Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 153

zf/bf gu/kflnsf

lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


Education Sector Plan, 2022-2026

zf/bf gu/kflnsf
gu/ sfo{kflnsfsf] sfof{no
lzIff, o'jf tyf v]ns'b zfvf -;Nofg_
d]/f] egfO
lzIff JolQmsf] ;jf{ËL0f ljsf;sf] d]?b08 xf] . JolQmsf] ;jf{ËL0f ljsf; ljgf g ;dfh aG5
g /fi6«n] ;jf]{k/L / ;jf{ËL0f k|ltkmn k|fKt ug{ ;S5 . t;y{ ;dfh ljsf;sf] /0fgLlt ;kmn kfg{
lzIff klxnf] zt{ xf], eGg] s'/fdf d k"0f{ ?kdf ljZj:t 5' .
g]kfnsf] ;+ljwfgn] lzIffnfO{ JolQmsf] df}lns xssf] ?kdf Joj:yf u/]sf] 5 . clgjfo{
tyf lgMz'Ns lzIff ;DalGw P]g, @)&% df lj=;+= @)*% ;Dd ;a} gful/sx?nfO{ cfwf/e"t
tx;Dd lzIffsf] kx'Fr k'of{ pg] /0fgLlt :ki6 ul/Psf] 5 . /fHon] lzIffsf] ljsf;sf] ;Gbe{df
sf]/]sf :ki6 vfsfx?nfO{ k5\ofpFb} xfdLn] :yfgLo txsf] lzIff ;DalGw gLlt / o;nfO{ cEof;
u/]/} sfof{Gjog ul//x]sf] s'/f :ki6 kfg{ rfxfG5' .
g]kfn ul/aLsf] /]vfd'lg /xg'sf] d"n sf/0f clzIff xf] eGg] s'/fdf xfdL :ki6 5f}F. ;g\
@)#) ;Dd g]kfnnfO{ dWod cfo ePsf] d'n'sdf ?kfGt/0f ug]{ lbuf] ljsf;sf] nIo xfl;n ug]{
/fHosf] k|lta4tfdf :yfgLo txsf] k|d'vsf] gftfn] d]/f] uxg bfloTj 5 eGg] s'/fdf d ;xdt
5' . /fHon] ck]Iff u/]sf] k|ltkmnnfO{sfof{Gjog u/]/} k|fKt ug{ xfdLn] zf/bf gu/kflnsf leqsf
;a} ljBfnox?df ;'wf/fTds sfo{gLltx? cjnDjg ul//x]sf 5f}F. ef}lts k"jf{wf/x?sf] lgdf{0f,
z}lIfs hgzlQmnfO{ bIf agfpg] tflnd uf]li6x?sf] cfof]hgf, ljBfyL{x?sf] ljBfno kx'FrnfO{
k|f]T;fxg ug{ vfhfsf] Joj:yf,z}lIfs ;fdfu|Lx?sf] ljt/0f nufot ljBfyL{d}qL jftfj/0fsf
nflu k"jf{wf/x?sf] ljsf; xfd|f] klxnf] k|fyldstf /x]sf] 5 . To:t} :yfgLo kl/j]zaf6
afnaflnsfx?nfO{ lblIft ug{ :yfgLo kf7\oqmdsf] lgdf{0f ul/ nfu' ul/Psf] 5 .
k~rjlif{o of]hgf -@)&(–@)*#_ sf dfWodaf6 /fHon] lgb]{lzt u/]sf] lzIff ;DalGw
/0fgLlt k|fKt ug{ zf/bf gu/kflnsf ;Ifd / ;kmn x'g]5 eGg] s'/fdf d lj:j:t 5' . lzIff of]hgf
tof/ kfg]{ zf/bf gu/kflnsf lzIff zfvf, k|d'v k|zf;sLo clws[t nufot cGo ;/f]sf/jfnf
;+3 ;+:yf / JolQmTjx?nfO{ wGojfb lbg rfxfG5' .

