FİZ 202 ELEKTRİK LABORATUVARI

ED 4 - ÇİFTLENİMLİ SALINGANLAR
2019-2020 Bahar Dönemi

01.06.2020 1
 Giriş

Bu deneyde, mekanik harmonik osilatörler ve LC devreleri

gibi salınan iki sistemin, bu iki sistem arasında bir etkileşim
olduğu durumdaki, davranışlarını inceleyeceğiz.

Çiftlenmemiş iki tane osilatör

Şekilde verilen iki osilatörü yay sabiti 𝑘 ′ olan başka bir yay ile bağlarsak
çiftlenimli bir sistem haline getirmiş oluruz.

01.06.2020 2
 Örnek

2B bir kristal örgünü modellenmesi.

CO2 molekülünün titreşim modları.
01.06.2020 King, G. C. (2013). Vibrations and waves. John Wiley & Sons. 3
 Yatay doğrultuda çiftlenimli kütle-yay sistemi

Eğer 𝑥2 > 𝑥1 ise, ortadaki yay 𝑥2 − 𝑥1 kadar uzamış, soldaki yay 𝑥1 kadar uzamış ve
sağdaki yay ise 𝑥2 kadar sıkışmıştır.

𝑑 2 𝑥1 ′
𝑑 2 𝑥1
𝑚 = −𝑘𝑥1 + 𝑘 𝑥2 − 𝑥1 → 𝑚 2 + 𝑘 + 𝑘 ′ 𝑥1 − 𝑘 ′ 𝑥2 = 0
𝑑𝑡 2 𝑑𝑡
𝑑 2 𝑥2 𝑑 2 𝑥2
𝑚 2
= −𝑘𝑥2 − 𝑘 ′ 𝑥2 − 𝑥1 → 𝑚 2
+ 𝑘 + 𝑘 ′ 𝑥2 − 𝑘 ′ 𝑥1 = 0
𝑑𝑡 𝑑𝑡

01.06.2020 4
 Yatay doğrultuda çiftlenimli kütle-yay sistemi

𝑥1 𝑡 = 𝐴1 𝑐𝑜𝑠𝑤𝑡
𝑥2 𝑡 = 𝐴2 𝑐𝑜𝑠𝑤𝑡

𝑑 2 𝑥1
𝑚 2 + 𝑘 + 𝑘 ′ 𝑥1 − 𝑘 ′ 𝑥2 = 0 → −𝑐𝑜𝑠𝑤𝑡 𝑚𝐴1 𝑤 2 − 𝑘𝐴1 + 𝑘 ′ 𝐴2 − 𝐴1 =0
𝑑𝑡

𝑑 2 𝑥2
𝑚 2
+ 𝑘 + 𝑘 ′ 𝑥2 − 𝑘 ′ 𝑥1 = 0 → −𝑐𝑜𝑠𝑤𝑡 𝑚𝐴2 𝑤 2 − 𝑘𝐴2 − 𝑘 ′ 𝐴2 − 𝐴1 =0
𝑑𝑡

′ ′
𝑘 + 𝑘 𝑘 𝑘 + 𝑘′ 𝑘′
𝑤2 − 𝐴1 + 𝐴2 = 0 𝑤2 −
𝑚 𝑚 𝑚 𝑚
⟶
𝑘 ′ 𝑘 + 𝑘 ′ =0
𝑘′ 𝑘 + 𝑘 ′
𝑤2 −
𝐴1 + 𝑤 2 − 𝐴2 = 0 𝑚 𝑚
𝑚 𝑚
01.06.2020 5
 Yatay doğrultuda çiftlenimli kütle-yay sistemi

