Exotisme
Het gebruik van exotische locaties en volkeren in het
theater is al zo oud als het theater zelf. De oude
Grieken schreven al stukken over de
wederwaardigheden van antieke helden in verafgelegen
streken van Griekenland en daarbuiten, maar ook over
de donkere verten van het oosten, denk bijvoorbeeld
maar aan Aeschylus’ De Perzen. Ook dichter bij onze
tijd vinden we diezelfde fascinatie, denk maar aan de
Moren in Othello, de zigeuners van Carmen, de
Oriëntalisme: de aantrekkingskracht van het oosten
Siësta – F.A. Bridgman
Zelfs voor mensen met alleen maar een oppervlakkige
interesse in de schone kunsten is er weinig moeite voor
nodig om een aantal voorbeelden te vinden waarin de
fascinatie van de westerse wereld met die van het
oosten tot uitdrukking komt. Ze zijn legio te vinden in
mode, architectuur, gastronomie, poëzie en industriële
ontwerpen. De Fransen en de Britten (en in mindere
mate de Duitsers, Russen, Spanjaarden, Portugezen,
Italianen en Zwitsers) hebben een lange traditie waar
het oriëntalisme betreft; een manier van omgaan met
het oosten die is gebaseerd op de speciale plaats die het
oosten inneemt in onze westerse belevingswereld.
Het oosten ligt niet alleen naast Europa, het is de
locatie van Europa's grootste, rijkste en oudste
kolonies, de bron van zijn beschavingen en talen, zijn
culturele rivaal en één van de meest diepgewortelde en
vaakst terugkerende mentale beelden van 'de anderen'.
De oosterse identiteit is de tegenvoeter van de
Speciaalonderwerp Exotisme
© Jeroen van Delft 2005
Tartaren van Borodin’s Prins Igor of de Joden in
Fiddler On The Roof.
Deze fascinatie heeft weinig te maken met een
werkelijke interesse in de culturen van het oosten. Men
beschouwde ze als heidense ontwikkelingslanden, nog
net goed genoeg om koloniaal overheerst te worden
door de Christelijke volken uit de beschaafde wereld.
In dit hoofdstuk zullen we een aantal van deze locaties
nader onderzoeken en zien wat dit voor de musical
opleverde.
Europese identiteit: ze komt letterlijk en figuurlijk van
de andere kant van de wereld.
Verhalen die zich afspeelden in de oriënt waren vooral
tussen 1880 en 1920 een grote rage, maar daarbij werd
niet of nauwelijks gekeken naar de muzikale uitingen
uit het oosten zelf. Men maakte gebruik van
'aanduiders' om oosterse dingen aan te geven. Het was
niet belangrijk of die aanduiders accuraat waren of niet;
de aanduiders moeten het oosten vertegenwoordigen,
niet de oosterse cultuur imiteren.
Het ging hier dus om uiterlijkheden en daarnaast om de
geïmpliceerde waarden van de aanduiders. Ze
suggereerden rijkdom en couleur locale, opwinding,
escapisme, mysterie en seksueel libido. Hun enige doel
was vermaak van het publiek. Daarbij komt dat de
westerse luisteraar de symboliek van authentieke
oriëntaalse muziek eenvoudigweg niet zou begrijpen.
Oriëntaalse muziek zou daarom weinig dramatisch
effect hebben op een westers publiek.
1
Onkunde
Vele eeuwen lang was de oriënt een witte vlek op de
kaart van de belevingswereld. Men leefde in gezegende
onwetendheid over wat zich achter de Oeral allemaal
afspeelde. Daar hield de wereld toch immers op? Men
had iets vaags in gedachten, een soort duizend-en-een-
nachtwereld met pygmeeën en saters, amazones en
brahmanen, betoverde bergen, geurende houtsoorten en
specerijen.
Men kon zich nog vaag uit de overlevering herinneren
hoe in 1241 horden duivelse Mongoolse ruiters Polen
waren binnengevallen, hoe ze alle inwoners van
Krakau hadden onthoofd en hoe ze vervolgens
Hongarije onder de voet hadden gelopen. Maar het was
voor veel Europeanen heel moeilijk om van die
traumatische mythe een duidelijk beeld voor ogen te
halen. Er waren wel reisverslagen van
ontdekkingsreizigers, van Herodotus en Ibn Batouta en
later van bijvoorbeeld Marco Polo, maar de
manuscripten daarvan lagen opgeslagen in bibliotheken
die alleen toegankelijk waren voor wetenschappers.
Bovendien, tot ver in de negentiende eeuw konden de
meeste Europeanen toch niet lezen en een mondelinge
overlevering van deze verhalen zoals in andere culturen
was er niet.
Style turc
In 1682 besliste de Turkse sultan Mohammed IV,
ondanks een vredesverdrag, tot oorlog tegen Oostenrijk
en in de lente van 1683 was het op alle Europese
marktpleinen te horen: "De Turken staan voor Wenen".
De hofhouding, met keizer Leopold en de zwangere
