W/Q; Axmed Xisaam Miido

Faalleynta iyo qodobbeynta buugga “kaalinta indheergaradka.” (Representation of the

Intellectual).
Buuggan waxa qorey qoraa asalkiisu yahay Falasdiini, balse noloshiisa qayb weyn oo saamayn ku
leh ku soo qaatay dunida reer Galbeedka, magaciisu waxa uu ka kooban yahay magac la gala baxo
dunida reer Galbeedka waa ‘Edward’, iyo mid kale oo la gala baxo dunida Carabta waa ‘Saciid.’
Edward Said waxa uu in mudo ah u dagaallamayey qadiyadda reer Falasdiin iyo waliba
bulshooyinka ay saamaysay hagardaamadii gumeystuhu. Buuggu waxa uu ka dhashay khudbado
taxane ah oo uu sagaashameeyadii ka sii daayey barnaamijka BBC ee khudbadaha Reith, balse
markii dambe loo beddelay buug. Buugga waxa afka Soomaaliga u af celiyey Awguud cadde, oo
ah nin dhallinyaro ah oo ku nool magaalada Hargrysa, horena u soo saarey buuggag dhawr ah, oo
ay ka mid yihiin; Fatwada sicirbararka, iyo Baaqa shuuciga.
Buuggu waxa kuu ku dulwareegayaa kaalinta uu in dheergaradku ku leeyahay bulshada, waxa uu
qoraagu innoo bidhaaminayaa tilmaamaha uu leeyahay qofka indheergaradka ahi, waxa uu
qeexitaanno kala jaad ah innagula wadaagayaa qeexitaanka dhabta ah ee uu yeelan karo
indheergaradku, waxa uu ka warramayaa metelaadda indheergaradka, seetaynta ummadaha iyo
dhaqamada, dayrinta la gula kaco indheergaradka, debadmeerka iyo dibaddoodka, mushahar-
doonka iyo mushahar-diidka, awoodaha ku gadaaman indheergaradka iyo kuwo kale oo la mid ah.
Waxa aynu isku dayi doonnaa bal aan dul intaagno mid walba qayb ka mid ah qaabka uu qoraagu
u arko innaga oo soo koobeyna, si aynu ugu baraarugno kaalinta uu qofka Soomaaliga ah ee
indheergaradka ahi ku leeyahay bulshada wali tijaabinaysa kala qayb sanaanta, qaxa, dagaallada
sokeeye, sad-bursiga siyaasadeed iyo shisheeye raaca.
Metalaadda indheergaradka.
Qeexitaannada la siinyo indheergaradka waa lagu kala duwan yahay qolyo waxa ay tilmaameen in
dadka oo dhammi yahay indheergarad, balse shaqadii indheergaradka aysan ka hayn bulshada
dhexdeeda qolyahaas waxa kamida Antonio Gramsci, sida uu ku doodday buuggiisa “Prison
Notebook” Gramsci waxa uu indheergaradka u kala saarey labo qaybood oo kala ah: traditional
intellectual, oo uu ku micneeyey Aw-guud cadde (indheergarad soo jireen ah) waxana ka mid ah;
macallimiinta, wadaaddada iyo maamulayaasha. Kooxda labaadi waa organic intellectual; oo uu
aw-guud cadde u hal tebiyey (Indheergarad xubineed), waxana ka mid ah ganacsatada, qolyaha
shirkaadka, agaasimayaasha waa qolyo maslaxad uun ka fekera had iyo goorna ku hawlan.
Labadan qaybood waxa iska leh Antonio Gramsci oo ahaa maarkiiste Talyaani ahaa, weriye
caanana ahaa, waxase mar dambe birta ka aslay taliskii uu Musaliini hor boodayey. Dhanka kale
waxa jira qeexitaan caan noqday oo uu leeyahay Julien Benda waxa uuna ku qeexay
indheergaradku in ay yihiin, koox kooban oo boqorrada iyo faylasuufyada ah, oo aad u maskax
iyo akhlaaq badan, kuwaas oo qaabeeya damiirka insaanka.
