ‬a
tr‫ڠ‬. Dé nhiên Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬không th‫ ڨ‬trۖc ti‫ڤ‬p chi‫ڤ‬m lénh nh‫۔‬ng ý nghéa
c‫ی‬a các v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng Ñó qua các giác quan; nhŰng chúng Ñem Ñ‫ڤ‬n
nh‫۔‬ng kích thích mà theo Ñó Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng l‫چ‬i, Ñ‫ ڨ‬r‫ڸ‬i sۖ chú ý
c‫ی‬a nó t‫ڒ‬p trung vào các v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u và v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬trong m‫ھ‬t tr‫ڒ‬t tۖ cao
hšn. Gi‫ ڈ‬d‫ ۊ‬không vì quá trình này mà theo Ñó nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t tinh c‫ی‬a
m‫ھ‬t th‫ ڤ‬h‫ ڬ‬này Ñ‫ڰ‬nh hình nh‫۔‬ng kích thích t‫ ې‬Ñó ch‫ ڮ‬Ñ‫چ‬o nh‫۔‬ng
ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a th‫ ڤ‬h‫ ڬ‬k‫ ڤ‬ti‫ڤ‬p, thì câu chuy‫ڬ‬n v‫ ڦ‬n‫ڦ‬n vÃn minh gi‫ۂ‬
Ñây h‫ژ‬n Ñã ÑŰ‫ۈ‬c vi‫ڤ‬t trong môi trŰ‫ۂ‬ng nŰ‫ۀ‬c, và m‫ڼ‬i th‫ ڤ‬h‫ڔ ڬ‬t s‫ڢ‬
ph‫ڈ‬i tۖ mình v‫ڒ‬t l‫ھ‬n Ñ‫ڨ‬, n‫ڤ‬u nhŰ có th‫ڨ‬, tìm l‫ڶ‬i thoát ra kh‫ڴ‬i tình
tr‫چ‬ng man r‫ۈ‬.
Thích ‫ێ‬ng B‫ڔ‬t chŰ‫ۀ‬c là m‫ھ‬t trong nh‫۔‬ng phŰšng cách (m‫ڜ‬c dù ch‫ ڮ‬là
xã h‫ھ‬i d‫ڐ‬n
m‫ھ‬t, xem tr.82) theo Ñó các ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng thành
Ñ‫ڤ‬n sۖ b‫ڔ‬t
chŰ‫ۀ‬c ch‫ێ‬ cung c‫ڊ‬p nh‫۔‬ng kích thích có tính ch‫ڊ‬t th‫ڒ‬t thú v‫ڰ‬, Ña d‫چ‬ng, ph‫ێ‬c
không x‫ڈ‬y t‫چ‬p, và m‫ۀ‬i l‫ چ‬nh‫ږ‬m m‫ۊ‬c Ñích t‫چ‬o sۖ ti‫ڤ‬n b‫ ھ‬nhanh chóng cho tŰ
ra Ñi‫ڦ‬u
duy. Tuy th‫ڤ‬, sۖ mô ph‫ڴ‬ng Ñšn thu‫ڌ‬n không làm tÃng ti‫ڤ‬n cho
ngŰ‫ۈ‬c l‫چ‬i
hành Ñ‫ھ‬ng suy nghé; n‫ڤ‬u ta có th‫ ڨ‬h‫ڲ‬c nhŰ nh‫۔‬ng con v‫ڞ‬t ch‫ڮ‬
b‫ږ‬ng cách Ñšn gi‫ڈ‬n nh‫چ‬i y nguyên nh‫۔‬ng hành vi b‫ ڦ‬n‫ں‬i c‫ی‬a
ngŰ‫ۂ‬i khác, có l‫ ڢ‬chúng ta ch‫ژ‬ng bao gi‫ ۂ‬c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i suy nghé; và
h‫ژ‬n chúng ta cĩng không bi‫ڤ‬t ÑŰ‫ۈ‬c sau khi Ñã làm ch‫ ی‬ÑŰ‫ۈ‬c hành
Ñ‫ھ‬ng b‫ڔ‬t chŰ‫ۀ‬c ‫ڊ‬y, vi‫ڬ‬c ta v‫ې‬a làm Ñó có ý nghéa gì. Nh‫۔‬ng nhà
giáo d‫ۊ‬c (và các nhà tâm lý h‫ڲ‬c) thŰ‫ۂ‬ng cho r‫ږ‬ng nh‫۔‬ng hành vi
nào tái hi‫ڬ‬n cách ‫ێ‬ng x‫ ے‬c‫ی‬a nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i khác ch‫ ڮ‬Ñšn thu‫ڌ‬n có
ÑŰ‫ۈ‬c là do b‫ڔ‬t chŰ‫ۀ‬c. NhŰng m‫ھ‬t Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬h‫ڌ‬u nhŰ không h‫ڲ‬c
b‫ږ‬ng cách b‫ڔ‬t chŰ‫ۀ‬c có ý th‫ێ‬c; và b‫ڈ‬o r‫ږ‬ng sۖ nh‫چ‬i l‫ڜ‬p c‫ی‬a nó là
vô ý th‫ێ‬c cĩng có nghéa là nói r‫ږ‬ng, t‫ ې‬quan Ñi‫ڨ‬m c‫ی‬a Ñ‫ێ‬a tr‫ڠ‬, cái
Ñó không h‫ ڦ‬là b‫ڔ‬t chŰ‫ۀ‬c chút nào. L‫ۂ‬i nói, c‫ ے‬ch‫ڮ‬, hành vi, sۖ
chú tâm vào sۖ v‫ڒ‬t khác, phù h‫ۈ‬p v‫ۀ‬i m‫ھ‬t thôi thúc nào Ñó Ñang
x‫ڈ‬y ra, và g‫ۈ‬i ý Ñ‫ڤ‬n phŰšng th‫ێ‬c th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n th‫ڴ‬a Ñáng hay m‫ھ‬t m‫ۊ‬c
Ñích nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh mà trong Ñó nó có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c thۖc hi‫ڬ‬n tr‫ڲ‬n v‫ڞ‬n.
L‫ڊ‬y Ñó làm m‫ۊ‬c Ñích cho chính mình, Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬sau Ñó Ñ‫ ڨ‬ý Ñ‫ڤ‬n
nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i khác, cĩng nhŰ là chú ý t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n tۖ nhiên,
Ñ‫ ڨ‬có ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý k‫ ڤ‬ti‫ڤ‬p dùng làm phŰšng ti‫ڬ‬n hi‫ڬ‬n thۖc
hóa m‫ۊ‬c Ñích ‫ڊ‬y. Ð‫ێ‬a tr‫ ڠ‬lۖa ch‫ڲ‬n m‫ھ‬t vài phŰšng ti‫ڬ‬n nó quan
sát th‫ڊ‬y, dùng th‫ ے‬và nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y nó ÑŰ‫ۈ‬c vi‫ڬ‬c hay không ÑŰ‫ۈ‬c
vi‫ڬ‬c, c‫ڈ‬m th‫ڊ‬y ni‫ڦ‬m tin c‫ی‬a nó ÑŰ‫ۈ‬c xác nh‫ڒ‬n ho‫ڜ‬c b‫ ڰ‬suy gi‫ڈ‬m
v‫ ڦ‬giá tr‫ ڰ‬c‫ی‬a phŰšng ti‫ڬ‬n ‫ڊ‬y và r‫ڸ‬i l‫چ‬i ti‫ڤ‬p t‫ۊ‬c lۖa ch‫ڲ‬n, s‫ڔ‬p Ñ‫ڜ‬t,
thích ‫ێ‬ng, th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m cho t‫ۀ‬i khi nó có th‫ ڨ‬làm xong cái nó
mu‫ڶ‬n. NgŰ‫ۂ‬i ngoài cu‫ھ‬c khi Ñó có th‫ ڨ‬quan sát th‫ڊ‬y sۖ gi‫ڶ‬ng
nhau gi‫۔‬a hành Ñ‫ھ‬ng này v‫ۀ‬i hành Ñ‫ھ‬ng nào Ñó c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i l‫ۀ‬n, và
k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n nó làm ÑŰ‫ۈ‬c là do b‫ڔ‬t chŰ‫ۀ‬c, trong khi sۖ thۖc nó làm
ÑŰ‫ۈ‬c là do chú tâm, quan sát, lۖa ch‫ڲ‬n, thí nghi‫ڬ‬m, và ÑŰ‫ۈ‬c
ch‫ێ‬ng t‫ ڴ‬b‫ږ‬ng k‫ڤ‬t qu‫ڈ‬. Ch‫ ڮ‬b‫ږ‬ng cách dùng phŰšng pháp này thì
m‫ۀ‬i Ñem l‫چ‬i kۜ lu‫ڒ‬t trí tu‫ ڬ‬cùng v‫ۀ‬i m‫ھ‬t k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬giáo d‫ۊ‬c. Sۖ phô
bày nh‫۔‬ng ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i l‫ۀ‬n Ñóng vai trò h‫ڤ‬t s‫ێ‬c l‫ۀ‬n trong
sۖ phát tri‫ڨ‬n trí tu‫ ڬ‬c‫ی‬a Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬vì nó góp thêm vào nh‫۔‬ng kích
thích tۖ nhiên c‫ی‬a môi trŰ‫ۂ‬ng nh‫۔‬ng kích thích m‫ۀ‬i thích ‫ێ‬ng
chính xác hšn v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng nhu c‫ڌ‬u c‫ی‬a m‫ھ‬t con ngŰ‫ۂ‬i c‫ ۊ‬th‫ڨ‬,
 phong phú hšn, ÑŰ‫ۈ‬c t‫ ں‬ch‫ێ‬c t‫ڶ‬t hšn, ph‫ێ‬c t‫چ‬p hšn v‫ ڦ‬th‫ ڨ‬lo‫چ‬i,
cho phép có nh‫۔‬ng thích ‫ێ‬ng ph‫ێ‬c t‫چ‬p hšn, và khai m‫ ۄ‬cho
nh‫۔‬ng ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng m‫ۀ‬i m‫ڠ‬. NhŰng trong vi‫ڬ‬c v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng nh‫۔‬ng kích
thích này Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬tuân theo cùng nh‫۔‬ng phŰšng pháp mà nó s‫ے‬
d‫ۊ‬ng Ñ‫ڤ‬n khi bu‫ھ‬c ph‫ڈ‬i suy nghé Ñ‫ ڨ‬làm ch‫ ی‬cš th‫ ڨ‬mình.

§2. Chši Ñùa, làm vi‫ڬ‬c và nh‫۔‬ng th‫ ڨ‬th‫ێ‬c liên k‫ڤ‬t c‫ی‬a
ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng
Chši Ñùa Khi các sۖ v‫ڒ‬t hóa thành d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u, khi chúng Ñ‫چ‬t Ñ‫ڤ‬n nÃng lۖc
cho th‫ڊ‬y
Ñ‫چ‬i di‫ڬ‬n bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t sۖ vi‫ڬ‬c khác, thì sۖ chši Ñùa chuy‫ڨ‬n t‫ ې‬sۖ ph‫ڊ‬n
sۖ chi
ph‫ڶ‬i c‫ی‬a ch‫ڊ‬n th‫ ڨ‬ch‫ڊ‬t sang m‫ھ‬t ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng liên quan Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t nhân t‫ ڶ‬tinh
các ý th‫ڌ‬n, có ngŰ‫ۂ‬i t‫ې‬ng th‫ڊ‬y m‫ھ‬t bé gái làm gãy con búp bê li‫ڦ‬n c‫ڌ‬m
nghéa hay
l‫ڊ‬y chân con búp bê ‫ڊ‬y d‫ ڼ‬dành, t‫ڔ‬m r‫ے‬a, ru ng‫ی‬, vu‫ڶ‬t ve, nhŰ th‫ڨ‬
ý tŰ‫ۄ‬ng
Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i bé gái ‫ڊ‬y Ñang làm v‫ۀ‬i con búp bê khi nó còn lành l‫ڜ‬n. Cái b‫ھ‬
ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng ph‫ڒ‬n Ñã thay cho cái toàn b‫ ;ھ‬Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬không ph‫ڈ‬i Ñang ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng
l‫چ‬i các kích thích giác quan mà ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng v‫ۀ‬i ý nghéa g‫ۈ‬i ra b‫ۄ‬i
Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng c‫ڈ‬m quan. Vì th‫ ڤ‬Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬l‫ڊ‬y hòn Ñá làm cái bàn, lá cây
làm Ñéa Ãn, cu‫ڶ‬ng qu‫ ڈ‬s‫ڸ‬i làm c‫ڶ‬c u‫ڶ‬ng. Chúng chši v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng
con búp bê, tàu h‫ڴ‬a, m‫ڈ‬nh ghép và nh‫۔‬ng Ñ‫ ڸ‬chši khác c‫ی‬a chúng
cĩng theo l‫ڶ‬i Ñó. Trong khi Ñi‫ڦ‬u khi‫ڨ‬n nh‫۔‬ng th‫ڊ ێ‬y, chúng
không ph‫ڈ‬i Ñang s‫ڶ‬ng v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng th‫ ێ‬Ñ‫ ڸ‬v‫ڒ‬t th‫ڒ‬t, mà Ñang s‫ڶ‬ng
trong m‫ھ‬t th‫ ڤ‬gi‫ۀ‬i các ý nghéa, có g‫ڶ‬c r‫ ڪ‬t‫ ې‬tۖ nhiên ho‫ڜ‬c xã h‫ھ‬i,
ÑŰ‫ۈ‬c khši d‫ڒ‬y qua nh‫۔‬ng Ñ‫ ڸ‬v‫ڒ‬t ‫ڊ‬y. Vì th‫ ڤ‬khi chši ngۖa, chši Ñ‫ڸ‬
hàng, chši nhà c‫ے‬a ho‫ڜ‬c g‫ڲ‬i Ñi‫ڬ‬n tho‫چ‬i, chúng Ñ‫ڜ‬t các sۖ v‫ڒ‬t hi‫ڬ‬n
h‫۔‬u xu‫ڶ‬ng bên dŰ‫ۀ‬i th‫ ڤ‬gi‫ۀ‬i do ý tŰ‫ۄ‬ng bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t. Theo l‫ڶ‬i này,
m‫ھ‬t th‫ ڤ‬gi‫ۀ‬i các ý nghéa, m‫ھ‬t kho tàng khái ni‫ڬ‬m (h‫ڤ‬t s‫ێ‬c cÃn b‫ڈ‬n
 cho m‫ڲ‬i thành tۖu trí tu‫)ڬ‬, ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڰ‬nh nghéa và xây dۖng nên.
Sۖ t‫ں‬ Hšn n‫۔‬a, k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬là không ch‫ ڮ‬các ý nghéa tr‫ ۄ‬thành nh‫۔‬ng
ch‫ێ‬c các ý
th‫ ێ‬quen thu‫ھ‬c, mà chúng còn ÑŰ‫ۈ‬c t‫ ں‬ch‫ێ‬c l‫چ‬i, s‫ڔ‬p x‫ڤ‬p thành
tŰ‫ۄ‬ng có
liên h‫ ڬ‬t‫ۀ‬i nhóm, làm cho m‫چ‬ch l‫چ‬c theo nh‫۔‬ng cách có n‫ڶ‬i k‫ڤ‬t v‫ۀ‬i nhau.
chši Ñùa Trò chši và câu chuy‫ڬ‬n hòa l‫ڐ‬n vào nhau lúc nào không hay.
Nh‫۔‬ng trò chši kۘ thú nh‫ڊ‬t c‫ی‬a tr‫ ڠ‬con hi‫ڤ‬m khi nào c‫ڔ‬t Ñ‫ێ‬t m‫ڲ‬i
liên h‫ ڬ‬v‫ۀ‬i sۖ Ãn kh‫ۀ‬p li‫ڦ‬n m‫چ‬ch và thích ‫ێ‬ng l‫ڐ‬n nhau gi‫۔‬a các ý
nghéa; nh‫۔‬ng trò chši “tۖ do nh‫ڊ‬t” Ñi theo nh‫۔‬ng nguyên t‫ڔ‬c nh‫ڊ‬t
Ñ‫ڰ‬nh c‫ی‬a sۖ m‫چ‬ch l‫چ‬c và th‫ڶ‬ng nh‫ڊ‬t. Chúng có sۖ kh‫ۄ‬i Ñ‫ڌ‬u, khúc
gi‫۔‬a và Ño‫چ‬n k‫ڤ‬t. Trong các trò chši, nh‫۔‬ng quy t‫ڔ‬c v‫ ڦ‬trình tۖ
xuyên su‫ڶ‬t các ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng nh‫ ڴ‬l‫ ڠ‬và g‫ڔ‬n k‫ڤ‬t chúng l‫چ‬i thành cái
toàn b‫ھ‬. Nh‫ڰ‬p Ñi‫ڬ‬u, sۖ Ñua tranh, và h‫ۈ‬p tác can dۖ trong h‫ڌ‬u h‫ڤ‬t
trò vui Ñùa, và trò chši cĩng th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n sۖ t‫ ں‬ch‫ێ‬c, vì th‫ڤ‬, không có
Ñi‫ڦ‬u gì bí ‫ڎ‬n ho‫ڜ‬c th‫ڌ‬n bí trong phát hi‫ڬ‬n c‫ی‬a Plato, và ÑŰ‫ۈ‬c
Frobel tái phát hi‫ڬ‬n, r‫ږ‬ng chši Ñùa là phŰšng cách giáo d‫ۊ‬c ch‫ی‬
y‫ڤ‬u, h‫ڌ‬u nhŰ duy nh‫ڊ‬t, cho Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬trong nh‫۔‬ng nÃm ti‫ڤ‬p sau giai
Ño‫چ‬n sš sinh.
Thái Ñ‫ھ‬ Tính ch‫ڊ‬t chši Ñùa là Ñi‫ڦ‬u quan tr‫ڲ‬ng Ñ‫ ڨ‬suy tŰ hšn là Ñ‫ ڨ‬Ñùa
Ñùa gi‫ۆ‬n
chši. Cái trŰ‫ۀ‬c là m‫ھ‬t thái Ñ‫ ھ‬c‫ی‬a tinh th‫ڌ‬n; cái sau là sۖ b‫ھ‬c l‫ھ‬
ngay ra thái Ñ‫ ھ‬này. Khi các sۖ v‫ڒ‬t ch‫ ڮ‬Ñšn gi‫ڈ‬n ÑŰ‫ۈ‬c coi là
nh‫۔‬ng phŰšng ti‫ڬ‬n chuyên ch‫ ۄ‬sۖ g‫ۈ‬i ý, cái ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i ra quan
tr‫ڲ‬ng hšn c‫ ڈ‬sۖ v‫ڒ‬t. Do Ñó thái Ñ‫ ھ‬chši Ñùa là m‫ھ‬t tr‫چ‬ng thái tۖ
do. NgŰ‫ۂ‬i chši không b‫ ڰ‬trói bu‫ھ‬c trong các Ñ‫ڜ‬c tính c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬c‫ی‬a
sۖ v‫ڒ‬t, và ngŰ‫ۂ‬i Ñó cĩng không quan tâm xem m‫ھ‬t sۖ v‫ڒ‬t có thۖc
sۖ (ta nói th‫ )ڤ‬có ý nghéa Ñúng v‫ۀ‬i ý nghéa mà ngŰ‫ۂ‬i Ñó dùng Ñ‫ڨ‬
bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t. Khi Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬l‫ڊ‬y cái ch‫ں‬i làm ngۖa cŰ‫ۆ‬i, l‫ڊ‬y gh‫ ڤ‬làm ôtô,
 sۖ th‫ڒ‬t c‫ی‬a vi‫ڬ‬c cái ch‫ں‬i không thۖc sۖ bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t cho con ngۖa,
hay cái gh‫ ڤ‬không ph‫ڈ‬i là ôtô là không Ñáng b‫ڒ‬n tâm. Khi Ñó Ñ‫ڨ‬
cho tính ch‫ڊ‬t chši Ñùa không k‫ڤ‬t thúc cùng sۖ Ñùa gi‫ۆ‬n tùy ti‫ڬ‬n
và trong vi‫ڬ‬c xây dۖng ra m‫ھ‬t th‫ ڤ‬gi‫ۀ‬i tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng song song v‫ۀ‬i
th‫ ڤ‬gi‫ۀ‬i nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c thۖc, Ñi‫ڦ‬u c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t là ph‫ڈ‬i làm cho thái Ñ‫ھ‬
chši Ñùa d‫ڌ‬n d‫ڌ‬n chuy‫ڨ‬n sang thái Ñ‫ ھ‬làm vi‫ڬ‬c.
Thái Ñ‫ھ‬ Công vi‫ڬ‬c là gì – ph‫ڈ‬i chÃng công vi‫ڬ‬c không ch‫ ڮ‬là sۖ thۖc
làm vi‫ڬ‬c
hi‫ڬ‬n b‫ ڦ‬ngoài mà còn là thái Ñ‫ ھ‬c‫ی‬a tâm trí? Nó cho bi‫ڤ‬t m‫ھ‬t
chú tâm
t‫ۀ‬i các ngŰ‫ۂ‬i không còn th‫ڊ‬y hài lòng n‫۔‬a Ñ‫ ڨ‬ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n và làm theo
phŰšng nh‫۔‬ng ý nghéa mà các sۖ v‫ڒ‬t g‫ۈ‬i ra, mà Ñòi h‫ڴ‬i sۖ h‫ۈ‬p nh‫ڊ‬t c‫ی‬a ý
ti‫ڬ‬n và
nghéa v‫ۀ‬i b‫ڈ‬n thân sۖ vi‫ڬ‬c. Trong quá trình trŰ‫ۄ‬ng thành tۖ nhiên,
m‫ۊ‬c Ñích
tr‫ ڠ‬em Ñi Ñ‫ڤ‬n ch‫ ڼ‬phát hi‫ڬ‬n ra nh‫۔‬ng trò chši Ñùa gi‫ ڈ‬t‫چ‬o c‫ێ‬ng
ng‫ڔ‬c không còn th‫ڴ‬a Ñáng. M‫ھ‬t chuy‫ڬ‬n tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng là l‫ڶ‬i thoát
quá Ű d‫ ڪ‬dàng ra kh‫ڴ‬i n‫ھ‬i dung. Vì không có Ñ‫ ی‬kích thích Ñ‫ ڨ‬t‫چ‬o
nên nh‫۔‬ng ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng tinh th‫ڌ‬n th‫ڴ‬a Ñáng. Ð‫چ‬t t‫ۀ‬i quan Ñi‫ڨ‬m này,
nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng cho r‫ږ‬ng các sۖ v‫ڒ‬t g‫ۈ‬i ra ý nghéa ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c áp
dۖng cho các sۖ v‫ڒ‬t v‫ۀ‬i sۖ quan tâm nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh v‫ ڦ‬Ñ‫ ھ‬Ãn nh‫ڒ‬p v‫ۀ‬i
nhau. M‫ھ‬t xe kéo tay nh‫ڴ‬, gi‫ڶ‬ng nhŰ m‫ھ‬t cái xe bò ‘th‫ڒ‬t’, v‫ۀ‬i các
bánh ‘th‫ڒ‬t’, c‫ ڈ‬lŰ‫ۆ‬i và thân, Ñáp ‫ێ‬ng v‫ ڦ‬tinh th‫ڌ‬n t‫ڶ‬t hšn là ch‫ ڮ‬v‫ۂ‬
tin r‫ږ‬ng b‫ڊ‬t c‫ ێ‬cái gì trong tay cĩng là m‫ھ‬t cái xe bò. Ðôi khi vi‫ڬ‬c
góp tay bày bi‫ڬ‬n m‫ھ‬t cái bàn ‘th‫ڒ‬t’ v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng chén Ñéa ‘th‫ڒ‬t’ Ñem
Ñ‫ڤ‬n nhi‫ڦ‬u ích l‫ۈ‬i hšn là c‫ ێ‬mãi gi‫ ڈ‬v‫ ۂ‬tin vào m‫ھ‬t hòn Ñá ph‫ژ‬ng
là bàn và lá cây là bát Ñéa. Sۖ thú v‫ ڰ‬có th‫ ڨ‬v‫ڐ‬n n‫ږ‬m ‫ ۄ‬các ý nghéa,
các Ñ‫ ڸ‬v‫ڒ‬t có th‫ ڨ‬là quan tr‫ڲ‬ng ch‫ ڮ‬khi nó cŰ‫ۂ‬ng Ñi‫ڬ‬u m‫ھ‬t ý nghéa
nào Ñó. T‫ۀ‬i Ñây, thái Ñ‫ ھ‬là thu‫ھ‬c v‫ ڦ‬chši Ñùa. NhŰng ý nghéa gi‫ۂ‬
Ñây gi‫ڶ‬ng nhŰ m‫ھ‬t tính cách mà nó ph‫ڈ‬i tìm ra cách bi‫ڨ‬u hi‫ڬ‬n
 thích Ñáng trong nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t có thۖc.

T‫ ې‬Ñi‫ڨ‬n không cho phép chúng ta g‫ڲ‬i nh‫۔‬ng ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng Ñó là

công vi‫ڬ‬c. Tuy nhiên, chúng th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n m‫ھ‬t chuy‫ڨ‬n bi‫ڤ‬n Ñích thۖc
chši Ñùa sang thành làm vi‫ڬ‬c, vì l‫ ڢ‬làm vi‫ڬ‬c (nhŰ là m‫ھ‬t thái Ñ‫ھ‬,
không ch‫ ڮ‬là sۖ thۖc hi‫ڬ‬n thu‫ڌ‬n túy b‫ ڦ‬ngoài) có nghéa là h‫ێ‬ng
thú v‫ۀ‬i sۖ th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n x‫ێ‬ng Ñáng cho m‫ھ‬t ý nghéa (m‫ھ‬t g‫ۈ‬i ý, m‫ھ‬t
m‫ۊ‬c Ñích, m‫ۊ‬c tiêu) trong hình th‫ێ‬c khách quan thông qua vi‫ڬ‬c
s‫ ے‬d‫ۊ‬ng nh‫۔‬ng v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u và d‫ۊ‬ng c‫ ۊ‬thích h‫ۈ‬p. M‫ھ‬t thái Ñ‫ ھ‬nhŰ v‫ڒ‬y
t‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng nh‫۔‬ng ý nghéa ÑŰ‫ۈ‬c khši d‫ڒ‬y và xây Ñ‫ڔ‬p trong chši Ñùa
tۖ do, nhŰng ki‫ڨ‬m soát sۖ phát tri‫ڨ‬n c‫ی‬a chúng b‫ږ‬ng cách Ñ‫ڈ‬m
b‫ڈ‬o ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n r‫ږ‬ng chúng ÑŰ‫ۈ‬c Ñem áp d‫ۊ‬ng vào trong các sۖ
v‫ڒ‬t theo nh‫۔‬ng cách nh‫ڊ‬t quán v‫ۀ‬i c‫ڊ‬u trúc có th‫ ڨ‬quan sát th‫ڊ‬y
c‫ی‬a b‫ڈ‬n thân các sۖ v‫ڒ‬t Ñó.
và chú tâm Quan Ñi‫ڨ‬m phân tách gi‫۔‬a chši Ñùa và làm vi‫ڬ‬c có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c
t‫ۀ‬i các
làm rõ ràng thông qua so sánh Ñi‫ڦ‬u Ñó v‫ۀ‬i cách nói thŰ‫ۂ‬ng hay
quá trình
vì các k‫ڤ‬t g‫ڜ‬p hšn v‫ ڦ‬sۖ khác nhau. Trong ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng chši Ñùa, ngŰ‫ۂ‬i ta nói
qu‫ ڈ‬c‫ی‬a r‫ږ‬ng sۖ thích thú n‫ږ‬m ngay trong chính b‫ڈ‬n thân sۖ v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng;
chúng
trong làm vi‫ڬ‬c, sۖ vui thú n‫ږ‬m trong s‫ڈ‬n ph‫ڎ‬m ho‫ڜ‬c k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬mà
ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng ‫ڊ‬y hóa thân vào. Do Ñó, ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng trŰ‫ۀ‬c thu‫ڌ‬n túy là tۖ
do, trong khi ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng sau b‫ ڰ‬c‫ھ‬t ch‫ڜ‬t b‫ۄ‬i cái k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬ph‫ڈ‬i Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i.
Khi sۖ khác bi‫ڬ‬t ÑŰ‫ۈ‬c phát bi‫ڨ‬u ra theo l‫ڶ‬i rành r‫ ڢ‬th‫ ڤ‬này, luôn
xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n m‫ھ‬t sۖ phân tách sai l‫ڌ‬m và gŰ‫ۈ‬ng ép gi‫۔‬a quá trình và
s‫ڈ‬n ph‫ڎ‬m, gi‫۔‬a ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng và nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬thu ÑŰ‫ۈ‬c t‫ ې‬Ñó. Sۖ
phân tách thۖc sۖ không ph‫ڈ‬i là gi‫۔‬a m‫ھ‬t h‫ێ‬ng thú trong m‫ھ‬t ho‫چ‬t
Ñ‫ھ‬ng vì tۖ b‫ڈ‬n thân nó v‫ۀ‬i m‫ھ‬t h‫ێ‬ng thú Ñ‫ڜ‬t vào k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬bên
ngoài c‫ی‬a ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng Ñó, mà là gi‫۔‬a m‫ھ‬t h‫ێ‬ng thú trong ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng
 khi nó di‫ڪ‬n ti‫ڤ‬n qua t‫ې‬ng th‫ۂ‬i kh‫ڔ‬c v‫ۀ‬i m‫ھ‬t h‫ێ‬ng thú trong ho‫چ‬t
Ñ‫ھ‬ng nh‫ڔ‬m Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t cao trào, m‫ھ‬t k‫ڤ‬t qu‫ڈ‬, và vì th‫ ڤ‬có ÑŰ‫ۈ‬c s‫ۈ‬i
ch‫ ڮ‬liên t‫ۊ‬c n‫ڶ‬i các giai Ño‫چ‬n li‫ڦ‬n k‫ ڦ‬c‫ی‬a nó v‫ۀ‬i nhau. C‫ ڈ‬hai
trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p Ñ‫ڦ‬u có giá tr‫ ڰ‬minh h‫ڲ‬a ngang nhau cho h‫ێ‬ng thú
trong m‫ھ‬t ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng “vì m‫ۊ‬c Ñích c‫ی‬a b‫ڈ‬n thân nó”; nhŰng ‫ ۄ‬vào
m‫ھ‬t trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng có sۖ h‫ێ‬ng thú trong Ñó nhŰng ít nhi‫ڦ‬u
có tính th‫ڊ‬t thŰ‫ۂ‬ng, thì nó b‫ ڰ‬lôi theo nh‫۔‬ng may r‫ی‬i c‫ی‬a tình
hu‫ڶ‬ng kèm theo sۖ th‫ڊ‬t thŰ‫ۂ‬ng, ho‫ڜ‬c b‫ ڰ‬lôi theo sۖ Ñ‫ھ‬c Ñoán; ‫ۄ‬
vào trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p kia, ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng Ñó ÑŰ‫ۈ‬c làm phong phú hšn lên
b‫ۄ‬i c‫ڈ‬m giác nó s‫ ڢ‬d‫ڐ‬n t‫ۀ‬i nši nào Ñó, nó s‫ ڢ‬vŰšn t‫ۀ‬i Ñi‫ڦ‬u gì Ñ‫ڊ‬y.
Nh‫۔‬ng h‫ڬ‬ Giá nhŰ lý thuy‫ڤ‬t sai l‫ڌ‬m v‫ ڦ‬m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬gi‫۔‬a nh‫۔‬ng thái Ñ‫ھ‬
qu‫ ڈ‬c‫ی‬a
chši Ñùa và làm vi‫ڬ‬c không b‫ ڰ‬Ñem ra k‫ڤ‬t n‫ڶ‬i v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng d‫چ‬ng
sۖ tách
b‫چ‬ch chši th‫ێ‬c thۖc hành Ñáng ái ng‫چ‬i trong nhà trŰ‫ۂ‬ng, khi Ñó vi‫ڬ‬c Ñòi h‫ڴ‬i
Ñùa v‫ۀ‬i nh‫ڊ‬t quy‫ڤ‬t ph‫ڈ‬i có m‫ھ‬t quan Ñi‫ڨ‬m chân thۖc hšn xem ra là m‫ھ‬t
làm vi‫ڬ‬c
thái Ñ‫ ھ‬l‫ڰ‬ch sۖ không c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t. NhŰng Ñáng ti‫ڤ‬c sۖ Ñ‫ێ‬t lìa thŰ‫ۂ‬ng
th‫ڊ‬y gi‫۔‬a tu‫ں‬i m‫ڌ‬m non và tu‫ں‬i Ñi h‫ڲ‬c là b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng cho th‫ڊ‬y sۖ
phân tách trong lý thuy‫ڤ‬t ch‫ێ‬a Ñۖng nh‫۔‬ng ng‫ ۊ‬ý thۖc ti‫ڪ‬n c‫ی‬a
nó. DŰ‫ۀ‬i tên g‫ڲ‬i chši Ñùa, giai Ño‫چ‬n Ñ‫ڌ‬u ÑŰ‫ۈ‬c ti‫ڤ‬n hành quá Ű
tŰ‫ۈ‬ng trŰng, tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng, c‫ڈ‬m tính và Ñ‫ھ‬c Ñoán; trong khi dŰ‫ۀ‬i
tiêu Ñ‫ ڦ‬tŰšng ph‫ڈ‬n l‫چ‬i c‫ی‬a vi‫ڬ‬c làm thì giai Ño‫چ‬n sau l‫چ‬i ch‫ێ‬a Ñ‫ڌ‬y
nh‫۔‬ng nhi‫ڬ‬m v‫ ۊ‬áp Ñ‫ڜ‬t t‫ ې‬bên ngoài. Giai Ño‫چ‬n trŰ‫ۀ‬c không có
m‫ۊ‬c Ñích còn ‫ ۄ‬giai Ño‫چ‬n sau m‫ۊ‬c Ñích xa v‫ۂ‬i t‫ۀ‬i m‫ێ‬c ch‫ ڮ‬có nhà
giáo d‫ۊ‬c, ch‫ ێ‬không ph‫ڈ‬i Ñ‫ێ‬a tr‫ڠ‬, nh‫ڒ‬n ra ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڊ‬y chính là m‫ۊ‬c
Ñích.

T‫ۀ‬i m‫ھ‬t lúc nào Ñó khi mà tr‫ ڠ‬em ph‫ڈ‬i vŰšn mình nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t
chính xác hšn v‫ ڦ‬các sۖ v‫ڒ‬t hi‫ڬ‬n h‫۔‬u; chúng ph‫ڈ‬i nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c ra
 các m‫ۊ‬c Ñích và h‫ ڬ‬qu‫ ڈ‬trong m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬xác Ñáng Ñ‫ ی‬Ñ‫ ڨ‬d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t
nh‫۔‬ng hành Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a chúng, và ph‫ڈ‬i Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c m‫ھ‬t k۞ nÃng nh‫ڊ‬t
Ñ‫ڰ‬nh Ñ‫ ڨ‬lۖa ch‫ڲ‬n và s‫ڔ‬p Ñ‫ڜ‬t các phŰšng ti‫ڬ‬n nh‫ږ‬m bi‫ڤ‬n nh‫۔‬ng
m‫ۊ‬c Ñích này thành hi‫ڬ‬n thۖc. N‫ڤ‬u nh‫۔‬ng nhân t‫ ڶ‬này không
ÑŰ‫ۈ‬c t‫ې‬ng bŰ‫ۀ‬c gi‫ۀ‬i thi‫ڬ‬u cho chúng trong giai Ño‫چ‬n chši Ñùa ban
Ñ‫ڌ‬u, chúng s‫ ڢ‬b‫ ڰ‬Ñem vào giai Ño‫چ‬n sau m‫ھ‬t cách Ñ‫ھ‬t ng‫ھ‬t và Ñ‫ھ‬c
Ñoán, mà nhŰ th‫ ڤ‬rõ ràng gây b‫ڊ‬t l‫ۈ‬i cho c‫ ڈ‬giai Ño‫چ‬n trŰ‫ۀ‬c l‫ڐ‬n
giai Ño‫چ‬n sau.
Nh‫۔‬ng ý Sۖ tŰšng ph‫ڈ‬n rõ nét gi‫۔‬a chši Ñùa và làm vi‫ڬ‬c thŰ‫ۂ‬ng liên
ni‫ڬ‬m l‫ڌ‬m
quan t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng ý ni‫ڬ‬m sai l‫ڌ‬m v‫ ڦ‬tính h‫۔‬u d‫ۊ‬ng và sۖ tŰ‫ۄ‬ng
l‫ڐ‬n v‫ ڦ‬trí
tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng. Ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c d‫ڐ‬n hŰ‫ۀ‬ng b‫ۄ‬i nh‫۔‬ng chuy‫ڬ‬n b‫ڤ‬p núc gia
tŰ‫ۈ‬ng và Ñình và xóm gi‫ڦ‬ng xung quanh b‫ ڰ‬coi r‫ ڠ‬là có tính thۖc d‫ۊ‬ng. Ð‫ڨ‬
sۖ thۖc
m‫ڜ‬c tr‫ ڠ‬r‫ے‬a bát, d‫ڲ‬n bàn, ph‫ ۊ‬n‫ڊ‬u nŰ‫ۀ‬ng, c‫ڔ‬t may qu‫ڌ‬n áo cho
d‫ۊ‬ng
búp bê, làm h‫ھ‬p dùng Ñ‫ ڨ‬Ñۖng “các Ñ‫ ڸ‬v‫ڒ‬t th‫ڒ‬t”, và Ñóng nh‫۔‬ng
Ñ‫ ڸ‬chši riêng c‫ی‬a chúng b‫ږ‬ng búa v‫ۀ‬i Ñinh, không Ñ‫ڤ‬m x‫ڮ‬a Ñ‫ڤ‬n,
n‫ڤ‬u ph‫ڈ‬i nói ra, nhân t‫ ڶ‬th‫ڎ‬m m۞ và c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n, lo‫چ‬i b‫ ڴ‬sۖ tŰ‫ۄ‬ng
tŰ‫ۈ‬ng, và Ñ‫ ڨ‬m‫ڜ‬c Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬phát tri‫ڨ‬n trong sۖ ph‫ ۊ‬thu‫ھ‬c vào nh‫۔‬ng
m‫ڶ‬i quan tâm có tính v‫ڒ‬t ch‫ڊ‬t và thۖc d‫ۊ‬ng; trong khi (có th‫ ڨ‬nói
r‫ږ‬ng) vi‫ڬ‬c tái hi‫ڬ‬n b‫ږ‬ng bi‫ڨ‬u tŰ‫ۈ‬ng nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬g‫ڔ‬n bó
gi‫۔‬a các loài muông thú, gi‫۔‬a ngŰ‫ۂ‬i cha, ngŰ‫ۂ‬i m‫ ڞ‬và Ñ‫ێ‬a tr‫ڠ‬,
gi‫۔‬a ngŰ‫ۂ‬i th‫ ۈ‬v‫ۀ‬i nhà buôn, gi‫۔‬a hi‫ڬ‬p sé, chi‫ڤ‬n sé v‫ۀ‬i v‫ ڰ‬quan
tòa, Ñ‫ڈ‬m b‫ڈ‬o cho sۖ v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng tۖ do c‫ی‬a tâm trí, c‫ی‬a bài h‫ڲ‬c luân
lý l‫ۀ‬n lao cĩng nhŰ c‫ی‬a giá tr‫ ڰ‬trí tu‫ڬ‬. NgŰ‫ۂ‬i ta th‫ڒ‬m chí còn
tuyên b‫ ڶ‬vi‫ڬ‬c cho Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬gieo h‫چ‬t và chÃm bón cho m‫ڌ‬m cây l‫ۀ‬n
d‫ڌ‬n khi trong giai Ño‫چ‬n ‫ ۄ‬nhà tr‫ ڠ‬là m‫ھ‬t vi‫ڬ‬c quá Ű cš b‫ڔ‬p và thۖc
d‫ۊ‬ng; trong khi vi‫ڬ‬c tái hi‫ڬ‬n quá m‫ێ‬c chi li nh‫۔‬ng ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng gieo
 tr‫ڸ‬ng, vun x‫ۀ‬i, thu hái, v.v., không Ñi cùng v‫ۀ‬i v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u v‫ڒ‬t ch‫ڊ‬t
nào ho‫ڜ‬c ch‫ ڮ‬kèm v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng giáo c‫ ۊ‬mang tính bi‫ڨ‬u tŰ‫ۈ‬ng, là có
ý nghéa giáo d‫ۊ‬c cao xét v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t trí tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng và c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n tinh
th‫ڌ‬n. Nh‫۔‬ng con búp bê Ñ‫ ڸ‬chši, tàu h‫ڴ‬a hay ôtô, thuy‫ڦ‬n và Ñ‫ھ‬ng
cš b‫ ڰ‬g‫چ‬t b‫ ڴ‬không thŰšng ti‫ڤ‬c, thay vào Ñó là nh‫۔‬ng hình h‫ھ‬p,
kh‫ڶ‬i c‫ڌ‬u và các bi‫ڨ‬u tŰ‫ۈ‬ng khác nh‫ږ‬m di‫ڪ‬n t‫ ڈ‬cho nh‫۔‬ng ho‫چ‬t
Ñ‫ھ‬ng xã h‫ھ‬i này. Nh‫۔‬ng v‫ڒ‬t c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬Ñó càng không phù h‫ۈ‬p v‫ۀ‬i
m‫ۊ‬c Ñích tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng ra cho nó bao nhiêu, ví nhŰ m‫ھ‬t kh‫ڶ‬i l‫ڒ‬p
phŰšng thay cho con thuy‫ڦ‬n, thì có l‫ ڢ‬càng Ñòi h‫ڴ‬i ph‫ڈ‬i v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng
Ñ‫ڤ‬n th‫ڒ‬t nhi‫ڦ‬u trí tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng b‫ڊ‬y nhiêu.

Trong l‫ڶ‬i suy nghé này có m‫ھ‬t vài ng‫ۊ‬y bi‫ڬ‬n.

Sۖ tŰ‫ۄ‬ng (a) Óc tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng lành m‫چ‬nh không ph‫ڈ‬i quan tâm t‫ۀ‬i cái
tŰ‫ۈ‬ng nhŰ
không có th‫ڒ‬t, mà quan tâm t‫ۀ‬i cái Ñ‫ڌ‬u óc nh‫ڒ‬n ra Ñó là Ñi‫ڦ‬u ÑŰ‫ۈ‬c
là phŰšng
ti‫ڬ‬n trung g‫ۈ‬i ý Ñ‫ڤ‬n. Sۖ v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a nó không ph‫ڈ‬i là bay b‫ں‬ng lên cái gì
gian Ñ‫ڨ‬ thu‫ڌ‬n túy kۘ l‫ چ‬và lý tŰ‫ۄ‬ng, mà là phŰšng pháp m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng và l‫ڊ‬p
nh‫ڒ‬n ra
Ñ‫ڌ‬y cái gì có thۖc. Ð‫ڶ‬i v‫ۀ‬i Ñ‫ێ‬a tr‫ڠ‬, nh‫۔‬ng ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng thân thu‫ھ‬c
cái thi‫ڤ‬u
h‫ۊ‬t và có ý x‫ڈ‬y ra xung quanh nši ‫ ۄ‬không ph‫ڈ‬i là nh‫۔‬ng phŰšng ti‫ڬ‬n thi‫ڤ‬t
nghéa thۖc Ñ‫ ڨ‬hoàn thành nh‫۔‬ng m‫ۊ‬c Ñích c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬nào Ñó; chúng bi‫ڨ‬u
quan tr‫ڲ‬ng
trŰng m‫ھ‬t th‫ ڤ‬gi‫ۀ‬i kۘ di‫ڬ‬u mà nó chŰa dò th‫ڊ‬y h‫ڤ‬t nh‫۔‬ng Ñáy sâu,
m‫ھ‬t th‫ ڤ‬gi‫ۀ‬i Ñ‫ڌ‬y nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u kì bí và sۖ h‫ێ‬a h‫ڞ‬n can dۖ vào t‫ڊ‬t c‫ڈ‬
nh‫۔‬ng vi‫ڬ‬c làm c‫ی‬a nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i l‫ۀ‬n mà nó thán ph‫ۊ‬c. Dù th‫ڤ‬
gi‫ۀ‬i này có thô tháp dung t‫ۊ‬c th‫ ڤ‬nào chÃng n‫۔‬a v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i
trŰ‫ۄ‬ng thành v‫ڶ‬n coi nh‫۔‬ng nghéa v‫ ۊ‬trên m‫ڜ‬t Ñ‫ڊ‬t này ch‫ ڮ‬là
nh‫۔‬ng chuy‫ڬ‬n thŰ‫ۂ‬ng ngày v‫ڐ‬n Ñ‫ڦ‬u Ñ‫ڦ‬u x‫ڈ‬y ra, thì trong m‫ڔ‬t Ñ‫ێ‬a
tr‫ ڠ‬nó th‫ڊ‬y trong Ñó ch‫ێ‬a Ñ‫ڌ‬y ý nghéa xã h‫ھ‬i. Dۖ ph‫ڌ‬n vào trong
Ñó t‫ێ‬c là thao duy‫ڬ‬t trí tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng trong vi‫ڬ‬c t‫چ‬o dۖng kinh
 nghi‫ڬ‬m có giá tr‫ ڰ‬r‫ھ‬ng m‫ ۄ‬hšn b‫ڊ‬t c‫ ێ‬kinh nghi‫ڬ‬m nào Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬có
ÑŰ‫ۈ‬c cho t‫ۀ‬i lúc này.
Ch‫ ڮ‬Ñi‫ڦ‬u gì (b) Các nhà giáo d‫ۊ‬c Ñôi khi nghé r‫ږ‬ng b‫ڲ‬n tr‫ ڠ‬Ñang ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng
Ñã kinh
theo m‫ھ‬t bài h‫ڲ‬c l‫ۀ‬n ho‫ڜ‬c m‫ھ‬t sۖ th‫ڒ‬t trong tâm tŰ‫ۄ‬ng khi nh‫۔‬ng
qua m‫ۀ‬i
có th‫ڨ‬ ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng c‫ی‬a lĩ tr‫ ڠ‬ph‫ڌ‬n nhi‫ڦ‬u có tính th‫ ڨ‬ch‫ڊ‬t ho‫ڜ‬c theo c‫ڈ‬m
ÑŰ‫ۈ‬c bi‫ڨ‬u giác. Tr‫ ڠ‬em có nh‫۔‬ng kh‫ ڈ‬nÃng b‫ڔ‬t chŰ‫ۀ‬c gây ‫ڊ‬n tŰ‫ۈ‬ng m‫چ‬nh, và
tŰ‫ۈ‬ng hóa
Ñi‫ڬ‬u b‫ ھ‬cš th‫ ڨ‬chúng có v‫ ڠ‬nhŰ là (Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng
thành b‫ ڰ‬bó ch‫ڜ‬t trong m‫ھ‬t lý lu‫ڒ‬n tri‫ڤ‬t lý nào Ñó) mu‫ڶ‬n nói r‫ږ‬ng
chúng ch‫ڰ‬u ‫ڊ‬n tŰ‫ۈ‬ng b‫ۄ‬i m‫ھ‬t bài h‫ڲ‬c nào Ñ‫ڊ‬y v‫ ڦ‬tinh th‫ڌ‬n hi‫ڬ‬p sé,
sۖ c‫ڶ‬ng hi‫ڤ‬n, hay sۖ cao thŰ‫ۈ‬ng, trong khi b‫ڈ‬n thân nh‫۔‬ng Ñ‫ێ‬a
tr‫ ڠ‬Ñó ch‫ ڮ‬là b‫ ڰ‬nh‫۔‬ng xúc Ñ‫ھ‬ng c‫ڈ‬m quan c‫ی‬a cš th‫ ڨ‬choán h‫ڤ‬t
tâm trí trong ch‫ڶ‬c lát. Di‫ڪ‬n Ñ‫چ‬t bi‫ڨ‬u trŰng nh‫۔‬ng chân lý l‫ۀ‬n lao
vŰ‫ۈ‬t xa t‫ڌ‬m kinh nghi‫ڬ‬m thۖc sۖ c‫ی‬a m‫ھ‬t Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬là Ñi‫ڦ‬u không
th‫ڨ‬, và vi‫ڬ‬c g‫ڔ‬ng s‫ێ‬c th‫ ے‬làm Ñi‫ڦ‬u ‫ڊ‬y ch‫ ڮ‬là Ñem Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng kích
thích cao h‫ێ‬ng nh‫ڊ‬t th‫ۂ‬i.
Vi‫ڬ‬c làm (c) Cĩng nhŰ nh‫۔‬ng ai ph‫ڈ‬n Ñ‫ڶ‬i vi‫ڬ‬c chši Ñùa trong giáo d‫ۊ‬c
có ích l‫ۈ‬i
luôn xem chši Ñùa ch‫ ڮ‬là sۖ tiêu khi‫ڨ‬n thu‫ڌ‬n túy, nh‫۔‬ng ai ph‫ڈ‬n
không h‫ژ‬n
Ñã là lao Ñ‫ڶ‬i nh‫۔‬ng ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng trۖc ti‫ڤ‬p và ích d‫ۊ‬ng l‫چ‬i nh‫ڒ‬n l‫ڌ‬m ngh‫ڦ‬
Ñ‫ھ‬ng nghi‫ڬ‬p v‫ۀ‬i lao Ñ‫ھ‬ng. NgŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng thành v‫ڶ‬n quen lao Ñ‫ھ‬ng Ñi
Ñôi v‫ۀ‬i trách nhi‫ڬ‬m mà dۖa vào Ñó Ñem l‫چ‬i thu nh‫ڒ‬p tài chính. H‫ڬ‬
qu‫ ڈ‬là anh ta ph‫ڈ‬i tìm ki‫ڤ‬m sۖ thŰ thái, thŰ dãn, tiêu khi‫ڨ‬n. Tr‫ې‬
phi Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬ph‫ڈ‬i làm vi‫ڬ‬c trŰ‫ۀ‬c tu‫ں‬i Ñ‫ ڨ‬ki‫ڤ‬m ti‫ڦ‬n công ho‫ڜ‬c b‫ڰ‬
cu‫ڶ‬n vào c‫ڈ‬nh ng‫ ھ‬l‫چ‬m d‫ۊ‬ng lao Ñ‫ھ‬ng v‫ ڰ‬thành niên, trong chúng
s‫ ڢ‬không t‫ڸ‬n t‫چ‬i m‫ھ‬t sۖ phân chia nhŰ th‫ڤ‬. N‫ڤ‬u có Ñi‫ڦ‬u gì cu‫ڶ‬n
hút ÑŰ‫ۈ‬c chúng thì Ñó là do tۖ thân Ñi‫ڦ‬u ‫ڊ‬y có s‫ێ‬c hút trۖc ti‫ڤ‬p.
Không có sۖ Ñ‫ڶ‬i l‫ڒ‬p gi‫۔‬a vi‫ڬ‬c làm Ñi‫ڦ‬u gì ích d‫ۊ‬ng hay làm Ñi‫ڦ‬u
 gì Ñ‫ ڨ‬gi‫ڈ‬i trí. Cu‫ھ‬c s‫ڶ‬ng c‫ی‬a chúng th‫ڶ‬ng nh‫ڊ‬t và tr‫ڲ‬n v‫ڞ‬n hšn.
NgŰ‫ۂ‬i nào cho r‫ږ‬ng nh‫۔‬ng ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng v‫ڶ‬n thŰ‫ۂ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c ngŰ‫ۂ‬i l‫ۀ‬n
làm cho xong ch‫ ڮ‬vì l‫ۈ‬i ích c‫ی‬a chúng thúc bách thì nh‫۔‬ng ho‫چ‬t
Ñ‫ھ‬ng Ñó s‫ ڢ‬không ÑŰ‫ۈ‬c lĩ tr‫ ڠ‬thۖc hi‫ڬ‬n m‫ھ‬t cách hoàn toàn tۖ do
và vui sŰ‫ۀ‬ng cho th‫ڊ‬y ngŰ‫ۂ‬i Ñó có m‫ھ‬t trí tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng nghèo
nàn. V‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬không ph‫ڈ‬i cái gì ÑŰ‫ۈ‬c làm, mà là ch‫ڊ‬t lŰ‫ۈ‬ng c‫ی‬a
tâm trí Ñem vào trong vi‫ڬ‬c làm, m‫ۀ‬i phân Ñ‫ڰ‬nh ra cái gì là thi‫ڤ‬t
thۖc còn cái gì là không b‫ ڰ‬bó bu‫ھ‬c và có tính giáo d‫ۊ‬c.

