AFRİKA
KÜTÜPHANESİ
Serhat Orakçı
Referans için: Orakçı, Serhat. “Afrika Kütüphanesi”, İNSAMER, 01.06.2020.
Ülkemizde kitap ve kütüphane denince akla
ilk gelen isimlerden biri, en önemli fikir
adamlarımızdan Cemil Meriç şüphesiz. Ömrünü
okumaya ve yazmaya adamış bir insan olan
üstadın düşünce dünyası oldukça zengin. O
sadece Batı literatürü ile yetinmemiş, her
zaman değişik kaynaklardan beslenmiş; yerli
kaynakların yanında Hint’e kadar uzanmış
zihni. Üstadın Doğu’yu keşfetmesi zihninde
farklı pencereler açarken bu sayede Batı’yı daha
iyi kavramış. Cemil Meriç’in kaleme aldığı
yazılardan biri “Muhteşem Bir Abide: Doğu
Kütüphanesi” başlığını taşıyor. Yazısına ilham
veren eser ise D’Herbelot’un Bibliothèque
Orientale’i (Doğu Kütüphanesi).
Korona salgını nedeniyle vaktimizin büyük bir
bölümünü evlerimizde geçirdiğimiz bugünlerde
kitaplarımız ve kişisel kütüphanelerimiz
sığınaklarımız hâline geldi. Ben de bu yazıyı
Cemil Meriç üstattan ilham alarak “Afrika
Analiz
Kütüphanesi” başlığıyla yazıyorum ve Doğu’nun
bir cüzü olan Afrika’ya ilişkin bizdeki literatüre
genel hatlarıyla değinmeyi amaçlıyorum
ve şu sorularla başlamak istiyorum: Afrika
literatürünün farkında mıyız ve bu kütüphaneden
yeterince besleniyor muyuz?
Afrika kıtasına aşina olmayan okurların
belki birçoğu için Afrika dendiğinde kitap ve
kütüphane gibi olgular zihinlerindeki Afrika
çağrışımları listesinin sonunda yer alacaktır. Bu
minvalde, esasında, Afrika kıtasının parçalanma
ve dağılma getiren bazı acı tecrübelere maruz
kalmadan önce, kendi çapında nam salmış çeşitli
ilim merkezlerine sahip olduğunu hatırlatmak
gerekebilir. Özellikle İslamlaşmış Afrika’da
Senegal, Mali, Moritanya, Nijerya’nın yanında
Kenya ve Tanzanya’yı içine alacak şekilde bazı
Sıvahili şehirleri bir dönem önemli kültür ve
ilim merkezleriydi. Bir zamanlar Timbuktu’da
alınıp satılan en değerli emtianın kitap olduğu
1
ve şehirde el yazması eserlerden oluşan çok
sayıda kütüphane bulunduğu tarihî kayıtlarda
yer almaktadır. Elbette Batı bu değerli hazineyi
biliyor ve inceliyor. Peki ya bizler?
Afrika kütüphanesi, içinde ansiklopedi ve
sözlüklerden din ve siyasete kadar uzanan envai
çeşitte eserin yer aldığı eserlerden oluşmakta.
Yukarıda belirtildiği gibi, bu kütüphaneyi
sadece modern dönemle sınırlı düşünmek de
mümkün değil. Kuzey Afrika dâhil edildiğinde
İbni Battuta, İbn Haldun, Leo Afrikanus gibi
şahsiyetler ilk akla gelen isimler. Burada
İslam dünyasının, Avrupa’nın ve Afrikalıların
oluşturduğu müşterek bir kütüphaneden
bahsediyoruz aslında. Ancak ne yazık ki bizler
yeterince yararlanmıyoruz bu hazineden.
Zaten bu yazıyı yazış amacımız da bir okuma
listesi veya bibliyografya sunmaktan ziyade,
Türkiye’deki okuru bu hazineden haberdar
etmek. Elbette bu husus bir yazının sınırlarını
fazlasıyla aşacağından biz ihtisas gerektiren
eserleri bir kenara bırakarak burada bu
kütüphanenin modern döneme ilişkin Türkçeye
kazandırılmış sadece küçük bir cüzünden
bahsedeceğiz. İlgilenenler, arzu etmeleri hâlinde
elbette daha derinlikli araştırmalar yapabilirler.
