ლექცია 1

ადამიანის ადგილი სიცოცხლის ევოლუციის პროცესში

სახეობის რაობის ზუსტი განსაზღვრა საკმაოდ ძნელია. სახეობა სტაბილური არ არის.
დღესდღეობით ცნობილია 9 მლნმდე ცოცხალი სახეობა. სამეცნიერო წრეებში სახეობის განმარტების
თანამედროვე და მთავარ კრიტერიუმს გამრავლების უნარი წარმოადგენს. თუ ორი ინდივიდის
შთამომავალს თავად შეუძლია ნაყოფიერი შთამომავლობის მოცემა, ეს ორი ინდივიდი
ერთსადაიმავე სახეობას მიეკუთვნება. სახეობას ლათინურ სახელწოდებას ვაძლევთ, რადგან უფრო
„დამაჯერებლად“, „მეცნიერულად“ ჟღერს. ეს „საერთაშორისო ენა“ ყველასთვის გასაგებია,
საერთაშორისოა და ნეიტრალური. კლასიფიკაცია შესაძლებელია უამრავი კრიტერიუმის
გამოყენებით: ზომების, სიცოცოხლის ხანგრძლივობის, ანბანის, გეოგრაფიული გავრცელების,
გამრავლების ტიპის, კვების რეჟიმის და სხვა მახასიათებლების მიხედვით.

კლასიფიკაციის უამრავი სისტემა არსებობს, დაწყებული ყველაზე

მარტივიდან და დამთავრებული ერთულესი სისტემებით, ყველაზე რაციონალური და, ასევე,
ყველაზე სუბიექტურით. XVIII საუკუნეში დომინირებს ცოცხალ ორგანიზმთა უწყვეტობის
გამომხატველი შრალ ბონესეული სქემა: „Idée d‘uneechelle des etres naturels“. ბუნებისმეყველების მიზანი
ცოცხალი ორგანიზმების კლასიფიკაცია და დაჯგუფება იყო, რომელსაც
ადამიანი აგვირგვინებდა. XVIII საუკუნის II ნახევრის მნიშვნელოვანი
ფიგურაა შვედი ბუნებისმეტყველი კარლ ლინეუსი (არსებათა კიბით (Scala
naturae)) .
ცნობილი „Systema Naturae“-ს ავტორი ისწრაფვოდა მოეხდენია ყველა
ცოცხალ სახეობათა სისტემატიზაცია, რომლითაც ის კლასების, რიგის,
გვარისა და სახეობიბების მიხედვით აჯგუფებდა. კარლ ლინეს მიერ
შემოღებული სახეობათა ბინომური ანუ ორწევრიანი ნომეკლატურა
დღევანდელი მეცნიერული ნომეკლატურის საფუძველია. ადამიანს ლინეს
ცოცხალი სამყაროს კლასიფიკაციაში საკუთარი ადგილი აქვს. ცოცხალ
ორგანიზმთა და ბუნების ისტორიის შესწავლისას მეცნიერები
სისტემატიზაციას მიმართავენ, რომლის პრინციპებზე დაყრდნობით
ახდენენ სახეობების კლასიფიკაციას. ამ იდეის ავტორი კარლ ლინეა. (Systema Naturae, 1758). ყველა
ცოცხალი არსება ერთ სახეობასა და გვარშია გაერთიანებული (ლათინურ ენაზე). ზოგადი პრინციპით,
კლასები საფეხურების მიხედვით (დაბლიდან მაღლა) არიან გაერთიანებული უმაღლეს საფეხურში –
სამეფოში.

კლასიფიკაცია:

 არ ავურიოთ ერთმანეთში გარჩევა, დალაგება და კლასიფიკაცია

 ყოველდღიურ ცხოვრებაში გამოყენებული „დაჯგუფებები“ არ არის მეცნიერული

 არ გავმიჯნოთ ერთმანეთისგან დაკვირვება/აღწერა და კლასიფიკაცია

 აღარ დავაჯგუფოთ სახეობები a priori (წინასწარ) განსაზღვრული ნიშნების მიხედვით

 გავემიჯნოთ ანთროპოცენტრულ და არარაციონალურ კლასიფიკაციებს

 სწორად შევარჩიოთ სამეცნიერო ტერმინები

 დავინახოთ რომ სისტემატიკა მეცნიერებაა კლასიფიკაციის შესახებ

 მუდმივად იცვლება და ზუსტდება

Ernest Walter Mayr აზრით, კლასიფიკაციაა: ერთეულთა იმგვარი დახარისხება, როდესაც ისინი მოთავსებულნი არიან განსაზღვრულ კლასთა
იერარქიულ რიგებში, სადაც რომელიმე იერარქიულ დონეზე არსებული მსგავსი ან მონათესავე კლასების გაერთიანება ხდება შემდეგ უფრო
მაღალ დონეზე არსებულ კლასებში.
თანამედროვე ადამიანი ჰომო საპიენსია. ჰომოს გვარი პრიმატების რიგშია გაერთიანებული, პრიმატები
ეკუთვნიან ძუძუმწოვართა კლასს, რომელიც თავის მხრივ ცხოველთა სამეფოში შედის. დღეს ცოცხალი
არსებების დაჯგუფებისას სისტემატიზაციის იგივე პრინციპით ვხელმძღვანელობთ, თუმცა ამ
კლასიფიკაციას კიდევ ბევრი განხრა მიემატა: ქვე-რიგი, ქვე-ოჯახი და ა.შ.

XVIII საუკუნის ბოლოს ჩნდება მესამე

მიმდინარეობა, რომელიც ამ ორის გაერთიანებას
შეეცდება. ამ შეხედულებით აგებულ სიცოცხლის
ხეზე გამოსახული ცოცხალი სახეობები წყვეტის გარშეა წარმოდგენილი, ხოლო ხის ცალკეულ შტოთა დაბოლოებაზე აშკარა წყვეტა
შეიმჩნევა. ცოცხალი ორგანიზმების გამოხატვის ეს მაგალითი ისტორიულადაც საინტერესოა, რადგან მასზე მოვლენები
ქრონოლოგიურადაა განთავსებული: ძველი მოვლენები ხის ძირშია მოთავსებული, ხოლო ახალი მის თავში. დარვინის სახეობათა
წარმოშობაშიც გვხვდება ეს ხე, რომელიც სიცოცხლის წყვეტა-ეწყვეტობას კი არა, სიცოცხლის განვითარების ისტორიას ასახავს. დარვინი
პირველია, რომელიც ამ ხის წაკითვის ახალ ვერსიას გვთავაზობს, ხე ხდება გენეალოგიური. ხის ძირში ყველაზე პრიმიტიული
სახეობები, ხოლო მის თავში ადამიანია განთავსებული. თითქოს ყველაფერი იდეალურად არის, მაგრამ სინამდვილეში ეს უზარმაზარი
ხე ყალბ ისტორიას ასახავს. მთავარი შეცდომა მის ტანშია, სადაც საფეხურებრიბი, პრივილიგირებული განლაგებით ერთ სახეობას
მეორე მოყვება. ცოცხალი ორგანიზმების ერთი ნაწილის ხის ძირში, ხოლო დანარჩენების კენწეროში მოთავსება მეცნიერულ
სინამდვილეს არ შეეფერება. გენეალოგიური ხე=გენეალოგია=ვინ ვისი შთამომავალია!

სურათი 2. სიცოცხლის ხე

სიცოცხლის ხე სინამდვილეში სფეროს ფორმის ბუჩქია, რომელიც ქვევიდან ზევით კი არ

იზრდება, არამედ ყველა მიმართულებით. სფეროს ხის შუაგულში ჩახედვით ყველა იმ
რტოს და განშტოებას აღმოვაჩენთ, რომლებიც ადამიანის სახეობას ყველა სხვა დანარჩენ
ცოცხალ სახეობასთან აკავშირებს. პირველი, რაც თვალში მოგვხვდება პრეისტორიული
ადამიანების უკვე ჩამქრალი სახეობებია, რომელიც გამხმარი ტოტებითაა წარმოდგენილი.
მომდევნო სტუმრები, რომლებიც ჩვენ გზაზე შეგვხვდება ჩვენი ყველაზე ახლო ცოცხალი
ბიძაშვილები შიმპანზე და ბონობოა. ჩვენ სამივეს საერთო წინაპარი გვყვავდა, რომელიც
აფრიკაში, დაახლ. 6 მლნ წლის წინ ცხოვრობდა. გადავინაცვლოთ კიდევ 1 მლნ წლით,
გზაზე მთის გორილა გამოჩნდება, კიდე რამდენიმე მლნ წელი და ორან-გუტანს
მივადგებით. ეს ნიშნავს, რომ ყველას ოდესღაც საერთო წინაპარი გვყვავდა. ჩვენი და მათი
ემბრიონების შესწავლა უფრო ნათელ წარმოდგენას გვიქმნის საერთო წარმომავლობაზე.
ემბრიოლოგიას დიდი მნიშვნელობა აქვს კლასიფიკაციის დროს. ემბრიონის
მდგომარეობაში მყოფ ორგანიზმს ბევრი ისეთი თვისება ახასიათებს, რაც შემდეგ სტადიებში თანდათან ქრება. ეს მახასიათებლები
გვეხმარება სახეობებს შორის კავშირის დადგენაში. რაც უფრო ახალგაზრდაა ადამიანის ემბირონი, მით უფრო მეტად ჰგავს ის სხვა
ცხოველების ამავე ასაკის ემბიონებს. მომდევნო ტოტზე, ანუ ჰომინოიდებისაზე, რომელზეც გიბონების რამდენიმე სახეობაა
გაერთიანებული. ადამიანის და გიბონის ერთ-ერთი მთავარი მსგავსება კუდის არარსებობაა, ამიტომაც ადამიანი გიბონთან ერთად
ჰომინოიდების ჯგუფშია გაერთიანებული. მაშასადამე, მე ჰომინოიდი ვარ, რადგან კუდი არ მაქვს, უფრო სწორად აღარ მაქვს. ადამიანის
41 დღის ჩანასახის ფოტოზე აშკარად ჩანს კუდი, რომელიც ქრება 7 კვირის ჩანასახის შემთხვევაში, ხერხემალი ატროფირებას განიცდის
და კუდის მასთან შეზრდა ხდება. ჩნდება კოქსისი, რომელიც გვხვდება გიბონთან. დაახლ. 25 მლნ წლის წინ ჰომინოიდების ტოტი
უერთდება სხვა ტოტს, იმ მაიმუნებისას, რომელთაც კუდი აქვთ, მათ შორისაა ბაბუინი, მაკაკა და ა.შ. (სულ 82 სახეობა). ადამიანი
მათთან ერთად ქმნის კატარინიელების სუპერ-ოჯახს. მაშასადამე, ადამიანი კატარინიელიცაა მისი ნესტოების გამო. კატარინიელების
მთავარი დამახასიათებელი თვისება ნესტოების არა განზე, არამედ ქვემოთ მდებარე მიმართულებაა. ადამიანი სიმიურფორმიანია (ლათ.
შიმიან-მაიმუნისთვის დამახასიათებელი) და სხვა, სია ძალიან გრძელია. მთელი რიგი ნიშან-თვისებების გამო, ადამიანი დანარჩენ 188
სახეობასთან ერთად პრიმატია. მაინც რა ადასტურებს იმას, რომ ადამიანი პრიმატია? პრიმატია ცერა თითის გამო. ცერა თითი თითებში
პირველი თითია და გამოცალკევებულია სხვა დანარჩენებისგან. მისი მეშვეობით ჩვენ ვეყრდნობით ან ვაჭერთ, ესაა ის თვისება,
რომელსაც ადამიანი ინაწილებს გორილას, შიმპანზეს, ბაბუინ და სხვა პრიმატებთან ერთად. გამოცალკავებული ცერა (opposing thumb)
არ აქვთ სხვა ძუძუმწოვრებს. ესაა განსაკუთებული ინოვაცია, როემლიც ადამიანმა სხვა პრიმატებთნ ერთად მემკვიდრეობით მიიღო
საერთო წინაპრისგან. ეს საერთო ინოვაციაა ის ძირითადი ცნება, რომელიც აადვილებს ჯგუფის შესწავლას და მათ კლასიფიკაციას. მისი
დახმარებით ადამიანზე არსებული შეხედულება თავდაყირა დგება. ადამიანის თითოეულ ფიზიკურ მახასიათებელს რომელიღაც
განსაკუთრებულ წინაპართან მივყავართ, რომელიც სიცოცხლის ხის ზუსტ რტოს ემთხვევა. ადამიანი ერთგვარი თავსატეხია, როემლიც
მილიონობით წლების მანძილზე მიმდინარე ევოლუციის დროს შედგა: ცერა თითი, ორ ფეხზე გამართული დგომა, ცხვირი, ფილტვები,
ბილატერალური სიმეტრია და სხვა. სოცოცხლის ხე ადამიანის შექმნის ისტორიას ყვება, ზოგიერთი ორგანოს შეძენის ისტორია, მაგ:
ცერა თითისა, ახალია, ხოლო უჯრედი, ძალიან ძველია. ადამიანის სხეულის თითოეული ნაწილი სიცოცხლის ხის განსაზღვრულ ტოტს
მიესადაგება. ხის ცენტრისკენ გადანაცვლებით შეიძლება ამ ნაწილების წარმოშობის ახსნა.

პრიმატების შემდეგ კურდღლებისა და მღრღნელების რიგებია. შემდეგი რტო „ესპანურ საეთო საცხოვრებელს“ ჰგავს, სადაც გვხვდება:
ლომი, ცხენი, ვეშაპი, მემინდვია, მარტორქა, კენგურუების ოჯახი და სხვა. ადამიანს ამ ცხოველებთან ორი დიდი მსგავსება აკავშირებს:
ძუძუ და მოძრავი ბეჭის ძვლები (რომლებიც ახალ შესაძლებლობებს იძლევა, კერძოდ, თავისუფალი მოძრაობის საშუალებას), რაც მათ
საერთო წინაპრისგან მიიღეს. ადამიანისა და სხვა პრიმატების შემთხვევაში ბეჭის ძვალი ზურგის ვერტიკალურად მოძრაობს და ხელის
გვერდით მოძრაობის საშუალებასაც იძლევა, რისი მეშვეობითაც შეუძლიათ პრიმატებს თავისუფლად ხეზე დაკიდება ან ჩამოკიდება.

ადამიანი ცოცხალმშობიარეა, ანუ მისი ჩანასახი დედის ორგანიზმში ვითარდება. მას აქვს თმა, მკერდი და ყურები. ადამიანი
თბილსისხლიანი არსებაა, ანუ სხეულში ინარჩუნებს მუდმივ ტემპრერატურას. ადამიანი ძუძუმწოვარი არსებაა.

სფეროს ხის შემდეგი დიდი ტოტი ამნიონიანი სახეობებისაა, რომელთა შორისაა ვარდისფერი ფლამინგო, მტრედი და სხვა. ადამიანს
მათთან ამნიოზური ორგანოს (ერთგვარი მემბრანა, როემლშიც გახვეულია ემბრიონი) ქონა ანათესავებს, ანუ ოდესღაც არსებულმა
საერთო წინაპარმა ადამიანს და ამ არსებებს ეს ახალი თვისება დაუტოვა.

შემდეგ 340 მლნ წლის ტოტზე გვხვდება ტეტრაპოდების (ოთხფეხიანების) სუპერ-კლასი. ტეტრაპოდთა რიგებში ჩასაწერად,
აუცილებელია ორი წყვილი 1 ან 8 თითის მქონე კიდურების ქონა. ტეტრაპოდებს მიეკუთვნება 27 ათასი სახეობა, რომელთა შორისაა
სალამანდრა, ჟირაფი და სხვა.

რამ გამოიწვია 420 მლნ წლის წინ სიცოცხლის ხმელეთზე გადმონაცვლება? მოხდა ინოვაცია, რომელმაც სიცოცოხლის ფორმების
ხმელეთზე გადანაცვლება გამოიწვია, ანუ ხელები და ფეხები გაჩნდა, ოღონდ ევოლუციის ენაზე, ფარფლები. ფარფლი დანარჩენ
სხეულთან ერთი ძვლითაა მიმაგრებული, სწორედ ეს ძვალი შორდება ჩონჩხს და მისი დაბოლოება განვითარდება და გადაიზრდბა სხვა
ფორმებისკენ, რაც სხვადასხვა ფუნქციას იწვევს, მაგალითად: სიარულს, რაც ავტომატურად წყლიდან გამოსვლას ნიშნავს, ხეზე
აძვრომას და ასევე ფრენას.

თუ კიდევ გადავინაცვლებთ ხის ცენტრისკენ, დავინახავთ უფარფლო თევზებს, ანუ ფარფლი შეზრდილია სხეულთან.

ადამიანი გნატოსტომია (Gnathostomata - ყბის მქონე პირი), როგორც თეთრი ზვიგენი, რადგან ჰემოგლობინისა და ყბის გამო მსხვერპლის
დაჭერა შეუძლია.

ადამიანი ხერხემლიანია, რადგან აქვს ხერხემალი. კიდევ აქვს თავის ქალა. ასევე კრანიატი, რადგან აქვს ტვინის შესანახი და დასაცავი
ყუთი. ადამიანი ასევე მეორადპირინია = პირველადპირიანებისგან განსვავებით, მეორედპირიანები ემბიონის ფორმირებისას
წარმოქმნილი ხვრელი წარმოქმნის ანუსს. პირის ფორმირება კი ხდება მეორედ წარმოქმნილი ხვრელისგან. ადამიანი ბილატერალური
არსებაა, როგორც ძმრის ბუზი, ლოკოკინა, რადგან მისი სხეულის ღერძი სიმეტრიულია და სხეული ორ თანაბარ ნაწილადაა გაყოფილი.

ადამიანი ვივიპარია ანუ მისი ჩანასახი დედის ორგანიზმში ვითარდება.

როცა 700 მლნ წელს ვუახლოვდებით, ასევე ვუახლოვდებით ცხოველთა სამეფოს საზღვებსაც.

ადამიანი მეტაზოაა (metazoa), ანუ მრავალუჯრედიანი ცხოველია. მეტაზოურია, ანუ მრავალუჯრედიანი მოძრავი ორგანიზმი.

შემდეგი შორეული ბიძაშვილები მცენარეები არიან. მათ ჩვენგან განსხვავებით განვითარების სხვა სახე აირჩიეს. ჩვენი საერთო წინაპარი
1 მლრდ წლის წინ ცხოვრობდა. ადამიანი და მცენარეები ანუ ეუკარიოტები. ერთ-ერთი პროკარიოტული სამეფოა ბაქტერიები :
მეცნიერთათვის ცნობილი და შესწავლილია ათი ათასობით ბაქტერია, სავარაუდოდ რამდენიმე მლნ სხვადასხვა სახეობა უნდა
არსებობდეს. ბაქტერიებს უნდა ვუმადლოდეთ ბევრ დაავადებას, მაგ: ქოლერას და ყივანახველას. თუმცა, ისინი ბევრ უმნივნელოვანეს
როლსაც ასრულებენ და მათ გარეშე დედამიწაზე სიცოცხლე არ იქნებოდა; მათ შორის არც ჰომოსაპიენსი. ბაქტერიათა
ცხოველმყოფელობის შედეგად დაგროვდა პირველად ატმოსფეროში ჟანდგბადი და შეიქმნა ჟანგბადით მსუნთქავი ორგანიზმების
არსებობის პირობები. დაგროვილი ჟანგბადიდან წარმოიქმნა ოზონის ფენა, დაიკლო ულტაისფერმა რადიაციამ და შესაძლებელი გახდა
ხმელეთზე ცხოვრება. ბაქტერიებითაა დაფარული ჩვენი კანი და ნაწლავების კედლები. ისინი გვეხმარებიან სხვა მიკრობებისგან
თავდასცვასა და საჭმლის მონელებაში.
მესამე სამეფოა არქეა. ბაქტერიათა მსგავსად, ისინიც ერთუჯრედიანი უბირთვო ორგნაზმებია, თუმცა ბიოქიმიურად, სტრუქტურულად
და გენეტიკურად იმდენად განსხვავდებიან მათგან და ეუკარიოტებისგან, რომ მეცნიერებმა ცალკე სამეფოდ გამოყვეს. ამ ჯგუფში შედის
სახეობა Pyrococcus Abyssi , რომელიც 80-100°-იან წყალსა და უჟანგბადო გარემოში ცხოვრობს, რომელიც საინტერესოა მასში არსებული
ცილის გამო, რომელიც უნივერსალურია. უნივერსალური, რადგან მსგავსი ცილა აღმოჩენილ იქნა თითქმის ყველა ცოცხალი არსების
ორგანიზმში. მისი ფუნქცია საინტერესოა, რადგან არქეს ცილის შესწავლით ბევრი ადამიანის ავადმყოფობებზე აზრის შექმნდა.