keizerin op kop, ontvluchtten de stad. De belegering
duurde vele maanden, maanden waarin het leven in de
stad vreemd genoeg redelijk onverstoorbaar doorging.
Maanden van toenemende verliezen aan beide kanten
en steeds verder oprukkende Turkse loopgraven. In
september was de inname van de stad nog slechts een
kwestie van dagen. Maar op 12 september arriveerden
de Poolse en Duitse coalitielegers om de stad te
ontzetten en werd Wenen, en daarmee Europa, gered.
Tijdens de belegering konden de verdedigers
regelmatig de luide klanken van de Mehter horen. De
Mehter was de militaire muziekkapel van de Janitsaren,
het elitekorps van de Ottomaanse sultans. Het
Ottomaanse rijk had de traditie van het officiële
muziekkorps op haar beurt weer geërfd van Centraal-
en West-Aziatische rijken, waar een eigen militair
orkest de macht van plaatselijke heersers moesten
onderstrepen. Toen de coalitielegers in 1683 het Turkse
leger versloegen werden ook de muziekinstrumenten
van de Mehter als oorlogsbuit in beslag genomen. Die
instrumenten werden daarop gebruikt in de
zogenaamde Janitsarenkorpsen die aan de Europese
hoven werden opgericht, overigens om er gewone
westerse marsmuziek mee te spelen. De bekendste
instrumenten van de Mehter zijn de grote of Turkse
trom, de gewone trommel, de bekkens en de "halve
maan", een kunstig versierde stok met schellen eraan.
Daarbij komen een aantal blaasinstrumenten als de
Speciaalonderwerp Exotisme
© Jeroen van Delft 2005
Een illustratie voor de onwetendheid van de
Europeanen is het ongelooflijke verhaal van een
Fransman die in het Engeland van de achttiende eeuw
rondvertelde dat hij uit Formosa (het tegenwoordige
Taiwan) kwam. Niemand had ooit iemand uit Formosa
gezien, men wist ook niet dat het eiland eigenlijk door
Chinezen werd bewoond. Hij werd zo beroemd dat heel
de Londense society zich haastte deze man, George
Psalamanazar zoals hij zich noemde, bij zich thuis te
inviteren. Hij vertelde de meest fantastische verhalen
over de zeden en gebruiken van zijn zogenaamde
thuisland, tot verbijstering van zijn toehoorders. Zijn
vlees at hij rauw en absurd scherp gekruid omdat ze dat
zogenaamd zo in Formosa aten. Hij sliep zittend in een
stoel met een brandende lamp naast zich zodat iedereen
dacht dat hij nooit sliep. Een farce van zulke grote
omvang kon alleen maar plaatsvinden omdat de
Londenaren geen idee hadden over het leven aan de
andere kant van de aarde; die informatie was
eenvoudigweg niet beschikbaar.
Er moest een bedreiging van buitenaf aan te pas komen
voordat de beschaafde Europeanen zich opnieuw een
beeld konden vormen van 'de anderen'.
Turkse zurna (een oerklarinet), de buru (een koperen
trompet), de serpent (een laag klinkende, S-vormige
hoorn) en de eveneens laagklinkende helicon (familie
van de tuba).
De muziek van de Mehter en zijn instrumenten waren
een grote inspiratie voor Europese componisten. Er
waren maar weinig overlevenden van het beleg die de
janitsarenmuziek hadden gehoord en eigenlijk kon
niemand precies vertellen hoe de muziek had
geklonken. Toch schreven componisten als Mozart,
Gluck en Haydn "Turkse marsen" en "Rondo's alla
Turca", ook al hadden die 'Turkse' werken niets met
traditionele Turkse muziek te maken. De muziek van
de Janitsaren werd mondeling overgeleverd en na het
opheffen van het Janitsarenkorps en de Mehter in 1826
dreigde deze overlevering zelfs helemaal verloren te
gaan.
Wat nu in het westen bekend werd als de style turc of
Turcherie was dus volledig een product van de
Europese verbeelding, met luide klanken en donkere
timbres die gebaseerd waren op verhalen van de
overlevenden van het beleg van Wenen en de
instrumenten die daar gevonden waren. Het koor der
Janitsaren uit Mozart's Die Entführung Aus Dem Serail
is daar een goed voorbeeld van. Daarnaast was er
muzikaal gezien in de achttiende eeuw geen
onderscheid was tussen het Turkije van Die Entführung
Aus Dem Serail en het Egypte van Mozart's Die
Zauberflöte. De verschillende geografische gebieden
hadden geen onderscheidende muzikale kenmerken.
Aanduiders: donkere klanken, vurige, opzwepende
muziek, instrumenten als de pauken, bekkens en de
zurna.
2
Geluidsfragment:
50 "Air d'Attaque" (traditionele Janitsarenmuziek)
51 "Chor der Janitscharen - Bassa Selim lebe lange!" (Die Entführung Aus Dem Serail, Wolfgang Amadeus Mozart,
1782)
52 "Egyptische Mars" (Johan Strauss jr., 1869)