§3. Nh‫۔‬ng ngh‫ ڦ‬nghi‫ڬ‬p có tính xây dۖng

Sۖ phát L‫ڰ‬ch s‫ ے‬c‫ی‬a vÃn hóa cho th‫ڊ‬y tri th‫ێ‬c khoa h‫ڲ‬c và nh‫۔‬ng kh‫ڈ‬
tri‫ڨ‬n có
nÃng chuyên môn c‫ی‬a loài ngŰ‫ۂ‬i Ñã phát tri‫ڨ‬n lên, Ñ‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t trong
tính l‫ڰ‬ch
s‫ ے‬c‫ی‬a nh‫۔‬ng th‫ۂ‬i kۘ ban Ñ‫ڌ‬u, t‫ ې‬nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬cš b‫ڈ‬n c‫ی‬a cu‫ھ‬c s‫ڶ‬ng.
các ngành Gi‫ڈ‬i ph‫ڐ‬u h‫ڲ‬c và Sinh lý h‫ڲ‬c thoát thai t‫ ې‬nh‫۔‬ng nhu c‫ڌ‬u thۖc t‫ڤ‬
khoa h‫ڲ‬c
trong vi‫ڬ‬c duy trì cš th‫ ڨ‬kh‫ڴ‬e m‫چ‬nh và linh Ñ‫ھ‬ng; Hình h‫ڲ‬c và cš
xu‫ڊ‬t phát
t‫ ې‬các h‫ڲ‬c sinh ra t‫ ې‬nh‫۔‬ng Ñòi h‫ڴ‬i c‫ی‬a vi‫ڬ‬c Ño Ñ‫چ‬c Ñ‫ڊ‬t Ñai, xây dۖng, và
ngh‫ڦ‬ ch‫ ڤ‬t‫چ‬o ra nh‫۔‬ng máy móc ti‫ڤ‬t ki‫ڬ‬m s‫ێ‬c ngŰ‫ۂ‬i; khoa Thiên vÃn
nghi‫ڬ‬p
h‫ڲ‬c có liên h‫ ڬ‬ch‫ڜ‬t ch‫ ڢ‬v‫ۀ‬i ngành hàng h‫ڈ‬i, lŰu l‫چ‬i nh‫۔‬ng bi‫ڤ‬n
chuy‫ڨ‬n c‫ی‬a th‫ۂ‬i gian; ngành Thۖc v‫ڒ‬t h‫ڲ‬c sinh ra t‫ ې‬nh‫۔‬ng Ñòi
h‫ڴ‬i v‫ ڦ‬thu‫ڶ‬c ch‫۔‬a b‫ڬ‬nh và canh nông; Hóa h‫ڲ‬c g‫ڔ‬n li‫ڦ‬n v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c
nhu‫ھ‬m h‫ڊ‬p, luy‫ڬ‬n kim và các ngành công nghi‫ڬ‬p khác. Ð‫ڤ‬n lŰ‫ۈ‬t
nó, n‫ڦ‬n công nghi‫ڬ‬p hi‫ڬ‬n Ñ‫چ‬i g‫ڌ‬n nhŰ ch‫ ڮ‬chuyên chú vào khoa
h‫ڲ‬c ‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng; th‫ۂ‬i gian thoi ÑŰa, lénh vۖc c‫ی‬a nh‫۔‬ng thۖc
nghi‫ڬ‬m thô thi‫ڨ‬n và l‫ڜ‬p Ñi l‫ڜ‬p l‫چ‬i ÑŰ‫ۈ‬c thu h‫ڞ‬p do có sۖ chuy‫ڨ‬n
hóa nh‫۔‬ng phát hi‫ڬ‬n khoa h‫ڲ‬c sang thành phát minh công nghi‫ڬ‬p.
Ròng r‫ڲ‬c, Ñi‫ڬ‬n tho‫چ‬i, bóng Ñi‫ڬ‬n, Ñ‫ھ‬ng cš hši nŰ‫ۀ‬c, cùng t‫ڊ‬t c‫ڈ‬
 nh‫۔‬ng h‫ ڬ‬qu‫ ڈ‬Ñ‫ھ‬t phá c‫ی‬a chúng Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i sۖ ki‫ڨ‬m soát và giao lŰu
xã h‫ھ‬i, là nh‫۔‬ng thành tۖu g‫ڜ‬t hái t‫ ې‬khoa h‫ڲ‬c.
Nh‫۔‬ng Nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n này h‫ڤ‬t s‫ێ‬c có ý nghéa Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i giáo d‫ۊ‬c. H‫ڌ‬u
kh‫ ڈ‬nÃng
h‫ڤ‬t tr‫ ڠ‬em Ñ‫ڦ‬u hÃng hái vŰ‫ۈ‬t tr‫ھ‬i trong nh‫۔‬ng thiên hŰ‫ۀ‬ng c‫ی‬a
trí tu‫ ڬ‬c‫ی‬a
các ho‫چ‬t chúng. Nhà trŰ‫ۂ‬ng Ñã Ñem vào – ch‫ ی‬y‫ڤ‬u xu‫ڊ‬t phát t‫ ې‬nh‫۔‬ng lý
Ñ‫ھ‬ng do thi‫ڤ‬t thۖc hšn là b‫ۄ‬i nh‫۔‬ng lý do Ñúng nghéa giáo d‫ۊ‬c – m‫ھ‬t
hŰ‫ۀ‬ng
lŰ‫ۈ‬ng l‫ۀ‬n các n‫ھ‬i dung ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng thŰ‫ۂ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c nhóm h‫ڲ‬p dŰ‫ۀ‬i
nghi‫ڬ‬p
trong nhà tiêu Ñ‫ ڦ‬rèn luy‫ڬ‬n thao tác, bao g‫ڸ‬m trong Ñó c‫ ڈ‬vŰ‫ۂ‬n trŰ‫ۂ‬ng,
trŰ‫ۂ‬ng nh‫۔‬ng chuy‫ڤ‬n Ñi dã ngo‫چ‬i và ngh‫ ڬ‬thu‫ڒ‬t t‫چ‬o hình. V‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬c‫ڊ‬p
bách nh‫ڊ‬t c‫ی‬a giáo d‫ۊ‬c lúc này có l‫ ڢ‬là vi‫ڬ‬c t‫ ں‬ch‫ێ‬c và liên k‫ڤ‬t
các môn h‫ڲ‬c này l‫چ‬i sao cho chúng tr‫ ۄ‬thành nh‫۔‬ng công c‫ ۊ‬giúp
hình thành nh‫۔‬ng thói quen trí tu‫ ڬ‬nh‫چ‬y bén, b‫ڦ‬n b‫ ڮ‬và h‫۔‬u hi‫ڬ‬u.
Nhìn chung Ñã có sۖ công nh‫ڒ‬n v‫ ڦ‬vi‫ڬ‬c chúng chi‫ڤ‬m gi‫ ۔‬nh‫۔‬ng
công c‫ ۊ‬thân thu‫ھ‬c và cÃn b‫ڈ‬n c‫ی‬a tr‫ ڠ‬em (khši d‫ڒ‬y khát khao
mu‫ڶ‬n làm ‫ ۄ‬tr‫ ڠ‬em); và cĩng Ñang có sۖ công nh‫ڒ‬n ngày càng
r‫ھ‬ng rãi Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c chúng Ñem l‫چ‬i cš h‫ھ‬i l‫ۀ‬n Ñ‫ ڨ‬rèn luy‫ڬ‬n kh‫ڈ‬
nÃng tۖ l‫ڒ‬p và ph‫ۊ‬c v‫ ۊ‬xã h‫ھ‬i m‫ھ‬t cách hi‫ڬ‬u qu‫ڈ‬. NhŰng chúng
cĩng có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng Ñ‫ ڨ‬ÑŰa ra nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬tiêu bi‫ڨ‬u ph‫ڈ‬i
ÑŰ‫ۈ‬c gi‫ڈ‬i quy‫ڤ‬t b‫ږ‬ng vi‫ڬ‬c ph‫ڈ‬n ánh và thí nghi‫ڬ‬m cá nhân, và
b‫ږ‬ng vi‫ڬ‬c Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng n‫ھ‬i dung tri th‫ێ‬c v‫۔‬ng ch‫ڔ‬c d‫ڐ‬n t‫ۀ‬i
nh‫۔‬ng tri th‫ێ‬c khoa h‫ڲ‬c chuyên bi‫ڬ‬t hšn v‫ ڦ‬sau. Thۖc sۖ không
có phép m‫ڌ‬u nào cho phép ch‫ ڮ‬sۖ v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng th‫ ڨ‬ch‫ڊ‬t ho‫ڜ‬c sۖ Ñi‫ڦ‬u
khi‫ڨ‬n khéo léo Ñšn thu‫ڌ‬n s‫ ڢ‬mang l‫چ‬i nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬trí tu‫ڬ‬.
Nh‫۔‬ng môn h‫ڲ‬c v‫ ڦ‬thao tác có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c d‫چ‬y b‫ږ‬ng cách l‫ڜ‬p Ñi l‫ڜ‬p
l‫چ‬i, b‫ږ‬ng cách ghi chép, ho‫ڜ‬c theo quy Ű‫ۀ‬c s‫ښ‬n có gi‫ڶ‬ng nhŰ các
môn h‫ڲ‬c sách v‫ۄ‬. NhŰng nh‫۔‬ng thao tác liên t‫ۊ‬c và thông minh
 trong môn làm vŰ‫ۂ‬n, n‫ڊ‬u Ãn, ho‫ڜ‬c d‫ڬ‬t v‫ڈ‬i, ho‫ڜ‬c thao tác v‫ۀ‬i
nh‫۔‬ng lo‫چ‬i g‫ ڼ‬và kim lo‫چ‬i cš b‫ڈ‬n, có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c ho‫چ‬ch Ñ‫ڰ‬nh trŰ‫ۀ‬c
qua Ñó rõ ràng t‫چ‬o cho nh‫۔‬ng h‫ڲ‬c sinh không ch‫ ڮ‬tích tr‫ ۔‬thông
tin khoa h‫ڲ‬c thi‫ڤ‬t thۖc và có ý nghéa quan tr‫ڲ‬ng trong nh‫۔‬ng môn
nhŰ Thۖc v‫ڒ‬t h‫ڲ‬c, Ð‫ھ‬ng v‫ڒ‬t h‫ڲ‬c, Hóa h‫ڲ‬c, v‫ڒ‬t lý và các khoa h‫ڲ‬c
khác, mà th‫ڒ‬m chí còn (Ñi‫ڦ‬u quan tr‫ڲ‬ng hšn) làm cho nh‫۔‬ng h‫ڲ‬c
sinh Ñó tr‫ ۄ‬nên thông th‫چ‬o các phŰšng pháp tra v‫ڊ‬n và ki‫ڨ‬m
ch‫ێ‬ng b‫ږ‬ng thí nghi‫ڬ‬m.
Sۖ tái t‫ں‬ NgŰ‫ۂ‬i ta thŰ‫ۂ‬ng ca thán v‫ ڦ‬chŰšng trình h‫ڲ‬c ph‫ ں‬thông b‫ڰ‬
ch‫ێ‬c ti‫ڤ‬n
quá t‫ڈ‬i. L‫ڶ‬i thoát duy nh‫ڊ‬t Ñ‫ ڨ‬không quay v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng truy‫ڦ‬n th‫ڶ‬ng
trình h‫ڲ‬c
t‫ڒ‬p giáo d‫ۊ‬c trong quá kh‫ ێ‬n‫ږ‬m ‫ ۄ‬vi‫ڬ‬c v‫چ‬ch ra nh‫۔‬ng kh‫ ڈ‬nÃng trí tu‫ڬ‬
‫ڎ‬n trong nh‫۔‬ng môn ngh‫ ڬ‬thu‫ڒ‬t t‫چ‬o tác và ngh‫ ڦ‬nghi‫ڬ‬p khác nhau
và kéo theo Ñó là vi‫ڬ‬c t‫ ں‬ch‫ێ‬c l‫چ‬i chŰšng trình h‫ڲ‬c. Hšn b‫ڊ‬t c‫ێ‬
nši nào khác, Ñây chính là nši hình thành nên nh‫۔‬ng phŰšng ti‫ڬ‬n
có th‫ ڨ‬chuy‫ڨ‬n hóa kinh nghi‫ڬ‬m mù quáng và sáo mòn c‫ی‬a loài
ngŰ‫ۂ‬i thành th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m Ñã ÑŰ‫ۈ‬c gi‫ڈ‬i phóng và làm sáng t‫ڴ‬.
 ChŰšng XIII
Ngôn ng‫ ۔‬và vi‫ڬ‬c rèn trí nghé

§1. Ngôn ng‫ ۔‬nhŰ là công c‫ ۊ‬Suy nghé

Tình tr‫چ‬ng TI‫ڣ‬NG NÓI có m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬m‫ڒ‬t thi‫ڤ‬t riêng v‫ۀ‬i ý nghé Ñòi h‫ڴ‬i
lŰ‫ۆ‬ng
m‫ھ‬t sۖ th‫ڈ‬o lu‫ڒ‬n Ñ‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t. M‫ڜ‬c dù t‫ ې‬logic, b‫ڔ‬t ngu‫ڸ‬n t‫ ې‬ch‫۔‬
nghéa c‫ی‬a
ngôn ng‫۔‬ logos, v‫ې‬a có nghéa là t‫ ې‬ng‫ ۔‬hay l‫ۂ‬i nói, v‫ې‬a có nghéa là ý nghé
hay lý trí, song “t‫ ې‬ng‫ ۔‬ch‫ڸ‬ng ch‫ڊ‬t lên t‫ ې‬ng‫ ”۔‬ch‫ ڮ‬bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬m‫ھ‬t sۖ
c‫ږ‬n c‫ڼ‬i trí tu‫ڬ‬, m‫ھ‬t sۖ gi‫ ڈ‬b‫ ھ‬suy nghé. M‫ڜ‬c dù nhà trŰ‫ۂ‬ng l‫ڊ‬y
ngôn ng‫ ۔‬làm công c‫ ۊ‬ch‫ ی‬y‫ڤ‬u (và thŰ‫ۂ‬ng xuyên nhŰ là v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬
chính) c‫ی‬a vi‫ڬ‬c h‫ڲ‬c t‫ڒ‬p, hàng th‫ ڤ‬kۜ nay nh‫۔‬ng nhà c‫ڈ‬i cách giáo
d‫ۊ‬c Ñã ÑŰa ra nh‫۔‬ng ch‫ ڮ‬trích gay g‫ڔ‬t nh‫ڊ‬t ch‫ڶ‬ng l‫چ‬i vi‫ڬ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng
ngôn ng‫ ۔‬hi‫ڬ‬n hành trong nhà trŰ‫ۂ‬ng. Quan ni‫ڬ‬m cho r‫ږ‬ng ngôn
ng‫ ۔‬c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t cho tŰ duy (th‫ڒ‬m chí Ñ‫ڸ‬ng nh‫ڊ‬t v‫ۀ‬i nó) ÑŰ‫ۈ‬c Ñáp tr‫ڈ‬
b‫ږ‬ng lý l‫ ڢ‬cho r‫ږ‬ng ngôn ng‫ ۔‬bóp méo và che Ñ‫ڒ‬y ý nghé.
Ngôn ng‫۔‬ Có ba quan Ñi‫ڨ‬m tiêu bi‫ڨ‬u g‫ڔ‬n v‫ۀ‬i quan h‫ ڬ‬c‫ی‬a tŰ duy và
là công c‫ۊ‬
c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t
ngôn ng‫۔‬: quan Ñi‫ڨ‬m th‫ ێ‬nh‫ڊ‬t cho r‫ږ‬ng chúng Ñ‫ڸ‬ng nh‫ڊ‬t v‫ۀ‬i
Ñ‫ ڨ‬suy nhau; quan Ñi‫ڨ‬m th‫ ێ‬hai cho r‫ږ‬ng l‫ۂ‬i nói là l‫ۀ‬p ph‫ۊ‬c trang b‫ڦ‬
nghé vì ch‫ڮ‬ ngoài hay v‫ ڴ‬b‫ڲ‬c c‫ی‬a ý nghé, nó c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t không ph‫ڈ‬i cho chính ý
có ngôn
ng‫ ۔‬Ñ‫ڰ‬nh
nghé mà ch‫ ڮ‬Ñ‫ ڨ‬truy‫ڦ‬n t‫ڈ‬i ý nghé; và quan Ñi‫ڨ‬m th‫ ێ‬ba (‫ ۄ‬Ñây ta s‫ڢ‬
ra các ý duy trì quan Ñi‫ڨ‬m này) là m‫ڜ‬c dù ngôn ng‫ ۔‬không ph‫ڈ‬i là ý nghé,
nghéa nó v‫ڐ‬n c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t cho hành Ñ‫ھ‬ng suy nghé cĩng nhŰ cho sۖ truy‫ڦ‬n
thông ý nghé. Tuy v‫ڒ‬y, khi cho r‫ږ‬ng chúng ta không th‫ ڨ‬suy nghé
n‫ڤ‬u không có ngôn ng‫۔‬, chúng ta ph‫ڈ‬i nh‫ ۀ‬l‫چ‬i ngôn ng‫ ۔‬bao g‫ڸ‬m
 m‫ھ‬t ph‫چ‬m vi r‫ھ‬ng l‫ۀ‬n hšn nhi‫ڦ‬u so v‫ۀ‬i kh‫ڎ‬u ng‫ ۔‬và vÃn b‫ڈ‬n.
Ði‫ڬ‬u b‫ھ‬, tranh ‫ڈ‬nh, bi‫ڨ‬u tŰ‫ۈ‬ng, hình ‫ڈ‬nh, c‫ ے‬Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a ngón tay –
b‫ڊ‬t c‫ ێ‬th‫ ێ‬gì ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ ی‬ý dùng làm d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u, xét v‫ ڦ‬logic, chính là
ngôn ng‫۔‬. Nói r‫ږ‬ng ngôn ng‫ ۔‬c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t cho suy nghé cĩng có
nghéa b‫ڈ‬o r‫ږ‬ng các ký hi‫ڬ‬u là c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t. Ý nghé không ch‫ ڮ‬tŰšng
tác v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t tr‫ڌ‬n tr‫ۊ‬i, mà v‫ۀ‬i c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng ý nghéa, nh‫۔‬ng
g‫ۈ‬i ý c‫ی‬a chúng; và Ñ‫ ڨ‬cho ý nghéa có th‫ ڨ‬nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c ÑŰ‫ۈ‬c, chúng
ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c bi‫ڨ‬u hi‫ڬ‬n dŰ‫ۀ‬i nh‫۔‬ng d‫چ‬ng th‫ێ‬c Ñ‫ڜ‬c thù và có th‫ ڨ‬c‫ڈ‬m
nh‫ڒ‬n ÑŰ‫ۈ‬c. N‫ڤ‬u không có ý nghéa, sۖ v‫ڒ‬t không hšn gì nh‫۔‬ng
kích thích mù quáng ho‫ڜ‬c ch‫ ڮ‬là nh‫۔‬ng ngu‫ڸ‬n cšn th‫ڊ‬t thŰ‫ۂ‬ng c‫ی‬a
sۖ vui thú hay ch‫ڰ‬u Ñۖng; và do ý nghéa v‫ڶ‬n dé vô hình d‫چ‬ng,
chúng ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c ghim gi‫ ۔‬trong nh‫۔‬ng d‫چ‬ng th‫ێ‬c v‫ڒ‬t ch‫ڊ‬t h‫۔‬u
hình. Nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڜ‬c cách dành riêng Ñ‫ ڨ‬nói lên và truy‫ڦ‬n
t‫ڈ‬i ý nghéa là nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u ho‫ڜ‬c bi‫ڨ‬u tŰ‫ۈ‬ng. N‫ڤ‬u m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i l‫چ‬i
g‫ڌ‬n ai Ñó và Ñ‫ڎ‬y ngŰ‫ۂ‬i ‫ڊ‬y ra kh‫ڴ‬i phòng, chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a anh ta
không ph‫ڈ‬i là m‫ھ‬t d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u. Tuy nhiên n‫ڤ‬u ngŰ‫ۂ‬i Ñó khoát tay ch‫ڮ‬
ra c‫ے‬a, hay kêu thành ti‫ڤ‬ng ‘Ñi’, chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a anh ta ÑŰ‫ۈ‬c quy
gi‫ڈ‬n thành m‫ھ‬t phŰšng ti‫ڬ‬n chuyên ch‫ ۄ‬ý nghéa: Ñó là m‫ھ‬t d‫ڊ‬u
hi‫ڬ‬u ho‫ڜ‬c bi‫ڨ‬u tŰ‫ۈ‬ng. TrŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p Ñó là nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u, chúng ta
không quan tâm Ñ‫ڤ‬n vi‫ڬ‬c chúng thۖc ra là nh‫۔‬ng gì, mà chúng ta
Ñ‫ ڨ‬h‫ڤ‬t tâm trí vào vi‫ڬ‬c tìm ra Ñi‫ڦ‬u gì chúng th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n và hi‫ڨ‬u hi‫ڬ‬n.
Canis, hund, chien, con chó – ch‫ې‬ng nào ý nghéa c‫ی‬a t‫ ې‬Ñó ÑŰ‫ۈ‬c
b‫ھ‬c l‫ ھ‬thì bi‫ڨ‬u hi‫ڬ‬n b‫ ڦ‬ngoài c‫ی‬a nh‫۔‬ng t‫ ې‬Ñó không có gì khác
bi‫ڬ‬t nhau.
Nh‫۔‬ng Nh‫۔‬ng v‫ڒ‬t th‫ ڨ‬tۖ nhiên là nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u c‫ی‬a các sۖ v‫ڒ‬t và sۖ
h‫چ‬n ch‫ڤ‬
ki‫ڬ‬n khác. Nh‫۔‬ng Ñám mây bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬cšn mŰa; m‫ھ‬t d‫ڊ‬u chân cho
c‫ی‬a bi‫ڨ‬u
 tŰ‫ۈ‬ng tۖ th‫ڊ‬y con thú ho‫ڜ‬c k‫ ڠ‬thù; m‫ھ‬t t‫ڈ‬ng Ñá nhô lên là d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u ch‫ ڮ‬ra
nhiên
nh‫۔‬ng khoáng ch‫ڊ‬t chôn dŰ‫ۀ‬i lòng Ñ‫ڊ‬t. Tuy v‫ڒ‬y, nh‫۔‬ng h‫چ‬n ch‫ڤ‬
c‫ی‬a ch‫ ڮ‬d‫ڊ‬u tۖ nhiên cĩng Ñáng ph‫ڈ‬i bàn. (i) Nh‫۔‬ng kích thích th‫ڨ‬
ch‫ڊ‬t ho‫ڜ‬c c‫ڈ‬m tính trۖc ti‫ڤ‬p có khuynh hŰ‫ۀ‬ng gây sao nhãng sۖ
chú ý trŰ‫ۀ‬c Ñi‫ڦ‬u gì có ý nghéa ho‫ڜ‬c ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ ڮ‬ra.* H‫ڌ‬u nhŰ b‫ڊ‬t c‫ێ‬
ai cĩng nh‫ ۀ‬l‫چ‬i r‫ږ‬ng vi‫ڬ‬c ch‫ ڮ‬vào m‫ھ‬t con mèo con ho‫ڜ‬c con cún
Ñ‫ ڨ‬th‫ڊ‬y trong Ñó m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng thۖc ph‫ڎ‬m, t‫ێ‬c là con v‫ڒ‬t hóa thân
vào trong hành Ñ‫ھ‬ng ch‫ ڮ‬tay, ch‫ ێ‬không ph‫ڈ‬i vào cái ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڮ‬
Ñ‫ڤ‬n. (ii) Nši nào ch‫ ڮ‬t‫ڸ‬n t‫چ‬i nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u tۖ nhiên, nši Ñó
chúng ta h‫ڌ‬u nhŰ ph‫ ۊ‬thu‫ھ‬c vào sۖ vi‫ڬ‬c x‫ڈ‬y ra bên ngoài; chúng
ta ph‫ڈ‬i Ñ‫ۈ‬i Ñ‫ڤ‬n khi nào sۖ ki‫ڬ‬n tۖ nhiên Ñó tۖ b‫ھ‬c l‫ ھ‬Ñ‫ ڨ‬qua Ñó
ÑŰ‫ۈ‬c c‫ڈ‬nh báo ho‫ڜ‬c thông báo v‫ ڦ‬kh‫ ڈ‬nÃng x‫ڈ‬y Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t sۖ ki‫ڬ‬n
khác. (iii) Nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u tۖ nhiên, ban Ñ‫ڌ‬u khi chŰa ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ی‬
Ñ‫ڰ‬nh dùng làm ký hi‫ڬ‬u thì Ñ‫ڦ‬u k‫ڦ‬nh càng, b‫ڊ‬t ti‫ڬ‬n và chŰa th‫ ڨ‬ch‫ڤ‬
ngۖ ÑŰ‫ۈ‬c.
Nh‫۔‬ng ký Do Ñó b‫ڊ‬t c‫ ێ‬sۖ phát tri‫ڨ‬n cao nào c‫ی‬a trí nghé cĩng ph‫ڈ‬i có
hi‫ڬ‬u nhân
sۖ song hành c‫ی‬a nh‫۔‬ng tín hi‫ڬ‬u ch‫ ی‬ý. Ti‫ڤ‬ng nói Ñáp ‫ێ‬ng Ñòi h‫ڴ‬i
t‫چ‬o vŰ‫ۈ‬t
qua ÑŰ‫ۈ‬c Ñó. C‫ ے‬ch‫ڮ‬, âm thanh, ch‫ ۔‬vi‫ڤ‬t tay hay ch‫ ۔‬in hoàn toàn là nh‫۔‬ng
nh‫۔‬ng h‫چ‬n hi‫ڬ‬n h‫۔‬u v‫ڒ‬t ch‫ڊ‬t, nhŰng giá tr‫ ڰ‬g‫ڶ‬c c‫ی‬a chúng ph‫ڈ‬i ch‫ڰ‬u l‫ ڬ‬thu‫ھ‬c
ch‫ ڤ‬này
vào giá tr‫ ڰ‬mà chúng có ÑŰ‫ۈ‬c v‫ۀ‬i tŰ cách sۖ bi‫ڨ‬u hi‫ڬ‬n c‫ی‬a các ý
nghéa. (i) Giá tr‫ ڰ‬trۖc ti‫ڤ‬p và có th‫ ڨ‬c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n c‫ی‬a nh‫۔‬ng âm thanh
y‫ڤ‬u ‫ۀ‬t và nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u v‫ڤ‬t nh‫ ڴ‬xíu ÑŰ‫ۈ‬c vi‫ڤ‬t hay in ra là h‫ڤ‬t s‫ێ‬c
không Ñáng k‫ڨ‬. Chính vì th‫ڤ‬, sۖ t‫ڒ‬p trung không b‫ ڰ‬thu hút kh‫ڴ‬i
ch‫ێ‬c nÃng Ñ‫چ‬i di‫ڬ‬n c‫ی‬a nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u Ñó. (ii) Sۖ t‫چ‬o tác c‫ی‬a
chúng b‫ ڰ‬ta trۖc ti‫ڤ‬p ch‫ ڤ‬ngۖ Ñ‫ ڨ‬r‫ڸ‬i chúng ta l‫چ‬i có th‫ ڨ‬t‫چ‬o ra
chúng khi c‫ڌ‬n. Khi chúng ta có th‫ ڨ‬t‫چ‬o ra t‫ ې‬mŰa, chúng ta không
ph‫ڈ‬i ch‫ ۂ‬t‫ۀ‬i khi nào thۖc sۖ tr‫ۂ‬i Ñ‫ ں‬mŰa thì m‫ۀ‬i có th‫ ڨ‬khši d‫ڒ‬y
nh‫۔‬ng suy nghé theo hŰ‫ۀ‬ng Ñó. Chúng ta không th‫ ڨ‬t‫چ‬o ra mây
nhŰng có th‫ ڨ‬t‫چ‬o ra âm thanh, và v‫ۀ‬i tính cách bi‫ڨ‬u tŰ‫ۈ‬ng cho ý
nghéa, âm thanh kia Ñáp ‫ێ‬ng cho m‫ۊ‬c Ñích Ñó không khác gì Ñám
mây. (iii) Nh‫۔‬ng tín hi‫ڬ‬u ngôn ng‫ ۔‬võ Ñoán thì ti‫ڬ‬n l‫ۈ‬i và d‫ڪ‬
dùng. Chúng g‫ڲ‬n gàng, m‫ڴ‬ng manh và luôn ÑŰ‫ۈ‬c mang theo.
Ch‫ې‬ng nào còn s‫ڶ‬ng chúng ta còn ph‫ڈ‬i th‫ ;ۄ‬và vi‫ڬ‬c Ñi‫ڦ‬u ti‫ڤ‬t âm
lŰ‫ۈ‬ng, thanh s‫ڔ‬c c‫ی‬a hši th‫ ۄ‬qua c‫ ں‬h‫ڲ‬ng và môi mi‫ڬ‬ng là m‫ھ‬t
vi‫ڬ‬c Ñšn gi‫ڈ‬n, d‫ ڪ‬dàng và có th‫ ڨ‬ki‫ڨ‬m soát ÑŰ‫ۈ‬c trong m‫ڲ‬i lúc.
Ði‫ڬ‬u b‫ ھ‬c‫ی‬a cš th‫ ڨ‬và c‫ ے‬ch‫ ڮ‬c‫ی‬a bàn tay, cánh tay cĩng ÑŰ‫ۈ‬c
dùng làm tín hi‫ڬ‬u, nhŰng chúng thô m‫ھ‬c và khó làm ch‫ ی‬hšn so
v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c Ñi‫ڦ‬u ti‫ڤ‬t hši th‫ ۄ‬Ñ‫ ڨ‬t‫چ‬o ra âm thanh, ch‫ژ‬ng th‫ ڤ‬mà ti‫ڤ‬ng
nói ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڲ‬n làm phŰšng ti‫ڬ‬n ch‫ ی‬y‫ڤ‬u Ñ‫ ڨ‬bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t nh‫۔‬ng d‫ڊ‬u
hi‫ڬ‬u trí tu‫ ڬ‬có trong ý Ñ‫ڰ‬nh. Âm thanh, m‫ڜ‬c dù tinh t‫ڤ‬, tao nhã và
d‫ ڪ‬n‫ڔ‬n ch‫ڮ‬nh ch‫ ڮ‬mang tính nh‫ڊ‬t th‫ۂ‬i. NhŰ‫ۈ‬c Ñi‫ڨ‬m này ÑŰ‫ۈ‬c bù
Ñ‫ڔ‬p b‫ۄ‬i h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng ngôn t‫ ې‬ch‫ ۔‬vi‫ڤ‬t và ch‫ ۔‬in, v‫ڶ‬n dé gây tác Ñ‫ھ‬ng
t‫ۀ‬i con m‫ڔ‬t. Litera scripta manet*.

Ghi nh‫ ۀ‬trong óc m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬m‫ڒ‬t thi‫ڤ‬t gi‫۔‬a ý nghéa và các
d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u (hay ngôn ng‫)۔‬, chúng ta có th‫ ڨ‬nh‫ڒ‬n ra rõ r‫ڬ‬t hšn ngôn
ng‫ ۔‬Ñã Ñóng vai trò gì (1) trong nh‫۔‬ng ý nghéa c‫ ۊ‬th‫ڨ‬, và (2) Ñ‫ ڨ‬t‫ں‬
ch‫ێ‬c các ý nghéa.

I. Nh‫۔‬ng Ý nghéa riêng r‫ڢ‬. M‫ھ‬t d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u b‫ږ‬ng l‫ۂ‬i (a) lۖa
ch‫ڲ‬n, chia tách m‫ھ‬t ý nghéa ra kh‫ڴ‬i Ñi‫ڦ‬u gì mà n‫ڤ‬u không có tín
hi‫ڬ‬u ‫ڊ‬y nó s‫ ڢ‬ch‫ ڮ‬là th‫ ێ‬gì Ñó mš h‫ ڸ‬và nhòa nh‫چ‬t; (b) gi‫ ۔‬l‫چ‬i, bi‫ڨ‬u
l‫ ھ‬và lŰu gi‫ ۔‬ý nghéa Ñó; và (c) Ñem áp d‫ۊ‬ng nó, khi c‫ڌ‬n, Ñ‫ ڨ‬nh‫ڒ‬n
th‫ێ‬c nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t khác. K‫ڤ‬t h‫ۈ‬p nh‫۔‬ng ch‫ێ‬c nÃng Ña d‫چ‬ng này
 vào trong m‫ھ‬t h‫ڼ‬n h‫ۈ‬p các phép ‫ڎ‬n d‫ۊ‬, chúng ta có th‫ ڨ‬nói r‫ږ‬ng
m‫ھ‬t tín hi‫ڬ‬u ngôn ng‫ ۔‬Ñ‫ڸ‬ng th‫ۂ‬i là m‫ھ‬t hàng rào, m‫ھ‬t nhãn hi‫ڬ‬u,
và m‫ھ‬t phŰšng ti‫ڬ‬n chuyên ch‫ – ۄ‬t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬g‫ھ‬p làm m‫ھ‬t.
M‫ھ‬t d‫ڊ‬u (a) Ai cĩng Ñã t‫ې‬ng có l‫ڌ‬n th‫ڊ‬y vi‫ڬ‬c bi‫ڤ‬t m‫ھ‬t cái tên xác Ñáng
hi‫ڬ‬u làm
c‫ی‬a cái gì trŰ‫ۀ‬c Ñó m‫ ۂ‬m‫ڰ‬t mš h‫ ڸ‬làm cho toàn b‫ ھ‬v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬tr‫ ۄ‬nên
n‫ں‬i b‫ڒ‬t
m‫ھ‬t ý rõ ràng và minh b‫چ‬ch. M‫ھ‬t ý nghéa nào Ñ‫ڊ‬y có v‫ ڠ‬nhŰ s‫ڔ‬p v‫ۀ‬i Ñ‫ڤ‬n
nghéa ÑŰ‫ۈ‬c b‫ڼ‬ng dŰng hóa ra không th‫ ڨ‬tóm b‫ڔ‬t n‫ں‬i; nó khŰ‫ۀ‬c t‫ ې‬vi‫ڬ‬c
cô Ñúc l‫چ‬i thành hình thái xác Ñ‫ڰ‬nh; vi‫ڬ‬c g‫ڔ‬n m‫ھ‬t t‫ ې‬theo cách nào
Ñó (ch‫ ڮ‬là th‫ ڤ‬nào, g‫ڌ‬n nhŰ không th‫ ڨ‬nói ra ÑŰ‫ۈ‬c) v‫چ‬ch ra gi‫ۀ‬i
h‫چ‬n c‫ی‬a các ý nghéa, rút nó ra kh‫ڴ‬i kho‫ڈ‬ng tr‫ڶ‬ng, Ñ‫ڜ‬t cho nó Ñ‫ێ‬ng
riêng nhŰ m‫ھ‬t thۖc th‫ ڨ‬tۖ thân. Khi Emerson nói r‫ږ‬ng ông ch‫ژ‬ng
thà bi‫ڤ‬t tên g‫ڲ‬i th‫ڒ‬t, tên g‫ڲ‬i theo nhà thš, c‫ی‬a m‫ھ‬t sۖ v‫ڒ‬t, còn hšn
là bi‫ڤ‬t sۖ v‫ڒ‬t Ñúng thۖc kia, khi Ñó ông h‫ژ‬n Ñã mang theo trong
tâm trí thiên ch‫ێ‬c soi t‫ ڴ‬và làm sáng rõ c‫ی‬a ngôn ng‫ ۔‬này. Ni‫ڦ‬m
vui thích c‫ی‬a tr‫ ڠ‬nh‫ ڴ‬khi th‫ڔ‬c m‫ڔ‬c tra h‫ڴ‬i và h‫ڲ‬c tên g‫ڲ‬i m‫ڲ‬i th‫ێ‬
xung quanh chúng cho th‫ڊ‬y ý nghéa Ñang tr‫ ۄ‬thành nh‫۔‬ng nhân
v‫ڒ‬t c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i chúng, vì th‫ ڤ‬sۖ giao d‫ڰ‬ch c‫ی‬a chúng v‫ۀ‬i các sۖ
v‫ڒ‬t chuy‫ڨ‬n t‫ ې‬bình di‫ڬ‬n th‫ ڨ‬ch‫ڊ‬t sang bình di‫ڬ‬n trí tu‫ڬ‬. Không có
gì Ñáng ng‫چ‬c nhiên khi nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i hoang dã g‫ڔ‬n cho ngôn t‫ ې‬sۖ
linh nghi‫ڬ‬m th‫ڌ‬n bí. Ð‫ڜ‬t tên cho Ñi‫ڦ‬u gì t‫ێ‬c là ban cho nó m‫ھ‬t
danh hi‫ڬ‬u; Ñ‫ ڦ‬cao và vinh danh nó b‫ږ‬ng cách nâng nó t‫ ې‬m‫ھ‬t sۖ
vi‫ڬ‬c h‫۔‬u hình lên thành m‫ھ‬t ý nghéa rõ ràng và vénh vi‫ڪ‬n. Bi‫ڤ‬t tên
g‫ڲ‬i c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i và sۖ v‫ڒ‬t và có th‫ ڨ‬Ñi‫ڦ‬u khi‫ڨ‬n ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng cái tên
‫ڊ‬y, trong sۖ th‫ێ‬c nh‫ڒ‬n ban sš, chính là chi‫ڤ‬m lénh ÑŰ‫ۈ‬c ph‫ڎ‬m
cách và giá tr‫ ڰ‬c‫ی‬a chúng, làm ch‫ ی‬chúng.
M‫ھ‬t ký (b) Sۖ v‫ڒ‬t Ñ‫ڤ‬n r‫ڸ‬i Ñi; hay chúng ta Ñ‫ڤ‬n r‫ڸ‬i chúng ta ra Ñi, và
hi‫ڬ‬u b‫ڈ‬o theo cách nào thì r‫ڸ‬i sۖ v‫ڒ‬t cĩng vu‫ھ‬t thoát kh‫ڴ‬i sۖ chú ý c‫ی‬a
lŰu m‫ھ‬t ý
chúng ta. M‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬c‫ڈ‬m tính trۖc ti‫ڤ‬p c‫ی‬a chúng ta v‫ۀ‬i sۖ v‫ڒ‬t là
nghéa
r‫ڊ‬t h‫چ‬n ch‫ڤ‬. S‫ێ‬c khši g‫ۈ‬i ý nghéa c‫ی‬a các d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u tۖ nhiên b‫ڰ‬
gi‫ۀ‬i h‫چ‬n trong ph‫چ‬m vi nh‫۔‬ng tình hu‫ڶ‬ng m‫ڔ‬t th‫ڊ‬y tai nghe, còn ý
nghéa do m‫ھ‬t ký hi‫ڬ‬u ngôn ng‫ ۔‬Ñem l‫چ‬i ÑŰ‫ۈ‬c b‫ڈ‬o lŰu Ñ‫ ڨ‬s‫ ے‬d‫ۊ‬ng
trong tŰšng lai. Cho dù sۖ v‫ڒ‬t không hi‫ڬ‬n h‫۔‬u Ñ‫ ڨ‬bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬ý nghéa
thì t‫ ې‬ng‫ ۔‬khi nói ra v‫ڐ‬n g‫ۈ‬i lên ý nghéa. B‫ۄ‬i l‫ ڢ‬Ñ‫ۂ‬i s‫ڶ‬ng trí tu‫ڬ‬
ph‫ ۊ‬thu‫ھ‬c vào vi‫ڬ‬c n‫ڔ‬m gi‫ ۔‬m‫ھ‬t kho tàng các ý nghéa, t‫ڌ‬m quan
tr‫ڲ‬ng c‫ی‬a ngôn ng‫ ۔‬nhŰ là công c‫ ۊ‬b‫ڈ‬o qu‫ڈ‬n các ý nghéa không
th‫ ڨ‬b‫ ڰ‬phóng Ñ‫چ‬i. Ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u, phŰšng pháp lŰu gi‫ڊ ۔‬y
không hoàn toàn vô nhi‫ڪ‬m; ngôn t‫ ې‬thŰ‫ۂ‬ng làm h‫ڴ‬ng ho‫ڜ‬c bi‫ڤ‬n
Ñ‫ں‬i nh‫۔‬ng ý nghéa l‫ ڢ‬ra ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c gi‫ ۔‬nguyên, song sۖ t‫چ‬p nhi‫ڪ‬m
chính là cái giá ph‫ڈ‬i tr‫ ڈ‬c‫ی‬a m‫ڲ‬i sinh v‫ڒ‬t Ñ‫ ڨ‬Ñ‫ں‬i l‫ڊ‬y Ñ‫ڜ‬c ân ÑŰ‫ۈ‬c
s‫ڶ‬ng.
M‫ھ‬t ký (c) Khi m‫ھ‬t ý nghéa ÑŰ‫ۈ‬c tách r‫ۂ‬i và g‫ڔ‬n v‫ۀ‬i m‫ھ‬t ký hi‫ڬ‬u, ta
hi‫ڬ‬u quy
chuy‫ڨ‬n
có th‫ ڨ‬Ñem ý nghéa Ñó vào trong m‫ھ‬t b‫ڶ‬i c‫ڈ‬nh và tình hu‫ڶ‬ng m‫ۀ‬i.
m‫ھ‬t ý Sۖ chuy‫ڨ‬n Ñ‫ں‬i và áp d‫ۊ‬ng l‫چ‬i c‫ی‬a ý nghéa là Ñi‫ڨ‬m then ch‫ڶ‬t trong
nghéa m‫ڲ‬i xét Ñoán và suy lu‫ڒ‬n. Nó có th‫ ڨ‬có chút h‫۔‬u ích cho m‫ھ‬t
ngŰ‫ۂ‬i trong vi‫ڬ‬c nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y Ñám mây c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬nào Ñó là d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u
ban Ñ‫ڌ‬u c‫ی‬a m‫ھ‬t cšn mŰa l‫ۀ‬n n‫ڤ‬u nhŰ nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t c‫ی‬a anh ta ch‫ڊ‬m
d‫ێ‬t t‫چ‬i Ñó, vì sau Ñó anh ta h‫ژ‬n s‫ ڢ‬ph‫ڈ‬i h‫ڲ‬c Ñi h‫ڲ‬c l‫چ‬i, b‫ۄ‬i Ñám
mây ti‫ڤ‬p theo và tr‫ڒ‬n mŰa ti‫ڤ‬p theo là nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n khác nhau.
Không có sۖ phát tri‫ڨ‬n tích t‫ ۊ‬nào cho trí khôn; kinh nghi‫ڬ‬m có
th‫ ڨ‬hình thành nên nh‫۔‬ng thói quen thích ‫ێ‬ng v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t th‫ ڨ‬ch‫ڊ‬t,
nhŰng nó không truy‫ڦ‬n d‫چ‬y l‫چ‬i Ñi‫ڦ‬u gì, lý do là chúng ta không có
kh‫ ڈ‬nÃng s‫ ے‬d‫ۊ‬ng m‫ھ‬t kinh nghi‫ڬ‬m Ñã có trŰ‫ۀ‬c m‫ھ‬t cách h‫۔‬u ý
 Ñ‫ ڨ‬tiên Ñoán và Ñi‫ڦ‬u hành m‫ھ‬t kinh nghi‫ڬ‬m ti‫ڤ‬p sau. Ð‫ ڨ‬có th‫ ڨ‬s‫ے‬
d‫ۊ‬ng quá kh‫ ێ‬vào vi‫ڬ‬c Ñánh giá và suy Ñoán ra cái m‫ۀ‬i l‫ چ‬và cái
chŰa bi‫ڤ‬t Ñ‫ڤ‬n ng‫ ۊ‬ý r‫ږ‬ng, m‫ڜ‬c dù sۖ vi‫ڬ‬c trong quá kh‫ ێ‬Ñã trôi
qua, ý nghéa c‫ی‬a nó v‫ڐ‬n còn lŰu l‫چ‬i theo cách sao cho có th‫ ڨ‬Ñem
ra xác Ñ‫ڰ‬nh tính cách c‫ی‬a cái m‫ۀ‬i. Nh‫۔‬ng hình thái di‫ڪ‬n ngôn là
nh‫۔‬ng phŰšng ti‫ڬ‬n chuyên ch‫ ۄ‬vô cùng h‫۔‬u ích c‫ی‬a ta: nh‫۔‬ng
phŰšng ti‫ڬ‬n d‫ڪ‬-v‫ڒ‬n-hành thông qua Ñó các ý nghéa ÑŰ‫ۈ‬c chuy‫ڨ‬n
t‫ ې‬nh‫۔‬ng kinh nghi‫ڬ‬m v‫ڶ‬n không còn m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬nào v‫ۀ‬i chúng
ta n‫۔‬a sang cho nh‫۔‬ng kinh nghi‫ڬ‬m hãy còn m‫ ۂ‬m‫ڰ‬t và phân vân.
Sۖ t‫ں‬ II. Sۖ t‫ ں‬ch‫ێ‬c các Ý nghéa. Trong vi‫ڬ‬c Ñ‫ ڦ‬cao t‫ڌ‬m quan tr‫ڲ‬ng
ch‫ێ‬c h‫ۈ‬p
c‫ی‬a các ký hi‫ڬ‬u Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng ý nghéa c‫ ۊ‬th‫ڨ‬, chúng ta Ñã b‫ ڴ‬qua
logic ph‫ۊ‬
thu‫ھ‬c vào m‫ھ‬t khía c‫چ‬nh khác có giá tr‫ ڰ‬tŰšng ÑŰšng. Các ký hi‫ڬ‬u không ch‫ڮ‬
các ký tách b‫چ‬ch nh‫۔‬ng ý nghéa c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬và riêng bi‫ڬ‬t mà chúng còn là
hi‫ڬ‬u
nh‫۔‬ng công c‫ ۊ‬nhóm h‫ڲ‬p nh‫۔‬ng ý nghéa có liên h‫ ڬ‬Ñ‫ڤ‬n nhau.
Ngôn t‫ ې‬không ch‫ ڮ‬là nh‫۔‬ng tên g‫ڲ‬i hay danh hi‫ڬ‬u cho nh‫۔‬ng ý
nghéa Ñšn nh‫ڊ‬t; chúng còn hình thành nên nh‫۔‬ng câu ‫ ۄ‬Ñó các ý
nghéa ÑŰ‫ۈ‬c t‫ ں‬ch‫ێ‬c trong m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬qua l‫چ‬i. Khi chúng ta nói
“Cu‫ڶ‬n sách kia là m‫ھ‬t quy‫ڨ‬n t‫ ې‬Ñi‫ڨ‬n”, hay “Qu‫ڌ‬ng sáng m‫ ۂ‬trên
cao kia là sao ch‫ں‬i Halley”, chúng ta di‫ڪ‬n Ñ‫چ‬t m‫ھ‬t sۖ n‫ڶ‬i k‫ڤ‬t theo
logic – m‫ھ‬t hành vi phân lo‫چ‬i và Ñ‫ڰ‬nh nghéa vŰ‫ۈ‬t quá ph‫چ‬m vi v‫ڒ‬t
ch‫ڊ‬t c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬sang Ñ‫ڰ‬a h‫چ‬t lu‫ڒ‬n lý c‫ی‬a các b‫ ھ‬và các loài, các sۖ v‫ڒ‬t
và các thu‫ھ‬c tính. Nh‫۔‬ng m‫ڬ‬nh Ñ‫ڦ‬, nh‫۔‬ng câu có m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬v‫ۀ‬i
nh‫۔‬ng xét Ñoán gi‫ڶ‬ng nhŰ m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬mà các t‫ ې‬riêng bi‫ڬ‬t, v‫ڶ‬n dé
ÑŰ‫ۈ‬c t‫چ‬o ra ch‫ ی‬y‫ڤ‬u thông qua vi‫ڬ‬c phân tích các m‫ڬ‬nh Ñ‫ۄ ڦ‬
nh‫۔‬ng d‫چ‬ng khác nhau c‫ی‬a chúng, mang t‫ۀ‬i cho các ý nghéa và
quan ni‫ڬ‬m; và cĩng gi‫ڶ‬ng nhŰ vi‫ڬ‬c ngôn t‫ ې‬hàm nghéa cho câu,
 m‫ھ‬t câu hàm nghéa m‫ھ‬t ý t‫ ێ‬tr‫ڲ‬n v‫ڞ‬n l‫ۀ‬n hšn trong m‫ھ‬t di‫ڪ‬n
ngôn li‫ڦ‬n m‫چ‬ch mà nó nh‫ڒ‬p vào trong Ñó. NhŰ ngŰ‫ۂ‬i ta thŰ‫ۂ‬ng
nói, ng‫ ۔‬pháp bi‫ڨ‬u hi‫ڬ‬n cho logic vô th‫ێ‬c c‫ی‬a trí óc bình dân.
Nh‫۔‬ng sۖ phân lo‫چ‬i trí tu‫ ڬ‬chính y‫ڤ‬u t‫چ‬o thành lu‫ڸ‬ng v‫ڶ‬n lŰu
Ñ‫ھ‬ng cho trí nghé ÑŰ‫ۈ‬c xây Ñ‫ڔ‬p nên cho chúng ta b‫ږ‬ng ti‫ڤ‬ng m‫ڞ‬
Ñ‫ڠ‬. Chính sۖ thi‫ڤ‬u h‫ۊ‬t m‫ھ‬t ý th‫ێ‬c rõ ràng c‫ی‬a chúng ta trong vi‫ڬ‬c
s‫ ے‬d‫ۊ‬ng ngôn ng‫ ۔‬mà qua Ñó ta v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng nh‫۔‬ng h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng trí tu‫ڬ‬
c‫ی‬a loài ngŰ‫ۂ‬i cho bi‫ڤ‬t chúng ta Ñã tr‫ ۄ‬nên thông th‫چ‬o Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c
Ñ‫ ھ‬nào v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng sۖ chia tách và nhóm h‫ڲ‬p h‫ۈ‬p logic c‫ی‬a ngôn
ng‫ڊ ۔‬y.

