Muzeum Historii Polski

przedstawia wynalazki,
które zmieniły świat

karabin
 przedstawia wynalazki, które zmieniły świat

michaŁ zarychta
Dział Edukacyjny MHP

Karabin
Karabin – broń łącząca się ściśle z rozwojem sztuki
wojennej, a także od 200 lat znajdująca swe miejsce
w życiu każdego mężczyzny – poborowego. Obecnie
większości znana jest z telewizji – z filmów fabularnych
lub z relacji z tak licznych (nadal) konfliktów zbrojnych.

il. 1 ● Strzelec konny – dobrze widoczne są zabezpieczenia absorbujące siłę odrzutu wywołanego detonacją
ładunku w hakownicy. Strzelec ten musiał być niezwykle sprawnym jeźdźcem – obsługuje hakownicę w galopie, co nie
pozostawia mu możliwości powodowania rumakiem za pomocą lejc. Można mieć jednak poważne wątpliwości, co do
skuteczności ognia prowadzonego w takiej sytuacji. (Jaroslav Lugs, Handfeuerwaffen, Berlin 1982, t. II, s. 10)

2

il. 2 ● Schemat zamku lontowego: 1– lont w imadełku, 2 – panewka, 3 – dźwignia opuszczająca imadełko
z lontem połączona ze spustem. (J. Lugs, op. cit., s. 20) Poniżej adres filmu pokazujący obsługę muszkietu lontowego:
http://www.youtube.com/watch?v=2KTS8PQ06Qo&feature=related
Kiedy tylko rozpowszechniła się wiedza na
temat energii powstałej przy wybuchu prochu,
natychmiast zastosowano ją do niszczenia
i zabijania. W Chinach zastosowano ją po raz
pierwszy w XIII w. W XIV-wiecznej Europie
pojawiły się armaty zw. bombardami, którymi
niszczono mury zamkowe. Wkrótce jednak po-
starano się o wyprodukowanie „ręcznej armaty”
– niewielkiego, odlanego z żelaza, z jednej stro-
ny otwartego cylindra osadzonego na solidnym
kiju – pełniącym rolę łoża. W związku z dużą
wagą i siłą odrzutu powstającą przy wystrzale
starano się strzelać, trzymając broń na ramie-
niu lub opierać ją o np. o blanki murów albo
o wielkie tarcze – pawęże. W celu osłabienia
siły odrzutu przymocowano do łoża hak, stąd
też wzięła się nazwa hakownicy (il. 1).
Przygotowanie do wystrzału wymagało
ubicia prochu w lufie, wrzuceniu żelaznej
kuli i unieruchomieniu jej pakułami. Ówcze-
sne lufy i kule nie były gładkie, w związku
z czym, aby już na wstępie nie wytracić
większości siły wyrzucającej kulę z lufy,
trzeba było ją uszczelnić – czyniono to wła-
śnie pakułami. Następnie ubijano całość raz
jeszcze stemplem, sypano proch na panew-
kę – małe wgłębienie z boku lufy połączo-
karabin
ne kanalikiem z komorą prochową – aby
następnie przytknąć do panewki rozżarzony
siłą płuc lont. Proch palił się szybko, nastę-
powała detonacja, kula wylatywała, a wraz
z nią chmura dymu pochodząca ze spalania
prochu. Był to głównie popiół pochodzący
ze spalania węgla drzewnego – składnika
ówczesnych mieszanek wybuchowych, zwa-
nych w związku z tym prochem dymnym.
●●●
Przez pierwsze dwieście lat istnienia ręcznej
broni palnej zajmowano się głównie zwięk-
szaniem jej zasięgu ognia i zwiększeniem
ergonomii. Do realizacji pierwszego celu
wydłużono i wygładzono lufę, a w spełnie-
niu drugiego pomogło zastosowanie kolby
i spustu, do którego mocowano lont ograni-
czając ilość czynności przy wystrzale. (il. 2).
Opisana powyżej broń nosiła już nazwę