;'/]z clwsf/L
gu/k|d'v
zf/bf gu/kflnsf,;Nofg
d]/f] egfO
hGd b]vL d[To' ko{Gt cfjZos kg]{ / To; cjlwdf k|efj kfg]{ ;Dk"0f{ u|fx|o 1fg g} lzIff xf] .
c;n v/fa 5'6\ofpg ;Sg] ljj]s k|bfg ug]{, ;lx lg0f{o lng ;Ifd agfpg], JoQmLsf] Jojxf/nfO{
;Eo cg's/0fLo / cfbz{ agfpg], dfgjtf g}ltstf / k|ltefsf] k|:km'6g u/fpg] cflb dxTjk"0f{
sfo{ lzIffn] ub{5 . lzIffn] ‍JoQmLnfO{ ljljw kIfdf cfbz{ agfpb 5 .
zf/bf gu/kflnsfn] klg lzIffnfO{ pRr k|yfldstfdf /fv]sf] 5 . lzIff If]qsf] u'0f:t/Lo
ljsf; / pGgtL s;/L ug]{ eGg] ;jfndf lzIff If]qdf ljleGg gLlt tyf of]hgfx? cufl8 ;f/]sf]
5 . To;}sf] pkhsf] ?kdf k~r jlif{o z}lIfs of]hgfnfO{ klg lng ;lsG5 . lzIff If]qsf]
nufgLnfO{ kl/df0fd'vL agfpgsf] nflu of]hgfa4 9Ën] cuf8L a9\gsf]nflu k~r jlif{o z}lIfs
of]hgf lgdf{0f ul/Psf] 5 . @)*# ;Dd kflnsf leqsf ljBfno pd]/sf ;a} afnaflnsfsf]
lzIffdf kFx'r ;'lglZrt u/L,;a}sf nflu ;'/lIft, u'0f:t/Lo, k|lt:kwL{, k|ljlwd}qL, afnd}qL tyf
ckfËtfd}qL jftfj/0fdf, /f]huf/d"ns / pTkfbgd'vL lzIffsf] cj;/ k|bfg u/L bIf hgzlQm
pTkfbgdf hf]8 lbg] nIosf ;fy cufl8 a9fOPsf] 5 . zf/bf gu/kflnsfsf] z}lIfs cj:yfsf]
jf:tljs cj:yfnfO{ z}lIfs kfz{\jlrq dfkm{t b]vfO{ ;f]sf] cfwf/df lzIff of]hgf lgdf{0f
ul/Psf] 5 . lzIff If]q of]hgf @)&*–)*& sf] 8«fˆ6sf] cfwf/df o; kflnsfsf] k~r jlif{o
z}lIfs of]hgf lgdf{0f ul/Psf] 5 .
o; of]hgf lgdf{0f sfo{nfO{ ;s];Dd q'6L /lxt, zf/bf gu/kflnsf kl/j]z ;'xfpbf]
agfpg vf]lhPsf] 5 . s'g} q'l6 ePdf ;sf/fTds ;'emfjsf] ck]Iff ;d]t ub{5' . o; kflnsfå/f
lgdf{0f ug{ nfluPsf] z}lIfs of]hgfdf ljz]if ;Nnfx ;'emfasf] nflu gu/kflnsfsf gu/
k|d'v, pk–k|d'v, sfo{kflnsf ;b:ox?, lg= k|d'v k|zf;sLo clws[t, gu/ lzIff ;ldltsf
kbflwsf/Lx?, ;a} ljBfnosf k|wfgfWofksx¿, cleefjsx?, ;a} ljBfnosf ljBfno
Joj:yfkg ;ldltsf cWoIf tyf kbflwsf/Lx?, gu/kflnsfsf] ljleGg zfvf,kmfF6 / OsfOdf
sfo{/t ;a} If]qsf ;Dk"0f{ sd{rf/L tyf ;/f]sf/jfnf ;a}df ljz]if cfef/ k|s6 ub{5' .
To;}u/L o; of]hgf lgdf{0fsf] nflu k|fljlws ;xof]u ul/lbg' ePsf]df EGRP II sf ;Nofg
lhNnf ;+of]hs k'?iff]td lu/L, If]qLo sfof{no g]kfnu~hdf sfo{/t pk]G› e08f/LnfO{ ;–wGojfb Û o;
of]hgf lgdf{0f sfo{bnsf ;b:o uf]df kf]vn ]| , lzjnfn yfkf, k'ik/fh zdf{, lzj k|;fb uf}tdnfO{ ljz]if
wGojfb Û ;fy} lhNnf l:yt z}lIfs of]hgf lgdf{0f k|fljlws sfo{bnsf ;+of]hs nfn axfb'/ 3tL{
-lzIff ljsf; tyf ;dGjo OsfO k|dv ' _, s]z/ axfb'/ jnL, u0f]z cfrfo{, z]/ k|;fb 9sfn, bfdf]b/
zdf{ nufot ;Dk"0f{df xflb{s cfef/ k|s6 ub{5' . wGojfb Û
;+uLtf a'9f
lzIff of]hfg lgdf{0f sfo{bn–;+of]hs
-lzIff o'jf tyf v]ns'b zfvf_
;f/f+z
s0ff{nL k|bz] sf] ;Nofg lhNnf cjl:yt zf/bf gu/kflnsfsf] z}lIfs If]qsf] pGglt / ljsf;sf]
nflu tof/ kfl/Psf] k|:t't k~rjifL{o cfjlws lzIff of]hgfdf d'ns ' df ePsf] /fhgLlts kl/jt{g kl5
g]kfnsf] ;+ljwfgdf pNn]lvt clgjfo{ / lgMz'Ns lzIffsf] dd{nfO{ o; of]hgfdf ;d]6g\ ] k|of; ul/Psf]
5 . of]hgf lgdf{0f ubf{ lbuf] ljsf; nIo, kG„f}+ of]hgf, g]kfnsf] ;+ljwfg, :yfgLo ;/sf/ ;~rfng
P]g, lzIff;DaGwL ;‹Lo sfg'gx¿, s0ff{nL k|bz ] sf] klxnf] cfjlws of]hgfsf] cfwf/kq, s]G›Lo
:t/df ePsf cfof]usf k|ltj]bg ;d]tnfO{ cfwf/ lnOPsf] 5 . o; of]hgfdf k|f/lDes afnljsf; /
lzIff, cfwf/e"t / dfWolds lzIff, lg/Gt/ lzIff / hLjgko{Gt l;sfO, u'0f:t/Lo lzIff, kf7\oqmd /
kf7\o;fdu|L, ljBfno Joj:yfkg, lzIfs Joj:yfkg / k];fut ljsf;, lzIff;Fu ;DalGwt ;jfnx¿,
lzIff If]qdf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlw, pRr lzIff, k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd, ;+:yfut
Ifdtf ljsf;, nufgL / ;|ft] Joj:yfkg, lzIffdf sdhf]/ ju{sf] kx'r F , ;dfj]zL lzIff / cg'udg tyf
d"NofÍg ;DaGwL cnucnu ;jfndf kfFr jif{sf] p2]Zo, /0fgLlt / sfo{qmdx¿ lj:t[t ¿kdf tof/
ul/Psf] 5 .
;a}sf nflu lzIff -@))!–@)!%_ sf nIo / p2]Zo k"/f ug{sf nflu cfly{s jif{ @)^^÷)^&
b]lv ;'? ePsf] ljBfno If]q ;'wf/ sfo{qmd -@)^^–)&@_ ljBfno lzIffsf] ;du| b:tfj]hsf] ¿kdf
cufl8 NofOPsf] lyof] . ;f] sfo{qmdsf] ;dflKt / k|efjsf/Ltf;Fu} cfly{s jif{ @)&#÷)&$ b]lv
ljBfno If]q ljsf; of]hgf -@)&#÷)&$–)&(÷)*)_ sf] lgdf{0f eO{ sfof{Gjogsf] clGtd r/0fdf
5 . o; kZrft\ lzIff If]q of]hgf -ESP_ sfof{Gjogsf nflu o;sf] d:of}bf ;d]t tof/ eO;s]sf]
5 . kl/jlt{t ;Gbe{df b]zdf ;+3Lo ;/sf/,k|bz ] ;/sf/ / :yfgLo ;/sf/ u7g eP;Fu} lzIff If]qdf klg
/fli6«o nIo tyf p2]ZonfO{ ;d]6b\ } k|bz
] / :yfgLo txn] cfˆgf] If]qsf] z}lIfs pGglt / ljsf;sf] nflu
z}lIfs of]hgf lgdf{0f / sfof{Gjogsf] cEof; x'bF } cfPsf] 5,eg] g]kfn ;/sf/n] ljBfno lzIffsf
;a} sfo{qmdx¿ ljBfno If]q ljsf; of]hgfdfkm{t ;zt{ cg'bfgsf ¿kdf :yfgLo txdf xGtfGt/0f x'bF }
cfPsf 5g\ . lzIfs / sd{rf/Lsf] tna eQfb]lv lgMz'Ns kf7\ok':ts, 5fqj[lQ ljt/0f, lbjf vfhf
ljt/0f nufot y'k}| zLif{sdf cg'bfg lgoldt ¿kdf ljBfnox¿nfO{ k|bfg ul/Fb} cfOPsf] 5 . k|bz ] /
:yfgLo txn] ;d]t lzIfftkm{ ljQLo ;dfgLs/0f cg'bfg klg ljlgof]hg u/L ljleGg z}lIfs sfo{qmdx¿
;~rfng ul//x]sf] cj:yf 5 . zf/bf gu/kflnsfaf6 ;d]t ljQLo ;dfgLs/0f cg'bfg, cfwf/e"t
lzIff k/LIff ;~rfng / afnaflnsfsf] lzIffdf ;dtfd"ns kx'r F / z}lIfs u'0f:t/ clej[l4 ug{sf
nflu ;xof]u ug]{ vfnsf y'k}| sfo{qmdx¿ ;~rfng x'bF } cfPsf 5g\ .
o; gu/kflnsf If]qleq ;~rflnt ;a} ;fd'bflos ljBfnox¿n] cfˆgf] ljBfnosf] ;'wf/ /
?kfGt/0fsf] nflu ljutb]lv g} kfFr jif]{ ljBfno ;'wf/ of]hgf lgdf{0f tyf cBfjlws ug]{ sfo{ lg/Gt/
ul//x]sf 5g\. o; gu/kflnsfdf /x]sf ;fd'bflos l;sfO s]G› Pj+ ;fd'bflos ljBfnox¿sf] g]tT[ jdf
gukflnsfsf] ;fIf/tf b/df ;d]t pNn]Vo j[l4 u/L ;fIf/ lhNnf 3f]if0ffdf of]ubfg k'¥ofPsf] cj:yf
5 . ljBfno lzIffdf ;dtfd"ns kx'r F , l6sfp b/df j[l4, ef}lts k"jf{wf/df ;'wf/f]Gd'v, ljBfnodf
;"rgf k|ljlwsf] lj:tf/, ;dfj]zL / ;dtfd"ns lzIff, afnd}qL ljBfno / ljBfno zflGt If]q h:tf
kIfdf pNn]Vo k|ult ePsf] kfO{G5 .
;a} afnaflnsfx¿sf nflu ;jf{ËL0f ljsf;df s]lG›t u'0f:t/Lo k|f/lDes afnljsf; tyf
lzIffsf] cj;/ ;'lglZrt ug{' / clgjfo{ tyf lgMz'Ns cfwf/e"t lzIff / lgMz'Ns dfWolds lzIffdf
;dtfd"ns kx'r F ;'lglZrt u/L lzIffnfO{ u'0f:t/Lo, hLjgf]kof]uL / k|ljlwd}qL agfpg' of]hgfsf] d'Vo
p2]Zo xf] . o; of]hgfn] of]hgf cjlwe/ gukflnsfnfO{ k"0f{ ;fIf/ t'NofO{ cgf}krfl/s j}slNks /
v'nf lzIffsf dfWodaf6 hLjgko{Gt lg/Gt/ lzIffsf] cj;/x¿sf] ;'lglZrt ug]{ / k|fljlws lzIff tyf
Jofj;flos l;k ljsf;df ;a}sf] ;dfj]zL / ;dtfd"ns kx'r F lj:tf/ / u'0f:t/ ;'lglZrt ug]{ ;d]t
p2]Zo lnPsf] 5 . ljBfnonfO{ eo, lje]b / b'jo\{ jxf/d'Qm tyf ljljwtfcg'sn " agfO{ afnaflnsfnfO{
afnd}qL jftfj/0fdf l;sfO lqmofsnfkdf ;xefuL x'g;Sg] u/L ef}lts tyf z}lIfs jftfj/0f ;'wf/ ug]{
/ cfktsflng tyf ;Í6k"0f{ kl/l:yltdf klg afnaflnsfsf] lzIff k|fKt ug]{ clwsf/nfO{ ;'lglZrt
ug]{ sfo{ ;d]t o; of]hgfsf] p2]Zodf ;d]l6Psf 5g\ .
ablnFbf] kl/jt{g tyf kl/l:yltnfO{ dWogh/ ub}{ lzIfdf ;dofg'sn " kl/jt{g ug{ h¿/L
5 eGg] dx;'; u/]/ ljBfno txsf] ;+/rgfdf ePsf] kl/jt{g Pj+ cfGtl/s ;'zf;g, ;'wf/ Pj+
bIftfdf clej[l4 u/L u'0ffTds kl/jt{gsf sfo{qmdx¿ of]hgfdf ;dfj]z ul/Psf 5g\ . k|f/lDes
afnljsf; tyf lzIff sfo{qmdnfO{ ljBfno lzIffsf] cleGg cËsf ¿kdf ljsf; u/L o;nfO{ ;a}
afnaflnsfsf nflu clgjfo{ ug]{ / gS;fÍgsf cfwf/df gu/kflnsf If]qleq ljBfnosf] :yfkgf,
;dfof]hg tyf k'glj{t/0f u/L ;a} afnaflnsfsf] kx'r F / ;xeflutfsf] ;'lglZrttf ug]{ /0fgLlt of]hgfn]
cufl8 ;f/]sf] 5 . of]hgfn] ckgTjsf] l;h{gf, g]tT[ jsf] ;jnLs/0f, lzIf0f l;sfO k|lqmofdf ;'wf/,
k];fut g}ltstfsf] k|jb{w\ g / nufgL clej[l4åf/f ;fj{hlgs ljBfnosf] z}lIfs u'0f:t/ clej[l4
ug],{ gu/kflnsf If]qleq a;f]af; ug]{ u/La, ;'ljwfljxLg, sl7g kl/l:yltdf /x]sf / ckfËtf ePsf
afnaflnsfx¿nfO{ ljBfnodf egf{ ul/ lg/Gt/tf lbg / l;sfOdf ;xefuL eO{ pknAwL ;'wf/df ;xof]u
ug{ cfjZos kg]{ ;xof]u k|0ffnL nfu" ug]{ / ;fIf/tf, lg/Gt/ lzIff / hLjgko{Gt l;sfOsf] cj;/nfO{
k];f Pj+ Joj;fo, ;fdflhs hLjg / ;xefuLtf;Fu cfj4 ug{s ' f ;fy} ;fd'bflos l;sfO s]G›x¿sf]
sfo{Ifdtfdf ;jnLs/0f ug]{ sfo{nfO{ k|fyldstf lbPsf] 5 . ljBfno lzIffdf ;'zf;g k|j4{g ug{sf
nflu ljBfnosf] g]tT[ j k|0ffnLdf ;'wf/ u/L ;"rgf k|ljlwdf cfwfl/t Joj:yfkg / glthfdf cfwfl/t
pQ/bfloTj k|0ffnLsf] ljsf; ug]{ kf6f] klg of]hgfsf] d'Vo /0fgLltsf ljifo ag]sf 5g\ . To;}u/L
of]hgfdf cfktsfnLg tyf ;Í6k"0f{ kl/l:yltdf klg ljBfnosf] z}lIfs ultljlwnfO{ lg/Gt/tf lbgsf
nflu cfjZos kg]{ ;+/rgfut Pj+ dfgjLo >f]t Joj:yfkg ug]{ / lzIff;DaGwL cfjZos kg]{ gLlt
tyf sfg'gsf] th{d' f u/L k|efjsf/L ¿kdf sfof{Gjog ug]{ sfo{;uF ;DalGwt sfo{qmdx¿ klg ;dfj]z
ul/Psf 5g\ .
zf/bf gu/kflnsfsf] cfjlws k~rjifL{o of]hgf lgdf{0fsf] tof/L u/];uF } sf]le8–!( sf]
bf];f| ] r/0fsf] k|sf]k ;'? x'gfn] of] sfo{n] ult lng s]xL ;do nfu]sf] lyof]. ;Lldt ;|ft] / ;fwgsf]
k|of]u u/]/ ljleGg j}slNks dfWod;d]t k|of]u u/L of]hgf lgdf{0f k|lqmofnfO{ cufl8 a9fpgsf nflu
o; gu/kflnsfsf lzIff clws[t >L ;+uLtf a'9fsf] ;+of]hsTjdf kfFr ;b:oLo lzIff of]hgf lgdf{0f
sfo{bn u7g u/L lhDd]jf/L ljefhg ul/Psf] lyof] / of]hgf lgdf{0fdf EGRP II sf lhNnf ;+of]hs
>L k'?iff]Qd lu/Ln] k|fljlws ;xof]u ul/ dxTjk"0f{ e'ldsf lgjf{x ug{e' Psf] lyof]. of]hgfsf] tof/L
tyf ljsf; sfo{sf] ;du| ;+of]hg gukflnsfsf] lzIff, o'jf tyf v]ns'b zfvfaf6 ePsf] lyof].
of]hgf lgdf{0fsf nflu ;/f]sf/jfnfx¿;Fu Jofks 5nkmn / cGt/lqmof ul/Psf] lyof]. of]hgfnfO{
k|wfgfWofks a}7s, gu/ lzIff ;ldlt, gu/ sfo{kflnsfsf] a}7sdf ;d]t 5nkmn tyf :jLs[ltsf]
nflu k|lqmof k'/f u/L cGtdf gu/;efaf6 :jLs[t ul/Psf] lyof] .
o; of]hgfsf] cGt;Dddf ;a} afnaflnsfx¿nfO{ u'0f:t/Lo k|f/lDes afnljsf; tyf
lzIffsf] cj;/ ;'lglZrt x'g] / clgjfo{ tyf lgMz'Ns cfwf/e"t lzIff / lgMz'Ns dfWolds lzIffdf
;a}sf] kx'rF ;'lglZrt eO{ ;fGble{s / u'0f:t/df ;'wf/ x'g] ck]Iff u/]sf] 5 . gu/kflnsf If]qleq
a;f]af; ug]{ ;a} gful/sx¿sf] ;fIf/tf, lg/Gt/ lzIff / hLjgko{Gt l;sfOsf] cj;/ k|fKt ePsf] x'g]
of]hgfn] kl/sNkgf u/]sf] 5 . ckfËtf ePsf afnaflnsfx¿n] ljz]if lzIff / ;dfj]zL lzIffsf
dfWodaf6 pko'Qm z}lIfs cj;/x¿ k|fKt x'g] / ljBfnosf] lg/LIf0f, cg'udg tyf d"NofÍg k|efjsf/L
/ glthfd"ns x'g] ;d]t o; of]hgfsf] ck]Iff u/]sf] 5 . o; of]hgfsf] sfof{Gjogsf nflu kfFr jif{;Dd
hDdf ! cj{, #$ s/f]8, !* nfv *^ xhf/ vr{ x'g] cg'dfg ul/Psf] 5. To;sf nflu ;‹Lo ;/sf/sf]
! cj{ ( s/f]8 *! nfv % xhf/, k|bz ] ;/sf/sf] # s/f]8, (@ nfv *% xhf/, :yfgLo ;/sf/sf] !^
s/f]8&# nfv %! xhf/ / ;‹;+:yfx¿sf] # s/f]8 &! nfv $% xhf/ bfloTj lgwf{/0f ul/Psf] 5 .
ljifo;"rL
kl/R5]bM !
qm=;+= zLif{s k[i7 ;+Vof
! kl/ro !–*
!=! k[i7e"dL !
!=!=! cjwf/0ff @
!=!=@ ;Gbe{ #
!=!=# lzIff If]qsf] ;du| ljZn]if0f %
!=!=$ of]hgf lgdf{0f k|s[of &
kl/R5]bM@
@ lzIff If]qsf] of]hgf (–@*
@=! ;Gbe{ / cf}lrTo (
@=@ bL3{sflng /fli6«o ;f]+r !)
@=# zf/bf gu/kflnsfsf] bL3{sfnLg ;f]r tyf uGtJo !)
@=$ nIo !!
@=% p2]Zox¿ !!
@=^ /0fgLltx¿ !@
@=& k|d'v pknlAw ;"rsx¿ @!
kl/R5]bM#
#= lzIffsf pkIf]qx¿ @(–*&
#=! k|f/lDes afnljsf; / lzIff @(
#=@ cfwf/e"t lzIff ##
#=# dfWolds lzIff #(
#=$ pRr lzIff / dfWolds lzIffsf] pRr lzIff;Fu ;DjGw $$
#=% k|fljlws tyf Joj;flos lzIff / l;k ljsf; tflnd $*
#=^ kf7\oqmd / kf7\o;fdfu|L %!
#=& lzIfs Joj:yfkg / ljsf; %^
#=* ljBfno Joj:yfkg ^@
#=( lg/Gt/ lzIff, v'nf l;sfO, cgf}krfl/s lzIff,
hLjg ko{Gt l;sfO / lzIff ^^
#=!) u'0f:t/Lo ;fj{hlgs lzIff &)
#=!! cfly{s tyf ;fdflhs ¿kdf k5fl8 k/]sf ju{sf]
kx'Fr÷;dfj]zL lzIff &%
#=!@ lzIffdf ;"rgf k|ljlw *)
#=!# cfktsfnLg tyf ;+s6k'0f{ cj:yfdf lzIff *$
kl/R5]bM$
$= ;+:yfut ;+/rgf / Ifdtf ljsf; **–(!
$=! kl/ro **
$=@ jt{dfg cj:yf *(
$=# nIo ()
$=$ p2]Zo ()
$=% /0fgLltx¿ ()
$=^ pknlAw, glthf, k|d'v lqmofsnfk / nIo ()
kl/R5]bM%
%= nufgL / ;|f]t Joj:yfkg (@–(*
%=! kl/ro (@
%=@ jt{dfg cj:yf (@
%=# nIo (#
%=$ p2]Zo ($
%=% /0fgLltx¿ ($
%=^ pknlAw, glthf, k|d'v lqmofsnfk / nIo ($
kl/R5]bM^
^= sfof{Gjog, cg'udg tyf d"Nofª\sg, ;dGjo / ;xhLs/0f (&–!)!
^=! kl/ro (&
^=@ jt{dfg cj:yf (&
^=# nIo (*
^=$ p2]Zo (*
^=% /0fgLltx¿ ((
^=^ pknlAw, glthf, k|d'v lqmofsnfk / nIo !))
kl/R5]bM&
&= d'Vo d'Vo lqmofsnfk / pknAwL ;"rs !)@–!$#
&=! ljlQo of]hgf !)@
&=@ sfo{qmd tyf glthf vfsf !!&
;Gbe{ ;fdu|Lx¿ !@%
cg";"lrx¿ !@^–!$#
kl/R5]b M !
kl/ro
!=! k[i7e"dL
g]kfnsf] ;+ljwfgsf] wf/f #! df lzIff ;DaGwL df}lns xssf] Joj:yf ul/Psf] 5 . pQm wf/fn]
kx'Frsf] xs x'g] / /fHoaf6 cfwf/e"t tx;Ddsf] lzIff clgjfo{ / lgMz'Ns tyf dfWolds
tx;Ddsf] lzIff lgMz'Ns kfpg], ckfËtf ePsf / cfly{s ¿kn] ljkGg gful/snfO{ sfg'g
jdf]lhd lgMz'Ns pRr lzIff kfpg], g]kfndf a;f]af; ug]{ k|To]s g]kfnL ;d'bfonfO{ sfg'g
jdf]lhd cfˆgf] dft[efiffdf lzIff kfpg] / To;sf nflu ljBfno tyf z}lIfs ;+:yf :yfkgf /
;~rfng ug{ kfpg] xs x'g] h:tf lzIff ;DaGwL df}lns xssf] k|Tofe"t u/]sf] 5 .
lbuf] ljsf;sf] nIo g+ $ df ;dfj]zL tyf ;dtfd"ns u'0f:t/Lo lzIff ;a}nfO{
pknAw ug]{ / cfhLjg l;sfOnfO{ k|j{4g ug]{ s'/f pNn]v ul/Psf] 5 . g]kfnsf] clgjfo{ tyf
lgMz'Ns lzIff ;DaGwL P]g @)&% cg';f/ lj=;+ @)*% ;Dd ;a} gful/snfO{ cfwf/e"t tx
;Ddsf] lzIffdf kx'Fr k'¥ofpg] Joj:yf pNn]v ul/Psf] 5 . o;}u/L :yfgLo ;/sf/ ;~rfng
P]g @)&$ sf] bkmf !! -@_ sf] pkbkmf -h_ cg';f/ :yfgLo txnfO{ dfWolds / cfwf/e"t
ljBfno ;DaGwL @# j6f clwsf/x¿ k|bfg ul/Psf] 5 . h;sf] a'Fbf g+ ! df k|f/lDes
afnljsf; tyf lzIff, cfwf/e"t lzIff, cleefjs lzIff, cgf}krfl/s lzIff,v'nf tyf
j}slNks / lg/Gt/ l;sfO, ;fd'bflos l;sfO / ljz]if lzIff;DaGwL gLlt, sfg'g,dfkb08,
of]hgf th{'df, sfof{Gjog, cg'udg, d"NofÍg / lgodg ug]{ eGg] s'/f pNn]v ul/Psf] 5 .
lzIff P]g @)@* / lzIff lgodfjnL @)%( df lzIff ;DaGwL ljljw Joj:yf ul/Psf]
5 . ;+3Lo ;/sf/n] /fli6«o lzIff gLlt @)&^ hf/L u/]sf] 5 . oL ;a} gLlt, of]hgf, Joj:yf /
3f]if0ffx¿sf] dd{cg';f/ :yfgLo txsf] lzIffnfO{ ;'–Jojl:yt agfpg, cfly{s tyf ;fdflhs
¿kfGt/0fsf] dfWodaf6 Gofok"0f{ ;dfhsf] ljsf; ;lxt g]kfnnfO{ ;d[4 / g]kfnLnfO{ ;'vL
agfpg of]ubfg ug]{ lzIff If]q of]hgfsf] bL3{sfnLg ;f]rnfO{ ;fsf/ kfg{ gu/kflnsfn]
lzIff of]hgf @)&( tof/ u/]sf] 5 . o;sf ;fy} gu/kflnsf cGtu{tsf lzIff ;DaGwL
;d:ofx¿sf] klxrfg u/]/ ljleGg r/0fdf sfo{zfnf, uf]li7x¿ ;~rfng u/L lzIff ;DaGwL
;/f]sf/ /fVg] ;a} :yfgLo ;/f]sf/jfnfx¿sf] k|ToIf ;xeflutfdf of] of]hgf tof/ ul/Psf]
xf] . o; of]hgfdf Joj:yf ul/Psf ;a} s'/fx¿ sfof{Gjog ug{ lzIff ;DaGwL ;/f]sf/ /fVg]
;a} lgsfox¿sf] dxTjk"0f{ e"ldsf /xg]5 . o;df ePsf Joj:yfx¿nfO{ cf–cfˆgf] If]qdf
nfu' ug{' ;a} gful/ssf] st{Jo /xg]5 . u'0f:t/Lo lzIffsf] ljsf; u/L ;Lko'Qm gful/s tof/ ug{
/ ;d[4 gu/kflnsfsf] ¿kdf ljsf; ug{ of] gLltn] pNn]Vo e"ldsf v]Ng] ck]Iff ul/Psf] 5 .
zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 
!=!=! cjwf/0ff
g]kfnsf] ;+ljwfgn] wf/f #! df lzIffnfO{ df}lns xssf ¿kdf Joj:yf u/]sf] 5 . lzIffdf
kx'Fr a9fpg / lzIffnfO{ lgMz'Ns / clgjfo{ agfpg] ;DaGwL wf/f #! sf] pkwf/f ! / @
df Joj:yf u/]sf] 5 . To;}u/L pkwf/f #,$ / % n] qmdzM ckfËtf ePsf / cfly{s ¿kn]
ljkGg gful/snfO{ sfg'g jdf]lhd lgMz'Ns pRr lzIff kfpg], g]kfndf a;f]af; ug]{ k|To]s
g]kfnL ;d'bfonfO{ sfg'g jdf]lhd cfˆgf] dft[efiffdf lzIff kfpg] / To;sf nflu ljBfno
tyf z}lIfs ;+:yf :yfkgf / ;~rfng ug{ kfpg] xs x'g] h:tf lzIff ;DaGwL df}lns xssf]
k|Tofe"t u/]sf] 5 .
g]kfn ;/sf/n] ljBfno lzIffdf ;a}sf] ;dtfd"ns kx'Fr ;'lglZrt ug{'sf ;fy}
u'0f:t/ ;'wf/sf lglDt ljutdf ;ft jif]{ ljBfno If]q ;'wf/ of]hgf sfof{Gjogdf NofPsf]
lyof] . o; of]hgfaf6 k|fKt pknlAwnfO{ ;+:yfut ug{ / ljBfno lzIffsf ljljw ;sf/fTds
k|of;x¿nfO{ lg/Gt/tf lbg tyf lzIffsf gjLg sfo{qmdx¿sf] k|:tfj;lxt @)&# ;fpgb]lv
@)*) c;f/ -;g\ @)!^ h'nfO{b]lv @)@# h'nfO{_ ;Ddsf] ;ft jif]{ ljBfno If]q ljsf;
of]hgf lgdf{0f ul/Psf] 5 . of]hgfsf] k|yd kfFr jif{ @)&# ;fpgb]lv @)&* c;f/ -;g\
@)!^ b]lv @)@!_ ;Ddsf nflu ;|f]t;lxtsf] sfo{of]hgf tof/ ul/Psf] 5 . lj=;+= @)&(
-;g\ @)@@_ ;Dddf g]kfnnfO{ ljsf;zLn /fi6«sf ¿kdf :t/f]Gglt ug]{ /fli6«o b"/b[li6nfO{
cfTd;ft\ ub}{ lzIff dGqfnosf] g]t[Tjdf ;xeflutfd"ns k4ltaf6 o; of]hgfsf] th{'df
ul/Psf] xf] . lbuf] ljsf;sf nIo xfl;n u/L lj=;+= @)*& -;g\ @)#)_ ;Dddf g]kfnnfO{
dWod cfo ePsf] d'n'ssf] :t/df ¿kfGt/0fsf] nIo xfl;n ug]{ dxQ\jk"0f{ ;fwgsf ¿kdf
klg o; of]hgfnfO{ x]l/Psf] 5 . ;flassf pknlAw, l;lsPsf kf7x¿ tyf ;a}sf nflu
lzIffsf] /fli6«o sfo{of]hgf -;g\ @))!–@)!%_ cGtu{t ;~rfng ul/Psf ;a}sf nflu
lzIff sfo{qmd -;g\ @))$–@))(_ / ljBfno If]q ;'wf/ sfo{qmd -;g\ @))(–@)!^_ sf
PsLs[t sfo{;"rLx¿ o; of]hgfsf k|d'v dfu{bz{s x'g\ . /fli6«o lzIff gLlt @)&^ n] g]kfnsf]
;+ljwfgdf lglb{i6 ul/Psf lzIff ;DaGwL df}lns xs, /fHosf] k'gM;+/rgf / clwsf/sf]
afF8kmfF6, d'n'ssf] cfly{s–;fdflhs ?kfGt/0fsf Ph]08f, lbuf] ljsf; nIok|lt g]kfnsf]
k|lta4tf, kG„f}+ of]hgfsf] cfwf/kq, ;g\ @)@@ leq clt sd ljsl;taf6 ljsf;zLn
/fi6« aGg] nIo tyf ;g\ @)#) ;Dd dWod cfo ePsf] /fi6«sf ¿kdf :t/f]Gglt ug]{ /fli6«o
;ÍNk g} gofF lzIff gLlt th{'dfsf d"n cfwf/sf ?kdf lnPsf] 5 . lzIff k|fKt ug]{ k|To]s
JolQmsf] cfwf/e"t df}lns xsnfO{ Jojxf/df sfof{Gjog ug{, ;+3Lo nf]stflGqs u0ftGqsf]
dfGotf cg'?k lzIffdf ;a}sf] ;/n, ;xh / ;dtfd"ns kx'Fr ;'lglZrt ug{ Pj+ lzIffnfO{
;j{JofkL, hLjgf]kof]uL, k|lt:kwL{ Pj+ u'0f:t/o'Qm agfpg of] gofF lzIff gLlt cfjZos /x]sf]
 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#
5 . ;+3Lo 9fFrf cg'¿k ;/sf/sf tLg j6} txdf lzIff k|zf;g k|efjsf/L Pj+ glthfd"ns
9+un] ;~rfng u/L hgtfsf] lzIff k|flKtsf] clwsf/ ;'lglZrt ug{sf nflu ;dofg's'n lzIff
gLltsf] h?/t kg]{ ePsfn] 5l/P/ /x]sf lzIff If]qsf gLltx¿nfO{ PsLs[t / ;+lxtfa4 u/L
PsLs[t /fli6«o lzIff gLltsf] vfFrf] k"/f ug]{ Wo]on] of] /fli6«o lzIff gLlt th{'df ug{'k/]sf] s'/f
pNn]v u/]sf] 5 .
lgMz'Ns tyf clgjfo{ lzIff;DaGwL P]g @)&% n] lzIff k|fKt ug]{ k|To]s JolQmsf]
cfwf/e"t dfgj clwsf/ Pj+ ;+ljwfg k|bQ df}lns xsnfO{ Jojxf/df sfof{Gjog u/L
lzIffnfO{ nf]stflGqs d"No / dfGotfdf cfwfl/t ;dfhjfb pGd'v /fi6« lgdf{0fdf s]lG›t
ub}{ lzIffdf ;a}sf] ;xh Pj+ ;dtfd"ns kx'Fr/ lg/Gt/tf ;'lglZrt u/L lzIffnfO{ ;j{JofkL,
hLjgf]kof]uL, k|lt:kwL{ Pj+ u'0f:t/Lo agfpgsf nflu clgjfo{ tyf lgMz'Ns lzIffsf] Joj:yf
u/]sf] / o; ;DaGwL lgodfjnL @)&& n] kl/R5]b ^ ;Dd Joj:yf u/]sf] 5 .
lbuf] ljsf;sf] nIo @)#) df lzIff ;DaGwL nIo $ ;dfj]zL tyf Gofof]lrt /
u'0ffTds lzIff ;'lglZrt ub}{ ;a}sf nflu hLjgko{Gt l;sfOsf cj;/x¿ k|jb{\wg ug]{ lbuf]
ljsf; nIo $ cGtu{tM
-s_ ;g\ @)#) ;Dddf ;a} 5fq 5fqfx¿nfO{ ;fGble{s ;fy} l;sfOsf ;sf/fTds kl/0ffdx¿
k|fKt x'g ;s'g\ eGg] p2]Zon] lgM z'Ns, Gofof]lrt tyf u'0ffTds k|fylds / dfWolds
lzIffsf] ;'lglZrttf ug]{ .
-v_ ;a} 5fq 5fqfx¿nfO{ k|fylds lzIffsf] nflu tof/ ug{ u'0f:t/Lo k|f/lDes afnljsf;,
x]/rfx / k"j{k|fylds lzIffdf pgLx¿sf] kx'Fr ;'lglZrt ug]{ .
-u_ Ifdtfn] wfGg ;lsg] tyf u'0f:t/Lo k|fljlws, Jofj;flos / ljZjljBfno;Dd s}
lzIffdf ;a} dlxnf / k'?ifx¿sf] ;dfg kx'Frsf] ;'lglZrttf ug]{,
-3_ /f]huf/L, dof{lbt hflu/ / pBdzLntfsf] lglDt k|fljlws Pjd\ Jofj;flos bIftf
nufotsf ;fGble{s ;Lk / bIftf ePsf o'jf / jo:sx¿sf] ;+Vof j[l4 ug]{ .
-ª_ lzIffdf n}lËs c;dfgtfx¿sf] cGTo ug]{ / sdhf]/ cj:yfdf /x]sf dflg;x¿sf] nflu
lzIff / Joj;flos tflndsf ;a} txx¿df ;dfg kx'Frsf] ;'lglZrttf ug]{ h:tf
kl/df0ffTds nIo /fv]sf] 5 . o;/L lzIffsf] ;du| ljsf;sf nflu ljleGg If]q;Fu
;xsfo{ ub]{ :yfgLo txsf] hgzlQm / cfjZostfnfO{ ;d]6L sfof{Gjog ubf{ cem
k|efjsf/L x'g] b]lvG5 .
!=!=@ ;Gbe{
z}lIfs If]qsf] ljs]G›Ls/0f ;Fu;Fu} g]kfnsf] ;+ljwfg, :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g @)&$
n] :yfgLo ;/sf/ ;~rfngsf nflu clwsf/ k|Tofof]hg u/]sf] 5 . ;f]xLcg';f/ cfwf/e"t
zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 
lzIff / dfWolds txsf] lzIff :yfgLo ;/sf/sf] clwsf/ If]qleq k/]sf]n] z}lIfs of]hgf
agfO ;f]sf] sfof{Gjog ug{sf nflu dxTjk"0f{ /x]sf] 5 . :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$
leq kg]{ lzIff ;DaGwL @# j6f clwsf/sf] Joj:yf u/]sf] 5 .
ljZjJofkL dfgj ljsf; ;"rsfÍ k|ltj]bg, @)@) sf cg';f/ !*( d'n'sdWo] !
;o $@ cf}+ :yfgdf /x]sf] 5 . ;+o'Qm /fi6«;+3Lo ljsf; sfo{qmd o"Pgl8lkn] g]kfnsf] dfgj
ljsf; ;"rsfÍsf] cj:yf dWod /x]sf] atfPsf] 5 . blIf0f Pl;ofdf g]kfn 5}7f}+ :yfgdf
5. klxnf] :yfgdf >LnÍf 5 eg] bf];|f]df dflNbE;, t];|f]df e'6fg, rf}yf]df ef/t / kfFrf}+df
aËnfb]z 5 . kfls:tfg / ckmuflg:tfg g]kfneGbf kl5 5g\ . blIf0f Pl;ofdf klxnf] :yfgdf
/x]sf] >LnÍf ljZjsf] &@ cf}+ :yfgdf 5 . g]kfn cfkm}+df ljljwtfo'Qm b]z xf] . g]kfndf
;oeGbf a9L hfthflt / efiffefifL, ljljw wdf{jnDaL / ;+:s[lt 5g\ . g]kfndf ef}uf]lns
ljljwtfdf cfwfl/t ;f+:s[lts / ;fdflhs ljljwtf klg ljBdfg /x]sf] 5 . of] ljljwtfdf
cg]sf}+ ;f}Gbo{tf klg n's]sf] 5 . ljljwtfdf Pstf g]kfnL ;dfhsf] ljz]iftf xf] . ljljwtfsf]
;f}Gbo{tfnfO{ /fli6«o efjgfdf abNg ;s] dfq ljljwtfn] ;sf/fTds kl/0ffd lbg ;S5 .
;sf/fTds kl/0ffd lbg ;Sg] u/L ul/Psf] Joj:yfkg clxn]sf] ;fdlos cfjZostf xf] .
ljljwtf g]kfn /fHosf] df}lns klxrfg xf] . o;}n] ljljwtfsf] Joj:yfkg g]kfnsf] ;Gbe{df
;d]t pkof]uL /x]sf] 5 .
zf/bf gu/kflnsfsf] ;+lIfKt kl/ro
zf/bf gu/kflnsf g]kfnsf] kl5Nnf] k|zf;lgs ljefhg cg';f/ s0ff{nL k|b]zdf kb{5 . zf/bf
gu/kflnsf ljZj dfglrqdf *@)@Ú$)ÚÚ b]lv *@)!^Ú#^ÚÚ k"jL{ b]zfGt/;Dd @*)!*Ú%!æ b]lv
@*)@&Ú$$ pQ/L cfIff+;;Dd km}lnP/ zf/bf gbLsf] sfvdf k|fs[lts dgf]/d ;+/rgf;lxt
kxf8L If]qdf cjl:yt 5 . !(*=#$ ju{=ls=dL= If]qkmn /x]sf] o; zf/bf gu/kflnsfsf] pQ/df
lz4s'dfv ufpFkflnsf klZrd tkm{ aguf8 s'lk08] gu/kflnsf, blIf0fdf 5q]Zj/L, lqj]0fL /
sflndf6L ufpFkflnsf/ k"j{df 5q]Zj/L ufpFkflnsf / afurf}/ gu/kflnsf /x]sf 5g\ . g]kfn
;/sf/sf] ldlt @)&! a}zfv @% ut]sf] lg0f{oaf6 ;Nofg lhNnfsf] tTsfnLg & uf=lj=;
vnËf, dfs]{, lxjNrf, sh]/L, ;]hjfn6fs'/f, :ofgLvfn / 8fF8fufpFnfO{ ldnfP/ 3f]if0ff eO{
@)&! h]7 @ ut]af6 cf}krfl/s ?kdf ;~rfngdf cfPsf] xf] . zf/bf gu/kflnsfsf] gfdfs/0f
o; gu/kflnsf eO{ aUg] zf/bf gbLaf6 ul/Psf] xf] . zf/bf gbL zf/bf gu/kflnsfsf]dfq geO{
;Nofg lhNnfsf] k|d'v gbLsf] ¿kdf /x]sf] 5 . o; gbLnfO{ cfly{s tyf ko{6sLo lx;fan]
dxTjk"0f{ dflgG5 . /fli6«o hgu0fgf, @)^* cg';f/ zf/bf gu/kflnsfsf] hg;+Vof ##,&#)
/x]sf] 5 h;dWo] k'?if $^=$# k|ltzt cyf{t\ !%,^^! hgf / dlxnf %#=%& k|ltzt
cyf{t !*,)^( hgf /x]sf] o; gu/kflnsfdf ljleGg hfthftL tyf wd{ dfGg] JolQmx¿sf]
 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#
a;f]af; /x]sf] 5 . /fli6«o hgu0fgf @)^* sf] tYofÍ cg';f/ o; kflnsfdf j;f]jf; ug]{
hfthfltdf ;a}eGbf a9L a|fxd0f If]qL hflt @!,!@& hgf cyf{t\ ^@=^$ k|ltzt, bf];|f]df
;Gof;L÷bzgfdL @,&^! hgf cyf{t\ *=!( k|ltzt / t];|f]df sfdL @,%*^ cyf{t\ &=^&
k|ltzt a;f]af; /x]sf] 5 . z}lIfs lx;fadf o; gu/kflnsfdf ;fd'bflos / ;+:yfut u/L
hDdf ^( j6f lzIf0f ;+:yfx¿ ;~rflnt 5g\ . o; gu/kflnsfdf cf};t kfl/jfl/s cfDbfgLdf
s[lif Joj;fosf] ;a}eGbf 7"nf] lx:;f /x]sf] 5 . :yfgLo afl;Gbfsf] cfDbfgLsf] cGo ;|ft] x¿df
Jofkf/ Joj;fo, kz'kfng, ;fgf pBf]u, ;]jf, j}bl] zs /f]huf/L, gf]s/L cflb x'g \ .
k/Dk/fut k|0ffnLsf] s[lif Joj;fosf] ljsNk vf]lh/x]sf oxfFsf afl;Gbf qmdzM
cfw'lgs s[lif k|0ffnL / hLjgz}nLdf /dfpg yfn]sf 5g\ . :yfgLo hgzlQm dhb'/L tyf
cWoogsf nflu ljb]lzg] qmd al9/x]sf] 5 . o; gu/kflnsfdf cfwf/e"tb]lv pRr lzIff;Dd
k|bfgug]{ z}lIfs ;+:yf /x]sf 5g\ . k|fljlws lzIff / dflyNnf] tx cWoogsf nflu o;
gu/kflnsfsf :yfgLo ljBfyL{x¿ cGo l5d]sL lhNnfdf hfg] u/]sf 5g\ eg] cGo lhNnfaf6
;d]t cfpg] u/]sf 5g\ . clwsf+z 3/df ljB'tLs/0f ePsf] ePtfklg s]xL ;LdfGts[t ju{df
/x]sf gful/sdf eg] ljB'tLo pkef]usf] kx'Fr k'Ug ;ls/x]sf] 5}g . of]hgfa4 ljsf; sfo{qmd
sfof{Gjog tyf cfjZos cfly{s Joj:yfkgdf sl7gfO{ x'g'n] gu/kflnsfsf] o; If]qdf
ck]lIft ljsf; x'g ;ls/x]sf] 5}g . ljleGg ;d'bfo, hfthftLsf dflg;sf] a;f]af; /x]sf]
o; If]qdf ljleGg rf8kj{ h:t} gofF jif{, ;fpg] ;qmflGt, s[i0fhGdfi6dL, tLh, bz}+, ltxf/,
df3] ;+qmflGt, r}t] bz}+ cflb dgfpg] ul/G5 .
!=!=# lzIff If]qsf] ;du| ljZn]if0f
lzIff b]zsf] d]?b08 xf] . jt{dfgdf k|bfg u/]sf] lzIffn] cfufdL cfwf ztfAbLnfO{ k|efj
kfb{5 . ltj| ljsf;sf] cfzf /fVg] jt{dfg ;dfhdf gjLgtd\ k|ljlwnfO{ cFufNb} ljsf;sf]
ultdf k|lt:kwf{Tds Ifdtf ;lxtsf] hgzlQm pTkfbg ug{sf nflu lzIffnfO{ g} e/kbf]{ agfpg'
k5{ eGg]df b'O{dt 5}g\ . e"tdf ePsf k|ult jt{dfgdf ul/Psf k|of;n] dfq eljio ;'vb aGg
;S5 . lzIff If]qdf o; cl3 ;kmn dflgPsf ljlw k4lt tyf k|df0fof]Uo tYox?nfO{ ;fy
lnP/ z}Ifl0fs ultljlw cufl8 a9fpg g;Sg] xf] eg] ljZj ahf/df laSg] / l6Sg] hgzlQm
pTkfbg ug{ g;lsg] kSsf h:t} eO;s]sf] 5 . g]kfnsf] ljBfno lzIffnfO{ Jojl:yt ug{
txut / sIffut pd]/ ;d]t lgwf{/0f ul/Psf] 5 . h;cg';f/ k|f/lDes afnljsf; #–$ jif{,
cfwf/e"t txsf nflu %–!@ jif{ / dfWolds txsf nflu !#–!^ jif{ pd]/ ;d"x lgwf{/0f
u/]sf] 5 . zf/bf gu/kflnsfn] b]xfo jdf]lhdsf] lzIff ;DaGwL gLlt cjnDag u/]sf] 5M
-s_ cfwf/e"t tyf dfWoflds lzIffdf u'0f:t/Lotf NofO{ lgMz'Ns / clgjfo{ ug]{ / k|fljlws
lzIffdf hf]8 lbg] .
zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 
-v_ z}lIfs a]/f]huf/L Joj:yfkg ug{ l;kd"ns tflnd k|bfg u/L lzIffnfO{ k|ljwL d}qL agfpg] .
-u_ clgoldt ?kdf ;~rflnt z}lIfs ;:yfx?nfO{ lgodg u/Lz}lIfs ;'wf/sf] gLlt
cjnDag ul/g]5 .
-3_ zf/bf gu/kflnsf cGtu{t /x]sf ;fj{hlgs tyf gLlh ljBfnox¿sf] z}lIfs u'0f:t/
;lxt ;'ljwf ;DkGg gd'gf ljBfnox¿ !% j6} j8fx¿df :t/f]GgtL ug]{  .
-ª_ gu/ If]qleqsf ljBfnoaf6 ;jf]{Ts[i6 glthf Nofpg] ljBfyL{nfO{ k'/:s[t ug]{ .
-r_ k|f/lDes afn ljsf;sf lzIfsx¿nfO{ k|f]T;fxgsf] Joj:yf ug]{ .
-5_ k|ljlwnfO{ l;sfO;Fu hf]8g ;a} ljBfnonfO{ sDKo'6/sf] Joj:yf ug]{ .
-h_ sf]/f]gfsf] ;+qmd0fnfO{ dWogh/ u/L ljBfnodf j}slNks lzIff sfo{qmd ;~rfng ug] { .
-em_ k|fs[lts k|sf]k tyf ljleGg ljkb\sf] ;fdgf ub}{ ljBfyL{x¿sf] nflu j}slNks
dfWodaf6 l;sfOsf] Joj:yfkg ug]{,
-`_ lzIf0f l;sfOnfO{ Jojl:yt ug{ k|To]s ljBfnosf] k|wfgfWofks;Fu s/f/ ;Demf}tf ug]{ .
ljBfno lzIff If]qsf d'Vo r'gf}tLx¿
yy ;fd'bflos ljBfnodf cleefjsx¿sf] cfsif{0f,
yy lzIfsx¿nfO{ k];fut ;xof]u,
yy lg/Gt/ ljBfyL{ d"NofÍgsf] Jojxfl/s sfof{Gjog,
yy ljifout bIf lzIfssf] k¥ofKttf,
yy gjLgtd k|ljlwsf] kx'Fr / pkof]u,
yy k¥ofKt / ;fGble{s z}lIfs ;fdu|L pknAw / k|of]u,
yy ckfËtf ePsf afnaflnsfsf] ljBfnodf kx'Fr,
yy ;a}sf] x'g] t/ s;}sf] gx'g] dfGotfsf] cGTo,
yy ;femf clwsf/ sfof{Gjog,
yy tYofÍ ljZn]if0f,
yy ljBfyL{ lg/Gt/tf,
yy ljkb\sf] ;dodf lzIffsf] lg/Gt/tf .

