Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΣΤΗΝ

ΚΑΤΟΧΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ: ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΟΥ BOWMAN, 2006/2012
Δ. Ν. Κονιδάρης

Αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα, Ελληνική έκδοση ΚΙΣ

Ο Steven Bowman είναι ιστορικός και καθηγητής Ιουδαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο
του Σινσινάτι των ΗΠΑ. Ξεκίνησε το ερευνητικό έργο του με την μελέτη της ιστορίας των
Εβραίων του Βυζαντίου, ενώ έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με την ιστορία αυτών της Ελλάδας.
Η πρώτη έκδοση του σχολιαζόμενου έργου, κυκλοφόρησε το 2006 με τον πρωτότυπο
τίτλο Jewish Resistance in Wartime Greece, μάλιστα με την χορηγία του Ιδρύματος Λάτση,
την δε Ελληνική έκδοση του 2012 εξέδωσε το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο (ΚΙΣ).

Στο παρόν σημείωμα σκοπεύουμε να αναφερθούμε σε αδύνατα σημεία ή και ανακρίβειες

του εδώ σχολιαζόμενου βιβλίου,[1] επιχειρώντας να εξαγάγουμε μιάν αιτιολογία / ερμηνεία
για αυτήν την προσέγγιση και τις σχετικές παραμορφώσεις ..

Η φωτογραφία στο εξώφυλλο του βιβλίου περιέργως φαίνεται να μήν συνδέεται με το θέμα
του τίτλου του βιβλίου, μιάς και αποτελεί στιγμιότυπο από την περίοδο μετά την
απελευθέρωση των Αθηνών και την υποστολή της Γερμανικής σημαίας από τον ιερό βράχο
της Ακροπόλεως.[2] Ενδεχομένως όμως αυτό το εξώφυλλο να υπαινίσσεται ή και να
παραπέμπει, ευθέως ή σημειολογικώς, σε ερμηνείες και απόψεις υποβόσκουσες και μη
εκπεφρασμένες επακριβώς στο σχολιαζόμενο έργο. Έτσι ίσως η αναφορά σε 'αντίσταση
στην κατοχική Ελλάδα' να αναφέρεται σε μιάν Ελλάδα που - κατά τον συγγραφέα - παρέμενε
'κατοχική' και μετά από την αποχώρηση του Γερμανού κατακτητού .. ίσως, κατά δεύτερον,
να μήν αναφέρεται σε αντίσταση αποκλειστικά εναντίον των Γερμανών κατακτητών αλλά,
ίσως, σε κάποια με ταξικές ή και εθνοτικές - θρησκευτικές συνιστώσες! Περί αυτών καθώς
και για τις επιδιώξεις (agenda) κάθε πλευράς εν όψει της αποχωρήσεως των Γερμανών
ελπίζεται να διαφωτισθούμε στα επόμενα... Ας θυμήσουμε εδώ, εν είδει προγεύσεως, ότι η
Εβραϊκή κοινότητα εθεώρησε την ένταξη της Θεσσαλονίκης στον Ελληνικό κορμό ως 'ξένη
κατοχή',[3] θέση η οποία ακολουθήθηκε και από το ΚΚΕ που επισήμως εργάσθηκε για την
απόσπαση των βόρειων Ελληνικών εδαφών από την εθνική επικράτεια!

Έλληνες & Εβραίοι ή Έλληνες Εβραίοι ..

Στο σχολιαζόμενο έργο η αναφορά σε Εβραίους γίνεται σε αντιπαραβολή με αυτήν προς