muszkietu. Waga muszkietu, w stosunku do
poprzedników, uległa zmniejszeniu. Jednak
nadal jej ciężar (7–8 kg) wymagał zastoso-
wania podpórki podczas strzelania czyli
forkietu lub małego berdysza (siekierki na
długim drzewcu). Ten ostatni przydawał się
w walce wręcz (il. 3).
3
 przedstawia wynalazki, które zmieniły świat
il. 3 ● Muszkieterowie z początku XVII w.
Przyjrzyjmy się ich oporządzeniu: obaj mają muszkiety
lontowe wyposażone w spust. W lewym ręku trzymają
dymiący lont, który w boju umieszczą w imadełku
połączonym ze spustem, podczas manewrowania
trzymają go, tak, aby móc od czasu do czasu na niego
dmuchnąć i rozżarzyć. Muszkieter z lewej ma dużą
prochownicę, torbę na kule zapas lontu przy pasie.
Muszkieter po lewej wyposażony jest w bandolier,
do którego przyczepione są zasobniki z ładunkami
gotowymi do wsypania do lufy; w lewym ręku oprócz
lontu trzyma forkiet. Małe prochownice służyły do
podsypywania prochu na panewkę. Na ilustracji nie jest
niestety przedstawiony stempel do ubijania ładunków.
Tak obładowani muszkieterowie musieli długo ćwiczyć
i w niejednym starciu brać udział, aby uzyskać tempo
ognia w granicach 1 strzału na minutę.
(J. Lugs, op. cit., s. 12)
Z tymi widocznymi zmianami wiązały się
innowacje w technologii produkcji bro-
ni – wraz z postępami w obróbce żelaza
odlewane lufy mogły mieć węższe i gładsze
ścianki, co nie niosło ze sobą obniżenia ich
wytrzymałości. Pozwalało to na dokładniej-
sze kalibrowanie (kula miała mniejszy luz
w lufie), w związku z czym strata energii
wybuchu przy samym wystrzale była dużo
mniejsza.
4
Dzięki tym zmianom piechota uszykowana
w 6 rzędów mogła prowadzić praktycznie
nieprzerwany ogień. Pierwszy rząd po wy-
strzale przechodził na tyły ładując jedno-
cześnie broń. Ten sposób walki nazwano
kontrmarszem i stosowano z powodzeniem
nawet przeciw tak świetnej jeździe, jak jazda
polska (Gniew 1626r.), czy tatarska (Bere-
steczko 1651 r.).
●●●
Prawdziwą rewolucję przeprowadzono jed-
nak u progu XVIII w., kiedy to upowszechnił
się zamek skałkowy. Była to konstrukcja,
która w sposób prosty wyeliminowała lont
i konieczność rozdmuchiwania go przed
strzałem, dbania o to, by nie zgasł przy ma-
newrowaniu na polu walki itp. Zamiast lontu
zastosowano małe imadełko (z racji kształtu
zwane kurkiem) z kawałkiem krzemienia
oraz podkładkę, o którą krzemień tarł po na-
ciśnięciu na spust. Iskierki padały na proch
na panewce, a następnie wszystko działo się
jak poprzednio (il. 4).
il. 4 ● Zamek skałkowy Brown Bess.
Po prawej kurek, w którym mocowano skałkę - krzemień;
po lewej nakrywająca panewkę osłonka, o którą uderzał
krzemień. Iskrzenie krzemienia powodowało zapłon prochu
w panewce, która połączona była kanalikiem z lufą, w której
tkwił właściwy ładunek prochu i kula. W związku z angielską
nazwą krzemienia –flint, muszkiety z zamkiem skałkowym
nazywano flintami. (J. Lugs, op. cit., s. 47). Poniżej adres filmu
pokazujący obsługę muszkietu skałkowego i jego potencjalną
szybkostrzelność: http://www.youtube.com/watch?v=Ho-
QCmnNMl8&feature=related, http://www.youtube.com/wat
ch?v=SJMbxZ1k9NQ&feature=related