ljBfno lzIff If]qsf d'Vo cj;/x¿


yy cfwf/e"t txdf clgjfo{ tyf lgMz'Ns lzIff / dfWolds txdf lgMz'Ns lzIffsf] nflu
;+j}wflgs, sfg'gL / gLltut Joj:yf,
yy :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$ n] k|bfg u/]sf clwsf/,

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


yy :yfgLo txdf lzIff If]qdf ;+3 ;+:yfx¿sf] lqmofzLntf,
yy u'0f:t/Lo lzIffk|lt cleefjsx¿sf] df]x,
yy ljBfyL{x¿sf] v'b egf{b/df j[l4,
yy ;s/fTds n}lËs ;dtf ;"rsfÍ,
yy lzIffsf] ljsf;df ljleGg ;fem]bf/ ;+:yfsf] nufgL / ;xeflutf,
yy lzIffdf nufgLsf] nflu :yfgLo txsf] k|lta4tf,
yy tLg} txsf] ;/sf/af6 lzIff If]qdf nufgL / ;xsfo{,
yy d"NofÍg k|ltj]bg,
yy sfo{ ;Dkfbgdf cfwfl/t s/f/ .
!=!=$ of]hgf lgdf{0f k|s[of
zf/bf gu/kflnsfn] kfFr jif]{ cfjlws gu/ lzIff of]hgf lgdf{0fsf] nflu gu/leqsf ;a} kIf
/ txsf] ;xeflutfnfO{ ;'lglZrt u/]sf] 5 . gu/kflnsfn] kflnsfleq of]hgfsf] ;'?jftdf
k|To]s ljBfnosf cleefjs, lzIffk|]dL, ;dfh;]jL, a'l4lhjL nufotsf lzIff;Fu ;/f]sf/
/fVg] ju{sf] k|ToIf ;xeflutfdf 5nkmn u/]sf] 5 . lzIffsf] ljutsf] cg'ej, jt{dfg cj:yfsf]
klxrfg / efjL sfo{qmdsf] cfwf/df :yfgLo txdf lzIff of]hgf lgdf{0f ug{ / o;nfO{
sfof{Gjog tx;Dd k'of{O k|ltkmn lbg cfkm}+df sl7g / r'gf}ltk"0f{ 5 . o;sf] sfof{Gjogdf yk
;kmntf xfl;n ug{sf nfuL ;xeflutfd"ns tl/sfn] of]hgf lgdf{0fnfO{ d'Vo hf]8 lbOPsf]
5 . xfd|f] lzIffsf] ljsf; xfd|} nflu eGg] ;f]r /fv]/ :yfgLo ;/f]sf/jfnfx¿sf] clwstd
;xeflutfdf tof/ kfl/Psf] lzIff of]hgfsf] lgdf{0fsf] r/0fdf tkl;n adf]lhdsf] k|lqmof
cjnDag ul/Psf] 5 .
yy of]hgf lgdf{0fsf] nfuL kflnsfaf6 ah]6 ljlgof]hg ul/Psf],
yy zf/bf gu/kflnsfsf] kfFr jif]{ gofF lzIff of]hgf lgdf{0fsf nflu kfFr ;b:o k|fljlws
;xof]u sfo{bn-cg';"rL–!_ / cfjZostf cg';f/sf ljleGg pk;ldltx¿ u7g ul/Psf],
yy of]hgfnfO{ d"t{?k lbg cfGtl/s 5nkmn tyf sfo{of]hgf lgdf{0f ul/Psf],
yy of]hgfsf ljifoj:t'df cWoog / 5nkmn ePsf],
yy lzIffsf pkIf]q cg';f/sf ljifout ;ldlt lgdf{0f u/L of]hgf lgdf{0f ul/Psf],
yy k|To]s j8fsf k|To]s ljBfnoaf6 tYofÍ ;Íng u/L ljZn]z0f ul/Psf],
yy IEMIS nufotsf låtLo tYofÍ ;d]t k|of]u ul/Psf],
yy ljBfnosf k|wfgfWofks, lj=Jo=;= cWoIf, lzIfs cleefjs ;+3sf cWoIf, lzIffk|]dL
/ ;/f]sf/jfnf;Fu 5nkmn ul/Psf] ,

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


yy g]kfnsf] ;+ljwfg, lzIff P]g @)@* tyf lgodfjnL@)%(, :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g
@)&$, ljBfno If]q ljsf; of]hgfzf/bf gu/kflnsfsf] lzIff P]g, @)&%, gu/kflnsfsf]
u'? of]hgf, k|b]z ;/sf/sf] j:t'l:ylt / cGo cfwf/kqx¿sf] ;d]t cWoog ul/Psf],
yy tYofÍ ;Íng, k|If]k0f, ljZn]z0f / k|dfl0fs/0f ul/Psf],
yy ljleGg k|sf/sf ;'emfj,v];|f tof/L,l6kf]6 / k[i7kf]if0f ;Íng ul/Psf],
yy tof/ ePsf] vfsfnfO{ ;/f]sf/jfnfx¿;Fu k|:t't u/L yk ;'emfj / k[i7kf]if0f ;Íng
ul/Psf],
yy lj1x¿sf] ;'emfj / k[i7kf]if0fsf cfwf/df of]hgf lgdf{0f u/L gu/ lzIff ;ldlt, sfo{kflnsf
/ gu/;efaf6 :jLs[t ul/ nfu' ul/Psf] .

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


kl/R5]b M @
lzIff If]qsf] of]hgf
@=! ;Gbe{ / cf}lrTo
zf/bf gu/kflnsfn] lzIffnfO{ ;w}+ klxnf] k|fyldstfsf] ¿kdf lnPsf] 5 . lzIffdf
u'0f:t/Lotfsf] vfFrf] 5 . u'0f:t/Lo lzIffsf] jftfj/0f tof/ ug{ ;s] dfq ;d[4 gu/kflnsf
x'G5 eGg] s'/fnfO{ gu/kflnsfn] dgg u/]sf] 5 . g]kfn ;/sf/n] u/]sf /fli6«o tyf cGt/fli6«o
k|ltj4tf, lzIff gLlt, ljleGg 3f]if0ffx¿, g]kfnsf] ;+ljwfgn] k|bQ u/]sf] Joj:yf, :yfgLo
;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$ df ePsf] Joj:yf cg'?k sfo{ ug{ lzIffnfO{ dxTjk"0f{ ljifosf
?kdf cfTd;ft\ ub}{ cfPsf] 5 .
slDtdf Ps ;fd'bflos ljBfnodf Ps afn ljsf; sIff tyf ;du| z}lIfs If]qdf
;dfj]zL, afnd}qL / ckfËtf d}qL k|0ffnLsf] cjnDag ul/Psf] 5 . ;fy} lg/Gt/ tyf
cgf}krfl/s lzIffsf] dfWodaf6 ;fIf/tf / ;fIf/f]Q/ lzIffsf sfo{qmdx¿ ;~rfng u/L
;fljssf uflj;x¿nfO{ ;fIf/ uflj;sf] ¿kdf 3f]if0ff ;d]t ul/Psf] 5 . ljBfnosf] ef}lts
k"jf{wf/ ljsf;sf nflu ejg, sIffsf]7f lgdf{0f, vfg]kfgL, zf}rfno lgdf{0fsf nflu x/]s jif{
ljz]if dxTjsf ;fy ;DalGwt If]qdf ah]6 ljlgof]hg x'Fb} cfPsf] 5 . afnaflnsfsf] lzIff
k|fKt ug]{ xssf] ;'lglZrttfsf nflu cfwf/e"t tx;Ddsf ljBfnox¿df lgMz'Ns / clgjfo{
lzIff 3f]if0ff ul/Psf] 5 . lzIfsx¿sf] k]zfut Ifdtf clej[l4sf sfdx¿nfO{ lg/Gt/tf
lbOPsf] 5 . pRr lzIff cWoogsf nflu ul/a tyf h]xgbf/ 5fq5fqfx¿sf nflu ljz]if
5fqj[lQ sfo{qmdsf] Joj:yf o; gu/kflnsfn] u/]sf] 5 . To;}u/L o; gu/kflnsfn] z}lIfs
u'0f:t/ clej[l4 ug{ ljleGg ;/sf/L tyf u}/;/sf/L ;‹;+:yfx¿;Fu ;dGjo / ;xsfo{ klg
ub}{ cfPsf] 5 .
d'n'ssf] ;d[l4 / ;d'Ggltsf nflucfjZos kg]{ ;a} k|sf/sf] bIf hgzlQm pTkfbg
ug]{ ;+:yfx¿sf] ;~rfng / Joj:yfkgdf z}lIfs ;'zf;g sfod ePsf] x'g]5 . ;fwf/0f
lzIff, k|fljlws lzIff / ;Lkd'ns tflndnfO{ PsLs[t / ;dGjofTds 9Ën] cl3 a9fpb}
of] gu/kflnsfsf] lzIffnfO{ ;a}sf] cfsif{0fsf] s]G› agfpg of] of]hgf s]lG›t /xg]5 . oxL
;Gbe{nfO{ b[li6ut ul/ lzIff of]hgfsf] dfWodaf6 clgjfo{ tyf lgMz'Ns cfwf/e"t lzIff,
lgMz'Ns dfWolds lzIff / ;j{;'ne ;fIf/tf, lg/Gt/ lzIff tyf hLjgko{Gt l;sfOdf
gu/kflnsfn] casf] kfFr jif{ ;Dddf k|fKt ug]{ pknlAwx¿nfO{ ;d]6\g] u/L o; kl/R5]bdf
of]hgfsf] b"/b[li6, p2]Zox¿, / /0fgLltx¿ tyf k|d'v pknlAw ;"rs k|:t't ul/Psf] 5 .
zf/bf gu/kflnsfleq %* j6f ;fd'bflos / !! j6f ;+:yfut ul/ hDdf ^( j6f ljBfnox¿
zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 
;~rfngdf /x]sf 5g\ . h;dWo] !) j6f ;fd'bflos dfWolds ljBfnox¿dWo] * j6f
ljBfno !@ sIff ;Dd / % j6f ;+:yfut dfWolds ljBfnox¿ dWo] ! j6f ljBfno sIff
!@ ;Dd ;~rflnt 5 . o; gu/kflnsfdf Pp6f gd'gf ljBfno lqe'jg hg df=lj= n'xflkª
;~rfngdf 5 . gd'gf ljBfnodf sIff (–!@ df k|fljlws wf/sf] sIff ;d]t ;~rfngdf
5 . zf/bf gu/kflnsf leq lzIffsf] kx'Fr j[l4sf ;fy} l;sfOnfO{ lg/Gt/tf lbgsf nflu $
j6f ;fd'bflos cWoog s]G› / Pp6f v'nf ljBfno -sIff !)_ ;~rfngdf 5 . k|fljlws,
Joj;flos lzIff tyf ;Lk ljsf;df kx'Fr clej[4L ub}{ ;Lk ljsf;sf cj;/x¿ ;[hgf ug]{
p2]Zon] o; kflnsfdf s0ff{nL k|b]z ;/sf/sf] ;xof]u / zf/bf gu/kflnsf ;d]tsf] nufgLdf
ax'k|fljlws lzIffno ;~rfngdf 5 . pQm ax'k|fljlws lzIffnodf kz'lj1fg, jfnLlj1fg
/ l;len OlGhlgol/ª nufotsf sfo{qmd ;~rfngdf 5g\ . k|fljlws lzIff tyf Joj;flos
tflnd kl/ifb\ -CTEVT_ tkm{sf lk|–l8Knf]df txsf ljleGg sfo{qmdx¿ b'O{ ;fd'bflos
ljBfno / Ps gLlh If]qaf6 ;~rflnt 5g\ . pRr lzIffsf nflu lqe'jg ljZjljBfnoaf6
;DaGwg k|fKt b'O{ j6f SofDk;df lzIff, dfgljsL, Joj:yfkgdf :gftsf]Q/;Ddsf] k9fO
x'G5 .
IEMIS k|ltj]bg, @)&* cg';f/ zf/bf gu/kflnsfsf] lzIfs ljBfyL{ cg'kft
afnljsf;df !M!*, k|fylds txdf !M@@, lgDg dfWolds txdf !M$), dfWolds txdf
-(–!)_ sf] !M@( / dfWolds tx -!!–!@_ df !M^* /x]sf] 5 . z}lIfs ;q @)&* sf nflu
egf{ ePsf hDdf ljBfyL{ ;+Vof afnljsf;df ! xhf/ @ ;o !# hgf, cfwf/e"t tx -!–%_
df $ xhf/ ^ ;o !( hgf, cfwf/e"t tx -^–*_ @ xhf/ % ;o &$hgf, dfWolds tx
-(–!)_ df ! xhf/ ^ ;o !$ hgf / dfWolds tx -!!–!@_ df ! xhf/ @ ;o !* hgf
5g\ . zf/bf gu/kflnsfsf] b/aGbL ldnfg sfo{bn k|ltj]bg, @)&& cg';f/ gu/kflnsf
leq hDdf ^ j6f ljBfnodf afnljsf; sIff ;~rfng gePsf] cj:yf 5 . hDdf %* j6f
;fd'bflos ljBfnox¿dWo] ^ j6f ljBfnodf z"Go b/aGbL /x]sf] 5 . Pp6f ljBfnon] ;+3Lo
cg'bfgaf6 jflif{s Psd'i7 cg'bfg k|fKt ub}{ cfPsf] 5 .
@=@ bL3{sfnLg /fli6«o ;f]r
cfly{s tyf ;fdflhs ¿kfGt/0fsf] dfWodaf6 Gofok"0f{ ;dfhsf] ljsf;;lxt g]kfnnfO{
;d[4 / g]kfnLnfO{ ;'vL agfpg of]ubfg ug]{ .
@=# zf/bf gu/kflnsfsf] bL3{sfnLg ;f]r tyf uGtJo
;d[4 zf/bf gu/kflnsfsf nflu gu/jfl;nfO{ v'l; agfpg cfjZos :jfjnDaL, ;Lkd'ns, Jofj;flos,
k|ljlwd}qL, k|lt:kwL{, k|jt{gfTds / d"No pGd'v gful/ssf] ljsf;sf nfuL of]ubfg ug] { .