Julien Benda waxa uu indheerad u arkaa, Ciise masiix, Spinoza, voltaire iyo Ernest Renan. Benda
waxa uu intaas raaciyey in indheergaratada noocan ahi ay yihiin dad tiro ahaan kooban oo mar la
arag ah, waxa ay sida oo kale xambaarsan yihiin beegaal waara oo runta iyo xaqsoorka ah oo aan
gabi ahaanba ahayn mid adduunkani leeyahay. Benda waxa uu ku tilmaamey in dadka
indheergaradka ahi ay nafahooda uga runsheeg badan yihiin mabda’a hufnaanta iyo xaqsoorka
waxa uu tilmaam ahaan, u aqoon saday in ay yihiin; dad musuq-maasuqa dura, waxay difaacaan
taagdaranta, waxa ayna ka horyimaadaan maamullada cabbudhiska wada ama ceebaha leh, tusaale
ahaan; sida Benda qabo indheergaradku waa qofka ku gubta dabka qaran jabka, kala taga,
qaybsanaata iwm, ee bulshada ka alloosan.
Waxa la yiraahdaa indheergaradku ama indheergaratadu waa qof ama koox, naftooda u hura cudur
xun oo bulshada ka jira sidii loo talaalilahaa, si aysan jiilasha dambe cudurkaasi u saamayn.
Tusaale ahaan: faylasuufkii Faransiiska ahaa ee Voltaire waxa uu naftiisa halis u geshay in ay
qaaradda Yurub ka hirgasho: xorriyadda hadalka, xorriyadda diimaha, iyo wada noolaanshiyaha
dadka kala isirka ah, waqtigaas waa waqtigii ay kaniisadu awoodsa ku lahayd qaaradda Yurub.
Haddii uusan voltaire halgameen dadka kala isirka ah ee galbeedka ku nool maanta ma aysan jiri
lahayn. Waxa kale oo ka mid ah Martin Luther King, wuxuu naftiisa u hurey sidii dadka madowga
ahi u codeyn lahaayeen doroshooyinka Mareykanka ka dhaca, sida Benda qabo, indheergaradku
waa qofka dhibaatooyinka bulshada dhexdeeda ka alloosan u bareera oo isku daya in uu u keeno,
xal la mahadiyo oo dadka oo dhammi la dhaco. Indheergaradku waa qof naftiisa u hura bulshada,
waa qof la dareen iyo dhiig ah dadka ay maamulladu caburiyeen.
Benda waxa uu indheergaradka ku tilmaamey in ay yihiin, dad ka fog arrimaha camaliga ah, leh
shakhsiyad adag oo ku taagan tiirar xoog leh. Benda inkastoo aragtidiisu dhan u janjeedho haddana
kuma uusan darin haweenku in ay ka mid noqon karaan indheergaradka. Edward Said waxa uu
qabaa in indheergaratadu ay yihiin kuwa hor booda, kacdoonnada iyo isbeddelada waa weyn ee
dunida soo mara waxa uu yiraahadaa: “Taariikhda casriga ah laga ma soo helayo kacdoon weyn
oo aanay indheergarad hor kacayn; dhan-ka kalena, lagama soo helayo dhaqdhaqaaq kacdoon-
jebin ah oo weyn oo aanay indheergarad hor boodayn.” Indheergaradku waa qofka la dagaalama
dhaanraacninada iyo macagagnimada maskaxeed, indheergaradku waa qof xambaarsan mabda’yo
caalami ah, ma aha qof maxaliya, xambaarsana mabda’yo qofaf gaara dantooda ka turjumaya.