𝑘 𝑘
𝑤= → 𝑤− =
𝑚 𝑚

𝑘 + 2𝑘 ′ 𝑘 + 2𝑘 ′
𝑤= → 𝑤+ =
𝑚 𝑚

𝑘 + 𝑘 ′ 𝑘 ′
𝑤2 − 𝐴1 + 𝐴2 = 0
𝑚 𝑚 𝑤− → 𝐴1 = 𝐴2
⟶
𝑤+ → 𝐴1 = −𝐴2
𝑘′ 𝑘 + 𝑘 ′
𝐴1 + 𝑤 2 − 𝐴2 = 0
𝑚 𝑚

01.06.2020 6
 Normal modlar
𝑘
1. 𝑤− = → 𝐴1 = 𝐴2 = 𝐴
𝑚

𝑥1 𝑡 = 𝐴𝑐𝑜𝑠𝑤− 𝑡
𝑥2 𝑡 = 𝐴𝑐𝑜𝑠𝑤− 𝑡
x1 x2

A A

0 t 0 t

-A -A

Her iki kütle aynı genlik, aynı faz ve aynı frekans (𝑤− ) ile titreşir. Dolayısıyla,
ortadaki çiftlenim yayının sisteme bir etkisi yoktur.
01.06.2020 7
 Normal modlar
𝑘 + 2𝑘 ′
2. 𝑤+ = → 𝐴1 = −𝐴2 = 𝐴
𝑚

𝑥1 𝑡 = 𝐴𝑐𝑜𝑠𝑤+ 𝑡
𝑥2 𝑡 = −𝐴𝑐𝑜𝑠𝑤+ 𝑡
x1 x2

A A

0 t 0 t

-A -A

Her iki kütle aynı genlik ve aynı frekans (𝑤+ ) ile titreşir, ancak aralarında 𝜋 kadar faz
farkı vardır. Çiftlenim yayı geri çağırıcı ek bir kuvvet oluşturduğundan 𝑤+ > 𝑤− ’dir.
01.06.2020 8
 Normal modların üstüste gelmesi

Normal mod 1 𝑥1 𝑡 = 𝐴𝑐𝑜𝑠𝑤− 𝑡 𝑥1 𝑡 = 𝐴𝑐𝑜𝑠𝑤+ 𝑡

𝑥2 𝑡 = 𝐴𝑐𝑜𝑠𝑤− 𝑡 𝑥2 𝑡 = −𝐴𝑐𝑜𝑠𝑤+ 𝑡
Normal mod 2

Hareket denklemleri lineer (homojen) diferansiyel denklemler olduğundan çözümlerin

bir toplamı da bir çözümdür:

𝑥1 𝑡 = 𝐶1 𝑐𝑜𝑠𝑤− 𝑡 + 𝐶2 𝑐𝑜𝑠𝑤+ 𝑡
Normal modların üstüste gelmesi
𝑥2 𝑡 = 𝐶1 𝑐𝑜𝑠𝑤− 𝑡 − 𝐶2 𝑐𝑜𝑠𝑤+ 𝑡

Burada 𝐶1 ve 𝐶2 , başlangıç koşullarına bağlı sabitlerdir.

01.06.2020 9
 Normal modların üstüste gelmesi
𝑥1 0 = 𝐴
Başlangıç koşulları
𝑥2 0 = 0

𝐴
𝑥1 𝑡 = 𝐶1 𝑐𝑜𝑠𝑤− 𝑡 + 𝐶2 𝑐𝑜𝑠𝑤+ 𝑡 → 𝑥1 0 = 𝐶1 + 𝐶2 = 𝐴 → 𝐶1 =
2
𝐴
𝑥2 𝑡 = 𝐶1 𝑐𝑜𝑠𝑤− 𝑡 − 𝐶2 𝑐𝑜𝑠𝑤+ 𝑡 → 𝑥2 0 = 𝐶1 − 𝐶2 = 0 → 𝐶2 =
2