Afrika Genel Tarihi ve Osmanlı
Afrikası
Bir coğrafyayı, kıtayı tanımanın ilk yolu, o
coğrafyanın tarihsel serüvenini bilmektir; bu
da dikkatli bir inceleme gerektirir. Bu minvalde
genel hatlarıyla Afrika tarihi okumak hem
o coğrafyayı tanımak hem de o coğrafya ile
etkileşim hâlindeki aktörleri bilmek açısından
oldukça bilgilendirici olacaktır. Ancak Afrika
ve tarih dendiğinde işin içine tarih yazımı ve
tarih felsefesi gibi zihinsel olgular girmektedir.
Bu nedenle Afrika tarihinin hangi kaynaklardan
okunduğu önemli bir ayrıntıdır. Bu noktada
sekizer ciltten oluşan iki dev eser karşımıza
çıkmaktadır: Bu eserlerden ilki SOAS (School of
Oriental and African Studies) Afrikanistlerinden
Richard Gray’in editörlüğünde hazırlanan
Cambridge History of Africa’dır. Benim
tavsiyem ise UNESCO bünyesinde Afrikalı
akademisyenleri işin içine katarak hazırlanan
2
ve daha Afrika merkezli bir tarih yazımının söz
konusu olduğu General History of Africa’dır.
İşin güzel yanı, bu dev eserin online versiyonuna
UNESCO sitesinden ücretsiz erişim imkânı
da bulunmaktadır. Ancak iki eser de Türkçeye
kazandırılmış değildir. Türkçe literatüre derli
toplu bir Afrika tarihini 2016 yılında Küre
yayınları Erik Gilbert-Jonathan Reynolds imzalı
Dünya Tarihinde Afrika kitabını çevirerek
kazandırmıştır.
Afrika kıtasında 15. yüzyıldan itibaren yeni
bir evre söz konusudur. Kıtanın batı, güney ve
kuzey yönlerinde Portekiz ve İspanya etkisinin
görülmeye başladığı bu evrede Kuzey Afrika
ve Doğu Afrika’nın kuzeyinde de Osmanlı
Devleti’nin toprak hâkimiyeti başlamıştır. Bu
nedenle 15 ve 20. yüzyıllar arasında Osmanlı
Afrikası Afrika tarihi açısından önemli bir
köşe taşı olarak değerlendirilmektedir. Hatta
bu noktada Osmanlı Devleti arşiv kaynakları
kritik bir öneme sahiptir. Osmanlı Afrikası’na
ilişkin okumalar için de Cengiz Orhonlu’nun
Osmanlı İmparatorluğu’nun Güney Siyaseti:
Habeş Eyaleti, Ahmet Kavas’ın Osmanlı-
Afrika İlişkileri ve Fizan Sancağı, Abdurrahman
Çaycı’nın Büyük Sahra’da Türk-Fransız Rekabeti
(1858-1911), Zekeriya Kurşun editörlüğünde
çıkan Afrika’nın Asil Göçerleri: Tuaregler,
Muhammed Tandoğan’ın Afrika’da Sömürgecilik
ve Osmanlı Siyaseti (1800-1922), Hatice
Uğur’un Osmanlı Afrikası’nda Bir Sultanlık:
Zengibar, Ahmet Uçar’ın Unutulmayan
Miras Güney Afrika’da Osmanlılar ve Halim
Gençoğlu’nun Güney Afrika’da Osmanlı
İzleri isimli çalışmalarına başvurulabilir. Daha
detaylı bir envanter için ORDAF bünyesinde
Zekeriya Kurşun editörlüğünde hazırlanan
2013 tarihli Osmanlı’dan Günümüze Afrika
Bibliografyası’ndan istifade edilebilir. Bu
noktada 2013 sonrasında pek çok yeni
çalışmanın hazırlandığını da belirtmek gerekir.