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


@=$ nIo -Goal_
@)*# ;Dd kflnsf leqsf ljBfno pd]/sf ;a} afnaflnsfsf] lzIffdf kFx'r ;'lglZrt
u/L,;a}sf nflu ;'/lIft, u'0f:t/Lo, k|lt:kwL{, k|ljlwd}qL, afnd}qL tyf ckfËtfd}qL
jftfj/0fdf, /f]huf/d"ns / pTkfbgd'vL lzIffsf] cj;/ k|bfg u/L bIf hgzlQm pTkfbgdf
hf]8 lbg] .
@=% p2]Zox¿
yy ;a} afnaflnsfx¿nfO{ u'0f:t/Lo k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf] cj;/ ;'lglZrt
ug{sf] nflu ;]jfdf kx'Fr / u'0f:t/ j[l4 ug]{,
yy ;a} afnaflnsfx¿sf nflu ;dtfd"ns tyf u'0f:t/Lo cfwf/e"t lzIffdf kx'r F ;'lglZrt ug],{
yy dfWolds lzIffdf ;a}sf] kx'Fr tyf ;xeflutf j[l4 u/L ;fGble{stf / u'0f:t/df ;'wf/ ub}{
ljBfnox¿sf] ef}lts tyf z}lIfs jftfj/0f afnd}qL, ;dfj]zL, / ;'/lIft agfpg],
yy pRr lzIffdf kx'Fr clej[l4 u/L ;fdflhs / cfly{s ljsf;sf nflu lj1fg / k|ljlwk|lt
clek|]l/t, k|lt:kwL{ / pBdzLn dfgj ;+zfwgsf] ljsf; ug]{,
yy k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff dfkm{t l;k ljsf;df kx'Fr clej[l4 u/L :yfgLo txdf
k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff tyf l;k ljsf;sf cj;/ ;[hgf ug{ ;+oGq ljsf; ug]{
/ k|fljlws tyf Joj;flos lzIff tyf l;k ljsf;sf cj;/x¿nfO{ ;fGble{s, pkof]uL
/ u'0f:t/Lo agfpg],
yy kf7\oqmdsf] k|efjsf/L sfof{Gjogaf6 ljBfyL{x¿df hLjgf]kof]uL 1fg, l;k / clej[l4sf]
ljsf; u/L ;Ifd, ;[hgzLn / k|lt:kwL{ gful/s tof/ ug]{,
yy u'0f:t/Lo lzIffsf nflu of]Uo, Jofj;flos ¿kdf bIf, k];fk|lt pTk|]l/t, ;dlk{t, k|lta4 /
ljBfyL{sf] l;sfOk|lt hjfkmb]xL lzIfssf] Joj:yf ;'lglZrt ug]{,
yy ljBfnosf] z}lIfs, ef}lts tyf cfly{s cj:yfnfO{ ;'b[9 agfpFb} ljBfnosf] ljsf;,
;~rfng tyf Joj:yfkgnfO{ k|efjsf/L agfpg] / u'0f:t/Lo tyf ;dtfdn"s lzIffdf
afnaflnsfsf] ;xh kx'Frsf] cfwf/ tof/ ug]{,
yy ;a} lg/If/x¿nfO{k"0f{ ;fIf/ agfO{ gful/ssf] hLjg:t/df ;'wf/ ug]{,
yy ;fj{hlgs lzIffsf] u'0f:t/df clej[l4 ug]{,
yy ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] k|of]u dfkm{t ljBfyL{sf] l;sfO tyf lzIff Joj:yfkgdf ;'wf/
u/L u'0f:t/Lo lzIffsf] k|j4{g ug]{,
yy ljkb\sf] cj:yfdf afnaflnsfsf] lzIffnfO{ lg/Gt/tf lbO{ pgLx¿sf] zf/Ll/s, dfgl;s
/ af}l4s ljsf;df ;xof]u k'¥ofpg],

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


@=^ /0fgLltx¿
@=^=! ;a} afnaflnsfx¿nfO{ u'0f:t/Lo k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf] cj;/ ;'lglZrt
ug{sf] nflu ;]jfdf kx'Fr / u'0f:t/ j[l4 ug]{ .
yy ;a} afnaflnsfsf] kx'Frsf nflu ;+3Lo ;/sf/n] lgwf{/0f u/]sf] dfkb08, gd{\; /
9fFrf cg';f/ k|f/lDes afnljsf; tyf lzIff ;~rfng ug]{,
yy sfo{qmdsf] gS;fÍg, k'glj{t/0f / cfjZostf cg';f/ gofF s]G› :yfkgf ug]{,
yy hl6n ef}uf]lns If]qdf a;f]af; ug]{, nf]kf]Gd'v tyf l;dfGts[t ;d'bfosf
afnaflnsfsf nflu ljleGg gd"gfx¿ ljsf; u/L kx'Fr ;'lglZrt ug]{,
yy kf7\oqmdsf] kl/dfh{g tyf cg's"ng ug]{,
yy nfut ;xeflutf clej[l4 ug]{,
yy sfo{qmdsf] k|efjsfl/tf j[l4sf nflu kl/jf/, ;d'bfo, u}/ ;/sf/L ;‹ ;+:yf, gLlh
If]q / ljBfnox¿nfO{ lhDd]jf/ agfpg],
@=^=@ ;a} afnaflnsfx¿sf nflu ;dtfd"ns tyf u'0f:t/Lo cfwf/e"t lzIffdf kx'Fr
;'lglZrt ug]{ .
yy ljBfno gS;fÍg ug]{,
yy ljBfnox¿sf] k'glj{t/0f tyf ;dfof]hgf ug]{,
yy clgjfo{ tyf lgMz'Ns cfwf/e"t lzIffsf nflu sfg'g th{'df ug]{,
yy clgjfo{ tyf lgMz'Ns cfwf/e"t lzIffsf nflu cfjZos ;|f]tsf] Joj:yf ug]{,
yy k|f/lDes sIff k9fO ;DaGwL lqmofsnfkx¿sf] nfuL ;|ft] Joj:yfkg / sfof{Gjog ug],{
yy ljBfno aflx/ /x]sf ljBfno pd]/sf afnaflnsfx¿sf] oyfy{ ljj/0f ;+sng u/L
kx'Fr ;'lglZrt ug]{ cfjZos Joj:yf ldnfpg],
yy Go"gtd l;sfO pknlAw xfl;n u/fpg cfjlws ¿kdf l;sfOsf] d"NofÍg ug]{,
yy lzIfsnfO{ k|wfgfWofks tyf k|wfgfWofksnfO{ :yfgLo txk|lt hjfkmb]xL agfpg],
yy ljBfnox¿df vfg]kfgL, zf}rfno tyf ;/;kmfOsf] plrt k|aGw;lxt Go"gtd
ef}lts ;'ljwf ;'lglZrt ug]{,
yy ljBfnodf afnd}qL, ;dfj]zL / ;'/lIft l;sfO jftfj/0f tof/ ug]{,
yy ;a} ljBfnox¿df k|fyldstf k|fKt Go"gtd ;Ifdtf k"/f u/fpg] ,
yy lzIf0f l;sfO ljlwdf cfjZos kl/dfh{g ug]{,
yy sIff # ;Dd sIff lzIf0fnfO{ sfof{Gjog ug]{,
yy cfjZos lzIfs tflnd, tof/L tyf k|f]T;fxgsf sfo{qmd ;~rfng ug]{,
yy d"NofÍgnfO{ lzIf0f l;sfOs} cleGg c+usf] ¿kdf k|of]udf Nofpg],
 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#
yy ljBfyL{nfO{ cfjZos ;xof]u pknAw u/fO{ l;sfOdf ;'wf/ Nofpg],
yy sIffsf]7fdf cfwfl/t d"NofÍg;Fu ;DalGwt Ifdtf ljsf; ug]{,
yy lzIffdf sfdug]{ ;a} hgzlQmsf] Ifdtf ljsf; / pTk|]/0ff Joj:yfkg ug]{,
yy ljBfyL{sf] kf]if0f tyf :jf:Yodf ;'wf/ Nofpg] sfo{qmd ;~rfng ug]{,
yy ljBfnodf cfwfl/t z}lIfs tyf dgf];fdflhs k/fdz{ pknAw u/fpg],
yy :yfgLo pTkfbgdf cfwfl/t kf}li6s tyf :j:ys/ lbjfvfhfsf] k|aGwnfO{ yk
Jojl:yt ug]{,
yy ljBfno lzIffnfO{ ljljwtfcgs'n, ;dfj]zL / ;dtfd"ns agfpg :yfgLo kl/j]z
cg's"n l;sfO lqmofsnfk ;~rfng, eflifs ljljwtf cgs"nsf] dfWddefiffsf]
pkof]u tyf ;fdflhs ;fF:s[lts ljljwtfsf];Ddfg / ;dfj]z x'g]u/L l;sfO ;fdu|L,
ljlw tyf k|lqmof k|of]u ug]{ ,
yy ljBfno lzIffnfO{ k|sf]k, ;+s6 tyf dxfdf/L nufotsf kl/l:yltk|lt pTyfgzLn
agfpg] of]hgf tof/ u/L sfof{Gjog ug]{,
yy ljBfno lzIffnfO{ ;"rgf tyf k|ljlwsf] k|of]u u/L ;xh / pkof]uL agfpg] sfo{nfO{
lj:tf/ ug]{,
yy b}lgs hLjg;Fu ;DaGwLt Jojxf/s'zn l;kx¿nfO{ l;sfO lqmofsnfkdf PsLs[t
ug]{,
yy cGt/;DaGwLt ljifoj:t'nfO{ PsLs[t u/L l;sfO lqmofsnfk ;~rfng ug{ l;sfO
;fdu|L, ljlw tyf lqmofsnfkdf kl/dfh{g / ;'wf/ ug]{,
yy lzIfs b/aGbL k'glj{t/0f tyf ;dfof]hg ug]{,
yy glthfk|lt hjfkmb]lxtf ;'lglZrt x'g] u/L ljBfno tyf z}lIfs lgsfosf] zf;sLo
tyf Joj:yfksLo k4ltdf ;'wf/ ug]{,
yy ljBfnosf] sfo{;Dkfbg / ljBfyL{sf] l;sfO pknAwL k/LIf0f u/L hjfkmb]lxtf
;'lglZrt ug]{,
yy lzIfs ljsf; / ;xfotf k|0ffnLnfO{ Jojl:yt ug]{ .
@=^=# dfWolds lzIffdf ;a}sf] kx'Fr tyf ;xeflutf u/L ;fGble{stf / u'0f:t/df ;'wf/ ub}{
ljBfnox¿sf] ef}lts tyf z}lIfs jftfj/0f afnd}qL, ;dfj]zL, / ;'/lIft agfpg] .
yy ljBfnox¿sf] gS;fÍg ug]{,
yy ;a} afnaflnsfsf] kx'Fr ;'lglZrt ug{ ljBfnox¿sf] k'glj{t/0f, ;dfof]hg tyf
:yfkgf ug]{,
yy lgMz'Ns dfWolds lzIffdf kx'Fr clej[l4 ug]{,
zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 
yy dfWolds txdf v'b egf{b/ / l6sfpb/ a9fpg],
yy ljBfyL{ k|f]T;fxg sfo{qmd ;~rfng ug]{,
yy j}slNks dfWodsf sfo{qmd ;~rfng ug]{,
yy ;a} ljBfnodf Go"gtd l;sfO jftfj/0f ;'lglZrt ug]{,
yy dfWolds txdf bIf ljifo lzIfssf] Joj:yf ug]{,
yy lzIfs k];fut ljsf; tyf ;xof]usf] Joj:yf ug]{,
yy lzIfsx¿sf nflu clek|]/0ffsf sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{,
yy lzIf0f l;sfO k4ltdf ;'wf/ ug]{,
yy x/]s ljBfnodf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlw lj:tf/ ug]{,
yy ljBfnox¿nfO{ k|sf]k, ;+s6 tyf dxfdf/Lnufotsf kl/l:yltk|lt pTyfgzLn
agfpg],
yy lj1fg ljifo cWoogsf nflu ljBfyL{x¿nfO{ cfslif{t ug{ k"jf{wf/ ;lxtsf]
Joj:yf ug]{ ,
yy ;Ifd / pTk|]l/t k|csf] Joj:yf ug]{,
yy cfjlws¿kdf l;sfOsf] d"NofÍg u/L ljBfyL{sf] l;sfOdf hjfkmb]xL x'g] k|0ffnL
ljsf; ug]{ .
@=^=$ pRr lzIffdf kx'Fr clej[l4 u/L ;fdflhs / cfly{s ljsf;sf nflu lj1fg /
k|ljlwk|lt clek|]l/t, k|lt:kwL{ / pBdzLn dfgj ;+zfwgsf] ljsf; ug]{ .
yy :yfgLo tx cGtu{t ljBfno lzIffsf] sIff !@ jf ;f] ;/xsf] tx k'/f u/]sf
ljBfyL{sf] ljj/0f tof/ u/L pgLx¿sf] Ifdtf / of]Uotf cg';f/ pRr lzIffsf]
k|aGwsf nflu of]hgf tof/ ug]{,
yy :yfgLo tx If]qleq cfjZostf cg';f/ pRr lzIff k|bfg ug]{ ;+:yfx¿ :yfkgf ug]{,
yy v'nf Pjd\ b"/ lzIff nufotsf Joj:yf dfkm{t ;d]t pRr lzIffdf kx'Fr j[l4sf
nflu kxn ug]{,
yy lk5l8Psf ef}uf]lns If]q, dlxnf, cflbjf;L÷hghflt, blnt, ckfËtf ePsf
gful/s Pjd\ cfly{s ¿kn] ljkGg ;d'bfo / ju{sf] kx'Fr a9fpg cfjZos
sfo{qmdx¿sf] Joj:yf ug{,
yy pRr lzIffnfO{ /fli6«o ljsf;sf k|fyldstfsf If]qx¿ s[lif, phf{, ko{6g, hn;|f]t,
:yfgLo k|ljlw, ;Dkbf / ;+:s[lt, v]ns"b, hnjfo' kl/jt{g nufotsf If]qx¿df
s]lG›t ug{ kxn ug]{,

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


yy ljBfyL{x¿nfO{ pRr lzIffsf cj;/ pknAw u/fpgsf nflu pRr lzIff ;~rfng
ug]{ ;+:yfx¿;Fu ;dGjo tyf ;xsfo{ ug]{,
yy :yfgLo txdf ;~rflnt pRr lzIff k|bfos ;+:yfx¿sf] ;~rfngdf cfjZos
;xof]u pknAw u/fpg],
yy pRr lzIff k|bfos ;+:yfx¿sf] :yfkgf, ;~rfng, lgodg / Joj:yfkgsf nflu
;dGjo, ;xsfo{ / ;xhLs/0f ug]{,
yy pRr lzIff ljsf;sf nflu ;fj{hlgs, ;fd'bflos tyf lghL :t/df ;fem]bf/L
sfo{nfO{ k|f]T;fxg ug]{,
yy :yfgLo txsf] dfgj ;+zfwg of]hgfsf cfwf/df cfjZos dfgj ;|f]t ljsf;sf
nflu sfo{qmd agfO{ sfof{Gjog ug]{,
yy cfly{s¿kdf lk5l8Psf k|ltefjfg tyf ;LdfGts[t, blnt, ckfË, nf]kf]Gd'v
hflt÷hghflt, dlxnf ljBfyL{sf nflu pRr lzIffdf ;xh kx'Frsf] cj;/ ;[hgf
ug{ cfjZos ;|f]tsf] Joj:yf ug]{ .
@=^=% k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff dfkm{t l;k ljsf;df kx'Fr clej[l4 u/L :yfgLo
txdf k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff tyf l;k ljsf;sf cj;/ ;[hgf ug{ ;+oGq
ljsf; ug]{ / k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff tyf l;k ljsf;sf cj;/x¿nfO{
;fGble{s, pkof]uL / u'0f:t/Lo agfpg] .
yy :yfgLo txdf k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / l;ksf] cj;/ ;[hgf ug]{ ,
yy ax'k|fljlws lzIffno÷tflnd s]G›x¿sf] :yfkgf, ;~rfng, tyf lgodg ug]{,
yy k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / l;ksf] u'0f:t/, k|efjsfl/tf / kx'Fr a9fpgsf]
lglDt ;/f]sf/jfnfx¿;Fu ;dGjo ug]{,
yy k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / l;ksf] If]qdf ;Ifd hgzlQm tof/ ug]{ ,
yy k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / l;kdf Jofkf/ tyf pBf]u If]qsf] ;xeflutf
a9fpg k|f]T;fxg ug]{,
yy cfo cfh{g ug]{ vfnsf lqmofsnfksf] dfWodaf6cfTd lge{/ x'gsf] lglDt ;+:yfut
Ifdtf a9fpg],
yy lk5l8Psf ef}uf]lns If]q, dlxnf, cflbaf;L÷hghftL, blnt, ckfËtfePsf
gful/s Pjd\ cfly{s ¿kn] ljkGg ;d'bfo / ju{sf] kx'Fr a9fpg cfjZos
sfo{qmdx¿sf] Joj:yf ug]{,
yy k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / l;ksf If]qx¿ s[lif, phf{, ko{6g, hn;|f]t,

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


:yfgLo k|ljlw, ;Dkbf / ;+:s[lt, v]ns'b, hnjfo' kl/jt{g nufotsf If]qx¿df
s]lG›t ug{ kxn ug]{,
yy ljBfyL{x¿nfO{ k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / l;ksf cj;/ pknAw u/fpgsf
nflu ;DaGwLt ;+:yfx¿;Fu ;dGjo tyf ;xsfo{ ug]{,
yy :yfgLo txdf ;~rflnt k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / l;k k|bfos ;+:yfx¿sf]
;~rfngdf cfjZos ;xof]u pknAw u/fpg] .
@=^=^ kf7\oqmdsf] k|efjsf/L sfof{Gjogaf6 ljBfyL{x¿df hLjgf]kof]uL 1fg, l;k /
clej[lQsf] ljsf; u/L ;Ifd, ;[hgzLn / k|lt:kwL{ gful/s tof/ agfpg] .
yy /fli6«o kf7\oqmd k|f¿k @)&^ / tb\g';f/sf kf7\oqmdsf] sfof{Gjog ul/g],
yy ljsf; ul/Psf kf7\oqmd tyf kf7\o;fdu|LnfO{ ;DalGwt lzIfs tyf
;/f]sf/jfnfx¿nfO{ k|af]lws/0f ul/g],
yy kf7\oqmd sfof{Gjogsf nflu cTofjZos ;+/rgfut tyf k];fut ;Ifdtf clej[l4
ul/g],
yy ljkb\, dxfdf/L tyf ;Í6sf] cj:yfdf j}slNks ljlwaf6 lzIf0f l;sfO lqmofsnfk
;~rfng ul/g],
yy lzIfssf nflu lzIfs lgb]{lzsftyf ;|f]t ;fdu|L tyf ljBfyL{sf nflu l;sfO
;fdu|L, :jfWofog tyf ;Gbe{ ;fdu|Lx¿ pknAw x'g] Joj:yf ul/g],
yy lzIfssf] k];fut ;Ifdtf ljsf; ul/g],
yy ;xeflutfd"ns, cGt/lqmofTds, vf]hd"ns Pjd\ ;d:of ;dfwfg s]lG›t lzIf0f
ljlwsf] k|of]unfO{ ;+:yfut ul/g],
yy dfWod efiffsf ¿kdf cfjZostfcg';f/ dft[efiff, :yfgLo efiff, ax' efiff k|of]u
ul/g],
yy ljBfnodf cfwfl/t ;xof]u k4lt ljsf; ul/g],
yy ;xkf7L l;sfO ;d"x u7g u/L sdhf]/ l;sfO Ifdtf ePsf afnaflnsfnfO{ ;xof]u
ug]{ Joj:yf ldnfO{g],
yy lzIf0f l;sfOdf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] k|of]u a9fOg],
yy :yfgLo tyf dft[ efiffsf] kf7\oqmd / kf7\o ;fdu|Lsf] ljsf; tyf k|of]unfO{
Jojl:yt ul/g],
yy ljBfyL{sf] l;sfO pknlAwnfO{ lzIfssf] j[lQ ljsf;;Fu cfa4 u/L kf7\oqmdsf]
k|efjsf/L sfof{Gjog ug]{ jftfj/0f ;[hgf ul/g] .