𝐴 𝐴
𝑥1 𝑡 = 𝑐𝑜𝑠𝑤− 𝑡 + 𝑐𝑜𝑠𝑤+ 𝑡
2 2
1
𝐴 𝐴
𝑥2 𝑡 = 𝑐𝑜𝑠𝑤− 𝑡 − 𝑐𝑜𝑠𝑤+ 𝑡
2 2

01.06.2020 10
 Normal modların üstüste gelmesi
𝐴 𝐴
𝑥1 𝑡 = 𝑐𝑜𝑠𝑤− 𝑡 + 𝑐𝑜𝑠𝑤+ 𝑡 cos 𝛼 ± 𝛽 = 𝑐𝑜𝑠𝛼𝑐𝑜𝑠𝛽 ∓ 𝑠𝑖𝑛𝛼𝑠𝑖𝑛𝛽
2 2
1
𝐴 𝐴 cos 𝛼 − 𝛽 + cos 𝛼 + 𝛽 = 2𝑐𝑜𝑠𝛽𝑐𝑜𝑠𝛼
𝑥2 𝑡 = 𝑐𝑜𝑠𝑤− 𝑡 − 𝑐𝑜𝑠𝑤+ 𝑡
2 2

𝑤− + 𝑤+
𝛼 − 𝛽 = 𝑤− 𝛼=
2
→ 𝑤+ − 𝑤−
𝛼 + 𝛽 = 𝑤+ 𝛽=
2
𝐴 𝐴 𝑤+ − 𝑤− 𝑡 𝑤− + 𝑤+ 𝑡
𝑐𝑜𝑠𝑤− 𝑡 + 𝑐𝑜𝑠𝑤+ 𝑡 = cos 𝑐𝑜𝑠
2 2 2 2
𝐴 𝐴 𝑤+ − 𝑤− 𝑡 𝑤− + 𝑤+ 𝑡
𝑥1 𝑡 = 𝑐𝑜𝑠𝑤− 𝑡 + 𝑐𝑜𝑠𝑤+ 𝑡 → 𝑥1 𝑡 = A cos 𝑐𝑜𝑠
2 2 1 2 2
𝐴 𝐴 𝑤+ − 𝑤− 𝑡 𝑤− + 𝑤+ 𝑡
𝑥2 𝑡 = 𝑐𝑜𝑠𝑤− 𝑡 − 𝑐𝑜𝑠𝑤+ 𝑡 → 𝑥2 𝑡 = A sin 𝑠𝑖𝑛
2 2 2 2
01.06.2020 11
 Normal modların üstüste gelmesi
𝑤+ − 𝑤− 𝑡 𝑤− + 𝑤+ 𝑡
𝑥1 𝑡 = A cos 𝑐𝑜𝑠
2 2
𝑤+ − 𝑤− 𝑡 𝑤− + 𝑤+ 𝑡 𝜋
𝑥2 𝑡 = A sin 𝑠𝑖𝑛 𝑠in x = cos x −
2 2 2

𝑤+ − 𝑤− 𝑡 𝜋 𝑤+ + 𝑤− 𝑡 𝜋
𝑥2 𝑡 = Acos − 𝑐𝑜𝑠 −
2 2 2 2

𝑤+ + 𝑤− 𝑤+ − 𝑤−
𝑤0 = , Δ𝑤 =
2 2

𝑥1 𝑡 = Acos Δ𝑤𝑡 𝑐𝑜𝑠 𝑤0 𝑡

𝜋 𝜋
𝑥2 𝑡 = Acos Δ𝑤𝑡 − 𝑐𝑜𝑠 𝑤0 𝑡 −
2 2
01.06.2020 12
 Zayıf çiftlenim (Weak coupling)
𝑤+ + 𝑤−
𝑤0 = 𝑤− = 𝑤0 − Δ𝑤
2
→
𝑤+ − 𝑤− 𝑤+ = 𝑤0 + Δ𝑤
Δ𝑤 =
2

Burada 𝑤0 normal kip frekanslarının ortalaması, Δ𝑤 normal kip

frekanslarının her birinin ortalamadan olan farkıdır. Açıkça görüldüğü
gibi, eğer 𝑘 ′ ≪ 𝑘 ise o zaman Δ𝑤 ≪ 𝑤0 ’dır.