τους Έλληνες, αφήνοντας να διαφανεί μία αναποφασιστικότητα ως προς το άν οι Εβραίοι
του Ελλαδικού χώρου θα έπρεπε να αντιμετωπίζονται ως Εβραίοι απλώς ή ως Έλληνες
Εβραίοι.[4] Σημειώνεται εν προκειμένω ότι η συγκεκριμένη κοινότητα μέχρι περίπου τον
δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο αρνούνταν να ενταχθεί στην Ελληνική κοινωνία, διατηρώντας
το γλωσσικό όργανό της και συχνά αγνοώντας την Ελληνική γλώσσα, σε πολλές περιπτώσεις
ετύγχανε μορφώσεως σε ιδιαίτερα σχολεία, ενώ και οι Εβραϊκές συνοικίες παρέμειναν
διαχωρισμένες, με χαρακτηριστικό το παράδειγμα αυτής εντός του κάστρου των Ιωαννίνων..
Αξιοσημείωτη είναι σχετική αναφορά του συγγραφέα σύμφωνα με την οποία:
"Στις παραμονές, όμως, του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου υπήρχε στη Θεσσαλονίκη μια ρωμαλέα
και δυναμική εβραϊκή νεολαία, ολοταχώς εξελληνιζόμενη ύστερα από μια εικοσαετία έκθεσης
στον ελληνικό εθνικισμό και τις πιέσεις του καθεστώτος του Ιωάννη Μεταξά για την εκμάθηση
της εθνικής γλώσσας."[5]
Αναφορικά με την ταυτότητα των Εβραίων του Ελλαδικού χώρου σημειώνονται
επιγραμματικά τα ακόλουθα:
(α) Καθ' όλην την διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας οι Εβραίοι διέθεταν προνόμια και
εθεωρούντο συντεταγμένοι με τον Οθωμανικό ζυγό,[6] χαρακτηριστική δε είναι και η
αναφορά του ίδιου του συγγραφέα σύμφωνα με την οποία "Οι Τούρκοι έκαψαν τη Σμύρνη
και πήραν εκδίκηση για τις ελληνικές παρατυπίες με σφαγές,"[7] όπου η καταστροφή της
Σμύρνης, άν όχι και η γενοκτονία του Μικρασιατικού Ελληνισμού εν γένει, ερμηνεύονται
και 'δικαιολογούνται' ως αντίδραση στις 'παρατυπίες' των Ελλήνων,
(β) Αναφέρεται ότι το 1912 η ηγεσία της Αλιάνς και της Εβραϊκής παροικίας ζήτησαν από
τον σουλτάνο την έγκριση για την ίδρυση εθελοντικού σώματος εξ Εβραίων Θεσσαλονίκης
προκειμένου αυτό να πολεμήσει κατά του επερχομένου Ελληνικού Στρατού, ενώ για τον ίδιο
σκοπό προσέφεραν 650 000 χρυσές λίρες![8] Κατά τα τέλη αυτής της Οθωμανικής
κυριαρχίας στην Θεσσαλονίκη οι εκεί Σεφαραδίτες Εβραίοι αντιτάχθηκαν στην ένταξη της
μεγαλουπόλεως στον Ελληνικό κορμό, υπεστήριξαν δε την εκεί δημιουργία Εβραϊκού
κρατιδίου!,[9] του οποίου μάλιστα την ύπαρξη - ασφάλεια θα εγγυάτο,μεταξύ των άλλων,
και η Τουρκία![10] Άλλωστε ορθώς και η Malho αναφερόμενη στους Εβραίους (Jews) της
Θεσσαλονίκης πρίν την απελευθέρωση της πόλεως αναφέρεται σε 'εθνική' αφύπνιση αυτών,
με την ευκαιρία και της επαφής τους με την Κεντρική Σιωνιστική Οργάνωση,[11]
(γ) Οι ίδιοι αντιτάχθηκαν και στην απελευθέρωση της Κρήτης, αντιτιθέμενοι εν γένει στις
Ελληνικές επιδιώξεις![12]
Άλλωστε εν σχέσει με αυτήν την ταυτότητα των Εβραίων του Ελλαδικού χώρου
χαρακτηριστική είναι και η επισήμανση του ίδιου του συγγραφέα που αποτολμά να
χαρακτηρίσει ως "επιτυχία", εντός εισαγωγικών, την απελευθέρωση του βόρειου τήματος
της χώρας! Είναι λοιπόν προφανές ότι ο καθηγητής ανήκει στην πλευρά εκείνη που και
σήμερα πάνω από έναν αιώνα αργότερα, εμμέσως αμφισβητεί τα σύνορα του Ελληνικού
κράτους όπου διαβιούν και άτομα της κοινότητάς του![13]

Η στάση του ΚΚΕ στην Ιταλική εισβολή!