§2. Sۖ l‫چ‬m d‫ۊ‬ng các PhŰšng pháp Ngôn ng‫ ۔‬trong

Giáo d‫ۊ‬c
Vi‫ڬ‬c ch‫ڮ‬ Hi‫ڨ‬u trۖc ti‫ڤ‬p, câu châm ngôn “D‫چ‬y sۖ v‫ڒ‬t ch‫ ێ‬không d‫چ‬y t‫”ې‬
d‫چ‬y riêng
hay “D‫چ‬y sۖ v‫ڒ‬t trŰ‫ۀ‬c khi d‫چ‬y t‫ ې‬ng‫ ”۔‬có th‫ ڨ‬là sۖ ph‫ ی‬nh‫ڒ‬n giáo
sۖ v‫ڒ‬t,
không có d‫ۊ‬c; nó s‫ ڢ‬co gi‫ڈ‬m Ñ‫ۂ‬i s‫ڶ‬ng tinh th‫ڌ‬n xu‫ڶ‬ng ch‫ ڮ‬còn mang nghéa
tính giáo nh‫۔‬ng thích ‫ێ‬ng v‫ ڦ‬c‫ڈ‬m giác và th‫ ڨ‬ch‫ڊ‬t. H‫ڲ‬c t‫ڒ‬p, theo nghéa
d‫ۊ‬c
Ñúng nh‫ڊ‬t, không ch‫ ڮ‬là h‫ڲ‬c sۖ v‫ڒ‬t, mà là h‫ڲ‬c nh‫۔‬ng ý nghéa c‫ی‬a
sۖ v‫ڒ‬t, và quá trình này liên quan t‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng các ký hi‫ڬ‬u,
hay ngôn ng‫ ۔‬theo nghéa chung nh‫ڊ‬t. Cĩng cung cách ‫ڊ‬y, ho‫چ‬t
Ñ‫ھ‬ng ch‫ڶ‬ng l‫چ‬i bi‫ڨ‬u tŰ‫ۈ‬ng c‫ی‬a m‫ھ‬t s‫ ڶ‬nhà c‫ڈ‬i cách giáo d‫ۊ‬c, n‫ڤ‬u
b‫ ڰ‬Ñ‫ڎ‬y t‫ۀ‬i cùng, liên quan Ñ‫ڤ‬n sۖ tiêu vong Ñ‫ۂ‬i s‫ڶ‬ng trí tu‫ ڬ‬b‫ۄ‬i l‫ڢ‬
nó s‫ڶ‬ng, v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng và hi‫ڬ‬n thân trong nh‫۔‬ng quá trình Ñ‫ڰ‬nh nghéa,
tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng hóa, khái quát hóa và phân lo‫چ‬i v‫ڶ‬n ch‫ ڮ‬có th‫ ڨ‬thۖc
hi‫ڬ‬n ÑŰ‫ۈ‬c thông qua các bi‫ڨ‬u tŰ‫ۈ‬ng. Tuy nhiên, nh‫۔‬ng ph‫ڈ‬n bi‫ڬ‬n
này c‫ی‬a các nhà c‫ڈ‬i cách giáo d‫ۊ‬c Ñã ch‫ێ‬ng t‫ ڴ‬là vi‫ڬ‬c c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t.
 Tr‫ڲ‬ng trách Ñ‫ڜ‬t lên m‫ھ‬t sۖ v‫ڒ‬t trong sۖ l‫چ‬m d‫ۊ‬ng là tŰšng x‫ێ‬ng
v‫ۀ‬i giá tr‫ ڰ‬c‫ی‬a vi‫ڬ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng Ñúng Ñ‫ڔ‬n sۖ v‫ڒ‬t ‫ڊ‬y.
NhŰng t‫ې‬ NhŰ Ñã ch‫ ڮ‬ra bên trên, các bi‫ڨ‬u tŰ‫ۈ‬ng tۖ b‫ڈ‬n thân chúng
ng‫ ۔‬tách
mang tính Ñ‫ڜ‬c thù, có hi‫ڬ‬n h‫۔‬u, là nh‫۔‬ng t‫ڸ‬n t‫چ‬i trong c‫ڈ‬m quan
kh‫ڴ‬i sۖ
v‫ڒ‬t không gi‫ڶ‬ng nhŰ b‫ڊ‬t c‫ ێ‬sۖ v‫ڒ‬t nào khác. Chúng là nh‫۔‬ng bi‫ڨ‬u tŰ‫ۈ‬ng ch‫ڮ‬
còn là thông qua nh‫۔‬ng gì chúng g‫ۈ‬i ra và th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n, t‫ێ‬c là nh‫۔‬ng ý
nh‫۔‬ng ký
nghéa. (i) Chúng bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t nh‫۔‬ng ý nghéa này cho b‫ڊ‬t c‫ ێ‬cá nhân
hi‫ڬ‬u Ñúng
th‫ڒ‬t nào ch‫ ڮ‬khi anh ta Ñã t‫ې‬ng kinh qua m‫ھ‬t tình hu‫ڶ‬ng nào Ñó mà
nh‫۔‬ng ý nghéa này thۖc sۖ tŰšng h‫ۈ‬p. Ngôn t‫ ې‬có th‫ ڨ‬tách ra và
duy trì m‫ھ‬t ý nghéa ch‫ ڮ‬khi nào ý nghéa Ñó t‫ ې‬Ñ‫ڌ‬u Ñã can dۖ vào
trong m‫ڶ‬i giao c‫ڈ‬m trۖc ti‫ڤ‬p gi‫۔‬a chúng ta v‫ۀ‬i sۖ v‫ڒ‬t. C‫ ڶ‬g‫ڔ‬ng
th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n m‫ھ‬t ý nghéa ch‫ ڮ‬thông qua m‫ھ‬t t‫ ې‬Ñšn Ñ‫ھ‬c mà không h‫ڦ‬
có b‫ڊ‬t c‫ ێ‬sۖ tŰšng giao nào v‫ۀ‬i m‫ھ‬t v‫ڒ‬t t‫ێ‬c là tŰ‫ۀ‬c Ño‫چ‬t Ñi cái ý
nghéa d‫ ڪ‬hi‫ڨ‬u c‫ی‬a t‫ ې‬Ñó; theo nhŰ ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng c‫ی‬a nhà c‫ڈ‬i cách giáo
d‫ۊ‬c, ch‫ڶ‬ng l‫چ‬i n‫ ڼ‬lۖc này là m‫ھ‬t xu hŰ‫ۀ‬ng quá Ű th‫ڰ‬nh hành trong
giáo d‫ۊ‬c. Hšn n‫۔‬a, có m‫ھ‬t chi‫ڦ‬u hŰ‫ۀ‬ng cho r‫ږ‬ng m‫ڼ‬i khi ta có
m‫ھ‬t t‫ ې‬ho‫ڜ‬c d‫چ‬ng th‫ێ‬c ngôn t‫ ې‬xác Ñ‫ڰ‬nh thì khi Ñó ta có m‫ھ‬t ý
ki‫ڤ‬n xác Ñ‫ڰ‬nh; trong khi Ñó, sۖ thۖc là ngŰ‫ۂ‬i l‫ۀ‬n cĩng nhŰ tr‫ ڠ‬nh‫ڴ‬
Ñ‫ڦ‬u có kh‫ ڈ‬nÃng s‫ ے‬d‫ۊ‬ng th‫ڒ‬m chí c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng công th‫ێ‬c ngôn t‫ې‬
chính xác ch‫ ڮ‬Ñ‫ ڨ‬mang Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t s‫ڔ‬c nghéa mš h‫ ڸ‬và l‫ھ‬n x‫ھ‬n nh‫ڊ‬t
v‫ ڦ‬Ñi‫ڦ‬u mà h‫ ڲ‬Ñ‫ڰ‬nh bày t‫ڴ‬. Tình tr‫چ‬ng hoàn toàn không hay bi‫ڤ‬t
còn t‫ ڴ‬ra có ích hšn vì nó d‫ ڪ‬Ñi cùng v‫ۀ‬i Ñ‫ێ‬c khiêm nhŰ‫ۂ‬ng, trí tò
mò và sۖ c‫ۄ‬i m‫ ;ۄ‬trong khi kh‫ ڈ‬nÃng l‫ڜ‬p l‫چ‬i nh‫۔‬ng câu c‫ے‬a
mi‫ڬ‬ng, nh‫۔‬ng l‫ۂ‬i sáo r‫ڼ‬ng, nh‫۔‬ng m‫ڬ‬nh Ñ‫ ڦ‬quen thu‫ھ‬c ÑŰa Ñ‫ڤ‬n sۖ
h‫ۈ‬m ch‫ ۔‬và ph‫ ی‬lên trí não m‫ھ‬t l‫ۀ‬p d‫ڌ‬u bóng ngÃn nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng
m‫ۀ‬i th‫ڎ‬m th‫ڊ‬u vào.
Ngôn ng‫۔‬ (ii) M‫ھ‬t l‫ڌ‬n n‫۔‬a, m‫ڜ‬c dù nh‫۔‬ng sۖ k‫ڤ‬t h‫ۈ‬p t‫ ې‬ng‫ ۔‬m‫ۀ‬i không
có xu
dính dáng t‫ۀ‬i sۖ v‫ڒ‬t h‫۔‬u hình có th‫ ڨ‬cho ra nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng m‫ۀ‬i,
hŰ‫ۀ‬ng
n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t kh‫ ڈ‬nÃng này có nh‫۔‬ng h‫چ‬n ch‫ڤ‬. Sۖ ù lì bi‫ڤ‬ng nhác khi‫ڤ‬n các cá
nh‫۔‬ng nhân ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n nh‫۔‬ng ý ki‫ڤ‬n Ñang ph‫ ں‬bi‫ڤ‬n mà không h‫ ڦ‬tۖ mình
ch‫ڊ‬t v‫ڊ‬n
tra xét hay th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m. M‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i có l‫ ڢ‬s‫ ڢ‬dùng trí nghé Ñ‫ ڨ‬khám
và ph‫ڈ‬n
ánh cá phá ra ni‫ڦ‬m tin nši nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i khác, r‫ڸ‬i thôi. Nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng
nhân c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i khác hi‫ڬ‬n hình qua ngôn ng‫ ۔‬tr‫ ۄ‬thành nh‫۔‬ng cái thay
th‫ ڤ‬cho ý ki‫ڤ‬n c‫ی‬a chính ngŰ‫ۂ‬i Ñó. Vi‫ڬ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng nh‫۔‬ng nghiên
c‫ێ‬u và phŰšng pháp ngôn ng‫ ۔‬Ñ‫ ڨ‬ki‫ڦ‬m t‫ڴ‬a tâm trí con ngŰ‫ۂ‬i bên
trong nh‫۔‬ng thành tۖu c‫ی‬a quá kh‫ێ‬, Ñ‫ ڨ‬ngÃn c‫ڈ‬n sۖ khám phá và
tra v‫ڊ‬n m‫ۀ‬i, Ñ‫ ڨ‬áp ch‫ ڤ‬th‫ڎ‬m quy‫ڦ‬n c‫ی‬a truy‫ڦ‬n th‫ڶ‬ng thay vào ch‫ڼ‬
th‫ڎ‬m quy‫ڦ‬n c‫ی‬a các quy lu‫ڒ‬t và sۖ ki‫ڬ‬n tۖ nhiên, Ñ‫ ڨ‬kéo cá nhân
xu‫ڶ‬ng c‫ڊ‬p Ñ‫ ھ‬sinh v‫ڒ‬t s‫ڶ‬ng nh‫ ۂ‬vào nh‫۔‬ng kinh nghi‫ڬ‬m cĩ k۞
c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i khác, nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c này Ñã tr‫ ۄ‬thành cÃn nguyên t‫چ‬o ra
sۖ ph‫ڈ‬n Ñ‫ڶ‬i c‫ی‬a nh‫۔‬ng nhà c‫ڈ‬i cách ch‫ڶ‬ng l‫چ‬i v‫ ڰ‬trí Űu ái mà ngôn
ng‫ ۔‬có ÑŰ‫ۈ‬c trong nhà trŰ‫ۂ‬ng.
Ngôn ng‫۔‬ Cu‫ڶ‬i cùng, nh‫۔‬ng t‫ ې‬ng‫ ۔‬tho‫چ‬t Ñ‫ڌ‬u bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t các ý tŰ‫ۄ‬ng, tr‫ۄ‬
ch‫ ڮ‬nhŰ là
thành nh‫۔‬ng th‫ ێ‬ch‫ ڮ‬Ñ‫ ڨ‬trao Ñi Ñ‫ں‬i l‫چ‬i; chúng hóa thành nh‫۔‬ng sۖ
nh‫۔‬ng
kích thích v‫ڒ‬t h‫۔‬u hình ÑŰ‫ۈ‬c thao tác theo m‫ھ‬t nguyên t‫ڔ‬c nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh, ho‫ڜ‬c
ÑŰ‫ۈ‬c ph‫ڈ‬n h‫ڸ‬i l‫چ‬i qua nh‫۔‬ng phép v‫ڒ‬n hành không h‫ ڦ‬nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t
Ñ‫ڤ‬n ý nghéa c‫ی‬a chúng. Stout (ngŰ‫ۂ‬i Ñã g‫ڲ‬i nh‫۔‬ng t‫ ې‬ng‫ڊ ۔‬y là
“nh‫۔‬ng ký hi‫ڬ‬u thay th‫ )”ڤ‬nh‫ڒ‬n xét r‫ږ‬ng “nh‫۔‬ng ký hi‫ڬ‬u Ñ‫چ‬i s‫ ڶ‬và
toán h‫ڲ‬c Ña ph‫ڌ‬n ÑŰ‫ۈ‬c dùng ch‫ ڮ‬nhŰ là nh‫۔‬ng ký hi‫ڬ‬u thay th‫…ڤ‬
Có th‫ ڨ‬dùng nh‫۔‬ng ký hi‫ڬ‬u ki‫ڨ‬u này b‫ڊ‬t c‫ ێ‬khi nào nh‫۔‬ng nguyên
t‫ڔ‬c v‫ڒ‬n hành xác Ñ‫ڰ‬nh và c‫ێ‬ng nh‫ڔ‬c có th‫ ڨ‬rút ra t‫ ې‬b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t các
sۖ vi‫ڬ‬c ÑŰ‫ۈ‬c bi‫ڨ‬u trŰng, Ñ‫ ڨ‬r‫ڸ‬i Ñem áp d‫ۊ‬ng vào vi‫ڬ‬c Ñi‫ڦ‬u Ñ‫ھ‬ng
các ký hi‫ڬ‬u mà không c‫ڌ‬n quy chi‫ڤ‬u t‫ۀ‬i ng‫ ۔‬nghéa c‫ی‬a chúng n‫۔‬a.
M‫ڼ‬i t‫ ې‬là m‫ھ‬t công c‫ ۊ‬Ñ‫ ڨ‬suy nghé v‫ ڦ‬ý nghéa mà nó bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t; m‫ھ‬t
ký hi‫ڬ‬u thay th‫ ڤ‬là m‫ھ‬t phŰšng ti‫ڬ‬n Ñ‫ ڨ‬không suy nghé v‫ ڦ‬ý nghéa
mà nó bi‫ڨ‬u trŰng.” Tuy nhiên, nguyên t‫ڔ‬c này áp d‫ۊ‬ng cho c‫ڈ‬
nh‫۔‬ng t‫ ې‬thông thŰ‫ۂ‬ng cĩng nhŰ cho các ký hi‫ڬ‬u Ñ‫چ‬i s‫ ;ڶ‬chúng
cĩng cho phép ta s‫ ے‬d‫ۊ‬ng các ý nghéa Ñ‫ ڨ‬Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬mà
không ph‫ڈ‬i suy nghé. V‫ ڦ‬nhi‫ڦ‬u m‫ڜ‬t, các ký hi‫ڬ‬u Ñóng vai trò
phŰšng ti‫ڬ‬n Ñ‫ ڨ‬không-ph‫ڈ‬i-suy-nghé có l‫ۈ‬i th‫ ڤ‬l‫ۀ‬n; trong vi‫ڬ‬c
bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t cái quen thu‫ھ‬c, chúng buông b‫ ڴ‬sۖ chú tâm vào nh‫۔‬ng ý
nghéa mà, v‫ڶ‬n dé chúng là m‫ۀ‬i l‫چ‬, Ñòi h‫ڴ‬i m‫ھ‬t sۖ di‫ڪ‬n gi‫ڈ‬i có ý
th‫ێ‬c. Tuy nhiên, trong vi‫ڬ‬c nhà trŰ‫ۂ‬ng Ñ‫ ڦ‬cao nh‫۔‬ng k۞ nÃng
chuyên môn, nh‫۔‬ng k۞ nÃng t‫چ‬o ra nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬b‫ ڦ‬ngoài,
thŰ‫ۂ‬ng bi‫ڤ‬n vi‫ڬ‬c này thành l‫ۈ‬i b‫ڊ‬t c‫ڒ‬p h‫چ‬i. Trong khi thao tác v‫ۀ‬i
các bi‫ڨ‬u tŰ‫ۈ‬ng Ñ‫ ڨ‬có th‫ ڨ‬di‫ڪ‬n thuy‫ڤ‬t Ñúng, Ñ‫ ڨ‬có ÑŰ‫ۈ‬c và ÑŰa ra
câu tr‫ ڈ‬l‫ۂ‬i Ñúng, Ñ‫ ڨ‬tuân th‫ ی‬nh‫۔‬ng công th‫ێ‬c suy lu‫ڒ‬n Ñã Ñ‫ڰ‬nh
s‫ښ‬n, thái Ñ‫ ھ‬c‫ی‬a h‫ڲ‬c sinh tr‫ ۄ‬nên máy móc thay vì chín ch‫ڔ‬n; l‫ڶ‬i
ghi nh‫ ۀ‬ngôn t‫ ې‬sáo r‫ڼ‬ng th‫ ڤ‬ch‫ ڼ‬cho nh‫۔‬ng kh‫ڈ‬o v‫ڊ‬n v‫ ڦ‬ý nghéa
các sۖ v‫ڒ‬t. Ðây có l‫ ڢ‬là nguy cš Ñ‫ێ‬ng Ñ‫ڌ‬u trong tâm trí m‫ھ‬t khi
c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i t‫ڊ‬n công vào nh‫۔‬ng phŰšng pháp giáo d‫ۊ‬c ngôn t‫ې‬.

§3. Vi‫ڬ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng Ngôn ng‫ ۔‬trong các PhŰšng di‫ڬ‬n

Giáo d‫ۊ‬c c‫ی‬a nó

Ngôn ng‫ ۄ ۔‬trong m‫ھ‬t m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬kép Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i công tác giáo
d‫ۊ‬c. M‫ھ‬t m‫ڜ‬t, nó liên t‫ۊ‬c ÑŰ‫ۈ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng trong m‫ڲ‬i ngành h‫ڲ‬c cĩng
nhŰ trong toàn b‫ ھ‬phép t‫ڔ‬c trŰ‫ۂ‬ng quy; m‫ڜ‬t khác, nó là m‫ھ‬t môn
h‫ڲ‬c riêng bi‫ڬ‬t. Chúng ta s‫ ڢ‬ch‫ ڮ‬xem xét tác d‫ۊ‬ng thông thŰ‫ۂ‬ng
 c‫ی‬a ngôn ng‫۔‬, vì l‫ ڢ‬nh‫۔‬ng hi‫ڬ‬u ‫ێ‬ng c‫ی‬a tác d‫ۊ‬ng này Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i thói
quen suy nghé t‫ ڴ‬ra sâu s‫ڔ‬c hšn nhi‫ڦ‬u so v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng tác d‫ۊ‬ng c‫ی‬a
nó Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c nghiên c‫ێ‬u có ý th‫ێ‬c.
Ngôn ng‫۔‬ M‫ڬ‬nh Ñ‫ ڦ‬thŰ‫ۂ‬ng g‫ڜ‬p “ngôn ng‫ ۔‬b‫ھ‬c l‫ ھ‬suy nghé” ch‫ ڮ‬ch‫ێ‬a
v‫ ڦ‬m‫ۊ‬c
m‫ھ‬t n‫ے‬a sۖ th‫ڒ‬t, mà Ñó là n‫ے‬a sۖ th‫ڒ‬t d‫ ڪ‬ÑŰa Ñ‫ڤ‬n ch‫ ڼ‬sai l‫ڌ‬m hoàn
Ñích không
ch‫ ی‬y‫ڤ‬u có toàn. Ngôn ng‫ ۔‬qu‫ ڈ‬có b‫ھ‬c l‫ ھ‬suy nghé nhŰng không ph‫ڈ‬i là ch‫ی‬
tính trí tu‫ڬ‬ y‫ڤ‬u cĩng nhŰ, ngay t‫ ې‬Ñ‫ڌ‬u, không ch‫ ی‬ý. Ð‫ھ‬ng cš chính c‫ی‬a ngôn
ng‫ ۔‬là gây ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng (thông qua sۖ bi‫ڨ‬u l‫ ھ‬ham mu‫ڶ‬n, c‫ڈ‬m xúc
và ý nghé) Ñ‫ڤ‬n ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i khác; tác d‫ۊ‬ng th‫ ێ‬hai
c‫ی‬a ngôn ng‫ ۔‬là Ñi vào nh‫۔‬ng quan h‫ ڬ‬xã giao thân m‫ڒ‬t hšn v‫ۀ‬i
h‫ ;ڲ‬vi‫ڬ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng chúng nhŰ m‫ھ‬t phŰšng ti‫ڬ‬n h‫۔‬u ý chuyên ch‫ ۄ‬ý
nghé và tri th‫ێ‬c là d‫چ‬ng th‫ێ‬c x‫ڤ‬p th‫ ێ‬ba và có ÑŰ‫ۈ‬c tŰšng Ñ‫ڶ‬i
mu‫ھ‬n m‫ږ‬n. Sۖ tŰšng ph‫ڈ‬n ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ ڮ‬ra rõ ràng trong tuyên b‫ ڶ‬c‫ی‬a
John Locke r‫ږ‬ng ngôn t‫ ې‬có tác d‫ۊ‬ng kép – tác d‫ۊ‬ng “có tính dân
sۖ” và “có tính tri‫ڤ‬t lý”. “Qua tác d‫ۊ‬ng dân sۖ, tôi mu‫ڶ‬n nói Ñ‫ڤ‬n
sۖ giao lŰu các tŰ tŰ‫ۄ‬ng và ý tŰ‫ۄ‬ng b‫ږ‬ng ngôn t‫ ې‬có th‫ ڨ‬có tác
d‫ۊ‬ng duy trì Ñàm tho‫چ‬i và giao d‫ڰ‬ch xung quanh nh‫۔‬ng vi‫ڬ‬c công
ích và thông thŰ‫ۂ‬ng c‫ی‬a Ñ‫ۂ‬i s‫ڶ‬ng dân sۖ… Trong vi‫ڬ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng có
tính tri‫ڤ‬t lý c‫ی‬a ngôn t‫ې‬, tôi mu‫ڶ‬n nói Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t công d‫ۊ‬ng c‫ی‬a
chúng có th‫ ڨ‬dùng Ñ‫ ڨ‬truy‫ڦ‬n Ñ‫چ‬t nh‫۔‬ng ý ni‫ڬ‬m chính xác v‫ ڦ‬sۖ
v‫ڒ‬t, và bày t‫ ڴ‬qua nh‫۔‬ng m‫ڬ‬nh Ñ‫ ڦ‬t‫ں‬ng quát nh‫۔‬ng sۖ th‫ڒ‬t hi‫ڨ‬n
nhiên và ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n.”
Do Ñó giáo Sۖ tách b‫چ‬ch gi‫۔‬a tác d‫ۊ‬ng thۖc hành và xã h‫ھ‬i kh‫ڴ‬i tác d‫ۊ‬ng
d‫ۊ‬c ph‫ڈ‬i
trí tu‫ ڬ‬c‫ی‬a ngôn ng‫ ۔‬làm n‫ں‬i rõ hšn v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬c‫ی‬a nhà trŰ‫ۂ‬ng xét v‫ڦ‬
bi‫ڤ‬n nó
thành phŰšng di‫ڬ‬n ti‫ڤ‬ng nói. V‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬Ñó là ph‫ڈ‬i ch‫ ڮ‬Ñ‫چ‬o ngôn ng‫ ۔‬nói và
công c‫ ۊ‬trí vi‫ڤ‬t c‫ی‬a h‫ڲ‬c sinh, ÑŰ‫ۈ‬c dùng ch‫ ی‬y‫ڤ‬u cho m‫ۊ‬c Ñích thۖc ti‫ڪ‬n và
 tu‫ڬ‬ xã h‫ھ‬i, sao cho d‫ڌ‬n d‫ڌ‬n nó ph‫ڈ‬i tr‫ ۄ‬thành m‫ھ‬t công c‫ ۊ‬có ý th‫ێ‬c
Ñ‫ ڨ‬truy‫ڦ‬n t‫ڈ‬i ki‫ڤ‬n th‫ێ‬c và h‫ ڼ‬tr‫ ۈ‬suy nghé. Làm th‫ ڤ‬nào Ñ‫ ڨ‬không
c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i ki‫ڨ‬m tra nh‫۔‬ng Ñ‫ھ‬ng cš tۖ nhiên và t‫ێ‬c th‫ۂ‬i – nh‫۔‬ng
Ñ‫ھ‬ng cš qua Ñó ngôn ng‫ ۔‬có ÑŰ‫ۈ‬c sۖ s‫ڶ‬ng, s‫ێ‬c m‫چ‬nh, sۖ trong
tr‫ڠ‬o và Ña d‫چ‬ng – mà chúng ta ch‫ڮ‬nh l‫چ‬i ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng thói quen nói
nÃng Ñ‫ ڨ‬bi‫ڤ‬n chúng thành nh‫۔‬ng công c‫ ۊ‬trí tu‫ ڬ‬chính xác và linh
ho‫چ‬t? TŰšng Ñ‫ڶ‬i d‫ ڪ‬dàng Ñ‫ ڨ‬Ñ‫ھ‬ng viên m‫چ‬ch nói t‫ێ‬c th‫ۂ‬i Ñ‫ڌ‬y sáng
t‫چ‬o mà không bi‫ڤ‬n ngôn ng‫ ۔‬thành k‫ ڠ‬ph‫ۊ‬c v‫ ۊ‬cho suy nghé ph‫ڈ‬n
t‫ڮ‬nh; khá d‫ ڪ‬dàng Ñ‫ ڨ‬ch‫ڲ‬n ra và h‫ڌ‬u nhŰ làm tiêu tan (ch‫ې‬ng nào
còn liên quan t‫ۀ‬i trŰ‫ۂ‬ng l‫ۀ‬p) h‫ێ‬ng thú và m‫ۊ‬c tiêu n‫ھ‬i t‫چ‬i, và
dۖng lên nh‫۔‬ng ki‫ڨ‬u cách di‫ڪ‬n Ñ‫چ‬t hình th‫ێ‬c và gŰ‫ۈ‬ng ép trong
m‫ھ‬t s‫ ڶ‬v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬bi‫ڬ‬t l‫ڒ‬p và chuyên môn nào Ñó. Cái khó n‫ږ‬m ‫ ۄ‬ch‫ڼ‬
chuy‫ڨ‬n nh‫۔‬ng thói quen có liên quan t‫ۀ‬i “nh‫۔‬ng sۖ v‫ ۊ‬và công
ích thông thŰ‫ۂ‬ng” thành nh‫۔‬ng thói quen có liên quan t‫ۀ‬i “nh‫۔‬ng
ý ni‫ڬ‬m chính xác”. Ð‫ ڨ‬hoàn thành công vi‫ڬ‬c chuy‫ڨ‬n Ñ‫ں‬i này Ñòi
h‫ڴ‬i ph‫ڈ‬i có (i) sۖ m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng v‫ڶ‬n t‫ ې‬vۖng c‫ی‬a h‫ڲ‬c sinh; (ii) khi‫ڤ‬n
cho nh‫۔‬ng thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬tr‫ ۄ‬nên Ñúng Ñ‫ڔ‬n và chính xác hšn; và (iii)
hình thành nên nh‫۔‬ng thói quen di‫ڪ‬n ngôn lŰu loát.
Ð‫ ڨ‬m‫ۄ‬ (i) Sۖ m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng v‫ڶ‬n t‫ې‬. Dé nhiên vi‫ڬ‬c này di‫ڪ‬n ra qua sۖ giao
r‫ھ‬ng kho
c‫ڈ‬m tinh t‫ ڤ‬v‫ۀ‬i sۖ v‫ڒ‬t và con ngŰ‫ۂ‬i, và theo l‫ڶ‬i lan t‫ڴ‬a, b‫ږ‬ng cách
t‫ ې‬vۖng,
qu۞ khái t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p ý nghéa c‫ی‬a nh‫۔‬ng t‫ ې‬ng‫ ۔‬trong ng‫ ۔‬c‫ڈ‬nh mà chúng ÑŰ‫ۈ‬c
ni‫ڬ‬m ph‫ڈ‬i nghe ho‫ڜ‬c Ñ‫ڲ‬c th‫ڊ‬y. Ð‫ ڨ‬hi‫ڨ‬u rõ nghéa c‫ی‬a t‫ ې‬theo m‫ھ‬t trong hai
ÑŰ‫ۈ‬c m‫ۄ‬
cách ‫ڊ‬y c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng trí khôn hay thۖc hi‫ڬ‬n m‫ھ‬t hành vi lۖa
r‫ھ‬ng
ch‫ڲ‬n ho‫ڜ‬c phân tích thông minh, và Ñó cĩng là vi‫ڬ‬c m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng v‫ڶ‬n
li‫ڤ‬ng ý nghéa hay khái ni‫ڬ‬m có th‫ ڨ‬Ñem áp d‫ۊ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c ngay trong
nh‫۔‬ng vi‫ڬ‬c c‫ڌ‬n vi‫ڬ‬n Ñ‫ڤ‬n trí não v‫ ڦ‬sau. M‫ھ‬t vi‫ڬ‬c ngŰ‫ۂ‬i ta thŰ‫ۂ‬ng
 ph‫ڈ‬i làm là phân bi‫ڬ‬t gi‫۔‬a v‫ڶ‬n t‫ ې‬vۖng ch‫ ی‬Ñ‫ھ‬ng và v‫ڶ‬n t‫ ې‬vۖng
b‫ ڰ‬Ñ‫ھ‬ng, v‫ڶ‬n t‫ ې‬v‫ ڦ‬sau g‫ڸ‬m nh‫۔‬ng t‫ ې‬ÑŰ‫ۈ‬c hi‫ڨ‬u ra khi nghe hay
nhìn th‫ڊ‬y, v‫ڶ‬n t‫ ې‬nói trŰ‫ۀ‬c ÑŰ‫ۈ‬c v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng m‫ھ‬t cách thông minh,
sۖ thۖc là s‫ ڶ‬t‫ ې‬vۖng b‫ ڰ‬Ñ‫ھ‬ng thŰ‫ۂ‬ng l‫ۀ‬n hšn nhi‫ڦ‬u so v‫ۀ‬i t‫ې‬
vۖng ch‫ ی‬Ñ‫ھ‬ng, Ñi‫ڦ‬u này cho th‫ڊ‬y có m‫ھ‬t ph‫ڌ‬n nÃng lŰ‫ۈ‬ng trì tr‫ڬ‬
nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh, m‫ھ‬t ph‫ڌ‬n nÃng lۖc chŰa ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ ڤ‬ngۖ hoàn toàn trong
con ngŰ‫ۂ‬i ta. Không v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng ý nghéa hi‫ڨ‬u ra t‫ ې‬Ñó
cho th‫ڊ‬y sۖ ph‫ ۊ‬thu‫ھ‬c vào nh‫۔‬ng kích thích bên ngoài, và sۖ
thi‫ڤ‬u h‫ۊ‬t tính ch‫ ی‬Ñ‫ھ‬ng trí tu‫ڬ‬. Sۖ bi‫ڤ‬ng nhác tinh th‫ڌ‬n này trong
ch‫ې‬ng mۖc nào Ñó là s‫ڈ‬n ph‫ڎ‬m phi tۖ nhiên c‫ی‬a giáo d‫ۊ‬c. Nh‫۔‬ng
h‫ڲ‬c sinh nh‫ ڴ‬tu‫ں‬i thŰ‫ۂ‬ng tìm cách áp d‫ۊ‬ng cho b‫ږ‬ng h‫ڤ‬t s‫ ڶ‬v‫ڶ‬n t‫ې‬
nó m‫ۀ‬i h‫ڲ‬c ÑŰ‫ۈ‬c, nhŰng khi h‫ڲ‬c Ñ‫ڲ‬c chúng ÑŰ‫ۈ‬c cho ti‫ڤ‬p xúc v‫ۀ‬i
m‫ھ‬t s‫ ڶ‬lŰ‫ۈ‬ng l‫ۀ‬n thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬không có chút cš may Ñ‫ ڨ‬áp d‫ۊ‬ng vào
Ñ‫ۂ‬i thŰ‫ۂ‬ng. K‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬d‫ڐ‬n Ñ‫ڤ‬n sۖ cÃng th‫ژ‬ng Ñ‫ڌ‬u óc, n‫ڤ‬u không
mu‫ڶ‬n nói là Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c ng‫ھ‬t ng‫چ‬t. Hšn n‫۔‬a, ý nghéa c‫ی‬a nh‫۔‬ng t‫ې‬
không trۖc ti‫ڤ‬p tham gia vào c‫ڊ‬u t‫چ‬o và truy‫ڦ‬n d‫ڐ‬n ý tŰ‫ۄ‬ng thì
chŰa t‫ې‬ng bao gi‫ ۂ‬t‫ ڴ‬ra là rõ ràng hay hoàn ch‫ڮ‬nh.
Sۖ l‫ڴ‬ng Trong khi v‫ڶ‬n t‫ ې‬vۖng h‫چ‬n ch‫ ڤ‬có th‫ ڨ‬có nguyên do b‫ۄ‬i v‫ڶ‬n
l‫ڠ‬o trong
kinh nghi‫ڬ‬m s‫ڶ‬ng ít ‫ڴ‬i cĩng nhŰ ph‫چ‬m vi giao ti‫ڤ‬p v‫ۀ‬i ngŰ‫ۂ‬i và
tŰ duy
song hành sۖ v‫ڒ‬t còn h‫چ‬n h‫ڞ‬p Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c không g‫ۈ‬i m‫ ۄ‬ho‫ڜ‬c Ñòi h‫ڴ‬i ph‫ڈ‬i có
v‫ۀ‬i v‫ڶ‬n t‫ې‬ m‫ھ‬t v‫ڶ‬n t‫ ې‬vۖng Ñ‫ڌ‬y Ñ‫ی‬, nó còn có nguyên do t‫ ې‬sۖ c‫ڎ‬u th‫ ڈ‬và
vۖng h‫چ‬n
thói Ñ‫چ‬i khái. M‫ھ‬t Ñ‫ڌ‬u óc vô tŰ lۖ làm ngŰ‫ۂ‬i ch‫ ی‬c‫ی‬a nó d‫ێ ڰ‬ng
ch‫ڤ‬
v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng phân bi‫ڬ‬t rành r‫ڲ‬t, c‫ ڈ‬trong cách nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c và trong
ngôn t‫ ې‬ngŰ‫ۂ‬i Ñó dùng. Ngôn t‫ ې‬ÑŰ‫ۈ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng l‫ڴ‬ng l‫ڠ‬o trong m‫ھ‬t
ki‫ڨ‬u Ãn nói áng ch‫ې‬ng v‫ ڦ‬sۖ v‫ڒ‬t, và trí óc rši vào tình tr‫چ‬ng m‫ڲ‬i
sۖ v‫ڒ‬t thۖc t‫ ڤ‬nhŰ là không-nghe-không-th‫ڊ‬y-không-nh‫ ۀ‬ho‫ڜ‬c
 mu‫ڶ‬n-ki‫ڨ‬u-gì-tùy-thích. Sۖ thi‫ڤ‬u h‫ۊ‬t t‫ ې‬vۖng c‫ی‬a nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i
mà tr‫ ڠ‬nh‫ ڴ‬có m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬ho‫ڜ‬c sۖ v‫ۊ‬n v‫ڜ‬t và nghèo nàn trong
nh‫۔‬ng sách t‫ڒ‬p Ñ‫ڲ‬c c‫ی‬a tr‫ ڠ‬nh‫( ڴ‬thŰ‫ۂ‬ng có c‫ ڈ‬trong bài t‫ڒ‬p Ñ‫ڲ‬c và
sách giáo khoa c‫ی‬a tr‫ ڠ‬em), có xu hŰ‫ۀ‬ng khóa ch‫ڜ‬t cánh c‫ے‬a tâm
h‫ڸ‬n c‫ی‬a chúng.
Làm ch‫ی‬ Chúng ta cĩng ph‫ڈ‬i lŰu ý vi‫ڬ‬c nói nÃng trôi ch‫ڈ‬y khác xa so
ngôn ng‫۔‬
v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c n‫ڔ‬m v‫۔‬ng ngôn ng‫۔‬. Nói nÃng hùng h‫ڸ‬n không nh‫ڊ‬t thi‫ڤ‬t
liên quan
Ñ‫ڤ‬n làm là d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u m‫ھ‬t v‫ڶ‬n t‫ ې‬vۖng phong phú; sۖ rŰ‫ۂ‬m l‫ۂ‬i hay th‫ڒ‬m chí
ch‫ ی‬sۖ v‫ڒ‬t l‫ۂ‬i nói Ñã so‫چ‬n s‫ښ‬n khá gi‫ڶ‬ng v‫ۀ‬i l‫ڶ‬i chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng lòng vòng
trong m‫ھ‬t qu۞ Ñ‫چ‬o v‫ې‬a ph‫ڈ‬i. H‫ڌ‬u h‫ڤ‬t các l‫ۀ‬p h‫ڲ‬c Ñ‫ڦ‬u ch‫ڰ‬u chung
c‫ڈ‬nh thi‫ڤ‬u th‫ڶ‬n v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u và d‫ۊ‬ng c‫ ۊ‬h‫ڲ‬c t‫ڒ‬p, có l‫ ڢ‬ch‫ ڮ‬tr‫ ې‬có sách –
mà th‫ڒ‬m chí nh‫۔‬ng cu‫ڶ‬n sách này cĩng ÑŰ‫ۈ‬c “vi‫ڤ‬t ra” dành cho
nh‫۔‬ng nÃng lۖc, ho‫ڜ‬c b‫ڊ‬t nÃng lۖc, ÑŰ‫ۈ‬c gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh có ‫ ۄ‬tr‫ ڠ‬em. Cš
h‫ھ‬i và nhu c‫ڌ‬u v‫ ڦ‬m‫ھ‬t v‫ڶ‬n t‫ ې‬vۖng phong phú do v‫ڒ‬y b‫ ڰ‬bó h‫ڞ‬p
l‫چ‬i. V‫ڶ‬n t‫ ې‬vۖng v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t h‫ڲ‬c ÑŰ‫ۈ‬c ‫ ۄ‬trŰ‫ۂ‬ng l‫ۀ‬p g‫ڌ‬n nhŰ
tr‫ ۄ‬nên bi‫ڬ‬t l‫ڒ‬p; v‫ڶ‬n t‫ ې‬tۖ nó không có m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬h‫۔‬u cš v‫ۀ‬i
nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng và ngôn t‫ ې‬lŰu hành ngoài nhà trŰ‫ۂ‬ng. Do v‫ڒ‬y, sۖ
m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng thŰ‫ۂ‬ng ch‫ ڮ‬di‫ڪ‬n ra mang tính danh nghéa, góp thêm vào
v‫ڶ‬n t‫ ې‬ng‫ ۔‬trì tr‫ ڬ‬hšn là làm tÃng v‫ڶ‬n li‫ڤ‬ng các ý nghéa và t‫ ې‬ng‫۔‬
nÃng Ñ‫ھ‬ng.

(ii) Tính chính xác c‫ی‬a t‫ ې‬vۖng. M‫ھ‬t cách làm tÃng v‫ڶ‬n t‫ې‬
vۖng và khái ni‫ڬ‬m là thông qua vi‫ڬ‬c khám phá và g‫ڲ‬i tên các nét
nghéa – c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬là, b‫ږ‬ng cách làm cho v‫ڶ‬n t‫ ې‬vۖng tr‫ ۄ‬nên chính
xác hšn. Sۖ tÃng thêm Ñ‫ ھ‬chính xác có ý nghéa tŰšng tۖ nhŰ vi‫ڬ‬c
làm tÃng s‫ ڶ‬lŰ‫ۈ‬ng tuy‫ڬ‬t Ñ‫ڶ‬i c‫ی‬a v‫ڶ‬n t‫ ې‬Ñó.
Cái khái Nh‫۔‬ng ý nghéa ban Ñ‫ڌ‬u c‫ی‬a ngôn t‫ې‬, do m‫ۀ‬i b‫ڔ‬t quen v‫ۀ‬i sۖ
 quát xét v‫ڒ‬t, có tính khái quát theo nghéa là chúng r‫ڊ‬t mš h‫ڸ‬. Em bé g‫ڲ‬i
nhŰ cái
nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i l‫ۀ‬n là “papa”; bé bi‫ڤ‬t con chó nên khi l‫ڌ‬n Ñ‫ڌ‬u trông
mš h‫ ڸ‬và
nhŰ cái th‫ڊ‬y con ngۖa em bèn g‫ڲ‬i nó là con chó to. Trong Ñó, em bé có
khái quát ghi nh‫ڒ‬n sۖ khác bi‫ڬ‬t v‫ ڦ‬lŰ‫ۈ‬ng và Ñ‫ ھ‬l‫ۀ‬n, nhŰng ý nghéa cÃn b‫ڈ‬n
Ñã rõ ràng
thì t‫ ڴ‬ra hàm h‫ ڸ‬t‫ۀ‬i m‫ێ‬c nó trùm lên c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t n‫ږ‬m cách xa
nhau, v‫ۀ‬i nhi‫ڦ‬u ngŰ‫ۂ‬i cây c‫ڶ‬i ch‫ ڮ‬là cây c‫ڶ‬i, chúng thu‫ھ‬c loài cây
r‫ۊ‬ng lá ho‫ڜ‬c cây luôn xanh lá, còn thì có khi h‫ ڲ‬ch‫ ڮ‬bi‫ڤ‬t m‫ھ‬t vài
cây thu‫ھ‬c m‫ڼ‬i loài Ñó. Sۖ mš h‫ ڸ‬Ñó có xu hŰ‫ۀ‬ng kéo dài mãi gây
c‫ڈ‬n tr‫ ۄ‬ti‫ڤ‬n b‫ ھ‬c‫ی‬a tŰ duy. Nh‫۔‬ng t‫ ې‬ng‫ ۔‬thu‫ھ‬c lo‫چ‬i pha t‫چ‬p cùng
l‫ڔ‬m ch‫ ڮ‬cho ta nh‫۔‬ng công c‫ ۊ‬v‫ۊ‬ng v‫ ;ڦ‬thêm vào Ñó chúng thŰ‫ۂ‬ng
ph‫ڈ‬n l‫چ‬i ta, vì l‫ ڢ‬nh‫۔‬ng n‫ھ‬i dung nŰ‫ۀ‬c Ñôi c‫ی‬a chúng khi‫ڤ‬n ta l‫ڐ‬n
l‫ھ‬n các sۖ v‫ڒ‬t l‫ ڢ‬ra ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c phân Ñ‫ڰ‬nh r‫چ‬ch ròi.
Sۖ phát Sۖ phát tri‫ڨ‬n c‫ی‬a nh‫۔‬ng t‫ ې‬mang nghéa chính xác vŰ‫ۈ‬t kh‫ڴ‬i sۖ
tri‫ڨ‬n kép
mš h‫ ڸ‬ban Ñ‫ڌ‬u thŰ‫ۂ‬ng di‫ڪ‬n ra theo hai hŰ‫ۀ‬ng: v‫ ڦ‬phía nh‫۔‬ng t‫ې‬
c‫ی‬a t‫ې‬
ng‫۔‬: v‫ڦ‬ ng‫ ۔‬bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬các m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬và nh‫۔‬ng t‫ ې‬th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c tính
ng‫ ۔‬nghéa cá nhân chuyên bi‫ڬ‬t hóa cao Ñ‫( ھ‬so sánh v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng n‫ھ‬i dung Ñã
ho‫ڜ‬c v‫ڦ‬
bàn v‫ ڦ‬sۖ phát tri‫ڨ‬n c‫ی‬a ý nghéa, tr.200); hŰ‫ۀ‬ng th‫ ێ‬nh‫ڊ‬t g‫ڔ‬n v‫ۀ‬i
m‫ێ‬c Ñ‫ھ‬
quan tr‫ڲ‬ng tŰ duy tr‫ې‬u tŰ‫ۈ‬ng, hŰ‫ۀ‬ng th‫ ێ‬hai v‫ۀ‬i tŰ duy c‫ ۊ‬th‫ڨ‬. M‫ھ‬t s‫ ڶ‬b‫ ھ‬t‫ھ‬c
th‫ ں‬dân Úc ÑŰ‫ۈ‬c bi‫ڤ‬t là không có nh‫۔‬ng t‫ ې‬ch‫ ڮ‬Ñ‫ھ‬ng v‫ڒ‬t hay thۖc
v‫ڒ‬t, trong khi h‫ ڲ‬có tên g‫ڲ‬i cho m‫ڲ‬i loài cây và Ñ‫ھ‬ng v‫ڒ‬t quanh
nši sinh s‫ڶ‬ng c‫ی‬a mình. Sۖ chi ly trong v‫ڶ‬n t‫ ې‬nhŰ v‫ڒ‬y bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬sۖ
ti‫ڤ‬n tri‫ڨ‬n v‫ ڦ‬phía tính xác Ñ‫ڰ‬nh, nhŰng theo l‫ڶ‬i phi‫ڤ‬n di‫ڬ‬n. Nh‫۔‬ng
tính ch‫ڊ‬t Ñ‫ڜ‬c thù ÑŰ‫ۈ‬c phân Ñ‫ڰ‬nh còn nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬thì
không*. M‫ڜ‬t khác, nh‫۔‬ng sinh viên h‫ڲ‬c môn Tri‫ڤ‬t và nh‫۔‬ng
hŰ‫ۀ‬ng khái quát c‫ی‬a khoa h‫ڲ‬c tۖ nhiên và xã h‫ھ‬i d‫ ڪ‬nghiêng v‫ڦ‬
tích lĩy m‫ھ‬t v‫ڶ‬n thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t các m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬không cân
 x‫ێ‬ng v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng t‫ ې‬ng‫ ۔‬ch‫ ڮ‬rõ nh‫۔‬ng cá nhân v‫ۀ‬i cá tính Ñ‫ڜ‬c thù.
Vi‫ڬ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng thŰ‫ۂ‬ng xuyên nh‫۔‬ng thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬ví d‫ ۊ‬nhŰ nhân qu‫ڈ‬,
quy lu‫ڒ‬t, xã h‫ھ‬i, cá nhân, tŰ b‫ڈ‬n minh h‫ڲ‬a rõ xu hŰ‫ۀ‬ng này.
Nh‫۔‬ng t‫ې‬ Trong l‫ڰ‬ch s‫ ے‬ngôn ng‫۔‬, chúng ta th‫ڊ‬y c‫ ڈ‬hai hŰ‫ۀ‬ng phát tri‫ڨ‬n
ng‫ ۔‬thay
c‫ی‬a t‫ ې‬vۖng ÑŰ‫ۈ‬c minh h‫ڲ‬a qua nh‫۔‬ng thay Ñ‫ں‬i v‫ ڦ‬s‫ڔ‬c nghéa c‫ی‬a
Ñ‫ں‬i ý nghéa
c‫ی‬a chúng t‫ې‬: m‫ھ‬t s‫ ڶ‬t‫ ې‬ban Ñ‫ڌ‬u có ph‫چ‬m vi áp d‫ۊ‬ng r‫ھ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c thu h‫ڞ‬p l‫چ‬i
khi‫ڤ‬n làm Ñ‫ ڨ‬bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t nh‫۔‬ng s‫ڔ‬c thái ý nghéa; nh‫۔‬ng t‫ ې‬khác m‫ۀ‬i Ñ‫ڌ‬u c‫ ۊ‬th‫ڨ‬
thay Ñ‫ں‬i
l‫چ‬i ÑŰ‫ۈ‬c m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng ra Ñ‫ ڨ‬di‫ڪ‬n t‫ ڈ‬nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i quan h‫ڬ‬. T‫ ې‬vernacular
các tính
nÃng logic (th‫ ں‬ng‫)۔‬, gi‫ ۂ‬Ñây có nghéa là ti‫ڤ‬ng m‫ ڞ‬Ñ‫ڠ‬, ÑŰ‫ۈ‬c khái quát lên t‫ې‬
c‫ی‬a chúng t‫ ې‬verna, có nghéa k‫ ڠ‬Ñ‫ڌ‬y t‫ ۀ‬sinh ra trong tŰ gia c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i ch‫ی‬.
T‫ ې‬publication (xu‫ڊ‬t b‫ڈ‬n), tÃng ti‫ڤ‬n d‫ڌ‬n lên ý nghéa sۖ truy‫ڦ‬n
thông qua phŰšng ti‫ڬ‬n in ‫ڊ‬n thông qua vi‫ڬ‬c gi‫ۀ‬i h‫چ‬n nghéa trŰ‫ۀ‬c
Ñây là b‫ڊ‬t kۘ sۖ truy‫ڦ‬n thông nào – m‫ڜ‬c dù ý nghéa r‫ھ‬ng hšn v‫ڐ‬n
ÑŰ‫ۈ‬c gi‫ ۔‬l‫چ‬i trong th‫ ی‬t‫ۊ‬c lu‫ڒ‬t pháp, nhŰ là ÑŰa ra l‫ۂ‬i nói kh‫ڶ‬ng.
S‫ڔ‬c nghéa c‫ی‬a t‫ ې‬average (bình quân) có ý nghéa ÑŰ‫ۈ‬c khái quát
t‫ ې‬m‫ھ‬t tính nÃng g‫ڔ‬n v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c chia nh‫ ڴ‬r‫ی‬i ro do Ñ‫ڔ‬m tàu sao cho
tŰšng x‫ێ‬ng gi‫۔‬a các c‫ ں‬Ñông trong m‫ھ‬t công ty.*
Nh‫۔‬ng Nh‫۔‬ng thay Ñ‫ں‬i mang tính l‫ڰ‬ch s‫ ے‬này giúp nhà giáo d‫ۊ‬c Ñánh
thay Ñ‫ں‬i
tŰšng tۖ
giá ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng thay Ñ‫ں‬i x‫ڈ‬y ra trong t‫ې‬ng cá nhân cùng v‫ۀ‬i sۖ
x‫ڈ‬y ra ti‫ڤ‬n b‫ ھ‬v‫ ڦ‬các nÃng lۖc trí tu‫ڬ‬. Trong vi‫ڬ‬c h‫ڲ‬c môn hình h‫ڲ‬c, m‫ھ‬t
trong v‫ڶ‬n h‫ڲ‬c sinh ph‫ڈ‬i h‫ڲ‬c c‫ ڈ‬cách thu h‫ڞ‬p và m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng ý nghéa c‫ی‬a nh‫۔‬ng
t‫ ې‬vۖng
c‫ی‬a t‫ې‬ng
t‫ ې‬quen thu‫ھ‬c nhŰ ÑŰ‫ۂ‬ng th‫ژ‬ng, m‫ڜ‬t ph‫ژ‬ng, góc, hình vuông,
ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c hình tròn; m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng chúng ra Ñ‫ ڨ‬bao l‫ڊ‬y nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬khái
quát không ÑŰ‫ۈ‬c b‫ھ‬c l‫ ھ‬trong sۖ s‫ ے‬d‫ۊ‬ng thông thŰ‫ۂ‬ng. Nh‫۔‬ng
ph‫ڎ‬m ch‫ڊ‬t v‫ ڦ‬màu s‫ڔ‬c và kích c‫ ۆ‬ph‫ڈ‬i b‫ ڰ‬g‫چ‬t qua; nh‫۔‬ng quan h‫ڬ‬
v‫ ڦ‬hŰ‫ۀ‬ng, v‫ ڦ‬sۖ bi‫ڤ‬n thiên trong hŰ‫ۀ‬ng, v‫ ڦ‬gi‫ۀ‬i h‫چ‬n, ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c
 n‫ڔ‬m ch‫ڔ‬c. L‫ ڢ‬dé nhiên, sۖ chuy‫ڨ‬n bi‫ڤ‬n tŰšng tۖ x‫ڈ‬y ra trong m‫ڲ‬i
môn h‫ڲ‬c. Chính t‫چ‬i Ñi‫ڨ‬m này ch‫ێ‬a Ñۖng m‫ھ‬t nguy cš, ý nói t‫ۀ‬i
ph‫ڌ‬n trên, v‫ ڦ‬vi‫ڬ‬c ch‫ ڮ‬Ñšn gi‫ڈ‬n khoác nh‫۔‬ng l‫ۀ‬p nghéa m‫ۀ‬i và
bi‫ڬ‬t l‫ڒ‬p ra bên ngoài nh‫۔‬ng ý nghéa thông thŰ‫ۂ‬ng thay vì thۖc
hi‫ڬ‬n m‫ھ‬t sۖ rèn giĩa thۖc sۖ bi‫ڤ‬n nh‫۔‬ng ý nghéa thۖc ti‫ڪ‬n và ph‫ں‬
bi‫ڤ‬n thành nh‫۔‬ng công c‫ ۊ‬lu‫ڒ‬n lý thích Ñáng.
Giá tr‫ ڰ‬c‫ی‬a Nh‫۔‬ng thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬ÑŰ‫ۈ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng v‫ۀ‬i sۖ chính xác h‫۔‬u ý nh‫ږ‬m
nh‫۔‬ng
bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t m‫ھ‬t ý nghéa, hay ý nghéa tr‫ڲ‬n v‫ڞ‬n và ch‫ ڮ‬duy có ý nghéa
thu‫ڒ‬t ng‫۔‬
chuyên Ñó, ÑŰ‫ۈ‬c g‫ڲ‬i là có tính chuyên môn. Ðáp ‫ێ‬ng nh‫۔‬ng m‫ۊ‬c Ñích
môn giáo d‫ۊ‬c, m‫ھ‬t thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬chuyên môn ch‫ ڮ‬t‫ۀ‬i Ñi‫ڦ‬u gì Ñó có tính
tŰšng Ñ‫ڶ‬i ch‫ ێ‬không tuy‫ڬ‬t Ñ‫ڶ‬i; vì m‫ھ‬t t‫ ې‬là có tính chuyên môn
không ph‫ڈ‬i do g‫ڶ‬c Ñ‫ھ‬ng t‫ ې‬c‫ی‬a t‫ ې‬Ñó hay do tính khác thŰ‫ۂ‬ng c‫ی‬a
nó, mà b‫ۄ‬i vì nó ÑŰ‫ۈ‬c dùng Ñ‫ ڨ‬Ñ‫ڰ‬nh ra chính xác m‫ھ‬t s‫ڔ‬c nghéa
nào Ñ‫ڊ‬y. Nh‫۔‬ng t‫ ې‬thông thŰ‫ۂ‬ng có ÑŰ‫ۈ‬c thu‫ھ‬c tính chuyên môn
khi nó ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ ی‬ý Ñem dùng cho m‫ۊ‬c Ñích này. Khi nào ý nghé
tr‫ ۄ‬nên chính xác hšn, v‫ڶ‬n t‫( ې‬tŰšng Ñ‫ڶ‬i) có tính chuyên môn
cĩng l‫ۀ‬n lên thêm. Nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i làm th‫ڌ‬y có chi‫ڦ‬u hŰ‫ۀ‬ng xoay
tr‫ ۄ‬gi‫۔‬a các Ñ‫ڶ‬i cۖc xét v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬chuyên môn. M‫ھ‬t m‫ڜ‬t,
nh‫۔‬ng thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬này ÑŰ‫ۈ‬c nhân b‫ھ‬i lên trong m‫ڲ‬i hŰ‫ۀ‬ng, dŰ‫ۂ‬ng
nhŰ dۖa trên gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh cho r‫ږ‬ng vi‫ڬ‬c h‫ڲ‬c m‫ھ‬t thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬m‫ۀ‬i, Ñi
kèm v‫ۀ‬i sۖ mô t‫ ڈ‬ho‫ڜ‬c vi‫ڬ‬c Ñ‫ڰ‬nh nghéa g‫ڶ‬c Ñ‫ھ‬ng t‫ې‬, là tŰšng
ÑŰšng v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t m‫ھ‬t ý tŰ‫ۄ‬ng m‫ۀ‬i. R‫ڸ‬i khi nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y k‫ڤ‬t
qu‫ ڈ‬Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c nhìn chung gói g‫ڲ‬n trong sۖ tích lĩy m‫ھ‬t nhóm các
t‫ ې‬ng‫ ۔‬bi‫ڬ‬t l‫ڒ‬p, trong m‫ھ‬t bi‫ڬ‬t ng‫ ۔‬hay sáo ng‫ ۔‬kinh vi‫ڬ‬n ra sao
và nÃng lۖc xét Ñoán tۖ nhiên b‫ ڰ‬c‫ڈ‬n tr‫ ۄ‬b‫ۄ‬i sۖ tích t‫ ۊ‬này Ñ‫ڤ‬n
m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬nào, s‫ ڢ‬có m‫ھ‬t ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng Ñi v‫ ڦ‬hŰ‫ۀ‬ng Ñ‫ڶ‬i cۖc. Nh‫۔‬ng
 thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬chuyên môn b‫ ڰ‬rĩ kh‫ڴ‬i Ñ‫ڌ‬u óc; “nh‫۔‬ng t‫ ې‬Ñ‫ڰ‬nh danh”
t‫ڸ‬n t‫چ‬i thay cho danh t‫“ ;ې‬nh‫۔‬ng t‫ ې‬hành Ñ‫ھ‬ng” thay cho Ñ‫ھ‬ng t‫;ې‬
h‫ڲ‬c trò có th‫“ ڨ‬mang theo” nhŰng không chi‫ڤ‬t ra ÑŰ‫ۈ‬c t‫ڊ ې‬y;
chúng có th‫ ڨ‬cho bi‫ڤ‬t b‫ڶ‬n l‫ڌ‬n nÃm là bao nhiêu, nhŰng không nói
ÑŰ‫ۈ‬c b‫ڶ‬n nhân nÃm b‫ږ‬ng bao nhiêu; v.v.. M‫ھ‬t b‫ڈ‬n nÃng lành
m‫چ‬nh chú tr‫ڲ‬ng ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng này – ph‫ڈ‬n Ñ‫ڶ‬i nh‫۔‬ng t‫ ې‬ng‫ ۔‬ch‫ ڮ‬cho
th‫ڊ‬y sۖ gi‫ ڈ‬trá ch‫ ێ‬không ph‫ڈ‬i cái thۖc ch‫ڊ‬t c‫ی‬a ý nghéa. Song cái
khó ch‫ ی‬y‫ڤ‬u không ph‫ڈ‬i n‫ږ‬m ‫ ۄ‬t‫ ې‬ng‫۔‬, mà n‫ږ‬m ‫ ۄ‬ý tŰ‫ۄ‬ng. N‫ڤ‬u ý
tŰ‫ۄ‬ng chŰa ÑŰ‫ۈ‬c n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t thì vi‫ڬ‬c dùng m‫ھ‬t t‫ ې‬quen thu‫ھ‬c hšn
cĩng ch‫ژ‬ng gi‫ڈ‬i quy‫ڤ‬t Ñi‫ڦ‬u gì c‫ ;ڈ‬n‫ڤ‬u ý tŰ‫ۄ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c ra,
tác d‫ۊ‬ng c‫ی‬a thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬g‫ڲ‬i tên chính xác cho ý tŰ‫ۄ‬ng ‫ڊ‬y có th‫ڨ‬
giúp ích cho vi‫ڬ‬c xác Ñ‫ڰ‬nh ý tŰ‫ۄ‬ng Ñó. Nh‫۔‬ng thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬ch‫ ڮ‬ra
nh‫۔‬ng ý nghéa chính xác nên ÑŰ‫ۈ‬c ÑŰa ra m‫ھ‬t cách dè s‫ڠ‬n, t‫ێ‬c
dùng t‫ې‬ng ít m‫ھ‬t; chúng nên ÑŰ‫ۈ‬c d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t cách t‫ ې‬t‫ې‬, và
ph‫ڈ‬i t‫ڶ‬n công b‫ ڴ‬s‫ێ‬c ch‫ڰ‬u khó nh‫ږ‬m Ñem l‫چ‬i nh‫۔‬ng hoàn c‫ڈ‬nh
toát lên ÑŰ‫ۈ‬c t‫ڌ‬m quan tr‫ڲ‬ng c‫ی‬a sۖ chính xác trong ý nghéa.