სამივე დომენი (ეუკარიოტები, პროკარიოტები და არქეა) შეიძლება გავაერთიანოთ უჯრედულ არსებებში.

გარდა ამისა, არსებობენ არაუჯრედული არსებები, მაგ: ვირუსები.

ყველას ერთად, უზარმაზარ ოჯახს უბრალო სახელწოდება აქვს: ცოცხალი არსება.

ადამიანსა და Pyrococcus abyssi-საც ერთი და იგივე გენეტიკური კოდი და მსგავსი ცილები აქვთ. ბაქტერიებსაც და არქეასაც ადამიანის
მსგავს დნმ აქვთ. უნივერსალური ცილების არსებობამ ფილოგენეტიკის სპეციალისტებს უნივერსალური ხის შექმნის საშუალება მისცა,
რითაც ყველა ცოცხალ სახეობას შორის კავშირი დგინდება. მიიკროორგანიზმები ქმნიან ბიოსფეროს მრავალფეროვნებას.

ხის შუაგულში არის LUCA(last universal common ancestor). ყველა ცოცხალი არსება, ეუკარიოტები, არქეა თუ ბაქტერიები ერთ ოჯახს
მიეკუთვნება, რაც ნიშნავს, რომ ჩვენ ყვეალნი ნათესავები ვართ და ერთი საერთო წინაპრისგან მოვდივართ. ევოლუციის აზრით,
ნებისმიერმა ცოცხალმა ორგანიზმმა, ლუკადან დღევანდელ დღემე, ზუსტად ერთი და იმავე სირთულისა და განვითარების გზა გაიარა.
მცდარია საუბარი მეტ-ნაკლებად განვითარებულ ორგანიზმებზე, უფრო სწორი
იქნება თუ ვიტყვით სიცოცხლის მოწყობის ან სტრატეგიების
განსხვავებულობაზე.

◊ ბიოლოგიური კლასიფიკაციის თავისებურება: კლასიფიკაცია ხდება

ევოლუციის გათვალისწინებით: - ორგანიზმების ურთიერთგანლაგება
განისაზღვრება მათი უახლოესი საერთო წინაპარით.

 „თავის ქმნილებებს შორის ბუნებას არ წარმოუქმნია არც კლასები, რაზმები,

ოჯახები, გვარები და არც სახეობა, მაგრამ გამონაკლისია ინდივიდი“ — ჟან
ბატისტ ლამარკი.
შეუძლებელია ერთ მწკრივში, ერთზომადი თანმიმდებრობით დალაგდეს
ცოცხალი ბუნების ყველა მრავალრიცხოვანი ფორმა. რატომაა, რომ ბუნებაში
თანაარსებობენ სიცოცხლის უმაღლესი და უმდაბლესი ფორმები? ლამარკი ამის
შემდეგნაირად ხსნის: სიცოცხლის თვითჩასახვის პროცესი მიმდინარეობს
 ამჟამადაც. სიცოცოხლის უმდაბლესმა ფორმებმა ჯერ კიდევ ვერ მოასწრეს ამაღლებულიყვნენ უმაღეს დონემდე. იმ დროიდან
მოყოლებული, რაც ლუი პასტერმა დაამტკიცა სიცოცხლის თვითჩასახვის შეუძლებლობა, ასეთი განმარტების აღიარება არ შეიძლება,
მითუმეტეს ამჟამად.
რამდენადაც ყველა ამჟამად არსებული ორგანიზმი არ განადგურებულა გადარჩევით - მაშასადამე, ყველა ორგანიზმი პროგრესულია და
ტუბერკულიოზის ჩხირიც იმდენადვე პროგრესულია, რამდენადვე ადამიანი.

ʭ ჰომინოიდი − არ აქვს კუდი

ʭ გნატოსტომი − ყბის მქონე
ʭ მეტაზოა − მრავალუჯრედიანი ცხოველი
ʭ ვივიპარი − დედის ორგანიზმში ვითარდება
ʭ კატარინიელის სუპეროჯახი − ქვემოთ მიმართული ნესტოები (25მლნ. წელი)
ʭ პრიმატი − გამოცალკევებული ცერა თითი (63 მლნ. წელი)
ʭ ჰომეოთერმული არსება − ინარჩუნებს სხეულის მუდმივ ტემპერატურას
ʭ ამნიოზური ორგანო − ერთგვარი მემბრანა რომელშიც გახვეულია ემბრიონი
ʭ ტეტრაპოდი − ოთხფეხიანი (აუცილებელია ორი წყვილი 1-დან 8 თითის მქონე კიდურების ქონა)
ʭ კრანიატი − ტვინის შესანახი და დასაცავი ყუთის მქონე ორგანიზმი
ʭ დეიტეროსტორმი − ემბრიონის ფორმირებისას ჯერ წარმოიქმნება ანუსი შემდეგ პირი

კლასიფიკაცია
ადამიანის ადგილი კლასიფიკაციის მიხედვით:
სამეფო ცხოველების განშტოება ხერხემლიანების კლასი ძუძუმწოვრების რიგი პრიმატების ქვე–რიგი
ჰაფლორინიენების ჰიპრიგი მაიმუნების ინფრა–რიგი კატარინიელების სუპერ–ოჯახი ჰომინიოდების ოჯახი
ჰომინიდების ქვე–ოჯახი ჰომინინების გვარი ჰომო სახეობა საპიენსი

სახეობები შეიძლება დაჯგუფდეს სხეულის ზომის ან საცხოვრებელი გარემოს მიხედვით. ამგვარი დაყოფა
მხოლოდ ნაწილობრივ ან გარემოებებზე დამოკიდებულ ინფორაციას გვაძლევს; ის გვიჩვენებს ცოცხალი
სამყაროს ამჟამინდელ მდგომარეობას, მაგრამ ვერაფერს გვეუბნება მის ერთიან და მრავალფეროვან ბუნებაზე.
ცოცხალი სამყარო ასეთნაირად გასაგები და მარტივად აღქმადი არაა.
ცოცხალი სამყაროს შესასწავლად კლასიფიკაციას მიმართავენ, ანუ ცოცხალი ორგანიზმების დჯგუფების იმგვარ
მეთოდს, რომელიც მათ ნამდვილ არსებობის ისტორიას ხსნის. მიზეზი სახეობათა ევოლუციაა. ცოცხალი
1ტ ა ქ ს ო ნ ო მ ი ა:
ორგანიზმების კლასიფიკაციისას, ცოცხალი არსებები დაჯგუფებულია სახეობათა „გენეალოგიის“ მიხედვით, უფრო ზუსტად კი მათი
ფილოგენეზის მიხედვით.
გენეალოგიის დროს „ვინ ვისი წინაპარია“ გვაინტერესებს, ფილოგენეტიკის დროს კი კითხვის ფორმულირება „ვინ ვისთან უფრო ახლოს
არის“-ით იცვლება.
მეცნიერებას, რომელიც ცოცხალი ორგანიზმების კლასიფიკაციას ახდენს სისტემატიზაცია ეწოდება.

ჩვენ მიერ შექმნილი კლასიფიკაცია შესაბამისობაში უნდა იყოს იმ მიზნებთან, რომლებიც დავისახეთ და იმ კონტექსტთან, რომელშიც
ვიმყოფებით. მაგალითად, ზოოლოგიაში „ზღვის ხილის“ ქვეშ გაერთიანებული ორგანიზმები, რომლებიც შედგებიან ერთმანეთისგან
რადიკალურად განსხვავებული სახეობებისგან, ვერაფერს გვეტყვის ამავე ორგანიზმების ევოლუციაზე, ისევე როგორც „ექინოდერმების“
ტერმინის გამოყენებას აზრი ეკარგება სამზარეულოში, სადაც პირველ რიგში ჩვენ მათი კვებითი ღირებულება და დაგემოვნება
გვაინტერესებს.

ცოცხალი ორგანიზმების კლასიფიკაციის მიზანი მათი მრავალფეროვნების გამოვლენა, შესწავლა და ახსნაა. კლასიფიკაციის წესები და
პრინციპები იცვლება. ამ ცვლილებათა მიზეზების შესწავლა იმის გაგებაშიც დაგვეხმარება, თუ რატომ გვხვდება მსგავს საკითხთან
დაკავშირებული ორაზროვნება და უზუსტობები.
მეცნიერული=ობიექტური კლასიფიკაციის შექმნის მცდელობა რენესანსის პერიოდიდან იწყება. იქამდე სახეობების დაჯგუფებას ძირითადად
გამოყენებითი მიზანი ჰქონდა. კლასიფიკაციის მთავარი არსი ბუნებრივი წესრიგის აღდგენა და შესწავლა იყო. ამ რიგითობის დასადგენად
მეცნიერები ერთმანეთს ადარებენ ცოცხალ ორგანიზმებს იმ ნიშან-თვისებათა მიხედვით, რომლებიც მათ აქვთ და არ აქვთ.

ლინეუსის მიერ შემოთავაზებული „ღვთიური მეცნიერება“ ირეკლავს ე.წ. ღვთიურ წესრიგს, რომლის სათავეში ადამიანია მოთავსებული,
როგორც უნაკლო ან იდეალური არსება. დანარჩენი ცოცხალი ორგანიზმები დაჯგუფებულია ადამიანთან შედარებით და ამგვარად იქმნება
ჯგუფები, სადაც გაერთიანებული არიან სახეობები, რომლებთაც არ აქვთ ის ნიშან-თვისებები, რომლებიც აქვს ადამიანს. უხერხემლოთა
ჯგუფს ადამიანსგან განსხვავებით არ აქვს ხერხემალი, აგნათებს არ აქვთ ყბა და ა.შ., ამგვარად კლასიფიკაცია კონცენტრირებულია ადამიანზე.
სამყაროს ამგვარი ხედვა ცხადად ჩანს გოტფრიდ ლებნიცის და შარლ ბონეს მეტაფორულ ცოცხალ ორგანიზმთა კიბეზე, რომელის სათავეში
ადამიანია მოქცეული, მის ქვემოთ საფეხურებზე სახეობები, რომლებთაც არ აქვთ ის ნიშნ-თვისებები, რომლებიც აქვს ადამიანს.

ფიქსიზმიდან ტანსფორმაციამდე: სახეობები უცვლელნი არ არიან

ლინესეული კლასიფიკაციის მოდელის მიხედვით, სახეობები ღმერთის მიერ არიან შექმნილნი ერთხელ და სამუდამოდ და ისინი არ
იცვლბიან. ეს სამყაროს ფიქსისტური ხედვაა. სახეობების ტრანსფორმაციამ (ცვლილებამ) ჩამოყალიბებული თეორიის სახე ჟან ბატისტ
ლამარკის შრომებში მიიღო.
ტრანსფორმიზმმა უარყო სახეობათა უცვლელობის (ფიქსიზმის) იდეა და შეეცადა ეჩვენებინა, თუ როგორ იცვლებიან ორგანიზმები დროთა
მანძილზე. ცვლილების დედააზრი ცხადადაა მოცემული ჩარლზ დარვინის ევოლუციის თეორიაში, რომელიც დღემდე რჩება სიცოცხლის
შემსწავლელი მეცნიერების უმთავრეს თეორიად. სახეობები იცვლებიან დროთა მანძილზე და თავიანთ თვისებებს მემკვიდრეობით
გადასცემენ შემდგომ თაობებს. ევოლუციის დროს სქემატურად ორი ტიპის ნიშან-თვისებების გადაცემა ხდება: ე.წ. „ძველი ნიშან-თვისებები“
ანუ ისინი, რომლებიც არ იცვლებიან და „ახალი ნიშან-თვისებები“, ანუ ისინი, რომლებიც ტრანსფორმირდნენ. ცვლილება-ტრანსფორმიზმმი,
სახეობის ევოლუციის საფუძველია. ახალი ნიშან-თვისებების შეძენას კი ევოლუციური ინოვაციები ეწოდება.
სხვადასხვა სახეობაში არსებული ერთი და იგივე ნიშან-თვისება დიდი ალბათობით იმ საერთო წინაპრიდან მოდის, რომელიც ამ სახეობებს
უნდა ჰყოლოდათ. საერთო წინაპარი ჰიპოტეტურია. გეოლოგიურ წარსულში მიმდინარე ევოლუციური პროცესები ყოველთვის მიწვდომელი
დარჩება.

დარვინის მიხედვით, კლასიფიკაციის დროს უნდა ხდებოდეს სახეობათა ერთიანი „გენეალოგიის“ აღწერა, რაც ბიოლოგიური ევოლუციის
სინონიმია. სახეობებს შორის არსებული საერთო ნიშან-თვისებების შესწავლითა და გამოვლენით ხდება ახლო ნათესაობის დადგენა.
დარვინთან ნახსენები „გენეალოგია“ სინამდვილეში ფილოგენიაა. დაჯგუფება ხდება იმ ატრიბუტების მიხედვით, რომლებიც ცოცხალს
ორგანიზმს აქვს და არა როგორც ეს ხდებოდა კარლ ლინეუსის დროს. სახეობების დაჯგუფება a priori იმის მიხედვით, რაც არ აქვთ სახეობებს,
არანაირ შედეგს არ გვაძლებს, გარდა იმისა, რომ არარსებულ ნიშნ-თვისებათა რიცხვი უსასრულოა.

სიცოცხლის ხე
ცოცხალ ორგანიზმთა კლასიფიკაციის გამოსახატად ხის მეტაფორას ვიყენებთ. ის გვხვდება ლამარკთან, დარვინთან და უოლასთან. მისი
შემოტანა და დამკვიდრება ერნესტ ჰეკელის სახელთანაა დაკავშირებული.
კლასიფიკაცია და ამგვარად შედგენილი ჯგუფები, რომელთა სახელი ტაქსონია, ფილოგენეტიკური ანუ ნათესაობრივი კავშირით
გამოიხატება. ფილოგენეტიკური ხე ერთდროულად ნათესაურ კავშირებს ასახავს და თან ნიშან-თვისებათა იერარქიულ გავრცელებას
გვიჩვენებს სქემატურად. მაგალითად: თავის ქალა უფრო ფართოდ გავრცელებული თვისებაა სახეობებში, ვიდრე გამოცალკავებული ცერა
თითი. ყველა იმ ორგანიზმს, რომელთაც ცერა თითი აქვთ, უკვე ჰქონდათ თავის ქალა. ყველა ის სახეობა, რომელსაც გამოცალკავებული ცერა
თითის ქონა აერთიანებს პრიმატია და ქმნის თავის ქალას მქონე ჯგუფის ერთ კონკრეტულ ნაწილს.

დროის მანქანის უქონლობის გამო, დროშიც ვერ ვმოგზაურობთ. გენეტიკურად და ფილოგენეტიკური თავალსაზრისით შეუძლებელია იმის
ცოდნა თუ ვისი პირდაპირი წინაპრები არიან განმარხებული ფორმები. მეცნიერულად სწორი ფილოგენეტიკური კლასიფიკაციისას
განმარხებული ფორმები ცოცხლების მსგავსად ხეთა ტოტების ბოლოში არიან წარმოდგენილნი, მათთვის დამახასიათებელი (შეცვლილი)
ნიშან-თვისებების გათვალისწინებით.

ეკლექტური სისტემატიზაცია
კლასიფიკაციის მიზანი ხშირად „კომპლექსურობის“ ასახვა იყო. ამგვარად სისტემატიზაციას ეკლექტური სახე ჰქონდა. მაგალითად:
ეკლექტური სისტემატიკის მიხედვით, არსებობს „რეპტილების“ კლასი, რომელშიც ერთიანდებიან დინოზავრები, კუები, ხვლიკები,
გველები(სკამატები) და ნიანგები. XIX საუკუნის ბოლოდან უკვე ვიცით, რომ ფრინველებსა და თეროპოდ დინოზავრებს შორის არსებობს
ნათესაური ევოლუციური კავშირი (ველოსირაპტორი ფილმიდან Jurassic Park). დინოზავრები და ფრინველები ინაწილებენ მთელ რიგ
ინოვაციურ ნიშან-თვისებებს და ექსკლუზიურ საერთო წინაპრებს. რეპტილიების კლასს არავითარი ფილოგენეტიკური დატვირთა აღარ აქვს,
რადგან მასში შედიან ისეთი ორგანიზმები, რომლებიც უფრო ახლოს არიან არა-რეპტილიურ ორგანიზმებთან (ფრინველები), ვიდრე სხვა
რეპტილიებთან. რატომ არ გავაერთიანეთ მაშინ ფრინველების კლასი რეპტილიების კლასთან? იმიტომ, რომ ხაზი გაგვესვა ამ ორ კლასს
შორის არსებულ განსხვავებულ ანატომიურ ნიშან-თვისებებს შორის, რომლებიც გამოწვეულია განსხვავებულ ბუნებრივ გარემოსთან
ადაპტაციით და შესაბამისად „ადაპტაციური ნახტომებით“. ევოლუციურ ხეზე ფრინველებისთვის დამახასიათებელო ფრენის უნარი ჩნდება
ბუმბულის, ქვედა კიდურის (ფრთის) გაჩენის პარალელურად. ამ თავალსაზრისით, ფრინველებმა ერთგვარი ნახტომი განახორციელეს
„კომპლექსურობის“ თვალსაზრისით. ამ კომპლექსურობის დეფინიცია კი ობიექტური არაა: ის კლასიფიკატორის დამოკიდებულებას ასახავს.
ეკლექტური კლასიფიკაცია „მალავდა“ ფრინველების ნამდვილ ძმა-ჯგუფ-თერაპოდ დინოზავრებს და მათ რეპტილიების ჯგუფში
აერთიანებდა.
ფრინველები, დინოზავრები, პტეროზორები, ნიანგები და განამარხებული ფორმების ნაკლებად ცნობილი ნაწილი ქმნიან არქოზავრების
ჯგუფს. თანამედროვე ორგანიზმებში არქოზავრების ჯფუში დარჩენილი ცოცხალი ორგანიზმები არიან ნიანგები და ფრინველები.
რეპტილიები არ წარმოადგენდენ ჰომოგენურ ჯგუფს, რადგან ნიანგები ფრინველების უფრო ახლო ნათესავები არიან, ვიდრე რეპტილებში
შემავალი თანამედროვე ჯგუფები (კუები, ხვლიკები, გველები). ნიანგები ფრინველებთან ერთად ინაწილებენ დანაწევრებულ ყბას და კუჭს.
იგივეს თქმა შეიძლება „თევზების“ კლასის შესახებ, რომელსაც არ აქვს ფილოგენეტიკური არსი და მაინც შენარჩუნებულია ეკლექტური
კლასიფიკაციის დროს.