Ανακριβώς αναφέρεται στο βιβλίο ότι το ΚΚΕ υπεστήριξε την Ελλάδα εναντίον των Ιταλών
το 1940,[14] δεδομένου ότι, μετά από παλινωδίες, το κόμμα αυτό, συντονιζόμενο με την
ΕΣΣΔ σύμμαχο ακόμη της ναζιστικής Γερμανίας βάσει του συμφώνου Ρίμπεντροπ -
Μολότωφ, υποστήριξε την στάση έναντι της Μεταξικής κυβερνήσεως και την ανατροπή της!
 Μανιφέστο της ΚΕ του ΚΚΕ

Η σφαγή του Κιλκίς από τον ΕΛΑΣ υπό τον Ισαάκ Μωσέ
Σύμφωνα με τον Bowman:[15]

"Τον Οκτώβριο του 1944, η υποχώρηση των Γερμανών από την Ελλάδα είχε ήδη
προχωρήσει σημαντικά. Αν και είχαν διαπραγματευθεί μια συμφωνία με τους Βρετανούς να
παραδώσουν την Αθήνα και την Πελοπόννησο χωρίς μάχη, δεν υπήρχε αντίστοιχη συμφωνία
σχετικά με τον Βορρά."

Η αλήθεια είναι ότι ήδη από την 12 Οκτωβρίου οι Γερμανοί είχαν αρχίσει την συντεταγμένη
αποχώρησή τους από την χώρα. Την 1 Σεπτ. 1944 ο ΕΛΑΣ διά του Ισαάκ Μωσέ (Κίτσου)
ήλθε σε συμφωνία με τον Φένσκε, εκπρόσωπο της Γερμανικής Στρατιάς του Αιγαίου, να
παραδοθεί ειρηνικά η Θεσσαλονίκη με αντάλλαγμα την ειρηνική αποχώρηση των Γερμανών
και την από μέρους ΕΛΑΣ συνέχιση καταδιώξεως των 'αντιλαϊκών παρτιζάνικων ομάδων'
και μάλιστα σε συνεργασία με Βουλγαρικά και Αλβανικά 'παρτιζάνικα τμήματα' (βλ. εικόνα
παρακάτω..).
Ο Bowman σημειώνει ψευδέστατα τα εξής:[16]

"Ο Κίτσος συνέχισε να πολεμάει μετά απ’ αυτήν την ημερομηνία. Κυνηγώντας τους Γερμανούς
στα βόρεια, ο ΕΛΑΣ τους έφθασε στο Κιλκίς στις 4 Νοεμβρίου 1944, περίπου 40 χιλιόμετρα
βόρεια από τη Θεσσαλονίκη. Ο ΕΛΑΣ διέπραξε σφαγή στις γερμανικές δυνάμεις και στους
συνεργάτες τους που διέφευγαν μαζί τους. Ο Κίτσος διηγείται ένα πραγματικό ΜΑΚΕΛΕΙΟ,
δυσάρεστο, αλλά ΑΝΑΓΚΑΙΟ."

Είδαμε λοιπόν ότι όχι μόνον ο Μωσέ δεν κυνήγαγε τους Γερμανούς, αφού είχε ήδη
υπογράψει την συμφωνία μαζύ τους την 01.09.1944, ούτε 'τους έφτασε στο Κιλκίς' ενώ η
επίθεσή του της 04.11.1945 είχε ως στόχο τις Ποντιακές και άλλες ένοπλες ομάδες που είχαν
καταφύγει στην πόλη![17] Στην πραγματικότητα ο Ισαάκ Μωσέ επικεφαλής δυνάμεως
ΕΛΑΣ μετά την αποχώρηση των Γερμανών επετέθη σε εθνικιστικές δυνάμεις στο Κιλκίς
εκτελώντας 1500 (wiki, ή μήπως 7400 !!??) και αιχμαλωτίζοντας 2150 της άλλης πλευράς!!!