01.06.2020 13
 Normal modların üstüste gelmesi
Her iki kütle de genliği (Δ𝑤) açısal frekansı ile modüle olmuş (𝑤0 ) açısal
frekansı ile titreşim yapar. Kütlelerden birinin genliği maksimum iken diğer
kütlenin genliği sıfırdır.

x1 ΔT

𝑥1 𝑡 = Acos Δ𝑤𝑡 𝑐𝑜𝑠 𝑤0 𝑡

x2 T

𝜋 𝜋
𝑥2 𝑡 = Acos Δ𝑤𝑡 − 𝑐𝑜𝑠 𝑤0 𝑡 −
2 2

01.06.2020 14
 Enerji Bağıntıları/Alışveriş zamanı
x1 talışveriş

x2

2𝜋 2𝜋 2𝜋
𝑤𝑎𝑙𝚤ş−𝑣𝑒𝑟𝑖ş = = =2 = 2Δ𝑤
𝑡𝑎𝑙𝚤ş−𝑣𝑒𝑟𝑖ş Δ𝑇ൗ Δ𝑇
2

01.06.2020 15
 Elektriksel benzerlik

𝑄1 𝑑 2 𝑄1 𝑄2 − 𝑄1
− −𝐿 2
− ′
=0
𝐶 𝑑𝑡 𝐶

𝑑 2 𝑄1 𝑄1 𝑄2 − 𝑄1 𝑑 2 𝑄1 1 1 1
𝐿 =− + → 𝐿 + + 𝑄 − 𝑄 =0
𝑑𝑡 2 𝐶 𝐶′ 𝑑𝑡 2 𝐶 𝐶′ 1 𝐶′ 2
𝑑 2 𝑄2 𝑄2 𝑄2 − 𝑄1 𝑑 2 𝑄2 1 1 1
𝐿 2
= − − → 𝐿 + + 𝑄2 − 𝑄1 = 0
𝑑𝑡 𝐶 𝐶′ 𝑑𝑡 2 𝐶 𝐶 ′ 𝐶 ′

01.06.2020 16
 Normal kip frekansları
𝑘 1
𝑤− = → 𝑤− =
𝑚 𝐿𝐶

𝑘 + 2𝑘 ′ 1 1 2
𝑤+ = → 𝑤+ = +
𝑚 𝐿 𝐶 𝐶′
Burada 𝑘 ′ = 0, sonsuz büyük 𝐶 ′ çiftlenim sığası karşılığıdır. Böyle bir kondansatörün özeliği,
kondansatör ne kadar yüklenirse yüklensin uçları arasındaki gerilimin sıfır olmasıdır. Genel
olarak bir kondansatör için 𝑉 = 𝑄Τ𝐶’dir. Buna göre, 𝑄’nun herhangi belli bir değeri için 𝑉
sıfırdır. Bu nedenle 𝐶 ′ bir kısa devre gibi davranır ve iki LC devresi çiftlenimsiz olur. ∆𝑤 ≪ 𝑤0
zayıf çiftlenim koşulu 𝐶 ′ ’nün 𝐶’den çok daha büyük olmasıdır.