De Mehter met op de achtergrond de Turkse trom en in het midden een "halve maan".

Studie en kolonialisme
Bij de volgende stap kwamen 'de anderen' in een
beduidend minder goed daglicht te staan en ontstonden
in de westerse geest de stereotypen waar wij nu nog
steeds mee te maken hebben. Gedreven door het
winstbejag van het kolonialisme gaven overheden aan
wetenschappers de opdracht om informatie te
verzamelen over de oostelijke gebiedsdelen om op die
manier een zo effectief mogelijk bestuur mogelijk te
maken. Het oosten leren kennen betekende zo het
oosten kunnen bezitten. Het oosten werd hiermee de
bestudeerde, de geobserveerde, het object, en het
westen de zieners. Het oosten was passief, het westen
actief. Het begon gezien te worden als apart, excentriek
en achterlijk, met een neiging naar despotisme en
afgekeerd van de vaart der volkeren.
De koloniën leverden de westerse landen grote rijkdom
op. Doordat schepen uit het oosten allerhande
kunstuitingen van hun reizen meenamen, beschilderd
aardewerk en stoffen, porselein, jade en bewerkt ivoor,
werd het bezit van deze zaken, maar ook bijvoorbeeld
het kruiden van vlees met peperdure peper, voor de
rijken een statussymbool. Chinoiserie kreeg in de
achttiende eeuw als gevolg van het kolonialisme voet
aan de grond in Europa. Het werd in de meeste
Europese landen een uitdrukking van smaak en
rijkdom. In de late negentiende eeuw werd
Japonaiserie een onderdeel van de luxecultuur in het
Victoriaanse Groot-Brittannië.

Style hongrois

Speciaalonderwerp Exotisme 3
© Jeroen van Delft 2005
In de chronologie van het muzikale oriëntalisme kwam
na de style turc de style hongrois, die was afgeleid van
de exotisch klinkende muziek van de zigeuners in
Hongarije en net ten westen daarvan. En dat terwijl
zigeuners strikt genomen niet eens Hongaren zijn!
Toen het opkwam naast de Turkse stijl in het midden
van de achttiende eeuw was er geen duidelijke
scheidslijn tussen de twee. De style hongrois wordt
getypeerd door syncopische, gepunkteerde ritmes,
virtuoze vioolpassages en het gebruik van een speciale
mineur toonladder met daarin twee keer het melodische
interval overmatige secunde. De stijl werd meer
herkenbaar in de negentiende eeuw en de overmatige
secunde en het gebruik van kerktoonladders werden
meer en meer een aanduider voor 'zigeuner'.
Aanduiders: Syncopische, gepunkteerde ritmes,
virtuoos vioolspel en de zigeunerladder.

Geluidsfragment:
53 "Gypsy Fiddles Playing" - fragment
54 "Hongaarse dans no. 5" - fragment (Johannes Brahms, 1869)
55 "Fantastisch" (My Fair Lady)

Fantastisch
Frederic Loewe/Alan Jay Lener En toen de Prins van Transylvanië
My Fair Lady, 1956 Haar ten dans vroeg
En grapjes met haar maakte bovendien
Ach man, je bent fantastisch, Toen zei ik : "je bent fantastisch,
Fantastisch, fantastisch Fantastisch, fantastisch!"
Dat Higgins een fantast is, Want hoor haar nu eens praten;
Dat is fan-ta-sie! 't Is een ras-aristocrate,
En daarom zeg ik drastisch: Ach m'n beste man, fan-tastisch!
Fantastisch! Fantastisch!
Dat Higgins geen fantast is Ja, die Zoltan Karpathy was een geschenk van de
Maar een groot genie! hemel. Als die er niet geweest was, had ik me
Jij moest een medaille hebben misschien doodverveeld. Maar hij was er gelukkig -
Dat staat voor mij vast met al zijn oude truucjes!

Doe geen moeite, doe geen moeite. Mrs. Pearce :