26/10/1912: Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τον Ελληνικό Στρατό[18]

 Στρατιωτικό σύμφωνο Γερμανών - ΕΛΑΣ[19]

Η ιδιαιτερότητα της Θεσσαλονίκης

Στο συζητούμενο πόνημα του Αμερικανο-εβραίου καθηγητού, όπως και σε άλλα τρίτων εξ
Αμερικής παραγόντων,[20] διακρίνεται μιά ιδιαίτερη ευαισθησία απέναντι στην
Θεσσαλονίκη ενώ εκφράζεται και αντίθεση γιά την ένταξή της στον εθνικό κορμό. Τονίζεται
η πληθυσμιακή υπεροχή εκεί των Εβραίων έως τις αρχές του 20ού αι., χωρίς βεβαίως να
λαμβάνεται υπόψιν το αγροτικό στοιχείο της ευρύτερης περιοχής![21] Με βάση αυτήν την
προκύψασα από πρωτοβουλίες του σουλτάνου πληθυσμιακή κατάσταση διακηρύσσεται ότι
η πόλη 'δεν [θα] ήταν ούτε ελληνική, ούτε βουλγαρική ούτε τουρκική, αλλά εβραϊκή'.[22] Να
υπενθυμίσουμε εδώ ότι η ίδρυση του κράτους του Ισραήλ στην Παλαιστίνη στηρίχθηκε σε
'ιστορικά δικαιώματα', αφού το εβραϊκό στοιχείο απουσίαζε παντελώς τότε, ενώ στην
περίπτωση της Θεσσαλονίκης τέτοιο δικαίωμα βεβαίως δεν αναγνωρίζεται στους Έλληνες!

Επιχειρώντας να ανακαλύψουμε την 'κόκκινη κλωστή' που φαίνεται να διαπερνά τα

γραφόμενα και ψευδώς υποστηριζόμενα στο σχολιαζόμενο βιβλίο, συνδέοντάς τα με την
πολιτική γραμμή και την πρακτική του ΚΚΕ αλλά και με πρόσφατα γεγονότα θα
σημειώναμε - ανακεφαλαιώναμε:

(α) η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1912 στα πλαίσια των απελευθερωτικών αγώνων
του 1912-13 έγινε δυσμενώς δεκτή από ισχυρή μερίδα Αμερικανικής υπηκοότητος
επιστημόνων,
(β) η απελευθέρωση αντιμετωπίστηκε ομοίως αρνητικά από την Εβραϊκή κοινότητα η οποία
υπεστήριξε την δημιουργία 'ανεξάρτητης - διεθνούς πόλεως' εκεί ελεγχόμενης από τους
ίδιους, πρός τούτο δε απευθύνθηκαν και στον Παγκόσμιο Σιωνιστικό Οργανισμό!,
(γ) η ίδια αυτή κοινότητα αντιτάχθηκε στην απελευθέρωση της πόλεως από τους Έλληνες
συνταχθείσα στερρώς και εμπράκτως με τον Σουλτάνο, όπως άλλωστε έπραττε καθ' όλην
την διάρκεια του Οθωμανικού ζυγού στην χώρα!
(δ) η ίδια αυτή κοινότητα, εγκατασταθείσα στην πόλη με άδεια του Σουλτάνου, αντιτάχθηκε
και ήλθε σε σύγκρουση με το εκεί εγκατασταθέν Ελληνικό Ποντιακό στοιχείο, που ενίσχυε
την Ελληνική συμμετοχή στον εκεί πληθυσμό,[23]
(ε) η ίδια κοινότητα είχε μέχρι το τέλος του β' ΠΠ αρνηθεί να μάθει και να υιοθετήσει την
Ελληνική γλώσσα ..,
(ζ) Σύμφωνα με απόσπασμα του αναρχικού Georgakas:[24]
Προέκυψαν εντάσεις μεταξύ των προσφύγων και των Εβραίων και δημιουργήθηκε μια
αντισημιτική οργάνωση περίπου 3.000 ατόμων. Αυτή η δύναμη εξισορροπήθηκε από ένα
δυναμικό αριστερο συνδικαλιστικό κίνημα, Federation ιδρυθέν από τον Avraam Benaroya.
Το κίνημα εξέδιδε αρχικά τα κείμενά του στις γλώσσες αυτών των τεσσάρων εθνοτικών
ομάδων (δηλ. Λαδίνο, Βουλγαρικά, Ελληνικά και τουρκικά, αντίστοιχα) αλλά στην πράξη τα
δύο τελευταία τμήματα υπο-εκπροσωπήθηκαν, αν δεν ήσαν ανύπαρκτα.. Το Σοσιαλιστικό
Εργατικό Κόμμα Ελλάδας (αργότερα ΚΚΕ), .. δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία του
Μπεναρόγια κοντά στο τέλος του Α' ΠΠ, ακολούθησε στενά τις θέσεις της Federation για την
εθνική αυτοδιάθεση, και ήθελε να μετατρέψει το ελληνικό κράτος σε ομοσπονδία αυτόνομων
επαρχιών που θα διασφάλιζε τα δικαιώματα των μειονοτήτων και θα συμμετείχε σε μια
ομοσπονδιακή Δημοκρατία των βαλκανικών λαών} που έδινε επιτυχώς προτεραιότητα στην
ταξική ενότητα έναντι εθνοτικές και θρησκευτικές διαφορές,
(η) Με την λήξη του Β' ΠΠ οι Γερμανοί ήλθαν σε συμφωνία με τον Ισαάκ Μωσέ (ή Κίτσο)
του ΕΛΑΣ και απεχώρησαν ανενόχλητοι παραδίδοντες την πόλη στις ομάδες του όπου
συμμετείχαν Αλβανοί, Σλάβοι, Εβραίοι και Έλληνες ..
(θ) Ο προαναφερθείς Ισαάκ, μετά την απελευθέρωση, εστράφη κατά αντικομμουνιστικών
ομάδων που είχαν καταφύγει στο Κιλκίς και κατέσφαξε χιλιάδες (1500 έως 6/7 χιλ.!),
στοχοποιώντας κυρίως το ένοπλο Ποντιακό στοιχείο που, όπως είπαμε, ενίσχυε το Ελληνικό
στοιχείο στην πληθυσμιακή σύνθεση της πόλεως ενώ αποτελούσε και εμπόδιο στις
επιδιώξεις αποκοπής της Θεσσαλονίκης από τον εθνικό κορμό..
(ι) η πρόσφατη τοποθέτηση της 'τιμητικής' στήλης ανυπάρκτου γεγονότος υπηρετεί διάφορες
σκοπιμότητες: (i) να 'καθαρίσει' τον ΕΛΑΣ από τα εγκλήματά του, (ii) να κρύψει το γεγονός
ότι αθτός ενήργησε στα πλαίσια ανθελληνικών στοχεύσεων και, κυρίως, (iii) να εγγράψει
υποθήκες για το μέλλον από αυτούς που υβριστικά και υπόπτως ονομάζουν την πόλη
'Ιεροσόλυμα της Βαλκανικής'..

Τιμητική στήλη ανυπάρκτου γεγονότος..