(a) Çift mod (a) Tek mod

01.06.2020 17
 ÇİFLENİCİ SALINICILARIN
ZORLANIMLI TİTREŞİMİ ve REZONANS

𝑑 2 𝑄1 1 1 1
𝐿 + + 𝑄 − 𝑄 = 𝑉0 𝑐𝑜𝑠𝑤𝑡
𝑑𝑡 2 𝐶 𝐶′ 1 𝐶′ 2

𝑑 2 𝑄2 1 1 1
𝐿 + + 𝑄 − 𝑄 =0
𝑑𝑡 2 𝐶 𝐶′ 2 𝐶′ 1

𝑄1 (𝑡)= 𝐴1 𝑐𝑜𝑠𝑤𝑡 𝑄2 (𝑡)= 𝐴2 𝑐𝑜𝑠𝑤𝑡

1 𝑉0 1 1
𝐴1 = +
2 𝐿 𝑤−2 − 𝑤 2 𝑤+2 − 𝑤 2
1 𝑉0 1 1
𝐴2 = −
2 𝐿 𝑤−2 − 𝑤 2 𝑤+2 − 𝑤 2
01.06.2020 18
 ÇİFLENİCİ SALINICILARIN
ZORLANIMLI TİTREŞİMİ ve REZONANS

➢ 𝑤 < 𝑤− bölgesinde 𝑄1 ve 𝑄2 yükleri aynı

fazda titreşirler.
2 +𝑤 2
𝑤−
➢ 𝑤0 = +
değerinde 𝐴1 = 0’dır.
2

➢ 𝑤 = 𝑤− ve 𝑤 = 𝑤+ olduğunda sistem
rezonans durumuna gelir ve yükler çok büyük
genlikli salınım yaparlar. Bu olaydan
yararlanarak sistemin normal modları (𝑤− ve
𝑤+ ) deneysel olarak belirlenebilir.
➢ 𝑤 > 𝑤+ bölgesinde 𝑄1 ve 𝑄2 yükleri zıt fazda
titreşirler.

L=22 mH, C=27 pF, C’=560 pF alınarak çizilmiştir.

01.06.2020 19
 Deney
Kesim 1: Serbest Salınımlar

01.06.2020 20
 Deney
Kesim 1: Serbest Salınımlar
Çiftlenimli LC devrelerinin davranışını incelemek için devrenin girişine kare sinyal
uygulayınız. Ölçümler direnç üzerinden yapılacaktır.
𝑉𝑔 giriş gerilimini ayarlayınız. İki ilmekli çiftlenimli devrede Δ𝑤 frekans farkı, en
küçük oluncaya kadar değişken kondansatörü ayarlayınız. Bu durumda iki devre
dengelenecektir.

01.06.2020 21
 Deney
Kesim 1: Serbest Salınımlar

01.06.2020 22
 Veriler
Kesim 1: Serbest Salınımlar
Osiloskopta gördüğünüz şekli çiziniz ve deneysel verileri şekil üzerinde gösteriniz.

𝑇𝑖𝑚𝑒 𝑇𝑖𝑚𝑒
= 10 𝜇𝑠/𝑑𝑖𝑣 = 2 𝜇𝑠/𝑑𝑖𝑣
𝐷𝑖𝑣 𝐷𝑖𝑣
Sinyalin periyodu 9,2 𝐷𝑖𝑣 olarak ölçülmüştür. Sinyalin periyodu 2,4 𝐷𝑖𝑣 olarak ölçülmüştür.
Alış-veriş zamanı 4,6 𝐷𝑖𝑣 olarak ölçülmüştür. 𝑇=
Δ𝑇 = 𝑤0(𝑑𝑒𝑛𝑒𝑦𝑠𝑒𝑙) =
Δ𝑤𝑑𝑒𝑛𝑒𝑦𝑠𝑒𝑙 =
𝑡𝑎𝑙𝚤ş−𝑣𝑒𝑟𝑖ş =
23
𝑤𝑎𝑙𝚤ş−𝑣𝑒𝑟𝑖ş(𝑑𝑒𝑛𝑒𝑦𝑠𝑒𝑙) =
 Verilerin çözümlenmesi
Kesim 1: Serbest Salınımlar
1
𝑤− = =
𝐿𝐶