Edward Said waxa uu qabaa inuusan jirin indheergadad khaas ah, sida aan loo soo heli karin
indheergarad guud. Aragtida Edward Said marka la isku soo xooriyo waxa ay noqonaysaa in
indheergaradku uu yahay qof bulshada metala, caqabaddii timaada wajihi kara, indheergaradku
waa qof bulshada oo dhan xil ka saaran yahay, afkaartiisana waxa uu ku soo bandhigi karaa; qoraal,
waxdhigis, khudbado, ama inuu talefishan ka hor hadlo, yacnii waa in qaabka uu bulshada waxa
ay tabanayso uu u gudbin lahaa wasiillada uu doono ha u maree. Ujeedka indheergaradku waa in
uu horumariyo gobonnimada iyo garashada Insaanka. C. Wright Mills waxa uu indheergaradka ku
tilmaamey in uu yahay; “Qof fayda meelaha la rabo in aan laga warramin, waa qof intii karaankiisa
ah jecel inuu runta dhayda ka cadeeyo.”
Seetaynta ummadaha iyo dhaqammada.
Qaybtan qoraagu waxa uu kaga warramayaa arrimaha soo wajahi kara indheergaradka iyo qaabka
uu ula dhaqmi karo, waxa uu qoraagu innoo soo guurinayaa in qofka indheergaradka ahi aysan
seetayn dhaqamada iyo xeerasha bulshada u yaal tusaale ahaa; Julien Benda waxa uu buuggiisa
“Treason of intellectuals”, ku tibaaxayaa in: indheergaradku uu yahay qof caalami ah oo aanay soo
celin soohdimaha qarameed iyo haybta isireedba. Edward Said waxa uu tilmaamayaa in
indheergaradku yahay midka adeegsada bulshadana kula hadla luqada dhaladka ah, ee ay bulshadu
leedahay. Waxa aynu aragtida Edward ka arkayanaa in aan indheergarad lagu noqon inuu qofku
isku xariifiyo luqad shisheeye, luqadda dhaladka ahi waxa ay bulshada u sahlaysaa in si fudud loo
xambaari karo, afkaarta uu soo jeediyo indheergaradku. Qofka indheergaradka ahi waxa ku ceeba
in uu cid gaara la yeesho afwadaag, Geoge Orwell waxa uu si mayal adag uga soo horjeedaa, in
indheergaradku adeegsado af aan ahayn afkiisa, wuxuuna tilmaamaa in ay wacyiga bulshada ay
dhaqdo kuna hoddo laab-lakac aan shaandhaysnayn. Arnold waxa uu indheergaradka shaqadiisa
ku sheegay in uu yahay: midka ummadda galiya dareen is-ahaansho oo haybwanaag leh
heerkiisuna sarreeyo.
Xilliyada adag ee ay xaaladda bulshadu cakiran tahay bulshadu waxa ay quuddareysaa in
indheergaradku u hadlo, oo uu metelo si uu afkiisa ugu sheego dhibta iyo silica ku hamsaday
ummadnimda. Oscar Wilde waxa uu indheergaradka ku suntay in uu yahay qof waaqici ah, oo la
nool waqtiga, xaaladda iyo taagantanta bulshada, sida oo kale waxa uu ku sheegay in
indheergaratadu yihiin dad aqbali kara, oo qaadan kara dhaleecaynta loo jeediyo bulshadooda
marka ay koox bulshada ka mid ahi la xudhiidhiyaan dhanka kale. Indheergaradka waxa la
gudboon in uu ka soo horjeesto dhaqannada iyo xasuusaha xun ee bulshadu tirsanayso kuwaas oo
ka soo gaarey laab lakacyada isriixa ku qotoma ee hardanka aadanuhu leeyahay, indheergaradku
waa qof aan bulshada uga warramin taariikh madow oo ay bulshadu mar soo martay, waa marxalad
aan la hilmaami karin balse waa mid uu ku khasban yahay in indheergaratadu bulshada u
hilaadiyaan rejo middan ka wanaagsan oo geyn karta midda ugu habboon iyo waqtiga ugu mudan.
Masaafurinta indheergaradka debadmeer iyo dibbood.