ჰომოლოგია
სისტემატიკაში შედარებით ბიოლოგიას მივმართავთ: ერთმანეთს ვადარებთ ცოცხალ სახეობებს და მათ შორის კავშირებს ვადგენთ.
მაგალითად: მაიმუნის ზურგის ღერძი. მის გაყოლებაზე ვხედავთ, როგორ ენაცვლება ერთმანეთს ძვლოვანი ნაწილები, რომლის ბოლოშიც
თავის ქალა და მასზე ლათ. U-ს ფორმის ნაწილია მიმაგრებული. თუ ავიღებთ კალმახის და პინგვინის ჩონჩხს იგივე აგებულების
სტრუქტურას დავინახავთ. U-ს ფორმის ნაწილი ყბაა. თუ სამივე სახეობის ყბას ავიღებთ და შევადარებთ ვნახავთ, რომ ისინი იდენტურები არ
არიან. არადა სამივეს შემთხვევაში ტერმინ ყბას ვიყენებთ. ჰომოლოგია „ერთსა და იმავაზე’ საუბარს ნიშნავს. იმის თქმა, რომ ეს სტრუქტურები
ერთი და იგივეა, არ ნიშნავს, რომ ისინი იდენტურია, მაშინაც კი, როცა სამივე მათგანს ერთნაირი ფუნქცია აქვს. ისინი ერთი და იგივეა,
რადგან მათი აგებულების სტრუქტურა ერთნაირია. ისინი ჰომოლოგიური სტრუქტურებია - ერთგვარი თეორიული ჩარჩო, რომლის
დახმარებითაც ვადგენთ სახეობებს შორის მსგავსებას და განსხვავებას.
მაგალითად: ტეტრაპოდების კიდური. დელფინის, ღამურისა და ადამიანის კიდური
იდენტური არ არის, სხვადასხვანაირად ფუნქციონირებს და მიუხედავად ამისა, სავსებით
შესაძლებელია გავარჩიოთ, რომ სამივე სახეობის კიდურის ამგები ძვლები ერთნაირი
გეგმის მიხედვით არიან აგებულნი: მიუხედავად განსხვავებული ფორმისა და ზომისა,
დელფინისა და ღამურის რადიუსი ჰომოლოგებია. იგივე მიზეზის გამო, ადამიანის
რადიუსიც ორივე მათგანის ჰომოლოგია.
ჩვენ ნიძლავს ჩამოვდივართ იმაზე, რომ თუ სხეულის ამგებ ნაწილებს ორგანიზმში ერთი და იგივე პოზიცია უკავიათ, მათ საერთო წარმოშობა
აქვთ.

ცოცხალი ორგანიზმების დაჯგუფება

ჰენიგის მეთოდის გაგება უპირველეს ყოვლისა იმის გაგებაა, რომ არასოდეს ვაჯგუფებთ ცოცხალ ორგანიზმებს ერთი ხელის მოსმით. საჭიროა
დასაჯგუფებელი სახეობების გულდასმით არჩევა და მხოლოდ ამის შემდეგ მათი კლასიფიკაცია. დასაჯფუგებელი სახეობები უნდა
პასუხობდნენ ფილოგენეტიკის კონკრეტულ კითხვას ან პრობლემას. მაგალითად: ვინ უფრო ახლო ნათესავია ძუძუმწოვრების (პრიმატები,
მღრღნელები, ცეტასეები და ა.შ) ამ ჯგუფებში? კარგად უნდა გვახსოვდეს, რომ ორგანიზმების ჯგუფში არსებულ ფიზიკურ ნიშან-თვისებებს
სახეობის მიხედვით შეიძლება სხვადასხვა ფილოგენეტიკური დატვირთვა და მნიშვნელობა ჰქონდეთ. მაგალითად: ოთხი კიდურის არსებობა
ძუძუმწოვრებში, ეს ნიშან-თვისება არაფერს მოგვცემს. სამაგიროდ ხერხემლიანების ჯგუფში ოთხი კიდურის არსებოა ევოლუციური
ინოვაციაა, ნიშანი, რომლის ქვეშაც არსებული სახეობები ტეტრაპოდების ქვეშ გაერთიანდებიან იმ საერთო ნიშნის გამო.
ჰენიგი აღნიშნავდა, რომ ტაქსონების მსგავსების მიზეზი შეიძლება იყოს :
1) ნიშან-თვისებების ერთხელ შეძენილი ფორმები; 2) ნიშნების მემკვიდრეობითი ფორმები; 3) ნიშნების ჰომოპლაზური ფორმები. ნიშნების
მხოლოდ ერთხელ შეძენილი ფორმები ან მდგომარეობები ადასტურებს მონოფილეტური ჯგუფის არსებობას, რომელიც ფილოგენეტიკურ ხეს
ქმნის. მაგალითად: ტეტერაპოდების კიდურები, ამნიონი და ბუმბული, მხოლოდ ერთხელ განვითარდა. აქედან გამომდინარე, ყველა
ტეტრაპოდი ერთ მონოფილეტურ ჯგუფს ქმნის. ტეტრაპოდებში ამნიოტები ქმნიან მონოფილეტურ ჯგუფს. ამნიოტებს შორის ყველა
ბუმბულის მქონე ცხოველი (ფრინველი) ასევე ერთი მონოფილეტური ჯგუფია.

პარციმონიის მეთოდი
პარციმონიის მეთოდი გვამცნობს, რომ ტაქსონისთვის და ჯგუფისთვის წარმოდგენადი სხვადასხვა ფილოგენეტიკური ხიდან რეალური
ფილოგენეზის დადგენისთვის საუკეთესოა ის ხე, რომელიც უმცირესი რაოდენობის ევოლუციური ცვლილებების დაშვებას მოითხოვს.
მაგალითად: ჩვენი დაშვებით ვეშაპებისა და თინუსის მაგვარი „თევზები“ მონოფილეტურ ჯგუფს ქმნის, ვინაიდან მათ ზურგის ფარფლი
გააჩნიათ, ხოლო ძუძუმწოვრად წოდებული ყველა სხვა ცხოველი სხვა მონოფილეტურ ჯგუფს ქმნის. ამგვარი ფილოგენეზი მოითხოვს
დავუშვათ (მტკიცებულებების გარეშე), რომ ვეშაპების და სხვა ძუძუმწოვრების საერთო ნიშნები (მაგ: ოთხპარკუჭიანი გული, რძე), ასევე
ვეშაპებისა და ხვლიკების მაგვარი სხვა
ტეტრაპოდების საერთო ნიშნები (მაგ:
კიდურების სტრუქტურა, ფილტვები)
ორჯერ განვითარდა. თუ დავუშვებთ, რომ
ვეშაპები და სხვა ძუძუმწოვრები საერთო
წინაპრისგან მოდიან, მაშინ თითოეული
ჩამოთვლილი ნიშანი მხოლოდ ერთხელ
ჩამოყალიბდა და ორჯერ განვითარებული
ნიშანი მხოლოდ ზურგის ფარფლია (სხვა
რამდენიმე ნიშანიც, მაგ: სხეულის ზომა). ამ
შემთხვევაში ჩვენ მიერ დაშვებული
„დამატებითი“ ევოლუციური ცვლილებები
ჰომოპლაზიურია. აქედან გამომდინარე,
პარციმონიის წესის თანახმად, საუკეთესო
ფილოგენეტიკური ჰიპოთეზა
სურათი 4: ვეშაპების ფილოგენეტიკური კავშირების ორი შესაძლო ჰიპოთეზა. ა) ჰიპოთეტური ფილოგენეზი უშვებს, რომ მაქსიმალურად მცირე რაოდენობის
ვეშაპებსა და თინუსის მაგვარ თევზებს შორის ახლო ნათესაური კავშირია. დაშვება ზურგის ფარფლს ეფუძნება. ბ) აღიარებულ ჰომოპლაზიური ცვლილებების დაშვებას
ფილოგენეზში ვეშაპები სხვა ძუძუმწოვრებთან ყველაზე ახლო ნათესაურ კავშირში არიან. შტრიხები რამდენიმე ნიშნის საჭიროებს.
ცვლილებას ასახავს. 2-5 თვისებები ტეტრაპოდების ერთხელ შეძენილი სინაპომორფებია, ხოლო 6-9 ნიშნები იგივეა
ძუძომწოვრებისათვის. დავუშვათ პირობითად, პირველ, მეორე და
მესამე სახეობებს შორის ნათესაური
კავშირები უნდა განვსაზღვროთ. ჩვენ დარწმუნებულები ვართ, რომ ეს სახეობები მონოფილეტურ ჯგუფს ქმნიან, რომელიც შედარებით
შორეული ნათესაური კავშირის მქონე მეოთხე და მეხუთე ტაქსონებთან ნათესაურ კავშირშია. შორეული ნათესაური კავშირის მქონე
ტაქსონებს გარეჯგუფური ან ჯგუფგარე ეწოდება, ხოლო სახეობათა ჩვენთვის საინტერესო მონოფილეტური სიმრავლე შიდაჯგუფურია ან
ჯგუფშიდა. ჩვენს შემთხვევაში, პირველი, მეორე და მესამე სახეობები შეიძლება პრიმატები იყვნენ, მეოთხე სახეობა - მღრღნელები, ხოლო
მეხუთე სახეობა - კენგურუს მაგვარი ჩანთოსნები. მღრღნელებსა და ჩანთოსნებს პრიმატებთან უფრო შორეული ნათესაური კავშირი აქვთ,
ხოლო პრიმატებს შორის კავშირი უფრო ახლოა.
ლექცია 2
ევოლუციის თეორია ბიოლოგიის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი და უმთავრესი თეორიაა. ბევრს ევოლუციის იდეის მიმართ სკეპტიკური, ან
უფრო მეტიც, აგრესიული დამოკიდებულება აქვს ისე, რომ სინამდვილეში არც კი, ან ვერც კი წვდება მის ნამდვილ არსს. არამეცნიერებისგან
ხშირად გაოგონებთ ფრაზას „ევოლუცია ხომ მხოლოდ თეორიაა“.
მეცნიერული თეორია და როგორ „მუშაობს“ მეცნიერება
მეცნიერების მთავარი მამოძრავებელი ძალაა ცნობისმოყვარეობა, ამიტომ, ბუნებრივია, გვაინტერესებს ამ ფენომენის სხვა, ჯერ კიდევ უცნობი
თვისებებიც, რის გასაგებადაც ვსვამთ კითხვებს და ვცდილობთ მათზე პასუხების გაცემას. ამისთვის, უკვე არსებულ ცოდნაზე დაყრდნობით,
მეცნიერები გამოთქვამენ ვარაუდებს ფენომენის უცნობი თვისებების შესახებ. ამგვარად ყალიბდება ”სამუშაო ჰიპოთეზა“=“ჰიპოთეზა“.
ნებისმიერი ჰიპოთეზის დასადასტურებლად ან უარსაყოფად საჭიროა მტკიცე და შეუვალი ფაქტები! ფაქტები! Once again ფაქტები!
შემდეგი ეტაპი ამ ჰიპოთეზის აუცილებლად ცდისეულად და ფაქტების პოვნით დადასტურებაა, ანუ მოფიქრება და ჩატარება ისეთი ცდისა,
რომლის შედეგების(ფაქტების) ლოგიკური ანალიზიც გვიჩვენებს, რომ სამუშაო ჰიპოთეზა მართალია, ან პირიქით- მცდარია. ეს აჩვენებს
ჰიპოთეზის სისწორეს ან სიმცდარეს. დადასტურებული ჰიპოთეზებისა და,შესაბამისად, ცოდნის საკმაო რაოდენობის დაგროვების შემდეგ,
მეცნიერები აყალიბებენ მეცნიერულ თეორიას, რომელიც ეყრდნობა და აჯამებს ყველა ამ ჰიპოთეზას, უფრო ზოგადად ახასიათებს მოცემულ
ფენომენს და იძლევა უფრო დიდი სურათის დანახვის საშუალებას; და, რაც მთავარია, თეორია ქმნის საფუძველს იმისას, რომ ჩამოყალიბდეს
ახალი ჰიპოთეზები და ფენომენის შესწავლის პროცესი კიდევ უფრო წინ წავიდეს.
მეცნიერეული ჰიპოთეზებისა და თეორიების ჩამოყალიბება გარკვეული, საკმაოდ მკაცრი წესების მიხედვით ხდება. თუ ჰიპოთეზა ან თეორია
ამ წესებს არ ეთანხმება, მაშინ ის მეცნიერულად არ ითვლება. მეცნიერების ფილოსოფიაში არსებობს ცნება „მეცნიერული მეთოდი“, რომლის
მიხედვით სამეცნიერო თეორია უნდა იყოს შემოწმებადი (testable), განმეორებადი (reproducible) და გამტყუნებადი (falsifiable).

► შემოწმებადობა გულისხობს, რომ აუცილებლად უნდა შეიძლებოდეს გამოთქმული ჰიპოთეზის და თეორიის ცდისეულად შემოწმება.
ნებიემიერი გამოთქმული აზრი და წინადადება, რომელიც სამეცნიერო სტატიებსა და წიგნებში იწერება, დადასტურებული უნდა იყოს
ცდებით. გამოთქმული აზრი უნდა იყოს ცდის შედეგების მკაცრი ლოგიკური ანალიზი; ცდა ზედმიწევნით უნდა უჩვენებდეს
გამოთქმული აზრის სისწორეს. დასკვნების გამოტანისას ჯობია თავი შევიკავოთ, ვიდრე გადავაჭარბოთ და უსაფუძვლო ან საეჭვო
დასკვნები გამოვიტანოთ. სწორედ ამიტომაა, რომ მეცნიერებში ფრაზა „არ ვიცით“ სულაც არ ითვლება სირცხვილად. მეცნიერებმა
უამრავი რამ არ იციან, მაგრამ ეს მათ არ აძლევთ იმის უფლებას, რომ თავისი მსჯელობა და დასკვნები არარსებულ ფაქტებზე ან
რწმენაზე დააფუძნონ, გადააჭარბონ და ამით მოატყუონ მათი მსმენელი თუ მკითხველი. ეს ერთგვარი თავმდაბლობა მეცნიერების
მნიშვნელოვანი თვისებაა.
სასურველი (დადებითი) ცდისეული შედეგის მიღების შემთხვევაში გასაგებია, რომ ყველაფერი კარგადაა. უარყოფითი შედეგის
მიღების შემთხვევაში კი კეთდება საპირისპირო დასკვნა. ამაში ცუდი არაფერია - უარყოფითი შედეგიც შედეგია და სასარგებლო
ინფორმაციაა მომავალი კვლევისათვის. თუმცა ეს ბედნიერება არაა სამუდამო - მოგვიანებით შეიძლება აღმოჩნდეს, რომ არსებობს
 გამონაკლისები, ან საქმე ცოტა სხვაგვარადაა და შესაბამისად ჰიპოთეზაში დამატების ან შესწორების შეტანა მოხდეს. მეცნიერებაში ეს
არავის უკვირს; ეს ჩვეულებრივი პროცესია. მეცნირება ცოცხალია, მოძრავი და განვითარებადი - აქ არ არსებობს ეჭვშეუტანელი
დოგმები, არც ხელშეუხებელი ავტორიტეტი მქონე მეცნიერები არსებობენ.

► განმეორებადობა გულისხმობს, რომ შესაძლებელი უნდა იყოს ცდის ზუსტად გამეორება და ზუსტად იგივე შედეგების მიღება. არა აქვს
მნიშვნელობა, ვინ ჩაატარებს მას. ხშირად ჩვენ ან სხვა მეცნიერები ვიმეორებთ ჩვენს ცდებს, რათა მიღებული შედეგების სისწორეში
დავრწმუნდეთ. გასაგებია, რომ სხვაგვარი შედეგის მიღებისას ჩვენი დასკვნები ეჭვქვეშ დგება; თავის მართლება და ფრაზა „რა ვიცი,
ჩემს ხელსა და ლაბორატორიაში ასე გამოვიდა“ - არ გვიშველის.

► გამტყუნებადობა ნიშნავს, რომ თეორიულად მაინც (ანუ არაა სავალდებულო, პრაქტიკულადაც ასე იყოს) უნდა შეიძლებოდეს ისეთი
ცდისეული შედეგების მიღება, რომლებიც ჩვენს ვარაუდს, ჰიპოთეზას ან თეორიას გაამტყუნებს. ეს თვისება ლოგიკურად და
მჭიდროდაა დაკავშირებული პირველ ორთან და მეცნიერული განცხადების, ვარაუდის, ჰიპოთეზისა თუ თეორიის აუცილებელი
ნაწილია. ჩვენი ვარაუდი ან განცხადება უნდა იყოს თეორიულად მაინც გამტყუნებადი; უნდა შეიძლებოდეს მისი ცდისეულად
დადასტურება ან უარყოფა.
ამრიგად, მეცნიერული თეორიები ყველაზე სარწმუნოდ, ზუსტად და ამომწურავად გადმოგვცემენ მეცნიერულ ცოდნასა და სამყაროს
რეალობას. ისინი გამყარებულია მრავალი ფაქტითა და მათგან გამომდინარე ლოგიკური დასკვნებით. ამით ისინი ძირეულად განსხვავდებიან
ყოველდღიურ საუბარში გამოყენებული ცნება „თეორიისგან“, რაც ნიშნავს, რომ რაღაც დაუმტკიცებელია ან მხოლოდ ვარაუდია.

დარვინამდელი იდეები ევოლუციის შესახებ - ევოლუციის თეორიის სათავეებთან

ფრანგი ბუნებისმეტყველები ბუფონი, ლამარკი და თვით დარვინის ბაბუა, ერაზმუს
დარვინი, ევოლუციის მომხრენი იყვნენ და მათი იდეები „სახეობათა წარმოშობამდე“
ბევრად ადრე გამოითქვა.
პირველი ვარაუდები, რომ ერთი ტიპის ორგანიზმისაგან შესაძლოა მეორე წარმოიქმნას,
ჯერ კიდევ სოკრატემდელ ძველ ბერძენ ფილოსოფოსებს ანაქსიმანდრესა (610-546 BC) და
ემპედოკლეს (490-430 BC) ეკუთვნით. მოგვიანებით გაბატონდა პლატონისა (427-347 BC)
და მისი მოწაფე არისტოტელეს (384-322 BC) ე.წ ტელეოლოგიური იდეები, რომლის
მიხედვითაც ყველაფერი, ცოცხალი თუ არაცოცხალი, არის განსხეულება უცვლელი,
ფიქსირებული ფილოსოფიური შესაძლებლობებისა („იდეებისა“) და რომ ყველაფერს აქვს
თავისი უცვლელი როლი სამყაროს ღვითიურ კოსმიურ წესრიგში. სოკრატეს, პლატონისა და არისტოტელეს შრომებმა საფუძველი ჩაუყარეს
ევროპულ და ისლაურ ფილოსოფიას, შესაბამისად, მოსაზრება სამყაროს უცვლელობის შესახებ ( „ფიქსირებული სამყარო“) დიდი ხნით
გაბატონდა და ეჭვშუტანლად ითვლებოდა XVII-XVIII სს-ებამდე.
XVIII ს-ის ბოლოს ვითარება შეიცვალა. საბუნებისმეტყველო მეცნიერებების აყვავებამ, განმანათლებების ეპოქის მეცნიერებებში მომხდარმა
წინსვლამ და ცოცოხალი სახეობების დაჯგუფებამ (მათი უკეთ შესწავლის მიზნით) პირველად შეურყია აქამდე ეჭვშეუტანელ საკითხებს.
ნათელი ხდება, რომ სამყაროს ყოველთვის ის სახე არ ჰქონია, როგორიც დღეს აქვს და რომ მასზე მცხოვრები მცენარეები და ცხოველები
განსხვავდებოდნენ სხვა ეპოქებსი მცხოვრები სახეობებისგან.