Kolejne udoskonalenia w odlewnictwie
metali umożliwiły w tym samym okresie
zmniejszenie wagi broni. Forkiet stał się
nieprzydatny. Natychmiast wzrosła szybko-
strzelność muszkietu i manewrowość szyku
piechoty. Odpadła konieczność wbijania
forkietu w ziemię i dmuchania na lont przed
oddaniem strzału. W związku z tym szyk
piechoty schudł do 3 rzędów i zarzucono
kontrmarsz. W tym momencie szyk ten stał
się odporny na ataki jazdy od czoła, o czym
przekonała się nasza husaria podczas bitwy
pod Kliszowem w 1702 r. Dodatkowo dzięki
zmniejszeniu wagi muszkietu, stał się on
na tyle lekki, by swobodnie nim manew-
rować. W związku z tym wyposażono go
we wkładane do lufy ostrze – bagnet, który
z czasem wyposażono w tuleję nakładaną na
lufę. Dzięki tym udoskonaleniom nadchodzą-
cy wiek XVIII był już epoką maszerujących
batalionów, a nie cwałujących chorągwi.
karabin
Ciekawostka
Rudyard Kipling (1865–1936), piewca chwa-
ły Imperium Brytyjskiego uznał za stosowne
poświęcić jeden ze swych wierszy musz-
kietowi Brown Bess. Wyraża w nim wielkie
uznanie dla tego niezwykle skutecznego
narzędzia zwalczania wrogów i podporząd-
kowywania tubylców. Poniższy, wybrany
dwuwiersz, brzmi niczym slogan reklamowy:
“But most of the Empire which now we possess
Was won through those years by old-fashioned
Brown Bess.”
(w wolnym tłumaczeniu: „Większość impe-
rium, które dzisiaj mamy, Użyciu staromodnej
Brown Bess zawdzięczamy”)
fot. za: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/
commons/2/25/Rudyard_Kipling_three_quarter_length_
portrait.jpg
Właśnie wtedy doszło do standaryzacji broni
palnej. Na potrzeby wielkich stałych armii
rozpoczęła się masowa produkcja broni palnej.
Jednym z pierwszych przykładów karabinu
standaryzowanego jest tzw. Brown Bess – flinta
angielskiej piechoty. W 1722 r. opracowano
egzemplarz wzorcowy (pattern, stąd polskie
oznaczenie modeli broni skrótem wz. – wzór)
Brown Bess, który następnie był powtarzany
przez manufaktury, a następnie fabryki broni.
●●●
Kolejne zasadnicze zmiany karabin przeszedł
w XIX w. Postępy technologiczne umożliwiły
masową produkcję broni w fabrykach, a jej
projektowaniem zaczęli zajmować się coraz
częściej wykształceni fachowcy. Jak po-
przednio, cały czas dążono do zwiększenia
szybkostrzelności broni. Z pomocą przyszli
chemicy, wprowadzając nowe substancje
wybuchowe, których zapłon był powodo-
5
 przedstawia wynalazki, które zmieniły świat
il. 5 ● Zamek kapiszonowy.
Po prawej kurek po lewej kominek, na który zakładano
kapiszon wypełniony piorunianem rtęci. W prawym
górnym rogu widoczny przekrój lufy i kanału łączącego
kominek z lufą, przez który dochodziło do zapłonu prochu.
(J. Lugs, op. cit., s. 66)
wany silnym uderzeniem. W ten sposób
powstał kapiszon – niewielka skuwka wy-
pełniona piorunianem rtęci (odkryty w 1799
r.). Zastąpiła ona za jednym razem krzesiwo
i proch na panewce. Kurek pozostał pełniąc
rolę młotka powodującego zapłon. Do zadań
strzelca nadal należało załadowanie broni
przez wylot lufy, ubicie ładunku stemplem,
a następnie założenie kapiszona (il. 5).
Już wówczas jednak pracowano nad rewolu-
cyjną zmianą – bronią ładowaną odtylcowo.
Jej wynalazcą był pruski inżynier Johann
von Dreyse. Jego projekt zakładał zamknię-
cie całego procesu wywoływania zapłonu
w jednej komorze u nasady lufy. Zabieg ten
powodował ograniczenie manewrów przed
strzałem do otwarcia (odryglowania) komory,
włożenia tam scalonego naboju (kapiszon
- spłonka, proch, kula w jednym opako-
waniu), zamknięcia (zaryglowania) komory
i pociągnięcia za spust. W mechanizmie tym
kurek został zastąpiony przez iglicę, która
uderzała w spłonkę (następczynię kapiszona)
naboju. Odryglowanie komory powodowało
jednocześnie naciągnięcie sprężyny, któ-
ra wprawiała w ruch iglicę. Największym
wyzwaniem przy produkcji tej nowej broni
było wykonanie otwieranej komory nabojo-
6
wej, która wytrzymywałaby jednocześnie siłę
detonacji ładunku w jej wnętrzu. (il. 6).
Karabiny systemu Dreysego wprowadzono do
pruskiej armii już w 1848 r. Ich wielką i udana
próbą były wojny okresu zjednoczenia Nie-
miec (z Danią 1864 i z Austrią 1866), w których
szybkostrzelność pruskich karabinów często
decydowała o sile natarcia. Niestety wyżsi
dowódcy nie zdawali sobie ciągle sprawy ze
skuteczności nowej broni i utrzymywali zwarty
szyk liniowy, którego główną siłą przełamują-
cą była ilość atakujących, a nie siła ich ognia.
Usprawiedliwieniem dla tego typu zachowań
mogła być pozostawiająca wiele do życzenia
celność ówczesnej broni, która w połączeniu
ze strzelcem pochodzącym z poboru (niska
odporność psychiczna w boju) mogła całkowi-
cie zniwelować zalety karabinu odtylcowego.
Dlatego też obok ćwiczeń na strzelnicy rekruci
spędzali długie godziny ćwicząc walkę na
bagnety, a następnie w tenże sposób w boju,
szereg, za szeregiem w szyku kolumnowym
mieli przełamywać pozycję wroga.
●●●
Pod koniec wieku XIX pojawiło się kilka
niezwykle udanych konstrukcji karabinu, które
łączyły w sobie łatwość obsługi, duży zasięg
oraz nieskomplikowaną konstrukcję. Były to
modele karabinów, które odegrały główną rolę
w obu wojnach światowych, jako podstawowa
broń piechoty. Były to: francuski Lebel z 1886,
austriacki Manlicher z 1890, rosyjski Mosin
z 1891, angielski Lee – Enfield z 1895, niemiecki
Mauser z 1898 (we wrześniu 1939 r. najpow-
szechniej używaną bronią indywidualną był
karabin Mauser – niemiecki: Karabiner 98k
i polski Kbk wz. 98 i wz. 29), japoński Arisaka
z 1899. Karabiny te były skonstruowane w bar-
dzo podobny sposób: były wyposażone w za-
mek obsługiwany ręcznie, a zasilany z pię-
cionabojowego stałego magazynka. Należało
odryglować zamek, załadować magazynek,
a następnie zaryglować zamek. Przed strzałem
 karabin