Karpathy? Die afschuwelijke Hongaar? Was die er
Lid zijn van 't Hogerhuis ook?
Is iets wat bij jou past.
Higgins :
Schei uit! Schei uit! Ja, Mrs Pearce,
Ach man, wat klets je nou? Die afschuwelijke schurk, die z'n taalkennis toch alleen
Dat het gelukt is, komt door jou! Maar gebruikt voor list en bedrog.
Hij stelde zich weldra de duivelse taak :
Maar jij bent toch fantastisch, "opheldering in de Miss-Doolittle-Zaak"
Fantastisch, fantastisch Elke keer zag ik hem weer
Wat sprong je vastberaden over elke barricade, Steeds die ongelikte beer uit Boedapest
Lenig en elastisch Niemand die zo vuil en vals,
Fan ... tastisch! Niemand die zo mis'lijk als dit loeder pest
Toen had hij er dan tenslotte toch
Goddank is deze nacht voorbij Voor mijn gevoel wel iets te lang gestaan
Dat bal werd haast teveel voor mij Dus ik knikte en hij is zijn gang gegaan
Met al die angst, die zorg en al dat gedraai Zo vet als hij die handkus gaf
Wat droop de charme van 'm af
We kwamen binnen en al gauw Hij weekte in Hongaarse stijl
Begreep ik dat het lukken zou Haar masker los met z'n gekwijl
En eig'lijk was het toen ontzettend saai En na niet al te lange tijd
Toen stond hij bol van zekerheid
En toen ze schreed door 't middenpad En tot de gastvrouw zei hij na afloop van de wals:
fluisterde ieder : "Wie is dat!?" "Vergis u niet in deze dame,
want haar naam is vals!!!"
Misschien had men nog nooit een "lady" gezien
Speciaalonderwerp Exotisme 4
© Jeroen van Delft 2005
... Oh!
Jawohl!
Ze komt hier niet vandaan, zei hij,
Ze komt - wat ik u zeg - uit verre streken
Als ze Engels was dan zou ze zeker niet
haar taal zo keurig spreken
Toen hij dit gezegd had hield hij even op
en zei toen zonder aarzeling
Speciaalonderwerp Exotisme
© Jeroen van Delft 2005
dat het hier beslist om een Hongaarse ging
En niet alleen een Hongaarse, maar een
koningsdochter!
Hiep, hiep, hoera voor Professor Higgins
Die triomf en victorie viert
Hiep, hiep, hoera voor Professor Higgins
Die nu Engeland's historie siert.
5
Het nabije oosten
Een nieuw effect was het gebruik van de hele irrationeel, bedreigend, onbetrouwbaar, antiwesters en,
toonstoonladder. De hele toonstoonladder werd al sinds misschien het allerbelangrijkste, allemaal van hetzelfde
ongeveer 1850 gebruikt in Russische exotische muziek slag, wordt gevoed door berichtgeving in de media
door bijvoorbeeld Glinka en Rimsky-Korsakov. Het over criminele Marokkaanse jongeren of de aanslagen
was een tijd waarin het Russische rijk zich uitbreide op het World Trade Centre in New York in 2001.
naar het oosten. Zo werden oriëntaalse steden als Stereotypen als deze zijn doorgaans uitermate
Samarkand en Buchara in 1868 veroverd en de hardnekkig.)
transkarpatische spoorweg verder oostwaarts
doorgetrokken. En net als de mensen in West-Europa
waren ook de Europeanen in het Europese deel van
Rusland gefascineerd door deze 'nieuwe' ontdekkingen.
De hele toonstoonladder kwam ook nog op een andere
manier onder de aandacht van Europese componisten.
Op de wereldtentoonstelling in Parijs in 1889 waren er
ook weer veel staaltjes van inheemse muzieksoorten te
horen in de verschillende paviljoens. Vooral de
traditionele muziek uit Indonesië, waarin veel gebruik
wordt gemaakt van hele toonstoonladders, vormde een
bron van inspiratie voor mensen als Rimsky-Korsakov
en Maurice Ravel. Ook het uitkomen van een Franse
vertaling van de verhalen van 1001 nacht was een
stimulans.
Voor musicals was de Arabische wereld altijd een
favoriete locatie: The Sultan Of Mocha (Arabië, 1874),
Theodore And Co (Baluchistan, 1916), Sunshine Of
The World (Perzië, 1920), Peri, The Slave Of Love
(Bagdad, 1921) maar ook Wright en Forrest's Kismet
(Arabië, 1953). Veruit de meest succesvolle oriënta-
listische musical (voor Miss Saigon) was Chu Chin
Chow. Het is de musicalversie van het duizend-en-een-
nachtverhaal van Ali Baba en de veertig rovers (dat
zich afspeelt in en rond Bagdad), was geconcipieerd als
een overdadige extravaganza en werd een fenomeen Chu Chin Chow is eigenlijk een roverhoofdman die
van het Britse toneel in de eerste helft van de twintigste zich voordoet als een Chinese handelsreiziger om zo
eeuw. De eerste run in Londen zette vanaf augustus het huis van zijn beoogde slachtoffer binnen te komen.
1916 met 2235 voorstellingen een Londens duurrecord Aan het eind van de avond worden hij en zijn veertig
neer dat veertig jaar zou standhouden en Chu Chin rovers verraden en levend gekookt in olijfolie en op die
Chow werd een internationale hit in Engelstalige manier wordt de hele oriënt in één groot complot
theaters over de hele wereld. De filmversie uit 1934 betrokken. Zahrat, de verraderlijke Egyptische slavin,
opent met een beeld van een enorme cake in de vorm wordt in de film gespeeld door Anna May Wong, die er
van een moskee met koepel. Het oriëntalistische overduidelijk Chinees uitziet. Alle accenten zijn echter
stereotype dat hier wordt gepresenteerd is er een van van het Engeland van de jaren '30, met uitzondering
decadentie en vraatzucht. Wat later is er een ruzie van de roverhoofdman, wiens accent alleen maar
tussen man en vrouw te zien over wie er die dag de 'algemene buitenlandse schurk' aangeeft. In de muziek
juwelen mag dragen. is het oriëntalisme ook inconsequent. Het koornummer
"We Are the Robbers of the Woods" zou ook uit een
Hier komen we bij de twee stereotypen van de versie van Robin Hood kunnen komen. Er werd ook
oriëntaalse man. Het eerste type heeft een aantal een scène op een slavenmarkt geïnterpoleerd die niet in
vrouwelijke trekjes, is zwak maar is tegelijkertijd het originele duizend-en-een-nachtverhaal zit. Hier
mysterieus en gevaarlijk en vormt daarmee een duikt nog een stereotype op: alle oosterlingen zijn
bedreiging voor de blanke, westerse vrouw. De tweede bezeten van seks. Kijk maar eens naar het voorbeeld
stereotype oriëntaalse man is een donkere, tobbende, van de Singaporaanse violiste Vanessa Mae. Al op haar
gepassioneerde en dreigende oosterse potentaat, een vijftiende werd ze aan de wereld gepresenteerd als sexy
Othello die meestal is uitgerust met een krachtige en sensueel. Het zou onmogelijk zijn om een blanke,
bariton of bas. Europese tienervioliste op een zelfde manier te
Oriëntaalse vrouwen worden doorgaans uitgebeeld als afficheren zonder dat daar een storm van protest over
mysterieus en exotisch van uiterlijk en ze laat zich op zou steken.
meestal gewillig domineren. (Ook nu nog werken deze Aanduiders: hele toonstoonladders, harmonisch
stereotypen door. Het westerse beeld van moslims als mineurtoonladder, Engelse hoorn
(slangbezweerdersfluit), "kameelritme".

