Umberto Eco Dzieło otwarte (1962)

Ogólne założenia:
 w przeciwieństwie do teorii strukturalistycznych, wg Eco dzieło ma konstrukcję
otwartą;
 dzieło istnieje w pełni jedynie w procesie interpretacji;
 punkt ciężkości zostaje przeniesiony z autora i samego dzieła na odbiorcę,
wchodzącego w interakcję z przedmiotem artystycznym;

Dzieło sztuki jest z istoty przekazem nieokreślonym, wielością znaczeń, współżyjących w

jednym oznaczniku. Wieloznaczność tę należy realizować przed innymi.

Współczesne odwołania do idei bezkształu, bezładu, przypadkowości i nieokreśloności.

Zatem ---> dialektyka pomiędzy „FORMĄ” a „OTWARCIEM”, czyli granice, w których
dzieło może osiągnąć maksymalną wieloznaczność.
DZIEŁO – przedmiot o takich właściwościach strukturalnych, które (1) pozwalają na
róznorodne interpretacje, ale i (2) je harnonizują.

WIELOZNACZNOŚĆ:
określona koncepcja dzieła powstaje we współdziałaniu/związku z rozwojem metodologii
naukowej, psychologii czy logiki.

Eco bada okoliczności, w których sztuka współczesna liczy liczy na Nieład (który nie jest
ślepy i nieuleczalny, ale płodny i pozytywny; nieład = zerwanie z ładem tradycyjnym, który
Zachód uważał za niezmienny i tożsamy z obiektywną strukturą świata)

Współczesna sztuka (w okresie rozbicia pojęcia ładu w wyniku różnych modeli

wyjaśniających, dialektyk hist. itp.) powinna zaakceptowaćtaki stan rzeczi i nadać im kształt.

1. Jaki jest zakres tych badań?

Eseje Eco – nie tylko estetyka teoretyczna; również historia kultury, historia poetyk.
Objaśnienie pewnego obecnego etapu kultury Zachodu z pozycji i poprzez poetyki dzieła
otwartego.
Poetyka
(1) dla spadkobierców strukturalistów praskich i rosyjskich formalistów = studium nad
strukturami językowym dzieła literackiego. Valery – rozciągnięcie terminu na wszystkie
rodzaje sztuki: studium pracy art., „dzieło które spełnia się w dziele, w działaniu, które
stwarza”.
(2) dla Eco: sens znaczenia klasycznego, nie tyle system krępujących reguł (Ars poetica
jako norma absolutna), ile program działania, który artysta układa sobie stopniowo,
świadomie lub podświadomie.

Poetyka jako program tworzenia dzieła (nadawania mu struktury) obejmuje też (1).
Studium nad pierwotnym projektem pogłębione analizą ostatecznych struktur dzieła,
rozumianych jako ślady zamierzenia. --- rozbieżności pomiędzy zamierzeniami a
realizacją --- nie chodzi o badanie czy dzieła dorównały założeniom (zadanie krytyki)
--- ukazanie założeń poetyki do wyjaśnienia pewnej fazy historii kutury.
2. Pojęcie „dzieła otwartego” nie jest pojęciem aksjologicznym. Eco nie chce
przeprowadzić podziału na dzieła wartościowe (=otwarte) i pozbawione wartości
(=zamknięte) Otwarcie (fundamentalna wieloznaczność przekazu artystycznego) jest
trwałą cechą każdego dzieła w każdym czasie = dzieło otwarte = hipotetyczny model,
mający ukazać kierunek rozwoju wsp. sztuki

Wpływy: Riegl (Kunstwollen), Panofsky („sens ostateczny i definitywny, który

mozemy znaleźć w zjawiskach niezależnie od świadomie powziętych decyzji i postaw
twórców”). NIE: jak problemy artystyczne były rozwiązane, ALE jak postawione.

MODEL dzieła otwartego --- abstrakcja (nie mozna jej odnaleźćw żadnym
konkretnym dziele)

„Model” implikuje linię rozumowania i założenie metodologiczne. Model służy do

wyodrębnienia wspólnej formy zjawisk. Jeśli dzieło otw. to model => możliwe
wyodrębnienie wspólnej tendencji operacyjnej w różnych rodzajach działania,
zmierzającej do tworzenia dzieł, w których odbiorcy widzą podobieństwa strukturalne.
Abstrakcyjny model można stosowaćdo krańcowo różnych dzieł.