 ბრიტანელი მეცნიერი რობერტ ჰუკი ინტერესდება უცნობი ნამარხი ფორმებით, ის ხვდება მათ ორგანულ ბუნებას მაშინ, როცა მის
თანამედროვე მეცნიერთა დიდ ნაწილს ეს ფორმები მინერალები ჰგონია. თუ მეცნიერთა დიდი ნაწილისთვის ბიბლიური წარღვნის
შედეგად ეს სახეობები ქანებსი იქნა ჩაბეჭდილი, ჰუკისთვის ეს განამარხებული ფორმები გადაშენებულ სახეობებს უნდა
მიეკუთვნებოდეს: ზოგიერთი მათგანი განადგურდა, სხვები კი შეიცვალნენ. ცოტა მოგვიანებით ბენუა დე მელეც ამავე დასკვნამდე
მიდის.
მთების ქანებში ზღვის ნიჟარების არსებობას ზღვების დონის დაცემით ხსნის და ეჭვქვეშ აყენებს ბიბლიურ წარღვნას - დედამიწას
უფრო დიდი ხნის ისტორია აქვს, ვიდრე ეს თეოლოგებს მიაჩნიათ. 1690 წელს ფილოსოფოსი ლეიბნიცი ჰუკის მსგავს ჰიპოთეზას
ავითარებს. განამარხეებული ფორმების მიხედვით სახეობათა რაღაც ნაწილი დღეს აღარ არსებობს. რა არის გასაკვირი იმაში, რომ
დედამიწაზე მომხდარ ცვლილებებთან ერთად სახეობებმაც იცვალეს ფორმა? ის ამის დასამტკიცებლად იყენებს ანაქსიმანდრეს იდეებს:
როცა ოკეანე ფარავდა ყველაფერს, დღეს ხმელეთზე მაცხოვრებელი ცხოველები წყლის ცხოველები უნდა ყოფილიყვნენ, შემდეგ, როცა
წყალმა უკან დახევა დაიწყო, ისინი ამფიბიებად იქცნენ.

 პალეონტოლოგიის ფუძემდებელი, ფრანგი ბუნებისმეტყველი ჟორჟ კუვიე, განამარხეული სახეობების არსებობას სხვადასხვა ასაკის
გეოლოგიურ ქანებში მთელი სერია კატასტროფების მიხედვით ხსნის, რომლის დროსაც მოხდა ამა თუ იმ სახეობის განადგურება.
კუვიესთვის სახეობები უცვლელია, ისინი არ ტრანსფორმირდებიან, არამედ კვდებიან. თავისი თეორიის დასაბუთებას კუვიე უძველესი
დოკუმენტების მეშვეობით ცდილობს და ამას იბისის მაგალითით აკეთებს.

 გამოჩენილმა შვედმა მეცნიერმა, კარლ ლინემ ((Carl Nilsson Linnæus, 1707-1778), ერთ-ერთმა პირველმა დაიწყო ცოცხალი ორგანიზმების
დაჯგუფება-კლასიფიკაცია, სახეობს ორსიტყვიანი სახელები დაარქვა (ბინომური ნომეკლატურა) და ამით საფუძველი ჩაუყარა
ტაქსონომიას, რისთვისაც სამართლიანად იწოდება ამ სამეცნიერო დისციპლინის მამად. მას თავიდა სჯეროდა, რომ სახეობები
უცვლელია და შეიქმნა ღვითიური გეგმის მიხედვით: Unitas in omni specie ordinem ducit - სახეობების უცვლელობა [ბუნების] წესრიგის
წინაპირობაა, წერდა იგი. თუმცა, მოგვიანებით ლინემ შეამჩნია, რომ მცენარეთა სხვადასხვა სახეობებს „ჰიბრიდიზება“ შეეძლოთ,
წარმოქმნილი ჰიბრიდები კი ძალიან ჰგავდნენ ახალ სახეობებს. ამის გამო, მან შეიცვალა წარმოდგენები და თვლიდა, რომ
შესაძლებელია ახალი სახეობების დიდი ნაწილი სამყაროს შექმნის შემდეგ, ჰიბრიდიზაციის საშუალებით წარმოქმნილიყო. თუმცა,
მისთვის სახეობების წარმოშობა არ იყო შეუზღუდავი. მისი აზრით, ყველა სახეობა, რომლიც წარმოიშვა, სამოთხის ბაღში არსებული
პირველადი სახეობებიდან ( primae specie), მაინც ღმერთის წინასწარ განსზღვრული გეგმის ნაწილი იყო და პოტენციურად, იდეის
სახით, ისინი ყოველთვის არსებობდნენ. მან ასევე შეამჩნია სახეობათა შორის ბრძოლა გადარჩენისთვის, თუმცა ჩათვალა, რომ ესეც
კვლავ ღვთიური გეგმის ნაწილია და ბუნების წონასწორობისთვისაა აუცილებელი. ერთის სახეობის ცვლილებით (და არა ორის
ჰიბრიდიზაციით) ახალი სახეობების წარმოქმნის შესაძლებლობა და ამ ცვლილებების თეორიულად უსასრულობის იდეა
 წარმოუდგენელი იყო ლინესთვის.

 შესაბამისად, ლინეს იდეები ჯერ კიდევ ”ფიქსისტური“ იყო. თუმცა, მაინც, ეს იყო დასაწყისი და შეიცავდა ცოდნის იმ მარცვალს,
რომელიც მეცნიერთა მომავალ თაობაში მძლავრად გაღვივდა. მოსაზრება, რომ სახეობები დროთა განმავლობაში იცვლებიან, გვხვდება
ფრანგი ბუნებისმეტყველთა მოპერტუისა (1698-1759) და ბუფონის (1707-1788) შრომებში. შემდეგ ერასმუს დარვინმა (1731-1802)
გამოთქვა მოსაზრება, რომ თბილსისხლიანი (მრავალუჯრედიანი) ცხოველები შეიძლება წარმოშობილიყვნენ ერთუჯრედიანი
მიკროოორგანიზმებისგან.

 პირველი დასრულებული ევოლუციური სქემა იყო ჟან ბატის ლამარკის „ტანსმუტაციის“ თეორია (1809), რომლის მიხედვითაც, ცოცხალი
ორგანიზმები ვითარდებიან, ეგუებიან გარემოს მემკვიდრეობით მიღბული თვისებების საშუალებით, იძენენ ახალ ნიშან-თვისებებს და მათაც
მემკვიდრეობით გადასცემენ (ე.წ. "რბილი მემკვიდრეობითობა", soft inheritance). ლამარკს უნდა შესწავლა ზოოლოგია, რადგან მას
გადასცეს მწერების, მატლების და მიკროსკოპული ცხოველების უზარმაზარი კოლექცია, რომლიც შესწავლაც არავის სურდა. ამ
შემთხვევის გამო, ის „უხერხემლო“ ცხოველების პალეონტოლოგიის ფუძემდებელი გახდა. ლამარკს საშუალება მიეცა სისტემატურად
შეედარებინა განამარხებული და თანამედროვე ფორმები და გამოექვეყნებინა შესანიშნავი ნაშრომები. მან არამარტო დააჯგუფა
ბუფონის მიერ დაყოფილი ცხოველთა სახეობები, არამედ დაიწყო საკუთარი ევოლუციის სქემის ჩამოყალიბებაც. ლამარკმა გამოიგონა
ტერმინი „ბიოლოგია“ = ცოცხალი არსებების შემსწავლელი მეცნიერება. მისი იდეები ძირითადად ჩამოყალიბებულია მის ცნობილ
წიგნში „ზოოლოგის ფილოსოფია“ (1809).
თავიდან ლამარკი ფირობდა, რომ დროთა
განმავლობასი სახეობები
განიცდიან“ტრანსმუტაციას“, ანუ იცვლებიან.
მათ შეუძლიათ თავუსი ნიშან-თვისებები, მაგ:
ორგანოები, გამოიყენონ ან არ გამოიყენონ.
ორგანოები იცვლებიან გარემოსა და
საჭროების მიხედვით და ეს ცვლილებები
შთამომავლობას გადაეცემა. ლამარკმა ეს
პოზიცია საჯაროდ განაცხადა 1809 წ. და
გამოაქვეყნა კიდეც თავის ნაშრომში.
„ბუნებამ შექმნა არა კლასები, გვარები,
ოჯახები და მუდმივი სახეობები, არამედ ინდივიდები, რომლებიც ერთმანეთს ენაცვლებიან და მათ წინაპარ სახეობებს ჰგვანან“. იგი არ
უარყოფს ღმერთის არსებობას, მაგრამ ცდილობს მის გარეშე ახსნას ბუნებაში მომხდარი ცვლილებები. მისი ჟირაფის მაგალითი
საქვეყნოდაა ცნობილი: ჟირაფი აფრიკის სავანაში ერთადერთი ცხოველია, რომელიც ხეებზე ფოთლებს წვდება. ჟირაფს გრძელი კისერი
აქვს და ,მიუხედავად ამისა, მისი კისერი ადამიანისა და თაგვის კისრის მსგავსად შვიდი მალისგან შედება. მაშ, რატომ აქვს აქვს ჟირაფს
ასეთი გრძელი კისერი? ლამარკისთვის ჟირაფს კისერი ხეებისაკენ ფოთლების მოპოვების მიზნით დაუგრძელდა. მისი ჩვევების
 შედეგია, რომ წინა ფეხის კიდურები უფრო გრძელია, ვიდრე უკანა და მსიი კისერი ისე დაგრძელდა, რომ უკანა ფეხებზე შედგომის
გარეშე შეუძლია თავის 6მ სიმაღლეზე აწევა. ლამარკისთვის ფუნქვია და საჭიროება აჩენს ორგანოს.
მთლიანობაში, ლამარკის ევოლუციის თეორია შეგვიძლია ორ მთავარ პრინციპად ჩამოვაყალიბოთ: ორგანოთა გამოყენება-
გამოუყენებლობა(სხეულის ის ნაწილები, რომელთაც ცხოველი ინტენსიურად იყენებს, ძლიერდება და ზომაში იზრდება. ის ნაწილები
კი, რომელთაც არ იყენებს, დეგრადირდება); შეძენილ ნიშან-თვისებათა მემეკვიდრეობითობა(ორგანიზმის ინდივიდუალური
განთვითარების პერიოდში შეძენილი ნიშან-თვისებები შთამომავლობით გადაეცემა).
ეს თეორია დღეს მთლიანად ურაყოფილია(თუ არ ჩავთვლით ბოლო დროს აღმოჩენილი ეპიგენეტიკური მემკვიდრეობის რამდენიმე
მაგალითს, თუმცა ეს სხვა თემაა, თუმცა მაშინ გენეტიკა არ არსებობდა).
ლამარკის შრომებმა დიდი წვილი შეიტანეს ბიოლოგიის განვითარებაში. მან ჩამოყალიბებული თეორიის სახით, პირველმა აჩვენა, რომ
ცოცხალი სამყარო დინამიურია. მეცნიერები ლამარკს „ევოლუციის პირველ თეორეტიკოსად თვლიან.

 გრეგორ მენდელი (1822-1884)

უნდა აღვნიშნოთ, რომ დარვინამდელ ევოლუციონესტებს ის აერთიანებთან, რომ ვერცერთმა მათგანმა ვერ მოახერხრა, მიეგნო ცოცხალი
ორგანიზმების ნიშან-თვისებათა ცვლილებებისა და ახალ სახეობათა წარმოშობის მიზეზისთვის. მანამდე ზოგი ფიქრობდა, რომ ეს იყო
ზებუნებრივი ნება (ფიქსისტური წარმოდგენები:ყველაფერი წინასწარი გეგმის მიხედვით შედგა). „უფრო პროგრესულები“ ფიქრობდნენ, რომ
ეს იყო ბიოლოგიური სწრაფვა მეტი სირთულისკენ (ჟირაფს სჭირდება გრძელი კისერი; მოინდომა და კისერიც დაუგრძელდა, შემდეგ კი
შთამომავლობას გადასცა). არც ერთი იყო სწორი და არც მეორე. დარვინმა მოახერხა ევოლუციის მიზეზის ახსნა და სწროედ ამაშია მისი
გენიალობა.
ჩარლზ დარვინი
გაერთიანდა უნივერსიტეტის ბუნების ისტორიის მოყვარულთა კლუბში პლინიუსის საზოგადოებაში.. აქ გაიცნო ცნობილი მეცნიერი,
კლუბის წევრი რობერტ ედმონდ გრანტი (Robert Edmond Grant, 1793-1874). დარვინი გრანტის მოწაფე გახდა და მისთვის ზღვის
უხერხემლოთა სინჯების შეგროვება და მათი ანატომიის შესწავლა დაიყო, რასაც მალე პუბლიკაციებიც მოჰყვა. მან ისწავლა მცენარეთა
კლასიფიცირება და უნივერსიტეტის მუზეუმის კოლექციების დალაგებაში მიიღო მონაწილეობა. ედმუნდ გრანტმა ლამარკის იდეებსაც
აზიარა დარვინი. მას წაკითხული ჰქონდა ბაბუის „ზოონომია“, თუმცა ამ ნაშრომს მასზე, როგორც ჩანს, დიდი შთაბეჭდილება არ მოუხდენია.
ლამარკის ნაწერების გაცნობის შემდეგ კი დარვინი ევოლუციის ამბებით დაინტერესდა.
მედიცინისადმი ჩარლზის აგდებული დამოკიდებულებით გაღიზიანებულმა მამამ იგი კემბრიჯის უნივერსიტეტში გადაიყვანა, სადაც მას
ხელოვნების ბაკალავრის ხარისხი უნდა მიეღო და ანგლიკანი მღვდელი გამხდარიყო. თუმცა დარვინი აქაც უფრო მწერების შეგროვებითა და
ენტომოლოგიით დაინტერესდა და ბოტანიკის პროფესორ ჯონ სტივენს ჰენსლოუს (John Stevens Henslow, 1796-1861) დაუმეგობრდა. სწორედ
ჰენსლოუმ მიიწვია ის კომპანიონად გემ ბიგლით მოგზაურობაში. მოგზაურობისას დარვინმა შეაგროვა დიდი რაოდენობით გეოლოგიური,
ბოტანიკური, ანთროპოლოგიური და სხვა კოლექციები, რომელთაც დიდი მნიშვნელობა ჰქონდათ ნატურალისტებისათვის. მით უმეტეს, რომ
ისინი ჯერ კიდევ უცნობი ეგზოტიკური რეგიონებიდან მოდიოდნენ.
მან უამრავი ნიმუში ჩამოიტანა და მიხვდა, რომ მარტო მის გაანალიზებას ვერ მოახერხებდა. თანამშრომლობაზე დათანხმდნენ: ჯონ
ჰენსლოუ, ცნობილი გეოლოგი ჩარლზ ლიელი, ანატომისტი რიჩარდ უოუენი და სხვანი. ჩიტების კოლექცია ცნობილ ორნიტოლოგ ჯონ
გულდს გადასცა. მალე გამოქვეყნა პირველი სტატიაც წარუდგინა ლონდონის გეოლოგიურ საზოგადოებას ჩიტებისა და ძუძუმწოვართა,
კოლექციები კი ლონდონის ზოოლოგიურ საზოგადოებას.
მალე ორნიტოლოგმა ჯონ გულდმა დაადასტურა, რომ
დარვინის მიერ შეგროვებული სკვინჩები 12 სხვადასხვა
სახეობას განეგუთვნებოდნენ. ბიოლოგმა რიჩარდ ოუენმა
დაადასტურა, რომ ნაპოვნი ორგანიზმების სახეობები
ენათესავებოდნენ იამვე გეოგრაფიულ რეგიონებში ნაპოვნ
ნამარხ სახეობებს. გეოლოგმა ჩარლზ ლიელმა
გეოლოგიური საზოგადოებისადმი თავის საპრეზიდენტო
მიმართვაში ხაზი გაუსვა ოუენის დასკვნების სიწორეს,
გეოლოგიური თვალსაზრისით.
სახეობათა გენეალოგიური დაყოფა პირველი
ევოლუციური ხე! მან ასევე გამოიკვლია ცხოველთა
გამრავლება და ჯიშების გამოყვანა = ხელოვნური
გადარჩევა : ფერმერები არჩევენ მხოლოდ იმ
ინდივიდიალურ ცხოველებს (ინდივიდებს), რომელთაც
საჭირო/საინტერესო ნიშან-თვისებები აქვთ. რამდენიმე
თაობის მერე კი მათ შთამომავლებს უკვე მნიშვნელოვნად
გამოხატული აქვთ ფერმერისათვის საინტერესო
თვისებები.
ამ დროს გამოდის რობერტ შამბერის ტრანსფორმისტული
ნაშრომი, რომელიც ცუდადაა არგუმეტირებული და დიდ
პოლემიკას იწვევს სამეცნიერეო წრეებში. ზუსტად ამის
თავიდან არიდება სურს დარვინს, თავისი იდეების
გასამყარებლად, რაც შეიძლება მეტი ფაქტი და არგუმენტი
დააგროვოს. 1855წ ალფრედ უოლასმა გამოაქვეყნა სტატია
ევოლუციის მისეული ვერსიის შესახებ. უოლასმა
შეაგროვა დიდი რაოდენობით მასალა და წარმოადგინა
იდეები სახეობათა ცვლილებებს და მათ გეოგრაფიულ
გავრცელებაზე. 1858წ უოლასმა დარვინს ბუენბაში
არსებული გადარჩევის მექანიზმის შესახებ დაწერილი
სტატია გაუგზავნა და ერთობლივი სტატიის გამოქვეყნება შესთავაზა. ორივე მათგგანს ერთნაირი იდეები აქვთ სახეობათა ცვლილებების
ასახსნელად, თუმცა მნიშვნელოვანი განსხვავებებით. 01/07/1858 ლონდონის ლინეს სახელობის საზოგადოების წინაშეი ჩარლს ლიელმა,
თომას ჰაქსლიმ და დალტონ ჰუკერმა ჩარლზ დარვინსა და ალფრედ უილასის ერთობლივი სტატიის ამონარიდები წარადგინეს.
ჩარლზ ლიელი მოურიგდა გამომცემელ ჯონ მურეის და 22/11/1859 ში პირველად გამოვიდა და უსწრაფესად გაიყიდა 1250 ასლი ჩარლზ
დარვინის წიგნისა „სახეობათა წარმოშობაზე“.

რობერტ ფიცროი - მის მისიას წარმოადგენდა ცეცხლოვანი მიწების კარტოგრაფირება. ერთ–ერთი პირველი მეტეოროლოგი „ცივილიზაციის შეტანის“
მისია.