Afrika’da İslam ve Misyonerlik
Din olgusu elbette Afrika kıtası için de önemli
bir dinamik. Bu minvalde çok dinli bir yapıya
sahip olan kıta, tek tanrılı dinlere ev sahipliği
yapması yanı sıra kıtada varlık mücadelesi veren
geleneksel Afrika inanış sistemleri de mikro
gruplar hâlinde mevcudiyetlerini sürdürmekte.
Afrika kıtasının dinî yapısı zengin olmasına
rağmen bu zenginliğin Türkçe literatürde yer
aldığını söylemek güç. Bu konuyla ilgili olarak
1968 tarihli Veli Ertan imzalı Afrika’da ve
Avrupa’da İslamiyet adlı çalışma zikredilebilir.
Daha güncel tarihli eserlerden biri de Ahmet
Kavas çevirisiyle Türkçeye kazandırılan
Vincent Monteil’in Afrika’da İslam kitabıdır.
Eser özellikle Batı Afrika’da İslam’ın yapısını
kısa ama öz bir şekilde ortaya koymaktadır.
Habeşistan özelinde ise Levent Öztürk imzalı
Etiyopya’da İslamiyet, Dursun Ali Aykıt imzalı
Etiyopya Kilisesi, Afrika geleneksel inanç
sistemleriyle ilgili olarak Heinz Kimmerle imzalı
Afrika’da Felsefe, İHH’nın saha gözlemleri
doğrultusunda Ahmet Emin Dağ’ın hazırladığı
Afrika’da Müslüman Azınlıklar ve İrfan
Aycan-Nurullah Yazar editörlüğünde kısa süre
önce çıkan Günümüz Afrikasında Müslüman
Azınlıklar adlı çalışmalar konuya ilgi duyanların
başvurulabileceği eserler arasındadır.
Afrika’da İslam elbette oldukça dinamik bir
tema. Son yıllarda köklü tasavvuf hareketlerinin
yanında Selefiliğin yükselişine paralel olarak
Şii yayılmacılığı ve İslamcı bir söyleme
sahip silahlı grupların ortaya çıkmış olması
konuyu bir hayli genişletmektedir. Dinî
grupların siyaset ve ekonomik kaynaklarla olan
ilişkilerindeki genişleme, araştırmacılar için her
gün yeni çalışma alanları ortaya çıkartmakta. Bu
dinamiklik göz önünde bulundurulduğunda 2017
yılında İstanbul’da gerçekleştirilen “Afrika’da
İslamiyet” sempozyumunun bildirilerinin yer
aldığı Afrika’da İslamiyet: Dünü, Bugünü,
Yarını adlı eser, bu konularda güncel bilgi
ve yorumlara ulaşmada başvurulabilecek
çalışmalardan biri. Kadir Özköse imzalı Afrika
Tasavvuf Araştırmaları ve Nicola Ziadeh
imzalı Tasavvuf ve Siyasi Hareketi Senusilik de
edinilebilecek eserler arasında. Ancak yine de
konuyla ilgili Türkçe literatürün kapsamının
hâlâ sığ kaldığını belirtmek gerekir. Bu nedenle
ilgilenenlerin Nehemia Levtzion ve Randall L.
Pouwels editörlüğünde basılan The History of
Islam in Africa, Roman Loimeier imzalı Muslim
Societes in Africa ve Sulayman Nyang imzalı
Islam, Christianity and African Identity gibi
bazı kapsamlı çalışmalara da bakmasında fayda
bulunmaktadır.
Modern Afrika Siyaseti ve
Sömürgecilik
18 ve 19. yüzyıllar Afrika kıtasının Avrupa’daki
coğrafya cemiyetleri, aydın ve akademisyenlerce
daha titizlikle incelenmeye başladığı yüzyıllar.