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


@=^=& u'0f:t/Lo lzIffsf nflu of]Uo, Jofj;flos ¿kdf bIf, k];fk|lt pTk|]l/t, ;dlk{t,
k|lta4 / ljBfyL{sf] l;sfOk|lt hjfkmb]xL lzIfssf] Joj:yf ;'lglZrt ug]{ .
yy lzIfs ljBfyL{ cg'kftsf] cfwf/df txut, If]qut / ljifout /kmdf lzIfs b/aGbL
ldnfg÷k'glj{t/0f tyf yk ul/g],
yy l/Qm lzIfs b/aGbLsf] k|If]k0fsf cfwf/df z}lIfs ;qsf] klxnf] dlxgfdf lzIfs
lgo'lQm ul/g] ,
yy k|To]s % jif{df lzIfssf] lg/Gt/ k];fut ljsf;sf nflu lzIf0f l;k ljsf;;DaGwL
;]jfsfnLg tflnd clgjfo{ agfOg],
yy :yfgLo txdf lzIfs k];fut ;xof]u k|0ffnLdfkm{t lzIfsnfO{ lg/Gt/ k];fut ;xof]u
pknAw u/fOg] . o;sf nflu :yfgLo txdf ljifout lzIfs ;~hfn, lj1 ;d"x
u7g, lzIfs l;sfO ;d"x, ;|f]t lzIfs tyf cg'ejL lzIfsaf6 sf]lrË tyf d]G6f]l/Ë
k4ltsf] ljsf; u/L sfof{Gjogdf NofOg],
yy lzIfssf] pkl:ylt, lgoldttf / sfo{;Dkfbgdf ;'wf/ ul/g],
yy lzIfs tyf k|wfgfWofkssf] j[lQ ljsf;nfO{ ljBfyL{sf] l;sfO ;'wf/;Fu ;DalGwt
u/L glthfk|lt hjfkmb]xL x'g] k4ltsf] ljsf; ul/g],
yy lzIfs lgo'lQm, ;¿jf tyf tflnd / k];fut ljsf;df ;xeflutf u/fpFbf ljBfyL{sf]
l;sfOdf s'g} cj/f]w gx'g] k4lt ljsf; ul/g] .
@=^=* ljBfnosf] z}lIfs, ef}lts tyf cfly{s cj:yfnfO{ ;'b[9 agfpFb} ljBfnosf] ljsf;,
;~rfng tyf Joj:yfkgnfO{ k|efjsf/L agfpg] / u'0f:t/Lo tyf ;dtfd"ns lzIffdf
afnaflnsfsf] ;xhkx'Frsf] cfwf/ tof/ ug]{ .
yy ljBfnosf] ;'wf/ of]hgf agfO{ sfof{Gjog ul/g],
yy z}lIfs sfo{of]hgfsf] lgdf{0f / sfof{GjognfO{ k|efjsf/L agfOg],
yy ljBfnosf] ljsf; tyf Joj:yfkgsf nflu u'?of]hgf agfO{ sfof{Gjog ul/g],
yy ljBfno gSzfÍg u/L ljBfno ;dfof]hg, k'glj{t/0f tyf :yfkgf ul/g],
yy lzIfs b/aGbL ldnfgtyf k|wfgfWofks lgo'lQm,
yy ljBfno ;~rfng tyf Joj:yfkgsf nflu ljlgod tof/ u/L sfof{Gjog ul/g],
yy ljBfnon] jflif{s sfo{ ;Dkfbgsf] :jd"NofÍg u/L cleefjs e]nf dfkm{t ;fj{hlgs ul/g],
yy lgoldt ¿kdf ljBfnosf] n]vf tyf ;fdflhs kl/If0f ul/g],
yy ljBfnosf] ljkb\ Joj:yfkg of]hgf agfO{ sfof{Gjog ul/g],
yy ljBfnosf ;a} ultljlwx¿df cleefjsx¿sf] kx'Fr, ;xeflutf, kf/blz{tf, /
hjfkmb]lxtfsf] ;'lglZrttf ul/g],
zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 
yy lgoldt ¿kdf ljleGg ;ldltx¿, k|wfgfWofks, lzIfs, sd{rf/Lx¿sf] Ifdtf ljsf;
/ k|f]T;fxgsf sfo{qmd ;~rfng ul/g] .
@=^=( ;a} lg/If/x¿nfO{ k"0f{ ;fIf/ agfO{ gful/ssf] hLjg:t/df ;'wf/ ug]{ .
yy ;fd'bflos l;sfO s]G›x¿sf] ;dfof]hg, k'g;{+/rgf tyf k'glj{t/0f ul/g],
yy ;fd'bflos l;sfO s]G›, ljBfno, :yfgLo u}/ ;/sf/L ;‹ ;+:yfx¿, gful/s ;dfh,
;~rf/ dfWod, cleefjs kl/rfng u/L ;fIf/tf tyf ;fIf/f]Q/ sIffx¿ ;~rfng
ul/g],
yy l;sf?sf cfjZostfcg';f/ txut kf7\oqmd, l;sfO df]8'nx¿ / eflifs ljljwtf
cg'¿ksf ;fdu|Lsf] k|of]u ul/g],
yy ;/f]sf/jfnfx¿;Fusf] ;dGjo, ;xsfo{ / ;fem]bf/Ldf cgf}krfl/s k|f}9 ljBfno,
j}slNks, v'nf tyf k/Dk/fut ljBfnox¿sf] ;'b[9Ls/0f ul/g],
yy ;fd'bflos l;sfO s]G›nfO{ cfwf/e"t ;'ljwf ;DkGg ljB'tLo k':tsfno, ;fd'bflos
;"rgf s]G›, Pkm=Pd= ;~rfng / ;]jf k|jfx ug]{ ax'p2]ZoLo ;+oGqsf ¿kdf
;'b[9Ls/0f u/L ;dfj]zL Pjd\ ;dtfdf cfwfl/t cfhLjg l;sfOsf] ynf]sf ¿kdf
ljsf; ul/g] .
@=^=!) ;fj{hlgs lzIffsf] u'0f:t/df clej[l4 ug]{ .
yy z}lIfs ;+:yfx¿df pko'Qm l;sfO jftfj/0f ;'lglZrt x'g]u/L ef}lts, cfly{s, z}lIfs
tyf hgzlQm Joj:yfkg ul/g] 5,
yy ;a} ;fd'bflos ljBfno, k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff tyf pRr lzIff k|bfos
;+:yfx¿df k];fut ¿kdf bIf, :jk|]l/t / pQ/bfoL lzIfs pknAw u/fOg] 5,
yy lzIf0f k];fdf pRrof]Uotf / l;k ePsf d]wfjL JolQmx¿ k|j]z ug]{ jftfj/0f l;h{gf
ul/g],
yy ljBdfg /fli6«o z}lIfs u'0f:t/ dfgs tyf dfkb08 k|of]udf Nofpg],
yy z}lIfs u'0f:t/ clej[l4 tyf lzIffnfO{ ;fdlos agfpg cfw'lgs k|ljlwd}qL
lqmofsnfkdfcfwfl/t ljBfyL{s]lG›t lzIf0fl;sfO lqmofsnfk ;~rfng ug]{,
yy k|f/lDes sIffsf afnaflnsfx¿sf] k7g l;k clej[l4sf nflu kof{Kt k7g
;fdu|Lsf] Joj:yf, k|f/lDes sIff lzIf0f k4ltsf] k|of]u, lzIfs k];fut ljsf;
tyf k];fut ;xof]u pknAw u/fpg],
yy k|f/lDes sIffsf afnaflnsfx¿sf nflu pgLx¿sf] dft[efiffdf lzIf0f l;sfO x'g]
jftfj/0f ;[hgf ug]{
yy ljBfno, k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff tyf pRr lzIff k|bfos ;+:yfx¿df
 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#
k':tsfno, k|of]uzfnf, Computer Lab cflbsf] Joj:yf ul/g],
yy sIffsf]7fdf cfwfl/t lg/Gt/ d"NofÍg tyf cfjlws ¿kdf ljBfyL{ pknlAw k/LIf0f,
ljZn]if0f, tyf ;dLIff u/L lg/Gt/ k[i7kf]if0fsf] nflu ;+oGq tof/ ug]{,
yy ;fj{hlgs lzIffdf ;'zf;g k|j4g ug{ g]t[Tj k|0ffnLdf ;'wf/, ;"rgf k|ljlwdf
cfwfl/t Joj:yfkg, glthfdf cfwfl/t pQ/bfloTj k|0ffnL tyf k|efjsf/L cg'udg
tyf d"NofÍg k|0ffnLsf] ljsf; u/L sfof{Gjog ul/g] .
@=^=!! lzIffdf cfly{s, ;fdflhs tyf zf/Ll/s ¿kdf sDhf]/ afnaflnsfx¿sf] kx'Fr
clej[l4 u/L pgLx¿nfO{ ;zQm, :jtGq / dof{lbt hLjg ofkg ug{ ;Ifd agfpg] .
yy 3/w'/L ;j]{If0f u/L afnaflnsfx¿sf] cj:yf tyf cfjZostf klxrfg u/L ;f]cg';f/
kx'Fr / ;xeflutfsf] k|aGw ldnfO{g],
yy ;a} ljBfnodf n}lËs tyf ckfËd}qL ef}lts cj:yf tyf z}lIfs jftfj/0fsf]
ljsf; u/L ljz]if nlIft ;d"xsf ;a} afnaflnsfx¿nfO{ lzIff pknAw u/fOg],
yy cfjZostfdf cfwfl/t j}slNks lzIff sfo{qmdsf ljleGg gd"gfx¿sf] ljsf; u/L
kx'Fr ;'lglZrt ul/g],
yy cfwf/e"t txdf ax'eiff tyf dft[efiffdf l;sfOsf] cj;/k|bfg ul/g],
yy lzIf0f l;sfOdf :yfgLo efiff, ;+:s[lt, e"uf]n, Oltxf;, 1fg tyf l;k ;dfj]z ul/g],
yy cfjZostfcg';f/ kf]zfs, :6]zg/L tyf l;sfO ;fdu|Lsf nflu 5fqj[lQ pknAw
u/fOg],
yy l;sfO lqmofsnfknfO{ ;xeflutfd"ns agfO{ ljBfyL{sf cfjZostfnfO{ ;Daf]wg
ul/g],
yy ljBfnodf s'g} klg k|sf/sf] lje]b, b'j{\ojxf/, x]kfO gx'g] jftfj/0fsf] ;[hgf ul/g],
yy ljBfnodf cleefjssf] ;xeflutf a9fOg],
yy lzIf0f ug]{ l;ko'Qm hgzlQmsf] Joj:yf ul/g],
yy ;d'bfo, ;fd'bflos cWoog s]G›, u}/ ;/sf/L ;‹ ;+:yf, gLhL If]q / ljBfnox¿sf]
;xeflutfdf afnaflnsfx¿sf] lzIff kfpg] xs ;'lglZrt ug]{ .
@=^=!@ ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] k|of]u dfkm{t ljBfyL{sf] l;sfO tyf lzIff Joj:yfkgdf
;'wf/ u/L u'0f:t/Lo lzIffsf] k|j4{g ug]{ .
yy ;a} ljBfnodf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf cfwf/e"t ;+/rgf tyf pks/0fsf] k|aGw
ul/g],
yy ;a} lzIfsx¿sf] Ifdtf ljsf; ul/g],
yy ljleGg sIff / ljifosf nflu tof/ ul/Psf cGt/lqmofTds l8lh6n ;fdu|Lsf] k|of]u a9fOg],
zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 
yy lzIfs ;xfotf / k[i7kf]if0f k|0ffnLdf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] k|of]u ul/g],
yy z}lIfs ;|f]t ;fdu|Lx¿df OG6/g]6sf] ;'ljwfdfkm{t ljBfno / ljBfyL{x¿sf] kx'Fr
lj:tf/ ul/g],
yy lzIffsf ljleGg ;]jf k|jfx tyf Joj:yfkgdf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] k|of]u
lj:tf/ ul/g],
yy ;fd'bflos cWoog s]G›x¿df Digital Learning Center :yfkgf ul/g] .
@=^=!# ljkb\sf] cj:yfdf afnaflnsfsf] lzIffnfO{ lg/Gt/tf lbO{ pgLx¿sf] zf/Ll/s,
dfgl;s / af}l4s ljsf;df ;xof]u k'¥ofpg] .
yy ljkb\sf] ;dodf lzIff lg/Gt/tf ug{ k"j{tof/L, Joj:yfkg, k|ltsfo{/ k'g{:yfkgf
;DaGwL cfjZos gLlt, dfu{bz{g tyf sfo{ljlwx¿ tof/ ug]{,
yy ;Defljt k|sf]k tyf ljkb\ ;DalGw k"j{;fjwfgL, k|sf]kaf6 aRg] pkfox¿sf] af/]df
hfgsf/L tyf l;k ljsf;,
yy k|sf]kaf6 lzIff If]qnfO{ hu]gf{ cfjZos tof/L,
yy sf]le8– !( nufotsf dxfdf/Laf6 aRg k"j{;fjwfgL, /f]syfd tyf pkrf/sf]
cfjZos tof/L,
yy dxfdf/Lsf ;dodf lzIf0f l;sfOnfO{ lg/Gt/tf lbg] j}slNks pkfox¿sf] tof/L,
yy lzIff If]qdf k|efj kfg{ ;Sg] ljkb\ jf ;+s6x¿sf] k"jf{g'dfg tyf To;sf] k|efjsf]
d"Nofª\sg tyf ljZn]if0f,
yy ;+s6f;Ggtf -Vulnerability_ sf] d"NofÍgsf cfwf/df k"jf{g'dfg tyf k|ltsfo{sf]
j[xt of]hgf tof/ ug]{,
yy ljBfno :t/Lo k|ltsfo{ of]hgf tof/ ug]{,
yy ljkb\ k|lt/f]lw ef}lts k"jf{wf/sf] lgdf{0f tyf k'g{:yfkgf ug]{,
yy z}lIfs ;]jf lg/Gt/tfsf] nflu cfjZos x'g] oGq pks/0f, vfBfGg, kf]zfs tyf cGo
/fxt ;fdu|Lsf] k|aGw ug]{,
yy ljkb\ Joj:yfkgsf] nflu :yfgLo tx/ ljBfnosf] Ifdtf ljsf; ug]{,
yy ljkb\ tyf k|sf]k / zflGt ;'/Iff / clwsf/sf] If]qdf sfd ug]{ ;/sf/L tyf cw{;/sf/L
lgsfox¿aLr j8f tx;Dd ;dGjo / lhDd]jf/Lsf] ;+oGq agfpg] ,
yy ljkb\ Joj:yfkgsf] /fli6«o tyf cGt/f{li6«o ;kmn cEof;nfO{ :yfgLos[t ug]{,
yy xl/t ljBfno cleofg, hnjfo' kl/jt{g, lzIff tyf lbuf] ljsf; lglDt lzIff h:tf
sfo{qmdx¿ sfof{Gjog ug]{,

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


@=& k|d'v pknlAw ;"rsx¿ -Key Performance Indicators–KPI_
qm=;= ;"rs cfwf/ @)*) @)*# @)*& ;"rssf] sfo{ ;Dkfbg
jif{ >f]t ;DjGwL
@)&& ;"rgfsf] >f]t
!= k|f/lDes afnljsf; / lzIff
!=! k|f/lDes afnljsf; / :yfgLo !!@=$ !)( !)% –
lzIffdf s'n egf{ b/ * k|b]z
-Ü_ /fli6«o *^=@ *(=% ($=) ((=) lb=lj=n= $ ˆNof; l/kf]6{
-g]=/f=sf=_
!=@ k|f/lDes afnljsf; / :yfgLo ^^=* &% ()
lzIffsf] cg'ej lnO{
sIff ! df gofF egf{ ePsf k|b]z
afnaflnsf * -Ü_ /fli6«o ^*=& &#=) *%=) (%=) lb=lj=n= $ ˆNof; l/kf]6{
-g]=/f=sf=_
@= cfwf/e"t lzIff -sIff ! – *_
@=! sIff ! df gofF egf{ ePsf :yfgLo (&=* (*=% ((=%
afnaflnsfsf] v'b k|j]z
b/ -Ü_ k|b]z
/fli6«o (^=* (&=% ((=) !)) lj=If]=lj=of]= ˆNof; l/kf]6{
-;fdfGo
;dfof]hg_
@=@ sIff ! df gofF egf{ ePsf :yfgLo !!^=& !!@ !)%
afnaflnsfsf] s"n k|j]z k|b]z
b/ -Ü_
/fli6«o !@!=( !!%=) !)&=) !)%=) lj=If]=lj=of]= ˆNof; /kf]6{
-;fdfGo
;dfof]hg_
@=# cfwf/e"t tx -k|fylds :yfgLo (&=^ (*=% ((=%
sIff !–%_ df v'b egf{ b/
* -Ü_ k|b]z
/fli6«o (&=! ((=) ((=% !)) lb=lj=n= $ ˆNof; l/kf]6{ lb=
-g]=/f=sf=_ lj=n= -/f=;dLIff_
lb=lj=n=
-/f=;dLIff_
@=$ cfwf/e"t tx -k|fylds :yfgLo !)%=@ !)# !))
sIff !–%_ df s'n egf{ b/
* -Ü_ k|b]z !!*=%
/fli6«o !!*=) !!%=) lj=If]= ˆNof; l/kf]6{
lj=of]=
zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 
@=% cfwf/e"t txsf] sIff % :yfgLo
sf] v'b k|j]z b/ * -Ü_ k|b]z
/fli6«o (*=# ˆNof; l/kf]6{ ˆNof; l/kf]6{
@=^ cfwf/e"t txsf] sIff % :yfgLo
sf] s"nk|j]z b/ * -Ü_ k|b]z
/fli6«o !!#=) !!)=) !)&=) !)%=) lb=lj=n= $ ˆNof; l/kf]6{
-g]=/f=sf=_
@=& cfwf/e"t txsf] sIff % :yfgLo (*=&# (*=*@ ((=)@ ((=%
;Dd l6sfp b/ * -Ü_ k|b]z
/fli6«o (#=) ˆNof; ˆNof; l/kf]6{
l/kf]6{
@=* cfwf/e"t tx -k|fylds :yfgLo (#=* (% !))
sIff %_ k"/f ug]{ b/ * -Ü_ k|b]z *@=(
/fli6«o *%=* (#=! (%=% ((=% lb=lj=n= $ ˆNof; l/kf]6{ lb=
-g] = /f=sf=_ lj=n= -/f=;dLIff_
lb=lj=n=
-/f=;dLIff_
@=( cfwf/e"t txdf -k|fylds :yfgLo !#=&* !) %
sIff !–%_ df egf{ ePsf k|b]z
%–( jif{ pd]/ eGbf dflysf
afnaflnsf * -Ü_ /fli6«o @@= @)=) !%=) !)=) ˆNof; l/kf]6{ ˆNof; l/kf]6{
lb=lj=n= $
-g]=/f=sf=_
@=!) cfwf/e"t tx -k|fylds :yfgLo )=*( )=(% !
sIff !–%_ s"n egf{ b/df k|b]z
n}lËs ;dtf ;"rfÍ
/fli6«o !=)@ !=)! lb=lj=n= ˆNof; l/kf]6{
-/f=;dLIff_ lb=lj=n=
-/f=;dLIff_
@=!! cfwf/e"t tx -sIff !–*_ :yfgLo &)=^ *) ()
df v'b egf{ b/ * -Ü_ k|b]z
/fli6«o (#=* ((=) !)) kGw|f}+ ˆNof; l/kf]6{
of]hgf lb=lj=n=
lj=If]= -/f=;ldIff_
lj=of]

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


@=!@ cfwf/e"t tx -sIff !–*_ :yfgLo !)%=@ !)$ !)@
df s"n egf{ b/ -Ü_ k|b]z
/fli6«o !!)=$ ˆNof; ˆNof; l/kf]6{
l/kf]6{
@=!# cfwf/e"t txsf] sIff * :yfgLo (%=&! (& !))
;Ddsf] l6sfp b/ * -Ü_ k|b]z
/fli6«o &(=# (%=) ˆNof; ˆNof; l/kf]6{
l/kf]6{ lb=lj=n=
lb=lj=n=
-/f=;dLIff_
-/f=;dLIff_

@=!$ cfwf/e"t txsf] sIff ! df :yfgLo *)=^ *% ()


egf{ eO{ sIff * k"/f ug]{ b/ k|b]z
* -Ü_
/fli6«o &@=& (%=) lb=lj=n=$ ˆNof; l/kf]6{
-g]=/f=sf=_
@=!% cfwf/e"t tx -sIff !–*_ :yfgLo )=( )=(% ! )=$)
s"n egf{ b/df n}lËs ;dtf k|b]z
;"rs *
/fli6«o !=)! !=)! ˆNof; l/kf]6{ ˆNof; l/kf]6{
lj=If]=
lj=of]=

@=!^ sIff # df Go'gtd g]kfnL :yfgLo %&=^* ^) ^% #%


l;sfO pknlAw efiff
xfl;n u/]sf -sIff
# sf] cfwf/e"t jf k|b]z
tx @ xfl;n ePsf_
/fli6«o z}=u'=k=s]= z } = u ' = k = s ] =
afnaflnsfsf]
;+Vof -Ü_ l/kf]6{ tyf
ˆNof; l/kf]6{

ul0ft :yfgLo %(=!* ^% &)


k|b]z
/fli6«o
@=!& sIff % df Go'gtd g]kfnL :yfgLo ^!=^ ^@ ^%
l;sfO pknlAw efiff
xfl;n u/]sf -sIff k|b]z
% sf] cfwf/e"t
tx xfl;n ePsf_ /fli6«o $%=) %@=) ^)=) &)=) z}=u'=k=s]= z}=u'=k=s]= l/kf]6{
afnaflnsfsf] tyf ˆNof; l/kf]6{
;+Vof -Ü_

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


ul0ft :yfgLo %*=@ ^) ^%
k|b]z
/fli6«o @*=# $)=) ^)=) &)=) z}=u'=k=s]= z}=u'=k=s]= l/kf]6{
tyf ˆNof; l/kf]6{
cË|]hL :yfgLo %*=& ^! ^$
k|b]z
/fli6«o
@=!* sIff * df Go'gtd g]kfnL :yfgLo ^@=( ^$ ^^
l;sfO pknlAw efiff
xfl;n u/]sf
-sIff * sf] tx k|b]z
# xfl;n ePsf_ /fli6«o ^*=% &) &@ &% z}=u'=k=s]= z}=u'=k=s]= l/kf]6{
afnaflnsfsf] ;+Vof tyf ˆNof; l/kf]6{
-Ü_
ul0ft :yfgLo %%=* ^) ^%
k|b]z
/fli6«o %#=% ^)=) ^%=) &)=) z}=u'=k=s]= z}=u'=k=s]= l/kf]6{
tyf z}lIfs ;"rgf
lj1fg :yfgLo ^@ ^$ ^^
k|b]z
/fli6«o $#=* %)=) ^)=) &)=) z}=u'=k=s]= z}=u'=k=s]= l/kf]6{
tyf z}lIfs ;"rgf
@=!( ljBfno jflx/ /x]sf afnaflnsf c f w f / e " t :yfgLo @=@ ! )
* -Ü_ -sIff !–%_ k|b]z

/fli6«o @=( !=) )=% lb=la=n= $ z}lIfs ;"rgf tyf


-g]=/f=sf=_ ˆNof; l/kf]6{
c f w f / e " t :yfgLo
-sIff !–*_
k|b]z
/fli6«o ^=^ !=) lb=la=n= $ z}lIfs ;"rgf tyf
-g]=/f=sf=_ ˆNof; l/kf]6{
@=@) cfwf/e"t tx -sIff !–*_ :yfgLo $$=* $^ %) %%
cWofkg/t s'n lzIfs dWo]
dlxnf lzIfssf] ;+Vof * -Ü_ k|b]z
/fli6«o $#=& $%=) %)=) %)=) ˆNof; l/kf]6{ z}lIfs ;"rgf tyf
kG„f}F of]hgf ˆNof; l/kf]6{
lb=lj=n= $
-g]=/f=sf=_

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


#= dfWolds lzIff -sIff (–!@_
#=! dfWolds tx -sIff (–!@_ df :yfgLo $% $& %) ^)
v'b egf{ b/ * -Ü_ k|b]z
/fli6«o $&=^ ^%=) ˆNof; l/kf]6{ kG„f}F of]hgfn]
kG„f}F of]hgf l j = ; + = @ ! ) )
-(%=) Ü_ df
k'¥ofpg] nIf
#=@ dfWolds tx -sIff (–!@_ df :yfgLo &!=( *) () !))
s"n egf{ b/ * -Ü_ k|b]z
/fli6«o &!=$ ((=) ˆNof; l/kf]6{ z}lIfs ;"rgf
lb=lj=n= tyf ˆNof;
-/f=;dLIff_ l/kf]6{ /
lb=lj=n=
-/f=;dLIff_
#=# dfWolds txdf s"n egf{ b/df :yfgLo !=!& !=!) !=)% !
n}lËs ;dtf ;"rs *
k|b]z
-sIff (–!@_
/fli6«o !=)@ !=) !=) !=) kG„f}F of]hgf ˆNof; l/kf]6{
lj=If]=lj=of]= lb=lj=n=
lb=lj=n= -/f=;dLIff_
-/f=;dLIff_
#=$ cfwf/e"t txjf6 dfWolds txdf :yfgLo
6«flGh;g b/ * -Ü_
k|b]z
/fli6«o (&=% ˆNof; l/kf]6{ ˆNof; l/kf]6{
#=% sIff ! df egf{ ePsf afnaflnsf :yfgLo &@ &$ &^
dWo] sIff !) df k'Ug] b/ -Ü_
k|b]z
/fli6«o ^)=# ˆNof; l/kf]6{ ˆNof; l/kf]6{
#=^ sIff ! df egf{ ePsf afnaflnsf :yfgLo
dWo] sIff !@ df k'Ug] b/ -Ü_ k|b]z
/fli6«o @$=) ˆNof; l/kf]6{ ˆNof; l/kf]6{
#=& dfWolds tx -sIff (–!@_ df :yfgLo !#=%! @) @&
sfo{/t dlxnf lzIfs ;+Vof k|b]z
* -Ü_
/fli6«o @)=^ @@=) @&=) ##=) ˆNof; l/kf]6{ z}lIfs ;"rgf
l b = l j = n = tyf ˆNof;
$-g]=/f=sf=_ l/kf]6{

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


#=* dfWolds tx -sIff (–!@_ df :yfgLo lj1fg !=!% # %
cWoog/t ljBfyL{ dWo] lj1fg /
k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff k|f=Jof= ^=@% * !)
ljifodf egf{ ePsf ljBfyL{ ;+Vof k|b]z lj1fg
* -Ü_
k|f=Jof=
/fli6«o lj1fg !%=) k|Gwf}+ of]hgf lb=lj=n=
-/f=;dLIff_ tyf
z}lIfs ;"rgf
k|f=Jof= !)=) !&=) #)=) kG„f}F of]hgf lb=lj=n=
-/f=;dLIff_ tyf
z}lIfs ;"rgf
#=( sIff !) sf ljBfyL{ l;sfO g]kfnL efiff :yfgLo ^*=* &) &@
pknlJw * -cÍdf_
k|b]z
/fli6«o
ul0ft :yfgLo %&=^ %( ^@
k|b]z
/fli6«o
lj1fg :yfgLo ^^=% ^* &@
k|b]z
/fli6«o
cË|]hL :yfgLo ^(=@ &) &@
k|b]z
/fli6«o
$=hLjg–ko{Gt lzIff tyf l;sfO / cgf}krfl/s lzIff
$=! ;fIf/tf b/ -!% jif{ eGbf dfly_ -Ü_ :yfgLo (^=$ (& (( (*=@
k|b]z
/fli6«o %*=) (%=) kG„f}F kG„f}F of]hgfdf
of]hgf lj=;+=@!)) df
-((=) Ü_
k'¥ofpg] nIf
$=@ ;fIf/tf b/ -^ jif{ eGbf dfly_ -Ü_ :yfgLo
k|b]z
/fli6«o *@=) *(=) (%=) !)) lb=lj=n= $ lb=lj=n=
-g]=/f=sf=_ -/f=;dLIff_ tyf
z}lIfs ;"rgf