(iii) Di‫ڪ‬n ngôn lŰu loát: NhŰ ta Ñã th‫ڊ‬y, ngôn ng‫ ۔‬k‫ڤ‬t n‫ڶ‬i và
t‫ ں‬ch‫ێ‬c các ý nghéa cĩng nhŰ lۖa ch‫ڲ‬n và xác l‫ڒ‬p chúng, vì t‫ې‬ng
ý nghéa ÑŰ‫ۈ‬c t‫چ‬o l‫ڒ‬p trong b‫ڶ‬i c‫ڈ‬nh c‫ی‬a m‫ھ‬t tình hu‫ڶ‬ng nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh,
nên m‫ڲ‬i t‫ ې‬v‫ۀ‬i tác d‫ۊ‬ng c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬thu‫ھ‬c v‫ ڦ‬m‫ھ‬t câu nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh (b‫ڈ‬n
thân t‫ڊ ې‬y có th‫ ڨ‬bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬m‫ھ‬t câu Ñã cô Ñúc), và câu vÃn, Ñ‫ڤ‬n lŰ‫ۈ‬t
nó, thu‫ھ‬c v‫ ڦ‬m‫ھ‬t câu chuy‫ڬ‬n, m‫ھ‬t sۖ mô t‫ ڈ‬hay quá trình l‫ڒ‬p lu‫ڒ‬n
r‫ھ‬ng hšn. Tuy th‫ڤ‬, chúng ta có th‫ ڨ‬lŰu tâm Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t vài cách th‫ێ‬c
trong Ñó nh‫۔‬ng l‫ڶ‬i thۖc hành c‫ی‬a trŰ‫ۂ‬ng h‫ڲ‬c có xu hŰ‫ۀ‬ng phá v‫ۆ‬
sۖ li‫ڦ‬n m‫چ‬ch c‫ی‬a ngôn t‫ ې‬và do v‫ڒ‬y gây h‫چ‬i cho tŰ duy h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng.
Sۖ quan (a) Nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i làm th‫ڌ‬y có thói quen Ñ‫ھ‬c tho‫چ‬i liên h‫ڸ‬i kۘ
 tr‫ڲ‬ng c‫ی‬a tr‫ڒ‬n. Nhi‫ڦ‬u giáo viên, n‫ڤ‬u không mu‫ڶ‬n nói là h‫ڌ‬u h‫ڤ‬t, h‫ژ‬n s‫ ڢ‬kinh
di‫ڪ‬n ngôn
ng‫چ‬c n‫ڤ‬u cu‫ڶ‬i bu‫ں‬i có ngŰ‫ۂ‬i t‫ں‬ng k‫ڤ‬t lŰ‫ۈ‬ng th‫ۂ‬i gian h‫ ڲ‬Ñã nói so
li‫ڦ‬n m‫چ‬ch
v‫ۀ‬i b‫ڊ‬t c‫ ێ‬h‫ڲ‬c sinh nào khác. H‫ڲ‬c sinh thŰ‫ۂ‬ng ch‫ ڮ‬ÑŰ‫ۈ‬c b‫ھ‬c b‫چ‬ch
ý ki‫ڤ‬n trong khi tr‫ ڈ‬l‫ۂ‬i các câu h‫ڴ‬i b‫ږ‬ng nh‫۔‬ng Ño‫ڈ‬n ng‫ ۔‬ho‫ڜ‬c
nh‫۔‬ng câu Ñšn l‫ ڠ‬r‫ۂ‬i r‫چ‬c. Vi‫ڬ‬c gi‫ڈ‬ng gi‫ڈ‬i và gi‫ڈ‬i thích thu‫ھ‬c v‫ڦ‬
ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y, và h‫ ڲ‬thŰ‫ۂ‬ng m‫ڜ‬c nh‫ڒ‬n b‫ڊ‬t c‫ ێ‬hàm ý nào ch‫ێ‬a trong
câu tr‫ ڈ‬l‫ۂ‬i c‫ی‬a h‫ڲ‬c trò, r‫ڸ‬i sau Ñó bàn r‫ھ‬ng ra Ñi‫ڦ‬u mà ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y
‫ڊ‬y cho r‫ږ‬ng h‫ڲ‬c trò ch‫ڔ‬c h‫ژ‬n mu‫ڶ‬n nói t‫ۀ‬i. Nh‫۔‬ng thói quen di‫ڪ‬n
ngôn r‫ۂ‬i r‫چ‬c và v‫ۊ‬n m‫ڈ‬nh ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ ڦ‬cao nhŰ th‫ ڤ‬rõ ràng gây ra m‫ھ‬t
‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng trì tu‫ ڬ‬không nh‫ڊ‬t quán.
Vi‫ڬ‬c Ñ‫ڜ‬t (b) Vi‫ڬ‬c giao các bài t‫ڒ‬p quá ng‫ڔ‬n kèm v‫ۀ‬i câu h‫ڴ‬i “chia ch‫”ڠ‬
v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬
chi li (nhŰ v‫ڐ‬n thŰ‫ۂ‬ng di‫ڪ‬n ra Ñ‫ ڨ‬cho qua th‫ۂ‬i gian tr‫ ڈ‬bài h‫ڲ‬c
quá chi li
thu‫ھ‬c) cĩng gây tác d‫ۊ‬ng h‫ڬ‬t nhŰ v‫ڒ‬y. L‫ڶ‬i h‫ڲ‬c hành t‫ ڬ‬h‫چ‬i này
thŰ‫ۂ‬ng di‫ڪ‬n ra rõ nh‫ڊ‬t trong nh‫۔‬ng môn nhŰ L‫ڰ‬ch s‫ ے‬và VÃn h‫ڲ‬c,
nh‫۔‬ng môn trong Ñó tài li‫ڬ‬u thŰ‫ۂ‬ng b‫ ڰ‬chia ch‫ ڠ‬t‫ی‬n m‫ی‬n làm phá
v‫ ۆ‬tính th‫ڶ‬ng nh‫ڊ‬t c‫ی‬a ý nghéa thu‫ھ‬c v‫ ڦ‬m‫ھ‬t ph‫ڌ‬n nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh c‫ی‬a
n‫ھ‬i dung, phá h‫ی‬y tính tŰšng quan và thۖc t‫ ڤ‬quy gi‫ڈ‬n toàn b‫ھ‬
ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬v‫ ڦ‬sۖ tích t‫ ۊ‬nh‫۔‬ng chi ti‫ڤ‬t tháo r‫ۂ‬i có cùng thang Ñ‫ھ‬. M‫ھ‬t
vi‫ڬ‬c thŰ‫ۂ‬ng xuyên x‫ڈ‬y ra mà ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y ít Ñ‫ ڨ‬ý, Ñó là tâm trí c‫ی‬a
ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y Ñó mang theo và c‫ڊ‬p cho sۖ nh‫ڊ‬t quán c‫ی‬a ý nghéa
m‫ھ‬t h‫ڒ‬u c‫ڈ‬nh trên Ñó các h‫ڲ‬c trò phác nh‫۔‬ng m‫ڈ‬nh ý ki‫ڤ‬n r‫ۂ‬i r‫چ‬c
ch‫ڔ‬p vá.
Vi‫ڬ‬c l‫ڊ‬y (c) Sۖ chú m‫ۊ‬c vào vi‫ڬ‬c tránh m‫ڔ‬c sai l‫ڌ‬m thay vì vŰšn t‫ۀ‬i
sۖ tránh
nÃng lۖc cĩng có chi‫ڦ‬u hŰ‫ۀ‬ng ÑŰa Ñ‫ڤ‬n sۖ Ñ‫ێ‬t Ño‫چ‬n dòng ngôn t‫ې‬
b‫ۀ‬t sai
l‫ڌ‬m Ñ‫ ڨ‬làm và suy tŰ li‫ڦ‬n m‫چ‬ch. Nh‫۔‬ng tr‫ ڠ‬em tho‫چ‬t Ñ‫ڌ‬u có Ñi‫ڦ‬u gì mu‫ڶ‬n bày
thành m‫ۊ‬c t‫ ڴ‬cùng c‫ ڈ‬ni‫ڦ‬m háo h‫ێ‬c mu‫ڶ‬n nói ra Ñôi khi b‫ ڰ‬ch‫ ڮ‬rõ quá m‫ێ‬c
tiêu nh‫۔‬ng l‫ڼ‬i nh‫ ڴ‬nh‫ڜ‬t trong n‫ھ‬i dung và hình th‫ێ‬c Ñ‫ڤ‬n n‫ڼ‬i nÃng
lŰ‫ۈ‬ng c‫ی‬a nó Ñáng ra ÑŰ‫ۈ‬c t‫ڒ‬p trung vào hành Ñ‫ھ‬ng suy nghé ki‫ڤ‬n
t‫چ‬o thì l‫چ‬i b‫ ڰ‬lái sang n‫ڼ‬i lo l‫ڔ‬ng ph‫چ‬m sai l‫ڌ‬m, và trong nh‫۔‬ng
trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p cۖc Ñoan, th‫ڒ‬m chí còn b‫ ڰ‬lái v‫ ڦ‬sۖ tuân ph‫ۊ‬c th‫ۊ‬
Ñ‫ھ‬ng xem Ñó nhŰ là phŰšng pháp gi‫ڈ‬m thi‫ڨ‬u sai l‫ڌ‬m t‫ڶ‬t nh‫ڊ‬t. Xu
hŰ‫ۀ‬ng này Ñ‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t Ñáng chú ý trong sۖ liên h‫ ڬ‬v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c vi‫ڤ‬t bài
lu‫ڒ‬n, ti‫ڨ‬u lu‫ڒ‬n và chuyên Ñ‫ڦ‬. Th‫ڒ‬m chí ngŰ‫ۂ‬i ta còn long tr‫ڲ‬ng Ñ‫ڦ‬
xu‫ڊ‬t tr‫ ڠ‬em luôn ch‫ ڮ‬nên vi‫ڤ‬t v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng Ñ‫ ڦ‬tài nh‫ ڴ‬l‫ ڠ‬và b‫ږ‬ng
nh‫۔‬ng câu ng‫ڔ‬n g‫ڲ‬n b‫ۄ‬i vì theo cách Ñó chúng ít có kh‫ ڈ‬nÃng m‫ڔ‬c
l‫ڼ‬i hšn, trong khi vi‫ڬ‬c d‫چ‬y k۞ nÃng vi‫ڤ‬t cho sinh viên ‫ ۄ‬b‫ڒ‬c trung
h‫ڲ‬c và Ñ‫چ‬i h‫ڲ‬c Ñôi khi co gi‫ڈ‬m thành k۞ nÃng dò tìm và rà soát
l‫ڼ‬i. Sۖ ý th‫ێ‬c và ‫ێ‬c ch‫ ڤ‬b‫ڈ‬n thân nhŰ m‫ھ‬t k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬kéo theo ch‫ ڮ‬là
ph‫ڌ‬n di h‫چ‬i có nguyên do t‫ ې‬m‫ھ‬t quan Ñi‫ڨ‬m tiêu cۖc.
 ChŰšng XIV
Quan sát và thông tin trong vi‫ڬ‬c rèn trí nghé

Không có SUY NGHè là hành Ñ‫ھ‬ng thu x‫ڤ‬p ngÃn n‫ڔ‬p n‫ھ‬i dung-ch‫ ی‬Ñ‫ڦ‬
suy nghé
có quy chi‫ڤ‬u t‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c khám phá Ñi‫ڦ‬u gì nó bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t ho‫ڜ‬c ch‫ ڮ‬t‫ۀ‬i.
n‫ږ‬m ngoài
hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t Hành Ñ‫ھ‬ng suy nghé không t‫ڸ‬n t‫چ‬i tách kh‫ڴ‬i vi‫ڬ‬c s‫ڔ‬p x‫ڤ‬p n‫ھ‬i
v‫ ڦ‬sۖ v‫ڒ‬t dung-ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬ch‫ژ‬ng khác hšn sۖ tiêu hóa không th‫ ڨ‬di‫ڪ‬n ra bên
ngoài vi‫ڬ‬c Ñ‫ڸ‬ng hóa th‫ێ‬c Ãn. Do Ñó cách th‫ێ‬c mà n‫ھ‬i dung-ch‫ی‬
Ñ‫ ڦ‬ÑŰ‫ۈ‬c cung c‫ڊ‬p ghi d‫ڊ‬u m‫ھ‬t Ñi‫ڨ‬m cÃn b‫ڈ‬n. N‫ڤ‬u n‫ھ‬i dung-ch‫ی‬
Ñ‫ ڦ‬ÑŰ‫ۈ‬c cung c‫ڊ‬p theo cách th‫ێ‬c quá eo h‫ڞ‬p ho‫ڜ‬c quá hào phóng,
n‫ڤ‬u nó xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n trong tr‫چ‬ng thái b‫ې‬a b‫ھ‬n ho‫ڜ‬c t‫ې‬ng m‫ڈ‬nh bi‫ڬ‬t
l‫ڒ‬p, tác Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a vi‫ڬ‬c Ñó lên nh‫۔‬ng thói quen tŰ duy là có h‫چ‬i.
N‫ڤ‬u sۖ quan sát cá nhân và truy‫ڦ‬n d‫ڐ‬n thông tin t‫ ې‬nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i
khác (dù qua sách v‫ ۄ‬hay qua l‫ۂ‬i nói) ÑŰ‫ۈ‬c thۖc hi‫ڬ‬n Ñúng cách
thì bài toán logic ÑŰ‫ۈ‬c gi‫ڈ‬i quy‫ڤ‬t xong phân n‫ے‬a, b‫ۄ‬i chúng chính
là nh‫۔‬ng kênh thâu nh‫ڒ‬n n‫ھ‬i dung-ch‫ ی‬Ñ‫ڦ‬.

§1. B‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t và giá tr‫ ڰ‬c‫ی‬a Quan sát

Sai l‫ڌ‬m NhŰ Ñã Ñ‫ ڦ‬c‫ڒ‬p trong chŰšng trŰ‫ۀ‬c, ph‫ڈ‬n kháng c‫ی‬a nh‫۔‬ng
c‫ی‬a vi‫ڬ‬c
coi “sۖ
nhà c‫ڈ‬i cách giáo d‫ۊ‬c trŰ‫ۀ‬c sۖ s‫ ے‬d‫ۊ‬ng quá m‫ێ‬c và sai l‫ڌ‬m c‫ی‬a
v‫ڒ‬t” nhŰ là ngôn ng‫۔‬, nh‫ڊ‬t mۖc coi sۖ quan sát trۖc ti‫ڤ‬p và có tính cách cá
m‫ۊ‬c Ñích nhân m‫ۀ‬i là ti‫ڤ‬n trình ch‫ڲ‬n lۖa Ñúng Ñ‫ڔ‬n. Nh‫۔‬ng nhà c‫ڈ‬i cách
tۖ thân
c‫ڈ‬m th‫ڊ‬y r‫ږ‬ng vi‫ڬ‬c Ñ‫ڜ‬t n‫ڜ‬ng nhân t‫ ڶ‬ngôn ng‫ ۔‬hi‫ڬ‬n hành Ñã làm
tiêu bi‫ڤ‬n m‫ڲ‬i cš h‫ھ‬i ti‫ڤ‬p xúc m‫ڔ‬t th‫ڊ‬y tai nghe v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng sۖ v‫ڒ‬t
có thۖc; do v‫ڒ‬y chúng ph‫ڈ‬i trông c‫ڒ‬y vào ý-ni‫ڬ‬m-c‫ڈ‬m-xúc Ñ‫ ڨ‬bù
 Ñ‫ڔ‬p kho‫ڈ‬ng tr‫ڶ‬ng này. Không có gì Ñáng ng‫چ‬c nhiên khi sۖ nhi‫ڬ‬t
thành này thŰ‫ۂ‬ng g‫ڜ‬p th‫ڊ‬t b‫چ‬i trong vi‫ڬ‬c tìm hi‫ڨ‬u làm th‫ ڤ‬nào và
t‫چ‬i sao mà quan sát l‫چ‬i có ý nghéa giáo d‫ۊ‬c, và do Ñó rši vào sai
l‫ڌ‬m bi‫ڤ‬n quan sát thành m‫ۊ‬c Ñích tۖ thân và có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c th‫ڴ‬a
mãn b‫ږ‬ng b‫ڊ‬t c‫ ێ‬ch‫ڊ‬t li‫ڬ‬u nào trong b‫ڊ‬t kۘ hoàn c‫ڈ‬nh nào. Vi‫ڬ‬c
cô l‫ڒ‬p sۖ quan sát Ñó v‫ڐ‬n ÑŰ‫ۈ‬c th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n trong tuyên b‫ ڶ‬cho r‫ږ‬ng
tính nÃng này phát tri‫ڨ‬n trŰ‫ۀ‬c tiên, ti‫ڤ‬p Ñó Ñ‫ڤ‬n tính nÃng c‫ی‬a trí
nh‫ ۀ‬và trí tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng, cu‫ڶ‬i cùng là tính nÃng c‫ی‬a tŰ duy. T‫ې‬
quan Ñi‫ڨ‬m này, quan sát ÑŰ‫ۈ‬c cho là cung c‫ڊ‬p nh‫۔‬ng kh‫ڶ‬i nguyên
li‫ڬ‬u thô Ñ‫ ڨ‬sau này nh‫۔‬ng quá trình suy xét ph‫ڈ‬n ánh m‫ۀ‬i Ñem ra
v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng. Trong nh‫۔‬ng trang trŰ‫ۀ‬c Ñáng l‫ ڢ‬chúng ta Ñã ph‫ڈ‬i làm
sáng t‫ ڴ‬sۖ ng‫ۊ‬y bi‫ڬ‬n c‫ی‬a quan Ñi‫ڨ‬m này b‫ږ‬ng cách trình bày sۖ
ki‫ڬ‬n hành Ñ‫ھ‬ng suy nghé c‫ ۊ‬th‫ڨ‬, Ñšn gi‫ڈ‬n can dۖ vào toàn b‫ ھ‬sۖ
giao c‫ڈ‬m c‫ی‬a chúng ta v‫ۀ‬i sۖ v‫ڒ‬t, m‫ھ‬t sۖ vi‫ڬ‬c không ch‫ ڮ‬di‫ڪ‬n ra
trên bình di‫ڬ‬n th‫ ڨ‬lý thu‫ڌ‬n túy.
Ð‫ھ‬ng lۖc I. M‫ڲ‬i ngŰ‫ۂ‬i Ñ‫ڦ‬u có m‫ھ‬t ham mu‫ڶ‬n tۖ nhiên – g‫ڌ‬n gi‫ڶ‬ng trí tò
Ñ‫ڸ‬ng c‫ڈ‬m
mò – ‫ڊ‬y là vi‫ڬ‬c m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng ra hšn n‫۔‬a trŰ‫ۂ‬ng giao lŰu c‫ی‬a mình v‫ۀ‬i
trong vi‫ڬ‬c
m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng ngŰ‫ۂ‬i và sۖ v‫ڒ‬t. Nh‫۔‬ng bi‫ڨ‬n c‫ڊ‬m mang g‫ڒ‬y và ô dۖng trong các
hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t phòng tri‫ڨ‬n lãm ngh‫ ڬ‬thu‫ڒ‬t là b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng rõ ràng cho th‫ڊ‬y Ñ‫ڶ‬i
v‫ۀ‬i nhi‫ڦ‬u ngŰ‫ۂ‬i, vi‫ڬ‬c ch‫ ڮ‬Ñšn gi‫ڈ‬n nhìn ng‫ڔ‬m thôi thì chŰa Ñ‫ ;ی‬có
ngŰ‫ۂ‬i c‫ڈ‬m th‫ڊ‬y còn thi‫ڤ‬u h‫ۊ‬t trong nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t ch‫ې‬ng nào chŰa
ÑŰ‫ۈ‬c trۖc ti‫ڤ‬p ch‫چ‬m tay hay s‫ ۂ‬n‫ڔ‬m. Ðòi h‫ڴ‬i v‫ ڦ‬vi‫ڬ‬c có m‫ھ‬t hi‫ڨ‬u
bi‫ڤ‬t Ñ‫ڌ‬y Ñ‫ ی‬hšn và sâu sát hšn không gi‫ڶ‬ng m‫ڊ‬y so v‫ۀ‬i sۖ h‫ێ‬ng
thú Ñ‫ڌ‬y ý th‫ێ‬c trong vi‫ڬ‬c quan sát ch‫ ڮ‬Ñ‫ ڨ‬quan sát. Ham mu‫ڶ‬n v‫ڦ‬
sۖ m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng, v‫ ڦ‬sۖ “hi‫ڬ‬n thۖc hóa b‫ڈ‬n thân”, chính là Ñ‫ھ‬ng cš cho
vi‫ڬ‬c Ñó. Sۖ h‫ێ‬ng thú Ñó mang tính giao c‫ڈ‬m, có ý nghéa Ñ‫ڸ‬ng
 c‫ڈ‬m v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t xã h‫ھ‬i và th‫ڎ‬m m۞ hšn là có ý nghéa nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c.
Trong khi ni‫ڦ‬m h‫ێ‬ng thú này Ñ‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t t‫ ڴ‬ra bén nh‫چ‬y ‫ ۄ‬tr‫ ڠ‬em (vì
kinh nghi‫ڬ‬m thۖc t‫ ڤ‬c‫ی‬a chúng còn khá ít ‫ڴ‬i và kinh nghi‫ڬ‬m ti‫ڦ‬m
tàng c‫ی‬a chúng thì r‫ڊ‬t l‫ۀ‬n), nó v‫ڐ‬n Ñ‫ڰ‬nh hình ÑŰ‫ۈ‬c tính cách cho
ngŰ‫ۂ‬i trŰ‫ۄ‬ng thành khi mà l‫ ڦ‬thói sáo mòn còn chŰa k‫ڰ‬p làm nó
cùn nh‫ۊ‬t Ñi. Sۖ h‫ێ‬ng thú có tính c‫ھ‬ng c‫ڈ‬m này Ñem Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t
phŰšng ti‫ڬ‬n truy‫ڦ‬n t‫ڈ‬i và ràng bu‫ھ‬c v‫ۀ‬i nhau nh‫۔‬ng th‫ ێ‬mà n‫ڤ‬u
không làm nhŰ th‫ڔ ڤ‬t ch‫ ڮ‬là m‫ھ‬t t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p Ñ‫ ی‬các chi ti‫ڤ‬t Ña d‫چ‬ng,
tháo r‫ۂ‬i, không có ích d‫ۊ‬ng nào v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t trí tu‫ڬ‬. Nh‫۔‬ng h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng
này thۖc ra mang tính xã h‫ھ‬i và th‫ڎ‬m m۞ hšn là mang tính trí tu‫ڬ‬
có ch‫ ی‬Ñích; nhŰng chúng Ñem l‫چ‬i m‫ھ‬t phŰšng ti‫ڬ‬n tۖ nhiên cho
nh‫۔‬ng cu‫ھ‬c khám phá trí tu‫ ڬ‬có ý th‫ێ‬c hšn n‫۔‬a. M‫ھ‬t s‫ ڶ‬nhà giáo
d‫ۊ‬c Ñã Ñ‫ ڦ‬xu‫ڊ‬t r‫ږ‬ng môn h‫ڲ‬c v‫ ڦ‬thiên nhiên ‫ ۄ‬b‫ڒ‬c ti‫ڨ‬u h‫ڲ‬c c‫ڌ‬n
ÑŰ‫ۈ‬c h‫ڲ‬c v‫ۀ‬i m‫ھ‬t tình c‫ڈ‬m yêu m‫ڤ‬n tۖ nhiên và sۖ vun b‫ڸ‬i c‫ڈ‬m
nh‫ڒ‬n th‫ڎ‬m m۞ trong m‫ڔ‬t nhìn hšn là trong m‫ھ‬t tinh th‫ڌ‬n phân tích
thu‫ڌ‬n túy. Nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i khác thì Ñ‫ ڦ‬cao sۖ hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t v‫ ڦ‬công tác
coi sóc Ñ‫ھ‬ng v‫ڒ‬t và cây c‫ڶ‬i. C‫ ڈ‬hai Ñ‫ ڦ‬xu‫ڊ‬t quan tr‫ڲ‬ng này Ñ‫ڦ‬u
n‫ڈ‬y sinh t‫ ې‬kinh nghi‫ڬ‬m ch‫ ێ‬không ph‫ڈ‬i t‫ ې‬lý thuy‫ڤ‬t, nhŰng
chúng cho ta nh‫۔‬ng m‫ڐ‬u mۖc tuy‫ڬ‬t v‫ۂ‬i v‫ ڦ‬lu‫ڒ‬n Ñi‫ڨ‬m lý thuy‫ڤ‬t
v‫ې‬a Ñ‫ڜ‬t ra.
Tra xét II. Trong sۖ phát tri‫ڨ‬n bình thŰ‫ۂ‬ng, nh‫۔‬ng quan sát phân tích
phân tích
c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬ngay t‫ ې‬Ñ‫ڌ‬u Ñã có sۖ g‫ڔ‬n k‫ڤ‬t g‫ڌ‬n nhŰ Ñ‫ڜ‬c cách v‫ۀ‬i nhu c‫ڌ‬u
vì m‫ۊ‬c
Ñích thۖc t‫ڶ‬i quan tr‫ڲ‬ng ph‫ڈ‬i ý th‫ێ‬c cho ÑŰ‫ۈ‬c phŰšng ti‫ڬ‬n và m‫ۊ‬c Ñích
thi trong vi‫ڬ‬c tri‫ڨ‬n khai các ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng. Khi m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i Ñang làm m‫ھ‬t
vi‫ڬ‬c gì, ngŰ‫ۂ‬i Ñó bu‫ھ‬c ph‫ڈ‬i, n‫ڤ‬u mu‫ڶ‬n công vi‫ڬ‬c Ñ‫چ‬t k‫ڤ‬t qu‫( ڈ‬tr‫ې‬
phi Ñó ch‫ ڮ‬là vi‫ڬ‬c thu‫ڌ‬n túy l‫ڜ‬p Ñi l‫ڜ‬p l‫چ‬i), ph‫ڈ‬i dùng m‫ڔ‬t nhìn, tai
nghe và tay ch‫چ‬m Ñ‫ ڨ‬d‫ڐ‬n hŰ‫ۀ‬ng cho hành Ñ‫ھ‬ng. N‫ڤ‬u không có sۖ
v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng thŰ‫ۂ‬ng trۖc và c‫ڈ‬nh gi‫ۀ‬i c‫ی‬a các giác quan thì ngay c‫ڈ‬
vi‫ڬ‬c chši Ñùa và tiêu khi‫ڨ‬n cĩng không th‫ ڨ‬thۖc hi‫ڬ‬n ÑŰ‫ۈ‬c; trong
b‫ڊ‬t c‫ ێ‬hình th‫ێ‬c công vi‫ڬ‬c, ch‫ڊ‬t li‫ڬ‬u, tr‫ ۄ‬ng‫چ‬i, bi‫ڬ‬n pháp, th‫ڊ‬t b‫چ‬i
hay thành công nào cĩng Ñ‫ڦ‬u ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c theo sát trong ý th‫ێ‬c.
Nh‫۔‬ng ý-ni‫ڬ‬m-xúc-c‫ڈ‬m không x‫ڈ‬y ra cho chính b‫ڈ‬n thân nó hay
vì m‫ۊ‬c Ñích thao luy‫ڬ‬n mà b‫ۄ‬i l‫ ڢ‬nó là nhân t‫ ڶ‬Ñem l‫چ‬i k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬vô
cùng c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t trong vi‫ڬ‬c m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i làm Ñi‫ڦ‬u gì mà ngŰ‫ۂ‬i Ñó ham
mê thۖc hi‫ڬ‬n. M‫ڜ‬c dù ÑŰ‫ۈ‬c t‫چ‬o ra không ph‫ڈ‬i cho vi‫ڬ‬c thao-
luy‫ڬ‬n-c‫ڈ‬m-quan, phŰšng pháp này tác d‫ۊ‬ng lên vi‫ڬ‬c thao-luy‫ڬ‬n-
c‫ڈ‬m-quan theo cách th‫ێ‬c ti‫ڤ‬t ch‫ ڤ‬và th‫ڊ‬u Ñáo nh‫ڊ‬t. Giáo viên t‫چ‬o
ra nh‫۔‬ng sŰ‫ۂ‬n bài khác nhau nh‫ږ‬m vun Ñ‫ڔ‬p cho sۖ quan sát s‫ڔ‬c
bén và tinh nh‫چ‬y v‫ ڦ‬các hình th‫ڨ‬, nhŰ vi‫ڬ‬c vi‫ڤ‬t ra các t‫ ې‬ng‫– ۔‬
th‫ڒ‬m chí b‫ږ‬ng m‫ھ‬t ngôn ng‫ ۔‬không thông th‫چ‬o – s‫ڔ‬p x‫ڤ‬p các con
s‫ ڶ‬và hình d‫چ‬ng hình h‫ڲ‬c, và khi‫ڤ‬n h‫ڲ‬c sinh ch‫ ڮ‬li‫ڤ‬c nhìn qua
cĩng có th‫ ڨ‬tái hi‫ڬ‬n ÑŰ‫ۈ‬c chúng. Tr‫ ڠ‬em thŰ‫ۂ‬ng h‫ڲ‬c ÑŰ‫ۈ‬c k۞
nÃng ch‫ ڮ‬thoáng nhìn qua là có th‫ ڨ‬tái hi‫ڬ‬n ÑŰ‫ۈ‬c ngay c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng
liên k‫ڤ‬t ph‫ێ‬c t‫چ‬p vô nghéa. NhŰng nh‫۔‬ng phŰšng th‫ێ‬c rèn t‫ڒ‬p
nhŰ v‫ڒ‬y – tuy có giá tr‫ ڰ‬trong nh‫۔‬ng trò chši hay trò tiêu khi‫ڨ‬n –
ít gây thi‫ڬ‬n c‫ڈ‬m hšn nhi‫ڦ‬u so v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c rèn luy‫ڬ‬n tay và m‫ڔ‬t trong
các vi‫ڬ‬c có s‫ ے‬d‫ۊ‬ng công c‫ ۊ‬b‫ږ‬ng g‫ ڼ‬hay kim lo‫چ‬i, ho‫ڜ‬c trong
vi‫ڬ‬c làm vŰ‫ۂ‬n, n‫ڊ‬u nŰ‫ۀ‬ng hay vi‫ڬ‬c chÃm sóc v‫ڒ‬t nuôi. Vi‫ڬ‬c rèn
t‫ڒ‬p qua nh‫۔‬ng thao tác bi‫ڬ‬t l‫ڒ‬p không Ñúc rút ÑŰ‫ۈ‬c Ñi‫ڦ‬u gì, không
Ñâu vào Ñâu c‫ ;ڈ‬th‫ڒ‬m chí k۞ nÃng chuyên môn Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c qua vi‫ڬ‬c
Ñó cĩng không có Ñ‫ ی‬s‫ێ‬c lan t‫ڴ‬a, và không có chút giá tr‫ ڰ‬có th‫ڨ‬
lŰu truy‫ڦ‬n nào.
Rèn luy‫ڬ‬n Nh‫۔‬ng phê phán nh‫ږ‬m vào vi‫ڬ‬c rèn luy‫ڬ‬n quan sát dۖa trên lý
c‫ڈ‬m quan
do có nhi‫ڦ‬u ngŰ‫ۂ‬i không th‫ ڨ‬tái hi‫ڬ‬n Ñúng các hình d‫چ‬ng và sۖ
trۖc ti‫ڤ‬p
và gián s‫ڔ‬p x‫ڤ‬p con s‫ ڶ‬trên m‫ڜ‬t chi‫ڤ‬c Ñ‫ڸ‬ng h‫ ڸ‬Ñã không hi‫ڨ‬u ÑŰ‫ۈ‬c Ñi‫ڨ‬m
ti‫ڤ‬p m‫ڊ‬u ch‫ڶ‬t c‫ی‬a v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬n‫ږ‬m ‫ ۄ‬l‫ ڢ‬ngŰ‫ۂ‬i ta không xem Ñ‫ڸ‬ng h‫ ڸ‬Ñ‫ڨ‬
bi‫ڤ‬t r‫ږ‬ng th‫ۂ‬i Ñi‫ڨ‬m 4 gi‫ ۂ‬ÑŰ‫ۈ‬c bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬b‫ۄ‬i ký hi‫ڬ‬u IIII hay b‫ۄ‬i ký
hi‫ڬ‬u IV mà Ñ‫ ڨ‬bi‫ڤ‬t lúc Ñó là m‫ڊ‬y gi‫ۂ‬, và, n‫ڤ‬u nhŰ sۖ quan sát
Ñ‫ڰ‬nh Ño‫چ‬t n‫ھ‬i dung này, vi‫ڬ‬c lŰu tâm Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng chi ti‫ڤ‬t khác là
không thích h‫ۈ‬p và t‫ڶ‬n phí thì gi‫ۂ‬. Trong vi‫ڬ‬c rèn luy‫ڬ‬n sۖ quan
sát, v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬m‫ۊ‬c Ñích và Ñ‫ھ‬ng cš là t‫ڶ‬i quan tr‫ڲ‬ng.
Nh‫۔‬ng III. BŰ‫ۀ‬c phát tri‫ڨ‬n k‫ ڤ‬ti‫ڤ‬p, có tính trí tu‫ ڬ‬hay khoa h‫ڲ‬c hšn,
quan sát
c‫ی‬a quan sát nŰšng dۖa vào ÑŰ‫ۂ‬ng hŰ‫ۀ‬ng ti‫ڤ‬n tri‫ڨ‬n c‫ی‬a suy tŰ t‫ې‬
khoa h‫ڲ‬c
ÑŰ‫ۈ‬c k‫ڤ‬t m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬thۖc hành sang m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬lý thuy‫ڤ‬t nhŰ chúng ta Ñã tìm
n‫ڶ‬i v‫ۀ‬i các hi‫ڨ‬u (xem ChŰšng X). Khi các v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬n‫ڈ‬y sinh và ÑŰ‫ۈ‬c nghi‫ڦ‬n
v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬
ng‫ڐ‬m, quan sát ít ÑŰ‫ۈ‬c d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t v‫ ڦ‬phía nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n liên quan
Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t m‫ۊ‬c Ñích thۖc ti‫ڪ‬n mà ch‫ ی‬y‫ڤ‬u hŰ‫ۀ‬ng t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c
có dính dáng t‫ۀ‬i m‫ھ‬t v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬tŰšng tۖ. Ði‫ڦ‬u khi‫ڤ‬n cho nh‫۔‬ng quan
sát trong trŰ‫ۂ‬ng h‫ڲ‬c thŰ‫ۂ‬ng không hi‫ڬ‬u qu‫ ڈ‬xét v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t trí tu‫ڬ‬
(hšn b‫ڊ‬t c‫ ێ‬vi‫ڬ‬c nào khác) là chúng thŰ‫ۂ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c ti‫ڤ‬n hành tách
r‫ۂ‬i kh‫ڴ‬i c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n v‫ ڦ‬m‫ھ‬t v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬mà nh‫۔‬ng quan sát Ñó góp ph‫ڌ‬n
Ñ‫ڰ‬nh nghéa ho‫ڜ‬c tháo g‫ ۆ‬cho v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬Ñó. Sۖ tách r‫ۂ‬i tai h‫چ‬i này
xuyên th‫ڊ‬u toàn b‫ ھ‬h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng giáo d‫ۊ‬c, t‫ ې‬b‫ڒ‬c h‫ڲ‬c m‫ڌ‬m non, qua
ti‫ڨ‬u h‫ڲ‬c t‫ۀ‬i trung h‫ڲ‬c và Ñ‫چ‬i h‫ڲ‬c. G‫ڌ‬n nhŰ b‫ڊ‬t c‫ ێ‬Ñâu, ngŰ‫ۂ‬i ta
Ñ‫ڦ‬u có lúc nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y có sۖ dۖa d‫ڐ‬m vào nh‫۔‬ng quan sát nhŰ th‫ڨ‬
tۖ b‫ڈ‬n thân chúng là nh‫۔‬ng giá tr‫ ڰ‬tr‫ڲ‬n v‫ڞ‬n và, thay vì ch‫ ڮ‬là
nh‫۔‬ng phŰšng ti‫ڬ‬n Ñ‫ ڨ‬thâu Ño‫چ‬t ch‫ڊ‬t li‫ڬ‬u có liên quan t‫ۀ‬i m‫ھ‬t cái
khó và gi‫ڈ‬i pháp nào Ñó. ‫ ۃ‬b‫ڒ‬c m‫ڌ‬m non, có Ñ‫ڌ‬y r‫ڐ‬y nh‫۔‬ng quan
 sát v‫ ڦ‬các hình th‫ ڨ‬hình h‫ڲ‬c, ÑŰ‫ۂ‬ng th‫ژ‬ng, b‫ ڦ‬m‫ڜ‬t, hình kh‫ڶ‬i, màu
s‫ڔ‬c, v.v.. ‫ ۃ‬b‫ڒ‬c ti‫ڨ‬u h‫ڲ‬c, dŰ‫ۀ‬i cái tên g‫ڲ‬i “bài h‫ڲ‬c-thۖc t‫”ڤ‬, hình
d‫چ‬ng và các tính ch‫ڊ‬t c‫ی‬a Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng – qu‫ ڈ‬táo qu‫ ڈ‬cam, viên ph‫ڊ‬n
– nh‫۔‬ng th‫ ێ‬g‫ڌ‬n nhŰ ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڲ‬n ra m‫ھ‬t cách hú h‫ڲ‬a, r‫ڊ‬t ít ÑŰ‫ۈ‬c
chú tr‫ڲ‬ng, trong khi dŰ‫ۀ‬i tên g‫ڲ‬i “nghiên c‫ێ‬u tۖ nhiên” nh‫۔‬ng
quan sát tŰšng tۖ hŰ‫ۀ‬ng vào nh‫۔‬ng chi‫ڤ‬c lá, nh‫۔‬ng hòn Ñá,
nh‫۔‬ng con b‫ ڲ‬ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڲ‬n lۖa theo cùng m‫ھ‬t ki‫ڨ‬u tùy ti‫ڬ‬n g‫ڌ‬n nhŰ
nhau, ‫ ۄ‬b‫ڒ‬c trung h‫ڲ‬c và Ñ‫چ‬i h‫ڲ‬c, nh‫۔‬ng quan sát trong phòng thí
nghi‫ڬ‬m và quan sát b‫ږ‬ng kính hi‫ڨ‬n vi ÑŰ‫ۈ‬c ti‫ڤ‬n hành nhŰ th‫ ڨ‬vi‫ڬ‬c
tích t‫ ۊ‬nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n quan sát và vi‫ڬ‬c Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c m‫ھ‬t k۞ nÃng thao
tác là nh‫۔‬ng m‫ۊ‬c Ñích tۖ thân có ý nghéa giáo d‫ۊ‬c.
“Bài h‫ڲ‬c So v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng phŰšng pháp quan sát b‫ ڰ‬tách r‫ۂ‬i này, tuyên b‫ڶ‬
thۖc t‫”ڤ‬
c‫ی‬a Jevons cho r‫ږ‬ng quan sát ÑŰ‫ۈ‬c ti‫ڤ‬n hành b‫ۄ‬i nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i có
h‫ڌ‬u nhŰ
không óc khoa h‫ڲ‬c ch‫ ڮ‬có hi‫ڬ‬u qu‫“ ڈ‬khi nào ÑŰ‫ۈ‬c truy‫ڦ‬n c‫ڈ‬m h‫ێ‬ng ho‫ڜ‬c
cung c‫ڊ‬p d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t b‫ۄ‬i ni‫ڦ‬m hy v‫ڲ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ێ‬ng thۖc cho m‫ھ‬t lý thuy‫ڤ‬t”; và
v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬
l‫چ‬i n‫۔‬a, “s‫ ڶ‬lŰ‫ۈ‬ng các sۖ vi‫ڬ‬c có th‫ ڨ‬quan sát và thí nghi‫ڬ‬m ÑŰ‫ۈ‬c
là không xác Ñ‫ڰ‬nh, và n‫ڤ‬u chúng ta ch‫ ڮ‬Ñšn thu‫ڌ‬n b‫ڔ‬t tay vào ghi
nh‫ڒ‬n nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n mà không có m‫ۊ‬c Ñích rõ r‫ڬ‬t nào, nh‫۔‬ng ghi
nh‫ڒ‬n c‫ی‬a chúng ta s‫ ڢ‬không có giá tr‫ ڰ‬gì c‫”ڈ‬. Phát bi‫ڨ‬u m‫ھ‬t cách
ch‫ڜ‬t ch‫ڢ‬, l‫ۂ‬i tuyên b‫ ڶ‬ban Ñ‫ڌ‬u c‫ی‬a Jevons t‫ ڴ‬ra quá h‫چ‬n h‫ڞ‬p.
Nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i có óc khoa h‫ڲ‬c tri‫ڨ‬n khai nh‫۔‬ng quan sát không
Ñšn thu‫ڌ‬n ch‫ ڮ‬nh‫ږ‬m Ñ‫ ڨ‬ki‫ڨ‬m tra m‫ھ‬t ý tŰ‫ۄ‬ng (ho‫ڜ‬c m‫ھ‬t ý nghéa
có giá tr‫ ڰ‬bi‫ڬ‬n gi‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i m‫)ۄ‬, mà còn nh‫ږ‬m xác Ñ‫ڰ‬nh b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t
v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬và qua Ñó d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t sۖ hình thành m‫ھ‬t gi‫ ڈ‬thuy‫ڤ‬t. NhŰng
nguyên lý ‫ڎ‬n dŰ‫ۀ‬i l‫ۂ‬i nh‫ڒ‬n xét c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i Ñó, c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬cho r‫ږ‬ng
nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i có óc khoa h‫ڲ‬c không bao gi‫ ۂ‬l‫ڊ‬y sۖ tích lĩy các
 quan sát làm m‫ۊ‬c Ñích tۖ thân mà ch‫ ڮ‬luôn l‫ڊ‬y Ñó làm phŰšng
ti‫ڬ‬n Ñi Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n có tính trí tu‫ ڬ‬bao quát, là m‫ھ‬t nguyên lý
hoàn toàn có cš s‫ۄ‬. Ch‫ې‬ng nào s‫ێ‬c m‫چ‬nh c‫ی‬a nguyên lý này còn
chŰa ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڒ‬n ra m‫ھ‬t cách Ñúng mۖc trong giáo d‫ۊ‬c, ch‫ې‬ng Ñó
quan sát v‫ڐ‬n ch‫ ڮ‬là m‫ھ‬t công vi‫ڬ‬c vô h‫ڸ‬n t‫ ڠ‬ng‫ڔ‬t hay vi‫ڬ‬c thâu
tóm nh‫۔‬ng hình th‫ێ‬c k۞ nÃng chuyên môn không s‫ښ‬n có trong các
nÃng lۖc trí tu‫ڬ‬.

