FİZ202 Elektrik Laboratuvarı IV

Elektronlar ve Alanlar

EA 1: ELEKTRONLARIN HIZLANMASI VE SAPMASI

11 Mayıs 2020
DENEY İÇERİĞİ

• Elektronların bir elektrik alanı içinde hızlanması ve düzgün enine bir elektrik
alanında sapması.

Deneyin Amacı:
Katod Işınları Tüpünün elektron tabancası kısmında V2 potansiyel farkı altında hızlandırılmış
elektron demetinin, aralarında Vd potansiyel farkı oluşturulmuş saptırıcı yapraklardaki D
sapma miktarını ölçüp; D’nin V2’ye bağlı değişimini incelemektir.
Deneyde Kullanılacak Araç ve Gereçler:
Katot Işınları Tüpü, Voltmetre, grafik kağıdı ve cetvel
KATOT IŞINI TÜPÜ

• Katot ışınları tüpü, uzun

boyunlu, düz tabanlı, büyük
bir cam balondur.

• Televizyon ve osiloskopta
bunun yalnızca tabanını
(ekranı) görüyoruz.
TEMEL KAVRAMLAR

KIT’ın çalışma ilkesi

Elektrik yükü (Q veya q)

Potansiyel farkı (V)

Elektrik alan (E)

Elektrik Kuvvet (FE)

Elektrik Akımı (i veya I)

 YÜKLÜ PARÇACIKLARIN ELEKTRİK ALAN İÇİNDE HIZI VE İVMESİ

q yüklü bir parçacık düzgün E elektrik alanı içinde serbest bırakıldığında,

F=qE

kuvveti etkisinde kalır. İlk hızı sıfır olan bu parçacık, E içinde hızı düzgün
değişen ivmeli hareket yapacaktır. O halde kütlesi m, yükü q olan
parçacığın düzgün E elektrik alanındaki hareketi için:
YÜKLÜ BİR PARÇACIĞIN ELEKTRİK ALANI İÇİNDEKİ YÖRÜNGESİ
- Yüklü parçacıklar elektrik alan ile aynı doğrultuda elektrik alan içine gönderildiğinde, yükün
işaretine göre yavaşlayan veya hızlanan sabit ivmeli düzgün doğrusal hareket yapar.

- Eğer yüklü parçacıklar, levhalar arasına elektrik alan vektörüne dik doğrultuda gönderilirse,
gönderildiği doğrultudaki hızının büyüklüğü değişmarabolik bir yörünge izler.

Bu hareket, yeryüzüne paralel yatay fırlatılan cismin sabit yer çekim ivmesinde hareketine
benzetilebilir.
Düzgün elektrik alan içerisindeki yüklü parçacığın yörüngesi

• 7
Önemli Eşitlikler:
q1q2   
• Elektriksel kuvvet: FE  k 2 FE  qE  ma
r

• Aralarında d mesafesi bulunan iki paralel levha arasında oluşan elektrik alan: E
0
• Bu levhalar arasındaki potansiyel fark ile
elektrik alan arasındaki ilişki V = E d

• Bir q yükü V potansiyel farkı altında hızlandırıldığında

kinetik enerjisindeki değişim:
1 2
K  qV  mv
2
Elektrik alan ve Elektrik kuvvetler
Örnek: Düzgün bir alan içinde elektronun hareketi
 Katot ışını tüpünün içindekiler:

Katot ışını tüpünün içindekiler:

• Katottan kopartılan elektronları belli bir hıza ulaştırıp

onları bir demet halinde toplayan bir elektron tabancası;
• İki çift paralel levhadan oluşan düşey ve yatay saptırıcı
plakalar
• 10

• Tüpün sonunda elektron demetinin çarptığı noktayı

görülür hale getiren bir floresan ekran
• Elektronların hava molekülleri ile çarpışması ile
saçılmalarını önlemek için balonun havası boşaltılmıştır.

• Katot ışını tüpünün kesiti

• F: Isıtıcı (flaman), K: Katot, G1: Şiddet ayarlayıcı ızgara, L:Demet odaklayıcı ve hızlandırıcı , Y: Düşey saptırıcı
levhalar, X: Yatay saptırıcı levhalar, S: Fosfor kaplı ekran, C: Cam Tüp.
• Katot ışını tüpünün çalışma prensibi:
• Bir elektronun tüp boyunca hareketi sırasında bir tek gaz molekülü ile bile çarpışma olasılığının çok düşük olması
için tüpteki gaz basıncı yaklaşık 10–6 atm’den aşağı olmalıdır.
• Elektron tabancası şekilde daha ayrıntılı olarak gösterilmiştir. Elektron kaynağı şekilde K ile gösterilen katoddur.
İçteki bükülmüş ısıtma telinden geçirilen akım ile yaklaşık olarak 1200 K’ya kadar ısıtılan ve seramik bir kılıf ile
elektrikçe yalıtılmış bulunan ince bir silindir katodun kendisini oluşturur.