ევოლუციის თეორია - მოკლე განმარტება

დარვინმა თავისი შედევრის შესავალში მარტივად ახსნა თეორიის არსი: „ერთი სახეობის ინდივიდთა იმაზე მეტი რაოდენობა იბადება,
ვიდრე შეიძლება გადარჩეს. შედეგად, მათ შორის დაიწყება ბრძოლა გადარჩენისთვის. ამას მოჰყვება ის, რომ ნებისმიერ არსებას,
რომელსაც გაუჩნდება თუნდაც მცირე სასარგებლო ცვლილება, ექნება მეტი შანსი გადარჩენისა და ამგვარად, ბუნებრივად გადაირჩევა.
მემკვიდრეობითობის პრინციპით კი ასეთი რჩეული არსებები გამრავლდებიან და შთამომავლობას გადასცემენ ახალ მნიშვნელოვან ნიშან-
თვისებებს.“
დარვინი იყო პირველი, ვინც მიაგნო ევოლუციის მექანიზმსა და მამოძრავებელ ძალას - ბუნებრივ გადარჩევას. ის მიხვდა, რომ
ინდივიდებს უჩნდებათ ახალი ნიშან-თვისებები; და თუ ეს ნიშან-თვისებები მცირედ მაინც სასარგებლოა და უპირატესობას მისცემს
ინდივიდს, სხვებთან შედარებით უკეთ შეეგუოს გარემოს, ის გაიმარჯვებს სხვებზე; მისი შთამომავლობა „საჩუქრად“ მიიღებს ახალ, კარგ
თვისებას. თავის მხრივ, ამ ინდივიდის შთამომავლობასაც შეიძლება გაუჩნდეს სასარგებლო თვისებები, რომელთაც ასევე გადასცემს
შემდეგ თაობას. გემ ბიგლით მოგზაურობისას შეგროვებული მონაცემებისა და შემდგომ წლობით წარმოებული კვლევების საფუძველზე,
დარვინმა გამოთქვა მეორე უნიშვნელოვანესი იდეა ყველა არსებული ცოცხალი ორგანიზმის საერთო წინაპრისა და სიცოცხლის
დატოტვილი ხის შესახებ. დარვინის შეხედულებით, სიცოცხლის ისტორია შეიძლება განტოტვილ ხეს შევადაროთ. საერთო ღერძიდან
თავდაპირველად განშტოვდებიან მარტივი და უძველესი სახეობები, ტოტების კენწეროებზე კი რთული და შედარებით გვიან
ჩამოყალიბებული ფორმები თავსდებიან. ამგვარად, კენწეროები ამჟამად არსებულ ორგანიზმთა მრავალფეროვნებას ასახავს. ყოველი
განშტოების ადგილი წარმოადგენს ყველა იმ ევოლუციური ხაზის წინაპარს, რომლებიც მოგვიანებით ამ წერტილიდან განტოტდნენ.
დარვინის აზრით, ევოლუციური გადასვლები უნდა დაფიქსირებულიყო განამარხებულ ფორმებში. მართლაც, პალეონტოლოგიის მიერ
აღმოჩენილია მრავალი განამარხებული ფორმა, რომლებიც გადაშენებულ ორგანიზმებს
თანამედროვე სახეობებთან აკავშირებენ. მაგალითად: ნამარხების შესწავლისას მკვლევარებმა
მიაგნეს იმის დამატკიცებელ მასალას, რომ ფრინველები დინოზავრების ერთ-ერთი ტოტის
შთამომავლები არიან. ასევე, ისეთი ვეშაპის ნამარხ ფორმებს მიაკვლიეს, რომლებიც წყლის
ძუძუმწოვრებს მათ ხმელეთის წინაპრებთან აერთიანებს. ვარაუდობენ, რომ ვეშაპის წინაპარი
 ხმელეთზე ცხოვრობდა და ცხოვრების გარკეულ ნაწილს ატარებდა წყალში. ამას ადასტურებენ იმ ვეშაპების ნამარხები, რომელთაც
გააჩინიათ რედუცირებული უკანა კიდური.

შედარებითი ანატომია ადასტურებს, რომ ევოლუცია გარდაქმნის პროცესს წარმოადგენს. ეს ჩანს სახეობების
სხეულის ნაწილების შედარებით. რატომ გვანან გარკვეული ნიშნები მონათესავე სახეობებში, მიუხედავად
იმისა, რომ ამ ნიშნებს შეიძლება განსხვავებული ფუნქციები ჰქონდეთ? ასეთი მსგავსება საერთო წინაპრისგან
წარმოშობის შედეგია : ჰომოლოგია. თუ შევადარებთ ყველა ძუძუმწოვრის კიდურებს : კატის, ვეშაპის,
ღამურას და ადამიანის ჩათვლით, ვნახავტ, რომ მათ მხრის ძვლებს მსგავსი აგებულება აქვთ. ამავე დროს, ამ
კიდურებს შეიძლება განსხვავებული ფუნქციები ჰქონდეთ: სახტომი, სასიარულო, საცურაო, საფრენი და სხვა.
ასეთი ანატომიური მსგავსება არ იქნებოდა, ყოველ სახეობაში კიდური რომ დამოუკიდებლად და ხელახლა
განვითარებულიყო ე.ი. სხვადასხვა ძუძუმწოვრის ხელი, წინა ფეხი, ფრთა ჰოლომოგიური სტუქტურებია -
ისინი ამ სტრუქტურის ვარიაციებს წარმოადგენენ, რომელიც მათ საერთო წინაპარს ჰქონდა. ჰომოლოგიური
სტრუქტურებიდან ყველაზე დამაინტრიგებელია ზოგიერთი რუდიმენტული ორგანო= იმ სტრუქტურის
ნარჩენია, რომელიც წინაპარ ორგანიზმში მნიშვნელოვან ფუნქციას ასრულებდა. მაგალითად: ზოგიერთი
გველის ჩონჩხის დათვალიერებისას შეიძლება დავინახოთ მენჯის და კიდურის ძვლების ნარჩენები. ეს იმის
მაჩვენებელია, რომ გველის წინაპარს სიარული შეეძლო. ვინაიდან გველს კიდურები არ სჭირდება,
ბუნებრივმა გადარჩევამ უპირატესობა მიანიჭა გველის იმ წინაპრებს, რომლეტა კიდურებიც თაობებში
თანადათან პატარავდებოდა. გველი რომ თავიდანვე გამოყოფილიყო სხვა ხერხემლიანი ცხოველებისგან, მის
ჩონჩხში ამ რუდიმენტულ სტრუქტურებს ვერ ვნახავდით.
სახეობების გეოგრაფიულ გავრცელებას ბიოგეოგრაფია შეისწავლის. დარვინის დაკვირვება სახეობების გეოგრაფიულ გავრცელებაზე ევოლუციის
ისტორიის მნიშვნელოვან ნაწილს წარმოადგენს. ახლო მონათესავე სახეობები ნაპოვნია ერთი და იმავე გეორგრაფიულ რეგიონში. სხვადასხვა
გეოგრაფიულ რეგიონში კი მსგავსი ეკოლოგიური ნიშები სხვადასხვა სახეობითაა დაკავებული.
ავსტრალია ძუძუმწოვრების ერთი ჯგუფის - ჩანთოსნების სამოსახლოა. ჩანთოსნები
განცალკევებულია დედამიწის დანარჩენ ნაწილში გავრცელებული ძუძუმწოვართა სხვა ჯგუფისგან
- პლაცენტიანებისგან. ზოგიერთი ჩანთოსანი გარეგნულად ძალილან ჰგავს პლაცენტიანს და მსგავსი
ადაპტაციებიც გააჩნია. მაგალითად, ავსტრალიური ჩანთოსანი მფრინავი ციყვი იერით ჩამოჰგავს
პლაცენტიან მფრინავ ციყვს, რომელიც ჩრდ. ამერიკის ტყეების ბინადარია. მიუხედავად ამისა,
ორივე მათგანს მოეპოვება ბევრი სხვა ნიშანი, რომლითაც ერთმანეთისგან განსხვავდებიან. ავსტრალიური მფრინავი ციყვი გაცილებით უფრო ახლოს დგას
კენგურუსთან და სხვა ავსტრალიელ ჩანთოსნებთან, ვიდრე პლაცენტიან მფრინავ ციყვებტან ან სხვა პლაცენტიანებთან. დარვინის თეორიით, ეს მოვლენა
შემდეგნაირად იხსნება: მართალია, ეს ორივე ძუძუმწოვარი მსგავს გარემოსთან ერთნაირადაა ადაპტირებული, მაგრამ ისინი სხვადასხვა წინაპრისგან
დამოუკიდებლად განვითარდნენ. ავსტრალიური მფრინავი ციყვი ჩანთოსანია არა იმიტომ ,რომ ჩანთოსნობა აუცილებელია მისი „ფრენისთივს“, არამედ
უბრალოდ იმიტომ, რომ მისი წინაპარი იყო ჩანთოსანი. მსგავსება ჩანთოსან ციყვებსა და პლაცენტიან მფრინავ ციყვებს შორის არიაა ჰომოლოგიის
მაგალითი, ესაა კონვერგენტული ევოლუციის მაგალითი. კონვერგენტული ევოლუცია = სახეობებში მსგავსი მახასიათებლების ერთმანეთისგან
დამოუკიდებლად განვითარებას გულიხმობს. კონვერგენტული ევოლუცია ქმნის ანალოგიურ ორგანოებს = მსგავსი ფუნქციითა და განსხავებული
წარმოშობით. ანალოგიური ორგანოების მქონე სახეობებს - ავსტრალიურ მფრინავ ციყვსა და პლაცენტიან მფრინავ ციყვს- არ ჰყავთ საერთო წინაპარი,
მაგრამ ორივეს აქვს მსგავსი მახასიათებელი ფრენისთვის. ამრიგად, დარვინის თეორია შეიძლება სარწმუნოდ ჩაითვალოს იმის გამო, რომ იგი ხსნის
აღნიშნულ მაგალითებს - ანატომიურ და მოლეკულურ ჰომოლოგიებს, რომლებიც აერთიანებდნენ თვისებებს სივრცესა (ბიოგეოგრაფია) და დროში
(ნამარხები). ბუბუნებრივი გადარჩევით შეიძლება ავხსნათ ნათესაურად დაცილებულ სახეობებში მსგავსი ადაპტაციების დამოუკიდებლად განვითარება -
ჩანთოსანი მფირინავი ციყვი და პლაცენტინი მფრინავი ციყვი. „სახეობათ წარმოშობის“ წერისას არ არსებობდა ზუსტი წარმოდგენა თვისებათა
მემკვირდრეობით გადაცემის პრინციპებზე. დარვინმა მიიღო იმ დროისთვის მისთვის ყველაზე მისაღები ლამარკისეული თეორია შეძენელი თვისებების
მემკვიდრეობიტ გადაცემის შესახებ; მოგვინებით თავისი პანგენეზის ჰიპოთეზაც ჩამოაყალიბა. პანგენეზი ისევე, როგორც ლამარკის თეორია მცდარია.
მაგალითად: პირველი იყო სახეობებს შორს შუალედური ფორმების არარსებობა (ნამარხი ფორმები ჯერ კიდევ არ იყო ნაპოვნი; არადა, თორიის მიხედვით,
ისინი აუცილებლად უნდა არსებობდეს); ცალკე განსჯის თემა იყო გეოლოგიური ფაქტების არადამაჯერებლად ახსნა (მაგალითად: კამრიული აფეთქება),
ევოლუციის სიჩქარე და ა.შ.
ახალი ფაქტები და მოსაზრებები ძველი თეორიების ან მათი ნაწილების გადახალისებას იწვევს. დარვინის თეორია ამის კარგი მაგალითია. ევოლუციის
თეორიამ თვითონვე განიცადა ევოლუცია, გაიზარდა, ფაქტებითა და ახალი მიგნებებით განმტკიცდა და დღეს უფრო დამაჯერებელი და სრულყოფილია.
ასევე უნდა გავითვალისწინოთ მეცნიერების ისტორიული კონტექსტიც: „სახეობათა წარმოშობის“ წერისას მეცნიერება გენეტიკა ჯერ კიდევ არ არსებობდა,
გრეგორ იოჰან მენდელის შრომების აღიარებას ელოდებოდა. საბოლოოდ, 1930-1940 წწ მეცნიერებმა ჩამოაყალიბეს თანამედროვე ევოლუციის სინთეზის
თეორია, რომელიც დაემყარა დარვინისა და მენდელის შრომებს და ასევე მოიცვა იმდროინდელ სხვა მეცნიერთა მიღწევები.
ევოლუციის თეორიამ განიცადა ევოლუცია, რაც რამდენიმე მაგალითით ჩანს:

1. შემთხვევებია, როცა „არაფრით გამორჩეული გენების“ მქონე სახეობები გადარჩებიან. მაგალითად: ბეღურები.

2. გარდა გენების გარემოსთან შეთავსებადობის, კონკრეტულ პირობებში შესაძლებელია, გადარჩეს არა ყველაზე ძლიერი, არამედ ყველაზე იღბლიანი.
მაგალითად: დამანგრებელი მიწისძვირს ან ხანძრის დროს გადარჩება ის, ვინ იმ მომენტისთვის უკეთეს ადგილას აღმოჩნდება. ასეთი ინდივიდი კი,
შესაძლოა დაღუპულებზე ნაკლებად ჯანსაღი ან ნაკლებად ნაყოფიერი აღმოჩნდეს. მაგალითად: მეორე მსოფლიო ომში უნდა გადარჩენილიყო
უფრო ფრთხილი და ამავდროულად ფიზიკურად ძლიერი ჯარისკაცი, მაგრამ სინამდვილეში გაცილებით მეტი მნიშვნელობა ჰქონდეს შემთხვევას;
მაგალითდ, მოხვდა თუ არა ჯარისკაცი დაბომბვაში. Survival of the Fittest სულაც არაა უნივერსალური.
ევოლუციურად გადაირჩევა არა ის ინდივიდი, რომელიც განსხვავდება სხვებისგან, არამედ ის, რომელიც უკეთ ადაპტირდება არსებულ გარემოსთან.
მაგალითად: აშშ-ს ჩრდ.დასში, როდ-აილენდზე, 1898 წ ქარიშხალმა ქალაქის ქუჩებში ასეულობით გაბრუებული ბეღურა დატოვა. გარკვეული დროის
შემდეგ, ბეღურების ნაწილი მოვიდა გონზე და გაფრინდა, ნაწილი კი ვერ გამოვიდა შოკიდან და დაიღუპა. გადარჩენილ ბეღურებს ჰქონდათ საშუალო
არითმეტიკულთან მიახოებული სხეული ნაწილების ზომა, ხოლო დაღუპულებს - ზოგს განსაკუთრებით გრძელი ფრთა, ან განსაკუთრებიტ მოკლე
ნისკარტი, ან ძალიან დიდი ან პირიქით ძალიან პატარა სხეულის ზომა. ეს ბუნებრივი გადარჩევის ერთ-ერთი კლასიკური და პირდაპირი მაგალითია.
 ბიოლოგიური ევოლუცია ნიშნავს მემკვიდრეობითი ნიშან-თვისებების ცვლილებას დროში, თაობების განმავლობაში. იცვლება გენები!
(დარვინის დროს სიტყვა „გენი“ აღნიშნავდა მემეკვიდრეობითობის ერთეულს. მაშინ იცოდნენ, რომ ესა თუ ის ნიშან-თვისებები(მაგალითად:
თვალების ან თმის ფერი) მემკვიდრეობით გადაეცემოდა მშობლებიდან შვილებს, თუმცა არ იცოდნენ ზუსტად რა იყო ეს გენი და რა მეთოდით
გადასცემდა ინფორმაციას.

შეცდომა=მუტაცია ნიშნავს, რომ დნმ პოლიმერაზა რომელიმე ნუკლეუტიდის მაგიერ სხვა ნუკლეოტიდს ჩააკერებს დნმ-ში. გამოდის, რომ მიუხედავად
შეუდარებელი სიზუსტისა, შვილეული უჯრედები მიიღებენ გენომს, რომელიც მცირედ, მაგრამ მაინც განსხვავდება წინაპართა გენომისგან; მათ დნმში
ასობის პოზიციაზე განსხვავებული ნუკლეოტიდი- მუტაცია- იქნება. სწორედ მუტაციებია ახალი გენეტიკური მასალის შექმნისა და ევოლუციის
მთავარი წყარო, რომელთა უმეტესობა შესამჩნევ ცვლილებებს არ იწვევს; გარკვეული ნაწილი გენებს ისე აზიანებს, რომ შეიძლება სიცოცხლესთან
შეუთავსებელიც კი აღმოჩნდეს და ორგანიზმი მოკვდეს. თუმცა მუტაციათა ერთი ნაწილი გამოიწვევს ცვლილებებს, რომლებიც სასარგებლო იქნება -
უფრო გამძლესა და სიცოცხლისუნარიანს გახდის ორგანიზმს. სწორედ აქ იწყება ევოლუციის საოცრებები!
გამრავლებისას და გენეტიკური მასალის შთამომავლობისთვის გადაცემისას ყოველთვის ჩნდება მუტაციები, რომლებიც შეიძლება იყოს ნეიტრალური,
მავნებელი ან სასარგებლო.

 მაგალითი 1

მუტაციების გამო შვილეულ უჯრედებს (X1, X2 და X3) გადაეცათ: სამი სხვადასხვა გენოტიპი: ნეიტრალური (A1, B1, C1),
სწრაფადგამრავლებადი (A2, B1, C1) და ნელაგამრავლებადი (A1, B2, C1). ახლა უჯრედთა უმეტესობა X2 გენოტიპისაა და არა X1,როგორც
თავიდან. გენის ერთ-ერთი ვარიანტის(ალელის) რაოდენობის ცვლილებას პოპულაციაში გენეტიკური წანაცვლება ჰქვია. ასეთი წანაცვლების შედეგად
შეიძლება X1 ან X3 ამოწყდნენ კიდეც საკვებ ნივთიერებებზე კონკურენციის გამო; X2 კი წარმატება გარანტირებული აქვს. მათი ერთი ნაწილი
ნეიტრალური იქნება, ანუ არაფერს შეცვლის. მეორე ნაწილი გამოიწვევს უჯრედის სიცოცხლისუნარიანობის (fitness) შემცირებას. მესამე კი,
პირიქით, გაზრდის სიცოცხლისუნარიანობას. ასეთები გადარჩებიან და მათი გენოტიპი გახდება დომინანტური - მოხდება გენეტიკური
წანაცვლება.

 მაგალითი 2: ანტიბიოტიკური მდგრადობა

ბაქტერიების შეგუების უნარი ცნობილი და კარგი მაგალითია ანტიბიოტიკური მდგრადობა. პრინციპი მარტივია - გადარჩენილებს გააჩნიათ
გენი, როემლიც მუტაციების საშუალებით სხვა, „ძველი“ გენებისგან წარმოიქმნა და რომელიც ახლა სასიცოცხლოდ აუცილებელია. ამიტომაც
ბაქტერიათა მომავალი თაობები ამ გენს შეინარჩუნებენ და გაუფრთხილდები.

ორი საინტერესო ფაქტი:

1. ანტიბიოტიკური მდგრადობის განმაპირობებელი გენები, როგორც წესი მცირე ზომის დნმ მოლეკულებში, ე.წ. პლაზმიდებშია
ჩაწერილი და არა ბაქტერიის ერთადერთ ქრომოსომაში. ხშირად ბაქტერიები ერთმანეთს უზიარებენ ამ პლაზმიდებს და ერთი
უჯრედის გამოგონებას ძალიან სწრაფად ეზიარებიან სხვა უჯრედებიც. აქ საუბარია იმავე თაობის უჯრედებზე. ამიტომაც გენთა ასეთ
 გაზიარებას გენთა ჰორიზონტალური გადატანა ეწოდება; ჰორიზონტალურად იმის ხაზგასასმელადაა, რომ გადატანა ხდება ერთი და
იმავე თაობის ბაქტერიებს შორის და არა ვერტიკალურად, ანუ ამ მოცემული ბაქტერიის შვილებზე. პლაზმიდებს შვილეული
ბაქტერიებიც მიიღებენ.