§2. Nh‫۔‬ng PhŰšng pháp và ch‫ڊ‬t li‫ڬ‬u c‫ی‬a Quan sát

trong Nhà trŰ‫ۂ‬ng

Nh‫۔‬ng phŰšng pháp t‫ڶ‬t nh‫ڊ‬t ÑŰ‫ۈ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng trong nhà trŰ‫ۂ‬ng
c‫ی‬a chúng ta Ñem Ñ‫ڤ‬n nhi‫ڦ‬u g‫ۈ‬i ý Ñ‫ ڨ‬ÑŰa quan sát vào Ñúng v‫ ڰ‬trí
c‫ی‬a nó trong vi‫ڬ‬c rèn luy‫ڬ‬n tŰ duy.
Quan sát I. Nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý Ñó dۖa trên gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh Ñáng tin c‫ڒ‬y r‫ږ‬ng quan sát
c‫ڌ‬n liên h‫ڬ‬
là m‫ھ‬t quá trình ch‫ ی‬Ñ‫ھ‬ng. Quan sát t‫ێ‬c là khám phá, là tra v‫ڊ‬n
t‫ۀ‬i sۖ
khám phá v‫ۀ‬i m‫ۊ‬c Ñích khám phá ra Ñi‫ڦ‬u gì trŰ‫ۀ‬c Ñó còn khu‫ڊ‬t l‫ڊ‬p và chŰa
ÑŰ‫ۈ‬c bi‫ڤ‬t t‫ۀ‬i, mà Ñi‫ڦ‬u này là c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t Ñ‫ ڨ‬Ñ‫چ‬t Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t m‫ۊ‬c Ñích
thۖc t‫ ڤ‬hay lý thuy‫ڤ‬t nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh. Sۖ quan sát ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c phân bi‫ڬ‬t
khác v‫ۀ‬i sۖ nh‫ڒ‬n ra, hay sۖ nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c Ñi‫ڦ‬u gì quen thu‫ھ‬c. Thۖc
ra, sۖ nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t Ñi‫ڦ‬u gì Ñó Ñã hi‫ڨ‬u là m‫ھ‬t tính nÃng t‫ڶ‬i c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t
cho vi‫ڬ‬c ti‫ڤ‬p t‫ۊ‬c truy xét sâu xa hšn; nhŰng nó tŰšng Ñ‫ڶ‬i máy
móc và th‫ ۊ‬Ñ‫ھ‬ng, trong khi sۖ quan sát Ñích thۖc thì sâu s‫ڔ‬c và có
ch‫ ی‬tâm. Sۖ nh‫ڒ‬n ra Ñem quy chi‫ڤ‬u v‫ ڦ‬cái Ñã bi‫ڤ‬t; còn sۖ quan sát
thì liên quan Ñ‫ڤ‬n vi‫ڬ‬c thâu tóm cái chŰa bi‫ڤ‬t. Quan ni‫ڬ‬m ph‫ ں‬bi‫ڤ‬n
coi nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c gi‫ڶ‬ng nhŰ vi‫ڬ‬c vi‫ڤ‬t lên m‫ھ‬t t‫ ۂ‬gi‫ڊ‬y tr‫ڔ‬ng, ho‫ڜ‬c tۖa
nhŰ vi‫ڬ‬c ghi kh‫ڔ‬c m‫ھ‬t hình ‫ڈ‬nh trong tâm trí gi‫ڶ‬ng nhŰ Ñóng
 tri‫ڬ‬n lên sáp hay nhŰ b‫ێ‬c ‫ڈ‬nh hi‫ڬ‬n hình trên b‫ڈ‬n k‫ڢ‬m (nh‫۔‬ng
nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c gây di h‫چ‬i trong nh‫۔‬ng phŰšng pháp giáo d‫ۊ‬c) sinh ra
t‫ ې‬vi‫ڬ‬c không có kh‫ ڈ‬nÃng phân bi‫ڬ‬t Ñâu là nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c máy móc và
Ñâu là thái Ñ‫ ھ‬tìm ki‫ڤ‬m sۖ thۖc trong quan sát Ñích thۖc.
Và t‫چ‬m II. Trong khi ch‫ڲ‬n lۖa ch‫ڊ‬t li‫ڬ‬u thích Ñáng Ñ‫ ڨ‬quan sát, vi‫ڬ‬c
ngŰng
suy xét v‫ ڦ‬tính cách háo h‫ێ‬c và sát sao c‫ی‬a quan sát dõi theo cùng
trong khi
di‫ڪ‬n ra di‫ڪ‬n bi‫ڤ‬n câu chuy‫ڬ‬n hay tình ti‫ڤ‬t có vai trò h‫ ڼ‬tr‫ ۈ‬Ñáng k‫ڨ‬. Sۖ
m‫ھ‬t thay t‫ڮ‬nh táo trong quan sát Ñ‫چ‬t Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬cao nh‫ڊ‬t khi có “Ý Ñ‫ ڸ‬lo
Ñ‫ں‬i có tính
toan”, vì sao? vì luôn có sۖ k‫ڤ‬t h‫ۈ‬p cân b‫ږ‬ng gi‫۔‬a cái cĩ và cái
khai m‫ۄ‬
m‫ۀ‬i, gi‫۔‬a cái quen thu‫ھ‬c và cái chŰa lŰ‫ۂ‬ng trŰ‫ۀ‬c. Chúng ta
ngóng Ñ‫ۈ‬i câu chuy‫ڬ‬n t‫ ې‬mi‫ڬ‬ng ngŰ‫ۂ‬i k‫ ڨ‬chuy‫ڬ‬n chính vì cái y‫ڤ‬u
t‫ ڶ‬gây h‫ڸ‬i h‫ھ‬p tâm trí Ñó. Các kh‫ ڈ‬nÃng lۖa ch‫ڲ‬n ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڜ‬t ra
nhŰng b‫ ڴ‬ng‫ ۄ ڴ‬tình tr‫چ‬ng lŰ‫ۆ‬ng phân, khi‫ڤ‬n chúng ta ph‫ڈ‬i trÃn
tr‫ ۄ‬v‫ۀ‬i câu h‫ڴ‬i: Ði‫ڦ‬u gì s‫ ڢ‬x‫ڈ‬y ra ti‫ڤ‬p? sۖ vi‫ڬ‬c s‫ ڢ‬di‫ڪ‬n bi‫ڤ‬n theo
chi‫ڦ‬u hŰ‫ۀ‬ng nào? Th‫ ے‬hình dung vi‫ڬ‬c m‫ھ‬t Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬nh‫ ۀ‬ÑŰ‫ۈ‬c m‫ڲ‬i
Ñi‫ڨ‬m nút c‫ی‬a câu chuy‫ڬ‬n th‫ڒ‬t d‫ ڪ‬dàng và tr‫ڲ‬n v‫ڞ‬n, tŰšng ph‫ڈ‬n v‫ۀ‬i
vi‫ڬ‬c nó v‫ڊ‬t v‫ ڈ‬xoay tr‫ ۄ‬quan sát m‫ھ‬t v‫ڒ‬t vô h‫ڸ‬n và b‫ڊ‬t Ñ‫ھ‬ng
ch‫ژ‬ng m‫ڈ‬y may gây liên tŰ‫ۄ‬ng hay g‫ۈ‬i Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬Ñáng
m‫ڜ‬t lۖa ch‫ڲ‬n.
“Ý Ñ‫ ڸ‬lo Khi m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i Ñang b‫ڒ‬n thۖc hi‫ڬ‬n hay làm Ñi‫ڦ‬u gì Ñó (trong
toan” này
m‫ھ‬t ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng không mang tính máy móc và theo thói quen khi
ÑŰ‫ۈ‬c b‫ھ‬c
l‫ ھ‬trong k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬c‫ی‬a nó Ñã bi‫ڤ‬t trŰ‫ۀ‬c), lúc ‫ڊ‬y ta có m‫ھ‬t tình hu‫ڶ‬ng tŰšng
ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng Ñ‫ڸ‬ng. Nh‫۔‬ng gì b‫ھ‬c l‫ ھ‬ra trŰ‫ۀ‬c c‫ڈ‬m quan Ñang chuy‫ڨ‬n bi‫ڤ‬n thành
k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬tuy k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬Ñó còn chŰa ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n. Ý Ñ‫ ڸ‬ÑŰ‫ۈ‬c b‫ھ‬c l‫ ھ‬Ñ‫ڤ‬n
ch‫ ڼ‬thành công ho‫ڜ‬c th‫ڊ‬t b‫چ‬i, ch‫ ڮ‬có Ñi‫ڦ‬u chŰa ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n là vào
lúc nào và b‫ږ‬ng cách nào. K‫ ڤ‬Ñ‫ڤ‬n là sۖ quan sát chú m‫ۊ‬c và tinh
 tŰ‫ۂ‬ng vào nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n và k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬góp m‫ڜ‬t trong các thao tác
v‫ڒ‬n hành h‫۔‬u ích. Nši nào mà n‫ھ‬i dung-ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬còn chŰa ÑŰ‫ۈ‬m
tính ngŰ‫ۂ‬i thì nguyên t‫ڔ‬c chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng v‫ ڦ‬phía h‫ڸ‬i k‫ڤ‬t này Ñ‫ڦ‬u có
th‫ ڨ‬Ñem ra áp d‫ۊ‬ng. M‫ھ‬t nguyên t‫ڔ‬c thông d‫ۊ‬ng cho th‫ڊ‬y Ñi‫ڦ‬u gì
Ñang chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng gây thu hút sۖ chú ý còn khi d‫ې‬ng ngh‫ ڮ‬thì nó
vu‫ھ‬t kh‫ڴ‬i Ñ‫ڌ‬u óc. Song dŰ‫ۂ‬ng nhŰ r‫ڊ‬t hay x‫ڈ‬y ra vi‫ڬ‬c ngŰ‫ۂ‬i ta c‫ڊ‬t
công tŰ‫ۀ‬c b‫ ڴ‬Ñi ch‫ڊ‬t lŰ‫ۈ‬ng s‫ڶ‬ng Ñ‫ھ‬ng và ‫ڊ‬n tŰ‫ۈ‬ng trong ch‫ڊ‬t li‫ڬ‬u
quan sát ‫ ۄ‬trŰ‫ۂ‬ng h‫ڲ‬c, co gi‫ڈ‬m nó v‫ ڦ‬thành m‫ھ‬t hình th‫ێ‬c xš
c‫ێ‬ng và vô h‫ڸ‬n. Tuy nhiên ch‫ ڮ‬có thay Ñ‫ں‬i không thôi thì chŰa Ñ‫ی‬.
Nh‫۔‬ng sۖ thÃng tr‫ڌ‬m, s‫ے‬a Ñ‫ں‬i, chuy‫ڨ‬n bi‫ڤ‬n gây hào h‫ێ‬ng cho
quan sát; nhŰng n‫ڤ‬u chúng ch‫ ڮ‬khi‫ڤ‬n quan sát thêm ph‫ڌ‬n hào
h‫ێ‬ng thôi thì v‫ڐ‬n chŰa có tŰ duy. Nh‫۔‬ng sۖ thay Ñ‫ں‬i Ñó (gi‫ڶ‬ng
nhŰ nh‫۔‬ng tình ti‫ڤ‬t trong m‫ھ‬t câu chuy‫ڬ‬n hay ý Ñ‫ ڸ‬ÑŰ‫ۈ‬c s‫ڔ‬p Ñ‫ڜ‬t
khéo léo) ph‫ڈ‬i di‫ڪ‬n ra theo m‫ھ‬t trình tۖ d‫ڸ‬n t‫ ۊ‬nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh; m‫ڼ‬i m‫ھ‬t
thay Ñ‫ں‬i di‫ڪ‬n ti‫ڤ‬n ph‫ڈ‬i l‫ڒ‬p t‫ێ‬c nh‫ڔ‬c ta v‫ ڦ‬tình ti‫ڤ‬t li‫ڦ‬n trŰ‫ۀ‬c và
khši d‫ڒ‬y h‫ێ‬ng thú v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng tình ti‫ڤ‬t k‫ ڤ‬sau n‫ڤ‬u nh‫۔‬ng quan sát
thay Ñ‫ں‬i tr‫ ۄ‬nên có k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬theo cách h‫ۈ‬p logic.
và trong Nh‫۔‬ng sinh v‫ڒ‬t s‫ڶ‬ng, cây c‫ڶ‬i và Ñ‫ھ‬ng v‫ڒ‬t hoàn thành yêu c‫ڌ‬u
nh‫۔‬ng chu
kép này ‫ ۄ‬m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬phi thŰ‫ۂ‬ng. Nši Ñâu có sۖ sinh trŰ‫ۄ‬ng, ‫ ۄ‬Ñó có
kۘ phát
tri‫ڨ‬n sۖ chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng, bi‫ڤ‬n Ñ‫ں‬i, quá trình; và ‫ ۄ‬Ñó cĩng có c‫ ڈ‬sۖ x‫ڤ‬p Ñ‫ڜ‬t
các bi‫ڤ‬n Ñ‫ں‬i vào trong m‫ھ‬t chu trình khép kín. V‫ ڤ‬Ñ‫ڌ‬u khši d‫ڒ‬y
sۖ quan sát còn v‫ ڤ‬th‫ ێ‬hai t‫ ں‬ch‫ێ‬c sۖ quan sát ‫ڊ‬y. Ph‫ڌ‬n nhi‫ڦ‬u sۖ
vui thú khác thŰ‫ۂ‬ng mà tr‫ ڠ‬nh‫ ڴ‬có ÑŰ‫ۈ‬c trong khi gieo m‫ڌ‬m và
theo dõi các giai Ño‫چ‬n trŰ‫ۄ‬ng thành c‫ی‬a cây Ñ‫ڦ‬u b‫ڔ‬t ngu‫ڸ‬n t‫ ې‬vi‫ڬ‬c
có m‫ھ‬t bi‫ڤ‬n c‫ ڶ‬Ñang di‫ڪ‬n bày ngay trŰ‫ۀ‬c m‫ڔ‬t chúng; có cái gì Ñó
Ñang sinh ra, mà m‫ڼ‬i bŰ‫ۀ‬c trong Ñó có ý nghéa quan tr‫ڲ‬ng Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i
 s‫ ڶ‬ph‫ڒ‬n c‫ی‬a m‫ڌ‬m cây. Nh‫۔‬ng c‫ڈ‬i thi‫ڬ‬n thۖc t‫ ڤ‬Ñáng k‫ ڨ‬di‫ڪ‬n ra
trong nh‫۔‬ng nÃm cu‫ڶ‬i trong gi‫ ۂ‬h‫ڲ‬c môn Sinh h‫ڲ‬c, theo ki‫ڨ‬m tra,
s‫ ڢ‬cho th‫ڊ‬y có liên quan Ñ‫ڤ‬n vi‫ڬ‬c cŰ x‫ ے‬v‫ۀ‬i cây c‫ڶ‬i và Ñ‫ھ‬ng v‫ڒ‬t
nhŰ là nh‫۔‬ng sinh v‫ڒ‬t có hành Ñ‫ھ‬ng, có ý nghéa nào Ñó ch‫ ێ‬không
Ñšn thu‫ڌ‬n là nh‫۔‬ng m‫ڐ‬u v‫ڒ‬t vô tri vô giác ch‫ ڮ‬có nh‫۔‬ng ph‫ڎ‬m
ch‫ڊ‬t ténh t‫چ‬i Ñ‫ ڨ‬Ñem ki‫ڨ‬m kê, Ñ‫ڜ‬t tên r‫ڸ‬i ghi nh‫ۀ‬. CŰ x‫ ے‬theo cách
th‫ێ‬c sau, rõ ràng khi Ñó sۖ quan sát b‫ ڰ‬co gi‫ڈ‬m thành phép “phân
tích” gi‫ ڈ‬t‫چ‬o, – ch‫ ڮ‬Ñšn thu‫ڌ‬n chia ch‫ ڠ‬và Ñánh s‫ڶ‬.
Quan sát T‫ڊ‬t nhiên, có m‫ھ‬t ch‫ڼ‬, và là ch‫ ڼ‬quan tr‫ڲ‬ng, dành Ñ‫ ڨ‬quan sát
Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i c‫ڊ‬u
nh‫۔‬ng thu‫ھ‬c tính ténh t‫چ‬i c‫ی‬a Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng. Tuy nhiên, khi nào h‫ێ‬ng
trúc phát
tri‫ڨ‬n lên t‫ې‬ thú ch‫ ی‬y‫ڤ‬u là nh‫ږ‬m vào ch‫ێ‬c nÃng, vào Ñi‫ڦ‬u gì mà Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng Ñó
ch‫ێ‬c nÃng làm, khi Ñó ta có Ñ‫ھ‬ng cš cho sۖ nghiên c‫ێ‬u phân tích chi li hšn,
nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t
cho sۖ quan sát nh‫ږ‬m vào c‫ڊ‬u trúc. H‫ێ‬ng thú trong vi‫ڬ‬c ghi nh‫ۀ‬
m‫ھ‬t ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng d‫ڌ‬n d‫ڌ‬n hóa thân vào h‫ێ‬ng thú trong vi‫ڬ‬c ghi nh‫ڒ‬n
cách th‫ێ‬c ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng Ñó di‫ڪ‬n ra; h‫ێ‬ng thú Ñ‫ڜ‬t vào Ñi‫ڦ‬u gì Ñã ÑŰ‫ۈ‬c
thۖc hi‫ڬ‬n chuy‫ڨ‬n thành h‫ێ‬ng thú Ñ‫ڜ‬t vào nh‫۔‬ng b‫ ھ‬ph‫ڒ‬n cš th‫ڨ‬
dùng Ñ‫ ڨ‬thۖc thi vi‫ڬ‬c Ñó. NhŰng khi kh‫ۄ‬i Ñi t‫ ې‬hình thái, t‫ ې‬c‫ڊ‬u
trúc cš th‫ڨ‬, t‫ ې‬vi‫ڬ‬c ghi nh‫ڒ‬n các nét riêng bi‫ڬ‬t c‫ی‬a hình d‫چ‬ng, kích
c‫ۆ‬, màu s‫ڔ‬c và sۖ phân b‫ ڶ‬c‫ی‬a các ph‫ڌ‬n, thì cĩng vì v‫ڒ‬y mà ch‫ڊ‬t
li‫ڬ‬u b‫ ڰ‬tách lìa kh‫ڴ‬i ý nghéa Ñ‫ ڨ‬tr‫ ۄ‬thành vô h‫ڸ‬n và t‫ڶ‬i nghéa. Ð‫ڶ‬i
v‫ۀ‬i tr‫ ڠ‬nh‫ڴ‬, vi‫ڬ‬c chúng nhìn ngó sÃm soi nh‫۔‬ng l‫ ڼ‬khí kh‫ں‬ng c‫ی‬a
m‫ھ‬t cái cây sau khi chúng b‫ڔ‬t Ñ‫ڌ‬u quan tâm t‫ۀ‬i ch‫ێ‬c nÃng quang
h‫ۈ‬p c‫ی‬a nó cĩng tۖ nhiên không khác gì v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c chúng t‫ ڴ‬ra ghê
t‫ۄ‬m khi ph‫ڈ‬i Ñ‫ ڨ‬ý chÃm chú vào nh‫۔‬ng l‫ ڼ‬khí Ñó khi chúng ÑŰ‫ۈ‬c
coi là nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m c‫ڊ‬u trúc d‫ ڰ‬thŰ‫ۂ‬ng.
Quan sát III. Khi tâm Ñi‫ڨ‬m c‫ی‬a h‫ێ‬ng thú quan sát tr‫ ۄ‬nên b‫ۀ‬t tính cá
khoa h‫ڲ‬c nhân, b‫ۀ‬t mang tính cách phŰšng ti‫ڬ‬n Ñ‫ ڨ‬thۖc thi nh‫۔‬ng m‫ۊ‬c Ñích
c‫ی‬a m‫ھ‬t ai Ñó, b‫ۀ‬t tính th‫ڎ‬m m۞, b‫ۀ‬t có cách dۖ ph‫ڌ‬n vào trong
m‫ھ‬t hi‫ڬ‬u ‫ێ‬ng c‫ڈ‬m xúc t‫ں‬ng th‫ڨ‬, khi ‫ڊ‬y quan sát tr‫ ۄ‬nên có ch‫ڊ‬t
lŰ‫ۈ‬ng trí tu‫ ڬ‬m‫ھ‬t cách rõ ràng hšn. H‫ڲ‬c sinh h‫ڲ‬c quan sát nh‫ږ‬m
m‫ۊ‬c Ñích (i) th‫ڊ‬y mình Ñang g‫ڜ‬p ph‫ڈ‬i lo‫چ‬i r‫ڔ‬c r‫ڶ‬i ki‫ڨ‬u gì (ii) suy
di‫ڪ‬n các l‫ڒ‬p lu‫ڒ‬n gi‫ڈ‬i thích có tính gi‫ ڈ‬thuy‫ڤ‬t cho nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m
còn gây bÃn khoÃn mà sۖ quan sát làm phát l‫ ;ھ‬và (iii) th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m
các ý ki‫ڤ‬n Ñã g‫ۈ‬i ra t‫ ې‬Ñó.
v‫ې‬a ph‫ڈ‬i Ng‫ڔ‬n g‫ڲ‬n, quan sát tr‫ ۄ‬nên có tính khoa h‫ڲ‬c tۖ b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t, v‫ڦ‬
bao quát
nh‫۔‬ng quan sát Ñó, có th‫ ڨ‬nói chúng c‫ڌ‬n nŰšng theo sۖ hòa Ñi‫ڬ‬u
gi‫۔‬a tính bao quát và tính chuyên chú. Các v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬tr‫ ۄ‬nên d‫ێ‬t
khoát, còn nh‫۔‬ng gi‫ڈ‬i thích ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i m‫ ۄ‬tr‫ ۄ‬nên có ý nghéa do có
sۖ hoán chuy‫ڨ‬n nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh gi‫۔‬a vi‫ڬ‬c Ñem v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬Ñ‫ڜ‬t vào h‫ڤ‬t lo‫چ‬t
các sۖ ki‫ڬ‬n có liên quan và m‫ھ‬t sۖ nghiên c‫ێ‬u chính xác t‫ ڮ‬m‫ ڮ‬Ñ‫ڶ‬i
v‫ۀ‬i m‫ھ‬t vài sۖ ki‫ڬ‬n ch‫ڲ‬n l‫ڲ‬c. Sۖ quan sát khoáng Ñ‫چ‬t và ít Ñi sâu
vào ti‫ڨ‬u ti‫ڤ‬t là c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t Ñ‫ ڨ‬Ñem Ñ‫ڤ‬n cho ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c m‫ھ‬t c‫ڈ‬m giác
v‫ ڦ‬thۖc tr‫چ‬ng c‫ی‬a lénh vۖc Ñang tìm hi‫ڨ‬u, m‫ھ‬t c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n v‫ ڦ‬các
phŰšng di‫ڬ‬n và kh‫ ڈ‬nÃng c‫ی‬a nó, và lŰu trong tâm trí ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c
nh‫۔‬ng ch‫ڊ‬t li‫ڬ‬u mà óc tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng có th‫ ڨ‬chuy‫ڨ‬n hóa thành
nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý.
v‫ې‬a Vi‫ڬ‬c nghiên c‫ێ‬u chuyên chú là c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t Ñ‫ ڨ‬khoanh vùng v‫ڊ‬n
chuyên
Ñ‫ڦ‬, và Ñ‫ ڨ‬Ñ‫ڈ‬m b‫ڈ‬o nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n cho phép làm thí nghi‫ڬ‬m ki‫ڨ‬m
chú
tra. Trong khi v‫ ڤ‬sau tۖ b‫ڈ‬n thân nó quá chuyên sâu và chuyên
môn Ñ‫ ڨ‬khši d‫ڒ‬y ÑŰ‫ۈ‬c sۖ phát tri‫ڨ‬n trí tu‫ڬ‬, thì v‫ ڤ‬trŰ‫ۀ‬c tۖ b‫ڈ‬n
thân nó l‫چ‬i quá nông c‫چ‬n và phân tán cho vi‫ڬ‬c ki‫ڨ‬m soát sۖ phát
tri‫ڨ‬n trí tu‫ڬ‬. Trong các khoa h‫ڲ‬c v‫ ڦ‬sۖ s‫ڶ‬ng, vi‫ڬ‬c nghiên c‫ێ‬u hi‫ڬ‬n
 trŰ‫ۂ‬ng, các chuy‫ڤ‬n dã ngo‫چ‬i, vi‫ڬ‬c làm quen v‫ۀ‬i các sinh v‫ڒ‬t trong
ph‫چ‬m vi sinh s‫ڶ‬ng tۖ nhiên c‫ی‬a chúng có th‫ ڨ‬luân chuy‫ڨ‬n v‫ۀ‬i sۖ
quan sát qua kính hi‫ڨ‬n vi hay trong phòng thí nghi‫ڬ‬m. Trong các
khoa h‫ڲ‬c v‫ڒ‬t lý, nh‫۔‬ng hi‫ڬ‬n tŰ‫ۈ‬ng ánh sáng, s‫ێ‬c nóng, Ñi‫ڬ‬n nÃng,
Ñ‫ڎ ھ‬m, tr‫ڲ‬ng lۖc, trong b‫ڶ‬i c‫ڈ‬nh r‫ھ‬ng c‫ی‬a chúng trong tۖ nhiên –
b‫ڶ‬i c‫ڈ‬nh Ñ‫ڰ‬a v‫ڒ‬t lý – nên s‫ښ‬n sàng cho m‫ھ‬t sۖ nghiên c‫ێ‬u chính
xác các sۖ ki‫ڬ‬n ch‫ڲ‬n l‫ڲ‬c dŰ‫ۀ‬i nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n có ki‫ڨ‬m soát trong
phòng thí nghi‫ڬ‬m. B‫ږ‬ng cách này, ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c khai thác ÑŰ‫ۈ‬c l‫ۈ‬i
ích c‫ی‬a nh‫۔‬ng phŰšng pháp khoa h‫ڲ‬c chuyên môn v‫ ڦ‬khám phá
và th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m, trong khi v‫ڐ‬n gi‫ ۔‬ÑŰ‫ۈ‬c c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n v‫ ڦ‬sۖ tŰšng
Ñ‫ڸ‬ng gi‫۔‬a nh‫۔‬ng d‫چ‬ng th‫ێ‬c nÃng lŰ‫ۈ‬ng trong phòng thí nghi‫ڬ‬m
v‫ۀ‬i thۖc t‫ ڤ‬sinh Ñ‫ھ‬ng và r‫ھ‬ng l‫ۀ‬n ‫ ۄ‬th‫ ڤ‬gi‫ۀ‬i bên ngoài, t‫ ې‬Ñó tránh
ÑŰ‫ۈ‬c ‫ڊ‬n tŰ‫ۈ‬ng (thŰ‫ۂ‬ng r‫ڊ‬t hay d‫ڸ‬n t‫ ۊ‬l‫چ‬i) r‫ږ‬ng nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n
ÑŰ‫ۈ‬c nghiên c‫ێ‬u là thu‫ھ‬c riêng v‫ ڦ‬phòng thí nghi‫ڬ‬m.

§3. Sۖ truy‫ڦ‬n Ñ‫چ‬t thông tin

T‫ڌ‬m quan Khi Ñã xem xét Ñ‫ڤ‬n cùng m‫ڲ‬i khía c‫چ‬nh, t‫ڌ‬m quan sát sۖ vi‫ڬ‬c
tr‫ڲ‬ng hi‫ڨ‬u
c‫ی‬a b‫ڊ‬t c‫ ێ‬m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i quan sát nào s‫ ڢ‬h‫ڞ‬p l‫چ‬i trong con m‫ڔ‬t anh ta.
bi‫ڤ‬t qua
truy‫ڦ‬n V‫ۀ‬i m‫ڼ‬i m‫ھ‬t ni‫ڦ‬m tin c‫ی‬a chúng ta, dù là nh‫۔‬ng ni‫ڦ‬m tin mà
mi‫ڬ‬ng chúng ta Ñã khai th‫ ڰ‬tۖ chúng trong nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n quen thu‫ھ‬c
có tính riêng tŰ và ban sš nh‫ڊ‬t, h‫ژ‬n Ñã vô tình len l‫ڴ‬i vào trong Ñó
nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u chúng ta Ñã nghe th‫ڊ‬y và Ñ‫ڲ‬c ÑŰ‫ۈ‬c v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng quan sát
và k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i khác. M‫ڜ‬c dù ph‫چ‬m vi các quan sát trۖc ti‫ڤ‬p
trong các trŰ‫ۂ‬ng h‫ڲ‬c c‫ی‬a chúng ta là r‫ڊ‬t l‫ۀ‬n, m‫ھ‬t kh‫ڶ‬i lŰ‫ۈ‬ng Ñ‫ ڸ‬s‫ھ‬
các n‫ھ‬i dung-ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬có tính giáo d‫ۊ‬c b‫ڔ‬t ngu‫ڸ‬n t‫ ې‬nh‫۔‬ng ngu‫ڸ‬n
khác – t‫ ې‬sách giáo khoa, bài gi‫ڈ‬ng và sۖ tŰšng tác l‫ڐ‬n nhau, v‫ڊ‬n
 Ñ‫ ڦ‬giáo d‫ۊ‬c ÑŰ‫ۈ‬c quan tâm hšn c‫ ڈ‬là làm th‫ ڤ‬nào thu ÑŰ‫ۈ‬c l‫ۈ‬i ích
h‫ۈ‬p logic nh‫ڊ‬t trong vi‫ڬ‬c h‫ڲ‬c t‫ڒ‬p qua sۖ truy‫ڦ‬n th‫ ۊ‬t‫ ې‬nh‫۔‬ng
ngŰ‫ۂ‬i khác.
Theo logic, Không nghi ng‫ ۂ‬gì ý nghéa ch‫ ی‬y‫ڤ‬u có liên h‫ ڬ‬t‫ۀ‬i t‫ ې‬truy‫ڦ‬n
Ñi‫ڦ‬u này
d‫چ‬y chính là vi‫ڬ‬c truy‫ڦ‬n Ñ‫چ‬t và truy‫ڦ‬n th‫ ۊ‬k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬t‫ ې‬nh‫۔‬ng quan
ch‫ ڮ‬ÑŰ‫ۈ‬c
coi là b‫ږ‬ng sát và suy lu‫ڒ‬n c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i khác. Không nghi ng‫ ۂ‬gì sۖ l‫ڊ‬n át quá
ch‫ێ‬ng m‫ێ‬c c‫ی‬a lý tŰ‫ۄ‬ng gom góp thông tin có ng‫ڲ‬n ngu‫ڸ‬n n‫ږ‬m trong sۖ
ho‫ڜ‬c
l‫ڊ‬n át c‫ی‬a vi‫ڬ‬c h‫ڲ‬c h‫ڴ‬i t‫ ې‬nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i khác. NhŰ v‫ڒ‬y v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬là
ch‫ێ‬ng c‫ێ‬
làm th‫ ڤ‬nào Ñ‫ ڨ‬chuy‫ڨ‬n Ñ‫ں‬i Ñi‫ڦ‬u Ñó thành tài s‫ڈ‬n trí tu‫ڬ‬. Trong
ngôn ng‫ ۔‬logic, nguyên li‫ڬ‬u ÑŰ‫ۈ‬c cung c‫ڊ‬p t‫ ې‬kinh nghi‫ڬ‬m c‫ی‬a
ngŰ‫ۂ‬i khác là ch‫ێ‬ng c‫ ;ێ‬Ñi‫ڦ‬u Ñó có nghéa, b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng do nh‫۔‬ng
ngŰ‫ۂ‬i khác ÑŰa ra ÑŰ‫ۈ‬c Ñem vào s‫ ے‬d‫ۊ‬ng trong chính sۖ xét Ñoán
c‫ی‬a m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i Ñ‫ ڨ‬Ñi Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n. Chúng ta s‫ ڢ‬Ñ‫ڶ‬i x‫ ے‬ra sao
v‫ۀ‬i n‫ھ‬i dung-ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬mà sách giáo khoa và ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y cung c‫ڊ‬p Ñ‫ڨ‬
nó s‫ ڢ‬Ñ‫ێ‬ng ngang hàng v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng ch‫ڊ‬t li‫ڬ‬u dùng cho tra v‫ڊ‬n ph‫ڈ‬n
thân, ch‫ ێ‬không nhŰ m‫ھ‬t món Ãn tinh th‫ڌ‬n ch‫ ڤ‬bi‫ڤ‬n s‫ښ‬n ÑŰ‫ۈ‬c
ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n và nu‫ڶ‬t v‫ھ‬i gi‫ڶ‬ng nhŰ ngoài quán Ãn?
Sۖ truy‫ڦ‬n Tr‫ ڈ‬l‫ۂ‬i câu h‫ڴ‬i này, chúng ta có th‫ ڨ‬nói r‫ږ‬ng (i) sۖ trao truy‫ڦ‬n
thông t‫ې‬
ngŰ‫ۂ‬i
ch‫ڊ‬t li‫ڬ‬u c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i th‫ڊ‬y c‫ڌ‬n. Nói v‫ڒ‬y có nghéa, nó ph‫ڈ‬i làm sao Ñ‫ڨ‬
khác không th‫ ڨ‬Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c ngay ch‫ ڮ‬thông qua sۖ quan sát cá nhân. Ð‫ڶ‬i
không nên v‫ۀ‬i ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y và sách v‫ ۄ‬thì vi‫ڬ‬c nh‫ڸ‬i nhét h‫ڲ‬c sinh b‫ږ‬ng nh‫۔‬ng
xâm ph‫چ‬m
t‫ۀ‬i sۖ
sۖ ki‫ڬ‬n mà, không m‫ڊ‬t công suy nghé hšn là bao, chúng có th‫ ڨ‬tۖ
quan sát tìm ra qua tra xét trۖc ti‫ڤ‬p chính là Ñã vi ph‫چ‬m sۖ chính trۖc tinh
th‫ڌ‬n c‫ی‬a chúng qua vi‫ڬ‬c nuôi dŰ‫ۆ‬ng sۖ thi‫ڤ‬u tۖ l‫ڒ‬p c‫ی‬a não tr‫چ‬ng.
Ði‫ڦ‬u này không có nghéa ch‫ڊ‬t li‫ڬ‬u ÑŰ‫ۈ‬c cung c‫ڊ‬p t‫ ې‬sۖ truy‫ڦ‬n th‫ۊ‬
c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i khác ch‫ ڮ‬nên d‫ې‬ng ‫ ۄ‬m‫ێ‬c khan ki‫ڬ‬m và nh‫ ڴ‬gi‫ڲ‬t. Xét
 t‫ڌ‬m m‫ێ‬c t‫ڶ‬i Ña c‫ی‬a c‫ڈ‬m quan, th‫ ڤ‬gi‫ۀ‬i tۖ nhiên và l‫ڰ‬ch s‫ ے‬tr‫ڈ‬i ra
g‫ڌ‬n nhŰ vô cùng t‫ڒ‬n. NhŰng nh‫۔‬ng lénh vۖc trong Ñó quan sát
trۖc ti‫ڤ‬p là kh‫ ڈ‬thi thì c‫ڌ‬n ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڲ‬n lۖa k۞ càng và b‫ڈ‬o v‫ڬ‬
nghiêm c‫ڎ‬n.
không nên (ii) Ch‫ڊ‬t li‫ڬ‬u nên ÑŰ‫ۈ‬c cung c‫ڊ‬p qua l‫ڶ‬i kích thích, không nên
cao gi‫ڲ‬ng
theo l‫ڶ‬i lên l‫ۀ‬p c‫ێ‬ng nh‫ڔ‬c và k‫ ڠ‬c‫ڈ‬. Khi h‫ڲ‬c sinh có ý ni‫ڬ‬m cho
lên l‫ۀ‬p
r‫ږ‬ng b‫ڊ‬t c‫ ێ‬lénh vۖc h‫ڲ‬c t‫ڒ‬p nào cĩng Ñ‫ڦ‬u Ñã ÑŰ‫ۈ‬c kh‫ڈ‬o sát ch‫ڔ‬c
ch‫ڔ‬n, r‫ږ‬ng ki‫ڤ‬n th‫ێ‬c v‫ ڦ‬lénh vۖc ‫ڊ‬y Ñã Ñ‫ڤ‬n Ñ‫ ھ‬c‫چ‬n ki‫ڬ‬t và chung
cùng, nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i ‫ڊ‬y có th‫ ڨ‬ti‫ڤ‬p t‫ۊ‬c là nh‫۔‬ng c‫ڒ‬u h‫ڲ‬c trò d‫ ڪ‬b‫ڈ‬o,
nhŰng thôi làm ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c ch‫ ی‬Ñ‫ھ‬ng. T‫ڊ‬t c‫ ڈ‬vi‫ڬ‬c suy nghé dù th‫ڤ‬
nào – c‫ ێ‬coi Ñó là hành Ñ‫ھ‬ng suy nghé – Ñ‫ڦ‬u ch‫ێ‬a Ñۖng m‫ھ‬t giai
Ño‫چ‬n nguyên kh‫ۄ‬i. Tính nguyên kh‫ۄ‬i này không hàm nghéa k‫ڤ‬t
lu‫ڒ‬n c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c ch‫ ی‬Ñ‫ھ‬ng khác v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i
khác, và ÑŰšng nhiên Ñó càng không ph‫ڈ‬i là m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n hoàn
toàn m‫ۀ‬i m‫ڠ‬. Tính nguyên kh‫ۄ‬i c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c không mâu thu‫ڐ‬n
v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng r‫ھ‬ng rãi nh‫۔‬ng ch‫ڊ‬t li‫ڬ‬u và g‫ۈ‬i ý do nh‫۔‬ng
ngŰ‫ۂ‬i khác Ñóng góp. Tính nguyên kh‫ۄ‬i có nghéa là h‫ێ‬ng thú cá
nhân Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬, là sۖ ch‫ ی‬Ñ‫ھ‬ng cá nhân trong vi‫ڬ‬c l‫ڒ‬t l‫چ‬i
nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý do ngŰ‫ۂ‬i khác ÑŰa ra và là sۖ thành thۖc trong vi‫ڬ‬c
theo Ñu‫ں‬i chúng cho t‫ۀ‬i m‫ھ‬t k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n ÑŰ‫ۈ‬c ki‫ڨ‬m ch‫ێ‬ng. Hi‫ڨ‬u theo
t‫ې‬ng ch‫ ۔‬thì c‫ۊ‬m t‫“ ې‬Nghé cho b‫ڈ‬n thân” là th‫ې‬a, vì b‫ڊ‬t kۘ hành
Ñ‫ھ‬ng suy nghé nào Ñ‫ڦ‬u là suy nghé cho b‫ڈ‬n thân m‫ھ‬t ai Ñó.
nên có sۖ (iii) Ch‫ڊ‬t li‫ڬ‬u ÑŰ‫ۈ‬c cung c‫ڊ‬p qua c‫ے‬a ngõ thông tin c‫ڌ‬n tŰšng
liên h‫ ڬ‬t‫ۀ‬i
x‫ێ‬ng v‫ۀ‬i câu h‫ڴ‬i có ý nghéa s‫ڶ‬ng còn trong kinh nghi‫ڬ‬m b‫ڈ‬n thân
m‫ھ‬t v‫ڊ‬n
Ñ‫ ڦ‬cá ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c. Nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u Ñã nói v‫ ڦ‬tác h‫چ‬i c‫ی‬a nh‫۔‬ng quan sát có
nhân m‫ ۄ‬Ñ‫ڌ‬u và k‫ڤ‬t thúc n‫ږ‬m trong chính b‫ڈ‬n thân nh‫۔‬ng quan sát ‫ڊ‬y
 có th‫ ڨ‬Ñem y nguyên vào vi‫ڬ‬c h‫ڲ‬c t‫ڒ‬p theo l‫ڶ‬i truy‫ڦ‬n th‫ۊ‬. Sۖ
truy‫ڦ‬n d‫چ‬y nh‫۔‬ng n‫ھ‬i dung-ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬không Ãn kh‫ۀ‬p v‫ۀ‬i b‫ڊ‬t kۘ v‫ڊ‬n
Ñ‫ ڦ‬nào Ñã ÑŰ‫ۈ‬c khši lên trong kinh nghi‫ڬ‬m b‫ڈ‬n thân ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c,
ho‫ڜ‬c là không ÑŰ‫ۈ‬c trình bày theo cách khši g‫ۈ‬i m‫ھ‬t v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬, thì
còn t‫ ڬ‬hšn c‫ ڈ‬m‫ێ‬c vô d‫ۊ‬ng cho nh‫۔‬ng m‫ۊ‬c Ñích trí tu‫ڬ‬. ‫ ۃ‬ch‫ ڼ‬là
nó không th‫ ڨ‬tham gia ÑŰ‫ۈ‬c vào b‫ڊ‬t c‫ ێ‬ti‫ڤ‬n trình suy tŰ nào, nó là
vô d‫ۊ‬ng; ‫ ۄ‬ch‫ ڼ‬nó v‫ڐ‬n ch‫ڊ‬t ch‫ێ‬a b‫ ڦ‬b‫ھ‬n trong trí não, nó làm
thành m‫ھ‬t rào ngÃn, m‫ھ‬t v‫ڒ‬t c‫ڈ‬n ngáng l‫ڶ‬i tŰ duy hi‫ڬ‬u qu‫ ڈ‬khi có
m‫ھ‬t v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬n‫ڈ‬y sinh.
và liên h‫ڬ‬ M‫ھ‬t cách khác Ñ‫ ڨ‬phát bi‫ڨ‬u nguyên lý này là ch‫ڊ‬t li‫ڬ‬u Ñem
t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng
Ñ‫ڤ‬n qua truy‫ڦ‬n thông giao lŰu ph‫ڈ‬i nhŰ là Ñi vào trong m‫ھ‬t h‫ڬ‬
h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng
kinh th‫ڶ‬ng hay t‫ ں‬ch‫ێ‬c nào Ñó Ñã có c‫ی‬a kinh nghi‫ڬ‬m. M‫ڲ‬i sinh viên
nghi‫ڬ‬m có h‫ڲ‬c v‫ ڦ‬tâm lý Ñ‫ڦ‬u bi‫ڤ‬t t‫ۀ‬i nguyên t‫ڔ‬c n‫ھ‬i quan tۖ nghi‫ڬ‬m – t‫ێ‬c
trŰ‫ۀ‬c
chúng ta thu nh‫ڒ‬n nh‫۔‬ng nguyên li‫ڬ‬u m‫ۀ‬i qua nh‫۔‬ng gì ta Ñã tiêu
hóa và gi‫ ۔‬l‫چ‬i t‫ ې‬kinh nghi‫ڬ‬m có trŰ‫ۀ‬c. Lúc này c‫ڌ‬n tìm ra “n‫ڦ‬n
t‫ڈ‬ng nguyên t‫ڔ‬c n‫ھ‬i quan tۖ nghi‫ڬ‬m” c‫ی‬a ch‫ڊ‬t li‫ڬ‬u do ngŰ‫ۂ‬i d‫چ‬y
và giáo trình ÑŰa ra, càng sâu xa càng t‫ڶ‬t, trong nh‫۔‬ng gì ngŰ‫ۂ‬i
h‫ڲ‬c Ñã rút t‫ڮ‬a ÑŰ‫ۈ‬c t‫ ې‬nh‫۔‬ng d‫چ‬ng th‫ێ‬c trۖc ti‫ڤ‬p hšn trong kinh
nghi‫ڬ‬m ngŰ‫ۂ‬i Ñó. Có m‫ھ‬t chi‫ڦ‬u hŰ‫ۀ‬ng ch‫ ڮ‬Ñšn gi‫ڈ‬n k‫ڤ‬t n‫ڶ‬i ch‫ڊ‬t
li‫ڬ‬u ‫ ۄ‬l‫ۀ‬p h‫ڲ‬c v‫ۀ‬i ch‫ڊ‬t li‫ڬ‬u trong nh‫۔‬ng bài h‫ڲ‬c ‫ ۄ‬l‫ۀ‬p trŰ‫ۀ‬c Ñó,
thay vì k‫ڤ‬t n‫ڶ‬i ch‫ڊ‬t li‫ڬ‬u Ñó v‫ۀ‬i Ñi‫ڦ‬u gì h‫ڲ‬c sinh thu n‫چ‬p t‫ ې‬nh‫۔‬ng
kinh nghi‫ڬ‬m ngoài l‫ۀ‬p h‫ڲ‬c. NgŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y nói “Các em không nh‫ۀ‬
chúng ta Ñã h‫ڲ‬c gì trong sách tu‫ڌ‬n trŰ‫ۀ‬c sao?” thay vì nói “Các
em không nh‫ ۀ‬mình Ñã th‫ڊ‬y Ñã nghe cái này cái kia sao?”. K‫ڤ‬t
qu‫ ڈ‬chúng ta có nh‫۔‬ng h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng tri th‫ێ‬c trŰ‫ۂ‬ng l‫ۀ‬p bi‫ڬ‬t l‫ڒ‬p và
ch‫ڸ‬ng Ñè lên nh‫۔‬ng h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng tr‫ڈ‬i nghi‫ڬ‬m thông thŰ‫ۂ‬ng thay vì
Ñáp ‫ێ‬ng l‫چ‬i theo hŰ‫ۀ‬ng m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng và ch‫ڔ‬t l‫ڲ‬c chúng. H‫ڲ‬c sinh
ÑŰ‫ۈ‬c d‫چ‬y s‫ڶ‬ng trong hai th‫ ڤ‬gi‫ۀ‬i riêng bi‫ڬ‬t, m‫ھ‬t bên là th‫ ڤ‬gi‫ۀ‬i
c‫ی‬a tr‫ڈ‬i nghi‫ڬ‬m ngoài trŰ‫ۂ‬ng l‫ۀ‬p, bên kia là th‫ ڤ‬gi‫ۀ‬i c‫ی‬a sách v‫ۄ‬
và bài gi‫ڈ‬ng.
 ChŰšng XV
Bài h‫ڲ‬c thu‫ھ‬c và vi‫ڬ‬c luy‫ڬ‬n trí nÃng

Ý nghéa ‫ ۃ‬tình hu‫ڶ‬ng bài h‫ڲ‬c thu‫ھ‬c ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y có sۖ ti‫ڤ‬p xúc g‫ڌ‬n gĩi
c‫ی‬a vi‫ڬ‬c
nh‫ڊ‬t v‫ۀ‬i h‫ڲ‬c sinh. Trong bài h‫ڲ‬c thu‫ھ‬c Ñó quy t‫ ۊ‬nh‫۔‬ng cš h‫ھ‬i
h‫ڲ‬c thu‫ھ‬c
hŰ‫ۀ‬ng d‫ڐ‬n ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a tr‫ڠ‬, gây ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng lên nh‫۔‬ng thói quen
ngôn ng‫ ۔‬và d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t nh‫۔‬ng quan sát c‫ی‬a chúng. Trong vi‫ڬ‬c th‫ڈ‬o
lu‫ڒ‬n ý nghéa c‫ی‬a bài h‫ڲ‬c thu‫ھ‬c xem Ñó nhŰ m‫ھ‬t phŰšng cách giáo
d‫ۊ‬c, thu‫ڒ‬n Ñà chúng ta Ñem vào trong não tr‫چ‬ng nh‫۔‬ng lu‫ڒ‬n Ñi‫ڨ‬m
Ñã ÑŰ‫ۈ‬c suy xét trong ba chŰšng tr‫ ۄ‬l‫چ‬i Ñây, thay cho vi‫ڬ‬c ÑŰa ra
m‫ھ‬t ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬m‫ۀ‬i. PhŰšng pháp theo Ñó bài h‫ڲ‬c thu‫ھ‬c ÑŰ‫ۈ‬c trình
bày là phép th‫ ے‬h‫ڤ‬t s‫ێ‬c quan tr‫ڲ‬ng Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i k۞ nÃng c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i
th‫ڌ‬y trong vi‫ڬ‬c Ñoán Ñ‫ڰ‬nh tr‫چ‬ng thái trí tu‫ ڬ‬các h‫ڲ‬c trò c‫ی‬a mình
và trong vi‫ڬ‬c cung c‫ڊ‬p nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n có tác d‫ۊ‬ng khši d‫ڒ‬y
nh‫۔‬ng ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng trí não th‫ڴ‬a Ñáng: ng‫ڔ‬n g‫ڲ‬n l‫چ‬i, nó có ý nghéa r‫ڊ‬t
quan tr‫ڲ‬ng Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i ngh‫ ڬ‬thu‫ڒ‬t d‫چ‬y d‫ ڼ‬c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y Ñó.
Trích d‫ڐ‬n Vi‫ڬ‬c dùng t‫ ې‬bài h‫ڲ‬c thu‫ھ‬c Ñ‫ ڨ‬g‫ڲ‬i tên quãng th‫ۂ‬i gian tŰšng
thu‫ھ‬c lòng
giao trí tu‫ ڬ‬m‫ڒ‬t thi‫ڤ‬t nh‫ڊ‬t gi‫۔‬a ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y v‫ۀ‬i h‫ڲ‬c trò và gi‫۔‬a
Ñ‫ڶ‬i sánh
v‫ۀ‬i suy t‫ې‬ng h‫ڲ‬c trò v‫ۀ‬i nhau là m‫ھ‬t sۖ ki‫ڬ‬n có tính Ñ‫ڰ‬nh m‫ڬ‬nh. Bài-h‫ڲ‬c-
nghé thu‫ھ‬c có nghéa là nói l‫چ‬i bài h‫ڲ‬c Ñã thu‫ھ‬c n‫ږ‬m lòng, nh‫ڔ‬c Ñi nh‫ڔ‬c
l‫چ‬i, k‫ ڨ‬Ñi k‫ ڨ‬l‫چ‬i. N‫ڤ‬u chúng ta ph‫ڈ‬i g‫ڲ‬i quãng th‫ۂ‬i gian này là sۖ
tr‫ ڈ‬bài thì vi‫ڬ‬c Ñ‫ڜ‬t tên nhŰ th‫ ڤ‬g‫ڌ‬n nhŰ không làm rõ ý hšn so v‫ۀ‬i
t‫ ې‬bài h‫ڲ‬c thu‫ھ‬c, nó cho th‫ڊ‬y sۖ l‫ڊ‬n át hoàn toàn c‫ی‬a ki‫ڤ‬n th‫ێ‬c
truy‫ڦ‬n th‫ ۊ‬b‫ږ‬ng vi‫ڬ‬c duy‫ڬ‬t l‫چ‬i các thông tin c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i khác, b‫ږ‬ng
vi‫ڬ‬c ghi nh‫ ۀ‬nh‫ږ‬m m‫ۊ‬c Ñích ÑŰa ra nh‫۔‬ng h‫ڸ‬i Ñáp chính xác và
 Ñúng lúc. M‫ڲ‬i n‫ھ‬i dung Ñ‫ ڦ‬c‫ڒ‬p Ñ‫ڤ‬n trong chŰšng này Ñ‫ڦ‬u không
quan tr‫ڲ‬ng khi Ñem Ñ‫ڶ‬i sánh v‫ۀ‬i sۖ th‫ڒ‬t n‫ڦ‬n t‫ڈ‬ng, r‫ږ‬ng bài h‫ڲ‬c
thu‫ھ‬c hàm nghéa m‫ھ‬t Ñi‫ڨ‬m Ñúng lúc Ñúng ch‫ ڼ‬Ñ‫ ڨ‬ÑŰa ra kích
thích và hŰ‫ۀ‬ng d‫ڐ‬n óc ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh, và r‫ږ‬ng vi‫ڬ‬c nói l‫چ‬i nh‫۔‬ng n‫ھ‬i
dung Ñã ghi nh‫ ۀ‬trong Ñ‫ڌ‬u ch‫ ڮ‬là m‫ھ‬t bi‫ڤ‬n c‫ ڶ‬ng‫ڐ‬u nhiên – dù cho
Ñó là m‫ھ‬t bi‫ڤ‬n c‫ ڶ‬không th‫ ڨ‬thi‫ڤ‬u – trong su‫ڶ‬t quá trình vun Ñ‫ڔ‬p
nên m‫ھ‬t thái Ñ‫ ھ‬chín ch‫ڔ‬n.

§1. Các bŰ‫ۀ‬c Hình th‫ێ‬c trong Truy‫ڦ‬n th‫ ۊ‬Ki‫ڤ‬n th‫ێ‬c
Phân tích NhŰng h‫ڌ‬u nhŰ chŰa có m‫ڊ‬y sۖ n‫ ڼ‬lۖc nh‫ږ‬m t‫چ‬o ra m‫ھ‬t
c‫ی‬a Hebart
phŰšng pháp, dۖa vào nh‫۔‬ng nguyên lý t‫ں‬ng quát, Ñ‫ ڨ‬dàn dۖng
v‫ ڦ‬phŰšng
pháp d‫چ‬y bài h‫ڲ‬c thu‫ھ‬c. M‫ھ‬t trong nh‫۔‬ng n‫ ڼ‬lۖc có ý nghéa h‫ڤ‬t s‫ێ‬c quan
d‫ڼ‬ tr‫ڲ‬ng và có l‫ ڢ‬gây ‫ڈ‬nh hŰ‫ۄ‬ng nhi‫ڦ‬u và tích cۖc Ñ‫ڤ‬n “nh‫۔‬ng bài
h‫ڲ‬c th‫ڌ‬y gi‫ڈ‬ng trò nghe” hšn h‫ژ‬n so v‫ۀ‬i t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬nh‫۔‬ng c‫ ڶ‬g‫ڔ‬ng
khác g‫ھ‬p l‫چ‬i; c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬Ñó là phép phân tích c‫ی‬a Herbart chia m‫ھ‬t bài
h‫ڲ‬c thu‫ھ‬c thành nÃm bŰ‫ۀ‬c n‫ڶ‬i li‫ڦ‬n. Nh‫۔‬ng bŰ‫ۀ‬c này thŰ‫ۂ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c
bi‫ڤ‬t Ñ‫ڤ‬n nhŰ là “các bŰ‫ۀ‬c hình th‫ێ‬c c‫ی‬a bài gi‫ڈ‬ng”. Ý ni‫ڬ‬m n‫ڦ‬n
t‫ڈ‬ng nói r‫ږ‬ng dù cho các ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬có ph‫چ‬m vi và c‫ڊ‬u t‫چ‬o khác nhau
Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬nào thì có m‫ھ‬t và ch‫ ڮ‬m‫ھ‬t cách t‫ڶ‬t nh‫ڊ‬t Ñ‫ ڨ‬hi‫ڨ‬u rõ các
ch‫ ی‬Ñ‫ڊ ڦ‬y, b‫ۄ‬i l‫ ڢ‬ch‫ ڮ‬có duy nh‫ڊ‬t m‫ھ‬t “phŰšng pháp t‫ں‬ng quát” Ñ‫ڨ‬
trí não nh‫ڊ‬t quán nŰšng theo nh‫ږ‬m t‫ڊ‬n công m‫ھ‬t cách hi‫ڬ‬u qu‫ڈ‬
lên b‫ڊ‬t c‫ ێ‬ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬nào. D‫ڐ‬u Ñó là em h‫ڲ‬c sinh l‫ۀ‬p m‫ھ‬t Ñang h‫ڲ‬c
nh‫۔‬ng phép tính sš Ñ‫ژ‬ng, m‫ھ‬t h‫ڲ‬c sinh ph‫ ں‬thông Ñang h‫ڲ‬c môn
L‫ڰ‬ch s‫ے‬, ho‫ڜ‬c m‫ھ‬t sinh viên b‫ڒ‬c Ñ‫چ‬i h‫ڲ‬c Ñang v‫ڒ‬t l‫ھ‬n v‫ۀ‬i môn
Ng‫ ۔‬vÃn, trong m‫ڼ‬i trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p bŰ‫ۀ‬c Ñ‫ڌ‬u tiên là chu‫ڎ‬n b‫ڰ‬, bŰ‫ۀ‬c
th‫ ێ‬hai trình bày, ti‫ڤ‬p Ñ‫ڤ‬n so sánh r‫ڸ‬i t‫ں‬ng k‫ڤ‬t và k‫ڤ‬t thúc b‫ږ‬ng
 vi‫ڬ‬c Ñem áp d‫ۊ‬ng nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u khái quát vào nh‫۔‬ng tình hu‫ڶ‬ng
m‫ۀ‬i m‫ ڠ‬và c‫ ۊ‬th‫ڨ‬.
Ví d‫ ۊ‬v‫ڦ‬ BŰ‫ۀ‬c chu‫ڎ‬n b‫ ڰ‬có nghéa là ÑŰa ra các câu h‫ڴ‬i nh‫ڔ‬c h‫ڲ‬c sinh
phŰšng
nh‫ ۀ‬l‫چ‬i nh‫۔‬ng kinh nghi‫ڬ‬m thân thu‫ھ‬c c‫ی‬a b‫ڈ‬n thân chúng, nh‫۔‬ng
pháp
th‫ ێ‬có tác d‫ۊ‬ng thu n‫چ‬p ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬m‫ۀ‬i. Nh‫۔‬ng gì h‫ڲ‬c sinh Ñã bi‫ڤ‬t
Ñem Ñ‫ڤ‬n phŰšng ti‫ڬ‬n mà qua Ñó nó trۖc nh‫ڒ‬n Ñi‫ڦ‬u chŰa bi‫ڤ‬t. Do
v‫ڒ‬y quá trình h‫ڲ‬c t‫ڒ‬p cái m‫ۀ‬i s‫ ڢ‬ÑŰ‫ۈ‬c làm cho d‫ ڪ‬dàng hšn n‫ڤ‬u
nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng liên quan trong Ñ‫ڌ‬u óc h‫ڲ‬c sinh Ñó ÑŰ‫ۈ‬c chuy‫ڨ‬n
thành ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng – ÑŰ‫ۈ‬c b‫ھ‬c l‫ ھ‬ra b‫ ڦ‬m‫ڜ‬t ý th‫ێ‬c. Khi các h‫ڲ‬c sinh
chuy‫ڨ‬n Ñ‫ڤ‬n bài h‫ڲ‬c v‫ ڦ‬sông ngòi, trŰ‫ۀ‬c tiên chúng ÑŰ‫ۈ‬c h‫ڴ‬i v‫ڦ‬
nh‫۔‬ng con su‫ڶ‬i con l‫چ‬ch mà chúng Ñã bi‫ڤ‬t rõ; n‫ڤ‬u chúng chŰa bao
gi‫ ۂ‬trông th‫ڊ‬y nh‫۔‬ng th‫ڊ ێ‬y, có th‫ ڨ‬h‫ڴ‬i chúng v‫ ڦ‬dòng nŰ‫ۀ‬c ch‫ڈ‬y
trong cái máng nŰ‫ۀ‬c. B‫ږ‬ng cách nào Ñó “nh‫۔‬ng kh‫ڶ‬i c‫ڈ‬m th‫ێ‬c
n‫ھ‬i k‫ڤ‬t” ÑŰ‫ۈ‬c khu‫ڊ‬y Ñ‫ھ‬ng giúp cho vi‫ڬ‬c n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬m‫ۀ‬i Ñó.
BŰ‫ۀ‬c chu‫ڎ‬n b‫ ڰ‬k‫ڤ‬t thúc v‫ۀ‬i l‫ۂ‬i phát bi‫ڨ‬u v‫ ڦ‬m‫ۊ‬c Ñích bài h‫ڲ‬c. Khi
tri th‫ێ‬c cĩ Ñã kh‫ۄ‬i Ñ‫ھ‬ng xong, thì v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u m‫ۀ‬i li‫ڦ‬n ÑŰ‫ۈ‬c Ñem
“trình bày” trŰ‫ۀ‬c các h‫ڲ‬c sinh. Nh‫۔‬ng b‫ێ‬c hình và sa bàn c‫ی‬a
nh‫۔‬ng con sông ÑŰ‫ۈ‬c bày ra; kèm theo Ñó là sۖ mô t‫ ڈ‬rõ ràng qua
l‫ۂ‬i gi‫ڈ‬ng; n‫ڤ‬u có th‫ڨ‬, h‫ڲ‬c sinh ÑŰ‫ۈ‬c ÑŰa Ñi xem t‫ڒ‬n m‫ڔ‬t m‫ھ‬t con
sông th‫ڒ‬t. Hai bŰ‫ۀ‬c này Ñ‫ڜ‬t d‫ڊ‬u ch‫ڊ‬m h‫ڤ‬t cho vi‫ڬ‬c chi‫ڤ‬m lénh
nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n c‫ ۊ‬th‫ڨ‬.