Speciaalonderwerp Exotisme 6
© Jeroen van Delft 2005
Geluidsfragment:
56 "Here Be Oysters" – fragment (Chu Chin Chow, Frederic Norton 1916)
57 "Cleopatra's Nile" (Chu Chin Chow, Frederic Norton 1916)
58 "Arabian Nights" – fragment (Aladdin, Howard Ashman, 1992)

Spanje
Laat ons nu onze aandacht richten op Spanje, dat al
rond 1760 in opera's werd getypeerd door de in het oog
springende dansritmes. Vooral de fandango was
populair bij klassieke componisten. Mozart's Le Nozze
Di Figaro speelt zich af in Spanje en ook hier vinden
we een fandango, in de finale van de derde acte. Met de
jaren werd de fandango steeds meer geassocieerd met
bandieten.
Het is tekenend dat Beethoven, toen de censuur hem
opdroeg zijn plot voor Fidelio (1805) naar Spanje te
verplaatsen, geen aanpassingen in de muziek maakte.
Dit was honderd jaar later geen optie meer voor
componisten die hun werken in Spanje lieten afspelen,
zoals Bizet's Carmen.
Niet alleen de fandango maar ook de bolero, de
seguidilla en flamencomuziek konden zich in een
warme belangstelling verheugen. Vooral deze laatste
werd in het verleden nogal eens misbruikt als Spaanse
aanduider. Andere Spaanse aanduiders zijn
begeleidingen die lijken op gitaarspel (in piano of
andere instrumenten) en een instrumentatie met gitaar,
castagnetten, klappen in de handen en stampen met de
voeten.
Om dit stukje over Spanje af te sluiten nog even dit: in
januari 1996 was op het Engelse Channel 4 een
reclame te zien die mensen voor hun vakantie naar
Spanje probeerde te lokken. De muziek op de
achtergrond was de Bolero van Ravel. Kennelijk vond
men dat deze Franse muziek Spanje beter aanduidde
dan Spaanse muziek zelf.
Aanduiders: Gitaar, castagnetten, stampen met de
voeten, klappen in de handen, olé roepen, flamenco-,
fandango-, bolero- en/of seguidillamuziek.

Geluidsfragment:
59 "Fandango, finale acte III" – fragment (Le Nozze Di Figaro, Wolfgang Amadeus Mozart, 1786)
60 "Séguedille: Près des Ramparts de Séville" – fragment (Carmen, George Bizet, 1875)
61 "Het Spaanse Graan" – fragment (My Fair Lady)

Het Spaanse Graan En wat is haast vergaan?