Elektron tabancası
Termiyonik yayınım

Katod (K): Silindirin uç kısmı baryum ve stronsiyum oksit ile kaplıdır. Bu maddeler
ısıtılınca bazı elektronları yüzeyden kopacak kadar (en az metalin iş fonksiyonunu
yenecek kadar) enerji edinirler ve böylece katodu saran boşlukta serbestçe hareket
ederler. Bu olaya termiyonik yayınım denir.
Elektron Tabancası

Kesit resimde görüldüğü gibi, katot ile aynı eksenli silindir biçimli tabanları dairesel elektrik supapları olarak işleyen
dört elektrot vardır.
Denetim kafesi denilen G1 elektrodu katoda göre eksi, yaklaşık 5 ile 20 V arasında bir potansiyelde çalıştırılır.
Böylece meydana gelen elektrik alan elektronları tekrar katoda doğru zorlar.
Bu nedenle bu potansiyeli değiştirerek G1’in aralığından geçen elektronların sayısı, dolayısıyla demetin şiddeti
denetlenebilir.
Katot ışını tüpünün çalışması:

• G2 elektrotu A2’ye içten bağlıdır ve her ikisi de K’ya göre artı birkaç yüz (100 – 600)
voltluk V2 potansiyelinde çalışır.
• Bu gerilimde oluşan alan, elektronları elektrot ekseni boyunca hızlandırır. A1 elektrodu K
ve G2’nin potansiyelleri arasında bir V1 (K’ya göre) potansiyelinde tutulur.
• G2 ve A1, A1 ve A2 arasında oluşan alanlar G1’den çeşitli doğrultularda çıkan elektronları
küçük paralel bir demet halinde bir araya getirmeye yarar.
• Bu demetin çapı aslında G1’deki deliğin
çapına bağlıdır.
• Odaklamanın tam olması V1 / V2 oranında
belli bir kritik değer veren gerilimlerin seçilmesi.
Elektronların düşey saptırıcılar tarafından saptırılması
DENEYSEL VERİLER
İki farklı hızlandırma gerilimi değerleri için, KIT ekranında görülen ışın demetinin D sapma miktarında 2 mm’lik
artışlar oluşturacak Vd (saptırıcı yapraklar arasına uygulanan) gerilimleri ölçülerek deney yapılmıştır.
Verilerin Değerlendirilmesi

1. Her bir V2 hızlandırma gerilimi için, D sapma miktarının Vd potansiyel farkına göre
değişimini grafik çizerek gösteriniz (her iki grafiği de aynı eksen takımında gösteriniz).

2. Her bir grafiğin eğimini hesaplayarak, saptırıcı yapraklar arasındaki d uzaklığını aşağıdaki
eşitlikten yararlanarak bulunuz. Bu iki deney sonucunda elde ettiğiniz iki d değeri için
ortalama d değerini (dort) hesaplayınız.

L’ = 12,1 cm olarak alınız).

3. Aşağıda verilen eşitliği türetiniz.

SORULAR

1. Düşey sapmanın gerilim duyarlılığı, yani birim sapma için gerekli saptırıcı gerilim nedir? Bu, hızlandırıcı
gerilim ile nasıl değişir?
2. Düşey ve yatay gerilim duyarlıklarının aynı veya farklı olmasını bekler misiniz? Niçin?
3. Hızlandırıcı gerilim 𝑉2 = 500 V olursa demetteki elektronların hızları ne olur? Bir elektronun katottan
perdeye kadar gitmesi için ne kadar zaman gerekir?
4. Saptırıcı levhalara bir alternatif gerilim (AC) uygulanırsa ne olur?
5. Yerçekimi kuvvetinin elektronların hareketi üzerinde önemli bir etkisi var mıdır?
6. Elektron hareketinin incelenmesinde demetteki elektronlar arasındaki etkileşmeyi ele almadık. Bu ihmalin
haklılığını nasıl gösterirsiniz?