Hai bŰ‫ۀ‬c ti‫ڤ‬p theo ÑŰ‫ۈ‬c d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t Ñ‫ڤ‬n ch‫ ڼ‬rút ra m‫ھ‬t nguyên lý
khái quát hay m‫ھ‬t quan ni‫ڬ‬m. Ví d‫ ۊ‬nhŰ con sông trong vùng
ÑŰ‫ۈ‬c Ñem so sánh v‫ۀ‬i sông Amazon, sông st. Lawrence, sông
Rhine; qua sۖ so sánh này nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m ng‫ڐ‬u nhiên và không
cÃn b‫ڈ‬n b‫ ڰ‬lo‫چ‬i b‫ ڴ‬và khái ni‫ڬ‬m con sông ÑŰ‫ۈ‬c t‫چ‬o l‫ڒ‬p: các thành
 t‫ ڶ‬liên quan Ñ‫ڤ‬n ý nghéa-con sông ÑŰ‫ۈ‬c Ñem g‫ھ‬p l‫چ‬i và di‫ڪ‬n t‫ ڈ‬chi
ti‫ڤ‬t. Làm xong bŰ‫ۀ‬c này, nguyên lý rút ra ÑŰ‫ۈ‬c in sâu vào tâm trí
và ÑŰ‫ۈ‬c làm rõ b‫ږ‬ng cách Ñem dùng Ñ‫ ڨ‬g‫ڲ‬i tên nh‫۔‬ng dòng sông
khác, ví d‫ ۊ‬nhŰ sông Thames, sông Po, sông Connecticut.
So sánh N‫ڤ‬u chúng ta so sánh sۖ di‫ڪ‬n t‫ ڈ‬v‫ ڦ‬phŰšng pháp truy‫ڦ‬n th‫ۊ‬
v‫ۀ‬i phép
này v‫ۀ‬i sۖ phân tích c‫ی‬a chính mình v‫ ڦ‬m‫ھ‬t ti‫ڤ‬n trình tŰ duy hoàn
phân tích
‫ ۄ‬ph‫ڌ‬n ch‫ڮ‬nh, chúng ta b‫ڔ‬t g‫ڜ‬p nh‫۔‬ng nét tŰšng Ñ‫ڸ‬ng rõ r‫ڬ‬t. Trong l‫ۂ‬i
trŰ‫ۀ‬c v‫ڦ‬ tuyên b‫( ڶ‬so sánh v‫ۀ‬i ChŰšng VI) các “bŰ‫ۀ‬c” Ñánh d‫ڊ‬u sۖ n‫ڈ‬y
sۖ ph‫ڈ‬n
sinh m‫ھ‬t v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬ho‫ڜ‬c m‫ھ‬t hi‫ڬ‬n tŰ‫ۈ‬ng chŰa gi‫ڈ‬i Ñáp; ti‫ڤ‬p Ñ‫ڤ‬n là sۖ
t‫ڮ‬nh
quan sát, sۖ Ñi‫ڦ‬u tra sۖ vi‫ڬ‬c Ñ‫ ڨ‬xác Ñ‫ڰ‬nh và làm sáng t‫ ڴ‬v‫ڊ‬n Ñ‫;ڦ‬
kéo theo là sۖ hình thành m‫ھ‬t gi‫ ڈ‬thuy‫ڤ‬t ho‫ڜ‬c g‫ۈ‬i ý cho m‫ھ‬t gi‫ڈ‬i
pháp kh‫ ڈ‬dé Ñi kèm nh‫۔‬ng ki‫ڤ‬n gi‫ڈ‬i c‫ڜ‬n k‫ ;ڢ‬r‫ڸ‬i Ñ‫ڤ‬n vi‫ڬ‬c th‫ے‬
nghi‫ڬ‬m ý ki‫ڤ‬n Ñã lý gi‫ڈ‬i chi ti‫ڤ‬t Ñó b‫ږ‬ng cách dùng nó vào vi‫ڬ‬c
d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t nh‫۔‬ng quan sát và thí nghi‫ڬ‬m m‫ۀ‬i. Trong m‫ڼ‬i sۖ di‫ڪ‬n t‫ڈ‬,
m‫ھ‬t chu‫ڼ‬i g‫ڸ‬m (i) nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c và sۖ ki‫ڬ‬n c‫ ۊ‬th‫ڨ‬, (ii) nh‫۔‬ng ý
tŰ‫ۄ‬ng và ki‫ڤ‬n gi‫ڈ‬i, và (iii) vi‫ڬ‬c áp d‫ۊ‬ng k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬c‫ی‬a nh‫۔‬ng ý
tŰ‫ۄ‬ng Ñó vào sۖ vi‫ڬ‬c c‫ ۊ‬th‫ڨ‬. Trong m‫ڼ‬i trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p, sۖ chuy‫ڨ‬n
Ñ‫ھ‬ng Ñi theo hŰ‫ۀ‬ng quy n‫چ‬p-di‫ڪ‬n d‫ڰ‬ch. Chúng ta cĩng g‫ڜ‬p ph‫ڈ‬i
m‫ھ‬t sۖ khác bi‫ڬ‬t n‫۔‬a: phŰšng pháp Herbart không quy chi‫ڤ‬u Ñ‫ڤ‬n
m‫ھ‬t cái khó, m‫ھ‬t sۖ khác bi‫ڬ‬t c‫ڌ‬n ÑŰ‫ۈ‬c gi‫ڈ‬i Ñáp nhŰ là ngu‫ڸ‬n g‫ڶ‬c
và sۖ kích thích Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i toàn b‫ ھ‬quá trình. H‫ڒ‬u qu‫ ڈ‬là, thŰ‫ۂ‬ng có
v‫ ڠ‬nhŰ phŰšng pháp Herbart ch‫ ڮ‬xét tŰ duy Ñšn thu‫ڌ‬n nhŰ m‫ھ‬t
bi‫ڤ‬n c‫ ڶ‬trong quá trình lénh h‫ھ‬i thông tin, thay vì Ñ‫ڶ‬i x‫ ے‬v‫ۀ‬i Ñi‫ڦ‬u
này nhŰ m‫ھ‬t bi‫ڤ‬n c‫ ڶ‬di‫ڪ‬n ra trong quá trình phát tri‫ڨ‬n tŰ duy.
Các bŰ‫ۀ‬c TrŰ‫ۀ‬c khi so sánh ti‫ڤ‬p m‫ھ‬t cách chi ti‫ڤ‬t hšn n‫۔‬a, chúng ta có
hình th‫ێ‬c
liên quan
th‫ ڨ‬Ñ‫ڜ‬t câu h‫ڴ‬i li‫ڬ‬u bài h‫ڲ‬c thu‫ھ‬c có nên, trong m‫ڲ‬i trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p,
 t‫ۀ‬i sۖ di‫ڪ‬n ra qua m‫ھ‬t lo‫چ‬t nh‫۔‬ng bŰ‫ۀ‬c gi‫ڶ‬ng nhau Ñã Ñ‫ڰ‬nh s‫ښ‬n – cho dù
chu‫ڎ‬n b‫ڰ‬
ngŰ‫ۂ‬i ta có công nh‫ڒ‬n r‫ږ‬ng nh‫۔‬ng bŰ‫ۀ‬c này th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n tr‫ڒ‬t tۖ logic
c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i
th‫ڌ‬y hšn thông thŰ‫ۂ‬ng. Ðáp l‫چ‬i, có th‫ ڨ‬nói r‫ږ‬ng vì tr‫ڒ‬t tۖ Ñó h‫ۈ‬p logic, nó
là b‫ڈ‬n cho th‫ڊ‬y sۖ kh‫ڈ‬o sát n‫ھ‬i dung-ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬Ñã ÑŰ‫ۈ‬c thۖc hi‫ڬ‬n b‫ۄ‬i m‫ھ‬t
thân bài
ngŰ‫ۂ‬i Ñã hi‫ڨ‬u nó, ch‫ ێ‬không ph‫ڈ‬i con ÑŰ‫ۂ‬ng ti‫ڤ‬n mà m‫ھ‬t tâm trí
h‫ڲ‬c thu‫ھ‬c
Ñang trong tr‫چ‬ng thái h‫ڲ‬c h‫ڴ‬i Ñi theo, v‫ ڤ‬trŰ‫ۀ‬c có l‫ ڢ‬di‫ڪ‬n t‫ ڈ‬cho
m‫ھ‬t ti‫ڤ‬n trình th‫ژ‬ng bÃng, v‫ ڤ‬sau nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh ph‫ڈ‬i là m‫ھ‬t lo‫چ‬t nh‫۔‬ng
bŰ‫ۀ‬c d‫چ‬m, nh‫۔‬ng chuy‫ڨ‬n Ñ‫ھ‬ng dích d‫ڔ‬c t‫ۀ‬i lui. Nói ng‫ڔ‬n g‫ڲ‬n, các
bŰ‫ۀ‬c Ñi hình th‫ێ‬c ch‫ ڮ‬ra nh‫۔‬ng Ñi‫ڨ‬m c‫ڌ‬n ÑŰ‫ۈ‬c bao quát b‫ۄ‬i ngŰ‫ۂ‬i
th‫ڌ‬y trong khâu chu‫ڎ‬n b‫ ڰ‬d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t m‫ھ‬t bài h‫ڲ‬c thu‫ھ‬c, nhŰng không
c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i kê ra trình tۖ tri‫ڨ‬n khai thۖc sۖ.
v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬c‫ی‬a ÐŰšng nhiên, sۖ chu‫ڎ‬n b‫ ڰ‬sš sài t‫ ې‬phía ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y khi‫ڤ‬n m‫ھ‬t
ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y
bài h‫ڲ‬c thu‫ھ‬c tr‫ ۄ‬nên b‫ې‬a bãi, hú h‫ڲ‬a, sۖ thành công c‫ی‬a vi‫ڬ‬c này
tùy thu‫ھ‬c c‫ڈ‬m h‫ێ‬ng nh‫ڊ‬t th‫ۂ‬i lúc có lúc không, sۖ chu‫ڎ‬n b‫ ڰ‬Ñšn
thu‫ڌ‬n v‫ ڦ‬phía n‫ھ‬i dung-ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬d‫ڐ‬n Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t tr‫ڒ‬t tۖ c‫ێ‬ng nh‫ڔ‬c và
vi‫ڬ‬c ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y ch‫ ڮ‬ki‫ڨ‬m tra các h‫ڲ‬c trò ki‫ڤ‬n th‫ێ‬c Ñúng y nhŰ
trong vÃn b‫ڈ‬n. NhŰng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i d‫چ‬y – v‫ۀ‬i tŰ cách ngŰ‫ۂ‬i
th‫ڌ‬y – không ch‫ ڮ‬n‫ږ‬m ‫ ۄ‬vi‫ڬ‬c lénh h‫ھ‬i n‫ھ‬i dung-ch‫ ی‬Ñ‫ڦ‬, mà còn
n‫ږ‬m trong vi‫ڬ‬c thích ‫ێ‬ng m‫ھ‬t n‫ھ‬i dung-ch‫ ی‬cho sۖ rèn dŰ‫ۆ‬ng tŰ
duy. Lúc này các bŰ‫ۀ‬c hình th‫ێ‬c ch‫ ڮ‬ra m‫ھ‬t cách xu‫ڊ‬t s‫ڔ‬c nh‫۔‬ng
câu h‫ڴ‬i mà m‫ھ‬t giáo viên c‫ڌ‬n Ñ‫ڜ‬t ra trong vi‫ڬ‬c gi‫ڈ‬i quy‫ڤ‬t v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬
c‫ی‬a vi‫ڬ‬c d‫چ‬y theo m‫ھ‬t ch‫ ی‬Ñ‫ڦ‬. H‫ڲ‬c sinh c‫ڌ‬n có sۖ chu‫ڎ‬n b‫ ڰ‬gì Ñ‫ڨ‬
t‫ڊ‬n công ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬này? Nh‫۔‬ng kinh nghi‫ڬ‬m quen thu‫ھ‬c nào chúng
Ñã có s‫ښ‬n? Nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u gì Ñã h‫ڲ‬c có th‫ ڨ‬h‫ ڼ‬tr‫ ۈ‬cho chúng? B‫ڈ‬n
thân ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y s‫ ڢ‬trình bày n‫ھ‬i dung nhŰ th‫ ڤ‬nào Ñ‫ ڨ‬v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬Ãn
kh‫ۀ‬p m‫ھ‬t cách th‫ڴ‬a Ñáng và hi‫ڬ‬u qu‫ ڈ‬v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng ki‫ڤ‬n th‫ێ‬c Ñã
 trang b‫ ڰ‬cho h‫ڲ‬c sinh? NgŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y ph‫ڈ‬i cho h‫ڲ‬c sinh xem nh‫۔‬ng
b‫ێ‬c hình nào? NgŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y ph‫ڈ‬i hŰ‫ۀ‬ng sۖ chú tâm c‫ی‬a h‫ڲ‬c sinh
vào nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng nào? NgŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y s‫ ڢ‬ph‫ڈ‬i liên h‫ ڬ‬t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng
bi‫ڤ‬n c‫ ڶ‬nào? NgŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y ph‫ڈ‬i hŰ‫ۀ‬ng h‫ڲ‬c sinh Ñi Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng phép
so sánh nào, nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y nh‫۔‬ng Ñi‫ڨ‬m tŰšng Ñ‫ڸ‬ng nào? Nguyên lý
t‫ں‬ng quát nào mà toàn b‫ ھ‬cu‫ھ‬c th‫ڈ‬o lu‫ڒ‬n hŰ‫ۀ‬ng t‫ۀ‬i nh‫ږ‬m Ñi Ñ‫ڤ‬n
k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n? NgŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y nên có nh‫۔‬ng hành Ñ‫ھ‬ng nào Ñ‫ ڨ‬kh‫ڔ‬c h‫ڲ‬a,
làm sáng t‫ ڴ‬và bi‫ڤ‬n sۖ lénh h‫ھ‬i nguyên lý t‫ں‬ng quát này thành sۖ
thۖc v‫ۀ‬i h‫ڲ‬c sinh? Nh‫۔‬ng ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng thi‫ڤ‬t thân nào c‫ی‬a h‫ڲ‬c sinh
có th‫ ڨ‬làm cho nguyên lý ‫ڊ‬y ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڒ‬p tâm nhŰ là Ñi‫ڦ‬u thۖc sۖ
có ý nghéa?
Ch‫ ڮ‬qua NgŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y không th‫ ڨ‬không d‫چ‬y t‫ڶ‬t hšn m‫ھ‬t khi Ñã suy xét
sۖ linh
k۞ càng nh‫۔‬ng câu h‫ڴ‬i ‫ ۄ‬trên theo cách tŰšng Ñ‫ڶ‬i h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng.
ho‫چ‬t trong
quy trình NhŰng m‫ھ‬t khi ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y ‫ڊ‬y càng suy ng‫ڐ‬m k۞ v‫ ڦ‬ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng trí
m‫ۀ‬i Ñem tu‫ ڬ‬kh‫ ڈ‬dé c‫ی‬a h‫ڲ‬c sinh v‫ ڦ‬m‫ھ‬t ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬t‫ ې‬nh‫۔‬ng giác Ñ‫ ھ‬Ñã Ñ‫ڰ‬nh ra
l‫چ‬i s‫ێ‬c
theo nÃm bŰ‫ۀ‬c hình th‫ێ‬c thì ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y Ñó càng tr‫ ۄ‬nên s‫ښ‬n sàng
s‫ڶ‬ng cho
bài thuy‫ڤ‬t cho vi‫ڬ‬c d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t bài h‫ڲ‬c thu‫ھ‬c theo m‫ھ‬t cung cách tۖ do và linh
trình h‫ڲ‬c ho‫چ‬t hšn, Ñ‫ڸ‬ng th‫ۂ‬i không Ñ‫ ڨ‬cho ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬b‫ ڰ‬xé v‫ۊ‬n hay sۖ chú ý
thu‫ھ‬c
c‫ی‬a h‫ڲ‬c sinh b‫ ڰ‬phân tán; ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y s‫ ڢ‬th‫ڊ‬y không thۖc sۖ c‫ڌ‬n
thi‫ڤ‬t ph‫ڈ‬i tuân theo m‫ھ‬t sŰ‫ۂ‬n bài nào c‫ڶ‬t Ñ‫ ڨ‬duy trì m‫ھ‬t v‫ ڠ‬b‫ڦ‬
ngoài ngÃn n‫ڔ‬p trí tu‫ڬ‬. NgŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y s‫ ڢ‬Ñ‫ۈ‬i s‫ښ‬n Ñ‫ ڨ‬t‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng b‫ڊ‬t kۘ
tín hi‫ڬ‬u ph‫ڈ‬n h‫ڸ‬i Ñích Ñáng nào tۖ b‫ھ‬c l‫ ھ‬t‫ ې‬b‫ڊ‬t c‫ ێ‬phŰšng di‫ڬ‬n
nào. M‫ھ‬t h‫ڲ‬c sinh có th‫ ڨ‬Ñã có ý ni‫ڬ‬m mš h‫ ڸ‬nào Ñó – có th‫ ڨ‬sai
l‫ڌ‬m – v‫ ڦ‬m‫ھ‬t nguyên lý khái quát, sۖ v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng có th‫ ڨ‬di‫ڪ‬n ra
ngay t‫ ې‬Ñ‫ڌ‬u Ñ‫ ڨ‬cho th‫ڊ‬y là nguyên lý Ñó vô tác d‫ۊ‬ng, và vì v‫ڒ‬y
ÑŰa Ñ‫ڤ‬n vi‫ڬ‬c tìm ki‫ڤ‬m nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n m‫ۀ‬i và nguyên lý khái quát
 m‫ۀ‬i.
Có th‫ ڨ‬b‫ڔ‬t Ho‫ڜ‬c sۖ xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n Ñ‫ھ‬t ng‫ھ‬t m‫ھ‬t sۖ vi‫ڬ‬c hay Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng nào Ñó
Ñ‫ڌ‬u t‫ ې‬b‫ڊ‬t
có th‫ ڨ‬gây kích thích tâm trí h‫ڲ‬c sinh Ñ‫ڤ‬n Ñ‫ ھ‬khi‫ڤ‬n nh‫۔‬ng sۖ
c‫ ێ‬bŰ‫ۀ‬c
nào chu‫ڎ‬n b‫ ڰ‬trŰ‫ۀ‬c Ñó tr‫ ۄ‬nên th‫ې‬a. N‫ڤ‬u h‫ڲ‬c sinh có Ñ‫ھ‬ng não, thì g‫ڌ‬n
nhŰ không có kh‫ ڈ‬nÃng x‫ڈ‬y ra vi‫ڬ‬c chúng s‫ ڢ‬ng‫ڸ‬i ch‫ ۂ‬t‫ۀ‬i lúc
ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y t‫ ڮ‬m‫ ڮ‬d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t chúng qua nh‫۔‬ng bŰ‫ۀ‬c chu‫ڎ‬n b‫ڰ‬, trình
bày và so sánh mà chúng s‫ ڢ‬nghé ngay ra ít nh‫ڊ‬t m‫ھ‬t gi‫ ڈ‬thuy‫ڤ‬t
ho‫ڜ‬c m‫ھ‬t nguyên lý khái quát. Hšn n‫۔‬a, tr‫ ې‬phi sۖ so sánh gi‫۔‬a
cái thân thu‫ھ‬c và cái không thân thu‫ھ‬c ÑŰ‫ۈ‬c trình bày ngay t‫ې‬
Ñ‫ڌ‬u, c‫ ڈ‬khâu chu‫ڎ‬n b‫ ڰ‬l‫ڐ‬n khâu trình bày Ñ‫ڦ‬u s‫ ڢ‬tr‫ ۄ‬nên vô m‫ۊ‬c
Ñích và không có Ñ‫ھ‬ng cš h‫ۈ‬p l‫ڢ‬, Ñ‫ێ‬ng bi‫ڬ‬t l‫ڒ‬p và t‫ۀ‬i khi Ñó v‫ڐ‬n
không có ý nghéa gì. Tâm trí ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c không th‫ ۄ ڨ‬vào tr‫چ‬ng thái
s‫ښ‬n sàng m‫ھ‬t cách chung chung mà ch‫ ڮ‬s‫ښ‬n sàng v‫ۀ‬i m‫ھ‬t cái gì Ñó
c‫ ۊ‬th‫ڨ‬, và sۖ thuy‫ڤ‬t trình thŰ‫ۂ‬ng là cách t‫ڶ‬t nh‫ڊ‬t Ñ‫ ڨ‬khši d‫ڒ‬y
nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i giao k‫ڤ‬t. Sۖ chú tr‫ڲ‬ng mà lúc này có th‫ ڨ‬nh‫ڊ‬n vào
khái ni‫ڬ‬m quen thu‫ھ‬c giúp ta lénh h‫ھ‬i cái m‫ۀ‬i, thì gi‫ ۂ‬Ñây nh‫ڊ‬n
vào nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c m‫ۀ‬i l‫ چ‬giúp ta khoanh l‫چ‬i v‫ڊ‬n Ñ‫ ;ڦ‬nhŰng dù
trong trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p nào thì vi‫ڬ‬c so sánh và tŰšng ph‫ڈ‬n hai v‫ ڤ‬c‫ی‬a
cùng m‫ھ‬t c‫ڜ‬p này v‫ۀ‬i nhau m‫ۀ‬i chính là Ñi‫ڦ‬u Ñem l‫چ‬i s‫ێ‬c m‫چ‬nh
cho t‫ې‬ng v‫ ڤ‬Ñó. Nói ng‫ڔ‬n g‫ڲ‬n, Ñ‫ ڨ‬quy chuy‫ڨ‬n các bŰ‫ۀ‬c logic t‫ې‬
nh‫۔‬ng quan Ñi‫ڨ‬m mà ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y c‫ڌ‬n xem xét sang thành nh‫۔‬ng
bŰ‫ۀ‬c liên ti‫ڤ‬p có cùng d‫چ‬ng th‫ێ‬c trong vi‫ڬ‬c d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t m‫ھ‬t bài h‫ڲ‬c
thu‫ھ‬c có nghéa là Ñem áp cái logic c‫ی‬a trí nÃng v‫ڶ‬n Ñã hi‫ڨ‬u rõ m‫ھ‬t
Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng lên cái logic c‫ی‬a trí nÃng Ñang v‫ڒ‬t l‫ھ‬n Ñi tìm cách th‫ێ‬c
nh‫ڒ‬n Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng Ñó Ñ‫ ڨ‬rà soát, và do Ñó gây c‫ڈ‬n tr‫ ۄ‬cho kh‫ ڈ‬nÃng
l‫ڒ‬p lu‫ڒ‬n logic c‫ی‬a chính ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c.
 §2. Các nhân t‫ ڶ‬trong Bài h‫ڲ‬c thu‫ھ‬c

Khi tâm ni‫ڬ‬m r‫ږ‬ng các bŰ‫ۀ‬c hình th‫ێ‬c th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n m‫ھ‬t sۖ Ñan cài
nh‫۔‬ng nhân t‫ ڶ‬t‫چ‬o nên sۖ ti‫ڤ‬n b‫ ھ‬c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c ch‫ ێ‬không ph‫ڈ‬i
nh‫۔‬ng Ñi‫ڨ‬m m‫ڶ‬c trên con ÑŰ‫ۂ‬ng Ñã ÑŰ‫ۈ‬c d‫ڲ‬n m‫ ۄ‬s‫ښ‬n, chúng ta
có th‫ ڨ‬xem xét riêng r‫ ڢ‬t‫ې‬ng nhân t‫ڶ‬. Ð‫ ڨ‬làm nhŰ v‫ڒ‬y, có l‫ ڢ‬s‫ڢ‬
thu‫ڒ‬n ti‫ڬ‬n hšn khi ta nŰšng theo mô hình c‫ی‬a nhi‫ڦ‬u ngŰ‫ۂ‬i theo
trŰ‫ۂ‬ng phái Herbart và gi‫ڈ‬m s‫ ڶ‬bŰ‫ۀ‬c xu‫ڶ‬ng còn ba: bŰ‫ۀ‬c Ñ‫ڌ‬u,
thông hi‫ڨ‬u các sۖ vi‫ڬ‬c c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬hay riêng bi‫ڬ‬t; bŰ‫ۀ‬c th‫ ێ‬hai, khái
quát h‫ۈ‬p lý; bŰ‫ۀ‬c th‫ ێ‬ba, hành Ñ‫ھ‬ng ‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng và xác minh.
BŰ‫ۀ‬c I. Nh‫۔‬ng quá trình có liên quan Ñ‫ڤ‬n nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬g‫ڸ‬m
chu‫ڎ‬n b‫ ڰ‬là
quá trình chu‫ڎ‬n b‫ ڰ‬và trình bày. Sۖ chu‫ڎ‬n b‫ ڰ‬t‫ڶ‬t nh‫ڊ‬t và duy nh‫ڊ‬t
Ñ‫ ڨ‬gây
c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n thۖc ra là sۖ khši g‫ۈ‬i nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c v‫ ڦ‬Ñi‫ڦ‬u c‫ڌ‬n gi‫ڈ‬i thích, b‫ڊ‬t ng‫ۂ‬,
v‫ ڦ‬v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬ gây bÃn khoÃn và cá bi‫ڬ‬t. Khi c‫ڈ‬m giác bÃn khoÃn thۖc sۖ xâm
chi‫ڤ‬m tâm trí (dù c‫ڈ‬m giác Ñó n‫ڈ‬y sinh vì lý do nào Ñi n‫۔‬a), tâm
trí Ñó tr‫ ۄ‬nên t‫ڮ‬nh táo và tra xét, b‫ۄ‬i nó ÑŰ‫ۈ‬c thôi thúc t‫ ې‬bên
trong, sۖ ch‫ڊ‬n Ñ‫ھ‬ng và day d‫ێ‬t c‫ی‬a câu h‫ڴ‬i s‫ ڢ‬bu‫ھ‬c tâm trí ph‫ڈ‬i
ti‫ڤ‬n Ñ‫ڤ‬n ch‫ ڼ‬nào nó có kh‫ ڈ‬nÃng, mà nh‫۔‬ng bi‫ڬ‬n pháp sŰ ph‫چ‬m tài
gi‫ڴ‬i nh‫ڊ‬t cĩng không làm ÑŰ‫ۈ‬c n‫ڤ‬u không song hành cùng sۖ
ph‫ڊ‬n ch‫ڊ‬n tinh th‫ڌ‬n này. Chính sۖ c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n v‫ ڦ‬v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬là cái bu‫ھ‬c
tâm trí ph‫ڈ‬i kh‫ڈ‬o v‫ڊ‬n và h‫ڸ‬i tŰ‫ۄ‬ng l‫چ‬i quá kh‫ ێ‬nh‫ږ‬m khám phá ra
câu h‫ڴ‬i mu‫ڶ‬n nh‫ڔ‬m Ñ‫ڤ‬n Ñi‫ڦ‬u gì và nó có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c x‫ ے‬trí nhŰ th‫ڤ‬
nào.
Nh‫۔‬ng NgŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y trong nh‫۔‬ng hành Ñ‫ھ‬ng có d‫ۊ‬ng ý hšn Ñ‫ ڨ‬v‫ڒ‬n
ch‫ ڼ‬d‫ ڪ‬sš
Ñ‫ھ‬ng nh‫۔‬ng y‫ڤ‬u t‫ ڶ‬thân thu‫ھ‬c trong kinh nghi‫ڬ‬m c‫ی‬a m‫ھ‬t h‫ڲ‬c
s‫ڎ‬y trong
bŰ‫ۀ‬c viên, c‫ڌ‬n Ñ‫ ڦ‬phòng kh‫ڴ‬i nh‫۔‬ng m‫ڶ‬i nguy nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh.
chu‫ڎ‬n b‫ڰ‬
 (i) BŰ‫ۀ‬c chu‫ڎ‬n b‫ ڰ‬không nên quá kéo dài hay t‫ڶ‬n s‫ێ‬c, n‫ڤ‬u
không nó s‫ ڢ‬tۖ xô Ñ‫ ں‬chính m‫ۊ‬c Ñích c‫ی‬a mình. Khi h‫ڲ‬c viên m‫ڊ‬t
h‫ێ‬ng thú và th‫ڊ‬y t‫ ڠ‬nh‫چ‬t, thì m‫ھ‬t tình ti‫ڤ‬t Ñ‫ھ‬t xu‫ڊ‬t* r‫ڊ‬t có th‫ ڨ‬kéo
tâm trí ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c quay tr‫ ۄ‬l‫چ‬i ph‫ڌ‬n vi‫ڬ‬c c‫ی‬a mình. V‫ۀ‬i m‫ھ‬t s‫ڶ‬
ngŰ‫ۂ‬i d‫چ‬y t‫ڒ‬n t‫ۊ‬y, sۖ chu‫ڎ‬n b‫ ڰ‬trŰ‫ۀ‬c cho ph‫ڌ‬n thuy‫ڤ‬t trình bài h‫ڲ‬c
thu‫ھ‬c khi‫ڤ‬n ta liên tŰ‫ۄ‬ng Ñ‫ڤ‬n vi‫ڬ‬c c‫ڒ‬u h‫ڲ‬c trò l‫ڊ‬y Ñà quá dài Ñ‫ڨ‬
r‫ڸ‬i lúc ch‫چ‬y t‫ۀ‬i v‫چ‬ch xu‫ڊ‬t phát thì Ñu‫ڶ‬i s‫ێ‬c không b‫ڒ‬t nh‫ڈ‬y ÑŰ‫ۈ‬c
xa.

(ii) Nh‫۔‬ng thói quen c‫ی‬a chúng ta là nh‫۔‬ng cš ch‫ ڤ‬mà qua Ñó
chúng ta trۖc nh‫ڒ‬n v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u m‫ۀ‬i. Vi‫ڬ‬c nh‫ڊ‬t mۖc Ñòi h‫ڴ‬i ph‫ڈ‬i có sۖ
chuy‫ڨ‬n Ñ‫ں‬i c‫ ڈ‬tính n‫ڤ‬t Ñã thành thói quen ra nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۂ‬ng
t‫ڒ‬n t‫ێ‬c là Ñã can thi‫ڬ‬p vào cš ch‫ ڤ‬làm vi‫ڬ‬c t‫ڶ‬t nh‫ڊ‬t c‫ی‬a chúng.
M‫ھ‬t s‫ ڶ‬nhân t‫ ڶ‬kinh nghi‫ڬ‬m thi‫ڤ‬t thân thۖc sۖ ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڒ‬n
th‫ێ‬c rõ ràng, gi‫ڶ‬ng nhŰ vi‫ڬ‬c chi‫ڤ‬t cành là c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t Ñ‫ ڨ‬m‫ھ‬t s‫ڶ‬
gi‫ڶ‬ng cây nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh phát tri‫ڨ‬n t‫ڶ‬t. NhŰng vi‫ڬ‬c c‫ ێ‬Ñào x‫ۀ‬i mãi lên
nh‫۔‬ng kinh nghi‫ڬ‬m cĩng nhŰ nh‫۔‬ng cây c‫ڶ‬i Ñó Ñ‫ ڨ‬xem chúng
phát tri‫ڨ‬n ra sao thì là Ñi‫ڦ‬u vô cùng tai h‫چ‬i. Sۖ gŰ‫ۈ‬ng g‫چ‬o, e dè,
lúng túng chính là h‫ ڬ‬qu‫ ڈ‬c‫ی‬a vi‫ڬ‬c sÃm soi ch‫ڮ‬nh trang quá nhi‫ڦ‬u
cho nh‫۔‬ng kinh nghi‫ڬ‬m v‫ڶ‬n dé Ñã thân thu‫ھ‬c.
Nêu ra Nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i theo phái Herbart kh‫ڔ‬c kۜ thŰ‫ۂ‬ng Ñ‫ ڦ‬ra quy t‫ڔ‬c
m‫ۊ‬c Ñích
r‫ږ‬ng vi‫ڬ‬c nêu rõ m‫ۊ‬c tiêu c‫ی‬a m‫ھ‬t bài h‫ڲ‬c – t‫ ې‬phía ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y –
bài h‫ڲ‬c
là m‫ھ‬t ph‫ڌ‬n không th‫ ڨ‬thi‫ڤ‬u trong khâu chu‫ڎ‬n b‫ڰ‬. Tuy nhiên, vi‫ڬ‬c
Ñ‫ڜ‬t ra trŰ‫ۀ‬c m‫ۊ‬c tiêu cho bài h‫ڲ‬c g‫ڌ‬n nhŰ không có tính cách trí
tu‫ ڬ‬hšn chút nào so v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c nh‫ڊ‬n chuông hay ra b‫ڊ‬t c‫ ێ‬tín hi‫ڬ‬u
nào khác Ñ‫ ڨ‬thu hút sۖ chú ý cĩng nhŰ trao chuy‫ڨ‬n các ý tŰ‫ۄ‬ng t‫ې‬
nh‫۔‬ng ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬thŰ dãn. Ð‫ڶ‬i v‫ۀ‬i ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y, vi‫ڬ‬c phát bi‫ڨ‬u ra m‫ۊ‬c
 Ñích là vi‫ڬ‬c quan tr‫ڲ‬ng, b‫ۄ‬i vì ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y ‫ڊ‬y Ñã Ñi t‫ۀ‬i m‫ۊ‬c Ñích Ñó
r‫ڸ‬i; còn t‫ ې‬góc Ñ‫ ھ‬ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c, vi‫ڬ‬c nêu ra trŰ‫ۀ‬c Ñi‫ڦ‬u gì ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c
Ñó Ñang Ñ‫ڰ‬nh h‫ڲ‬c thì cĩng ch‫ژ‬ng khác gì b‫ڈ‬o con voi có ngà. N‫ڤ‬u
ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y quá coi tr‫ڲ‬ng vi‫ڬ‬c nêu ra m‫ۊ‬c tiêu, hšn là ch‫ ڮ‬coi Ñó
nhŰ m‫ھ‬t tín hi‫ڬ‬u thu hút sۖ chú ý, k‫ڤ‬t c‫ۊ‬c có th‫ ڨ‬là làm ch‫ڜ‬n
trŰ‫ۀ‬c ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng tۖ giác t‫ ې‬phía h‫ڲ‬c sinh, c‫ڊ‬t Ñi gánh n‫ڜ‬ng trách
nhi‫ڬ‬m c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c trong vi‫ڬ‬c ph‫ڈ‬i ti‫ڤ‬p t‫ۊ‬c khai tri‫ڨ‬n v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬và
vì th‫ ڤ‬l‫ڊ‬y m‫ڊ‬t sۖ ch‫ ی‬Ñ‫ھ‬ng c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i Ñó.
NgŰ‫ۂ‬i Kh‫ڴ‬i c‫ڌ‬n bàn lu‫ڒ‬n nhi‫ڦ‬u v‫ ڦ‬nhân t‫ ڶ‬thuy‫ڤ‬t trình trong bài h‫ڲ‬c
th‫ڌ‬y nên
thu‫ھ‬c, vì trong n‫ھ‬i dung ChŰšng XIV Ñã bao hàm ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬này ‫ۄ‬
nói ho‫ڜ‬c
th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n ‫ۄ‬ m‫ۊ‬c có tiêu Ñ‫ ڦ‬v‫ ڦ‬quan sát và truy‫ڦ‬n Ñ‫چ‬t thông tin. Ch‫ێ‬c nÃng c‫ی‬a
m‫ێ‬c Ñ‫ھ‬ thuy‫ڤ‬t trình là cung c‫ڊ‬p nh‫۔‬ng v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u giúp ta nh‫ڒ‬n rõ b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t
nào
v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬và cung c‫ڊ‬p nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý Ñ‫ ڨ‬x‫ ے‬trí v‫ۀ‬i nó. V‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬trong
thۖc t‫ ڤ‬c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y là làm sao duy trì sۖ quân bình gi‫۔‬a m‫ھ‬t
bên có quá ít th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n và l‫ۂ‬i nói không Ñ‫ ی‬gây kích thích suy
ng‫ڐ‬m và m‫ھ‬t bên có sۖ trình bày quá lê thê làm ch‫ڜ‬n l‫ڊ‬p tŰ duy.
Mi‫ڪ‬n sao ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c thۖc sۖ d‫ڊ‬n mình vào m‫ھ‬t ch‫ ی‬Ñ‫ڦ‬, và mi‫ڪ‬n
sao ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y s‫ښ‬n lòng trao cho ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c m‫ھ‬t không gian tۖ
biên tۖ di‫ڪ‬n Ñ‫ ی‬Ñ‫ ڨ‬xoay x‫ ۄ‬v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng gì ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c Ñã ti‫ڤ‬p thu và
nh‫ڒ‬p tâm (không Ñòi h‫ڴ‬i c‫ێ‬ng nh‫ڔ‬c m‫ڲ‬i th‫ ێ‬ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c lénh h‫ھ‬i
ho‫ڜ‬c ÑŰ‫ۈ‬c tái hi‫ڬ‬n), lúc Ñó ch‫ ڮ‬có m‫ھ‬t nguy cš tŰšng Ñ‫ڶ‬i nh‫ ڴ‬là
m‫ھ‬t h‫ڲ‬c viên nào Ñ‫ڊ‬y có th‫ې‬a nhi‫ڬ‬t tình s‫ ڢ‬thuy‫ڤ‬t trình quá nhi‫ڦ‬u
v‫ ڦ‬m‫ھ‬t ch‫ ی‬Ñ‫ڦ‬.

II. NhŰ chúng ta Ñã th‫ڊ‬y, công Ño‫چ‬n h‫ۈ‬p lý nh‫ڊ‬t trong tra v‫ڊ‬n
ph‫ڈ‬n thân chung quy ‫ ۄ‬sۖ th‫ڈ‬o lu‫ڒ‬n c‫ڜ‬n k‫ ڢ‬m‫ھ‬t ý ki‫ڤ‬n, thông qua
vi‫ڬ‬c k‫ڤ‬t h‫ۈ‬p phép so sánh v‫ۀ‬i tŰšng ph‫ڈ‬n và k‫ڤ‬t thúc ‫ ۄ‬vi‫ڬ‬c Ñ‫ڰ‬nh
 nghéa hay di‫ڪ‬n Ñ‫چ‬t chính xác.