Frederic Loewe/Alan Jay Lener Het Spaanse graan!
My Fair Lady, 1956 Het Spaanse graan heeft de orkaan doorstaan
Het Spaanse graan heeft de orkaan doorstaan
Het Spaanse graan heeft de orkaan doorstaan
Wat was dat? In Frankrijk, Friesland en Finland…
Het Spaanse graan heeft de orkaan doorstaan Vriest het vrees'lijk vinnig
Nog es! Ik zeg u hierbij vriendelijk dank
Het Spaanse graan heeft de orkaan doorstaan
Verdraaid, het lukt'r Nog een keer: wat heeft het graan doorstaan?
Verdraaid, het lukt'r De orkaan! De orkaan!
Het Spaanse graan heeft de orkaan doorstaan Prachtig! En wat is haast vergaan?
By George, het lukt'r Het Spaanse graan!
By George, het lukt'r
Het Spaanse graan heeft de orkaan doorstaan. Olé!
Wat heeft het graan doorstaan? Het Spaanse graan heeft de orkaan doorstaan!
De orkaan! De orkaan!

Noord-Afrika
De volgende halte op onze muzikale tournee is Noord- De Egyptische stijl wordt
Afrika. Het stuk "L'Egiptienne" van Jean Philippe vaak samen aangetroffen met
Rameau uit 1736 klinkt voor ons totaal niet Egyptisch. Franse muzikale invloeden.
Maar honderd jaar later zitten de exotische aanduiders Dit is ook niet zo gek als je je
stevig in het zadel, waarbij we de hele toonstoonladder bedenkt dat Parijs in de hele
weer tegenkomen, hier gebruikt als aanduider voor de eerste helft van de
mysteriën van Egypte. Welke ook veel gebruikt negentiende eeuw de
worden om Egypte aan te duiden zijn de Aeolische en oriëntalistische hoofdstad van
Dorische toonladders en een prominente rol voor de de wereld was. De Franse
houtblazers, vooral de Engelse hoorn, vanwege hun interesse werd aangewakkerd
'oriëntaalse' karakter. Voor de rest zijn de aanduiders door de veldtochten die
gelijk aan die van het nabije oosten. Napoleon Bonaparte in
Speciaalonderwerp Exotisme 7
© Jeroen van Delft 2005
Egypte maakte in 1798/1799.
Musicals die zich afspelen in Egypte zijn Amasis
(Egypte, 1906), Eastward Ho! (Egypte, 1919) en
Almond Eye (Egypte/China, 1923), Joseph and the
Amazing Technicolor Dreamcoat (Egypte, 1972) en
Aïda (Egypte, 2000).
Het Indiase subcontinent
Een duidelijke karakterizatie van de locatie India kwam
pas laat in de negentiende eeuw. Hoewel door
kolonialisme vooral de Engelse populaire muziek
doorspekt was met songs die zich afspelen in India,
klinken ze toch bijna allemaal alsof de missionarissen
al lang geleden zijn gearriveerd. Men ging rond de
eeuwwisseling gebruik maken van de Frygische
toonladder die erg lijkt op de Indiase Rag Multani
ladder.
In musicals is een Indiase toonzetting nooit erg
populair geweest. Bekende musicals waarbij een
Indiase zetting werd gehanteerd zijn The Nautch Girl
(India, 1891) en Lionel Monckton's The Cingalee
(Ceylon, 1904). Natuurlijk is er wel een enorme
Geluidsfragment:
62 "Come Spirit Come Charm" - fragment (The Secret Garden)
63 "Bombay Dreams" – fragment (Bombay Dreams, A.R. Rahman, 2002)
64 "Vrije Keuze" - fragment (Faya)
Come Spirit Come Charm
Lucy Simon
The Secret Garden, 1991
-It's my mother's garden. It is!
-It's a secret garden. And we're the only ones in the
world who want it to be alive.
-Colin, we'll have you walking about and digging same
as other folk before long.
-But how can I? My legs are so weak, I'm afraid I…
-There's a charm in this garden, Colin. And longer you
stay in it, stronger you'll be.
-Go on then!
Come spirit, come charm
Come days that are warm
Come magical spell
Come help him get well
Come spirit, come charm
Come days that are warm,
Come magical spell
Come help him get well
Spirits are above, charms aloft on high!
Sweep away the storm rumblin' 'cross the sky!
See the rising sun, bid the breeze to fall
Bid the robins sing, bid the roses grow!
Come spirit, come charm
Come days that are warm
Speciaalonderwerp Exotisme
© Jeroen van Delft 2005
Aanduiders: hele toonstoonladders, Aeolische en
Dorische toonladders, Engelse hoorn
(slangbezweerdersfluit).
hoeveelheid aan in India geproduceerde filmmusicals.
De filmindustrie van Bollywood is met ongeveer 800
films per jaar de grootste ter wereld. Het merendeel
hiervan zijn musicals.
Ook in Nederland is er een mooi voorbeeld van een
exotische musical: Faya, een versie van het verhaal van
Romeo en Julia, waarin de zwarte en Hindoestaanse
cultuur in het Suriname van de jaren 1970 tegenover
elkaar worden gezet (hoewel dat muzikaal niet altijd
even consequent wordt doorgetrokken).
Aanduiders: Frygische toonladder, hoge
vrouwenstemmen, en etnische instrumenten zoals de
sitar en tabla's.
Come magical spell
Come help him get well
Vrije Keuze
Franky Douglas
Faya, 1995
Offers zijn voor jou gebracht
Van de ochtend tot de avond
Je hebt het goed en het komt door mij
De Lala Rookh is nooit voorbij
Strak kan ik in de hangmat met jouw kleine kind'ren
spelen
Straks kan de hele familie met jou als voorbeeld delen
De nieuwe rijkdom van onze cultuur
Je moeder is een trotse vrouw
De eenvoud siert haar
De Lala Rookh is nooit voorbij
Zij bleef haar India trouw
Ik weet: je maakt ons niet te schande
Nu ben jij volwassen dus beplant jouw eigen tuintje
Zodat ajeli op jouw trouwdag jouw slanke hals zal
sieren
Nee, ik wil niet voor je kiezen
Ik dwing je nergens toe
Ik ben ook van deze tijd
Maar daarom juist wil ik een trotse vader zijn
Biti, kies uit onze eigen bloementuin
8
Het verre oosten