Halkan qoraagu waxa uu kaga warramayaa masaafurinta la gula kaco bulshada dadkeeda
indheergaradka ah, debadmeerku waxa aan odhan karnaa waa ciqaabta ugu xun ee lagu sameeyo
qof indheergarad ah, bal sawiro adiga oo lagaa eryey gurigii aad ku dhalatay, wax ku baratay, wax
ku dhashay ee xitaa laga yaabo inay ku aasan tahay xuduntaadu! Dabcan waan dareemayaa inaad
sawiran karto nolol silliceeda iyo saxariirkeeda leh. Qofka la masaafuriyey waxa uu ku nool yahay
xaalad adag oo uusan qofku si fudud ula qabsan karin kadeedkeeda, wuxuu la daris noqonayaa
qofku ficilo xasuusinaya masaafurinta la gula kacay, waxa jira aqoonayahanno tiro badan oo la
gula kacay debedmeerka, sida uu soo guurinaho. Edward Said, tusaale ahaan; qoraa V.S Naipaul
waa Muslim ku dhashay Bariga Afrika, se asal ku leh Hindiya, waxa ka mid ah Brzenizki iyo
Henry kissinger waa labo indheergarad oo ka tirsan saraakiisha dalka Mareykanka , kissinger waxa
uu ka soo cararay taliskii Naasiga ahaa ee uu hoggaaminayey Hitler, halka uu Brzenizki ka yimi
Bolantigii Shuuciga, waxase cajiib ah in labadan sarkaal ee ka soo cararay dhulkii ay ku dhasheen
ee ay awooddoodii iyo hibadoodii aqooneed ay wax-ku tareen ciidamada Maraykanka, labadan
sarkaal waxa ay la taliyayaal u nodeen shirkado dhawr ah iyo dawlado badan. Debedmeerka ugu
badan waxa uu dhacay sida uu qabo qoraa Thomas Mann waqtigii uu socday: ‘xsbiyadii Naasiga
iyo Shuuciga’, wuxuu Mareykanku qaatay kaalin badbaadiye iyo maal-gelin, wuxuu maal-gelin
fiican siiyey aqoonyahanno, fanaanniin iyo saynisyahanno, kuwaas oo ka soo qaxay Faashiistihii
Galbeedka, Mareykanku waxa uu indheergaradkaas ka faa’iidey aqoomo badan oo la xidhiidha
culuumta aadanaha.
Indheergaratada debedmeerka la gula kacay waxa kale oo ka mid ah, Theodor Ardorno. Ardorno
waxa uu ka mida ahaa indheegaratadii ugu tunka weynaa ee noolaa qarnigii 20aad, noloshiisa in
badan waxa uu ku qaadatay masaafurin waxa uu si aada uga soo horjeestay halistii Faashiistaha,
iyo midkii Shuuciga iyo sida oo kale cirweynaanta reer Galbeedka. Ardorno waa naf ku suntan in
ay u bareerto halista ay ku kacaan dadka madaxda ahi, waxa uu ku dooddaa in indheergaradka
masiirkoodu ku sharfan yahay inaan waligood la maqal oo ay waligood adkaato in la dhegeysto.
Ardorno waxa uu ahaa indheergarad tusaale laga dhigan karo, dhinaca ka hashada nidaamyada oo
dhan hadii ay xageena jiraan iyo hadii ay xaggooda la jiraanba, wuxuu mar arkay in noloshu ay
ugu beensan tahay marka ay ugu badan tahay wuxuuna oran jidhay; wadartu iyadaa badanka
waalan, taas oo u sii kordhisa miisaanka siiba dareenka abbaarka, wacyiga shakhsiga ah, oo ah
waxyaabo aan la jaanqaadi karin bulsho si buuxda u agaasiman. Tilmaamaha gaarka ah ee uu
leeyahay indheergaradku marka uu noqdo ruux la masaafuriyo sida uu qabo Adorno waxa uu ku
sheegaa: marka uu qofku bilaa guri noqdo, qoraalka ayaa u noqda meel uu ku noolaado. Sifooyinka
uu qaato waqtiga uu indheergaradku ku jiro xaaladda masaafurinta waxa ka mid ah in uu noqdo,
ruux maadeeya ah oo xataa wax iska hubsada laakiin tilmaantiisu maahan ruux sharwadde jees-
jees badan, sida uu qabo Dr Giambattista Vico, oo ahaa indheergarad Talyaani ah, oo mar galay
xaaladda debedmaarka. Qaybtan waxaynu si fiican ugu fahmaynaa tilmaamaha uu yeelan karo iyo
xaaladda ay bulshadu kula dhaqmayso indheergaradka waqtiga uu la yimaado aragti dureysi
nidaamyada silloon, runtii waa qayb dareenkeeda leh, waxaynu isla qaybtan ku arkaynaa sida ay
shisheeyuhu uga faa’iideystaan indheergaratada la dayriyey, haba ugu horeeyo Mareykanku.