2. თუ საკვებ არეში, სადაც ბაქტერიები ცხოვრობენ, ანტიბიოტიკები აღარაა, მდგრადობის გენიც აუცილებელი აღარაა. ამიტომ
თეორიულად შეიძლება ზოგიერთმა ბაქტერიამ პლაზმიდი და მასში ჩაწერილი გენი დაკარგოს კიდეც. რა თქმა უნდა, იმ წუთისთვის ეს
არაფერს შეცვლის; პირიქით, ბაქტერიებმა შეიძლება უფრო სწრაფადაც კი დაიწყონ გამრავლება, რადგან მდგრადობის გენის შესაბამისი
ცილის სინთეზზე ენერგიის დახარჯვა აღარ მოუწევთ. თუმცა, თუ მათ საკვებ არეში (ან ადამიანის სხეულში) ისევ გამოჩნდა
ანტიბიოტიკი, ბაქტერიები მწარედ ინანებენ. ( უნდა აღინიშნოს, რომ კვლევათა საკმაო რაოდენობამ აჩვენა, რომ ბაქტერიებს შეუძლიათ
ანტიბიოტიკური მდგრადობის ხანგრძლივად შენარჩუნება და მათ ეს ენერგეტიკულად ძვირი არ უჯდებათ.)

ეს პროცესები ევოლუციის კანონებს ემორჩილება. ბაქტერიები, რომლებიც მოცემულ გარემოში უფრო სწრაფად მრავლდებიან, გახდებიან
გაბატონებულნი სხვებზე და მათი გენოტიპი დაჩრდილავს ყველა სხვას- მოხდება გენეტიკური წანაცვლება. ამ და მსგავს მცირე ცვლილებებს,
როცა ახალი სახეობები არ წარმოიქმნება, მიკროევოლუცია ეწოდება. ამ დროს მუტაციების მეშვეობით ერთი ან რამდენიმე გენი იცვლება
მოკლე დრიოს (რამდენიმე დღიდან რამდენიმე წლამდე) განმავლობაში და მხოლოდ ზოგიერთი თვისება წარმოექმნება ან უმჯობესდება,
მაგალითად: ანტიბიოტიკებისადმი მდგრადობა უფრო სწრაფად გამრავლების, ახალი საკვების მონელებისა თუ ახალ გარემოში არსებობის
უნარები. იმის გამო, რომ მიკროევოლუციის დროს მასშტაბები მცირე, მასზე დაკვირვება უფრო ადვილია და შესაბამისად მრავალი
შესწავლილი მაგალითიც არსებობს.

გენში ცვლილებებს სქესობრივი რეკომბინაციაც იწვევს. სქესობრივი რეკომბინაცია = სქესობრივი გამრავლების დროს ქრომოსომები ერთმანეთს ადგილებს
უცვლიან და მათი განსხვავებული კომბინაციებით განსხვავებული გამეტები (სასესო უჯრედები) ყალიბდება. სქესობრივი გამრავლების უნარის მქონე
პოპულაციებში სქესობრივი რეკომბინაცი გაცილებით უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე მუტაციები, რადგნა სწორედ რეკომბინაცია წარმოქმნის
მრავალფეროვნებას თაობებს შორის. დროთა განმავლობაში სქესობრივი რეკომბინაციების შედეგად, წარმოიქმნება ცვლილებები, რომლებიც ზრდიან
ორგანიზმის ადაპტაციას. უსქესო გამრავლებისას შვილეული ორგანიზმი მშობლის ზუსტი ასლია; სქესობრივი რეკომბინაცია კი პასუხისმგებელია
შვილეული ორგანიზმების მშობლებისგან განსხვავებაზე.
საინტერესოა სქესობრივი დიმორფოზიც, ანუ სქესთა შორის სხვაობა. ეს სხვაობა გამოხატულია მეორად სასქესო ნიშნებში. მეორადი სასქესო ნიშნებში
პირდაპირ არ ასოცირდებიან რეპროდუქციასთან, მაგალითად: ასეთია სხეულის ზომაში, შეფერილობასა და მოხატულობაში განსხვავება. მნიშვნელოვანია,
რომ სქესთაშორისი (ინტრასექსუალური) და შიდასქესობრივი გადარჩევის განსხვავება.

1. შიდასქესობრივი გადარჩევა გულისხმობს გადარჩევას „ერთსა და იმავე სქესს შორის“. ამ დროს ადგილი აქვს პირდაპირ შეჯიბრს ერთი სქესის
ინდივიდებს შორის მეორე სქესის ინდივიდების დასაუფლებლად. შიდასქესობრივი გამრავლება ყველაზე მარტივად შესამჩნევია მამრებში.
მაგალითად: მრავალ სახეობაში ერთი მამარი სხვა მამრებს არ აკარებს თვის მდედრებს იმიტომ, რომ არ შეეჯვარონ მას. ასეთი მამრი იცავს თავის
მდგომარეობას და ჩაგრავს უფრო მცირე ზომის, სუსტ ან ნაკლებად აგრესიულ მამრებს. შიდასქესოვრივი გადარჩევა ზოგჯერ მდედრებშიც
მიმდინარეობს, მაგალითად: მრგვალკულა ლემურებში დომინანტები მდედრები არიან, ამიტომ იერარქიას ერთმანეთში ისინი ადგენენ.
 სქესობრივი გადარჩევის დროს, რომელსაც მამრის შერჩევასაც უწოდებენ, ერთი სქესის ინდივიდები(როგორც წესი მდედრები) ირჩევენ თავიანთ
პარტნიორებს მეორე სქესის წარმომადგენლებს შორის. უმეტეს შემთხვევაში მდედრის არჩევანი დამოკიდებულია მამრის გარეგნობაზე ან ქცევაზე.
რაც შეეხება მაამრებს, რადგანაც მდედრები მამრებთან შედარებით უფრო იშვიათად წყვილდებიან, უპირატესობა იმ მდედრს ექნება, რომელიც
უფრო მეტ შთამომავლებს დატოვებს, ანუ ისეთ მამრს შეარჩევს, რომლისგანაც უფრო მეტი ნაშიერი ეყოლება. დარვინს აოცებდა ის, რომ ზოგი
სახეობის მამრის მკვეთრი გარეგნობა მისთვის მომგებიანია მხოლოდ მდედრის მისაზიდად, სხვა მხრივ კი სულაც არაა ადაპტური და პირიქით
უქმნის მის პატრონს გარეკვეულ რისკს. მაგალითად: კაშკაშა შეფერილობა მამრ ფრინველებს უფრო შესამჩნევს ხდის მტაცებლებისთვის, მაგრამ თუ
ეს მეორადი სქესობრივი მაჩვენებელი ეხმარება მამრს მდედრის მოხიბვლაში და სარგებელი აქედან რისკთნ შედარებით მეტია, მაშინ ორივე კაშაშა
შეფერილობასაც და მდედრის არჩევანიც - ზრდიან რეპროდუქციულ წარმატებას. ამგვარად, მდედრი ყოველჯერზე პარტნიორს ირჩევს გარკევული
გარეგნობის ან ქცევი მიხედვით, რითიც იმ ალელების შენახვა ხდება, რომელთა არსებობის გამოც აკეთებს მდედრი ამ არჩევანს. ეს კი საშუალებას
აძლევს განსაკუთრებით მკვეთრი ფენოტიპის მქონე მამრს გადასცეს შთამომავლობას მისი ალელები.
მაკროევოლუცია
უფრო დიდი მასშტაბის ცვლილებებს, როცა ევოლუციური პროცესი გავლენას ახდენს
არა მარტო ცალკეულ ინდივიდებსა ან მათ მცირე ჯგუფებზე ( პოპულაციებზე), არამედ
მთელ სახეობაზე ან სახეობათა ჯგუფებზე (რიგებზე, ოჯახებზე, კლასებზე და ა.შ.)
მაკროევოლუცია ეწოდება. მაგალითად: ახალი სახეობების წარმოქმნა (Speciation).
მაკროევოლუციის შედეგად შეიძლება გაჩნდეს ახალი სახეობა ან გადაშნდეს არსებული.
პრინციპული განსხვავება მიკრო და მაკროევოლუციებს შორის არაა. ორივე
დაფუძნებულია მუტაციებსა და ბუნებრივ გადარჩევაზე,ა
ნუ ევოლუციის პროცესზე. განსხვავებაა დროში:
მიკროევოლუცია არის ცვლილებები მოკლე დროსში
(მცირე ცვლილებები); მაკროევოლუცია კი ცვლილებები
ხანგრძლივი დროის განმავლობაში. რაოდენობრივი
ცვლილებები საბოლოოდ თვისობრივ ცვლილებებსაც
იწვევს. ხანგრძლივი პროცესის შედეგად დაგროვილი
ცვლილებები იმდენად დიდია, რომ ორგანიზმები
ერთმანეთისგან ძალიან განსხვავდებიან და აღარ
მიეკუთვნებიან ერთ სახეობას.
მაგალითდ: ფრინველთა პოპულაცია, რომელიც მთის
სამხრეთ მხარეს ცხოვრობს. ამ ფრინველთა მცირე ჯგუფი აღმოჩნდა მთის მეორე მხარეს და იქ გადაწყვიტა ცხოვრება.
მივიღეთ ერთი სახეობის ორი პოპულაცია. წარმოვიდგინოთ, რომ მთის სხვდასხვა მხარეს განსხვავებული ჰავაა. მთის
სამხრეთ მხარეს, სადაც პირველი პოპულაცია ცხოვრობს, ნორმალური ტენიანობაა და დაბალბალახიანი მინდვრებია,
საკვები მრავლადაა, ამიტომ ამ ფრინველების მოკლე ფეხები და ნისკარტი იდეალურია დაბალ ბალახში სასიარულოდ და
საკვებად. მთის ჩრდ. მხარეს კი საქმე სხვაგვარადაა: იქ ტენიანობა მაღალია და ჭაობებია, ამიტომ აქ გრძელი ფეხები და
ნისკარტი უფრო მოსახერხებელია ჭაობებში სასიარულოდ და წყლის მცირ ცხოველებზე სანადიროდ. ამის გამო, იმ ფრინველებს, რომელთაც ოდნავ მაინც
გრძელი ნისკარტი ან ფეხები აქვთ, სხვებთან შედარებით საკვების მოპოვების უპირატესობა ექნებათ; შესაბამისად, მაღალი იქნება მათი შთამომავლობის
გაჩენის შანსიც. დროთა განმავლობაში გარემოს სელექციური წნეხის შედეგად მოხდება გენეტიკური წანაცვლება- პოპულაციის ინდივიდთა უმეტესობა
გრძელნისკარტა და გრძელფეხიანი იქნება. მოკლენისკარტიანები და მოკლეფეხებიანი კი უმცირესობასი იქნებიან, ან საეთოდ გაქრებიან პოპულაციიდან.
უფრო ხანგრძლივი დროის განმავლობაში იმის გამო, რომ პირველი და მეორე პოპულაცია არ ურთერთობენ, ერთმანეთს არ ეჯვარებიან და მათ შორის
გენეტიკური ინფორმაციის მიმოცვლა არ ხდება, ისინი გენეტიკურად ერთმანეთს იმდენად დაშორდებიან, რომ მივიღებთ ორ სხვადასხვა სახეობას.
რეპროდუქციული იზოლაცია გამოიწვევს სახეობებად დაყოფას [ალოპატრიული სპეციაცია, Allopatric Speciation]. მაგალითად, დარვინის სკვინჩები.
იზოლაციისთვის არაა აუცილებელი მაინცდამაინც მთა და გეოგრაფიული წინაღობა. შეიძლება, ორი პოპულაციის არეალი ერთმანეთის გვერდით იყოს,
მაგრამ მათ გენოტიპებს შორის განსხვავება ამ არეალებში პირობების განსხვავების გამო გაჩნდეს. მაგალითად: მაღაროებისა და საბადოების ნარჩენებით,
ძირითადად მძიმე ლოთონებით, დაბინძურებულ ტერიტორიებზე გავრცელებული ფლორა. ზოგიერთი მცენარე შეეგუა ამ პირობებს. ბუნებრივი
გადარჩევის გამო, გადარჩებიან ის მცენარეები, რომელთაც შეუძლიათ მიძმე ლოთონების მაღალ კონცენტრაციებს გაუძლონ. მათგან საკმაოდ მცირე
მანძილზე, დაუბინძურებულ ნიადაგებზე, ცხოვრობენ იმავე სახეობის მცენარეები. ამ ორი პოპულაციის სპეციაცია ჯერ არ მომხდარია (ისინი ჯერ კიდევ
ერთი სახეობის ინდივიდები არიან), მაგრამ მათ შორის სხვაობა უკვე შესამჩნევია და გარკვეული დროის შემდეგ ეს მოხდება. ამასთან დაკავშირებით,
საინტერესოა ერთი ფაქტი: ჰიბრიდები, ანუ მცენარეები, რომლებიც ამ ორი პოპულაციის შეჯვარების შედეგად წარმოიქმნებიან, ვერერთ გარემოში ისე
კარგად ვერ იზრდებიან - ბუნებრივი გადარჩევა ამ ორი პოპულაციის ინდივიდთა შეჯვარებას
არ სწყალობს. სამაგიეროდ, ის სწყალობს იმ გენებს, რომლებიც ამცირებენ ასეთი შეჯვარების
შესაძლებლობას. შედეგად მცენარეებში გაიზარდა თვითდამტვრევის წილი. ასევე, რაც ძალიან
საინტერესოა, ეს მცენარეები უკვე სხვადასხვა დროს ყვავილობენ, რაც ასევე უზრუნველყოფს
ორ პოპულაციას შორის მიმოცვლის შეწყვეტას. [პარაპატრიული სპეციაცია, Parapatric
Speciation]

სპეციაცია შეიძლება მოხდეს ერთ გეოგრაფიულ ადგილზეც

ყოველგვარი გეოგრაფიული ბარიერისა თუ განსხვავებული
პირობების გარეშე [სიმპატრიული სპეციაცია, Sympatric
Speciation]. ასეთ შემთხვევებში გარემოს რაღაც დეტალი შეიძლება იყოს ყველაფრის გამომწვევი და რაღაც ხელს
უშლიდეს გენთა მიმოცვლას პოპულაციებს შორის. მაგალითად: ის, რომ მცენარის ყვავილობა განსხვავებულ დროს
დაიწყო, ან რაღაც მღრღნელთა ჯგუფი დღის ცხოვრებიდან ღამის ცხოვრების სტილზე გადაერთო და ა.შ. ამის
მაგალითებიც არესებობს: ვაშლი არაა ამერიკის მკვიდრი მცენარე; ის ევროპელებმა ჩაიტანეს. ამერიკულ კუნძულზე
ცხოვრობდა მატლი (Rhagoletis Pomonella), რომელსაც დღეს ხშირად ვაშლის მატლსაც უწოდებენ, რადგან ერთმა
ჯგუფმა ვაშლს გემო გაუგო და დიეტის შეცვლა გადაწყვიტა. დღეისთვის ისინი ორ რასად იყოფიან. ვაშლზე მცოვრებნი
კუნელზე მცხოვრებთ აღარ ეჯვარებიან. ის ბუზები, რომლებიც ვაშლზე მცოვრები მატლებისგან წარმოიშვნენ, მხოლოდ
ვაშლზე დებენ კვერცხებს და პირიქით. ამასთან, ვაშლი უფრო ადრე მწიფდება, ვიდრე კუნელი. ამის გამო ბუზებიც
სხვდასხვა დროს მრავლდებიან. თუ გავიხსენებთ იმას, რომ ვაშლი ამერიკაში 1800-1850წწ ჩაიტანეს, 200 წლიანი
პროცესისთვის ეს საკმაოდ შთამბეჭდავი შედეგია. ადვილი წარმოსადგენია, რა შეიძლება მოხდეს ათასობით და მით
უმეტეს მილიონობით წლების განმავლობაში.
მეცნიერთა ჯგუფმა დრ. რიჩარდ ლენსკის ხელმძღვანელობით უფრო მასშტაბური ცდა დაიწყო 1988 წ 24 თებ., რომელიც დღესაც მიმდინარეობს. მათ
აიღიეს ეშერიხია კოლის, ნაწლავის ჩხირის ბაქტერია, 12 ერთნაირი პოპულაცია, ჩათესეს საკვებ არეებში და აკვირდებოდნენ დროთა განმავლობაში
წარმოქმნილ გენეტიკურ ცვლილებებს. 22 წლის თავზე, 2010 წ თებ.ში, პოპულაციების თაობათა რიცხვმა 50 000-ს მიაღწია. ექსპერიმენტის დაწყებიდან
მალევე ლენსკიმ და მისმა კოლეგებმა აღმოაჩინეს ბევრი გენეტიკური ცვლილება და ადაპტაცია. მათგან ყველაზე გასაოცარია ის, რომ ნაწლავის ჩხირის
ერთმა მტამმა მოახერხა, შეგუებოდა ლიმონმჟავიან საკვებ არეს, რომელიც ველური ტიპის ნაწლავის ჩხირისთვის უჩვეულოა; მას არა აქვს ჟანგბადის
თანაობისას ლომონმჟავას შეთვისების უნარი. კვლევების შედეგად აღმოჩენილია არა მარტო მიკროევოლუციის, არამედ სპეციაციის (ანუ
მაკროევოლუციის) ბევრი შემთხვევაც. დამზერილ შემთხვევებში წარმოქმნილი ახალი სახეობა წინაპარი სახეობის უახლოესი ნათესავია და იმავე გვარს
ეკუთვნის.
ბუნებაში არსებობს უამრავი ორგანიზმი, რომელიც არც ისე კარგადაა მორგებული თავის ცხოვრების ნირთან.

 ევოლუცია შეზღუდულია ისტორიული ზეწოლით. ყოველ სახეობას წინაპარი ფორმები ჰყავს. წინაპარი ფორმების შთამომავლობა ხანგრძლივი
დროის განმავლობაში იცვლებოდა. ევოლუციის შედეგად არ ხდება წინაპარი ორგანიზმების აგებულების „წაშლა“ და შთამომავალის
ორგანიზმის სტრუქტურის ხელახლა შექმნა. ევოლუცია ორგანიზმის არსებულ სტუქტურას იყენებს და ახდენს ამ სტრუქტურის
მოდიფიცირებას ახალი სიტუაციის შესაბამისად. მაგალითად: ჩვენ შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ, რა სარგებელი ექნებოდათ ფრინველებს,
საფრენი ფრთების გარდა ორის მაგივრად ოთხი ფეხი რომ ჰქონოდათ. მაშინ ისინი ხმელეთზე სწრად, მანევრირებად სირბილს შეძლებდნენ,
მაგარმ ფრინველები განვითარდნენ რეპტილიებისგან, რომლებთაც აქვთ მხოლოდ ორი წყვილი კიდური და წინა კიდურების ფრთებად
გადაქცევის შემდეგ ხმელეთზე სასიარულოდ მხოლოდ ერთი წყვილი უკანა კიდური დარჩათ.

 გარემოსთან ადაპტაცია ხშირად გარკვეულ კომპრომისთანაა კავშირში. სელაპი დროის გარკვეულ ნაწილს ხმელეთზე ატარებს; ის ალბათ უკეთ
შეძლებდა ხმელეთზე გადაადგილებას ლასტების მაგივრად კიდურები რომ ჰქონოდა, მაგრამ ამ შემთხვევაში ვეღარ იცურავებდა, ადამიანის
წარმატების მიზეზებში შედის მოქნილი კიდურები და საგნების დაჭერის უნარის მქონე ხელები. თუმცა, ჩვენ ადვილად ვიღებთ კიდურების
სხვდასხვა ტრავმებს: ხშირია სახსრების გაჭიმვა, ფეხის გადაბრუნება, კუნთის დაზიანება. ადვილად ტრამვირების თვისება საზღაურია
მოქნილობისთვის.