De aanduiding 'het verre oosten' zegt eigenlijk al alles: octaven of in reine kwinten of kwarten wordt gezongen
het is ver weg van ons en is daarom zo mogelijk nog in plaats van in drieklanken, behelst het een hele reeks
mysterieuzer dan oostelijke streken die dichterbij aanduiders voor welk land dan ook in het verre oosten.
liggen. Bekende verre-oosten-musicals zijn onder andere
Opnieuw worden de vele aanduiders door elkaar heen Gilbert en Sullivan's The Mikado (Japan, 1885), Wang
gebruikt. Om een voorbeeld te geven: de muziek voor (Siam, 1891), Leslie Stuart's Florodora (de Filippijnen,
"The Mousmee", een 'Japans' liedje uit de late 1899), The Idol Of Kano (Japan, 1915), The King And I
negentiende eeuw, werd door zanger Franklin Clive (Siam, 1951), Flower Drum Song (Chinees Amerika,
gebruikt als muziek voor "On the Road to Mandalay", 1958), Pacific Overtures (Japan, 1976) en Miss Saigon
naar een gedicht van de in India geboren Engelse (Vietnam en Thailand, 1989).
auteur Rudyard Kipling (bekend als schrijver van The Aanduiders: Staccato spel, instrumenten met veel hoge
Jungle Books). Het oriëntalistische karakter van het frequenties ( zoals harp, celesta en klokkenspel),
liedje voldeed dus zowel voor Japan als voor Birma. pentatonische toonladders en etnische instrumenten
Maar als je alleen kijkt naar de muzikale aanduiders zoals de bamboefluit en de maangitaar.
zijn we aan het eind van de introductie nog niet verder
gekomen dan Hongarije!
Sidney Jones maakte in musicalland net zo makkelijk
de oversteek van Japan naar China toen hij zijn succes
uit 1896, The Geisha, opvolgde met zijn succes uit
1899, San Toy. Jones heeft altijd volgehouden dat hij
een grote hoeveelheid Japanse kleuring in The Geisha
had gebracht en veel had overgenomen van de
originele nationale muziek. De Japanse mars in de
tweede acte zou zelfs gebaseerd zijn op een oud Japans
wijsje. Maar net zoals in Sullivan's The Mikado was
Jones' muziek voor het grootste gedeelte alles behalve
oriëntaals.
Puccini deed hetzelfde met Madame Butterfly en
Turandot. Drie belangrijke karakters uit Turandot
heten Ping, Pang en Pong, stereotype Chinese namen.
Zeker interessant is hun "Non v'è in Cina". Met zijn
staccato akkoorden, glinsterende harp, celesta en
klokkenspel en de pentatonische melodieën die in

Geluidsfragment:
65 "Non v'è in Cina" – fragment (Turandot, Giaccomo Puccini, 1926)
66 "The Ceremony (Dju Vui Vai)" (Miss Saigon, Claude-Michel Schönberg, 1989)

Latijns-Amerika en de Caraïben
De Spaanse dansritmes zouden vanaf de jaren '40 ook
een aanduider worden voor de volkeren en landen van
Latijns-Amerika en de Caraïben, zoals bijvoorbeeld
voor het eiland Puerto Rico in West Side Story. Andere
aanduiders voor Latijns-Amerika zijn ook ritmes als de
Argentijnse Tango, de Mexicaanse sarabande, de
Braziliaanse samba en bossanova, de Jamaicaanse Ska
en Reggea, de Cubaanse habanera, salsa, mambo,
rumba en cha-cha-cha en de Antilliaanse beguine,
calypso, soca (soul calypso) en merengue en
instrumentale bezettingen als die van de Braziliaanse
sambascholen en de Mexicaanse Mariachi-orkesten.
Musicals die van deze zetting gebruik maken zijn: West
Side Story (Puertoricaans New York, 1957), Once On
This Island (een niet nader genoemd eiland in de
Franse Antillen, 1990), Tango Pasión (Argentinië,
1993), Kiss Of The Spider Woman (een niet nader
genoemd Zuid-Amerikaans land, 1990), Faya
(Suriname, 1995) en Paul Simon's The Capeman
(Puertoricaans New York, 1998).
Aanduiders: Tango (bandoneon), samba (maraca's,
guiro, foekepot), bossanova, reggae, salsa (cowbells,
timbales, conga's), mambo, rumba, cha-cha-cha,
calypso (steeldrums), soca, etc.