Bu zaman dilimi ayrıca fiilî işgallerin arttığı ve
sömürge yarışının kızıştığı bir dönemi de ifade
ediyor. Öncelikle misyonerlerin ve seyyahların
gezi notları bu dönemde Avrupa’ya Afrika’yı
tanıtıyor. Afrika-merkezci akademisyenlere
göre, seyyah ve misyonerlerin elinden çıkmış
ön yargılarla dolu sorunlu bir külliyat bu. Bu
dönemde yazılmış eserleri Türkçe literatürde
bulmak zor; sadece İngilizce, Fransızca ya da
Portekizce üzerinden takip etmek mümkün. Bu
kapsamda seyahatname türüne girmese de Joseph
Conrad’ın Karanlığın Yüreği romanını okumak
benzer bir his doğurabilir. Bizde de çeşitli Afrika
gezileri sonrasında seyahatname yayınlayanlar
olduğunu belirtmek gerekir. Muhammed Mihri
Bey’in Sudan Seyahatnamesi, Ömer Lütfi
Efendi’nin Ümitburnu Seyahatnamesi, Sadık
el Müeyyed Paşa’nın Habeş Seyahatnamesi
ve Afrika Sahra-yı Kebiri’nde Seyahat isimli
eserleri, sömürgecilere ve sömürgeleştirilene
dışardan bakan üçüncü bir göz olarak
değerlendirilebilir. Seyahatname türündeki daha
güncel çalışmalar arasında ise Hıfzı Topuz’un
Elveda Afrika Hoşçakal Paris ve Enver
Arpa’nın Afrika Satrancında Sudan ve Afrika
Seyahatnamesi kitapları zikredilebilecek eserler
arasında.
Afrika ülkelerinin siyasi bağımsızlık sürecine
ilişkin kıvılcımlar çıkmaya başladığında
literatürün daha da çeşitlendiğini, farklı ülke
perspektifleri ve tecrübelerinin yazılı literatüre
yansıdığını görüyoruz. Bu minvalde Enzo
Santarelli, Giorgio Rochat, Roman Rainero ve
Luigi Goglia tarafından kaleme alınan Ömer
Muhtar-Libya’nın İşgali ve Direniş, Aimé
Césaire imzalı Sömürgecilik Üzerine Söylev,
Franz Fanon imzalı Siyah Deri Beyaz Maske,
3
Yeryüzünün Lanetlileri ve Cezayir Bağımsızlık
Savaşının Anatomisi, Albert Memmi imzalı
Sömürgecinin ve Sömürgeleştirilenin Portresi,
Malik bin Nebi imzalı Savaş Esintisi, Düşünceler,
Cezayir’de İslam’a Yeniden Doğuş, Amilcar
Cabral imzalı Gine’de Devrim ve Bir Afrika
Halkının Kurtuluş Mücadelesi
ve sömürge evresinde halka
önderlik ederek öncü rol oynayan Güney
isimlerin portrelerinin topluca
yer aldığı Said Bouamama imzalı
Afrika’da
Afrika Devriminin Figürleri, oluşan
okunmasında
eserler.
fayda bulunan
literatür
Afrika kıtasında milliyetçilik
daha çok
hareketlerinin doğası üzerine beyaz
Baskın Oran imzalı Azgelişmiş
Ülke Milliyetçiliği: Kara
azınlığın
Afrika Modeli, Ataöv Türkkaya kurduğu ırk
imzalı Afrika Ulusal Kurtuluş
Mücadeleleri, yine onun
merkezli
çevirisiyle Rupert Emerson’un Apartheid
Sömürgelerin Uluslaşması ve
önemli Afrikanistlerden Basil
düzeni
Davidson’un Angola Kurtuluş etrafında
Mücadelesi ile Afrika’da
Milli Kurtuluş ve Sosyalizm
şekillenmiştir.
Hareketleri yanı sıra bağımsızlık
evresinde Ernesto Che Guevara’nın Kongo
günlüklerinden oluşan Afrika Rüyası, Cihan
Daban’ın Dekolonizasyon Süreci ve Sonrası
Afrika bu bağlamda zikredilebilecek diğer
eserler arasında.