 ბუნებრივი გადარჩევა და შემთხვევითობა მჭიდრო კავშირში არიან. პოპულაციის ევოლუციაზე გავლენას ახდენენ შემთხვევითი მოვლენები.
მაგალითად: ქარს ხანდახან ფრინველები და მწერები ოკეანეში განლაგებულ მატერიკისგან დაშორებულ კუნძულებზე გადაყავს. ეს კუნძულები
შეიძლება ასობით კმით იყოს დაშორებული ამ ფრინველების ან მწერების თავდაპირველი ბინადრობის ადგილიდან. ამის შედეგად კუნძულზე
გადატყორცნილთ შორის შეიძლება ისეთი ინდივიდები მოხვდნენ, რომლებიც ახალ გარმოსთან არც ისე კარგად მორგებულები არიან, ვიდრე
სხვები იქნებოდნენ, ისინი რომ გადაეტყორცნა ქარს. შედეგად, ახალი პოპულაციის გენთა ალელები არ იქნებიან უკეთ მორგებულნი ახალ
გარემოს, ვიდრე იმ ორგანიზმების ალელები იქნებოდნენ, რომლებიც „თამაშგარეთ დარჩნენ“, ანუ არ მოხვდნენ ახალ გარემოში.

 გადარჩევა ხდება ორგანიზმთა არსებული ვარიაციიდან. ბუნებრივი დარჩევა უპირატესობას ანიჭებს პოპულაციაში არსებულ გენთა
ალელებიდან იმათ, რომლებიც არსებულ გარემოში გადარჩენის მეტ შანს აძლევენ ინდივიდს. ასეთი მოქმედება შეიძლება არ იყოს იდეალური.
ახალი ალელები მოთხოვნით არ წამოიქმნებიან, ისინი შემთხვევით მუტაციათა შედეგია.
ევოლუციას არ შეუძლია შექმნას სრულყოფილი ორგანიზმები.
ბუნებრივი
გადარჩევა ოპერირებს „უკეთესი, ვიდრე ბაზისზე“
ლექცია 3 ლექცია 4
არქეოლოგია და დათარიღების მეთოდები
რას გვასწავლის არქეოლოგია? რომ არა არქეოლოგიური გათხრები და ამის შედეგად მოპოვებული მასალა, იქნება ეს ანთროპოლოგიური, არქეოლოგიური,
პალეონტოლოგიური თუ სხვა ჩვენის ცოდნა ადამიანზე და ჩვენს გარემომცველ სამყაროზე ის არ იქნებოდა რაც დღეს არის. ჩვენს ყველაზე შორეულ
წინაპრებთან დაკავშირებული არქეოლოგიური მონაცემები ფრაგმენტულია და სულ რამდენიმე ასეული ძვლით, კბილებით და იმ არტეფქტებით
შეჯამდება რამაც ჩვენამდე მოაღწია. ასეთი სიიშვიათე თავად განამარხების პროცესის სირთულით აიხსნება, რაზეც გავლენას გეოლოგიური და ქიმიური
პროცესები ახდენენ. ჩვენი დღევანდელი ლექცია დაეთმობა არქეოლოგიური გათხრების და დათარიღების მეთოდებს. რატომ არქეოლოგიური მეთოდები
და არქეოლოგია ? რა ტიპის წყაროებს ეყრდნობა ის ? როდესაც ლაპარაკია პრეისტორიულ პერიოდზე, არქეოლოგები წარსულის შესასწავლად 4 ტიპის
ფაქტებს ეყრდნობიან : არტეფაქტები, ეკოფაქტები, ძვლოვანი მასალა, კომპონენტები. დღეს არსებულ ცოდნა ადამიანზე, ის რაზეც უკვე გესაუბრეთ და
ვისაუბრებთ მომავალში არქეოლოგიური აღმოჩენებს ემყარება, ამიტომ სასურველია ნათელი წარმოდგენა შეგექმნათ იმაზე თუ რა არის არქეოლოგიური
გათხრები.
ხშირად არქეოლოგები და ანთროპოლოგები კარგი ბედის მქონე ადამიანებად მიაჩნიათ. თუმცა ეს სულ ასე არ არის. ყოველთვის იმას ვერ ვპოულობთ,
რასაც ვეძებთ. ხშირად ისმის კითხვა, როგორ პოულობთ ? პასუხი ამ კითხვაზე არც ისე იოლია: მთავარია ორი ფაქტორი: საჭიროა დრო და უნდა იცოდე
სად ეძიო. ძალიან ბევრი მნიშვნელოვანი აღმოჩენა შემთხვევით მოხდა, დიახ არქეოლოგიაში შემთხვევითობას და შანსს დიდი როლი აკისრია. მაგალითად
ცნობილი პალეოლითური ძეგლი ლასკო შემთხვევით აღმოჩნდა.
ლასკოს აღმოჩენა – მეხის დაცემამ ფესვებიანად ამოაგდო მუხის ხე, რომლის ქვემოთაც დიდი ორმო აღმოჩნდა. ერთმა გლეხმა ამ ორმოში თავისი მკვდარი
ვირი ჩააგდო, რომლის სუნსაც მიჰყვა ძაღლი რობო. მის საძებნელად ორმოში ჩავიდა ოთხი ბავშვი და სწორედ მათ აღმოაჩინეს ცნობილი ლასკოს მღვიმე.
ცნობილი ავსტრალოპითეკ აფარენსისის ლაეტოლის ფეხის ანაბეჭდებიც შემთხვევით იქნა აღმოჩენილი: ერთ-ერთი ფეხბურთელი თამაშის დრო
ტუალეტში გავიდა, და სწორედ ასე აღმოაჩინა ავსტრალოპითეკის ანაბეჭდები ტანზანიაში. შორს რომ არ წავიდეთ, დმანისის პალეოლითის ხანის ძეგლიც
შემთხვევით აღმოჩნდა. შუა საუკუნეების ფენების გათხრების დროს, ორმოებში გამოჩნდა უცნაური ცხოველის ნაშთები.
თუმცა როცა საქმე პრეისტორიული პერიოდის არქეოლოგებს ეხებათ, სიტუაცია რთულდება. უძველესი ჰომინინების ძებნა, არაფრის პოვნის რისკის
ტოლფასია. ნეოლითურ პერიოდამდე, სანამ ადამიანი დამჯდარ ცხოვრების სტილზე არ გადადის, ადამიანები არც ისე ბევრი იყვნენ, ამიტომაც ძველი
ჰომინინების განამარხებული ფორმები იშვიათია. დღეს მეცნიერი ანთროპოლოგები უფრო მრავალრიცხოვნები არიან, ვიდრე თავად განამარხებული
ანთროპოლოგიური ძვლები. ამიტომაც ჩვენ მხოლოდ განამარხებული მასალის ძიებით არ შემოვიფარგლებით. ვსწავლობთ იმ კონტექსტს, საიდანაც
მოდის განამარხებული მასალა, რომ აღვადგინოთ ის ბუნებრივი გარემო, სადაც ჰომინინები ცხოვრობდნენ : ფაუნის, მცენარეების, პალეო–კლიმატის,
იარაღების შესწავლაც ისევე მნიშვნელოვანია როგორც განამარხებული ადამიანის ფორმები.
რას ვაკეთებთ აღმოჩენებამდე და გათხრებამდე? საჭიროა დაზვერვების მოწყობა, რომელიც შეიძლება ორი ტიპის იყოს : საჰაერო და საველე. საკვლევი
ტერიტორიის შემოსაზღვრა, კარგად შეკრული გუნდი, საჭირო მასალა: ტოპო-რუკა, ჯპს და სხვა. უნდა მოხდეს ყველა სახის ინფორმაციის შეგროვება
ველზე გასვლამდე და შემდეგ ველზე. გუნდი უნდა შედგებოდეს სხვადასხვა სახის სპეციალისტებისაგან, ანუ უნდა იყოს პლურიდისციპლინარული.
ალბათ მკითხავთ რატომ?
არქეოლოგიური გათხრები და დაზვერვები კომლექსური პროცესია. ეს პროცესი ერთდროულად მოითხოვს რამდენიმე სპეციალისტის ცოდნის
გამოყენებას. გეოლოგს მოეთხოვება დაადგინოს და განსზღვროს მიწის ასაკი და ბუნება (ტიპი). მაგალითად თუ მე უძველესი ჰომინიდების მკვლევარი
ვარ, რომლებიც 10 დ 2 მილიონ წლებს შორის ცხოვრობდნენ, მათ ძებნას დავიწყებ ამ პერიოდით დათარიღებულ ქანებში და არა უფრო ძველ ან
ახალგაზრდა.
გეომორფოლოგის საქმეა დაადგინოს მიწის რელიეფის ფორმები და მათი ჩამოყალიბების ისტორია. პალეონტოლოგი შეისწავლის გადაშენებული
ცხოველების ნაშთებს და ცდილობს დაადგინოს ცხოველთა სახეობები. ანთროპოლოგი იკვლევს ძეგლზე არსებულ ადამიანის ნაშთებს. თითოეული ამ
სპეციალისტის მონაცემი საშუალებას გვაძლევს აღვადგინოთ ზოგადი სურათი, იმ პერიოდისა, რომელ ძეგლსაც ვთხრით და ვსწავლობთ.
როგორ გავთხაროთ? სანამ გათხრებს დავიწყებდეთ საჭიროა საცდელი შურფების გაკეთება, რადგან როდესაც ძეგლს ვთხრით, მას ჩვენს ფაქტიურად
ვანადგურებთ. საცდელი ჭრილი დაგვანახებს გასათხრელი ძეგლის სურათს, თუ რა ტიპის ძეგლთან გვაქვს საქმე. არქეოლოგიური ძეგლი რაღაც
განსაზღვრულ ტერიტორიაზე ვრცელდება. საძიებო ჭრილი საშუალებას გვაძლევს დავადგინოთ თუ რამხელა ტერიტორიაზე ვრცელდება ძეგლი და ამავე
დროს რა სიღრმემდე. როგორ იწყება გათხები? ამისათვის რამდენიმე ეტაპის გავლაა საჭირო. გათხრებისას საჭიროა გათხრების უფლების მოპოვება. ყველა
ქვეყანას თავისი კანონმდებლობა გააჩნია ამის შესახებ. Aასევე, საჭიროა სამუშაო გუნდის შექმნა და შემდეგ სამუშაო პირობების უზრუნველყოფა. გუნდი
უნდა შედგებოდეს სპეციალისტებისაგან, სტუდენტებისაგან და მოყვარულებისაგან. სამუშაო პირობებში შედის მომუშავე პერსონალის საცხოვრებელი
ადგილის და კვების უზრუნველყოფა, სამუშაო ინვენტარის ორგანიზება, ჰიგიენის დაცვა და უსაფრთხოების ზომების მიღება.
როგორ ითხრება ძეგლი? სამუშაო ადგილის ორგანიზება : პირველ რიგში საჭიროა გასათხრელი ტერიტორიის კვადრატებად დაყოფა. ვიღებთ საწყის
წერტილს, რომელსაც მიებმევა ყოველი ჰორიზონტალური მონაცემი. ვიღებთ ასევე სიმაღლეს ზღვის დონიდან. როცა ტერიტორია უკვე დაყოფილია,
ვადგენთ კვადრატებს (1მX1მ) და მუშაობის დაწყებაც შეიძლება. არქეოლოგები მუშაობის პროცესის დროს ხშირად დანტისტის იარაღებით არიან
შეიარაღებულნი. დამთავრდა წერაქვებისა და ბარების დრო. დღეს გათხრები დანტისტის იარაღებით ხდება. სამუშაო პროცესი ძალიან ფაქიზია.
სხვადასხვა იარაღების მეშვეობით თანდათან ვიღებთ მიწის ფენას, ხშირად რეკომენდრირებულია 5 სმ-იანი მიწის ფენის აღება. კვადრატში დაგროვებული
მიწას სპეციალურად ვინახავთ ტომრებში, მისი დამუშავება მერე ცალკე ხდება. აღმოჩენილ ნივთთან დიდი სიფრხილეა საჭირო. მისი მიწიდან ამოღებამდე
ხდება თითოეული საგნის კოორდინირება, ანუ მასზე ყველანაირი ინფორმაციის შეგროვება. თითოეულ საგნისათვის ვიღებთ სამ მონაცემს, X, Y, Z. საგანს
მივაკუთვნებთ ნომერს და გადავუღებთ ფოტოს. მის შემდეგ ხდება მისი ჩახატვა და შესაბამისი აღწერა.
სამუშაოს დამთავრება: როდესაც დროით განსაზღვრული სამუშაო ამოიწურება ხდება არქეოლოგიური გათხრების დახურვა. საჭიროა სამუშაო
ტერიტორიის გასუფთავება, იარაღების ალაგება და სხვ. ძეგლის დაცვის მიზნით გათხრილი ზედაპირი ისევ მიწით იფარება, ასევე აუცილებელია
ორმოების ამოვსება. გათხრები დამთავრდა, რა ხდება შემდეგ? მოპოვებული ნივთების გარეცხვა და გაწმენდა, ფოტოების დაბეჭდვა, მონაცემთა ბაზის
შექმნა, ნახატების სუფთად გადატანა და დამუშავება. გათხრების ანგარიშის მომზადება.
და ეს აქ არ მთვარდება, პირიქით ყველაფერი ახლა იწყება! ყველაზე მთავარია ძეგლის დათარიღება. დათარიღების ორი ვარიანტი არსებობს: შედარებითი
და აბსოლუტური. შედარებითი: ეს დათარიღება კავშირში უნდა იყოს სხვა, მეორე დათარიღების მეთოდთან, ანუ ის საჭიროებს დამტკიცდეს სხვა ტიპის
დათარიღებით. აბსოლუტური დათარიღება ათარიღებს სტალაგმიტებსა და სტალაგტიტებს, დიდი ძუძუმწოვრების კბილებსა და ძვლებს, ხეს და ნახშირს,
სედიმენტს, ვულკანურ მინერალებს. ჩვენ შევეხებით ზოგიერთ მათგანს… ეს ცოტა ძნელი და სპეციფიკურია, მზად ხართ? სტრატიგრაფიის შემთხვევაში,
ყველაზე დაბლა არსებული ფენა უფრო ძველია და ყველაზე ზემოთ ყველაზე ახალგაზრდა.
უძველესი დროიდან მოყოლებული ადამიანი ცდილობდა დაეთარიღებინა დედამიწის ისტორიის უმნიშვნელოვანესი მოვლენები. დედამიწისა და
ადამიანის გაჩენის ასაკის დადგენის მცდელობა ჯერ კიდევ წმინდა ტექსტებში ჩნდება. რელიგიურ და მითოლოგიურ წყაროებში გეოლოგიური
პერიოდების ხანგრძლივობა ხშირად მინიმალურად არის შემცირებული. გეოლოგიური პერიოდების პირველი მეცნიერული გააზრება ხდება მე–18
საუკუნეში, როდესაც ჩნდება პირველი კვლევები სტრატიგრაფიაზე. იქმნება გლობალური მასშტაბის სტრატიგრაფიები, რომელიც ეყრდნობა
განამარხებული ზღვიური ორგანიზმების და კლიმატური ციკლების (ზღვების მიქცევებისა და მოქცევების) კვლევის შედეგებს. ამ შრომის შედეგად მე–19
საუკუნეში მივიღეთ დღეს უკვე კარგად ცნობილი ოთხი დიდი გეოლოგიური ერა, მათ შორის მეოთხეული, რომელიც ადამიანის გაჩენით არის ცნობილი.
გეოლოგები თავის მხრივ შეეცადნენ მეოთხეული პერიოდის სტრატიგრაფიული სკალის აგებას გამყინვარების და დათბობის პერიოდების მონაცვლეობის
მიხედვით, რადგან ამ უკანასკნელებმა თავისი კვალი დატოვეს მეოთხეული პერიოდის სედიმენტებზე. ასე გამოიყო ალპებში ვიურმის, რისის, მინდელის
და გიუნცის გამყინვარების ფაზები, რომელთაც მოგვიანებით დონაუა და ბიბერის ფაზებიც შეემატა.
თავის მხრივ არქეოლოგებიც ცდილობენ სტრატიგრაფიული სკალის შემუშავებას. 1836 წელს დანიელი ტომსენი ქმნის ცნობილი „სამი პერიოდის’’
სისტემას: ქვის ხანა (შემდგომში დაყოფილი იქნა პალეოლითისა და ნეოლითის პერიოდებად), ბრინჯაოს და რკინის ხანები. 1861 წელს
პალეონტოლოგიური მონაცემების მიხედვით ე.ლარტე პალეოლითს ოთხ პერიოდად ყოფს: დიდი გამოქვაბულის დათვის, მამონტის და მარტორქის,
ირმის და ბიზონისა და ძროხის.
გ. დე მორტილიე აერთიანებს პალეონტოლოგიურ, ქვის იარაღების ტიპების და სტრატიგრაფიულ მონაცემებს და პალეოლითის პერიოდს ასევე ოთხ
ნაწილად ყოფს: აშელური, მუსტიეური, სოლუტრეს და მაგდალური. აღსანიშნავია რომ ეს დაყოფები გამოიყენება ერთი რომელიმე გეოგრაფიული
არეალისათვის (ევროპისათვის) და მათი მისადაგება შეუძლებელია სხვა რეგიონებზე.
პარადოქსალურია, მაგრამ ქიმიკოსმა ანრი ბექერელმა მოახდინა მომდევნო 50 წლის შემდეგ რევოლუცია არქელოგიასა და დედამიწის შემსწავლელ
მეცნიერებებში: მან აღმოაჩინა ბუნებრივი რადიოაქტიურობა. ბუნებაში არსებობს რადიოაქტიური ელემენტები, რომლებიც რეგულარულად იშლებიან
გარკვეული პერიოდის მანძილზე და მათი გამოყენება შეიძლება გეოლოგიური მოვლენების დასათარიღებლად.
დათარიღების აბსოლუტური მეთოდები ეყრდნობა ძირითადად ლაბორატორიაში წარმოებულ ფიზიკურ და ქიმიურ ანალიზებს. ის ეფუძნება დროში
უცვლად ან ძალიან ნელა ცვალებად ფენომენებს და გვაძლევს ამა თუ იმ ნივთის ან განამარხებული ძვლის თარიღს, მათი მოპოვების გარემოსგან
დამოუკიდებლად. გარემოს ამ შემთხვევაში მაინც დიდი მნიშვნელობა ენიჭება , ამიტომ მოპოვებული თარიღები უნდა დამოწმდეს სხვა ტიპის,
შედარებითი მეთოდებით.
დენდროქრონოლოგია: თქვენ ალბათ ყველას დაგითვლიათ ან გინახავთ მოჭრილ ხეზე არსებული რგოლები. ყოველი რგოლი თითო წელს შეესაბამისება
და იმის მიხედვით მშრალი წელი იყო თუ ნესტიანი, რგოლი ან ვიწროა და სქელი. ზოლების სისქის მონაცვლეობის მიხედვით შეიძლება სქემის აგება,
რომელსაც სხვას შევადარებთ, ასევე გაკეთებულს სხვა ხეების მიხედვით. ასე რომ შეიძლება ავიდეთ 11 000 წლამდე. ამის შემდეგ, ხის ცუდი შენახვის გამო,
თითქმის შეუძლებელია. ეს გრაფიკები ხშირად რეგიონალურია და მისი გამოყენებისას ფრთხილად უნდა ვიყოთ როცა გეოგრაფიულად ძალიან
ვშორდებით იმ რეგიონს.
პალეომაგნეტიზმის მეთოდი: არსებობს გეოგრაფიული პოლუსები, რომლებიც არ იცვლება და მაგნიტური პოლუსები რომლების იცვლება დროში.
ზოგიერთი ვულკანური, ტბიური და ზღვიური წარმოშობის ქანები მაგნიტდება მაშინდელი მაგნიტური ველის მიმართულების მიხედვით.
გეოლოგიური ველები იცვლებოდა დედამიწის არსებობის მანძილზე და გეოლოგებმა ამ ცვალებადი პროცესის დაკვირვება და შესწავლა მოახერხეს. 1960
წელს ვულკანური ლავის შესწავლის დროს ფრანგმა გეოლოგმა ბრუნმა შეამჩნია მასში ჩართული განამარხებული მაგნიტური ელემეტი რომელიც
დღევანდელისაგან გასნხვავებულ საპირისპირო მაგნიტურ მიმართულებას აჩვენებდა. გეოლოგმა ეს მოვლენა იმით ახსნა, რომ ლავის გაჩენის დროს
დედამიწის მაგნიტური პოლუსი საპირისპირო მიმართულებით უნდა ყოფილიყო. პალეომაგნიტური კვლევების შედეგად შედგა ბოლო 5 მილიონი წლის
ქრონოსტრატიგრაფიული სკალა. დადგენილი იქნა ოთხი დიდი პერიოდი, რომელთაც მათი აღმომჩენების სახელები შეერქვათ: ბრუნეს, მატუიამას,
გოსისა და ჯილბერის. ამ პერიოდებში აღინიშნება შედარებით ხანმოკლე მოვლენები, რომლის დროსაც პოლუსები იცვლებოდა აღნიშნული
პერიოდისათვის დამახასიათებელი მიმართულების საპირისპიროდ. ისინი იმ ადგილების სახელებს ატარებენ სადაც მოხდა მათი დაფიქსირება (მაგ.
ჯარამილო, ოლდუვაი და სხვ.).
ნახშირბად 14 –ის მეთოდი (თარიღი: 50 ათასი წელი BP (Before Present) პრინციპი: დათარიღების ერთ–ერთი ყველაზე ცნობილი მეთოდი 14C გამოყენებულ
იქნა 1949 წელს ამერიკელი ქიმიკოსის ვილარდ ლიბის მიერ (ნობელის პრემიის ლაურეატი). მან აჩვენა, რომ დედამიწის მუდმივი დაბომბვა კოსმიური
სხივებით ზოგიერთი რადიოაქტიური ელემენტის წარმოშობის, მათ შორის ნახშირბად 14–ის იზოტოპის გაჩენას იწვევს. ამ უკანსაკნელის შემადგენლობა
უცვლელი რჩება ცოცხალ ორგანიზმში და იკლებს მისი სიკვდილისთანავე. 40 ათასი წლის შემდეგ კი მისი რაოდენობა ორგანიზმში 1% უტოლდება. ამ
მეთოდის საშუალებით შესაძლებელია ორგანიზმის სიკვდილის დღიდან გასული დროის გამოთვლა.
მეთოდი: ფოტოსინთეზისა და კვების რაციონის საშუალებით ატმოსფეროში არსებული 12C და 14C–ის ელემენტები ხვდებიან ყველა ცოცხალ ორგანიზმში.
მათი სიკვდილის შემდეგ 14C–ი იშლება 14N–ად. მისი ნახევრადდაშლის პერიოდი 5 730 წელია და თუ მას შევადარებთ 12C – ის სტაბილურ კონცენტრაციას,
მათი თანაფარდობა 14C/12C პირდაპირ მიგვანიშნებს ორგანიზმის სიკვდილის ასაკს.
ინტერესი და საზღვრები: რადიოაქტიური ნახშირბად–14–ის მეთოდი გამოსადეგია მხოლოდ ორგანული ნივთიერებისათვის (ცხოველური და
მცენარეული). რაც უფრო ძველია დასათარიღებელი საგანი, მით უფრო ძნელია მასში რადიოაქტიურობის დადგენა. ნახშირბად 14 –ის მეთოდის
გამოყენების მაქსიმალური ზღვარი დაახლოებით 40–50 ათასი წელია. ამ მეთოდით უფრო ძველი ასაკის მონაპოვრებს ვერ დავათარიღებთ.