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1]. Δεν θα ασχοληθούμε ούτε με τα, ολίγα πάντως, ορθογραφικά λάθη του, όπως κλασσικός
αντί κλασικός στην σελ. 31.
[2]. Η φωτογραφία(Imperial War Museums, τεκμήριο υπ΄ αριθμόν 1922) στο εξώφυλλο του
βιβλίου αναφέρεται ότι προέρχεται από τα βρετανικά αρχεία, έχει ληφθεί δε συγκεκριμένα
από τον Λοχία D. Johnson του Βρετανικού Στρατού (στέλεχος της 2ης Ομάδας της
Κινηματογραφικής και Φωτογραφικής Μονάδας – No. 2 Army Film and Photo Section,
Army Film and Photographic Unit) την 19 Οκτωβρίου 1944. Στην φωτογραφία
απεικονίζονται άνδρες και γυναίκες αντάρτες του ΕΛΑΣ/ΕΠΟΝ (2η Μεραρχία ανταρτών
της ΕΠΟΝ, τμήμα του ΕΛΑΣ) σε λοφώδη περιοχή πλησίον της Αθήνας (δεύτερος ο Εβραίος
Σαλβατώρε Μπακόλας), κατευθυνόμενοι ή, καλλίτερα, προσεγγίζοντες την Αθήνα, από
όπου ήδη από την 12 Οκτωβρίου οι Γερμανοί άρχισαν την συντεταγμένη αποχώρησή τους.
Σύμφωνα με την υπογραφείσα τότε συμφωία, την οποίαν απεδέχθη την 8 Οκτ. και το ΚΚΕ,
στην Αθήνα είχε επιτραπεί η είσοδος σε μικρό μόνον τμήμα του 34 συντάγματος.
Βλ. και: <https://xyzcontagion.wordpress.com/2011/03/24/kinimatografistes-elas/> &
<https://www.ellinikahoaxes.gr/2021/10/28/1944-elas-partisans-attica-photo-pappas-
misinformation/>.
[3] Molho 1988, p. 392. Το σχετικό απόσπασμα έχει ως εξής:
'Ιδιαίτερη ανησυχία εκφράστηκε για τους φτωχότερους τομείς του πληθυσμού που προφανώς
απειλούνταν άμεσα σε περίπτωση οικονομικής κατάρρευσης.[10] Πρέπει επίσης να σημειωθεί
ότι η πλειονότητα της εβραϊκής εργατικής τάξης δραστηριοποιήθηκε εντός των σοσιαλιστικών
οργανώσεων και ήταν σαφές σε αυτούς ότι η διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θα
καθιστούσε απραγματοποίητη κάθε ελπίδα για ένα συνομοσπονδιακό κράτος. Κατά συνέπεια,
το εβραϊκό προλεταριάτο απορρίπτει το νεοσύστατο κατεστημένο και το θεωρεί «ξένη
κατοχή»[11]'
ή (στο πρωτότυπο):
'This would result in the total bankruptcy of many Jewish businesses.[9] Special concern was
expressed for the poorer sectors of the populace who were obviously directly threatened in
the event of economic breakdown.[10] It should also be noted that a majority of the Jewish
working class was active within socialist organizations and it was clear to them that the
dissolution of the Ottoman Empire put paid to any hope for a confederate state. Consequently
the Jewish proletariat came to reject the newly created establishment and to consider it as
'foreign occupation'.'
[4]. Χαρακτηριστική και εν μέρει απολογητική εμφανίζεται η προσθήκη του επιμελητού
στην σελ. 15 του βιβλίου σύμφωνα με την οποία: "Με τον όρο «Έλληνες» ο συγγραφέας
εννοεί εδώ τους Έλληνες Χριστιανούς. (Βλ. σχετική επισήμανση του συγγραφέα στη σελ.
127, υποσημ. 10, για τη χρήση της φράσης «Εβραίοι και Έλληνες»).
[5]. Bowman 2012, σελ. 23.
[6]. Κονιδάρης Δ. Ν. 2022, σημ. 46. Για την σχέση Εβραίων & Τούρκων χρήσιμο είναι και
το: Kerem Öktem and İpek Kocaömer Yosmaoǧlu 2022.
[7]. Bowman 2012, σελ. 52.
[8]. Πολίτης 2000, σελ. 14181-14182.
[9]. Κονιδάρης 2022, σημ. 45. Η απελευθέρωση αντιμετωπίστηκε ομοίως αρνητικά από την
Εβραϊκή κοινότητα η οποία υπεστήριξε την δημιουργία 'ανεξάρτητης - διεθνούς πόλεως' εκεί