Stosunki pomiędzy dziełem i odbiorcą, dialektyka pomiędzy strukturąprzedmiotu

(trwały system związków) a odpowiedziąodbiorcy (swobodna współpraca,
dokończenie systemu)
3. Struktura dzieła otwartego - dzieło jako „forma”, tj. pewna organiczna całość,
zrodzona z zespolenia różnych płaszczyzn poprzedzającego ją doświadczenia.
Określona forma = dzieło zrealizowane, cel procesu twórczego i początek pewnego
odbioru, który poprzez realizację wciaż na nowo ożywia formę początkową.

„struktura” = jako synonim „formy”; ale struktura jest formą NIE jako przedmiot
konkretny, a jako system relacji pomiędzy różnymi płaszczyznami dzieła:
(semantyczną, syntaktyczną, fizyczną, emotywną; pł. tematów i treści ideolo; związków
strukt. i strukturą reakcji odbiorcy, itd.)

Forma sprowadzona do syst. relacji ==> wydobycie tego, co ogólne i zamienne w

systemie relacji, wykazanie, ż ekażdy przedmiot ma strukturę, która łaczy go z innymi
przedmiotami. --- procs oczyszczanie dzieła z tego, co nie stanowi jego kośćca.
Prawdziwa struktura dzieła = to co wspólnego z innymi dziełami.
 struktura dzieła otwartego NIE jest szczególną strukturą rozmaitych dzieł, ale
ogólnym modelem obejmującym (1) grupę dzieł i (2) grupę dzieł pozostających w
określ. stosunku percepcyjnym z ich odbiorcami.

a) model dzieła otw. NIE odtwarza domniemanej obiektywnej struktury dzieł, ale
strukturę stosunku percepcyjnego. Opis formy możliwy tylko, jeśli jest ona źródłem
szeregu interpretacji dzieła.

metoda ta =/= rygor ortodoks. strukturalizmu (analiza form znaczących bez zmiennej
gry znaczeń, jakie się w nich zbiegają. Strukturalizm = analiza i opis dzieła sztuki jako
‘kryształu’, czystej struktury znaczącej, BEZ historii interpretacji.
 Dzieło otwarte opiera się na przypuszczeniu: dokonana interpretacja jaka jest możliwa
dopiero w świetle osiągnięć kulturalnych naszego wieku, NIE ukazanie struktury poza
interpretacjami.

b) model dzieła otw. = model teoretyczny, niezależny od realnego istnienia dzieł def.
jako otwarte.

Dzieło otwarte jako METAFORA EPISTEMOLOGICZNA: poetyki dzieła otwartego mają

cechy strukturalne podobne do cech innych operacji w zakresie kultury, zmierzających do
zdefiniowania zjawisk naturalnych czy procesów logicznych.
Aby ujawnić te podobieństwa strukturalne, redukujemy poetykę do pewnego modelu, czyli
projektu dzieła otwartego --- żeby przekonać się, czy model ten ma cechy podobne do
właściwości innych modeli badawczych, modeli struktur logicznych, procesów
percepcyjnych.
Artysta wsp. tworząc dzieło przewiduje pojawienie się między dziełem, samym artystą i
odbiorcą relacji niejednoznaczności = relacji, którą przewiduje uczony pomiędzy
opisywanymi przez niego zjawiskiem a jego opisem, czy wyobrażeniem wszechświata a
wizjami snutymi na podst. tego wyobrażenia.

Kategorie wypracowane przez naukę stosowane w innych dziedzinach.

Kategorie te = empiryczne narzędzia, przydatne jedynie w wąskim zakresie.
ALE:
Nie należy rezygnować z dociekania, czy pomiędzy rozmaitymi postawami kulturowymi nie
istnieje głęboka jedność.

4. Granice refleksji.

Pojęcie dzieła otwartego = NIE jest uniwersalną odpowiedzią.

Pytanie o słuszność badań synchronicznych, które wyprzedzają i ignorują diachroniczne.

Opis struktur komunikacji to jedynie pierwszy nieodzowny krok każdego badania, które
powinno zmierzać do powiązania tych struktur z szerszym background dzieła jako faktu
umiejscowionego w historii.

Levi-Strauss: struktury można dostrzez tylko z zewnątrz.

Estetyka odkryła to wcześniej, bo stosunek między interpretatorem a dziełem był zawsze
nietożsamy.
Traktując dzieło jako sposób kształtowania (który nabiera kształtu dzięki sposobowi, w jaki
my kształtujemy dzieło poprzez naszą interpretację) możemy poprzez analizęspecyficznej
struktury odkryćwarunki historyczne, które to dzieło zrodziły.

Dzieło sztuki/kierunek umysłowy są wynikiem skomplikowanego zespoły wpływów, z

których większośćfunkcjonuje w tej samej warstwie, któej elementem jest dzieło.