პოტასიუმ–არგონის მეთოდი, არგონ–არგონის მეთოდი, ურანის დაშლის მეთოდი: აღმოსავლეთ აფრიკის რიფტული ზონა დღესდღეობით ყველაზე
მდიდარია ცნობილი არქეოლოგიური და პალეონტოლოგიური და ასევე განამარხებული ჰომინიდების ფორმების არსებობით: ოლდუვაის, ომოს, ადარის
და ტურკანას ტბის მიდამოები. ადგილსაპოვებლების დიდი ნაწილი მდინარეულ და ტბისეულ დანალექ ქანებში იქნა აღმოჩენილი, რომლებიც
გაშიშვლებულია რიფტის რეგიონისათვის დამახასიათებელი ძლიერი ეროზიის გამო. აქ არსებულ სედიმენტური წარმოშობის ქანებს ენაცვლება
ვულკანური წარმოშობის ქანები, რომელთა დათარიღებაც გვაძლევს ჩვენთვის საინტერესო ძეგლების ასაკს.
პოტასიუმ–არგონის მეთოდის პრინციპი ძალიან ადვილია. 40K–ი პოტასიუმის ერთ–ერთი ბუნებრივი იზოტოპია და ის რადიოაქტიურია. მისი პერიოდი
1,25 მილიარდი წელია და დაშლის პროცესში ის გარდაიქმენა 40Ar-ად. ამ ორი ელემენტის დოზის განსაზღვრა მინერალში ამ უკანსასკნელის ასაკის
დადგენის საშუალებას იძლევა. ამ მეთოდის საშუალებით შეიძლება ისეთი მინერალების დათარიღება როგორიცაა ფელდშფატო, მიკა და ამფიბოლი, იმ
პირობის გათვალისწინებით რომ მისი ფორმაციის დროს, მინერალი არ უნდა შიეცავდეს არგონს.
არგონ–არგონის მეთოდი პოტასიუმ–არგონის მეთოდის ახალი ვარიანტია. კვლევის დაწყებამდე გასაანალიზებელი ელემენტი იბომბება ნეიტრონებით,
რაც 39K -ის 39Ar–ად გარდაქმნას იწვევს.
40
K/39K-ების თანაფარდობა ბუნებაში უცვლელია და ის მინერალის ასაკის გამოთვლის საშუალებას იძლევა 39Ar-ისა და 40Ar–ს მასის გამოთვლას
სპექტომეტრის საშუალებით. ამ ტექნიკის საშუალებით დგინდება ქანის ისტორია და ევოლუცია დროში, ასევე პოსცვლილელებები რაც ქანმა განიცადა
(ხელახალი დაკრისტალება, ალტერაცია და სხვ.).
Traces de fission: ამ დათარიღების მეთოდი ძალიან განსხვავებულია. მინერალში ურანიუმ–238–ის ატომის ერთი ნაწილი იხლიჩება რაღაცა დროის
მანძილზე. ურანიუმ–238–ი ორ ატომ შვილად იშლება, რომელიც ერთმანეთის საპირისპირო მიმართულებით გადაადგილდება და კვალს ტოვებს
მინერალში. ქიმიურ ჩარევას ადვილად შეუძლია ამ პროცესის შედეგად წარმოქმნილი კვალის აღმოჩენა. ამ კვალის რაოდენობის დადგენით განამარხებულ
საგანში, რომელიც დროის გარკვეულ მომენტებში ხდებოდა შესაძლებელია ასაკის გამოთვლა.
ზემოთ ჩამოთვლილი სამივე მეთოდი ფართოდ გამოიყენება გეოლოგიაში. არქეოლოგიაში, მათი მეშვეობით ხდება ვულკანურ გარემოში არსებული
ადგილსაპოვებლების ასაკის დადგენა.
ურანიუმ–თორიუმის მეთოდი: ბუნებაში არსებობს რადიოაქტიური ელემენტების სამი ოჯახი: ურანიუმ–238, ურანიუმ–235 და თორიუმ–232. სამივე
მშობელ–ელემენტს (საიდანაც მოდის მათი დასახელება) სიცოცხლის დიდი ხანგრძლივობა აქვთ და არსებობენ დედამიწის შექმნის დღიდან, მაშინ როცა
შვილი–ელემენტები შეიქმნენ მოგვიანებით. რადგან შვილ–ელემენტებს მშობელისაგან განსხვავებით ხანმოკლე დრო აქვთ, მათი თანაფარდობა
ლოგიკურად 1–ს უნდა შეესაბამისებოდეს და დათარიღების ერთადერთი საშუალება ამ ელემენტების სერიის პროცენტულობის შეჯამების გამოთვლა
იქნებოდა, რომლის გამოყენებაც მხოლოდ ძალიან ძველი მოვლენების დასათარიღებლად თუ გამოდგებოდა.
საბედნიეროდ ამ ოჯახების შემადგენელ ელემენტებს ძალიან განსხვავებული ქიმიური და გეოქიმიური თვისებები აქვთ. გეოლოგიური პროცესები, მათ
შორის ეროზია, შესაბამისად განსხვავებულად მოქმედებს მათზე, რითაც რადიოაქტრიური თანასწორობა ირღვევა. თუ შესაძლებელია ამ ტანასწოროების
დარღვევის მიზეზიც დადგენა, მაშინ ასევე შესაძლებელი იქნება ამ მოვლენიდან გასული დროის გამოთვლაც.
ურანიუმის ოჯახის თანაფარდობის გაწყვეტა დაკავშირებულია ურანიუმის, თორიუმისა და პროტაქტინიუმის გადნობის ხარისხის განსხვავებას. როდესაც
წყალი მიედინება ქანზე, ურანიუმი გაიხსნება წყალში, მაშინ როცა შედარებით ძნელად ხსნადი თორიუმი და პროტაქტინიუმი შეწოვილი იქნება სხვა
ნაწილაკების მიერ. წყალში გახსნილი ურანიუმი ჩაჯდება ქანების ამგებ მინერალებში, კარბონატები (მარჯანი, მოლუსკების ნიჟარები, სტალაგმიტები),
მაშინ როცა როცა თორიუმი და პროტაქტინიუმი იქ არ იქნება. მინერალის ჩამოყალიბებასთან ერთად მასში არსებული ურანიუმი იშლება თორიუმისა და
პროტაქტინიუმად. ამ ორი ელემენტის დაგროვება ურანიუმთან შედარებით კარბონატული განამარხებული ფორმების დათარიღების საშუალებას იძლევა.
ამ ელემენტების დოზირება საშუალებას იძლევა 10 000 და 300 000 შორის მომხდარი მოვლენების დასათარიღებლად.
არქეოლოგიაში ეს მეთოდი ცნობილია იმის გამო, რომ სტალაგმიტები და სტალაგტიტები ძალიან ხშირად მღვიმეთა სტრატიგრაფიაში წარმოდგენილნი
არიან. ეს უკანასკნელები კი ხშირად გამოიყენებოდა ადამიანთა საცხოვრებლად. ამიტომ მათი დათარიღება ძეგლის დათარირების საშუალებას იძლევა
ურანიუმ–თორიუმის მეშვეობით შეიძლება განამარხებული ძვლებისა და კბილების დათარიღება. ამ შემთხვევაში ურანიუმი ცხოველის ძვლებში ხვდება
მათი სიკვდილის შემდეგ, როცა განამარხებული ძვლები უშუალო კონტაქტშია მიწაში არსებულ წყალთან.
Datation par thermoluminescence et resonance de spin electronique: რადიოაქტიური ელემენტების არსებობის გამო ბუნებაში არსებობს მინერალები რომლების
ასხივებენ. ეს ბუნებრივი გამოსხივება მინერალის შემთხვევაში გამოიხატება ელექტრონების განთავისუფლებით. ამ სახით განთავისუფლებული
ელექტრონების გარკვეული რაოდენობა მინერალის კრისტალური სისტემაში ხვდება მომწყვდეული. განამარხებული სინჯში არსებული გამომწყდეული
ელექტრონების რაოდენობა შეესაბამისება იმ გამოსხივების დოზას, რაც მან მთელი არსებობის განმავლობასი მიიღო. სინჯის ასაკის განსაზღვრა
შესაძლებელია თუ ვიცით მისი პალეოდოზა და ასევე იმ რადიაციის დოზა რასაც ის ერთო წლის მანძილზე ღებულობს. resonance de spin electronique
გამოყენებით, გამომწყვდეული ელექტრონების დათვლა ხდება პირდაპირ. მისი დახმარებით შეიძლება განამარხებული ძვლებისა და კბილების,
გაცხელებული კაჟის, კვარცის მარცვლების და სხვ. დათარიღება. და დათარიღების მაქსიმალური შესაძლებლობა 20 000 წელია.

ლექცია 4
უძველესი ჰომინიდები

პრიმატების ევოლუცია ეოცენურ, ოლიგოცენურ და მიოცენურ ეპოქებში ადრეული ადამიანის წინაპრის გაჩენისთვის ერთგვარ ფონს წარმოადგენდა.
მიოცენის ეპოქისთვის (23 - 5 მლნ წლის წინ) ბევრ გეოგრაფიულ რეგიონში გავრცელებული იყო სხვადასხვა ფორმის პრიმატი - თანამედროვე ნახევრად-
მაიმუნის მსგავსი ცხოველების წინამორბედები, მაიმუნები და დიდი ზომის მაიმუნები. ოდესღაც, გვიანი მიოცენში ან ადრეულ პლიოცენში, პრიმატების
ახალი და განსხვავებული ფორმები გაჩნდა. ტრადიციულად, ეს ფორმები კლასიფიცირებულია როგორც Hominidae-ს ოჯახი ან ჰომინიდები. ამ სხვადასხვა
პრიმატების სახეობებში ჩანს კბილების, ყბების და ტვინის განსხვავებული მახასიათებლები, რაც ცვალებადი გარემოსადმი ადაპტაციაზე მიუთითებს.
თუმცა, ყველა მათგანი იზიარებს ბიპედალიზმისთვის საჭირო სტრუქტურულ ანატომიას - ორ ფეხზე გამართული სიარულის უნარს. სწორედ ეს არის
მახასიათებელი, რომელიც გამოყოფს მათ დანარჩენი პრიმატებისგან და ახდენს მათ იდენტიფიცირებას, როგორც განსხვავებული ოჯახისას. ჰომინიდები
თანამედროვე ადამიანის უახლოესი განამარხებული ნათესავები არიან.

პალეოანთროპოლოგები სრულად თანხმდებიან, რომ ადამიანის სახეობა განვითარდა ორფეხა, მცირე ზომის ტვინის მაიმუნისგან და ჰომინიდების ხაზი
სხვა პრიმატების ხაზს დაახლოებით 6-10 მლნ წლის წინ გამოეყო. ამ დისკუსიის მიზნით, თავდაპირველად ყურადღებას ჰომინიდების ორ გვარზე
გავამახვილებთ: ავსტრალოპითეკზე, რომელიც გაჩნდა პირველად და ჰომოს გვარზე. ორივე ჯგუფში შედის რამდენიმე განსხვავებული სახეობა,
ზოგიერთი მათგანს კი ზოგჯერ საერთოდ სხვა გვარში იყო აერთიანებდნენ. თუკი დავბრუნდებით უკან 6 მლნ წლით ვნახავთ, რომ ავსტრალოპითეკები
შედარებით ძველი ჯგუფია და მხოლოდ აფრიკის ტერიტორიაზე აღმოჩენილი ნამარხებიდანაა ცნობილი. აღნიშნული სახეობის წარმომადგენელები არიან
A. anamensis და A. afarensis. ავსტრალოპითეკის ნამარხები უხეშად 6-1 მლნ წლით თარიღდება. ამის შემდეგ ნამარხებში ამ გვარის კვალი აღარ არის, რის
გამოც პალეოანთროპოლოგები ასკვნიან, რომ ამ დროისათვის ავსტრალოპითეკები გადაშენდნენ.
ჰომოს გვარის პირველი წარმომადგენლები, გვარის, რომელშიც თანამედროვე ადამიანიც შედის, ნამარხებში დაახლოებით 2 მლნ წლის წინ ჩნდება.
ანთროპოლოგებს შორის არსებობს კონსენსუსი იმის თაობაზე, რომ ჰომოს გვარი ავსტრალოპითეკისგან განვითარდა, თუმცა ინტერპრეტაციები
განსხვავდება იმის მიხედვით თუ ავსტრალოპითეკის რომელმა სახეობამ მისცა დასაბამი ახალ გვარს. ჰომოს ხაზის ყველაზე ადრეული წარმომადგენლები,
დათარიღებული 2.2 – 1.6 მლნ წლით, რომელიც იდენტიფიცირებულია ნამარხებში, არიან ჰომო ჰაბილისი და ჰომო რუდოლფენსისი. ჰომოს გვარის
წარმომადგენლებს ავსტრალოპითეკებისგან შედარებით დიდი ზომის ტვინისკენ მიდრეკილება განასხვავებს. ნამარხებში ჰომო ჰაბილისს ჰომო ერექტუსი
მოსდევს (ჰომო ერგასტერის ჩათვლით), რომელიც ცნობილია აფრიკაში აღმოჩენილი, 1.6 მლნ წლით დათარიღებული ნამარხებიდან. ჰომო ერექტუსი,
შემდგომში ჰომო საპიენსად განვითარდა - სახეობად, რომელიც მოიცავს თანამედროვე ადამიანს, ბოლო 400 000 წლის განმავლობაში. ჰომოს გვარის
წარმომადგენლები თანაარსებობდნენ ზოგ გვიან ავსტრალოპითეკ სახეობასთან 2.2 – 1 მლნ წლის წინანდელ პერიოდში.
ჰომინიდები პრიმატების რიგს მიეკუთვნებიან. ამგვარად, ისინი იზიარებენ პრიმატების ბაზისურ თვისებებს, მათ შორის გენერალიზირებულ ჩონჩხს,
ხელის სიმარჯვის მაღალ ხარისხს და გახანგრძლივებულ ბავშვობას. მაგრამ ჰომინიდები განსხვავებული თვისებებით განვითარდნენ. როგორც აღვნიშნეთ,
პირველი და ყველაზე მნიშვნელოვანი მახასიათებელი ბიპედალიზმია - თვისება, რომელიც ყველა ჰომინიდში შეინიშნება. სხვა განმასხვავებელი
თვისებები მოიცავს სახის, ყბებისა და წინა კბილების შემცირებას და ტენდენციას ჰომოს გვარში მზარდი კრანიალური (თავის ტვინის) შესაძლებლობისკენ.
ცვლილებები ამ მახასიათებლებში შემონახულია ადრეული ჰომინიდების განამარხებულ ფორმებში და სხვადასხვა სახეობებს შორის ევოლუციური
კავშირები დგინდება ინდივიდუალურ აღმოჩენებში წარმოდგენილი მსგავსება-განსხვავებებზე დაყრდნობით. ეს მახასიათებლები ყველაზე ნაკლებად
ადრეულ ჰომინიდებში ჩანს, ხოლო თანამედროვე ადამიანებში წარმოჩენილია სრული განვითარებით.
სხვა ცვლილებებს, როგორიცაა სოციალური კომპლექსურობის ხარისხი და ადამიანის კულტურის წარმოშობა უდიდესი მნიშვნელობა აქვს, თუმცა
ნამარხების მიხედვით მსგავს მახასიათებლებზე პირდაპირი დასკვნების გაკეთება შეუძლებელია. ხშირ შემთხვევაში, მსგავსი საკითხებს ადრეული
ჰომინიდების იარაღებზე, საკვებ ნარჩენებსა და საცხოვრებელ გარემოზე დაყრდნობით აფასებენ.