ελεγχόμενης από τους ίδιους, πρός τούτο δε απευθύνθηκαν και στον Παγκόσμιο Σιωνιστικό
Οργανισμό (!). Βλ. και Renna Molho. 1988
[10]. Renna Molho 1988, p. 393.
[11]. Renna Molho 1988, p. 391.
[12]. Κονιδάρης 2022, σημ. 46. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο τέλος του αιώνα, στην
συγκυρία του πολέµου του 1897 οι Eβραίοι της Θεσσαλονίκης βγήκαν στους δρόµους
υποστηρίζοντας την Oθωµανική Aυτοκρατορία µε το σύνθηµα, 'Todos muramos, la Creta a
los grecos non la damos' (Fleming 2008, p. 56; Λάππα 2017, σελ. 132, σημ. 35; Dalègre
2012, n. 15). Γιά το ίδιο θέμα αντιγράφουμε από τον Σουκρού Ιλιτζάκ, μεταξύ των άλλων
συνεργάτου του περιώνυμου ΕΛΙΑΜΕΠ, Αμερικανοτραφούς και υποτρόφου της Ελλάδος,
<https://www.eliamep.gr/publication/%CF%84%CE%BF-
%CF%84%CF%81%CE%AF%CF%84%CE%BF-
%CE%BC%CE%B5%CE%B3%CE%AC%CE%BB%CE%BF-reset-
%CF%84%CE%B7%CF%82-
%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%BA%CE%AF%CE%B1%CF%82-
%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B7-%CE%B5/> (Sükrü Ulisak 2002, p. 137):
'()*+,$
Μετά την επανάσταση των Νεότουρκων, η αναστάτωση κατακάθισε προς στιγµήν, αλλά η
ατµόσφαιρα ελπίδας µετατράπηκε σε απόγνωση, όταν άρχισαν να εξαγγέλλονται τα εθνικά
προγράµµατα των διαφορετικών εθνοτήτων (..). Οι Έλληνες εγκαινίασαν µια αντι-εβραϊκή
εκστρατεία που κράτησε µέχρι τον Ιούνιο του 1909, µε το σύνθηµα 'Ελευθερία από τον εβραϊκό
ζυγό' (..).
[13]. Bowman 2012, σελ. 54.
[14]. Bowman 2012, σελ. 32. Κατά το βιβλίο: "Ανταποκρίθηκαν στην έκκληση του
κόμματος να υποστηρίξουν την Ελλάδα ενάντια στον ιταλικό φασισμό του 1940, αν και η
ελληνική κυβέρνηση ήταν στα μάτια τους ακόμη «μοναρχο-φασιστική»".
[15]. Bowman 2012, σελ. 63.
[16]. Bowman 2012, σελ. 65.
[17] Λόγχη 2021, <http://logxi.com/2021/11/05/4-noemvrioy-1944-i-sfagi-ton-ellinon-sto-
kil/?fbclid=IwAR0np6xQDFo-
IerImbIhfBsiQqsQ0YVmge7JdyEl_ogikcSyCo5fY6rae3M>.
[18]. https://www.in.gr/wp-content/uploads/2019/10/Apeleftherosi_Thessalonikis-
Georgios-Konstantinos.jpg
[19]. Βλ. <http://sfoulidis.eu5.org/symfonia/symfonia1.htm>
[20]. Κονιδάρης 2022.
[21]. Στην σελ. 52 (Bowman 2012, σελ. 52) αναγράφεται επί λέξει:
"Ο Βενιζέλος χρησιμοποίησε την ευκαιρία [μετά το 1922] για να οδηγήσει Μικρασιάτες
Έλληνες στη Θεσσαλονίκη. Σκοπός του ήταν να εξελληνίσει την πόλη όπου προπολεμικά οι
Εβραίοι κυριαρχούσαν στην οικονομία της και αποτελούσαν τη μεγαλύτερη μερίδα του
πληθυσμού της."
Σημειώνεται ότι σύμφωνα με την wikipedia, s.v. Θεσσαλονίκη: η πληθυσμιακή σύνθεση της
πόλεως ήταν:
1890: Εβρ. 46.6%, Ελλ. 13.6%
1904: Εβρ. 34.9%, Ελλ. 40.6%
1913: Εβρ. 38.9%, Ελλ. 25.5%
Βεβαίως στην καταμέτρηση δεν ελήφθη υπόψιν το αγροτικό στοιχείο.
<https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%98%CE%B5%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%BB
%CE%BF%CE%BD%CE%AF%CE%BA%CE%B7?fbclid=IwAR06tx3UGAhKGh5ZbfT
DvP6roenpHKX3Mzky61nIn91WywJQ3HIemLJqEOs#%CE%A0%CE%BB%CE%B7%C
E%B8%CF%85%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82>
[22]. Molho 1988, n. 17.
[23]. Bowman 2012, σελ. 52.
[24]. Κονιδάρης 2022, σημ. 47.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