odryglowywano zamek, sprężyna magazyn- karabiny te zostały wyposażone w celownik

ka wpychała nabój do komory nabojowej,
następnie zaryglowywano zamek i karabin
był gotowy do strzału. Pociągnięcie za spust
zwalniało tłok, na którego końcu znajdowała
się iglica. Iglica uderzała w spłonkę, której
następował wybuch piorunianu rtęci, a następ-
nie wybuch prochu, który wyrzucał pocisk do
nagwintowanej lufy. Pocisk (tzw. ostrołukowy)
nabierał prędkości i obracał się wokół własnej
osi. Gdy wylatywał lufy osiągał prędkość
powyżej 2 000 km/h, a dolatywał do kilku km
od miejsca wystrzału rażąc skutecznie na ok.
kilometr. W związku z tak dużą donośnością
nastawiany przez strzelca (zastąpił on stałą
szczerbinkę).
Wprowadzenie tych modeli karabinów spo-
wodowało znaczne zwiększenie siły ognia
piechoty, a także zwiększenie samodziel-
ności pojedynczego piechura, czy podod-
działów, które mogły skutecznie ostrzeliwać
większy teren niż odpowiednio piechur, czy
pododdział uzbrojony w broń jednostrza-
łową o gorszych właściwościach balistycz-
nych. Paradoksalnie jednak przełomem
okazała się nie nowa skuteczna broń indy-