1 1 2
𝑤+ = + =
𝐿 𝐶 𝐶′

Bilinen 𝑤+ +𝑤−
𝑤0 = =
2

𝑤+ −𝑤−
Δ𝑤 = =
2

𝑤𝑎𝑙𝚤ş−𝑣𝑒𝑟𝑖ş = 2Δ𝑤 =
𝑇= 𝑤0,𝑑𝑒𝑛𝑒𝑦𝑠𝑒𝑙 =
Deney Δ𝑇 = Δ𝑤𝑑𝑒𝑛𝑒𝑦𝑠𝑒𝑙 =
𝑤𝑎𝑙𝚤ş−𝑣𝑒𝑟𝑖ş(𝑑𝑒𝑛𝑒𝑦𝑠𝑒𝑙) = 2Δ𝑤𝑑𝑒𝑛𝑒𝑦𝑠𝑒𝑙 =
𝑤0
% Hata Δ𝑤
𝑤𝑎𝑙𝚤ş−𝑣𝑒𝑟𝑖ş
01.06.2020 24
 Deney
Kesim 2: Zorla Salınım
Devrenin sinüssel bir sürücü gerilime tepkisini incelemek için aynı devre
kullanılacaktır.
𝑉𝑔 gerilimini sabit tutarak sürücü frekansını değiştiriniz. 𝑉ç geriliminin maksimum
olduğu frekansları bulunuz. Bu frekanslar için giriş ve çıkış sinyalleri arasındaki faz
farkını ölçünüz.

01.06.2020 25
 Deney
Kesim 2: Zorla Salınım

01.06.2020 26
 Veriler
Kesim 2: Zorla Salınım

𝑇𝑖𝑚𝑒 Giriş ve çıkış sinyalleri arasındaki zaman

= 2 𝜇𝑠/𝑑𝑖𝑣
𝐷𝑖𝑣 farkı (Δ𝑡) gözlenmemiştir.
Sinyalin periyodu 2,6 𝐷𝑖𝑣 olarak ölçülmüştür.
Δ𝑡 =
𝑇=
2𝜋Δ𝑡
𝑤−(𝑑𝑒𝑛𝑒𝑦𝑠𝑒𝑙) = 𝜙−(𝑑𝑒𝑛𝑒𝑦𝑠𝑒𝑙) = =
𝑇
01.06.2020 27
 Veriler
Kesim 2: Zorla Salınım

𝑇𝑖𝑚𝑒 𝑇𝑖𝑚𝑒
= 2 𝜇𝑠/𝑑𝑖𝑣 = 2 𝜇𝑠/𝑑𝑖𝑣
𝐷𝑖𝑣 𝐷𝑖𝑣
Sinyalin periyodu 2,3 𝐷𝑖𝑣 olarak ölçülmüştür. Giriş ve çıkış sinyalleri arasındaki zaman
farkı Δ𝑡 = 1,1 𝐷𝑖𝑣 olarak ölçülmüştür.
𝑇=
2𝜋Δ𝑡
𝑤+(𝑑𝑒𝑛𝑒𝑦𝑠𝑒𝑙) = 𝜙+(𝑑𝑒𝑛𝑒𝑦𝑠𝑒𝑙) = =
𝑇
01.06.2020 28
 Verilerin çözümlenmesi
Kesim 2: Zorla Salınım

𝑇= 𝑇=

𝑤−(𝑑𝑒𝑛𝑒𝑦𝑠𝑒𝑙) = 𝑤+(𝑑𝑒𝑛𝑒𝑦𝑠𝑒𝑙) =

𝜙−(𝑑𝑒𝑛𝑒𝑦𝑠𝑒𝑙) = 𝜙+(𝑑𝑒𝑛𝑒𝑦𝑠𝑒𝑙) =

𝜙−(𝑏𝑖𝑙𝑖𝑛𝑒𝑛) = 𝜙+(𝑏𝑖𝑙𝑖𝑛𝑒𝑛) =

01.06.2020 29
Kaynaklar
1. Hacettepe Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Fizik Mühendisliği Bölümü,
Fiz-202 Fizik Laboratuvarı IV Deney Föyü
2. Alan M. Portis and Hugh D. Young, Berkeley Physics Laboratory, 2nd
edition

01.06.2020 30