https://kis.gr/files/BOWMAN%20teliko%202013.pdf
Bowman, S, 2012. Αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα, ΚΙΣ.
https://www.academia.edu/6982899/The_Jewish_Community_of_Salonika_and_its_Incorporation_into_the_Greek_State_1912_19?fbclid=IwAR2ASOAbTli6q2bR
8u5hwuaD-3-p986vZg7ri2KmSaM_eXKqGOdnVyRQ91s
Renna Molho. 1988. "The Jewish Community of Salonika and its Incorporation into the
Greek State, 1912-19," Middle Eastern Studies 24 (4), pp. 391-403.
Davis, J. 2014. "A Preamble to the Nazi Holocaust in Greece: Two Micro-Histories from
the American School of Classical Studies at Athens," From the Archivist's Notebook,
Essays Inspired by Archival Research in Athens
Greece,<https://nataliavogeikoff.com/2014/11/01/a-preamble-to-the-nazi-holocaust-in-
greece-two-micro-histories-from-the-american-school-of-classical-studies-at-
athens/?fbclid=IwAR2_0ytVicxU2KKduBH3DapQ2izOtwY8QeNH3IG3GzrZse_Lxhg9_9
JpBZ8#more-951> (11 November 2022).

https://journals.sfu.ca/jmh/index.php/jmh/issue/view/20
Gerolymatos, A. 2006-2007. Rev. of S. Bowman, Jewish Resistance in Wartime Greece,
in Journal of Modern Hellenism 23-24, pp. 91-95.

https://journals.sfu.ca/jmh/index.php/jmh/article/view/235/238
Georgakas, D. 2006-2007. "The Jews of Greece: A Chronology," Journal of Modern
Hellenism 23-24, pp. 1-11.

Georgakas, D. undated. "The Jews of Thessaloniki, 1912-1941,"

<https://lsa.umich.edu/content/dam/modgreek-assets/modgreek-
docs/HBM_Georgakas_Jewsthessaloniki.pdf> (11 Nov. 2022).
Κονιδάρης Δ. Ν. 2022. "Η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα ως μακρύ
χέρι της Αμερικανικής πολιτικής & βραχίων προβολής του ανθελληνισμού,"
Αναζήτηση,<https://dnkonidaris.blogspot.com/2022/09/ascsa-as-long-arm-of-american-
politics.html> (16 Νοεμβρίου 2022).

Λόγχη, 2021. "4 Νοεμβρίου 1944: η σφαγή των Ελλήνων στο Κιλκίς από τον ΕΛΑΣ,"
<http://logxi.com/2021/11/05/4-noemvrioy-1944-i-sfagi-ton-ellinon-sto-
kil/?fbclid=IwAR0np6xQDFo-IerImbIhfBsiQqsQ0YVmge7JdyEl_ogikcSyCo5fY6rae3M>
(17 Νοεμβρίου 2022).

Πολίτης, Ν. 2000. "Εράνισμα από διαφόρους ιστορικούς για τους Εβραίους της
Θεσσαλονίκης," ΔΑΥΛΟΣ 222, σελ. 14181-14182.

https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=pfbid0iH3bvPQ82dErVWxQCZwvyH6DpiEhFepW7PDGwbcZaaQafy1T9jviQim47wiZ954Hl&id=1000528
96971032&__cft__[0]=AZWQwfukLIwqK1Bi9etZ3KjXphXyXsJZ9xhNEN0yTZ4OU2NOQciigvZsoErwP-
IW0JzgDKBkORtcoqobKDkqp_VFBaRq3YQYDOgEiod65RsRn485NtSZo5qUgseDD2D9tmg&__tn__=%2CO%2CP-R

https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=pfbid02KetYQTkpdTZpczA8BsPoB2csPEfxjyTexgBfikGZNzAaQdnPXRooHE8NCu8WTxAGl&id=100052
896971032&__cft__[0]=AZXGF9XBpw5uuWeoDdyulw7h9EJ7vhVq5oqAvEs8-_hZ-
yOujhyZzgok78Wbr9Yo6HLCYHPmYsitEgpBiaLrZ4LWuphX7q98a76jlXgONjANFLsDtWIPdRHnHAOe9BmgvwBHiPblrGBlVqT7lgO5fupRGsqv7nacEbp4j-
rWKvwUMvwVMuVhEbjbMa2XeBY7Tu8&__tn__=%2CO%2