(i) Liên quan Ñ‫ڤ‬n bài thuy‫ڤ‬t trình h‫ڲ‬c thu‫ھ‬c, yêu c‫ڌ‬u ch‫ ی‬y‫ڤ‬u
là h‫ڲ‬c viên ph‫ڈ‬i nh‫ڒ‬n lãnh trách nhi‫ڬ‬m phác ra trong óc t‫ې‬ng
nguyên lý ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i Ñ‫ڤ‬n sao cho nó th‫ ڨ‬hi‫ڬ‬n ÑŰ‫ۈ‬c Ñi‫ڦ‬u gì h‫ڲ‬c viên
mu‫ڶ‬n bày t‫ڴ‬, nó liên quan th‫ ڤ‬nào t‫ۀ‬i các sۖ vi‫ڬ‬c trong ph‫چ‬m vi
xem xét, và các sۖ vi‫ڬ‬c liên quan t‫ۀ‬i nó ra sao.
Trách Tr‫ ې‬phi ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c bu‫ھ‬c ph‫ڈ‬i tۖ gánh l‫ڊ‬y trách nhi‫ڬ‬m phát
nhi‫ڬ‬m v‫ڦ‬
tri‫ڨ‬n tính Ñúng Ñ‫ڔ‬n (reasonableness) c‫ی‬a phán Ñoán mà ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c
phía ngŰ‫ۂ‬i
h‫ڲ‬c trong trò ‫ڊ‬y ÑŰa ra, bài thuy‫ڤ‬t trình h‫ڲ‬c thu‫ھ‬c trên thۖc t‫ ڤ‬h‫ڌ‬u nhŰ
vi‫ڬ‬c t‫چ‬o ra không có tác d‫ۊ‬ng rèn giĩa nÃng lۖc lý gi‫ڈ‬i. M‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y khéo
m‫ھ‬t tình
léo s‫ ڢ‬d‫ ڪ‬dàng tìm ra cách g‫چ‬t b‫ ڴ‬nh‫۔‬ng ph‫ڌ‬n Ñóng góp v‫ۊ‬ng v‫ڦ‬
hu‫ڶ‬ng h‫ۈ‬p
lý và vô nghéa c‫ی‬a các h‫ڲ‬c viên, ch‫ڲ‬n gi‫ ۔‬l‫چ‬i và nh‫ڊ‬n vào nh‫۔‬ng
ph‫ڌ‬n phù h‫ۈ‬p v‫ۀ‬i k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬mà ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y mu‫ڶ‬n hŰ‫ۀ‬ng Ñ‫ڤ‬n.
NhŰng phŰšng pháp này (Ñôi khi g‫ڲ‬i là phŰšng pháp “Ñ‫ڜ‬t câu h‫ڴ‬i
g‫ۈ‬i ý”) làm, gi‫ڈ‬m b‫ۀ‬t trách nhi‫ڬ‬m trí tu‫ ڬ‬c‫ی‬a h‫ڲ‬c viên, ngo‫چ‬i tr‫ې‬
kh‫ ڈ‬nÃng nhanh nh‫ڈ‬u ho‫چ‬t bát khi làm theo ch‫ ڮ‬d‫ڐ‬n c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i
th‫ڌ‬y.
Sۖ c‫ڌ‬n (ii) Vi‫ڬ‬c v‫ڔ‬t óc suy nghé v‫ ڦ‬m‫ھ‬t ý ki‫ڤ‬n hàm h‫ ڸ‬và ít nhi‫ڦ‬u tùy
thi‫ڤ‬t ph‫ڈ‬i
có sۖ thŰ
ti‫ڬ‬n cho Ñ‫ڤ‬n khi nó có hình th‫ێ‬c rành m‫چ‬ch và chính xác s‫ ڢ‬không
dãn Ñ‫ڌ‬u th‫ ڨ‬thۖc hi‫ڬ‬n ÑŰ‫ۈ‬c n‫ڤ‬u không có m‫ھ‬t kho‫ڈ‬ng l‫ڜ‬ng, sۖ tho‫ڈ‬i mái
óc Ñ‫ ڨ‬ténh trí. Chúng ta nói “D‫ې‬ng l‫چ‬i và nghé”; v‫ڒ‬y thì, t‫چ‬i m‫ھ‬t Ñi‫ڨ‬m
nào Ñó, m‫ڲ‬i suy tŰ Ñ‫ڦ‬u liên quan Ñ‫ڤ‬n vi‫ڬ‬c d‫ې‬ng ngh‫ ڮ‬nh‫۔‬ng quan
sát và ph‫ڈ‬n ‫ێ‬ng b‫ ڦ‬ngoài Ñ‫ ڨ‬cho m‫ھ‬t ý tŰ‫ۄ‬ng có th‫ ڨ‬tr‫ ۄ‬nên chín
ch‫ڔ‬n, sۖ tr‫ڌ‬m tŰ, rút lui hay tr‫ې‬u xu‫ڊ‬t kh‫ڴ‬i nh‫۔‬ng lo nghé náo
Ñ‫ھ‬ng Ñ‫ڤ‬n t‫ ې‬các giác quan cĩng nhŰ kh‫ڴ‬i nh‫۔‬ng nhu c‫ڌ‬u hành
Ñ‫ھ‬ng công khai, cĩng c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t cho khâu l‫ڒ‬p lu‫ڒ‬n lý gi‫ڈ‬i, gi‫ڶ‬ng
 vi‫ڬ‬c quan sát và thí nghi‫ڬ‬m là c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t cho các khâu khác. Nh‫۔‬ng
‫ڎ‬n d‫ ۊ‬v‫ ڦ‬ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng tiêu hóa và Ñ‫ڸ‬ng hóa, v‫ڶ‬n r‫ڊ‬t d‫ ڪ‬n‫ڈ‬y ra trong
tâm trí liên quan t‫ۀ‬i sۖ trình bày t‫ ڮ‬m‫ ڮ‬h‫ۈ‬p lý, là h‫ڤ‬t s‫ێ‬c b‫ ں‬ích.
M‫ھ‬t sۖ v‫ڔ‬t óc Ñ‫ھ‬ng não liên t‫ۊ‬c và th‫ڌ‬m l‫ڜ‬ng v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng cân nh‫ڔ‬c
thông qua vi‫ڬ‬c so sánh và Ñ‫ڔ‬n Ño nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý lۖa ch‫ڲ‬n là vô cùng
c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t cho vi‫ڬ‬c phát tri‫ڨ‬n nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n rành m‫چ‬ch và g‫ڲ‬n
gh‫ڢ‬. Vi‫ڬ‬c l‫ڒ‬p lu‫ڒ‬n lý gi‫ڈ‬i không liên quan Ñ‫ڤ‬n b‫ڊ‬t Ñ‫ڸ‬ng hay tranh
cãi, cĩng nhŰ không liên quan Ñ‫ڤ‬n vi‫ڬ‬c ÑŰ‫ۂ‬ng Ñ‫ھ‬t n‫ڔ‬m l‫ڊ‬y r‫ڸ‬i
buông b‫ ڴ‬nh‫۔‬ng g‫ۈ‬i ý, không khác hšn sۖ tiêu hóa ch‫ژ‬ng can dۖ
gì vào công vi‫ڬ‬c nhai c‫ڔ‬n c‫ی‬a b‫ ھ‬hàm. NgŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y ph‫ڈ‬i Ñ‫ڈ‬m b‫ڈ‬o
cš h‫ھ‬i Ñ‫ ڨ‬sۖ tiêu hóa tinh th‫ڌ‬n di‫ڪ‬n ra m‫ھ‬t cách t‫ ې‬t‫ڶ‬n.
C‫ڌ‬n có Ñ‫ڶ‬i (iii) Trong quá trình so sánh, ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y ph‫ڈ‬i tránh ÑŰ‫ۈ‬c sۖ
tŰ‫ۈ‬ng tâm
m‫ڊ‬t t‫ڒ‬p trung n‫ڈ‬y sinh do cùng m‫ھ‬t lúc có vài sۖ vi‫ڬ‬c x‫ڈ‬y Ñ‫ڤ‬n c‫ڌ‬n
Ñi‫ڨ‬m tiêu
bi‫ڨ‬u x‫ ے‬lý v‫ۀ‬i cùng m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬h‫ ڬ‬tr‫ڲ‬ng, vì sۖ chú tâm mang tính lۖa
ch‫ڲ‬n, m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh thông thŰ‫ۂ‬ng Ñòi h‫ڴ‬i ph‫ڈ‬i suy xét
và Ñ‫ڜ‬t ra tâm Ñi‫ڨ‬m Ñ‫ ڨ‬t‫ ې‬Ñó xu‫ڊ‬t phát cĩng nhŰ Ñ‫ ڨ‬quy chi‫ڤ‬u t‫ۀ‬i
Ñó. Sۖ vi‫ڬ‬c này là t‫ ے‬huy‫ڬ‬t quy‫ڤ‬t Ñ‫ڰ‬nh sۖ thành b‫چ‬i c‫ی‬a nh‫۔‬ng
phŰšng pháp sŰ ph‫چ‬m mà c‫ ڶ‬g‫ڔ‬ng thۖc hi‫ڬ‬n phép so sánh dۖa
vào vi‫ڬ‬c ÑŰa ra trŰ‫ۀ‬c tâm trí m‫ھ‬t dãy Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng có t‫ڌ‬m quan tr‫ڲ‬ng
ngang nhau. Trong khi Ñ‫ڶ‬i chi‫ڤ‬u, tâm trí không ÑŰšng nhiên b‫ڔ‬t
Ñ‫ڌ‬u v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng a, b, c, d và g‫ڔ‬ng công tìm ra chi ti‫ڤ‬t t‫چ‬i
Ñó chúng Ñ‫ڸ‬ng nh‫ڊ‬t. Tâm trí kh‫ۄ‬i Ñ‫ڌ‬u v‫ۀ‬i m‫ھ‬t Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng Ñšn l‫ڠ‬
ho‫ڜ‬c tình hu‫ڶ‬ng có ý nghéa còn ít nhi‫ڦ‬u mš h‫ ڸ‬và manh nha, r‫ڸ‬i
d‫چ‬o chši qua nh‫۔‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng khác làm cho sۖ hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t v‫ ڦ‬Ñ‫ڶ‬i
tŰ‫ۈ‬ng tâm Ñi‫ڨ‬m tr‫ ۄ‬nên nh‫ڊ‬t quán và rõ ràng. Vi‫ڬ‬c Ñšn thu‫ڌ‬n
nhân b‫ھ‬i s‫ ڶ‬lŰ‫ۈ‬ng Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng Ñem so sánh là ch‫ڸ‬ng thêm khó khÃn
 cho vi‫ڬ‬c l‫ڒ‬p lu‫ڒ‬n lý gi‫ڈ‬i thành công. M‫ڼ‬i sۖ vi‫ڬ‬c Ñem vào t‫ڌ‬m
ng‫ڔ‬m c‫ی‬a phép so sánh Ñó ph‫ڈ‬i làm minh b‫چ‬ch m‫ھ‬t s‫ ڶ‬Ñ‫ڜ‬c tính ‫ڎ‬n
khu‫ڊ‬t ho‫ڜ‬c m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng m‫ھ‬t Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m v‫ۊ‬n l‫ ڠ‬nào Ñó c‫ی‬a Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng
ban Ñ‫ڌ‬u.
T‫ڌ‬m quan Nói ng‫ڔ‬n g‫ڲ‬n, c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i cÃng óc ch‫ڰ‬u Ñۖng m‫ۀ‬i th‫ڊ‬y ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ڶ‬i
tr‫ڲ‬ng c‫ی‬a
tŰ‫ۈ‬ng mà tŰ duy l‫ڊ‬y làm tâm Ñi‫ڨ‬m là có tính Ñi‫ڨ‬n hình: dù có tính
các th‫ڨ‬
lo‫چ‬i cá nhân hay c‫ ۊ‬th‫ڨ‬, v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u tr‫ ۄ‬nên tiêu bi‫ڨ‬u khi nó ‫ ۄ‬vào tŰ th‫ڤ‬
s‫ښ‬n sàng và may m‫ڔ‬n g‫ۈ‬i ra nh‫۔‬ng nguyên lý áp d‫ۊ‬ng cho c‫ ڈ‬m‫ھ‬t
t‫ڒ‬p h‫ۈ‬p nhi‫ڦ‬u sۖ ki‫ڬ‬n. Không ngŰ‫ۂ‬i nào Ñ‫ڌ‬u óc lành m‫چ‬nh l‫چ‬i
nghé t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng con sông theo l‫ڶ‬i tr‫ڲ‬n gói ho‫ڜ‬c v‫ۀ‬i Ñ‫ڌ‬y Ñ‫ ی‬m‫ڲ‬i Ñ‫ڜ‬c
Ñi‫ڨ‬m. NgŰ‫ۂ‬i Ñó b‫ڔ‬t Ñ‫ڌ‬u nghé v‫ ڦ‬m‫ھ‬t con sông có Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m nào
Ñ‫ڊ‬y c‫ڌ‬n gi‫ڈ‬i Ñáp. R‫ڸ‬i ngŰ‫ۂ‬i Ñó tìm hi‫ڨ‬u nh‫۔‬ng con sông khác Ñ‫ڨ‬
làm sáng t‫ ڴ‬nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m gây th‫ڔ‬c m‫ڔ‬c v‫ ڦ‬con sông này, Ñ‫ڸ‬ng
th‫ۂ‬i v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng nh‫۔‬ng nét riêng bi‫ڬ‬t c‫ی‬a Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng ban Ñ‫ڌ‬u Ñ‫ ڨ‬gom
g‫ڲ‬n nh‫۔‬ng chi ti‫ڤ‬t Ña d‫چ‬ng b‫ھ‬c l‫ ھ‬ra khi liên h‫ ڬ‬v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng con
sông khác, sۖ dŰ‫ۈ‬t Ñi dŰ‫ۈ‬t l‫چ‬i này trong Ñ‫ڌ‬u gi‫ ۔‬cho ý nghéa ÑŰ‫ۈ‬c
th‫ڶ‬ng nh‫ڊ‬t, Ñ‫ڸ‬ng th‫ۂ‬i b‫ڈ‬o v‫ ڬ‬nó kh‫ڴ‬i sۖ Ñšn Ñi‫ڬ‬u và h‫چ‬n h‫ڞ‬p. Sۖ
Ñ‫ڶ‬i sánh, sۖ không gi‫ڶ‬ng nhau làm n‫ں‬i rõ nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m quan
tr‫ڲ‬ng, và nh‫۔‬ng nét Ñ‫ڜ‬c trŰng này tr‫ ۄ‬thành phŰšng ti‫ڬ‬n g‫ڔ‬n k‫ڤ‬t
nh‫۔‬ng tính cách b‫ڊ‬t tŰšng Ñ‫ڸ‬ng v‫ۀ‬i nhau trong m‫ھ‬t ý nghéa rành
m‫چ‬ch ho‫ڜ‬c có t‫ ں‬ch‫ێ‬c. Trí óc ÑŰ‫ۈ‬c tÃng cŰ‫ۂ‬ng Ñ‫ ڨ‬ch‫ڶ‬ng l‫چ‬i ‫ڈ‬nh
hŰ‫ۄ‬ng làm xš c‫ێ‬ng c‫ی‬a nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m cá bi‫ڬ‬t cĩng nhŰ ch‫ڶ‬ng
l‫چ‬i sۖ khô c‫ږ‬n c‫ی‬a m‫ھ‬t nguyên lý thu‫ڌ‬n túy hình th‫ێ‬c. Nh‫۔‬ng
trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p và ph‫ڎ‬m ch‫ڊ‬t cá bi‫ڬ‬t Ñem l‫چ‬i Ñi‫ڨ‬m nh‫ڊ‬n và sۖ c‫ ۊ‬th‫;ڨ‬
nh‫۔‬ng nguyên lý khái quát bi‫ڤ‬n nh‫۔‬ng ph‫ڎ‬m ch‫ڊ‬t cá bi‫ڬ‬t Ñó thành
m‫ھ‬t h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng Ñšn nh‫ڊ‬t.
 Cái nhìn (iv) Vì v‫ڒ‬y khâu khái quát không còn là hành vi riêng r‫ ڢ‬và
xuyên th‫ڊ‬u
Ñšn l‫ ;ڠ‬Ñúng ra Ñó là m‫ھ‬t chi‫ڦ‬u hŰ‫ۀ‬ng và ch‫ێ‬c nÃng vénh vi‫ڪ‬n
kh‫ۄ‬i t‫چ‬o
nên hành g‫ڔ‬n v‫ۀ‬i toàn b‫ ھ‬vi‫ڬ‬c th‫ڈ‬o lu‫ڒ‬n ho‫ڜ‬c thuy‫ڤ‬t trình. M‫ڼ‬i bŰ‫ۀ‬c ti‫ڤ‬n v‫ڦ‬
vi khái phía m‫ھ‬t ý tŰ‫ۄ‬ng qua Ñó nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c, gi‫ڈ‬i thích, th‫ڶ‬ng nh‫ڊ‬t m‫ھ‬t
quát hóa
Ñi‫ڦ‬u gì còn bi‫ڬ‬t l‫ڒ‬p và vì th‫ ڤ‬gây th‫ڔ‬c m‫ڔ‬c, Ñ‫ڦ‬u là m‫ھ‬t bŰ‫ۀ‬c khái
quát hóa. Ð‫ێ‬a tr‫ ڠ‬qu‫ ڈ‬thۖc cĩng khái quát không khác so v‫ۀ‬i m‫ھ‬t
thi‫ڤ‬u niên hay m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i l‫ۀ‬n, cho dù nó không Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i cùng
nh‫۔‬ng m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬nhŰ nhau. N‫ڤ‬u nó Ñang tìm hi‫ڨ‬u lŰu vۖc m‫ھ‬t con
sông, ki‫ڤ‬n th‫ێ‬c c‫ی‬a nó ÑŰ‫ۈ‬c khái quát trong ph‫چ‬m vi nh‫۔‬ng chi
ti‫ڤ‬t Ña d‫چ‬ng mà Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬hi‫ڨ‬u ngày ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y nhŰ là nh‫۔‬ng
hi‫ڬ‬u ‫ێ‬ng cho m‫ھ‬t s‫ێ‬c m‫چ‬nh Ñšn nh‫ڊ‬t, ch‫ژ‬ng h‫چ‬n nhŰ s‫ێ‬c m‫چ‬nh
c‫ی‬a dòng nŰ‫ۀ‬c ch‫ڈ‬y xu‫ڶ‬ng th‫ڊ‬p do tr‫ڲ‬ng lۖc, ho‫ڜ‬c ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڒ‬n
th‫ڊ‬y nhŰ nh‫۔‬ng giai Ño‫چ‬n k‫ ڤ‬ti‫ڤ‬p nhau c‫ی‬a cùng m‫ھ‬t l‫ڰ‬ch s‫ ے‬hình
thành, cho dù Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬ch‫ ڮ‬quen thu‫ھ‬c duy nh‫ڊ‬t m‫ھ‬t dòng sông, thì
ki‫ڤ‬n th‫ێ‬c v‫ ڦ‬con sông trong nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n nhŰ th‫ ڤ‬s‫ ڢ‬tr‫ ۄ‬thành
tri th‫ێ‬c khái quát.
Cái nhìn Nhân t‫ ڶ‬c‫ی‬a sۖ di‫ڪ‬n Ñ‫چ‬t chính xác, sۖ phát bi‫ڨ‬u rành m‫چ‬ch có
th‫ڊ‬u su‫ڶ‬t
liên quan Ñ‫ڤ‬n khâu khái quát hóa c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i tr‫ ۄ‬thành m‫ھ‬t ch‫ێ‬c
vào ý
nghéa Ñòi nÃng vénh vi‫ڪ‬n ch‫ ێ‬không ph‫ڈ‬i m‫ھ‬t hành vi b‫ ڦ‬ngoài Ñšn Ñ‫ھ‬c.
h‫ڴ‬i sۖ Ð‫ڰ‬nh nghéa v‫ ڦ‬cš b‫ڈ‬n có nghéa là sۖ phát tri‫ڨ‬n c‫ی‬a m‫ھ‬t ý nghéa
di‫ڪ‬n Ñ‫چ‬t rõ
vŰ‫ۈ‬t kh‫ڴ‬i sۖ mš h‫ ڸ‬Ñ‫ ڨ‬tr‫ ۄ‬thành sۖ xác Ñ‫ڰ‬nh. Vi‫ڬ‬c Ñ‫ڰ‬nh nghéa
ràng
b‫ږ‬ng l‫ۂ‬i chung cu‫ھ‬c nhŰ th‫ ڤ‬ch‫ ڮ‬nên là Ñi‫ڨ‬m k‫ڤ‬t thúc cho m‫ھ‬t quá
trình tÃng ti‫ڤ‬n Ñ‫ڦ‬u Ñ‫ڜ‬n c‫ی‬a sۖ rõ ràng. Ðáp l‫چ‬i nh‫۔‬ng Ñ‫ڰ‬nh nghéa
và quy t‫ڔ‬c b‫ږ‬ng ch‫ ۔‬ÑŰ‫ۈ‬c so‫چ‬n s‫ښ‬n, không bao gi‫ ۂ‬nên ‫ ۄ‬v‫ ڦ‬phía
Ñ‫ڶ‬i cۖc mà t‫چ‬i Ñó có sۖ b‫ ڴ‬bê vi‫ڬ‬c t‫ں‬ng k‫ڤ‬t ý nghéa phát l‫ ھ‬trong
khi x‫ ے‬trí nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c cá bi‫ڬ‬t. Ch‫ ڮ‬khi nào th‫ڮ‬nh tho‫ڈ‬ng có sۖ
 rút t‫ڮ‬a nh‫۔‬ng t‫ں‬ng k‫ڤ‬t sš b‫ ھ‬thì khi Ñó tâm trí m‫ۀ‬i Ñi t‫ۀ‬i m‫ھ‬t k‫ڤ‬t
lu‫ڒ‬n ho‫ڜ‬c m‫ھ‬t Ñi‫ڨ‬m d‫ې‬ng ngh‫ ;ڮ‬và ch‫ ڮ‬khi nào Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t
lu‫ڒ‬n thì khi Ñó m‫ۀ‬i có m‫ھ‬t l‫ۀ‬p b‫ڸ‬i tích trí tu‫ ڬ‬l‫ڔ‬ng Ñ‫ڲ‬ng dành vun
Ñ‫ڔ‬p cho sۖ hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t trong tŰšng lai.
Hành Ñ‫ھ‬ng III. NhŰ v‫ې‬a ch‫ ڮ‬ra, hành Ñ‫ھ‬ng ‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng và sۖ khái quát Ñi
khái quát
li‫ڦ‬n nhau. NgŰ‫ۂ‬i ta có th‫ ڨ‬thu ÑŰ‫ۈ‬c k۞ nÃng chuyên môn cho sۖ
v‫ۀ‬i nghéa
kh‫ ڈ‬nÃng s‫ ے‬d‫ۊ‬ng ti‫ڤ‬p sau mà không c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i nh‫ڒ‬n bi‫ڤ‬t rõ ràng m‫ھ‬t nguyên
Ñ‫ ڨ‬áp lý nào; hšn n‫۔‬a, trong nh‫۔‬ng v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬chuyên sâu và l‫ڜ‬p Ñi l‫ڜ‬p l‫چ‬i,
d‫ۊ‬ng vào
vi‫ڬ‬c trình bày chính xác m‫ھ‬t cách có d‫ۊ‬ng ý có th‫ ڨ‬là m‫ھ‬t tr‫ۄ‬
cái m‫ۀ‬i
ng‫چ‬i. NhŰng không nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c ÑŰ‫ۈ‬c m‫ھ‬t nguyên lý, không có sۖ
khái quát thì s‫ێ‬c m‫چ‬nh thu ÑŰ‫ۈ‬c không th‫ ڨ‬chuy‫ڨ‬n sang nh‫۔‬ng
n‫ھ‬i dung m‫ۀ‬i và khác bi‫ڬ‬t. Ý nghéa n‫ھ‬i t‫چ‬i c‫ی‬a sۖ khái quát là nó
gi‫ڈ‬i phóng m‫ھ‬t ý nghéa kh‫ڴ‬i nh‫۔‬ng gi‫ۀ‬i h‫چ‬n c‫ۊ‬c b‫ ;ھ‬Ñúng hšn, sۖ
khái quát là ý nghéa Ñã ÑŰ‫ۈ‬c gi‫ڈ‬i phóng theo cách Ñó; nó là ý
nghéa ÑŰ‫ۈ‬c c‫ۄ‬i thoát kh‫ڴ‬i nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m ng‫ڐ‬u nhiên Ñ‫ ڨ‬có th‫ڨ‬
Ñem áp d‫ۊ‬ng vào nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p m‫ۀ‬i. Th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n
nh‫ڊ‬t Ñ‫ ڨ‬phát giác m‫ھ‬t sۖ khái quát không chân thۖc (m‫ھ‬t tuyên b‫ڶ‬
khái quát b‫ږ‬ng hình th‫ێ‬c l‫ۂ‬i nói nhŰng không Ñi kèm v‫ۀ‬i sۖ phân
bi‫ڬ‬t ý nghéa), là m‫ھ‬t th‫ڊ‬t b‫چ‬i c‫ی‬a cái g‫ڲ‬i là nguyên lý có th‫ ڨ‬tۖ m‫ۄ‬
r‫ھ‬ng ra m‫ھ‬t cách tۖ nhiên. B‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t c‫ی‬a cái chung là hành Ñ‫ھ‬ng
‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng.
Nh‫۔‬ng Khi Ñó, m‫ۊ‬c Ñích thۖc sۖ c‫ی‬a nh‫۔‬ng bài t‫ڒ‬p có v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng
nguyên lý
xš c‫ێ‬ng
nh‫۔‬ng quy t‫ڔ‬c và nguyên lý không h‫ژ‬n là Ñ‫ ڨ‬lái hay ÑŰa chúng
Ñ‫ڶ‬i l‫چ‬i vào nh‫ږ‬m Ñem l‫چ‬i cái nhìn th‫ڊ‬u su‫ڶ‬t th‫ڴ‬a Ñáng vào m‫ھ‬t ý tŰ‫ۄ‬ng
nh‫۔‬ng hay m‫ھ‬t nguyên lý. Vi‫ڬ‬c Ñ‫ڶ‬i x‫ ے‬v‫ۀ‬i hành Ñ‫ھ‬ng ‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng nhŰ là
nguyên lý
linh ho‫چ‬t
công Ño‫چ‬n cu‫ڶ‬i cùng riêng bi‫ڬ‬t là vi‫ڬ‬c làm tai h‫چ‬i. Trong m‫ڼ‬i xét
 Ñoán có m‫ھ‬t ý nghéa nào Ñó ÑŰ‫ۈ‬c dùng làm cÃn c‫ ێ‬Ñ‫ ڨ‬Ű‫ۀ‬c lŰ‫ۈ‬ng
và di‫ڪ‬n gi‫ڈ‬i m‫ھ‬t sۖ vi‫ڬ‬c nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh; b‫ږ‬ng hành Ñ‫ھ‬ng ‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng này
ý nghéa tۖ nó ÑŰ‫ۈ‬c m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng và ÑŰ‫ۈ‬c ki‫ڨ‬m nghi‫ڬ‬m. Khí ý nghéa
khái quát Ñó ÑŰ‫ۈ‬c coi nhŰ tۖ hoàn ch‫ڮ‬nh, hành Ñ‫ھ‬ng ‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng b‫ڰ‬
coi nhŰ là sۖ v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng b‫ ڦ‬ngoài không có tính trí tu‫ ڬ‬mà Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i
hành Ñ‫ھ‬ng này, riêng Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng m‫ۊ‬c Ñích thۖc ti‫ڪ‬n, Ñi‫ڦ‬u nên
làm là ÑŰa vào trong ý nghéa Ñó. Nguyên lý là cái Ñ‫ھ‬c l‫ڒ‬p, tۖ ch‫ێ‬a
Ñۖng chính nó; còn tác d‫ۊ‬ng c‫ی‬a nó là m‫ھ‬t cái khác Ñ‫ێ‬ng riêng.
Khi có sۖ chia tách này, các nguyên lý tr‫ ۄ‬nên xš c‫ێ‬ng; chúng
m‫ڊ‬t Ñi s‫ێ‬c s‫ڶ‬ng n‫ھ‬i t‫چ‬i, m‫ڊ‬t Ñi s‫ێ‬c m‫چ‬nh tۖ thân.
Tۖ ‫ێ‬ng M‫ھ‬t quan ni‫ڬ‬m Ñúng là m‫ھ‬t ý tŰ‫ۄ‬ng v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng, và nó tìm ki‫ڤ‬m
d‫ۊ‬ng là
l‫ڶ‬i thoát hay hành Ñ‫ھ‬ng áp d‫ۊ‬ng cho sۖ gi‫ڈ‬i thích nh‫۔‬ng Ñ‫ڜ‬c Ñi‫ڨ‬m
d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u
c‫ی‬a m‫ھ‬t cá bi‫ڬ‬t và cho sۖ d‫ڐ‬n d‫ڔ‬t hành Ñ‫ھ‬ng, m‫ھ‬t cách tۖ nhiên nhŰ nŰ‫ۀ‬c
nguyên lý trên cao ch‫ڈ‬y xu‫ڶ‬ng ch‫ ڼ‬th‫ڊ‬p. Tóm l‫چ‬i, cĩng gi‫ڶ‬ng nhŰ tŰ duy
Ñích thۖc
ph‫ڈ‬n thân Ñòi h‫ڴ‬i có nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c quan sát c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬và nh‫۔‬ng sۖ
ki‫ڬ‬n hành Ñ‫ھ‬ng Ñ‫ ڨ‬có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c sinh ra, cho nên nó cĩng Ñòi h‫ڴ‬i
các sۖ vi‫ڬ‬c và hành Ñ‫ھ‬ng c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬Ñ‫ ڨ‬tۖ hoàn t‫ڊ‬t b‫ڈ‬n thân. “Nh‫۔‬ng
khái quát l‫ڊ‬p lánh” thì trš ì b‫ۄ‬i l‫ ڢ‬chúng không chân thۖc. Hành
Ñ‫ھ‬ng áp d‫ۊ‬ng là ph‫ڌ‬n n‫ھ‬i t‫چ‬i c‫ی‬a tra v‫ڊ‬n ph‫ڈ‬n tŰ Ñích thۖc không
kém hšn b‫ڈ‬n thân sۖ quan sát và l‫ڒ‬p lu‫ڒ‬n lý gi‫ڈ‬i t‫ڮ‬nh táo. Nh‫۔‬ng
nguyên lý khái quát thۖc sۖ có xu hŰ‫ۀ‬ng tۖ ‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng b‫ڈ‬n thân.
Thۖc ra, ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y c‫ڌ‬n t‫چ‬o ra nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n thu‫ڒ‬n l‫ۈ‬i cho vi‫ڬ‬c
‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng và rèn t‫ڒ‬p; nhŰng m‫ھ‬t khi nh‫۔‬ng bài t‫ڒ‬p gŰ‫ۈ‬ng ép ÑŰ‫ۈ‬c
tùy ti‫ڬ‬n nghé ra v‫ۀ‬i mong mu‫ڶ‬n g‫ڔ‬n hành Ñ‫ھ‬ng ‫ێ‬ng d‫ۊ‬ng vào
nh‫۔‬ng nguyên lý thì trong vi‫ڬ‬c Ñó có ‫ڎ‬n ch‫ێ‬a sai l‫ڌ‬m.
 ChŰšng XVI
M‫ھ‬t vài khái lu‫ڒ‬n

CHÚNG TA khép l‫چ‬i vi‫ڬ‬c kh‫ڈ‬o sát v‫ ڦ‬cách ta nghé và cách ta

nghé sao cho Ñúng Ñ‫ڔ‬n thông qua trình bày m‫ھ‬t vài y‫ڤ‬u t‫ ڶ‬trong tŰ
duy Ñóng vai trò Ñ‫ڶ‬i tr‫ڲ‬ng nhau, nhŰng nh‫۔‬ng thành t‫ ڶ‬Ñó bao gi‫ۂ‬
cĩng có xu hŰ‫ۀ‬ng tách bi‫ڬ‬t Ñ‫ڤ‬n Ñ‫ ھ‬chúng v‫ڒ‬n hành trái chi‫ڦ‬u thay
vì h‫ۈ‬p tác Ñ‫ ڨ‬làm cho tra v‫ڊ‬n ph‫ڈ‬n thân tr‫ ۄ‬nên hi‫ڬ‬u qu‫ڈ‬.

§1. Cái Vô th‫ێ‬c và cái H‫۔‬u th‫ێ‬c

Ði‫ڨ‬m quan tr‫ڲ‬ng v‫ ڦ‬m‫ھ‬t s‫ڔ‬c nghéa c‫ی‬a thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t t‫ێ‬c
là Ñi‫ڦ‬u gì Ñó hoàn toàn ÑŰ‫ۈ‬c n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t, hoàn toàn ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڊ‬t trí,
nhŰ th‫ ڨ‬Ñã ÑŰ‫ۈ‬c th‫ې‬a nh‫ڒ‬n; nói cách khác, nó ÑŰ‫ۈ‬c coi nhŰ m‫ھ‬t
Ñi‫ڦ‬u nghi‫ڪ‬m nhiên kh‫ڴ‬i ph‫ڈ‬i nói tr‫ڔ‬ng ra. C‫ۊ‬m t‫ ې‬quen thu‫ھ‬c
“kh‫ڴ‬i ph‫ڈ‬i nói” có nghéa là “ai cĩng hi‫ڨ‬u.” N‫ڤ‬u hai ngŰ‫ۂ‬i có th‫ڨ‬
trò chuy‫ڬ‬n v‫ۀ‬i nhau m‫ھ‬t cách sáng su‫ڶ‬t, là b‫ۄ‬i vì m‫ھ‬t kinh
nghi‫ڬ‬m chung Ñã ÑŰa l‫چ‬i m‫ھ‬t b‫ڶ‬i c‫ڈ‬nh v‫ۀ‬i sۖ thông hi‫ڨ‬u l‫ڐ‬n nhau
mà trên Ñó ý ki‫ڤ‬n c‫ی‬a m‫ڼ‬i ngŰ‫ۂ‬i trình bày ra. N‫ڤ‬u Ñào x‫ۀ‬i lên và
c‫ڎ‬n tr‫ڲ‬ng trình bày rõ cái b‫ڶ‬i c‫ڈ‬nh chung ‫ڊ‬y l‫چ‬i hóa ra ng‫ ۀ‬ng‫ڎ‬n;
“ai cĩng hi‫ڨ‬u” c‫ ڈ‬r‫ڸ‬i; t‫ێ‬c là b‫ڶ‬i c‫ڈ‬nh ‫ڊ‬y ÑŰ‫ۈ‬c th‫ڎ‬m Ñ‫ڰ‬nh và ng‫ڌ‬m
Ñ‫ڰ‬nh nhŰ là Ñi‫ڦ‬u-ÑŰšng-nhiên trong vi‫ڬ‬c sáng su‫ڶ‬t trao Ñ‫ں‬i các ý
ki‫ڤ‬n.

Tuy nhiên khi hai ngŰ‫ۂ‬i kia nh‫ڒ‬n th‫ڊ‬y h‫ ڲ‬không hi‫ڨ‬u ý nhau,
lúc Ñó c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t ph‫ڈ‬i Ñào x‫ۀ‬i lên và Ñem so sánh nh‫۔‬ng ti‫ڦ‬n-gi‫ڈ‬-
Ñ‫ڰ‬nh, ng‫ ۔‬c‫ڈ‬nh ng‫ڌ‬m Ñ‫ڰ‬nh, dۖa trên nh‫۔‬ng gì m‫ڼ‬i ngŰ‫ۂ‬i Ñó nói.
 Ði‫ڦ‬u ng‫ڌ‬m Ñ‫ڰ‬nh ÑŰ‫ۈ‬c phát ngôn ra rõ ràng; cái Ñi‫ڦ‬u gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh
trong vô th‫ێ‬c ÑŰ‫ۈ‬c phô di‫ڪ‬n trŰ‫ۀ‬c ánh sáng minh b‫چ‬ch. Theo l‫ڶ‬i
này, sۖ hi‫ڨ‬u l‫ڌ‬m b‫ ڰ‬tr‫ڶ‬c t‫ڒ‬n r‫ڪ‬. H‫ڤ‬t th‫ڈ‬y m‫ڲ‬i suy nghé h‫۔‬u hi‫ڬ‬u
Ñ‫ڦ‬u có liên h‫ ڬ‬t‫ۀ‬i m‫ھ‬t sۖ hòa Ñi‫ڬ‬u cách nào Ñ‫ڊ‬y gi‫۔‬a vô th‫ێ‬c và
h‫۔‬u th‫ێ‬c. M‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i khi theo Ñu‫ں‬i m‫ھ‬t chu‫ڼ‬i ý tŰ‫ۄ‬ng nào Ñó
nghi‫ڪ‬m nhiên th‫ې‬a nh‫ڒ‬n m‫ھ‬t h‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng các ý ki‫ڤ‬n nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh (Ñi‫ڦ‬u
mà anh ta không phát ngôn ra mà Ñ‫ ڨ‬chìm trong “vô th‫ێ‬c”) cĩng
ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n nhŰ th‫ ڨ‬khi anh ta Ñ‫ڶ‬i tho‫چ‬i v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i khác. B‫ڶ‬i
c‫ڈ‬nh tình th‫ ڤ‬và m‫ھ‬t m‫ۊ‬c Ñích quán xuy‫ڤ‬n nào Ñó chi ph‫ڶ‬i hoàn
toàn nh‫۔‬ng ý ki‫ڤ‬n ÑŰ‫ۈ‬c anh ta t‫ ڴ‬bày t‫ۀ‬i Ñ‫ ھ‬không c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i h‫۔‬u ý
di‫ڪ‬n Ñ‫چ‬t hay gi‫ڈ‬i thích rõ ràng cho tình th‫ڊ ڤ‬y n‫۔‬a. Suy nghé rành
m‫چ‬ch ti‫ڤ‬n tri‫ڨ‬n trong ph‫چ‬m vi nh‫۔‬ng gì ÑŰ‫ۈ‬c ng‫ڌ‬m Ñ‫ڰ‬nh và hi‫ڨ‬u
bi‫ڤ‬t. Tuy nhiên, do có sۖ ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh trong v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬nên t‫چ‬i m‫ھ‬t vài
Ñi‫ڨ‬m c‫ڌ‬n kh‫ۄ‬i phát thÃm dò và ki‫ڨ‬m tra l‫چ‬i cái b‫ڶ‬i c‫ڈ‬nh quen
thu‫ھ‬c này. Chúng ta ph‫ڈ‬i l‫ڒ‬t l‫چ‬i Ñ‫ ڨ‬tìm ra gi‫ ڈ‬Ñ‫ڰ‬nh nào Ñó còn
chìm dŰ‫ۀ‬i vô th‫ێ‬c và làm nó phát l‫ھ‬.
Không th‫ڨ‬ Không th‫ ڨ‬Ñ‫ ڦ‬ra m‫ھ‬t quy t‫ڔ‬c ngõ h‫ڌ‬u Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i sۖ cân b‫ږ‬ng và
ÑŰa ra quy
hòa nh‫ڰ‬p c‫ی‬a hai chu kۘ này trong Ñ‫ۂ‬i s‫ڶ‬ng tinh th‫ڌ‬n. Không quy
t‫ڔ‬c nào
nh‫ږ‬m Ñ‫چ‬t Ñ‫ڰ‬nh nào có th‫ ڨ‬ch‫ ڮ‬ra m‫ھ‬t th‫ۂ‬i Ñi‫ڨ‬m t‫چ‬i Ñó ph‫ڈ‬i rà soát l‫چ‬i thái Ñ‫ھ‬
t‫ۀ‬i sۖ cân hay thói quen vô th‫ێ‬c mà tۖ nó b‫ھ‬c phát ch‫ ڮ‬cho t‫ۀ‬i khi ta Ñã nói
b‫ږ‬ng
tr‫ڔ‬ng ra cái ÑŰ‫ۈ‬c ng‫ڌ‬m Ñ‫ڰ‬nh trong Ñó. Không ai có th‫ ڨ‬nói chi ti‫ڤ‬t
c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i phân Ñ‫ڰ‬nh và phát bi‫ڨ‬u rõ ràng Ñ‫ڤ‬n Ñâu. Ta ch‫ ڮ‬có th‫ ڨ‬nói
r‫ږ‬ng nh‫۔‬ng vi‫ڬ‬c ‫ڊ‬y ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c thۖc hi‫ڬ‬n Ñ‫ ی‬Ñ‫ ڨ‬ngŰ‫ۂ‬i kia bi‫ڤ‬t anh
ta Ñang làm gì và cái gì có th‫ ڨ‬Ñ‫ڰ‬nh hŰ‫ۀ‬ng cho suy nghé c‫ی‬a anh
ta; song trong trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬thì Ñ‫ ی‬m‫ێ‬c là t‫ۀ‬i m‫ێ‬c nào? Ta có
th‫ ڨ‬nói r‫ږ‬ng t‫ۀ‬i m‫ێ‬c Ñ‫ ی‬Ñ‫ ڨ‬dò th‫ڊ‬y và ngÃn ch‫ڜ‬n kh‫ ڈ‬nÃng có ý
 ni‫ڬ‬m ho‫ڜ‬c lý gi‫ڈ‬i sai l‫ڌ‬m, và Ñ‫ ی‬Ñ‫ ڨ‬t‫چ‬o Ñà cho vi‫ڬ‬c tra xét; nhŰng
nh‫۔‬ng phát bi‫ڨ‬u nhŰ th‫ ڤ‬cĩng ch‫ ڮ‬là nêu l‫چ‬i cái khó lúc ban Ñ‫ڌ‬u.
Vì l‫ ڢ‬sۖ nh‫ ۂ‬c‫ڒ‬y c‫ی‬a chúng ta ph‫ڈ‬i Ñ‫ڜ‬t vào tính khí và sۖ khéo x‫ے‬
c‫ی‬a cá nhân trong trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p riêng Ñó, không có phép th‫ ے‬nào
cho thành công c‫ی‬a giáo d‫ۊ‬c quan tr‫ڲ‬ng hšn m‫ێ‬c Ñ‫ ھ‬mà trong Ñó
nó nuôi dŰ‫ۆ‬ng m‫ھ‬t ki‫ڨ‬u trí não có nÃng lۖc duy trì m‫ھ‬t tr‫چ‬ng thái
cân b‫ږ‬ng ti‫ڤ‬t ch‫ ڤ‬gi‫۔‬a vô th‫ێ‬c và h‫۔‬u th‫ێ‬c.
Tránh sۖ Nh‫۔‬ng cách th‫ێ‬c d‫چ‬y d‫ ڼ‬ÑŰ‫ۈ‬c m‫ ں‬x‫ ڠ‬trong nh‫۔‬ng trang trŰ‫ۀ‬c
phân-tích-
nhŰ là nh‫۔‬ng phŰšng pháp truy‫ڦ‬n d‫چ‬y sai l‫ڌ‬m theo ki‫ڨ‬u “phân
quá-m‫ێ‬c
tích”, t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬Ñ‫ڦ‬u quy gi‫ڈ‬n thành m‫ھ‬t l‫ڼ‬i l‫ڌ‬m là Ñã hŰ‫ۀ‬ng sۖ chÃm
chú và sۖ di‫ڪ‬n Ñ‫چ‬t rõ ràng vào nh‫۔‬ng cái mà, n‫ڤ‬u Ñ‫ ڨ‬m‫ڜ‬c nó cho
m‫ھ‬t thái Ñ‫ ھ‬vô th‫ێ‬c và không Ñ‫ ڨ‬cho ý th‫ێ‬c s‫ڔ‬p Ñ‫ڰ‬nh s‫ښ‬n, thì s‫ڢ‬
h‫۔‬u hi‫ڬ‬u hšn. SÃm soi vào nh‫۔‬ng cái quen thu‫ھ‬c, cái thông
thŰ‫ۂ‬ng, vô th‫ێ‬c, ch‫ ڮ‬vì mu‫ڶ‬n làm cho nó hi‫ڬ‬n h‫۔‬u trong ý th‫ێ‬c,
ch‫ ڮ‬vì mu‫ڶ‬n phát ngôn nó thành l‫ۂ‬i, v‫ې‬a là m‫ھ‬t sۖ can thi‫ڬ‬p
không thích Ñáng, v‫ې‬a là Ñi‫ڦ‬u gây nhàm chán. B‫ ڰ‬Ñ‫ڎ‬y t‫ۀ‬i ch‫ ڼ‬ph‫ڈ‬i
nh‫ڔ‬c Ñi nh‫ڔ‬c l‫چ‬i cái quen thu‫ھ‬c là cÃn c‫ڶ‬t c‫ی‬a sۖ chán n‫ڈ‬n tinh
th‫ڌ‬n; theo Ñu‫ں‬i nh‫۔‬ng phŰšng pháp truy‫ڦ‬n d‫چ‬y có thiên hŰ‫ۀ‬ng Ñó
là c‫ ڶ‬tình làm m‫ڊ‬t h‫ێ‬ng thú.

M‫ڜ‬t khác, Ñi‫ڦ‬u ÑŰ‫ۈ‬c Ñ‫ ڦ‬c‫ڒ‬p t‫ۀ‬i trong khi ch‫ ڮ‬trích nh‫۔‬ng d‫چ‬ng
th‫ێ‬c k۞ nÃng ch‫ ڮ‬có tính l‫ڜ‬p Ñi l‫ڜ‬p l‫چ‬i, Ñi‫ڦ‬u Ñã ÑŰ‫ۈ‬c nói Ñ‫ڤ‬n v‫ڦ‬
t‫ڌ‬m quan tr‫ڲ‬ng c‫ی‬a vi‫ڬ‬c có m‫ھ‬t v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬Ñích thۖc, vi‫ڬ‬c ÑŰa ra cái
m‫ۀ‬i và vi‫ڬ‬c Ñ‫چ‬t Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u l‫ڔ‬ng Ñ‫ڲ‬ng trong ý nghéa chung
mang l‫چ‬i s‫ێ‬c n‫ڜ‬ng Ñ‫ڶ‬i tr‫ڲ‬ng cho cán cân bên kia. Ð‫ڶ‬i v‫ۀ‬i m‫ھ‬t trí
nghé Ñúng Ñ‫ڔ‬n, vi‫ڬ‬c không có ý th‫ێ‬c rõ ràng t‫ۀ‬i t‫ڒ‬n g‫ڶ‬c r‫ ڪ‬c‫ی‬a
m‫ھ‬t sai sót hay th‫ڊ‬t b‫چ‬i nào Ñó cĩng tai h‫چ‬i chí t‫ ے‬ch‫ژ‬ng kém so
 v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c sÃm soi không c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t vào cái Ñang di‫ڪ‬n ra trôi ch‫ڈ‬y.
Vi‫ڬ‬c gi‫ڈ‬n lŰ‫ۈ‬c quá m‫ێ‬c, g‫چ‬t b‫ ڴ‬cái m‫ۀ‬i ch‫ ڮ‬Ñ‫ ڨ‬Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c ngay m‫ھ‬t
k۞ nÃng, vi‫ڬ‬c tránh né nh‫۔‬ng tr‫ ۄ‬ng‫چ‬i ch‫ ڮ‬nh‫ږ‬m Ñ‫ ڨ‬ch‫ڜ‬n Ñ‫ێ‬ng
nhŰng sai l‫ڌ‬m, cĩng l‫ۈ‬i b‫ڊ‬t c‫ڒ‬p h‫چ‬i nhŰ khi g‫ڔ‬ng làm cho các h‫ڲ‬c
trò ph‫ڈ‬i phát bi‫ڨ‬u ÑŰ‫ۈ‬c rõ ràng các bŰ‫ۀ‬c Ñã tr‫ڈ‬i qua ch‫ ڮ‬Ñ‫ ڨ‬Ñ‫چ‬t
Ñ‫ڤ‬n m‫ھ‬t k‫ڤ‬t qu‫ڈ‬. ‘CŰ‫ۀ‬c cÃn Ñi‫ڨ‬m Ñ‫ڰ‬a’, hay là xem xét phân tích
ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ ڮ‬d‫ڊ‬u ‫ ۄ‬nši ta Ñã bŰ‫ۀ‬c chân lên. Khi ph‫ڈ‬i xác Ñ‫ڰ‬nh m‫ھ‬t
ch‫ ی‬Ñi‫ڨ‬m sao cho ki‫ڤ‬n th‫ێ‬c v‫ ڦ‬ch‫ ی‬Ñi‫ڨ‬m ‫ڊ‬y s‫ ڢ‬ÑŰ‫ۈ‬c chuy‫ڨ‬n ti‫ڤ‬p
sang thành ngu‫ڸ‬n tài nguyên h‫۔‬u ích cho nh‫۔‬ng ch‫ ی‬Ñi‫ڨ‬m m‫ۀ‬i,
vi‫ڬ‬c ch‫ ی‬Ñ‫ھ‬ng cô Ñ‫ڲ‬ng l‫چ‬i và khái lŰ‫ۈ‬c n‫ھ‬i dung là h‫ڤ‬t s‫ێ‬c quan
tr‫ڲ‬ng. Trong bŰ‫ۀ‬c Ñ‫ڌ‬u làm quen v‫ۀ‬i m‫ھ‬t ch‫ ی‬Ñ‫ڦ‬, vi‫ڬ‬c chši Ñùa vô
th‫ێ‬c và không b‫ ڰ‬ép bu‫ھ‬c v‫ ڦ‬tinh th‫ڌ‬n quanh ch‫ ی‬Ñ‫ڊ ڦ‬y c‫ڌ‬n ÑŰ‫ۈ‬c
Ñón nh‫ڒ‬n th‫ڒ‬t nhi‫ڦ‬u, dù có nguy cš ph‫ڈ‬i h‫ێ‬ng ch‫ڰ‬u h‫ڒ‬u qu‫ ڈ‬c‫ی‬a
th‫ ے‬nghi‫ڬ‬m ng‫ڐ‬u nhiên nào Ñó; trong nh‫۔‬ng n‫ڊ‬c ti‫ڤ‬p theo, vi‫ڬ‬c
phát bi‫ڨ‬u rõ ràng và ôn duy‫ڬ‬t l‫چ‬i m‫ھ‬t cách ch‫ ی‬Ñ‫ھ‬ng có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c
khuy‫ڤ‬n khích. Vi‫ڬ‬c ph‫ڴ‬ng Ñoán và ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh, vi‫ڬ‬c bŰ‫ۀ‬c th‫ژ‬ng t‫ۀ‬i
r‫ڸ‬i quay l‫چ‬i rà soát nên Ñan xen nhau. Tình tr‫چ‬ng vô th‫ێ‬c mang
Ñ‫ڤ‬n cái b‫ھ‬t phát và tŰši m‫ۀ‬i; tình tr‫چ‬ng h‫۔‬u th‫ێ‬c Ñem l‫چ‬i sۖ tin
c‫ڒ‬y và ki‫ڨ‬m soát.

§2. Quá trình và s‫ڈ‬n ph‫ڎ‬m

Tr‫ ۄ‬l‫چ‬i v‫ۀ‬i Sۖ cân b‫ږ‬ng nhŰ v‫ڒ‬y trong Ñ‫ۂ‬i s‫ڶ‬ng tinh th‫ڌ‬n t‫چ‬o Ñ‫ڜ‬c thù cho
chši Ñùa
quá trình và s‫ڈ‬n ph‫ڎ‬m. Chúng ta b‫ڔ‬t g‫ڜ‬p m‫ھ‬t chu kۘ quan tr‫ڲ‬ng
và làm
vi‫ڬ‬c c‫ی‬a sۖ Ñi‫ڦ‬u ch‫ڮ‬nh này trong vi‫ڬ‬c cân nh‫ڔ‬c gi‫۔‬a chši Ñùa và làm
vi‫ڬ‬c. Trong chši Ñùa, h‫ێ‬ng thú rši vào chính hành Ñ‫ھ‬ng ch‫ێ‬
không m‫ڊ‬y liên h‫ ڬ‬t‫ۀ‬i k‫ڤ‬t c‫ۊ‬c c‫ی‬a hành Ñ‫ھ‬ng ‫ڊ‬y. M‫ھ‬t chu‫ڼ‬i
 nh‫۔‬ng vi‫ڬ‬c làm, hình ‫ڈ‬nh, c‫ڈ‬m xúc, tۖ nó Ñã là viên mãn. Trong
làm vi‫ڬ‬c, cái k‫ڤ‬t c‫ۊ‬c chi ph‫ڶ‬i sۖ chÃm chú và ki‫ڨ‬m soát m‫ڶ‬i lŰu
tâm vào phŰšng ti‫ڬ‬n, vì l‫ ڢ‬sۖ khác bi‫ڬ‬t là v‫ ڦ‬xu hŰ‫ۀ‬ng c‫ی‬a h‫ێ‬ng
thú, sۖ Ñ‫ڶ‬i l‫ڒ‬p là v‫ ڦ‬Ñi‫ڨ‬m nh‫ڊ‬n m‫چ‬nh ch‫ ێ‬không ph‫ڈ‬i ch‫ ڼ‬chia r‫ڢ‬,
ngÃn cách. Khi mà sۖ n‫ں‬i tr‫ھ‬i tŰšng Ñ‫ڶ‬i trong ý th‫ێ‬c gi‫۔‬a hành
Ñ‫ھ‬ng ho‫ڜ‬c cái k‫ڤ‬t c‫ۊ‬c ÑŰ‫ۈ‬c chuy‫ڨ‬n thành sۖ cô l‫ڒ‬p cái này kh‫ڴ‬i
cái kia, thì {khi Ñó} chši Ñùa bi‫ڤ‬n thành trò d‫چ‬i d‫ھ‬t và làm vi‫ڬ‬c
bi‫ڤ‬n thành th‫ ێ‬cۖc nh‫ڲ‬c.
Chši Ñùa Nói “trò d‫چ‬i d‫ھ‬t” t‫ێ‬c ta hi‫ڨ‬u là m‫ھ‬t lo‫چ‬t nh‫۔‬ng xung Ñ‫ھ‬ng sinh
không b‫ڰ‬
lۖc trào lên t‫چ‬m th‫ۂ‬i và Ñ‫ێ‬t Ño‫چ‬n tùy vào ham mu‫ڶ‬n th‫ڊ‬t thŰ‫ۂ‬ng
bi‫ڤ‬n thành
trò d‫چ‬i d‫ھ‬t và may r‫ی‬i. Khi m‫ڲ‬i liên h‫ ڬ‬t‫ۀ‬i cái k‫ڤ‬t c‫ۊ‬c ÑŰ‫ۈ‬c lo‫چ‬i ra kh‫ڴ‬i chu‫ڼ‬i
nh‫۔‬ng ý tŰ‫ۄ‬ng và các hành vi t‫چ‬o thành chši Ñùa, m‫ڼ‬i ph‫ڌ‬n t‫ ے‬c‫ی‬a
chu‫ڼ‬i ‫ڊ‬y b‫ ڰ‬c‫ڔ‬t r‫ۂ‬i kh‫ڴ‬i cái khác và tr‫ ۄ‬nên không tŰ‫ۄ‬ng, b‫ ڰ‬ép
bu‫ھ‬c và vô m‫ۊ‬c tiêu; kéo theo ch‫ ڮ‬là trò d‫چ‬i d‫ھ‬t. Có m‫ھ‬t xu hŰ‫ۀ‬ng
ngh‫ڰ‬ch d‫چ‬i c‫ ڶ‬h‫۔‬u ‫ ۄ‬tr‫ ڠ‬em cĩng nhŰ ‫ ۄ‬loài Ñ‫ھ‬ng v‫ڒ‬t; xu hŰ‫ۀ‬ng
Ñó cĩng không h‫ژ‬n là x‫ڊ‬u, ít ra nó ngÃn không Ñ‫ ڨ‬sa vào nh‫۔‬ng
l‫ڶ‬i mòn. NhŰng khi xu hŰ‫ۀ‬ng Ñó quá m‫چ‬nh nó d‫ڐ‬n Ñ‫ڤ‬n sۖ quá
tr‫ۀ‬n và tan v‫ ;ۆ‬và cách duy nh‫ڊ‬t ngÃn ch‫ڜ‬n h‫ ڬ‬qu‫ ڈ‬này là làm lŰu
tâm Ñ‫ ڨ‬cho nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬Ñi vào trong ngay c‫ ڈ‬hành Ñ‫ھ‬ng tۖ do
nh‫ڊ‬t.
cĩng nhŰ Sۖ quan tâm quá m‫ێ‬c t‫ۀ‬i k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬làm cho công vi‫ڬ‬c tr‫ ۄ‬nên
làm vi‫ڬ‬c
cۖc nh‫ڲ‬c. Nói theo nghéa cۖc nh‫ڲ‬c t‫ێ‬c là nh‫۔‬ng hành Ñ‫ھ‬ng trong
không hóa
thành kh‫ں‬ Ñó ni‫ڦ‬m h‫ێ‬ng kh‫ۄ‬i ‫ ۄ‬k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬không Ñ‫ ی‬lan t‫ڴ‬a tr‫ڲ‬n v‫ڞ‬n vào
sai phŰšng ti‫ڬ‬n Ñ‫چ‬t t‫ۀ‬i k‫ڤ‬t qu‫ڈ‬. Khi nào m‫ھ‬t vi‫ڬ‬c tr‫ ۄ‬thành cۖc nh‫ڲ‬c,
quá trình thۖc hi‫ڬ‬n m‫ڊ‬t h‫ڤ‬t giá tr‫ ڰ‬Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i ngŰ‫ۂ‬i làm; anh ta ch‫ڮ‬
quan tâm t‫ۀ‬i cái s‫ ڢ‬Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c lúc k‫ڤ‬t thúc vi‫ڬ‬c Ñó. B‫ڈ‬n thân vi‫ڬ‬c
 làm, vi‫ڬ‬c b‫ ڴ‬ra công s‫ێ‬c, là vô cùng khó ch‫ڰ‬u; nó ch‫ ڮ‬là m‫ھ‬t sۖ
Ñày ‫ڈ‬i ph‫ڈ‬i di‫ڪ‬n ra, ch‫ ڮ‬vì n‫ڤ‬u không nhŰ th‫ ڤ‬thì s‫ ڢ‬l‫ ۆ‬m‫ڊ‬t m‫ھ‬t k‫ڤ‬t
cu‫ھ‬c h‫ ڬ‬tr‫ڲ‬ng nào Ñ‫ڊ‬y. Gi‫ ۂ‬Ñây Ñi‫ڦ‬u Ñã quá quen là trong nh‫۔‬ng
vi‫ڬ‬c th‫ ڤ‬gian có nhi‫ڦ‬u th‫ ێ‬ph‫ڈ‬i làm mà trong cái sۖ thۖc hi‫ڬ‬n
chúng ch‫ژ‬ng có gì thۖc sۖ thú v‫ڰ‬. Tuy nhiên, lý l‫ ڢ‬r‫ږ‬ng tr‫ ڠ‬con
c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c phân cho làm nh‫۔‬ng nhi‫ڬ‬m-v‫ۊ‬-n‫ڜ‬ng-nh‫ڲ‬c vì có
nhŰ v‫ڒ‬y chúng m‫ۀ‬i có kh‫ ڈ‬nÃng g‫ڔ‬n bó vào nh‫۔‬ng nhi‫ڬ‬m v‫ ۊ‬t‫ڠ‬
nh‫چ‬t, là hoàn toàn ng‫ۊ‬y bi‫ڬ‬n. Sۖ cۖ tuy‫ڬ‬t, l‫ڎ‬n tránh, và thoái thác
là nh‫۔‬ng h‫ ڬ‬qu‫ ڈ‬c‫ی‬a vi‫ڬ‬c áp Ñ‫ڜ‬t cái Ñáng ghét – ch‫ ێ‬không ph‫ڈ‬i
c‫ی‬a xúc c‫ڈ‬m cao c‫ ڈ‬c‫ی‬a nghéa v‫ۊ‬. Sۖ s‫ښ‬n lòng làm vi‫ڬ‬c vì nh‫۔‬ng
k‫ڤ‬t c‫ۊ‬c b‫ږ‬ng nh‫۔‬ng phŰšng ti‫ڬ‬n hành vi không tۖ nó h‫ڊ‬p d‫ڐ‬n có
th‫ ڨ‬Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c d‫ ڪ‬nh‫ڊ‬t b‫ږ‬ng cách h‫ێ‬a h‫ڞ‬n m‫ھ‬t Ñi‫ڦ‬u gì c‫ڈ‬m ph‫ۊ‬c cái
giá tr‫ ڰ‬c‫ی‬a m‫ھ‬t k‫ڤ‬t c‫ۊ‬c và r‫ږ‬ng c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n v‫ ڦ‬giá tr‫ ڰ‬c‫ی‬a k‫ڤ‬t c‫ۊ‬c ‫ڊ‬y
ÑŰ‫ۈ‬c truy‫ڦ‬n sang phŰšng ti‫ڬ‬n dùng Ñ‫ ڨ‬hoàn thành {k‫ڤ‬t c‫ۊ‬c Ñó}.
Không có Ñi‫ڦ‬u gì thú v‫ ۄ ڰ‬bên trong các hành vi, nh‫۔‬ng hành vi
‫ڊ‬y vay mŰ‫ۈ‬n h‫ێ‬ng thú t‫ ې‬k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬mà chúng g‫ڔ‬n vào.
Cân b‫ږ‬ng ‫ڇ‬nh hŰ‫ۄ‬ng tiêu cۖc tích t‫ ۊ‬l‫چ‬i do chia tách làm vi‫ڬ‬c v‫ۀ‬i chši
gi‫۔‬a Ñùa
Ñùa, s‫ڈ‬n ph‫ڎ‬m và quá trình, ÑŰ‫ۈ‬c minh ch‫ێ‬ng trong câu thành
gi‫ۆ‬n và
nghiêm ng‫“ ۔‬Làm vi‫ڬ‬c mà không chši Ñùa bi‫ڤ‬n Jack thành anh Ñ‫ڌ‬n”. N‫ڤ‬u
ch‫ڮ‬nh là lý xem ý nghéa c‫ی‬a câu nói là sۖ th‫ڒ‬t thì có l‫ ڢ‬n‫ھ‬i vi‫ڬ‬c Ñùa dai r‫ڊ‬t
tŰ‫ۄ‬ng cho
g‫ڌ‬n v‫ۀ‬i Ñùa d‫چ‬i cĩng Ñã Ñ‫ ی‬khi‫ڤ‬n ta v‫ ۆ‬ra n‫ھ‬i dung Ñó. Ta có th‫ڨ‬
trí tu‫ڬ‬
cùng lúc v‫ې‬a vui Ñùa v‫ې‬a nghiêm túc, và Ñi‫ڦ‬u Ñó Ñã Ñ‫ڰ‬nh nghéa
cho tình tr‫چ‬ng tinh th‫ڌ‬n lý tŰ‫ۄ‬ng. Không có giáo Ñi‫ڦ‬u và thành
ki‫ڤ‬n, ch‫ ڮ‬có sۖ tò mò và linh ho‫چ‬t Ñ‫ڌ‬y ch‫ڊ‬t trí tu‫ڬ‬, là bi‫ڨ‬u hi‫ڬ‬n c‫ی‬a
trí óc Ñang chši trong m‫ھ‬t ch‫ ی‬Ñ‫ڦ‬.
Trí óc chši Ðem l‫چ‬i sۖ tۖ do chši Ñùa cho tâm trí không ph‫ڈ‬i là khuy‫ڤ‬n
Ñùa tۖ do khích xem xét vô m‫ۊ‬c Ñích m‫ھ‬t ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬nào, mà là th‫ڊ‬y h‫ێ‬ng thú
là bình
v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬tۖ nó phát l‫ھ‬, tách r‫ۂ‬i kh‫ڴ‬i sۖ l‫ ڬ‬thu‫ھ‬c vào m‫ھ‬t
thŰ‫ۂ‬ng
trong tu‫ں‬i ni‫ڦ‬m tin Ñã Ñ‫ڰ‬nh ho‫ڜ‬c m‫ۊ‬c Ñích do thói quen, sۖ chši Ñùa c‫ی‬a tâm
thš ‫ڊ‬u trí là sۖ c‫ۄ‬i m‫ۄ‬, sۖ tin tŰ‫ۄ‬ng vào s‫ێ‬c m‫چ‬nh c‫ی‬a ý tŰ‫ۄ‬ng có th‫ ڨ‬tۖ
b‫ڈ‬o v‫ ڬ‬sۖ nh‫ڊ‬t quán c‫ی‬a chính nó không c‫ڌ‬n t‫ۀ‬i nh‫۔‬ng tr‫ ۈ‬giúp
bên ngoài hay sۖ h‫چ‬n ch‫ ڤ‬Ñ‫ھ‬c Ñoán nào. Do Ñó, sۖ chši Ñùa tۖ do
c‫ی‬a tâm trí liên quan t‫ۀ‬i sۖ nghiêm túc, t‫ێ‬c là vi‫ڬ‬c nghiêm c‫ڎ‬n dõi
theo sۖ ti‫ڤ‬n tri‫ڨ‬n n‫ھ‬i dung v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬. Nó không dung h‫ۈ‬p v‫ۀ‬i sۖ b‫ڊ‬t
c‫ڎ‬n ho‫ڜ‬c su‫ڸ‬ng sã, vì nó Ñòi h‫ڴ‬i ph‫ڈ‬i ghi nh‫ڒ‬n chính xác m‫ڲ‬i k‫ڤ‬t
qu‫ ڈ‬Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ږ‬m Ñ‫ڈ‬m b‫ڈ‬o m‫ڼ‬i k‫ڤ‬t lu‫ڒ‬n Ñ‫ڦ‬u có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c ti‫ڤ‬p t‫ۊ‬c
dùng Ñ‫ڤ‬n. Cái ÑŰ‫ۈ‬c g‫ڲ‬i là h‫ێ‬ng thú nhŰ m‫ھ‬t thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬thۖc sۖ và
tۖ nó ÑŰšng nhiên là m‫ھ‬t v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬nghiêm túc, song cái h‫ێ‬ng thú
thu‫ڌ‬n túy này thۖc ra trùng kh‫ۀ‬p v‫ۀ‬i tình c‫ڈ‬m yêu m‫ڤ‬n sۖ chši
Ñùa tۖ do c‫ی‬a ý nghé.