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


$=# ;fIf/tf b/ -!%–@$ pd]/ ;d"x_ :yfgLo
-Ü_
k|b]z
/fli6«o (@=) ((=) kG„f}F of]hgf lb=lj=n=
-/f=;dLIff_ tyf
z}lIfs ;"rgf
$=$ ;fIf/tf b/df n}lËs ;dtf -!% jif{ :yfgLo
eGbf dfly_
k|b]z
/fli6«o )=^% )=*) lb=lj=n= lb=lj=n=
-/f=;dLIff_ /f=;dLIff_
%= k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk ljsf; tflnd
%=! k|fljlws tyf Jofj;flos ;Lk :yfgLo
ljsf; tyf tflnd k|fKt cfly{s k|b]z
¿kn] ;lqmo hgzlQm * -Ü_
/fli6«o #!=) $)=) %)=) &%=) kG„f}F of]hgf lb=lj=n=
-/f=;dLIff_ tyf
z}lIfs ;"rgf
%=@ k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff :yfgLo 5fqf
-sIff (–!@ jf l8Knf]df jf
lk|–l8Knf]df jf ;f] ;/x_ pQL0f{
5fq
hgzlQm * -jflif{s ;+Vof_ k|b]z 5fqf
5fq
/fli6«o 5fqf
5fq
^=;'zf;g tyf Joj:yfkg
^=! cfwf/e"t tx -sIff !–%_ df :yfgLo @@M! @@M! @@M!
ljBfyL{MlzIfs cg'kft-;fd'bflos
ljBfno_ k|b]z
/fli6«o @$M! #)M! #)M! ˆNof; l/kf]6{ z}lIfs ;"rgf
kG„f}F of]hgf
^=@ cfwf/e"t tx -sIff ^–*_ df :yfgLo $)M! #%M! #)M!
ljBfyL{MlzIfs cg'kft
k|b]z
-;fd'bflos ljBfno_
/fli6«o #)M! #)M! #)M! ˆNof; l/kf]6{ z}lIfs ;"rgf
kG„f}F of]hgf
^=# cfwf/e"t tx -sIff !–*_ df :yfgLo @^M! @%M! @$M!
ljBfyL{MlzIfs cg'kft
-;fd'bflos ljBfno_ k|b]z
/fli6«o ##M! #!M! #)M! #)M! kG„f}F z}lIfs ;"rgf
of]hgf

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


^=$ dfWolds tx -sIff (–!)_ df :yfgLo @(M! @^M! @%M!
ljBfyL{MlzIfs cg'kft
-;fd'bflos ljBfno_
k|b]z
/fli6«o $)M! #)M! #)M! ˆNof; l/kf]6{ z}lIfs ;"rgf
kG„f}F of]hgf
^=% dfWolds tx -sIff (–!@_ df :yfgLo ^*M! %%M! %)M!
ljBfyL{MlzIfs cg'kft
k|b]z
/fli6«o $!M! #%M! #)M! #)M! kG„f}F of]hgf z}lIfs ;"rgf
&= pRr lzIff
&=! pRr lzIffdf s"n egf{ b/ -Ü_ k|b]z
/fli6«o !@=) !&=) @@=) @%=) kG„f}F of]hgf kG„f}F of]hgdf
lb=lj=n= $ lj=;+=@!)) df
-g]=/f=sf=_ -$)=) Ü_
k'¥ofpg] nIf
&=@ pRr lzIffdf dlxnf ;xeflutf k|b]z
cg'kft /fli6«o )=() )=($ )=(^ !=) lb=lj=n= lb=lj=n=
-/f=;dLIff_ -/f=;dLIff_
lb=lj=n=
$-g]=/f=sf=_
&=# k|fljlws pRr lzIffdf ljBfyL{ egf{ k|b]z
b/-Ü_ /fli6«o @%=) ##=) kG„f}F of]hgf z}lIfs ;"rgf
*= lzIffdf nufgL
*=! s"n ah]6sf] lzIff If]qdf :yfgLo !=$ !) @)
ljlgof]lht ah]6 * -Ü_ k|b]z
/fli6«o !)=^* !%=) !&=) @)=) lb=lj=n= $ z}lIfs ;"rgf
-g]=/f=sf=_
*=@ cfwf/e"t tx -sIff !–*_ df k|lt :yfgLo
ljBfyL{ ;/sf/L vr{ -¿= xhf/df_
k|b]z
/fli6«o !* @! @$ kG„f}F z}lIfs ;"rgf
of]hgf
*=# dfWolds tx -sIff (–!@_ df k|lt :yfgLo @%
ljBfyL{ ;/sf/L vr{ -¿= xhf/df_
k|b]z
/fli6«o !! !% !& kG„f}F z}lIfs ;"rgf
of]hgf

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


kl/R5]b M #
lzIffsf pkIf]qx¿
#=! k|f/lDes afnljsf; / lzIff
#=!=! kl/ro
g]kfn ;/sf/n] lzIffnfO{ /fli6«o ljsf;sf] cfwf/sf] ¿kdf lnFb} /fli6«o tyf cGt/f{li6«o
k|ltj4tf ;lxt ljleGg gLltut, ;+/rgfut, ;+:yfut / Jofjxfl/s k|of;x¿ cl3 a9fPsf]
5 . g]kfnsf] ;+ljwfg, cfjlws ljsf; of]hgf, lbuf] ljsf; nIo, /fli6«o tyf cGt/f{li6«o
k|lta4tf / jflif{s gLlt tyf sfo{qmd dfkm{t cfly{s;fdflhs ¿kfGt/0f ug]{ ;ÍNk k"/f ug{
lzIffnfO{ /fli6«o ljsf;sf] dxTjk"0f{ If]qsf] ?kdf cfTd;ft ul/Psf] 5 . afnaflnsfsf]
;jf{ËL0f ljsf;sf nflu afnljsf; s]G›n] dxTjk"0f{ of]ubfg lbg] tYodf lglj{jfb 5 .
k|f/lDes afnljsf; sfo{qmd g]kfnsf] …;a}sf nflu lzIffÚ ;DaGwL /fli6«o sfo{of]hgf / ;a}
sf nflu lzIff sfo{qmdsf] cleGg cË xf] . g]kfn ;/sf/ k|f/lDes afnljsf; sfo{qmd /
k"j{k|fylds lzIff dfkm{t\ cfwf/e"t tyf k|fylds lzIffdf afnaflnsfx¿sf] kx'Fr ;'lglZrt
ug{ k|ltj4 5 . lzIff, lj1fg tyf k|ljlw dGqfnon] afnljsf; sfo{qmdsf] cf}lrTonfO{
dx;'; u/L afnljsf; s]G› :yfkgfnfO{ cfˆgf] k|d'v lqmofsnfksf] ¿kdf lnPsf] 5 .
k|f/lDes afnljsf;;DaGwL xfn} ePsf s]xL cWoogn] k|f/lDes afnljsf; sfo{qmdsf]
cg'ej kfPsf afnaflnsfx¿ ljBfnosf] jftfj/0fdf l56f] tyf a9L 3'nldn x'g ;Sg]
u/L tof/ ul/Psf 5g\ eGg] s'/f k|dfl0ft u/]sf] 5 . ljBfno If]q ljsf; of]hgf @)&# b]lv
@)&( sf cg';f/ d'n'ssf] ljljwtfo'Qm kl/j]z tyf cfjZostf cg's"n lzIffsf] kx'Fr
tyf u'0f:t/LotfnfO{ ;'b[9 u/L lj=;+= @)&( ;Dddf g]kfnnfO{ cNkljsl;taf6 :t/f]Gglt
ug]{ /fli6«o ck]IffnfO{ ;fsf/ u/fpg] u/L kfFr jif]{ sfo{qmd nlIft u/]sf] 5 . o;sf nflu lzIff
If]qsf] ;+:yfut Ifdtfdf ;'wf/ ug{' Pp6f k|d'v /0fgLlt x'g] ePsf]n] o; zf/bf gu/kflnsfn]
k|f/lDes afnljsf; / lzIffnfO{ cfwf/e"t lzIffsf] alnof] husf] ?kdf lgdf{0f ug]{ p2]Zo
lnPsf] 5 .
g]kfnsf] ;+ljwfgsf] wf/f #( -#_ df k|To]s afnaflnsfnfO{ k|f/lDes afnljsf;
tyf afn ;xeflutfsf] xs x'g]5 egL pNn]v ul/g' / lzIff P]g @)@* sf] gjf}F ;+zf]wgn]
afnljsf; / lzIffnfO{ ljBfno lzIffs} cËsf] ¿kdf dfGotf lbg'n] o;sf] cfjZostf /
dxQ\j yk k'li6 ePsf] 5 . afnaflnsfsf] zf/Ll/s, dfgl;s, ;+j]ufTds, ;fdflhs Pj+ g}lts
;[hgfTds kIfsf] ljsf;df ;3fpFb} pgLx¿nfO{ cfwf/e"t lzIffsf] nflu tof/ ug]{ p2]Zon]
;~rflnt of] sfo{qmd ljBfno lzIffsf] klxnf] kfOnf ePsf]n] klg o;nfO{ ;j{;'ne /
zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 
u'0f:t/Lo agfpg' cfjZos ePsf] 5 . o;} s'/fnfO{ dWogh/ u/]/ o; zf/bf gu/kflnsfn]
lgdf{0f u/]sf] o; lzIff of]hgfdf k|f/lDes afnljsf; / lzIffnfO{ Jojl:yt / u'0f:t/Lo
agfpg] sfo{qmdx¿ ;dfj]z ul/Psf] 5 . ;~rfng, /]vb]v nufotsf sfo{x¿ of]hgfdf
;d]l6Psf 5g\ . kflnsfaf6 ;~rflnt afnljsf; s]G›sf] ljj/0f cg';"rL–@ df lbOPsf] 5 .
#=!=@ jt{dfg cj:yf
ljBfno If]q ljsf; of]hgfn] ljBfno k|j]zsf] tof/Lsf nflu k|f/lDes afnlzIffnfO{ cfwf/
e"t lzIffdf ;dflxt u/]sf] 5 . o; zf/bf gu/kflnsfdf xfn %@ ;fd'bflos ljBfnox¿df
afnljsf; sIff ;~rfngdf /x]sf 5g\ . zf/bf gu/kflnsfsf] kfz{\jlrq @)&* sf] tYofÍ
cg';f/ o; zf/bf gu/kflnsfdf ;~rflnt afnljsf;sf] cg'ej ;lxt sIff ! df k|j]z
ug]{ b/ hDdf (&=* k|ltzt /x]sf] 5 .h;df ljBfnodf cfwfl/t afnljsf; s]G›df # /
$ aif{ pd]/ ;d"xsf ! xhf/ @ ;o !#hgf afnaflnsf cWoog ul//x]sf 5g\ . afnljsf;
lzIffsf] Joj:yfkgsf nflu hDdf ^@ hgf afnljsf; ;xhstf{sf] b/aGbL /x]sf] 5 . zf/bf
gu/kflnsfsf ;fd'bflos ljBfnox¿df sfo{/t afnljsf; ;xhstf{x¿sf] Go"gtd z}lIfs
of]Uotf P;=Pn=;L= / clwstd :gfts tx /x]sf] 5 .
xfn ;~rfngdf /x]sf s]xL afnljsf; s]G›x¿ Go"gtd dfkb08 cg';f/ gePsf]
x'gfn] ltgLx¿sf] ;'wf/sf sfo{x¿ ug{' kg]{ cfjZostf b]lvG5 . cem}+ %* j6f ;fd'bflos
ljBfnox¿ dWo] ^ j6f ljBfnox¿df afnljsf; sIff ;~rfng ug{ ;lsPsf] 5}g h;sf
nflu zf/bf gu/kflnsfsf] b/aGbL ldnfg sfo{bn, @)&& sf] k|ltj]bgsf] cfwf/df b/aGbL
ldnfg sfo{nfO{ ;DkGg ug{' kg]{ b]lvG5 . afnljsf; s]G› afnaflnsfsf] 3/af6 !) b]lv
!% ldg]6sf] k}bn b'/Ldf x'g'kg]{df ;f] gePsf] tyf st} st} ;f] eGbf a9L b'/Ldf /x]sf] cj:yf
5 . e"uf]n, hg;+Vof, a:tL cflbnfO{ dWogh/ u/L gS;fÍgsf] cfwf/df afnljsf; s]G›sf]
;dfof]hg, :yfgfGt/0f Pj+ gofF :yfkgf ug{'kg]{ h?/L x'g cfpF5 . o;} u/L :yfkgf ePsf
afnljsf; s]G›x¿sf] ;+:yfut ljsf;sf ;fy} yk Joj:yfkg ug{ h?/L 5 eg] gofF :yfkgf
x'g] afnljsf; s]G›x¿sf] :yfkgf nufot Ifdtf clej[l4 ub}{ hfg'kb{5 . gu/kflnsfn]
gu/kflnsfleq /x]sf afnljsf; s]G› pd]/ ;d"xsf afnaflnsfsf] hg;Î\ofsf] cfwf/df
afnljsf; s]G›sf] :yfkgf,ug]{ nIo lnPsf] 5 . afnljsf; lzIff ;'wf/ of]hgf lgdf{0f
u/L afnaflnsfx¿sf] d"NofÍg kmf/fd dfkm{t jflif{s $ k6s ljBfyL{sf] l;sfO tyf ljsf;
d"NofÍg ug]{ ul/Psf] 5 . gu/kflnsfsf ;a} afnljsf; s]G›x¿ ljBfnon] Joj:yfkg ug]{
u/L Joj:yf ul/Psf] 5 .

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


#=!=# nIo
;a} afnaflnsfx¿nfO{ u'0f:t/Lo k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf] cj;/ ;'lglZrt ug]{ .
#=!=$ p2]Zo
yy tf]lsPsf] pd]/ ;d"xsf ;a} afnaflnsfsf] ;jf{ËL0f ljsf; / cfwf/e"t lzIffsf]
tof/Lsf nflu k|f/lDes afnljsf; ;]jfdf kx'Fr a9fpg',
yy k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf ;]jfx¿df u'0f:t/ ;'lglZrt ug{',
yy k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffnfO{ ef}lts k"jf{wf/sf] ;anLs/0f u/L afnd}qL agfpg],
yy ;a} afnaflnsfx¿nfO{ k|f/lDes afnlzIffsf] cg'ej;lxt sIff ! df egf{ u/fpg' .
#=!=% /0fgLltx¿
yy ;a} afnaflnsfsf] kx'Frsf nflu ;‹Lo ;/sf/n] lgwf{/0f u/]sf] dfkb08 cg';f/
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIff ;~rfng ug]{,
yy sfo{qmdsf] gS;fÍg, k'glj{t/0f / cfjZostf cg';f/ gofF s]G› :yfkgf ug]{,
yy kf7\oqmdsf] kl/dfh{g tyf cg's"ng ug]{,
yy nfut ;xeflutf clej[l4 ug]{,
yy sfo{qmdsf] k|efjsfl/tf j[l4sf nflu kl/jf/, ;d'bfo, u}/ ;/sf/L ;+3;+:yf, lghL
If]q / ljBfnox¿;Fu ;xsfo{ ug]{,
yy P]g / sfo{ljlwdf pNn]v eP adf]lhdsf] dfkb08 k"/f ug]{,
yy sfo{/t hgzlQmsf] j[lQ ljsf; tyf Ifdtf ljsf; ug]{,
yy :yfgLo txsf] cfjZostfdf cfwfl/t x'g] u/L k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf
nflu ;'kl/j]If0f / ;xhLs/0fsf nflu yk 5'§} clwsf/ ;DkGg ;+oGq agfpg],
yy kf7\oqmd / dfkb08nfO{ ;dofg"s'n :yfgLos/0fsfnflu ;'emfj k]; ug]{,
yy ckfËtf ePsf tf]lsPsf pd]/ ;d"xnfO{ ;Daf]wg ug]{ u/L gLltut Joj:yf ug]{,
yy afnljsf; / lzIffnfO{ afnd}qL / ckfËtfd}qL k"jf{wf/o'Qm agfpg] .
#=!=^ pknlAw, glthf, k|d'v lqmofsnfk / nIo
pknlAwM
yy ;a} afnaflnsfx¿nfO{ u'0f:t/Lo k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf] cj;/ ;'lglZrt
ePsf] x'g] .
k|d'v glthfM
yy k|f/lDes afnljsf; tyf lzIff pd]/sf ;a} afnaflnsf¿nfO{ Ps aif{sf] k|f/lDes
afnljsf; tyf lzIffdf ;xh kx'Fr x'g],
zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 
yy k|f/lDes afnljsf; tyf lzIff pd]/sf ;a} afnaflnsfx¿nfO{ k|f/lDes afnljsf;
tyf lzIffsf] cg'ej ;lxt sIff ! dfk|j]z ug]{ cj;/ x'g],
yy ;a} k|f/lDes afnljsf; s]G›x¿df Go"gtd of]Uotf / tflnd k|fKt lzIfs tyf
afnaflnsfsf] x]/rfx tyf ;xof]usf nflu ;xfos sd{rf/L ;lxt s]G›n] Go"gtd
dfkb08 k'/f u/]sf] x'g],
yy afnaflnsfx¿sf] ljsf;fTds tyf l;sfO cfjZostf ;Daf]wg x'g] kf7\oqmd
;dfof]hg tyf cg's"ng ePsf] x'g],
yy ef}uf]lns hl6ntf /x]sf tyf ckfËtf ePsf afnaflnsfnfO{ ;d]6\g cfjZostfdf
cfwfl/t h:t} 3/df cfwfl/t, ;d'bfodf cfwfl/t, sfo{If]q tyf 3'DtL afnljsf;
tyf lzIff sfo{qmdsf gd'gf ljsf; x'g],
yy k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf] sfof{Gjogdf kl/jf/, ;d'bfo, u}/ ;/sf/L ;+3;+:yf
/ ljBfnox¿;Fu ;xsfo{ ePsf] x'g] .
k|d'v lqmofsnfk / uGtJo -Target_ M
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf k|d'v lqmofsnfkx¿ tyf uGtJo
ef}lts nIo -% jif{_ s}lkmot
@)&*÷)&(
@)&(÷)*)

@)*@÷)*#
@)*!÷)*@
qm= k|d'v lqmofsnfk nIo @)*)÷)*! hDdf
;+= OsfO{

! k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf Go"gtd dfkb08 k6s ! !


k|af]lws/0f
@ k|f/lDes afnljsf; tyf lzIff s]G›x¿sf] gS;fÍg tyf k6s ! !
k'glj{t/0f
# kl/jf/, ;d'bfo, u}/ ;/sf/L ;‹;+:yf, lghLIf]q;Fusf] lg/Gt/
;xsfo{
$ cgfy c;xfo / ckfËtf klxrfg u/L yk ;]jf pknAw k6s ! ! ! ! ! %
u/fpg]
% ;'/lIft tyf ckfËd}qL zf}rfnosf] Joj:yf j6f @ # # $ % !&
^ afnaflnsfsf] clen]vLs/0f lg/Gt/
& clwsf/ ;DkGg ;+oGqsf] ljsf; k6s ! !
* cgfy c;xfo / ckfËtf ePsf afnaflnsfsf nflu j6f ! !
cfjfzLo of]hgf
( kf]if0fo'Qm lbjf vfhfsf] Joj:yf lg/Gt/

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


!) kf7\oqmd k|af]lws/0f k6s ! ! ! #
!! k"jf{wf/, l;sfO If]q, s]G›sf] leqL tyf aflx/L l;sfO tyf j6f !% !% !) !% # %*
v]n ;fdu|L Joj:yfkg
!@ lzIfssf] of]Uotf Ifdtf / k];fut ljsf; k6s ! ! ! ! ! %
!# afnaflnsfsf] :jf:Yo hfFr, vf]k tyf :jf:Yo ;DaGwL k6s # # # # # !% !%
clen]v Joj:yfkg, j[l4 cg'udg ug]{ / s'kf]if0f ePsf
afnaflnsfsf] cfjZos k|aGw ug]{
!$ :yfgLo efiffnfO{ k|fyldstf lbO{ cfjZostfcg';f/ k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
:yfgLo efiffsf] k|of]u
!% cleefjs lzIff k6s @ @ @ @ @ !)
!^ cleefjs tyf ;d'bfosf ;b:o dfkm{t :yfgLo 1fg tyf k6s ! ! ! ! ! %
l;kx¿ afnaflnsfnfO{ l;sfpg] Joj:yf
!& afnaflnsfsf] zf/Ll/s, ;fdflhs, dfgl;s tyf k6s cfjZostf
cg';f/
cfjZostf
cg';f/
cfjZostf
cg';f/
cfjZostf
cg';f/
cfjZostf
cg';f/

efjgfTds ;'/Iff tyf cfjZostf cg';f/ dgf];fdflhs


k/fdz{ pknAw u/fpg]
!* kl/jf/, ;d'bfo, lghLIf]q tyf u}/ ;/sf/L ;‹;+:yfx¿sf] k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
;xeflutf, ;+nUgtf / lhDd]jf/L j[l4
!( z}lIfs ;"rgf Joj:yfkg k|0ffnL k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
@) ;xof]uL -cfof_ sf] Joj:yf j6f # !) !% !% !% %*
@! k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf lzIfssf] ;]jf tyf k6s ! !
;'ljwfdf j[l4 ug]{

#=@ cfwf/e"t lzIff


#=@=! kl/ro
ljBfno lzIffsf] ;'?jftL / dfWolds lzIffsf] husf] ¿kdf cfwf/e"t txsf] lzIffnfO{ lng]
ul/G5 . cfwf/e"t txsf] lzIffn] pd]/ ;d"xsf lx;fan] % b]lv !@ aif{sf afnaflnsfx¿nfO{
;d]6\5 . cfwf/e"t tx ljBfno lzIffsf] hu xf] . o;sf] u'0f:t/ clej[l4sf nflu lzIfs,
lzIf0f l;sfOsf nflu ;|f]t ;fdu|L/ cg"s'n l;sfO jftfj/0fdf hf]8 lbg'kg]{ x'G5 . g]kfnsf]
;+ljwfgn] k|To]s gful/snfO{ cfwf/e"t lzIffdf kx'Fr x'g] / of] txsf] lzIff clgjfo{ /
lgMz'Ns kfpg] xssf] Joj:yf u/]sf] 5 . o;}u/L clgjfo{ tyf lgMz'Ns lzIff ;DaGwL P]g,
@)&% n] cfwf/e"t lzIff k|bfg ug]{ bfloTj / cfjZos Joj:yf lhDd]jf/L ;+3, k|b]z / :yfgLo
txsf] 5 . cfwf/e"t lzIff pd]/ ;d"xsf afnaflnsfnfO{ ljBfno k7fpg] k|To]s gful/ssf] st{Jo
x'g] s'/f pNn]v u/]sf] 5 . k|rlnt P]gx¿n] kl/eflift u/] cg';f/ g]kfndf cfwf/e"t lzIff eGgfn]
k|f/lDes afnlzIff b]lv sIff * ;Dd lbOg] lzIffnfO{ pNn]v u/]sf] 5 .