il. 6 ● Zamek iglicowy na przykładzie

karabinu Mauser (widoczny u góry w wersji
hiszpańskiej).
Na górnym przekroju zamek jest zaryglowany
(rączki rygla nie widać poznajduje się w pozycji
poziomej), magazynek pełny, a nabój wprowadzony
do lufy. Iglica (przypominająca kształtem pipetę) jest
odciągnięta. Broń gotowa jest do strzału
– pociągniecie za spust zwolni sprężynę, która
rozprężając się uwolni iglicę, która uderzy w spłonkę
pocisku. Dolny przekrój przedstawia zamek otwarty
(rączka rygla w pozycji pionowej dobrze widoczna)
– broń gotowa jest do załadowania. (J. Lugs, op. cit.,
s. 205) Poniżej adres filmu pokazujący obsługę
karabinu z zamkiem iglicowym: http://www.youtube.
com/watch?v=tfulvd2EwVw&feature=related

il. 7 ● Deutsches Strurmgewehr 44

– pierwszy karabinek szturmowy zapowiadający
podstawowe wyposażenie piechura drugiej
połowy XX wieku. (J. Lugs, op. cit., s. 311)

7
 przedstawia wynalazki, które zmieniły świat
Ciekawostka
Przez ostatnie 200 lat, kiedy na świecie
rozpowszechnił się pobór do wojska,
obsługa karabinu była umiejętnością po-
wszechną wśród męskiej części społeczeń-
stwa. To dość drogie narzędzie kupowane
w wielkich ilościach przez państwo
oddawano w ręce ludzi, którzy bardzo
często nie mieli w ręku nic bardziej skompli-
kowanego niż kosa. Na szkolenie rekruta
składały się więc umiejętność rozłożenia
i złożenia broni, jej smarowania, ładowa-
nia, strzelania z niej i chwyty walki
wręcz z jej wykorzystaniem.
widualna, a jej wersja rozwojowa: karabin
maszynowy (w wersjach ręcznej i ciężkiej).
Możliwość prowadzenia celnego, długodystan-
sowego, nieprzerwanego ognia z jednego stano-
wiska przez dwóch ludzi była możliwa dzięki
wyeliminowaniu ręcznego ryglowania zamka
8 Wkładka przygotowana przez Muzeum Historii Polski w Warszawie. Projekt graficzny K. Dinwebel & J. Kotela
komory nabojowej. Zamiast każdorazowego
jej otwierania w celu załadowania, wykorzy-
stano fakt, że po opuszczeniu lufy przez pocisk
dochodziło do rozprężenia nagromadzonych
w lufie gazów prochowych, co powodowało
odrzut. Tak powstałą energię postanowiono
wykorzystać do automatycznego przeładowy-
wania i naciągania sprężyny uruchamiającej
iglicę. Mechanizm ten zastosowano w karabi-
nach otrzymując tzw. karabin samopowtarzal-
ny, który nie wymagał ręcznego ryglowania
zamka. Jednak równolegle stosowano go
w broni krótkiej - pistolet maszynowy (amery-
kański Thompson – znany głównie z hollywo-
odzkich filmów gangsterskich, niemiecki MP
40 - Schmeisser, sowiecki PPSz. – „pepesza”,
brytyjski Sten) – od karabinu różniły się one
o wiele krótszą lufą i zasilaniem amunicją pisto-
letową (ich celność nie przekracza ok. 50 me-
trów). Dawały one większą siłę rażenia niwe-
lowaną na dłuższych dystansach przez słabą
celność i donośność. Były jednak niezastąpione
w walkach w mieście. Przy konkurencji ckm
i pm, karabin samopowtarzalny stał się jedynie
epizodem w historii broni indywidualnej. Jed-
nak w 1944 r. Niemcy skonstruowali pierwszy
karabinek szturmowy – Sturmgewehr 44. Była
to broń łącząca możliwość prowadzenia ognia
pojedynczego i seriami (jak pm) z celnością
i donośnością karabinu (il. 7).
Jest to broń podstawowa piechoty do dziś,
a jej najbardziej znanymi wzorami są: radziec-
ki AK 47 z 1947 (Kałasznikow – ulubiona broń
członków Al Kaidy, najpowszechniejsza chyba
broń indywidualna na oficjalnym i czarnym
rynku uzbrojenia), amerykański M16A1 z 1960
(znany z filmów o wojnie wietnamskiej),
belgijski FN FAL z 1953 (często widoczny ma-
teriałach filmowych z konfliktów w Afryce).
●●●
Historia karabinu, tak jak historia wojen, nie
skończyła się. Zapewne poznamy kolejne
wersje rozwojowe tej broni. Niestety.