Burada bir not düşerek Güney Afrika Cumhuriyeti
tecrübesinin kıtanın geri kalanından kısmen
farklılaştığını hatırlatmak yerinde olacaktır.
Bu nedenle Güney Afrika’da oluşan literatür
daha çok beyaz azınlığın kurduğu ırk merkezli
Apartheid düzeni etrafında şekillenmiştir. Bu
bağlamda Güney Afrika özgürlük mücadelesinin
önemli isimlerinden Steve Biko imzalı Siyah
Bilinç, Müslüman önderlerden İmam Abdullah
Harun’un katledilişini konu alan Cardiff Marney
ve Barney Desai imzalı İmam’ın Öldürülüşü,
Türkçe literatüre kazandırılan eserler arasındadır.
Ayrıca Alex Boraine imzalı Hakikat ve Uzlaşı
4
Komisyonu Güney Afrika Deneyimi’nin de
Türkçeye kazandırılmasının isabetli bir tercih
olduğu belirtilmelidir. Kanaatimizce Afrika
literatürünün sömürgecilik ve bağımsızlıkla
ilgili bölümü özellikle Avrupa’yı daha anlaşılır
kılması bakımından özellikle önemsenmelidir.
Cinsiyet, kimlik, demokrasi,
globalleşme, ekonomi-politik,
göç ve uluslararası ilişkiler
gibi siyasetle ilişkili konuların
çokluğu nedeniyle modern Afrika
siyasi literatürü oldukça geniştir.
Esasında yukarıda zikrettiğimiz
eserlerin büyük bölümünün
siyasetle de ilişkili eserler
olduğu muhakkaktır. Yine de bu
bağlamda bazı eserlere ayrıca
temas etmek uygun olabilir.
Öncelikle yazar Yusuf Kaplan
çevirisiyle Türkçeye kazandırılan
Ali Mazrui’nin Afrikalılar kitabı
ve Walter Roodney’in Avrupa
Afrika’yı Nasıl Geri Bıraktı
adlı çalışması her kütüphanede
bulunması gereken önemli eserler
arasındadır. Afyare Abdi Elmi
imzalı Somali: Kimlik, İslami
Hareketler ve Barış, Kadir Özköse
çevirisiyle H.S.A Johnson imzalı Nijerya’da
Etnik ve Dini Çatışma da burada zikredilmesi
gereken eserler arasındadır.
Uluslararası ilişkiler alanında Afrika ülkelerinin
dış dünya ile etkileşimlerinin çeşitlendiği
günümüzde Çin, ABD, Hindistan, Türkiye,
Japonya gibi aktörlerin Afrika politikaları
da literatürde geniş yer bulmaya başladı. Bu
bağlamda Türkiye’deki akademik çevreler de
son yıllarda bu literatüre giderek daha fazla
katkıda bulunur oldular. Emekli Büyükelçi
Numan Hazar imzalı Küreselleşme Sürecinde
Afrika ve Türkiye-Afrika İlişkileri ve Türkiye
Afrika İlişkileri ve Türkiye’nin Dost Kıtaya
Açılım Stratejileri adlı çalışmalar, Ufuk Tepebaş
imzalı Dönüşüm Sürecinde Sahta-Altı Afrika:
Kalkınma, Güvenlik ve Ortaklık, Mustafa Efe
imzalı Afrika’yı Anlamak ve Afrika-Türkiye
İlişkileri, Mehmet Özkan imzalı Doğu Afrika
Jeopolitiği ve Türkiye’nin Somali Politikası
ve bendenizin kaleme almış olduğu Türkiye-
Afrika İlişkileri: Tarihî Süreç, Yaklaşımlar ve
Beklentiler, Elem Eyrice Tepeciklioğlu imzasıyla
yakın bir zamanda çıkan Türk Dış Politikasında
Afrika, Hasret Çomak, Caner Sancaktar ve
Huriye Yıldırım Çınar kolektif çalışmasıyla
yayımlanan Afrika Politikası, Mürsel Bayram
imzalı Güç ve Kimlik Perspektifinden Çin-
Afrika İlişkileri, Hasan Aydın imzalı Amerikan
Dış Politikasında Afrika ve Anadolu Ajansı’nın
derlediği Yükselen Afrika isimli çalışmalar da
zikredilebilecek eserler arasında yer almaktadır.