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


#=@=@ jt{dfg cj:yf
ljBfno lzIffsf] ;'?jftL / dfWolds lzIffsf] husf] ?kdf cfwf/e"t txsf] lzIffnfO{
lng] ul/G5 . pd]/ ;d"xsf lx;fan] $ b]lv !@ aif{sf afnaflnsfx¿nfO{ ;d]6\5 .
cfwf/e"t lzIffn] afnaflnsfsf] ;jf{ËL0f ljsf;, u'0f:t/Lo hLjgofkg / ;fdflhs
;dfof]hgdf ;xof]u ub{5 . clgjfo{ tyf lgMz'Ns lzIff ;DaGwL P]g, @)&% n] cfwf/e"t
tx;Ddsf] lzIff k|bfg ug]{ bfloTj / tT;DaGwL cfjZos Joj:yf ldnfpg] lhDd]jf/L tLgj6}
txsf ;/sf/x¿sf] x'g] Joj:yf u/]sf] 5 . cfwf/e"t lzIff pd]/ ;d"xsf afnaflnsfnfO{
ljBfno k7fpg' k|To]s gful/ssf] st{Jo x'g] pNn]v 5 . zf/bf gu/kflnsfdf cfwf/e"t
lzIff k|bfg ug{sf nflu ;fd'bflos tkm{ sIff !–# ;~rfng ePsf !@, sIff!–% ;~rfng
ePsf #! j6f ljBfnox¿ 5g\ . To;}u/L sIff !–* ;~rfng ePsf %, sIff !–!) ;~rfng
ePsf @ j6f / sIff !–!@ ;~rfng ePsf * j6f u/L hDdf %* j6f 5g\ . ;+:yfut tkm{
sIff !–# ;~rfng ePsf !, sIff !–% ;~rfng ePsf @, sIff !–* ;~rfng ePsf #,
sIff !–!) ;~rfng ePsf $ j6f / sIff !–!@ ;~rfng ePsf ! j6f u/L hDdf !! j6f
ljBfnox¿ 5g\ .
cfwf/e"t txdf s'n ljBfyL{ ;+Vof & xhf/ ! ;o (# / ljBfno ljBfyL{ cg'kft
!M@^ /x]sf] kfO{G5 . o:t} cfwf/e"t tx -!–%_ tkm{ s'n ljBfyL{ ;+Vof $ xhf/ ^ ;o !( /
ljBfno ljBfyL{ cg'kft !M@@ /x]sf] 5 . o:t} cfwf/e"t tx -^–*_ tkm{ s'n ljBfyL{ ;+Vof
@ xhf/ % ;o &$ / ljBfno ljBfyL{ cg'kft !M$) /x]sf] 5 . o; kflnsfdf cfwf/e"t
txdf hDdf lzIfs b/aGbL ;+Vof ! ;o %^ / /fxt cg'bfg tkm{ #& / cGo gLlh ;|f]taf6
-;+:yfut ;lxt_ $( hgf lzIfsx¿ sfo{/t /x]sf 5g\ . Go"g b/aGbL/ z"Go b/aGbL ePsf
ljBfnox¿df lzIf0f ;xof]u cg'bfgsf] Joj:yf ul/Psf] 5 .
z}lIfs kfZj{lrq @)&* cg';f/ zf/bf gu/kflnsfdf cfwf/e"t txsf] v'b egf{ b/
(*=$ /x]sf] 5 . h;dWo] -!–%_ tkm{ v'b egf{b/ (&=^ / -^–*_ tkm{ v'b egf{b/ ((=@ /x]sf]
5 . o:t} cfwf/e"t txsf] s'n egf{b/ !)%=@ /x]sf] 5 . h;dWo] -!–%_ tkm{ s'n egf{b/
!)%=@ / -^–*_ tkm{ s'n egf{b/ !)%=$ /x]sf] 5 . zf/bf gu/kflnsfsf] sIff ! b]lv %
;Ddsf] pQL0f{ b/ (#=*!, sIff ! b]lv % ;Ddsf] sIff bf]xf]¥ofpg] b/ $=!@ / sIff ! b]lv %
;Ddsf] ljBfno 5f]8\g] b/ @=)& 5 . o:t} sIff ^ b]lv * ;Ddsf] pQL0f{ b/ (#=#^, sIff
^ b]lv * ;Ddsf] sIff bf]xf]¥ofpg] b/ #=!* / sIff ^ b]lv * ;Ddsf] ljBfno 5f]8\g] b/
#=$^ k|ltzt /x]sf] 5 .

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


dfly pNn]v ul/Psf ljZn]if0fsf cfwf/df cfwf/e"t txdf b]xfojdf]lhdsf r'gf}tL /x]sf
b]lvPsf 5g\ .
!= cfwf/e"t lzIffdf ;a} afnaflnsfsf] kx'Fr ;'lglZrt ug]{ .
@= ;"rgf tyf ;+rf/ nufot k|ljlwd}qL jftfj/0fsf] Joj:yf ug]{ .
#= clgjfo{ tyf lgz'Ns lzIffsf] k|efjsf/L ¿kdf sfof{Gjog ug]{ .
$= afnaflnsfnfO{ ;'/lIft, ef}lts tyf afnd}qL jftfj/0fsf] Joj:yf ug]{ .
%= l;sfOsf] u'0f:t/df ;'wf/ u/L ljBfyL{x¿sf] l;sfO pknlAwdf ;'wf/ Nofpg] .
^= k|ofKt ¿kdf lzIfs b/aGbL b]lvotf klg sIff ^–* df ljifout lzIfssf] Joj:yfkg ug]{ .
&= lzIfsx¿sf] k];fut Ifdtf clej[lQsf nflu tflnd ;~rfng ug]{ .
*= nIodf cfwfl/t l;sfO pknlAw j[l4 ug]{ .
#=@=# nIo
yy ;a} afnaflnsfx¿sf nflu ;dtfd"ns tyf u'0f:t/Lo cfwf/e"t lzIff ;'lglZrt ug]{ .
#=@=$ p2]Zo
yy cfwf/e"t txsf] lzIffdf ;a}sf] ;dtfd"ns kx'Fr / ;xeflutf ;'lglZrt ug]{,
yy k|f/lDes sIffsf afnaflnsfx¿sf] k7g l;k clej[l4 ug]{,
yy clgjfo{ tyf lgMz'Ns cfwf/e"t lzIffsf] sfof{Gjog ug]{,
yy ;a} afnaflnsfx¿nfO{ cfwf/e"t tx k"/f ug]{ cj:yf ;'lglZrt ug]{,
yy ;a} afnaflnsfx¿df Go"gtd l;sfO pknlAw xfl;n x'g] cj:yf ;'lglZrt ug]{,
yy cfwf/e"t ljBfnosf] ef}lts tyf z}lIfs jftfj/0f afnd}qL, ;dfj]zL / ;'/lIft
agfpg],
yy ljBfno lzIffsf] zf;sLo tyf Joj:yfksLo k|aGwdf ;'wf/ Nofpg],
yy ljBfno k4ltnfO{ ljljwtf cg's"n, pTyfgzLn / hjfkmb]xL agfpg],
yy l;sfOnfO{ b}lgs hLjg;Fu ;DalGwt u/fpg],
yy cGt/;DalGwt ljifoj:t'x¿nfO{ PsLs[t u/L l;sfO lqmofsnfk ;~rfng ug]{ .
#=@=% /0fgLltx¿
»» ljBfno gS;fÍg ug]{,
»» ljBfnox¿sf] k'glj{t/0f tyf ;dfof]hgf ug]{,
»» clgjfo{ tyf lgMz'Ns cfwf/e"t lzIffsf nflu sfg'g th{'df ug]{,
»» clgjfo{ tyf lgMz'Ns cfwf/e"t lzIffsf nflu cfjZos ;|f]tsf] Joj:yf ug]{,
»» k|f/lDes sIff k9fO ;DaGwL lqmofsnfkx¿sf] nflu ;|ft] Joj:yfkg / sfof{Gjog ug]{,
zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 
»» ljBfno aflx/ /x]sf ljBfno pd]/sf afnaflnsfx¿sf] oyfy{ ljj/0f ;Íng u/L
kx'Fr ;'lglZrt ug{cfjZos Joj:yf ldnfpg],
»» Go"gtd l;sfO pknlAw xfl;n u/fpg cfjlws ¿kdf l;sfOsf] d"NofÍg ug]{,
»» lzIfsnfO{ k|wfgfWofks tyf k|wfgfWofksnfO{ :yfgLo txk|lt sfo{;Dkfbg s/f/ u/L
hjfkmb]xL agfpg],
»» ljBfnox¿df vfg]kfgL, zf}rfno tyf ;/;kmfOsf] plrt k|aGw;lxt Go"gtd ef}lts
;'ljwf ;'lglZrt ug]{,
»» ljBfnodf afnd}qL, ;dfj]zL / ;'/lIft l;sfO jftfj/0f tof/ ug]{,
»» ;a} ljBfnox¿df Go"gtd ;Ifdtf k"/f u/fpg],
»» lzIf0f l;sfOsf gjLgtd ljlw cjnDag ug]{,
»» k|f/lDes sIffx¿df sIff lzIf0fnfO{ k|fyldstf lbg],
»» cfjZos lzIfs tflnd, tof/L tyf k|f]T;fxgsf sfo{qmd ;~rfng ug]{,
»» d"NofÍgnfO{ lzIf0f l;sfOsf] cleGg cËsf] ¿kdf k|of]udf Nofpg],
»» ljBfyL{nfO{ cfjZos ;xof]u pknAw u/fO{ l;sfOdf ;'wf/ Nofpg],
»» sIffsf]7fdf cfwfl/t d"NofÍg;Fu ;DalGwt Ifdtf ljsf; ug]{,
»» lzIffdf sfdug]{ ;a} hgzlQmsf] Ifdtf ljsf; / pTk|]/0ff Joj:yfkg ug]{,
»» ljBfyL{sf] kf]if0f tyf :jf:Yodf ;'wf/ Nofpg] sfo{qmd ;~rfng ug]{,
»» ljBfnodf cfwfl/t z}lIfs tyf dgf];fdflhs k/fdz{ pknAw u/fpg],
»» :yfgLo pTkfbgdf cfwfl/t kf}li6s tyf :j:ys/ lbjfvfhfsf] k|aGwnfO{ yk
Jojl:yt ug]{,
»» ljBfno lzIffnfO{ ljljwtf cg's"n, ;dfj]zL / ;dtfd"ns agfpg :yfgLo
kl/j]zcg's'n l;sfO lqmofsnfk ;~rfng, eflifs ljljwtfcg's"nsf] dfWod
efiffsf] pkof]u tyf ;fdflhs ;fF:s[lts ljljwtfsf];Ddfg / ;dfj]z x'g]u/L l;sfO
;fdu|L, ljlw tyf k|lqmof k|of]u ug]{,
»» ljBfno lzIffnfO{ k|sf]k, ;Í6 tyf dxfdf/L nufotsf kl/l:yltk|lt pTyfgzLn
agfpg] of]hgf tof/ u/L sfof{Gjog ug]{,
»» ljBfno lzIffnfO{ ;"rgf tyf k|ljlwsf] k|of]u u/L ;xh / pkof]uL agfpg] sfo{nfO{
lj:tf/ ug]{,
»» b}lgs hLjg;Fu ;DalGwt Jojxf/ s'zn l;kx¿nfO{ l;sfO lqmofsnfkdf PsLs[t ug],{
»» cGt/;DalGwt ljifoj:t'nfO{ PsLs[t u/L l;sfO lqmofsnfk ;~rfng ug{ l;sfO
;fdu|L, ljlw tyf lqmofsnfkdf kl/dfh{g / ;'wf/ ug]{,
 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#
»» lzIfs b/aGbL k'glj{t/0f tyf ;dfof]hg ug]{,
»» glthfk|lt hjfkmb]lxtf ;'lglZrt x'g] u/L ljBfno tyf z}lIfs lgsfosf] zf;sLo
tyf Joj:yfksLo k4ltdf ;'wf/ ug]{,
»» ljBfnosf] sfo{;Dkfbg / ljBfyL{sf] l;sfO pknAwL k/LIf0f u/L hjfkmb]lxtf
;'lglZrt ug]{,
»» lzIfs ljsf; / ;xfotf k|0ffnLnfO{ Jojl:yt ug]{,
»» ljBfno zflGt If]q /fli6«o 9fFrf / sfof{Gjog lgb]{lzsf, @)^* sf lqmofsnfkx¿
k"0f{ ¿kdf sfof{Gjog ug]{ .
#=@=^ pknlAw, glthf, k|d'v lqmofsnfk / nIo
pknlAwM
yy clgjfo{ tyf lgMz'Ns cfwf/e"t lzIffdf ;a}sf] kx'Fr / ;xeflutf ;'lglZrt eO{
u'0f:t/ clej[l4 x'g] .
glthfM
yy ;a} afnaflnsf cfwf/e"t lzIffsf] kx'Frdf eO{ ;xefuL x'g],
yy ;a} ljBfnon] k|fyldstf k|fKt Go"gtd ;Ifdtf -PMEC_ k"/f u/]sf] x'g],
yy Go"gtd ef}lts k"jf{wf/ tyf l;sfO ;fdu|Lsf] pknAwtf ePsf] x'g],
yy cfjZos ;+Vofdf of]Uo, ;lqmo tyf pTk|]l/t lzIfssf] Joj:yf x'g],
yy afnd}qL / ;dfj]zL jftfj/0fdf l;sfO x'g],
yy ljBfnodf kf]if0f tyf :jf:Yo sfo{qmd ;~rfng x'g],
yy ljBfnodf kf}li6s tyf :j:ys/ lbjfvfhfsf] k|aGw x'g],
yy afnaflnsfn] Go"gtd l;sfO pknlAw xfl;n u/]sf] x'g],
yy cfwf/e"t lzIffsf] egf{, ;xeflutf tyf l;sfO pknlAwdf n}lËs, ef}uf]lns,
;fdflhs tyf cfly{s ;dtf ;"rsdf ;'wf/ x'g],
yy ljBfno lzIff k|0ffnL k|sf]k, ;Í6 tyf dxfdf/Lnufotsf kl/l:yltk|lt pTyfgzLn
x'g],
yy ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlw nufotsf k|ljlwsf] k|of]udf lj:tf/ tyf ;xh pkof]u eO{
l;sfOdf ;xof]u x'g],
yy hgzlQmsf] Ifdtf ljsf; eO{ u'0f:t/Lo lzIff k|jfx tyf z}lIfs ;'zf;g sfod x'g],

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


k|d'v lqmofsnfk / nIo M
ef}lts nIo -% jif{_ s}lkmot

@)*#÷)*$
@)&(÷)*)

@)*@÷)*#
@)*!÷)*@
@)*)÷)*!
qm= k|d'v lqmofsnfk nIo hDdf
;+= OsfO{

! ljBfno gSzfÍg k6s ! !


@ b/aGbL k'glj{t/0f tyf ;dfof]hg k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
# dfkb08 cg';f/ lzIfs Joj:yf k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
$ ;a} afnaflnsfnfO{ ljBfno egf{ k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
% k|f/lDes sIffsf afnaflnsfx¿sf k6s ! ! ! ! !
nflu k7g ;fdu|L Joj:yf
^ k|f/lDes sIff lzIf0f;DaGwL lzIfs k6s ! ! ! ! !
tflnd
& ljBfnosf] Go"gtd ef}lts k"jf{wf/ j6f $ % $ % % @#
ljsf;
* ljBfno pTyfgzLn of]hgf lgdf{0f tyf ljBfno ;a} ;a} ;a} ;a} ;a}
sfof{Gjog
( ;"rgf k|ljlwsf] k|of]usf nflu cfjZos j6f !) !) !% !% * %*
;+/rgf, ;fdu|L tyf Ifdtf ljsf;
!) Ps j8f Ps gd'gf ljBfno agfpg] j6f # % & lg/Gt/ lg/Gt/ !%
!! ljBfno kf]if0f tyf :jf:Yo sfo{qmd / lg/Gt/ √ √ √ √ √
lbjf vfhfsf] k|aGw
!@ ckfËtf ePsf ljBfyL{nfO{ ;xof]u lg/Gt/ √ √ √ √ √
!# kf7\ok':ts Joj:yf lg/Gt/ √ √ √ √ √
!$ ;Gbe{ ;fdu|Lsf] Joj:yf lg/Gt/ √ √ √ √ √
!% ljkGgsf nflu kf]zfs, :6]zg/L / lg/Gt/ √ √ √ √ √
5fqj[lQ
!^ l;sfO ;fdu|L tyf ljBfno Joj:yfkg lg/Gt/ √ √ √ √ √
!& sIffsf]7fdf cfwfl/t d"NofÍg lg/Gt/ √ √ √ √ √
!* Jojl:yt k/LIff k|0ffnL lg/Gt/ √ √ √ √ √
!( z}lIfs dfgj ;+zfwg ;"rgf k|0ffnL k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
:yfkgf, ljJo;, lzIfs cleefjs
;‹sf kbflwsf/Lsf] Ifdtf ljsf; ug]{

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


@) ;d"x tyf cGo lqmofsnfk ;~rfngsf ljBfno # # # # # !%
nflu pko'Qm sf]7fsf] Joj:yfkg
@! sIff ! b]lv # df afnd}qL / 5fkfo'Qm ljBfno !) !) !) !% !# %*
sIffsf]7fsf] Joj:yf
@@ sIff ! b]lv # ;Ddsf] afnaflnsfsf ljBfno !) !) !) !% !# %*
nflu afnd}qL a;fO Joj:yfkg
@# sIff k':tsfnosf] jf a's sg{/sf] ;a} √ √ √ √ √
ljBfnodf
:yfkgf u/L afnaflnsfnfO{ e/k'/ lg/Gt/
k9fO{sf] cj;/ k|bfg
@$ k|ljlw d}qL l;sfOsf nfuL 6]lnlehg, ljBfno !) !) !) !% !# %*
sDKo'6/, OG6/g]6 nufotsf] Joj:yfkg
@% cfwf/e"t tx / k|f/lDes sIffdf k9fO k6s ! ! ! ! ! %
d]nf ug]{
@^ cfwf/e"t sIff ^–* ;Dd Ps k6s ! ! ! ! ! %
ljBfno Ps :jf:YosdL{

#=# dfWolds lzIff


#=#=! kl/ro
>dk|lt ;sf/fTds efjgf ePsf ;Lkd"ns hgzlQm pTkfbg ug]{ dfWolds txsf] lzIffnfO{
;fwf/0f, Joj;flos / ;+:s[t u/L tLg wf/df afFl8Psf] 5 . ljBfno If]q ljsf; sfo{qmdsf]
sfof{Gjog ;Fu} sIff -(–!@_ df k|fljlws tyf Jofj;flos wf/sf] ;'?jftL ul/Psf] 5 . of]
txsf] lzIff sfdsf] ;+;fwg k|j]z ug{ ;Sg] l;k ;lxtsf] gful/s ljsf; tyf pRr lzIffsf]
nflu tof/Lsf] cfwf/ klg xf] . g]kfnsf] lzIffsf] /fli6«o kf7\oqmd k|f¿k @)&^ cg';f/sf]
kf7\oqmdsf] sfof{Gjog lj=;= @)&& af6 k|f/De ePsf] 5 . g]kfnsf] jt{dfg ;+ljwfgn]
dfWolds txsf] lzIff lgMz'Ns k|fKt ug]{ xs :yflkt u/]sf] 5 . clgjfo{ tyf lgMz'Ns lzIff
;DaGwL P]g, @)&% n] klg k|To]s gful/snfO{ dfWolds lzIff k|bfg ug]{ bfloTj /fHosf] x'g]
pNn]v u/]sf] 5 .
/fli6«o lzIff gLlt @)&^ n] u'0f:t/Lo dfWolds lzIffdf ;a}sf] lgMz'Ns kx'Fr
;'lglZrt ub}{ o;af6 l;h{glzntf /rgfTdstf,cWooglzntf,;sf/fTds lrGtg / ;bfrf/
h:tf u'0f ;lxtsf] k|lt:kwL{ l;ko'Qm Pjd\ pTkfbgzLn hgzlQm tof/ ug]{ p2]Zo /fv]sf]
5 . lj1fg k|ljlw tyf gjk|jt{g gLlt, @)&^ n] ljBfno tx b]lvg] k/Dk/fut df}lns 1fg,
k|ljlw tyf l;ksf af/]df cWoog cWofkg u/L j}1flgs lrGtg tyf l;h{glzntf clej[l4
ug]{ /0fgLlt lnPsf] 5 .