Mushahar-doon iyo Mushahar-diid.
Mushahar-doon iyo mushahar-diid, waa mid ka mid ah caqabadaha uu la kulmo Indheergaradku,
qaybtan xiisaha leh qoraagu waxa uu innoogu soo gudbinayaa isbeddelka ku dhacay
indheergaradkii noolaa qarnigii 19aad, 20aad iyo midkan 21aad-ba. Indheergarad badan oo
mucaasir ah waxa ay noqdeen qolyo dhuurni raac ah. Rogis Debray waxa uu ka mid yahay
indheergaratadii nooleyd qarnigii 20aad, waa mid ka mid ah ragga aadka u dhaleeceeya isbeddelka
taban ee ku dhacay kaalintii indheergaradku ku lahaa bulshada, Debray waxa uu ka warramayaa
sida ay mar qudha indheergaradku isugu beddelay qof ka fekira mushahar iyo qaabka ay u noqdeen
macalimiin ka hawl gala jaamacadaha waa-weyn ee reer Galbeedka, Debray waxa uu tilmaamayaa
in shaqadii indheergaradku ay isu beddeshay in ay noqdaan qolyo jaamacado uun wax ka dhiga
guriyo gaarana ku jira oo aan ka war hayn badan koodu arrimaha bulshada dhexdeeda ka socda.
Kaalintii indheergaradnimo ee qarnigii 19aad wax ay ahayd inay raadiyaan oo ay baadigoobaan
xaqiiqada jirta. Sida uu qabo Ragis Debray qarnigii labaatanaad waxa batay koox rag iyo dumar
ah oo ka tirsan indheergaradka kuwaas oo isugu jira, barofeesarro, wariyayaal, khabiirro iyo
lataliyayaal ra’yigooda lacag ku qaata waxa lagu dirqismay in la isweydiiyo sida ay suurtagal ku
tahay in la helo indheergarad shakhsi ah oo cod madaxbanaan leh, maadama ay dhammaantood
katirsanayaal isu beddeleen iyo dhuuni-raac.
Sida aynu kor ku soo xusnay doorka indheergaradku waa in uu dhaqan ka dhigto inuu soo ban-
dhigo dooddo, xitaa haddii la doono lagu kala qaybsamo. Dhanka kale waqtigii uu Reagan
madaxweynaha ka ahaa Mareykanka waxa gedoodsamay indheergaradkii bidixda, Russel Jacoby
ayaa waxa uu daabacay buugg dooddo aad u daran dhaliyey, buuggu wuxuu ciwaankiisu ahaa “the
last intellectuals.” Wuxuuna ku soo bandhigayaa Russel dood adag oo ah in “indheergaradkii aan
akadeemiga ahayn” ee Maraykanku uu gebi ahaanba saaxadda ka saarey kaalintii indheergarad oo
ay isugu soo hareen kooxo barayaal jaamacadeed ah, Jacoby waxa uu ku dooddayaa sidii ay
meesha uga baxday dooddihii lagu gorfayn jirey dhacdooyinka, dooddihii dhisi jirey dadweynaha
la harawsaday. Jacoby waxa uu indheergaradka ku qeexay ” Qof si kasta u madax banaan oo aan
cidna ka amar qaadan.” Sida oo kale Jacoby waxa uu qabaa inaysan jirin cid gaara oo lagu tilmaami
karo indheergarad balse ay jirto qof qaban kara kaalinta uu indheergaradku ku leeyahay bulshada
wuxuu doonaba ha ahaadee, wuxuuna tusaale fiican u soo qaadanayaa Biyaaniistihii reer Kanada
ee cabqariga ahaa ee Glenn Gould (1932-1982). Gould wuxuu ahaa fanaan wax duuba oo
qandaraasyo kula jira shirkado waaweyn intuu fanka ku dhex jiray: Haddana, taasi kama aysan
reebin in uu noqdo dib u lafa gure ereygiisu kulul yahay iyo faalleeyaha muusigga. Hadaba,
aragtida Jacoby waxa aynu ka faa’iideynaa in ruux walba kaalinta iyo doorka uu bulshada waxa
ugu tari karo uu ugu taro.