M‫ڜ‬c dù xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n v‫ۀ‬i nh‫۔‬ng v‫ ڠ‬ngoài trái ngŰ‫ۈ‬c – thŰ‫ۂ‬ng là

do nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n xã h‫ھ‬i ho‫ڜ‬c vì sۖ th‫ې‬a thãi thái quá khi‫ڤ‬n sinh
ra nh‫۔‬ng trò r‫ڼ‬i hši d‫چ‬i d‫ھ‬t ho‫ڜ‬c do s‫ێ‬c ép cšm áo quá m‫ێ‬c bu‫ھ‬c
ph‫ڈ‬i lao kh‫ – ں‬tu‫ں‬i thš ‫ڊ‬u thŰ‫ۂ‬ng nh‫ڒ‬n ra sۖ h‫ۈ‬p nh‫ڊ‬t lý tŰ‫ۄ‬ng
gi‫۔‬a chši Ñùa tۖ do c‫ی‬a tâm trí và suy xét chín ch‫ڔ‬n, sۖ phác h‫ڲ‬a
chân dung tr‫ ڠ‬em thành công luôn ph‫ڈ‬i l‫ھ‬t t‫ ڈ‬ÑŰ‫ۈ‬c v‫ ڠ‬chÃm chú
hút h‫ڸ‬n c‫ی‬a chúng ít ra là cĩng rõ ràng nhŰ sۖ vô lo c‫ی‬a chúng v‫ڦ‬
ngày mai. S‫ڶ‬ng trong hi‫ڬ‬n t‫چ‬i tŰšng h‫ۈ‬p v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c cô Ñ‫ڲ‬ng nh‫۔‬ng
ý nghéa sâu xa vào trong thۖc t‫چ‬i. Vi‫ڬ‬c làm phong phú cho cái
hi‫ڬ‬n t‫چ‬i vì l‫ۈ‬i ích c‫ی‬a chính sۖ hi‫ڬ‬n sinh nhŰ th‫ ڤ‬là cái Ñáng lŰu
truy‫ڦ‬n nh‫ڊ‬t c‫ی‬a tu‫ں‬i thš ‫ڊ‬u và là Ñi‫ڦ‬u Ñ‫ڈ‬m b‫ڈ‬o ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n nh‫ڊ‬t cho
sۖ trŰ‫ۄ‬ng thành trong tŰšng lai. Ð‫ێ‬a tr‫ ڠ‬bu‫ھ‬c ph‫ڈ‬i lo toan trŰ‫ۀ‬c
 tu‫ں‬i v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬n‫ڜ‬ng tính mŰu sinh có th‫ ڨ‬phát tri‫ڨ‬n m‫ھ‬t trí
khôn s‫ڔ‬c s‫ڈ‬o Ñáng kinh ng‫چ‬c theo m‫ھ‬t l‫ڶ‬i riêng, nhŰng cái l‫ۈ‬i
Ñi‫ڨ‬m chín ép này luôn ph‫ڈ‬i tr‫ ڈ‬giá b‫ږ‬ng sۖ vô c‫ڈ‬m và ch‫ڒ‬m hi‫ڨ‬u
v‫ ڦ‬sau.
Thái Ñ‫ھ‬ NgŰ‫ۂ‬i ta thŰ‫ۂ‬ng nói ngh‫ ڬ‬thu‫ڒ‬t sinh ra trong chši Ñùa. Dù cho
c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i
câu nói này v‫ ڦ‬m‫ڜ‬t l‫ڰ‬ch s‫ ے‬có Ñúng hay không, nó g‫ۈ‬i ra r‫ږ‬ng sۖ
ngh‫ ڬ‬sé
hòa h‫ۈ‬p c‫ی‬a m‫ھ‬t tâm trí vui Ñùa và sۖ nghiêm túc mô t‫ ڈ‬nên tr‫چ‬ng
thái lý tŰ‫ۄ‬ng Ñ‫ڌ‬y ch‫ڊ‬t ngh‫ ڬ‬sé. Khi ngŰ‫ۂ‬i ngh‫ ڬ‬sé quá mê Ñ‫ڔ‬m
trong phŰšng ti‫ڬ‬n và các v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u, anh ta có th‫ ڨ‬Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c m‫ھ‬t tài
ngh‫ ڬ‬tuy‫ڬ‬t v‫ۂ‬i, nhŰng nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh không ph‫ڈ‬i là m‫ھ‬t tinh th‫ڌ‬n ngh‫ڬ‬
thu‫ڒ‬t theo nghéa t‫ڶ‬i thŰ‫ۈ‬ng. Khi ý tŰ‫ۄ‬ng s‫ڶ‬ng Ñ‫ھ‬ng tr‫ ۄ‬nên b‫ڊ‬t
kham Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i phŰšng pháp, lúc Ñó m۞ c‫ڈ‬m ngh‫ ڬ‬thu‫ڒ‬t có th‫ ڨ‬xu‫ڊ‬t
hi‫ڬ‬n song cái ngh‫ ڬ‬thu‫ڒ‬t trình di‫ڪ‬n ‫ڊ‬y thì quá Ű khi‫ڤ‬m khuy‫ڤ‬t Ñ‫ڨ‬
có th‫ ڨ‬l‫ھ‬t t‫ ڈ‬Ñ‫ڌ‬y Ñ‫ ی‬xúc c‫ڈ‬m Ñó. Khi ý nghé v‫ ڦ‬c‫ێ‬u cánh tr‫ ۄ‬nên
th‫ڴ‬a Ñáng Ñ‫ڤ‬n Ñ‫ ھ‬nó Ñòi h‫ڴ‬i ph‫ڈ‬i chuy‫ڨ‬n hóa sang nh‫۔‬ng phŰšng
ti‫ڬ‬n Ñ‫ ڨ‬hóa thân vào nó, hay khi sۖ chú tâm vào các phŰšng ti‫ڬ‬n
ÑŰ‫ۈ‬c g‫ۈ‬i c‫ڈ‬m h‫ێ‬ng t‫ ې‬vi‫ڬ‬c nh‫ڒ‬n ra c‫ێ‬u cánh mà chúng ph‫ۊ‬ng sۖ,
chúng ta có thái Ñ‫ ھ‬Ñi‫ڨ‬n hình cho ngŰ‫ۂ‬i ngh‫ ڬ‬sé, m‫ھ‬t thái Ñ‫ ھ‬có
th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c bi‫ڨ‬u l‫ ھ‬trong m‫ڲ‬i ho‫چ‬t Ñ‫ھ‬ng, ngay c‫ ڈ‬trong nh‫۔‬ng ho‫چ‬t
Ñ‫ھ‬ng không thu‫ھ‬c v‫ ڦ‬các ngh‫ ڬ‬thu‫ڒ‬t thông thŰ‫ۂ‬ng.

Ta thŰ‫ۂ‬ng nghe d‫چ‬y d‫ ڼ‬là m‫ھ‬t ngh‫ ڬ‬thu‫ڒ‬t và ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y Ñích
thۖc là m‫ھ‬t ngh‫ ڬ‬sé. Lúc này, l‫ۂ‬i tuyên b‫ ڶ‬trên c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y tۖ
cho mình nhŰ là ngŰ‫ۂ‬i ngh‫ ڬ‬sé ÑŰ‫ۈ‬c Ño b‫ږ‬ng nÃng lۖc c‫ی‬a v‫ ڰ‬th‫ڌ‬y
‫ڊ‬y Ñ‫ ڨ‬nuôi dŰ‫ۆ‬ng thái Ñ‫ ھ‬ngh‫ ڬ‬sé c‫ی‬a nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c trò theo
mình, dù Ñó là nh‫۔‬ng thanh niên hay tr‫ ڠ‬nh‫ڴ‬. Có v‫ ڰ‬th‫ڌ‬y thành
công trong vi‫ڬ‬c khši d‫ڒ‬y sۖ nhi‫ڬ‬t tình, truy‫ڦ‬n Ñ‫چ‬t ÑŰ‫ۈ‬c nhi‫ڦ‬u ý
 tŰ‫ۄ‬ng, Ñem l‫چ‬i nÃng lۖc. Ð‫چ‬t v‫ڒ‬y là Ñúng; nhŰng phép th‫ ے‬cu‫ڶ‬i
cùng là li‫ڬ‬u kích thích Ñó Ñem vào nh‫۔‬ng m‫ۊ‬c tiêu m‫ ۄ‬r‫ھ‬ng hšn
có thành công trong vi‫ڬ‬c tۖ chuy‫ڨ‬n hóa thành s‫ێ‬c m‫چ‬nh, hay nói
khác Ñi, thành sۖ chú tâm Ñ‫ڤ‬n chi ti‫ڤ‬t qua Ñó Ñ‫ڈ‬m b‫ڈ‬o n‫ڔ‬m v‫۔‬ng
các phŰšng pháp thۖc hi‫ڬ‬n {nh‫۔‬ng m‫ۊ‬c tiêu ‫ڊ‬y}. N‫ڤ‬u không,
ngh‫ ڰ‬lۖc bó tay, ham thích l‫ۊ‬i tàn, cái lý tŰ‫ۄ‬ng tr‫ ۄ‬thành m‫ھ‬t vùng
ký ‫ێ‬c b‫ ڰ‬che l‫ڊ‬p. Nh‫۔‬ng v‫ ڰ‬th‫ڌ‬y khác thành công trong vi‫ڬ‬c rèn
c‫ڜ‬p kh‫ ڈ‬nÃng, k۞ nÃng, n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t k۞ x‫ڈ‬o c‫ی‬a các môn h‫ڲ‬c. M‫ھ‬t l‫ڌ‬n
n‫۔‬a ph‫ڈ‬i nói Ñ‫چ‬t Ñ‫ڤ‬n Ñó là Ñúng. NhŰng tr‫ ې‬phi – v‫ ڦ‬nguyên t‫ڔ‬c –
Ñi cùng v‫ۀ‬i vi‫ڬ‬c hu‫ڊ‬n luy‫ڬ‬n này là sۖ m‫ ۄ‬mang Ñ‫ڌ‬u óc, là nÃng
lۖc phân bi‫ڬ‬t các giá tr‫ ڰ‬cao nh‫ڊ‬t, là sۖ nh‫چ‬y bén v‫ۀ‬i các ý ki‫ڤ‬n thì
k‫ڤ‬t qu‫ ڈ‬thu v‫ ڦ‬ch‫ ڮ‬là nh‫۔‬ng hình th‫ێ‬c c‫ی‬a sۖ khéo léo s‫ښ‬n sàng
Ñem dùng vào b‫ڊ‬t c‫ ێ‬m‫ۊ‬c Ñích nào m‫ھ‬t cách vô c‫ڈ‬m. Nh‫۔‬ng
phŰšng th‫ێ‬c khéo léo ké x‫ڈ‬o Ñó có th‫ ڨ‬tۖ bi‫ڨ‬u hi‫ڬ‬n, tùy hoàn
c‫ڈ‬nh, nhŰ là sۖ khôn khéo thu vén tŰ l‫ۈ‬i, nhŰ là sۖ d‫ ڪ‬dàng sai
khi‫ڤ‬n làm vi‫ڬ‬c cho m‫ۊ‬c Ñích c‫ی‬a nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i khác, ho‫ڜ‬c nhŰ là
sۖ dò d‫ڐ‬m thi‫ڤ‬u sáng t‫چ‬o trong nh‫۔‬ng l‫ڶ‬i mòn. Nuôi dŰ‫ۆ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c
m‫ۊ‬c tiêu gây h‫ێ‬ng thú và nh‫۔‬ng phŰšng ti‫ڬ‬n {Ñ‫ ڨ‬thۖc hi‫ڬ‬n m‫ۊ‬c
tiêu ‫ڊ‬y} trong sۖ hòa Ñi‫ڬ‬u v‫ۀ‬i nhau cùng lúc là cái khó mà cĩng
là ph‫ڌ‬n thŰ‫ۄ‬ng cho ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y.

§3. Cái ‫ ۄ‬xa và Cái g‫ڌ‬n k‫ڦ‬

Tính thân Nh‫۔‬ng v‫ ڰ‬th‫ڌ‬y có nghe nói r‫ږ‬ng h‫ ڲ‬c‫ڌ‬n tránh nh‫۔‬ng n‫ھ‬i dung
thu‫ھ‬c ‫ی‬
xa l‫ چ‬v‫ۀ‬i kinh nghi‫ڬ‬m c‫ی‬a h‫ڲ‬c trò, thŰ‫ۂ‬ng t‫ ڴ‬ra ng‫چ‬c nhiên khi
s‫ښ‬n sۖ
xem th‫ڊ‬y lĩ h‫ڲ‬c trò b‫ې‬ng t‫ڮ‬nh khi nghe gi‫ڈ‬ng t‫ۀ‬i Ñi‫ڦ‬u gì ngoài t‫ڌ‬m
thŰ‫ۂ‬ng, hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t c‫ی‬a chúng, trong khi th‫ ۂ‬š trŰ‫ۀ‬c cái quen thu‫ھ‬c. NhŰ
 trong môn Ð‫ڰ‬a lý, Ñ‫ێ‬a tr‫ ۄ ڠ‬vùng Ñ‫ڸ‬ng b‫ږ‬ng có th‫ ڨ‬t‫ ڴ‬v‫ ڠ‬th‫ ۂ‬š ra
m‫ڜ‬t trŰ‫ۀ‬c nh‫۔‬ng nét h‫ڊ‬p d‫ڐ‬n mang tính trí tu‫ ڬ‬c‫ی‬a môi trŰ‫ۂ‬ng nši
nó ‫ۄ‬, và t‫ ڴ‬ra mê m‫ڎ‬n v‫ۀ‬i b‫ڊ‬t c‫ ێ‬cái gì liên quan t‫ۀ‬i núi non hay
bi‫ڨ‬n c‫ڈ‬. Nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y, trong khi v‫ڒ‬t l‫ھ‬n mà không tài nào
khi‫ڤ‬n lĩ h‫ڲ‬c trò n‫ڜ‬n ra ÑŰ‫ۈ‬c nh‫۔‬ng bài lu‫ڒ‬n mô t‫ ڈ‬c‫ڜ‬n k‫ ڢ‬v‫ڦ‬
nh‫۔‬ng th‫ ێ‬chúng Ñã quá quen thu‫ھ‬c, Ñôi lúc th‫ڊ‬y chúng h‫ڤ‬t s‫ێ‬c
hÃng hái vi‫ڤ‬t v‫ ڦ‬nh‫۔‬ng Ñ‫ ڦ‬tài l‫ۀ‬n lao hay giàu tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng. M‫ھ‬t
ngŰ‫ۂ‬i ph‫ ۊ‬n‫ ۔‬có h‫ڲ‬c, nhŰ khai trong lý l‫ڰ‬ch là có kinh nghi‫ڬ‬m
làm công nhân trong nhà máy, c‫ ڶ‬g‫ڔ‬ng k‫ ڨ‬l‫چ‬i truy‫ڬ‬n Nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i
ph‫ ۊ‬n‫ ۔‬nh‫ ڴ‬cho m‫ڊ‬y Ñ‫ڸ‬ng nghi‫ڬ‬p n‫ ۔‬trong gi‫ ۂ‬làm ‫ ۄ‬nhà máy.
H‫ ڲ‬không m‫ڊ‬y quan tâm t‫ۀ‬i Ñi‫ڦ‬u Ñó, b‫ڈ‬o r‫ږ‬ng “Nh‫۔‬ng cô kia
ch‫ژ‬ng có kinh nghi‫ڬ‬m gì hay ho hšn b‫ڲ‬n mình”, và Ñòi k‫ ڨ‬nh‫۔‬ng
chuy‫ڬ‬n v‫ ڦ‬các nhà tri‫ڬ‬u phú và nh‫۔‬ng chính khách n‫ں‬i ti‫ڤ‬ng. M‫ھ‬t
ngŰ‫ۂ‬i có quan tâm t‫ۀ‬i th‫ ڤ‬gi‫ۀ‬i tinh th‫ڌ‬n c‫ی‬a nh‫۔‬ng cô gái làm
theo ca Ñó có h‫ڴ‬i m‫ھ‬t cô nàng ngŰ‫ۂ‬i Scotch ‫ ۄ‬m‫ھ‬t xŰ‫ۄ‬ng s‫ۈ‬i
bông là Ñi‫ڦ‬u gì cô ta h‫ږ‬ng nghé t‫ۀ‬i trong ngày. Cô gái Ñáp r‫ږ‬ng
khi nào Ñ‫ڌ‬u óc không còn ph‫ڈ‬i b‫ڒ‬n r‫ھ‬n làm vi‫ڬ‬c v‫ۀ‬i máy móc
n‫۔‬a, cô ta cŰ‫ۀ‬i m‫ھ‬t v‫ ڰ‬công tŰ‫ۀ‬c, và gia s‫ڈ‬n c‫ی‬a h‫ ڲ‬là cái choán
h‫ڤ‬t Ñ‫ڌ‬u óc cô nàng su‫ڶ‬t th‫ۂ‬i gian còn l‫چ‬i trong ngày.
vì ch‫ ڮ‬có ÐŰšng nhiên, nh‫۔‬ng sۖ vi‫ڬ‬c này không ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c k‫ ڨ‬l‫چ‬i Ñ‫ڨ‬
cái m‫ۀ‬i là
khuy‫ڤ‬n khích nh‫۔‬ng phŰšng pháp d‫چ‬y d‫ ڼ‬theo l‫ڶ‬i khši d‫ڒ‬y cái
Ñòi h‫ڴ‬i sۖ
chú tâm c‫ڈ‬m tính, cái khác thŰ‫ۂ‬ng hay cái không th‫ ڨ‬hi‫ڨ‬u n‫ں‬i. Tuy nhiên
nh‫۔‬ng chuy‫ڬ‬n ‫ڊ‬y ÑŰ‫ۈ‬c k‫ ڨ‬l‫چ‬i nh‫ږ‬m ch‫ێ‬ng t‫ ڴ‬quan Ñi‫ڨ‬m r‫ږ‬ng cái
quen thu‫ھ‬c và g‫ڌ‬n gĩi tۖ b‫ڈ‬n thân chúng không gây háo h‫ێ‬c cho
hay Ñáp tr‫ ڈ‬l‫چ‬i b‫ږ‬ng ý nghé, mà ch‫ ڮ‬khi chúng ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڮ‬nh Ñ‫ڶ‬n l‫چ‬i
Ñ‫ ڨ‬ti‫ڤ‬p Ñón cái l‫ چ‬l‫ڐ‬m và xa xôi. Ðây là m‫ھ‬t tâm lý r‫ڊ‬t thông
 thŰ‫ۂ‬ng khi chúng ta ch‫ژ‬ng h‫ ڦ‬quan tâm t‫ۀ‬i cái cĩ mà cĩng không
Ñ‫ ڨ‬ý r‫ږ‬ng nh‫۔‬ng th‫ ێ‬cĩ rích ‫ڊ‬y Ñã tr‫ ۄ‬nên quá Ű thân thu‫ھ‬c, v‫ڦ‬
Ñi‫ڦ‬u này, ta có lý do h‫ژ‬n hoi: vi‫ڬ‬c chú tâm hoàn toàn vào cái cĩ,
khi mà nh‫۔‬ng hoàn c‫ڈ‬nh m‫ۀ‬i luôn n‫ڈ‬y sinh Ñòi h‫ڴ‬i ta ph‫ڈ‬i Ñi‫ڦ‬u
ch‫ڮ‬nh l‫چ‬i b‫ڈ‬n thân Ñ‫ ڨ‬thích nghi, có khi hóa ra u‫ں‬ng công và nguy
hi‫ڨ‬m. Ý nghé ph‫ڈ‬i ÑŰ‫ۈ‬c dành cho cái m‫ۀ‬i, cái chông chênh, cái
Ñang có v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬. Do Ñ‫ڊ‬y h‫ڲ‬c trò c‫ڈ‬m th‫ڊ‬y b‫ ڰ‬cÃng th‫ژ‬ng Ñ‫ڌ‬u óc,
c‫ڈ‬m th‫ڊ‬y b‫ ڰ‬l‫چ‬c l‫ڶ‬i khi ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y hŰ‫ۀ‬ng suy nghé c‫ی‬a chúng vào
nh‫۔‬ng cái mà chúng v‫ڶ‬n Ñã quá quen thu‫ھ‬c. Cái cĩ, cái c‫ڒ‬n k‫ڦ‬,
cái quen thu‫ھ‬c không ph‫ڈ‬i là cái mà ta lŰu tâm hŰ‫ۀ‬ng Ñ‫ڤ‬n, mà là
cái ta lŰu tâm mang theo; nó không Ñem l‫چ‬i v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u cho v‫ڊ‬n Ñ‫ڦ‬
mà Ñem l‫چ‬i cho gi‫ڈ‬i pháp c‫ی‬a nó.

Câu v‫ې‬a r‫ڸ‬i ÑŰa ta Ñ‫ڤ‬n sۖ cân b‫ږ‬ng gi‫۔‬a cái m‫ۀ‬i và cái cĩ, cái
‫ ۄ‬Ñ‫ږ‬ng xa và cái g‫ڌ‬n k‫ڦ‬, có liên quan t‫ۀ‬i sۖ ph‫ڈ‬n t‫ڮ‬nh. Cái xa hšn
cung c‫ڊ‬p kích thích và Ñ‫ھ‬ng cš; cái g‫ڌ‬n hšn trong t‫ڌ‬m tay thì
mang l‫چ‬i Ñi‫ڨ‬m ti‫ڤ‬p c‫ڒ‬n và nh‫۔‬ng tài nguyên s‫ښ‬n có. Nguyên t‫ڔ‬c
này có th‫ ڨ‬phát bi‫ڨ‬u nhŰ sau: kh‫ ڈ‬nÃng suy nghé t‫ڶ‬t nh‫ڊ‬t n‫ڈ‬y sinh
khi cái d‫ ڪ‬và cái khó ÑŰ‫ۈ‬c gi‫ ۔‬t‫ ڮ‬l‫ ڬ‬thích Ñáng v‫ۀ‬i nhau, cái d‫ڪ‬
tŰšng ÑŰšng cái quen thu‫ھ‬c, cĩng nhŰ cái xa l‫ چ‬Ñ‫ڶ‬i v‫ۀ‬i cái khó.
D‫ ڪ‬quá m‫ێ‬c s‫ ڢ‬tri‫ڬ‬t tiêu cš s‫ ۄ‬Ñ‫ ڨ‬tra v‫ڊ‬n; còn quá khó ch‫ ڮ‬làm cho
tra xét tr‫ ۄ‬nên vô v‫ڲ‬ng.
Ñ‫ڤ‬n lŰ‫ۈ‬t Sۖ c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t c‫ی‬a vi‫ڬ‬c tŰšng tác gi‫۔‬a cái g‫ڌ‬n k‫ ڦ‬v‫ۀ‬i cái Ñ‫ږ‬ng xa
nó, sۖ chú
Ñi li‫ڦ‬n ngay cùng v‫ۀ‬i b‫ڈ‬n ch‫ڊ‬t c‫ی‬a vi‫ڬ‬c suy tŰ. ‫ ۃ‬Ñâu có ý nghé,
tâm ch‫ ڮ‬có
th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c cái có m‫ڜ‬t g‫ۈ‬i ra và ch‫ ڮ‬ra cái v‫ڔ‬ng m‫ڜ‬t. Theo Ñó tr‫ ې‬phi cái quen
Ñem l‫چ‬i thu‫ھ‬c xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n trong nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n xét v‫ ڦ‬m‫ھ‬t s‫ ڶ‬m‫ڜ‬t là khác
thông qua
thŰ‫ۂ‬ng, nó không gây tác d‫ۊ‬ng suy nghé, nó không yêu sách cái
cái cĩ
 thi‫ڤ‬u v‫ڔ‬ng Ñ‫ ڨ‬có ÑŰ‫ۈ‬c hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t. Và n‫ڤ‬u ch‫ ی‬Ñ‫ ڦ‬hi‫ڬ‬n h‫۔‬u là hoàn
toàn xa l‫چ‬, không có cÃn c‫ ێ‬nào trên Ñó nó có th‫ ڨ‬g‫ۈ‬i ra Ñi‫ڦ‬u gì
giúp ích cho vi‫ڬ‬c nh‫ڒ‬n th‫ێ‬c ra nó. Khi m‫ھ‬t ngŰ‫ۂ‬i m‫ۀ‬i l‫ڌ‬n Ñ‫ڌ‬u g‫ڜ‬p
ph‫ڈ‬i các phân s‫ڶ‬, ví d‫ ۊ‬th‫ڤ‬, chúng là m‫ھ‬t m‫ ۀ‬r‫ڶ‬i r‫ڔ‬m vì chúng
không cho th‫ڊ‬y m‫ڶ‬i liên h‫ ڬ‬nào gi‫ڶ‬ng nhŰ nh‫۔‬ng gì ngŰ‫ۂ‬i Ñó
n‫ڔ‬m ÑŰ‫ۈ‬c v‫ ڦ‬các s‫ ڶ‬nguyên. Khi các phân s‫ ڶ‬Ñã tr‫ ۄ‬nên hoàn toàn
quen thu‫ھ‬c, ý ni‫ڬ‬m c‫ی‬a anh ta v‫ ڦ‬chúng gi‫ڶ‬ng nhŰ tín hi‫ڬ‬u Ñ‫ ڨ‬làm
Ñi‫ڦ‬u gì Ñó; chúng là nh‫۔‬ng “d‫ڊ‬u hi‫ڬ‬u thay th‫”ڤ‬, mà anh ta có th‫ڨ‬
Ñáp l‫چ‬i không c‫ڌ‬n suy nghé. Tuy nhiên, n‫ڤ‬u tình th‫ ڤ‬nguyên v‫ڞ‬n
cho th‫ڊ‬y Ñi‫ڦ‬u gì m‫ۀ‬i l‫ چ‬và do Ñó tr‫ ۄ‬nên không ch‫ڔ‬c ch‫ڔ‬n, sۖ Ñáp
tr‫ ڈ‬tr‫ڲ‬n v‫ڞ‬n s‫ ڢ‬không máy móc, b‫ۄ‬i l‫ ڢ‬sۖ v‫ڒ‬n hành máy móc này
ÑŰ‫ۈ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng Ñ‫ ڨ‬gi‫ڈ‬i quy‫ڤ‬t m‫ھ‬t bài toán. Không có Ñi‫ڨ‬m k‫ڤ‬t thúc
cho quá trình xoáy ‫ڶ‬c ki‫ڨ‬u này: n‫ھ‬i dung xa l‫ چ‬chuy‫ڨ‬n hóa qua
suy nghé thành m‫ھ‬t s‫ ۄ‬tri quen thu‫ھ‬c và tr‫ ۄ‬thành m‫ھ‬t ngu‫ڸ‬n tài
nguyên dùng Ñ‫ ڨ‬xét Ñoán và h‫ڊ‬p th‫ ۊ‬nh‫۔‬ng n‫ھ‬i dung m‫ۀ‬i l‫ چ‬khác.
Cái Ñã có Sۖ c‫ڌ‬n thi‫ڤ‬t ph‫ڈ‬i có c‫ ڈ‬trí tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng và óc quan sát bên
trŰ‫ۀ‬c và
trong m‫ڲ‬i sۖ lénh h‫ھ‬i c‫ی‬a tâm trí minh h‫ڲ‬a cho m‫ھ‬t khía c‫چ‬nh
cái ÑŰ‫ۈ‬c
g‫ۈ‬i ra sau khác c‫ی‬a cùng nguyên t‫ڔ‬c Ñó. Nh‫۔‬ng v‫ ڰ‬th‫ڌ‬y Ñã t‫ې‬ng n‫ڤ‬m tr‫ڈ‬i các
bài h‫ڲ‬c-thۖc t‫ ڤ‬theo ki‫ڨ‬u truy‫ڦ‬n th‫ڶ‬ng thŰ‫ۂ‬ng phát hi‫ڬ‬n ra r‫ږ‬ng
h‫ڲ‬c trò b‫ ڰ‬nh‫۔‬ng bài h‫ڲ‬c ‫ڊ‬y lôi cu‫ڶ‬n theo khi chúng còn m‫ۀ‬i m‫ڠ‬,
nhŰng khi tr‫ ۄ‬thành Ñi‫ڦ‬u hi‫ڨ‬n nhiên thì chúng cĩng t‫ ڠ‬nh‫چ‬t ch‫ژ‬ng
khác gì l‫ڶ‬i h‫ڲ‬c máy móc toàn nh‫۔‬ng bi‫ڨ‬u tŰ‫ۈ‬ng thu‫ڌ‬n túy muôn
thu‫ ۄ‬b‫ ڰ‬coi là chán ng‫ڔ‬t tr‫ڌ‬n Ñ‫ۂ‬i. Trí tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng không th‫ ڨ‬chši
Ñùa v‫ۀ‬i các Ñ‫ڶ‬i tŰ‫ۈ‬ng Ñ‫ ڸ‬v‫ڒ‬t Ñ‫ ڨ‬làm chúng phong phú hšn. Cái
c‫ڈ‬m giác nh‫۔‬ng l‫ۂ‬i gi‫ڈ‬ng “toàn sۖ ki‫ڬ‬n là sۖ ki‫ڬ‬n” s‫ڈ‬n sinh ra
m‫ھ‬t Gradgrind (k‫ ڠ‬không ng‫ې‬ng tìm ki‫ڤ‬m sۖ ki‫ڬ‬n nhŰng vô h‫ڸ‬n
 vô c‫ڈ‬m) ÑŰ‫ۈ‬c minh ch‫ێ‬ng không ph‫ڈ‬i vì nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n v‫ڶ‬n b‫ڈ‬n
thân chúng có gi‫ۀ‬i h‫چ‬n mà b‫ۄ‬i vì nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n ‫ڊ‬y ÑŰ‫ۈ‬c phân
phát ra nhŰ th‫ ڨ‬chúng là nh‫۔‬ng th‫ ێ‬Ñ‫ ڸ‬c‫ێ‬ng nh‫ڔ‬c Ñã ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ ڤ‬s‫ښ‬n
t‫ ې‬trŰ‫ۀ‬c không ch‫ې‬a l‫چ‬i kho‫ڈ‬ng tr‫ڶ‬ng nào cho trí tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng.
Hãy Ñ‫ ڨ‬cho nh‫۔‬ng sۖ ki‫ڬ‬n ÑŰ‫ۈ‬c xu‫ڊ‬t hi‫ڬ‬n sao cho kích thích ÑŰ‫ۈ‬c
trí tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng và vÃn hóa k‫ڤ‬t t‫ ۊ‬m‫ھ‬t cách Ñ‫ ی‬tۖ nhiên. Ði‫ڦ‬u
ngŰ‫ۈ‬c l‫چ‬i cĩng Ñúng nhŰ th‫ڤ‬. Cái tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng ra không nh‫ڊ‬t thi‫ڤ‬t
là cái ch‫ ڮ‬có ‫ ۄ‬trong Ñ‫ڌ‬u; t‫ێ‬c là cái không có thۖc. Ch‫ێ‬c nÃng
Ñích thۖc c‫ی‬a trí tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng là nÃng lۖc nhìn th‫ڊ‬y cái thۖc t‫ ڤ‬mà
không th‫ ڨ‬trŰng ra trong nh‫۔‬ng Ñi‫ڦ‬u ki‫ڬ‬n c‫ڈ‬m nh‫ڒ‬n trۖc quan.
M‫ۊ‬c Ñích c‫ی‬a trí tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng là nhìn th‫ڊ‬u nh‫۔‬ng cái Ñ‫ږ‬ng xa, cái
v‫ڔ‬ng bóng, cái b‫ ڰ‬khu‫ڊ‬t l‫ڊ‬p. L‫ڰ‬ch s‫ے‬, vÃn h‫ڲ‬c và Ñ‫ڰ‬a lý, nh‫۔‬ng
nguyên t‫ڔ‬c khoa h‫ڲ‬c, không nh‫۔‬ng th‫ڤ‬, th‫ڒ‬m chí c‫ ڈ‬hình h‫ڲ‬c và
Ñ‫چ‬i s‫ڶ‬, Ñ‫ڦ‬u có vô vàn n‫ھ‬i dung c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng Ñ‫ڤ‬n trí tŰ‫ۄ‬ng
tŰ‫ۈ‬ng m‫ۀ‬i có th‫ ڨ‬nh‫ڒ‬n ra, n‫ڤ‬u chúng có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڒ‬n ra. Trí
tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng b‫ ں‬sung và làm sâu s‫ڔ‬c óc quan sát; ch‫ ڮ‬khi nào nó
hóa thành cái kۘ l‫ چ‬khi Ñó nó m‫ۀ‬i Ñóng vai trò thay th‫ ڤ‬cho sۖ
quan sát và m‫ڊ‬t Ñi s‫ێ‬c m‫چ‬nh logic.
Kinh Ví d‫ ۊ‬minh h‫ڲ‬a cu‫ڶ‬i cùng cho sۖ quân bình c‫ڌ‬n ph‫ڈ‬i có gi‫۔‬a
nghi‫ڬ‬m có
cái g‫ڌ‬n k‫ ڦ‬v‫ۀ‬i cái Ñ‫ږ‬ng xa ÑŰ‫ۈ‬c nh‫ڒ‬n ra trong m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬có
ÑŰ‫ۈ‬c do
lŰu truy‫ڦ‬n ÑŰ‫ۈ‬c gi‫۔‬a m‫ھ‬t bên là ph‫ڌ‬n kinh nghi‫ڬ‬m h‫چ‬n h‫ڞ‬p c‫ی‬a m‫ھ‬t cá nhân
t‫ ې‬ngŰ‫ۂ‬i thu ÑŰ‫ۈ‬c trong m‫ڶ‬i quan h‫ ڬ‬c‫ی‬a riêng cá nhân Ñó v‫ۀ‬i ngŰ‫ۂ‬i và
khác
v‫ڒ‬t, và m‫ھ‬t bên là ph‫ڌ‬n kinh nghi‫ڬ‬m r‫ھ‬ng l‫ۀ‬n c‫ی‬a loài ngŰ‫ۂ‬i mà
anh ta có th‫ ڨ‬thâu nh‫ڒ‬n ÑŰ‫ۈ‬c qua giao lŰu. Sۖ truy‫ڦ‬n d‫چ‬y luôn
song hành v‫ۀ‬i nguy cš nh‫ڊ‬n chìm kinh nghi‫ڬ‬m tuy nh‫ ڴ‬bé nhŰng
mang tính s‫ڶ‬ng còn c‫ی‬a ngŰ‫ۂ‬i h‫ڲ‬c trò xu‫ڶ‬ng dŰ‫ۀ‬i cš man nh‫۔‬ng
v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u ÑŰ‫ۈ‬c truy‫ڦ‬n t‫ڈ‬i. Ði‫ڨ‬m ngŰ‫ۆ‬ng t‫چ‬i Ñó ngŰ‫ۂ‬i hŰ‫ۀ‬ng d‫ڐ‬n lui
ra nhŰ‫ۂ‬ng ch‫ ڼ‬cho ngŰ‫ۂ‬i th‫ڌ‬y b‫ڔ‬t Ñ‫ڌ‬u ‫ ۄ‬nši nào n‫ھ‬i dung truy‫ڦ‬n
Ñ‫چ‬t khši d‫ڒ‬y sۖ s‫ڶ‬ng viên mãn hšn và giàu ý nghéa hšn, cái sۖ
s‫ڶ‬ng v‫ڶ‬n ÑŰ‫ۈ‬c ti‫ڤ‬p nh‫ڒ‬n qua khe c‫ے‬a nh‫ ڴ‬h‫ڞ‬p c‫ی‬a trۖc quan và
v‫ڒ‬n Ñ‫ھ‬ng. Giao lŰu theo Ñúng nghéa có liên quan t‫ۀ‬i lây truy‫ڦ‬n;
cái tên g‫ڲ‬i không nên hoài công n‫ڔ‬m b‫ڔ‬t b‫ږ‬ng cách Ñ‫ڜ‬t tên sۖ
giao lŰu cho Ñi‫ڦ‬u gì không t‫چ‬o nên m‫ھ‬t c‫ھ‬ng Ñ‫ڸ‬ng hŰ‫ۄ‬ng ‫ێ‬ng ý
nghé và m‫ۊ‬c Ñích gi‫۔‬a Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬và loài ngŰ‫ۂ‬i mà nó là k‫ ڠ‬k‫ ڤ‬th‫ې‬a.
L‫ڶ‬i suy nghé này, trong hình th‫ێ‬c Ñ‫ڶ‬i l‫ڒ‬p v‫ۀ‬i l‫ڶ‬i suy tŰ tra v‫ڊ‬n ch‫ڜ‬t ch‫ڢ‬, ÑŰ‫ۈ‬c lŰu tâm Ñ‫ڜ‬c bi‫ڬ‬t trong
chŰšng sau.
Ng‫ ۊ‬ý thŰ‫ۂ‬ng ÑŰ‫ۈ‬c s‫ ے‬d‫ۊ‬ng khi m‫ھ‬t nguyên t‫ڔ‬c ho‫ڜ‬c chân lý t‫ں‬ng quát Ñem l‫چ‬i ni‫ڦ‬m tin vào m‫ھ‬t sۖ th‫ڒ‬t
khác; nh‫۔‬ng c‫ۊ‬m t‫ ې‬khác thŰ‫ۂ‬ng hay dùng Ñ‫ ڨ‬bi‫ڨ‬u Ñ‫چ‬t nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p trong Ñó có m‫ھ‬t sۖ vi‫ڬ‬c ho‫ڜ‬c
sۖ ki‫ڬ‬n khi‫ڤ‬n chúng ta tin tŰ‫ۄ‬ng Ñi‫ڦ‬u gì Ñó.
Mill, H‫ ڬ‬th‫ڶ‬ng Logic, L‫ۂ‬i gi‫ۀ‬i thi‫ڬ‬u §5.
Locke, V‫ ڦ‬Sۖ d‫ڐ‬n l‫ڶ‬i c‫ی‬a Hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t, Ño‫چ‬n Ñ‫ڌ‬u tiên.
‫ ۃ‬Ño‫چ‬n khác ông nói: “Nh‫۔‬ng thành ki‫ڤ‬n và thiên hŰ‫ۀ‬ng c‫ی‬a con ngŰ‫ۂ‬i thŰ‫ۂ‬ng áp lên chính b‫ڈ‬n thân
h‫ …ڲ‬Thiên hŰ‫ۀ‬ng g‫ۈ‬i Ñ‫ڤ‬n và ng‫ ڈ‬v‫ ڦ‬di‫ڪ‬n ngôn nh‫۔‬ng thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬Űa chu‫ھ‬ng, t‫ ې‬Ñó ÑŰa ra nh‫۔‬ng ý
tŰ‫ۄ‬ng h‫ۈ‬p gu; mà phŰšng cách này, cách Ñã ÑŰ‫ۈ‬c coi là rõ ràng và có b‫ږ‬ng ch‫ێ‬ng và do v‫ڒ‬y ÑŰ‫ۈ‬c tân
trang l‫چ‬i, mà khi ‫ ۄ‬trong tình tr‫چ‬ng ban sš c‫ی‬a mình, b‫ږ‬ng cách s‫ ے‬d‫ۊ‬ng không gì khác ngoài nh‫۔‬ng ý
tŰ‫ۄ‬ng chính xác Ñã c‫ ڈ‬quy‫ڤ‬t, r‫ڶ‬t cu‫ھ‬c không h‫ ڦ‬ÑŰ‫ۈ‬c Ñón nh‫ڒ‬n chút nào.”
V‫ ڦ‬Sۖ d‫ڐ‬n l‫ڶ‬i c‫ی‬a Hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t, §3.
Ti‫ڨ‬u lu‫ڒ‬n bàn v‫ ڦ‬Sۖ hi‫ڨ‬u bi‫ڤ‬t c‫ی‬a Con ngŰ‫ۂ‬i, Quy‫ڨ‬n IV, ChŰšng XX, “V‫ ڦ‬Sۖ ch‫ڊ‬p thu‫ڒ‬n sai hay Sai
l‫ڌ‬m.”
Nguyên vÃn: “The guest bidden to the weddingfeast excused himself beause he had to prove his oxen.”
– ND
Hobhouse, Trí óc trong Sۖ ti‫ڤ‬n hóa, tr.195.
Nhân v‫ڒ‬t trong ti‫ڨ‬u thuy‫ڤ‬t c‫ی‬a Charles Dicken, có tính cách l‫چ‬nh lùng vô c‫ڈ‬m – ND.
M‫ھ‬t Ñ‫ێ‬a tr‫ ڠ‬lên b‫ڶ‬n hay nÃm tu‫ں‬i liên t‫ۊ‬c nghe m‫ ڞ‬c‫ڊ‬t ti‫ڤ‬ng g‫ڲ‬i v‫ ڦ‬nhà nhŰng nó c‫ ێ‬t‫ڈ‬ng l‫ ۂ‬nhŰ không
nghe th‫ڊ‬y, khi ngŰ‫ۂ‬i ta h‫ڴ‬i có ph‫ڈ‬i nó không nghe ti‫ڤ‬ng m‫ ڞ‬g‫ڲ‬i thì nó tr‫ ڈ‬l‫ۂ‬i khá vô tŰ, “‫ڸ‬, cháu nghe
r‫ڸ‬i, nhŰng mà m‫ ڞ‬cháu v‫ڐ‬n chŰa Ñ‫ڤ‬n m‫ێ‬c g‫ڲ‬i cháu toáng c‫ ڈ‬lên”.
Nh‫۔‬ng ngŰ‫ۂ‬i có Ñ‫ڌ‬u óc v‫ ڦ‬con s‫ڶ‬-hình d‫چ‬ng – nghéa là, chi‫ڤ‬u hi‫ڬ‬n nh‫۔‬ng chu‫ڼ‬i s‫ ڶ‬vào không trung và
nhìn th‫ڊ‬y ÑŰ‫ۈ‬c chúng s‫ڔ‬p Ñ‫ڜ‬t trong nh‫۔‬ng hình d‫چ‬ng nh‫ڊ‬t Ñ‫ڰ‬nh – khi ÑŰ‫ۈ‬c h‫ڴ‬i t‫چ‬i sao h‫ ڲ‬không nói gì
t‫ۀ‬i sۖ ki‫ڬ‬n trŰ‫ۀ‬c Ñó, thŰ‫ۂ‬ng tr‫ ڈ‬l‫ۂ‬i r‫ږ‬ng Ñi‫ڦ‬u Ñó chŰa h‫ ڦ‬x‫ڈ‬y Ñ‫ڤ‬n v‫ۀ‬i h‫ ;ڲ‬h‫ ڲ‬cho r‫ږ‬ng m‫ڲ‬i ngŰ‫ۂ‬i Ñ‫ڦ‬u có
kh‫ ڈ‬nÃng ‫ڊ‬y gi‫ڶ‬ng nhŰ h‫ڲ‬.
ÐŰšng nhiên, b‫ڊ‬t kۘ m‫ھ‬t môn h‫ڲ‬c nào Ñ‫ڦ‬u có c‫ ڈ‬ba phŰšng di‫ڬ‬n: ví d‫ ۊ‬nhŰ trong môn s‫ ڶ‬h‫ڲ‬c, vi‫ڬ‬c
Ñ‫ڤ‬m, vi‫ڤ‬t và Ñ‫ڲ‬c các con s‫ڶ‬, c‫ھ‬ng nhanh, v.v. là nh‫۔‬ng trŰ‫ۂ‬ng h‫ۈ‬p v‫ ڦ‬k۞ nÃng thۖc hi‫ڬ‬n; các b‫ڈ‬ng
tr‫ڲ‬ng lŰ‫ۈ‬ng và kích thŰ‫ۀ‬c là v‫ ڦ‬v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬thông tin, v.v..
Có nghéa là b‫ڊ‬t c‫ ێ‬Ñi‫ڦ‬u gì liên quan t‫ۀ‬i th‫ ڨ‬ch‫ڊ‬t và các ch‫ێ‬c ph‫ڒ‬n tۖ nhiên c‫ی‬a m‫ھ‬t cá nhân.
Nh‫۔‬ng ví d‫ ۊ‬này ÑŰ‫ۈ‬c l‫ڊ‬y t‫ ې‬các bài vi‫ڤ‬t c‫ی‬a h‫ڲ‬c sinh t‫چ‬i l‫ۀ‬p h‫ڲ‬c, ÑŰ‫ۈ‬c gi‫ ۔‬Ñúng nguyên vÃn.
Xem Vailati, T‫ڒ‬p san Tri‫ڤ‬t h‫ڲ‬c, Tâm lý và Các phŰšng pháp Khoa h‫ڲ‬c, t‫ڒ‬p V, s‫ ڶ‬12.
Ð‫ڶ‬i v‫ۀ‬i các ng‫ ۔‬Ño‫چ‬n ÑŰ‫ۈ‬c dùng trong nh‫۔‬ng lu‫ڒ‬n thuy‫ڤ‬t logic, cái g‫ڲ‬i là “nh‫۔‬ng phŰšng pháp Ñ‫ڸ‬ng
nh‫ڊ‬t” (sۖ so sánh) và “khác bi‫ڬ‬t” (sۖ tŰšng ph‫ڈ‬n) ph‫ڈ‬i Ñi cùng v‫ۀ‬i nhau ho‫ڜ‬c t‫چ‬o thành m‫ھ‬t “phŰšng
pháp k‫ڤ‬t h‫ۈ‬p” Ñ‫ ڨ‬có th‫ ڨ‬ÑŰ‫ۈ‬c áp d‫ۊ‬ng h‫ۈ‬p logic.
Các quá trình này ÑŰ‫ۈ‬c bàn sâu hšn trong ChŰšng IX.
So sánh v‫ۀ‬i n‫ھ‬i dung nói v‫ ڦ‬phân tích.
Thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬ý tŰ‫ۄ‬ng cĩng ÑŰ‫ۈ‬c dùng ph‫ ں‬bi‫ڤ‬n Ñ‫ ڨ‬ch‫( ڮ‬a) m‫ھ‬t sۖ tŰ‫ۄ‬ng tŰ‫ۈ‬ng Ñšn thu‫ڌ‬n, hay (b) m‫ھ‬t
ni‫ڦ‬m tin ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ڊ‬p nh‫ڒ‬n, và cĩng dùng Ñ‫ ڨ‬nói t‫ۀ‬i (c) b‫ڈ‬n thân sۖ xét Ñoán. NhŰng theo logic nó bi‫ڨ‬u
Ñ‫چ‬t m‫ھ‬t nhân t‫ ڶ‬nào Ñó trong sۖ xét Ñoán, nhŰ Ñã trình bày trong Ño‫چ‬n này.
Xem tác ph‫ڎ‬m c‫ی‬a Ward, Nh‫۔‬ng nhân t‫ ڶ‬Tâm linh c‫ی‬a N‫ڦ‬n vÃn minh, tr.153.
Do Ñó n‫ڈ‬y sinh t‫ڊ‬t c‫ ڈ‬các phŰšng pháp phân tích sai l‫ڌ‬m trong môn Ð‫ڰ‬a lý, Ð‫ڲ‬c hi‫ڨ‬u, Vi‫ڤ‬t, V‫ڢ‬, Thۖc
v‫ڒ‬t h‫ڲ‬c, S‫ ڶ‬h‫ڲ‬c Ñã ÑŰ‫ۈ‬c chúng tôi xét t‫ۀ‬i trong m‫ھ‬t v‫ڊ‬n Ñ‫ ڦ‬khác (xem tr.103).
Nh‫۔‬ng nguyên t‫ڔ‬c Tâm lý, c‫ی‬a James, t‫ڒ‬p I, tr.221. Bi‫ڤ‬t và bi‫ڤ‬t r‫ږ‬ng có l‫ ڢ‬là nh‫۔‬ng t‫ ې‬ng‫ ۔‬tŰšng ÑŰšng
chính xác hšn; so sánh câu “Tôi bi‫ڤ‬t anh ta” và câu “Tôi bi‫ڤ‬t r‫ږ‬ng anh ta Ñã v‫ ڦ‬nhà”. Câu trŰ‫ۀ‬c ch‫ ڮ‬Ñšn
gi‫ڈ‬n bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬m‫ھ‬t sۖ vi‫ڬ‬c; câu sau Ñòi h‫ڴ‬i và ph‫ڈ‬i ÑŰa ra ÑŰ‫ۈ‬c ch‫ێ‬ng c‫ێ‬.
Nh‫۔‬ng nguyên t‫ڔ‬c Tâm lý, t‫ڒ‬p I, tr.488.
X‫ڈ‬y ra sau cái này, v‫ڒ‬y là sinh ra t‫ ې‬cái này – ND.
Cho cùng nh‫۔‬ng m‫ۊ‬c Ñích c‫ی‬a th‫ڈ‬o lu‫ڒ‬n này, hai Ño‫چ‬n k‫ ڤ‬ti‫ڤ‬p l‫ڜ‬p l‫چ‬i Ñi‫ڦ‬u mà chúng ta Ñã lŰu ý Ñ‫ڤ‬n
trong m‫ھ‬t ng‫ ۔‬c‫ڈ‬nh khác. Xem thêm tr.212 và tr.221.
Nh‫۔‬ng nguyên t‫ڔ‬c Tâm lý, t‫ڒ‬p II, tr.342
Bain, Các giác quan và trí tu‫ڬ‬, ‫ڊ‬n b‫ڈ‬n l‫ڌ‬n 3 t‫چ‬i M۞, 1879, tr.492 (ch‫ ۔‬in nghiêng không ph‫ڈ‬i tên g‫ڶ‬c).
So sánh v‫ۀ‬i Ño‫چ‬n trích c‫ی‬a Bain ‫ ۄ‬tr.256.
Ch‫ ۔‬vi‫ڤ‬t là còn mãi – ND.
Thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬Cái khái quát v‫ڶ‬n dé mš h‫ڸ‬, có nghéa là (theo nghéa logic nh‫ڊ‬t c‫ی‬a t‫ ې‬này) nh‫۔‬ng cái có liên
quan và c‫ ڈ‬cái không xác Ñ‫ڰ‬nh, cái mš h‫( ڸ‬trong sۖ v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng thông thŰ‫ۂ‬ng c‫ی‬a t‫ ې‬này). Cái khái quát,
theo nghéa th‫ ێ‬nh‫ڊ‬t, bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬sۖ phân bi‫ڬ‬t b‫ږ‬ng m‫ھ‬t nguyên t‫ڔ‬c ho‫ڜ‬c b‫ږ‬ng m‫ھ‬t quan h‫ ڬ‬bao quát; theo
nghéa th‫ ێ‬hai, nó bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬cho sۖ thi‫ڤ‬u v‫ڔ‬ng phân bi‫ڬ‬t c‫ی‬a nh‫۔‬ng thu‫ھ‬c tính c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬ho‫ڜ‬c cá bi‫ڬ‬t.
M‫ھ‬t s‫ ڶ‬lŰ‫ۈ‬ng l‫ۀ‬n v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u minh h‫ڲ‬a cho sۖ thay Ñ‫ں‬i kép v‫ ڦ‬nghéa c‫ی‬a các t‫ ې‬có th‫ ڨ‬tra tìm trong cu‫ڶ‬n
Nh‫۔‬ng bài h‫ڲ‬c Logic c‫ی‬a Jevons.
Nguyên vÃn “a plunge in medias res” – ND.
Nh‫۔‬ng nguyên t‫ڔ‬c Tâm lý, t‫ڒ‬p II, tr.342
Bain, Các giác quan và trí tu‫ڬ‬, ‫ڊ‬n b‫ڈ‬n l‫ڌ‬n 3 t‫چ‬i M۞, 1879, tr.492 (ch‫ ۔‬in nghiêng không ph‫ڈ‬i tên g‫ڶ‬c).
So sánh v‫ۀ‬i Ño‫چ‬n trích c‫ی‬a Bain ‫ ۄ‬tr.256.
Ch‫ ۔‬vi‫ڤ‬t là còn mãi – ND.
Thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬Cái khái quát v‫ڶ‬n dé mš h‫ڸ‬, có nghéa là (theo nghéa logic nh‫ڊ‬t c‫ی‬a t‫ ې‬này) nh‫۔‬ng cái có liên
quan và c‫ ڈ‬cái không xác Ñ‫ڰ‬nh, cái mš h‫( ڸ‬trong sۖ v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng thông thŰ‫ۂ‬ng c‫ی‬a t‫ ې‬này). Cái khái quát,
theo nghéa th‫ ێ‬nh‫ڊ‬t, bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬sۖ phân bi‫ڬ‬t b‫ږ‬ng m‫ھ‬t nguyên t‫ڔ‬c ho‫ڜ‬c b‫ږ‬ng m‫ھ‬t quan h‫ ڬ‬bao quát; theo
nghéa th‫ ێ‬hai, nó bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬cho sۖ thi‫ڤ‬u v‫ڔ‬ng phân bi‫ڬ‬t c‫ی‬a nh‫۔‬ng thu‫ھ‬c tính c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬ho‫ڜ‬c cá bi‫ڬ‬t.
M‫ھ‬t s‫ ڶ‬lŰ‫ۈ‬ng l‫ۀ‬n v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u minh h‫ڲ‬a cho sۖ thay Ñ‫ں‬i kép v‫ ڦ‬nghéa c‫ی‬a các t‫ ې‬có th‫ ڨ‬tra tìm trong cu‫ڶ‬n
Nh‫۔‬ng bài h‫ڲ‬c Logic c‫ی‬a Jevons.
Nguyên vÃn “a plunge in medias res” – ND.
Nh‫۔‬ng nguyên t‫ڔ‬c Tâm lý, t‫ڒ‬p II, tr.342
Bain, Các giác quan và trí tu‫ڬ‬, ‫ڊ‬n b‫ڈ‬n l‫ڌ‬n 3 t‫چ‬i M۞, 1879, tr.492 (ch‫ ۔‬in nghiêng không ph‫ڈ‬i tên g‫ڶ‬c).
So sánh v‫ۀ‬i Ño‫چ‬n trích c‫ی‬a Bain ‫ ۄ‬tr.256.
Ch‫ ۔‬vi‫ڤ‬t là còn mãi – ND.
Thu‫ڒ‬t ng‫ ۔‬Cái khái quát v‫ڶ‬n dé mš h‫ڸ‬, có nghéa là (theo nghéa logic nh‫ڊ‬t c‫ی‬a t‫ ې‬này) nh‫۔‬ng cái có liên
quan và c‫ ڈ‬cái không xác Ñ‫ڰ‬nh, cái mš h‫( ڸ‬trong sۖ v‫ڒ‬n d‫ۊ‬ng thông thŰ‫ۂ‬ng c‫ی‬a t‫ ې‬này). Cái khái quát,
theo nghéa th‫ ێ‬nh‫ڊ‬t, bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬sۖ phân bi‫ڬ‬t b‫ږ‬ng m‫ھ‬t nguyên t‫ڔ‬c ho‫ڜ‬c b‫ږ‬ng m‫ھ‬t quan h‫ ڬ‬bao quát; theo
nghéa th‫ ێ‬hai, nó bi‫ڨ‬u th‫ ڰ‬cho sۖ thi‫ڤ‬u v‫ڔ‬ng phân bi‫ڬ‬t c‫ی‬a nh‫۔‬ng thu‫ھ‬c tính c‫ ۊ‬th‫ ڨ‬ho‫ڜ‬c cá bi‫ڬ‬t.
M‫ھ‬t s‫ ڶ‬lŰ‫ۈ‬ng l‫ۀ‬n v‫ڒ‬t li‫ڬ‬u minh h‫ڲ‬a cho sۖ thay Ñ‫ں‬i kép v‫ ڦ‬nghéa c‫ی‬a các t‫ ې‬có th‫ ڨ‬tra tìm trong cu‫ڶ‬n
Nh‫۔‬ng bài h‫ڲ‬c Logic c‫ی‬a Jevons.
Nguyên vÃn “a plunge in medias res” – ND.