Geluidsfragment:
67 "America" - fragment (West Side Story, Leonard Bernstein, 1957)
68 "Wan Bi-gi Famiri" (Faya, Franky Douglas, 1995)

Speciaalonderwerp Exotisme 9
© Jeroen van Delft 2005
Afrika beneden de Sahara, Australië en de Stille Zuidzee
Donker Afrika en de Pacific komen er in de
musicalwereld maar bekaaid van af. Bij de Afrikaanse
zettingen voert Zuid-Afrika de boventoon. Dit is vooral
te danken aan het feit dat Zuid-Afrika zelf een
bloeiende, op Amerika en Europa gerichte
musicalcultuur heeft en met grote regelmaat shows met
Zuid-Afrikaanse thema's en muziek de wereld
rondstuurt. Bekende 'Afrikaanse' musicals zijn Kurt
Weill's Lost In The Stars (Zuid-Afrika, 1949), Jerry
Adler's Kwamina (West-Afrika/Ghana, 1961), Ipi
Tombi (Zuid-Afrika, 1977), Sikulu-The Warrior (Zuid-
Afrika, 1984), Kat And The Kings (Zuid-Afrika, 1995),
The Lion King (Afrika, 1997) en Mandela (2010).
Aanduiders: trommels, veelstemmige koorstukken,
call-and-respons, zonnige muziek..
Vreemd genoeg zijn er in Australië en Nieuw Zeeland
maar een aantal shows geweest met Aboriginal en
Maori thema's. Daarvan is zo goed als niets buiten deze
twee landen te zien geweest. Wel worden Aboriginal
en Maori muziek gebruikt als exotische klanken in
Scène uit Umoja
Geluidsfragment:
69 "Cry the Beloved Country" – fragment (Lost In The Stars, Kurt Weill, 1949)
70 "Xhosa Wedding Song" (Ipi Tombi, Bertha Egnos, 1975)
Moderne ontwikkelingen
De wereld werd kleiner naarmate door de televisie en
het internet de globale beeldvorming toenam. Hieruit
Speciaalonderwerp Exotisme
© Jeroen van Delft 2005
westerse musicals. Een bekend recent voorbeeld
daarvan is een Australische etno-versie van Jesus
Christ Superstar, compleet met didgeridoospelers op
het toneel.
Aanduiders: didgeridoo, Australische volksmuziek.
Van alle geografische locaties komen de eilandstaten
van Polynesië, Micronesië en Melanesië er het slechtst
van af. Er zijn maar een paar musicals geweest die zich
in de Stille Zuidzee afspelen maar de exotische
invloeden hierin beperken zich over het algemeen tot
een soort quasi-Hawaiiaanse deuntjes. Zo waren er The
Island King (Etaria, Stille Zuidzee, 1922) en Polynesia
(Polynesië, 1924) maar veruit de bekendste is Rodgers
en Hammerstein's South Pacific. Dit stuk vertelt de
wederwaardigheden van een aantal mensen op een
basis van de Amerikaanse marine ergens in de Stille
Zuidzee. Helaas liggen de meeste songs bij de
Amerikanen en bijna alle muziek is dan ook in een
westers idioom geschreven.
Aanduiders: slidegitaar, "Hawaiiaanse" muziek.
volgden twee interessante ontwikkelingen op het vlak
van de oriëntalistische muziek.
10
Ten eerste neigden de normale oriëntalistische
aanduiders meer en meer naar authentieke oosterse
muziekvormen. De aanduiders werden steeds
realistischer omdat de kennis van andere culturen zeer
sterk toenam. Het was niet langer goed genoeg om
alleen maar aanduiders te gebruiken, mensen wilden
juist het echte ding horen, zien en meemaken. Zo
cobineerde The Lion King westerse popmelodieën van
Elton John met (nieuwgeschreven) traditionele Zulu-
muziek van Lebohang Morake.
Ten tweede werd het daartegenover, door de
popularisering van popmusicals in de laatste decennia
van de twintigste eeuw, meer en meer gebruikelijk om
oriëntalistische verhalen muzikaal niet meer op een
oriëntalistische manier te vertellen. Hier zijn twee
mooie voorbeelden van (en allebei met liedteksten van
Tim Rice): Andrew Lloyd Webber's Joseph And The
Amazing Technicolor Dreamcoat (1972) en Elton
John's Aïda (2000), allebei gewone popmusicals die
zich toevallig afspelen in Egypte.

Speciaalonderwerp Exotisme 11
© Jeroen van Delft 2005
Speciaalonderwerp Exotisme 12
© Jeroen van Delft 2005