Awoodaha oo runta loo sheego.
Awoodaha oo runta loo sheego sida uu tilmaamayo Edward Said waa mid ka mid ah caqabadaha
soo wajaha indheergaradka, awoodahaas waxa ka mid ah mushaharka ama in qofka
indheergaradka ahi noqdo ruux hanti cid gaara ka qaata, sida uu ku dooddayo Edward Saciid waxa
uu sheegayaa in mushaharkani caqabad ku yahay wax badan oo loo baahnaa inuu faydo ruuxa
indheergaradka ahi, sidaas darteed waxa uu ku talinayaa qoraagu in qofka indheergaradka ahi uu
ka fogaado mushaharada iyo arrimaha kale ee la xiriira kuwaas oo u adeegaya cid gaara. Sida oo
kale fikradan uu qabo Edward Said waxa la qaba qoraayaal iyo faylasuufyo isaga ka horeeyey
tusaale ahaan; Jean-Jacque Rousseau (1712-1778) wax uu qabay in mushaharka iyo casumaadaha
ay madaxdu u fidiyaan indheergaradka uu caqabad ku tahay doorka indheergaradka ama haddii
aan si kale u dhigno waajibaadka qofka aqoonyahanka ah ka saaran bulshadiisa. Dhamaan
aqoonyahannadan qoraalladooda waxa aynu ka arkaynaa in mushaharku yahay caqabad xar-kaha
goosatay, taasoo tir-tirtay baan odhan karnaa metelaadii indheergaradka, sidaynu kor kusoo
xusnayna waxaynu sheegnay in indheergaradku yahay ruux aan awood gaara ka amar qaadan.
Waxayaabaha kale ee indheergaradka looga baahnaan karo waxa ka mid a in uu noqdo qof
dhaqaale ahaan xor ah, leh awood diidid, leh awood wax durid ka hor iman kara awoodaha raba
inay bulshada caburiyaan.
Ugu dambeyntii buugga “kaalinta indheergaradka” waa mid si waafi ah u soo bandhigaya doorka
qofka indheergaradka ahi ku leeyahay bulshada. Qaybahan yar ee qodobbaysan runtii waa qaybo
dul-ka xaadis ah oo aan rabo bal inaad ila fahantaan dooda iyo nuxurka uu soo gudbinayo Edward
Said. Runtii waxaan odhan karaa waa buug si wanaagsan kaaga haqabtiraya su’aalo tiro badan oo
laabtaada in muddo ah degay. Mar iyo lababa waxa aan ku oran lahaa ila soo dhugo aad ka shaki
baxdide dad badan oo aad u haysatid inay kaalin indheergarad ka dhex wadaan mujtamaca
Soomaaliyeed.
Raadreeb waa mareeg madaxbannaan oo la asaasay Agoosto 2022, una taagan soo gudbinta
qoraallo aqooneed oo ku qoran af Soomaali, waxa ayna si Online ah u baahinaysaa sooyaalka,
suugaanta, sayniska, farshaxanka, falsafadda, iyo arimaha bulshada, si ay u fududaato in aqoonta,
laamaheeda ka la duwan, lagu helo afkeenna Soomaaliga.
Faallo buugga: Kaalinta Indheergaradka |Representation of the Intellectual