Modern Afrika Edebiyatı
Son olarak kültür ve edebiyat ekseninde de bazı
eserlerden bahsetmek Türkiye’deki okur için
faydalı olacaktır. 1988 Nobel edebiyat ödülüne
layık görülen Mısırlı yazar Necip Mahfuz Afrika
kıtasından kitapları çevrilen ilk edebiyatçılardan
biri olsa da son yıllarda kıtanın farklı ülkelerinden
edebiyat ürünleri de dilimize çevrilmektedir. Bu
alanda ilk olarak modern Afrika edebiyatının
babası kabul edilen Chinua Achebe ile başlamak
gerekir. Achebe’nin Parçalanma, Tanrının Oku
ve Artık Huzur Yok gibi eserlerinin Türkçeye
çevrilmiş olması da sevindirici. Nijerya
edebiyatının genç isimlerinden Chimamanda
Adichie de bazı eserleri Türkçeye kazandırılan
yazarlar arasında. Nobel edebiyat ödülüne
aday gösterilen Kenyalı edebiyatçı Ngugi Wa
Thiong’o da eserleri Türkçeye çevrilen ve
son yıllarda Türk okuru arasında beğeniyle
takip edilen isimlerden biri. Yazarın dilimize
çevirisi yapılan eserlerinden bazıları şunlar: Bir
Buğday Tanesi, Aradaki Nehir, Kan Çiçekleri.
Ancak Kikuyu dilinde yazan yazarın eserlerinin
İngilizce çevirilerinden dilimize çevrildiğini de
belirtmek gerekir. Ayrıca Sudanlı yazar Tayyip
Salih’in Kuzeye Göç Mevsimi ile Senegalli
yazar Şeyh Hamidu Kan’ın Mahrem Macera
romanlarını ve Aimé Césaire şiirlerinin yer aldığı
Boynu Vurulmuş Güneş’i ve Hece Dergisi’nin
çıkarttığı iki ciltten oluşan Afrika Özel Sayısı’nı
da burada anmak gerekir.
Kıta ülkeleri arasında Türkçede kendine en
fazla yer bulan ülke edebiyatının Güney Afrika
Cumhuriyeti olduğunu belirtmek gerekir.
Güney Afrika edebiyat alanında da kıtanın
geri kalanından bazı yönlerden farklılaşmakta.
Modern Güney Afrika edebiyatının roman, şair,
hikâyeci ve tiyatrocularının bir bölümü Alan
Paton, Nadine Gordimer, J. M. Coetzee ve Athol
Fugard gibi Avrupa kökenli dünyaca tanınmış
yazarlar. Ancak bu yazarlar nezdinde Afrika’ya
bakış bir Avrupalının Afrika’yı yurt edinmesi
üzerine oturmakta. Tek tek zikredemesek de
bu yazarlara ait çok sayıda eserin Türkçeye
kazandırılmış olduğunu belirtmek gerekir.
Bundan 15-20 yıl önce dilimizde Afrika’ya
ilişkin literatür çok sınırlı iken bugün görüleceği
üzere literatür zaman içerisinde çeşitlenme
göstererek bir hayli mesafe katetmiş durumda.
Elbette biz burada dilimize çevrilen tüm eserlere
yer vermek ya da belirttiğimiz gibi bir okuma
listesi ya da bibliyografya sunmak niyeti
taşımıyoruz. Amacımız literatür üzerinden
Afrika’yı keşfe çıkacaklara ve zihinsel
faaliyetlerinde Afrika’dan beslenmek isteyenlere
yardımcı olmak sadece. Son olarak bu yazının
evlerimizde oluşturduğumuz kütüphanelerde
Afrika literatürü için de bir bölüm, hiç olmazsa
bir raf ayrılmasına yol açabilir umuduyla kaleme
alındığını belirtmek isterim.