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


#=#=@ jt{dfg cj:yf
o; zf/bf gu/kflnsfdfsIff ( b]lv !@ sf] s'n egf{ b/ &!=( k|ltzt/x]sf] 5 . v'b egf{
b/ $%=* k|ltzt 5 . sIff (–!@ df n}+lus ;dtf ;"rs !=!& /x]sf] 5 . o; kflnsfdf
;fd'bflos dfWolds ljBfnosf] sIff ( / !) df ;/sf/L tyf lghL ;|f]taf6 hDdf lzIfssf]
;+Vof %^ /x]sf] 5 . sIff !! / !@ df !* hgf lzIfsx¿ sfo{/t /x]sf 5g\ . dfWolds tx
(–!) dfs'nljBfyL{ ;+Vof ! xhf/ ^ ;o !$ / lzIfs ljBfyL{ cg'kft !M@( /x]sf] kfOG5 .
dfWolds tx !!–!@ df s'n ljBfyL{ ;+Vof ! xhf/ @ ;o !* / lzIfs ljBfyL{ cg'kft
!M^* /x]sf] 5 .
o; gu/kflnsfdf hDdf ;fd'bflos dfWolds ljBfno ;+Vof !) j6f /x]sf 5g\ .
;+:yfut df=lj= eg] % j6f 5g\ . o; kflnsfdf hDdf k|fljlws wf/ tkm{sf] ljBfno Ps 5 .
k|fljlws wf/tkm{ l;l6Ole6Laf6 lzjhg dfljdf s[lif, kz' lj1fg sfo{qmd ;~rfng ePsf]
5 . o; kflnsfdf ;+:yfut / ;fd'bflos dfWolds txdf 5fqf ;+Vof ! xhf/ # ;o ( /
5fq ;+Vof ! xhf/ ! ;o *@ /x]sf] 5 . o; kflnsfsf] >L lqe'jg hg dfWolds ljBfno
n'xflkË, vnËf gd'gf dfWolds ljBfno xf] . s0ff{nL k|b]z ;/sf/sf] d]3f ljBfno Ps >L
lzj hg df=lj= lztnkf6L /x]sf] 5 .
#=#=# nIo
yy dfgjLo d"Nosf ;fy} snf, ;+:s[lt, lj1fg / k|ljlw If]qsf cfwf/e"t d"No dfGotfsf]
1fg, l;k / b[li6sf]0f tyf Jojxf/x¿ cfh{g u/]sf ;Ifd hgzlQm pTkfbg ug]{ .
#=#=$ p2]Zo
yy dfWolds lzIffdf ;a}sf] kx'Fr tyf ;xeflutf ;'lglZrt ug]{,
yy dfWolds lzIffsf] ;fGble{stf / u'0f:t/df ;'wf/ ug]{,
yy ljBfnox¿sf] ef}lts tyf z}lIfs jftfj/0f afnd}qL, ;dfj]zL, / ;'/lIft agfpg],
yy zf;sLo tyf Joj:yfksLo k|aGwdf ;'wf/ Nofpg] .
#=#=% /0fgLltx¿
yy ljBfnox¿sf] gS;fÍg ug]{,
yy ;a} afnaflnsfsf] kx'Fr ;'lglZrt ug{ ljBfnox¿sf] k'glj{t/0f, ;dfof]hg tyf
:yfkgf ug]{,
yy lgMz'Ns dfWolds lzIffdf kx'Fr clej[l4 ug]{,
yy dfWolds txdf v'b egf{b/ / l6sfpb/ a9fpg],
yy ljBfyL{ k|f]T;fxg sfo{qmd ;~rfng ug]{,
 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#
yy j}slNks dfWodsf sfo{qmd ;~rfng ug]{,
yy ;a} ljBfnodf Go"gtd l;sfO jftfj/0f ;'lglZrt ug]{,
yy dfWolds txdf bIf ljifout lzIfssf] Joj:yf ug]{,
yy lzIfs k];fut ljsf; tyf ;xof]usf] Joj:yf ug]{,
yy lzIfsx¿sf nflu clek|]/0ffsf sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{,
yy lzIf0f l;sfO k4ltdf ;'wf/ ug]{,
yy x/]s ljBfnodf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlw lj:tf/ ug]{,
yy ljBfnox¿nfO{ k|sf]k, ;Í6 tyf dxfdf/L nufotsf kl/l:ylt k|lt pTyfgzLn
agfpg],
yy lj1fg ljifo cWoogsf nflu ljBfyL{x¿nfO{ cfslif{t ug{ k"jf{wf/ ;lxtsf] Joj:yf ug],{
yy ;Ifd / pTk|]l/t k|wfgfWofks Joj:yf ug]{,
yy cfjlws ¿kdf l;sfOsf] d"NofÍg u/L ljBfyL{sf] l;sfOdf hjfkmb]xL x'g] k|0ffnL
ljsf; ug]{ .
#=#=^ pknlAw, glthf, k|d'v lqmofsnfk / nIo
pknlAwM
dfWolds lzIffdf ;a}sf] kx'Fr ;'lglZrt eO{ ;fGble{stf / u'0f:t/df ;'wf/ x'g] .
k|d'v glthfM
yy ;a} afnaflnsfx¿nfO{ lgMz'Ns dfWolds lzIffsf] kx'Fr ;'lgZrt eO{ v'b egf{ tyf
l6sfp b/df j[l4 x'g],
yy ;a} dfWolds ljBfnon] cfwf/e"t dfkb08 k'/f u/]sf] x'g],
yy dfWolds lzIffsf] ;fGble{stf / u'0f:t/df clej[l4 x'g],
yy kf7\oqmd tyf kf7\o;fdu|Lsf] pknAwtf, pTk|]l/t lzIfssf] Joj:yfkg, k|ljlwsf]
;d'lrt k|of]u, / plrt l;sfO jftfj/0fsf] lgdf{0f ePsf] x'g],
yy dfWolds lzIff k'/f ug]{ afnaflnsfn] Go"gtd l;sfO pknlAw xfl;n u/]sf] x'g],
yy dfWolds lzIffsf] egf{, ;xeflutf / l;sfO pknlAwdf n}lËs, ef}uf]lns, ;fdflhs
tyf cfly{s nufotsf ;dtf ;"rsdf ;'wf/ x'g],
yy dfWolds ljBfnox¿ k|sf]k, ;+s6 tyf dxfdf/Lnufotsf kl/l:ylt k|lt pTyfgzLn x'g,]
yy ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] pkof]u eO{ ljBfyL{sf] l;sfOdf ;xof]u k'u]sf] x'g],
yy dfWolds txsf] lzIffdf ;'zf;g sfod x'g],
yy dfWolds txdf u'0f:t/Lo lzIff k|jfx x'g] .

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


k|d'v lqmofsnfk / nIoM
dfWolds txsf k|d'v lqmofsnfkx¿ tyf uGtJo
ef}lts nIo -% jif{_ s}lkmot

@)*#÷)*$
@)&(÷)*)

@)*@÷)*#
@)*!÷)*@
@)*)÷)*!
qm= k|d'v lqmofsnfk nIo hDdf
;+= OsfO{

! lgMz'Ns dfWolds k6s cfjZostf cfjZostf cfjZostf cfjZostf cfjZostf ;+3, k|b]z /
cg';f/ cg';f/ cg';f/ cg';f/ cg';f/
lzIffsf] sfof{Gjogsf :yfgLo tx
nflu cfjZos kg]{ sfg'g,
sfo{ljlw, lgb]{lzsfx¿
tof/L
@ ljBfno ;]jf If]qsf] k6s ! ! :yfgLo tx
l;dfÍg u/L x/]s dfWolds
ljBfnosf] ;]jf If]q PsLg
ug]{ / l;dfÍg leqsf
afnaflnsfx¿ egf{sf]
;'lglZrttfsf] nflu
ljBfnodf gS;fÍg,
k'glj{t/0f tyf ;dfof]hg /
:yfkgf
# dfWolds lzIffdf lj1fg lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ ;+3 / :yfgLo
k|ljlw, OlGhlgol/ª, snf tx
/ ul0ft lzIff -STEAM_
h:tf ljifosf] l;sfOnfO{
cGt/;DalGwt ug]{ /
lj1fg, ul0ft tyf sDKo'6/
lj1fg ljifo cWoogsf
nflu cj;/ a9fpg]
$ dfWolds lzIffdf dfWolds ! @ # # ! !)
ljBfno
;a}sf] kx'Fr ;'lglZrt ug{
cfjZostfg';f/ ljBfno
a;sf] Joj:yf tyf v'nf
tyf b"/ lzIff nufotsf
j}slNks k|aGw ug]{

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


% ljBfnodf Go"gtd ef}lts dfWolds @ # @ @ ! !) ;+3 / :yfgLo
ljBfno
k"jf{wf/ ljsf; -ejg tyf tx
sIffsf]7f, kmlg{r/, vfg]
kfgL, v]nd}bfg, 3]/jf/,
zf}rfno_
^ k|ljlw tyf Jojxf/ s'zn lzIfs @) @) @) @) @) !)) ;+3, k|b]z /
l;kx¿sf] PsLs/0f tyf k|ltzt :yfgLo tx
ljBfyL{ d"NofÍg ;DjGwL
lzIfs Ifdtf ljsf;
& ljJo;, lk6LP k|ltzt @) @) @) @) @) !)) k|b]z tyf
kbflwsf/Lx¿sf] Ifdtf :yfgLo tx
ljsf; / cled'lvs/0f
* ljBfno lzIffnfO{ k|sf]k, :yfgLo ! ! :yfgLo tx
;+s6 tyf dxfdf/Lnufotsf tx
kl/l:yltk|lt pTyfgzLn
agfpg cfsl:ds Joj:yfkg
of]hgf lgdf{0f tyf sfof{Gjog
( l;sfOsf nflu ;"rgf tyf ljBfno @) @) @) @) @) !)) ;+3 / :yfgLo
;~rf/ k|ljlw nufotsf k|ltzt tx
k|ljlwsf] k|of]udf j[l4 ug{
cfjZos ;+/rgf, ;fdfu|L tyf
Ifdtf ljsf;
!) ljleGg lsl;dsf ckfËtf lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ ;+3 tyf
ePsf ljBfyL{nfO{ ;xof]u :yfgLo tx
!! lgMz'Ns lzIffsf] ljBfyL{ ;a} ;a} ;a} ;a} ;a}
;'lglZrttfsf] nflu
kf7\ok':ts
!@ cfly{s ¿kdf ljkGgsf nflu ljBfyL{ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
kf];fs tyf :6]zg/L ;xof]u ;+Vof
!# l;sfO ;fdu|L tyf ljBfno dfWolds ;a} ;a} ;a} ;a} ;a}
Joj:yfkg tyf ;~rfng ljBfno
cg'bfg
!$ sIffsf]7fdf cfwfl/t k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
d"NofÍgnfO{ lzIf0f l;sfO
k|s[ofdf PsLs[t ug]{ u/L
;'wf/ tyf k|of]u

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


!% afnSnj u7g tyf dfWolds lgoldt lgoldt lgoldt lgoldt lgoldt
kl/rfng, ljBfyL{ k/fdz{ ljBfno
tyf cleefjs ;r]tgfsf
nflu ;xof]u

#=$ pRr lzIff / dfWolds lzIffsf] pRr lzIff;Fu ;DaGw


#=$=! kl/ro
pRr:t/Lo bIf / ;dfnf]rs, ;h{s, cg';Gwfgd"ns tyf ljrf/s hgzlQm pTkfbg ug]{
lzIff pRr lzIff xf] . cfhsf] lj1fg / k|ljlwsf] o'udf cTofw'lgs k|ljlwsf] pkof]u u/L
lbuf] ljsf;sf nIonfO{ xfl;n ug]{ dd{nfO{ cfTd;ft ub}{ of]Uo gful/s pTkfbgsf nflu
k|fl1s pTs[i6tfsf] s]G› lgdf{0f ug]{ pRr lzIffsf] dd{ xf] . Psflt/ pRr lzIffnfO{ u'0f:t/Lo
agfO{ ;dtfd"ns kx'Fr ;'lglZrt ug{ cfjZos 5 . To;}u/L cfw'lgs 1fg, lj1fg, snf,
;Lk Pjd\ k|ljlwdf bIf, k|lt:kwL{ hgzlQm tof/ ug{ o; txsf] lzIffsf] ;do ;fk]If ¿kdf
ljsf; / lj:tf/ ug{'klg ckl/xfo{ 5 . b]zsf] pRr lzIffnfO{ dfWolds lzIffsf] hudf
ljsf; ug{'kg]{ cfjZsotf 5 . g]kfnsf] ;+ljwfgn] s]G›Lo ljZjljBfno ;DaGwL
clwsf/ ;+3 / pRr lzIff ;DaGwL zf;sLo clwsf/ k|b]z ;/sf/n] ;'lglZrt u/]tf
klg ;femf clwsf/sf] ;"lrdf /x]sf] lzIffn] :yfgLo txn] ;d]t dfWolds lzIffsf] pRr
lzIff;Fu ;DaGw /fvL cfˆgf] If]qdf /x]sf pRr lzIff k|bfos ;+:yfsf] ljsf;df e"ldsf
lgjf{x ug{ ;Sb5 / ug{'kb{5 .
#=$=@ jt{dfg cj:yf
g]kfnsf] lzIffsf] ;+/rgfdf sIff !@ ptL0f{ u/]sf] hgzlQmnfO{ k|bfg ul/g] pRr
:t/sf] dfgj ;+zfwgsf] ljsf; ug{sf nflurf/ txsf] pRr lzIff k|bfg ug]{ gLltut
k|fjwfg /x]sf] 5 . b]zsf] cfly{s tyf ;fdflhs kl/jt{gsf nfuL cfjZos kg]{ :j:y,
k|lt:kwL{, gjk|jt{gfTds, :jfjnDaL, /f]huf/ pGd'v tyf d"No pGd'v pRr txsf]
hgzlQm pTkfbg ug{' of] txsf] lzIffsf] k|d'v Wo]o xf] . nfut cfk"lt{,lghL If]qsf]
nufgL, ;fd'bflos ;xeflutf, dfudf cfwfl/t sfo{qmd ;~rfngsf nflu ;xsfo{ ul/g]5 .
To;}u/L ljZjljBfnoaf6 cfo;|f]tsf] kl/rfng h:tfgd'gf ljsf; ug{sf nflutLg} txsf
;/sf/x¿, ;d'bfo / lghL If]qnfO{ ;d]t pRr lzIff ljsf; ;fem]bf/sf¿kdf ;xefuL x'g]
cj;/ v'nf ul/g'kb{5 .
g]kfndf !! j6f ljZjljBfno tyf ^ j6f /fli6«o k|lti7fg -dflgt ljZjljBfno_
x¿ :yfkgf eO{ ! xhf/ $ ;o & j6f sn]hx¿ h;dWo] (* j6fcflËs, %#@ j6f

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


;fd'bflos / &&& j6f lghL z}lIfs ;+:yfx¿ ;~rfngdf /x]sf] 5g\ . zf/bf gu/kflnsfdf
eg] lqe'jg ljZjljBfnoaf6 ;DaGwg k|fKt dfgljsL ! / lzIff tyf jfl0fHo !÷! ;+sfo
u/L hDdf @ j6f ;+sfodf dfgljsL, lzIff / jfl0fHo txsf sfo{qmdx¿ ;~rfngdf /x]sf
5g\ . o;sf ;fy} zf/bf gu/kflnsfdf k|fljlws tyf Joj;flos tflnd kl/ifb\ åf/f cg'dlt
k|fKt ;/sf/L ! / gLlh ! u/L hDdf @ lzIffnox¿df k|ljlws wf/tkm{ lk|–l8Knf]/ l8Knf]df
txsf ljleGg sfo{qmdx¿ ;~rflnt 5g\ .
r'gf}tLx¿ tyf cj;/x¿
pRr lzIffdf cfly{s ¿kn] ljkGg /ef}uf]lns ?kdf lk5l8Psf / dfWolds tx k"/f u/]sf
gful/ssf] ;d]t ;xeflutf u/fpg', dfWolds lzIffsf] pRr lzIff;Fu ;DaGw sfod /fVg'
r'gf}tLsf ¿kdf /x]sf 5g\ . To;}u/Lef}uf]lns ljs6tf, ef}lts k"jf{wf/, cfly{s nufgLsf]
;'lglZrttf ug{', bIf / of]Uo hgzlQmsf] cefj x'g'klg r'gf}tLs ¿kdf /x]sf 5g\ . o'u
cg's"nsf] u'0f:t/Lo tyf k|fljlws pRr lzIff k|bfg ug]{ ;+:yfsf] ljsf; ug{' klg
r'gf}tLsf ¿kdf b]vf k/]sf] 5 . pRr lzIffnfO{ Jofj;flos, Jofjxfl/s / hLjgf]kof]uL
agfO{ z}lIfs a]/f]huf/L Go"gLs/0f ug{' / pRr lzIff k|fKt u/]sf hgzlQmx¿nfO{ :yfgLo
txdfg} /f]huf/ l;h{gf ug{' h:tf ;jfnx¿nfO{ ;d]t pRr lzIffsf ;xfos r'gf}tLsf?kdf
lng ;lsG5 .
g]kfnsf] ;+ljwfgdf pRr lzIff tLgj6} txsf] ;femf clwsf/ If]qleq /xg',
gu/kflnsf If]qleq lqe'jg ljZjljBfno åf/f ;DaGwg k|fKt @ / k|fljlws lzIff tyf
Jo;flos tflnd kl/ifb\ åf/f ;DaGwg k|fKt @ dfq} pRr lzIff k|bfos ;+:yf ;~rfng
x'g', SofDk;sf] ;]jfIf]q km/flsnf] /xg', kflnsfsf ;a} ;/f]sf/jfnf, /fhgLlts bn
tyf hgk|ltlglwx¿df SofDk;sf] yk k|efjsf/L ;~rfng tyf Joj:yfkgdf Psdt
/xg', gu/kflnsf] Pp6f dfWolds ljBfnox¿df afnL lj1fgsf l8Knf]df txsf
sIffx¿ ;~rfng x'g' / Pp6f k|ljlws lzIff tyf Jof;flos tflnd kl/ifb\ åf/f ;~rflnt
;+:yfaf6 k|fljlws wf/sf ljleGg sfo{qmddf sIffx¿ ;~rfng x'g'n] klg o; kflnsfsf]
pRr lzIffsf] cj;/sf] ¿kdf lng ;lsG5 .
#=$=# nIo
yy k|fl1s pTs[i6tf tyf pGgogsf nflu cWoog tyf cg';Gwfg ug]{ pRr lzIff k|bfos ;+:yfdfkm{t
pRr:t/Lo, k|lt:kwL{, k|ljlwd}qL, /f]huf/d"ns / pTkfbgd'vL hgzlQm pTkfbg ug]{ .
#=$=$ p2]Zo
yy pRr lzIffdf kx'Fr lj:tf/ ug]{,
zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 
yy ;fdflhs / cfly{s ljsf;sf nflu lj1fg / k|ljlwk|lt clek|]l/t, k|lt:kwL{ /
pBdzLn dfgj ;+zfwgsf] ljsf; ug]{,
yy pRr lzIffsf cj;/x¿nfO{ ;fGble{s, pkof]uL / u'0f:t/Lo agfpg] .
#=$=% /0fgLltx¿
yy :yfgLo tx cGtu{t ljBfno lzIffsf] sIff !@ jf ;f] ;/xsf] tx k'/f u/]sf ljBfyL{sf]
ljj/0f tof/ u/L pgLx¿sf] Ifdtf / of]Uotf cg';f/ pRr lzIffsf] k|aGwsf nflu
of]hgf tof/ ug]{,
yy v'nf Pjd\ b"/ lzIff nufotsf Jo:yfdfkm{t ;d]t pRr lzIffdf kx'Frj[l4sf nflu
kxn ug]{,
yy lk5l8Psf ef}uf]lns If]q, dlxnf, cflbjf;L÷hghflt, blnt, ckfËtfePsf gful/s
Pjd\ cfly{s ¿kn] ljkGg ;d'bfo / ju{sf] kx'Fr a9fpg cfjZos sfo{qmdx¿sf]
Joj:yf ug]{,
yy pRr lzIffnfO{ /fli6«o ljsf;sf k|fyldstfsf If]qx¿ s[lif, pmhf{, ko{6g, hn;|f]t,
:yfgLo k|ljlw, ;Dkbf / ;+:s[lt, v]ns'b, hnjfo' kl/jt{g nufotsf If]qx¿df
s]lG›t ug{ kxn ug]{
yy :yfgLo txdf ;~rflnt pRr lzIff k|bfos ;+:yfx¿sf] ;~rfngdf cfjZos
;xof]u pknAw u/fpg],
yy pRr lzIff k|bfos ;+:yfx¿sf] :yfkgf, ;~rfng, lgodg / Joj:yfkgsf nflu
;dGjo, ;xsfo{ / ;xhLs/0f ug]{,
yy pRr lzIff ljsf;sf nflu ;fj{hlgs, ;fd'bflos tyf lghL :t/df ;fem]bf/L
sfo{nfO{ k|f]T;fxg ug]{,
yy :yfgLo txsf] dfgj ;+;fwg of]hgfsf cfwf/df cfjZos dfgj ;|f]t ljsf;sf
nflu sfo{qmd agfO{ sfof{Gjog ug]{ .
#=$=^ pknlAw, glthf, k|d'v lqmofsnfk / nIo
pknlAwM
yy pRr lzIffdf kx'Fr clej[l4 eO{ ;fGble{stf / u'0f:t/df ;'wf/ .
k|d'v glthfM
yy :yfgLo tx cGtu{t ljBfno lzIffsf] sIff !@ jf ;f] ;/xsf] tx k"/f u/]sf ljBfyL{
Ifdtf / of]Uotf cg';f/ pRr lzIffdf kx'Fr x'g],
yy :yfgLo txdf pRr lzIff k|bfos ;+:yfx¿sf] :yfkgf x'g],

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


yy :yfgLo txdf ;~rflnt pRr lzIff k|bfos ;+:yfx¿af6 ;~rfng x'g] sfo{qmdx¿sf]
;fGble{stf / u'0f:t/df clej[l4 x'g],
yy pRr lzIffdf hgzlQm pTkfbgnfO{ cfly{s pkfh{g;Fu hf]l8g],
yy pRr lzIffdf ;fj{hlgs, lghL tyf ;fd'bflos ;xeflutfdf nufgL clej[l4 x'g] .
k|d'v lqmofsnfk / nIoM
pRr lzIff / dfWolds lzIffsf] pRr lzIff;Fu ;DaGwsf k|d'v lqmofsnfkx¿ tyf uGtJo
ef}lts nIo -% jif{_ s}lkmot

@)*#÷)*$
@)&(÷)*)

@)*@÷)*#
@)*!÷)*@
@)*)÷)*!
qm= k|d'v lqmofsnfk nIo hDdf
;+= OsfO{

! ax'k|fljlws lzIffno :yfkgf, ;xof] k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ ! ;+3 / k|b]zsf]
;xof]u
u tyf ;xhLs/0f ug]{
@ cg';Gwfg s]G›sf] :yfkgf ug{ j6f ! ;+3 / k|b]zsf]
;xof]u
cfjZos ;xof]u ug]{
# :gfts txdf cWoog/t k6s !% !% !% !% !%
ljBfyL{x¿nfO{ lzIfs ;+Vof sd
ePsf ljBfnox¿df :jo+;]js
lzIfssf] ?kdf kl/rfng ug]{
$ pRr lzIffdf ;a}sf] kx'Fr ;'lglZrt k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ SofDk;,
ug{ cfjZostf cg';f/sf] ;dGjo / :yfgLo tx
;xhLs/0f ug]{
% pRr lzIff k|bfos ;+:yfdf Go"gtd ;+Vof ! ! ! !
ef}lts k"jf{wf/ ljsf; -ejg tyf
sIffsf]7f, kmlg{r/, zf}rfno, vfg]kfgL,
v]nd}bfg, 3]/faf/, vfhf 3/ cflb_
ljsf; ug{ ;xof]u ug]{
^ pRr lzIffnfO{ k|sf]k, ;Í6 tyf k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ SofDk;
dxfdf/L nufotsf kl/l:ylt k|lt
pTyfgzLn agfpg of]hgf tof/ u/L
sfof{Gjog ug{ ;xof]u ug]{
& pRr lzIffdf v'nf Pjd\ b"/ lzIff k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ SofDk;
k|0ffnLsf] :yfkgf ug{ ;xhLs/0f
Pjd ;xof]u ug]{

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


* ljBfyL{x¿sf] cWoog cg';Gwfg j6f ) ! ! ! !
sfo{df ;xofu ug{ O–k':tsfnosf]
:yfkgf ug{ ;xof]u ug]{

#=% k|fljlws tyf Joj;flos lzIff / l;k ljsf; tflnd


#=%=! kl/ro
ljsf;sf nflu ;fwf/0f / k|fljlws hgzlQmsf aLr ;Gt'ngsf] cfjZostf kb{5 . ;'?jftLsf
lbgx¿df ;fwf/0f lzIfftkm{ hf]8 lbOPtf klg lj:tf/} k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflndsf
If]qdf hf]8 lbg yflnPsf] 5 . s[lif, e]6g/L, ;j cf]e/l;o/, OlGhlgol/8, lrlsT;f lj1fg,
sDKo'6/ nufotsf If]qdf bIf hgzlQmsf] dfu pRr /x]sf] 5 . k|fljlws tyf Jofj;flos
lzIffsf cj;/x¿df ;a} lnË, ckfËtf, ul/aL, ;LdfGts[t cfly{s ;fdflhs ?kn] kl5
k/]sf] ;d'bfo nufotsf ;a} ju{sf] ;dtfd"ns kx'Fr, ;xeflutf / l;sfO{ pknlAwdf ;'wf/
ub}{ >d ahf/ ;Fu cfa4 ug{'kg]{ b]lvG5 . lj=;+= @)&@ sf] ;+ljwfg ;Fu;Fu} æ;d[4 g]kfn,
;'vL g]kfnLÆ eGg] /fli6«o cfsf+Iff k'/f ug{sf nflu /fli6«o of]hgf cfof]un] gf} j6f /fli6«o
nIo cGtu{t pRr / lbuf] pTkfbg tyf pTkfbsTj to u/]sf] / To;sf] nflu u'0f:t/Lo
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflndsf] lj:tf/df hf]8 lbPsf] b]lvG5 . /fli6«o kf7\oqmd
k|f?k, @)&^ df k|fljlws tyf Jofj;flos lzIffnfO{ ljBfno lzIffsf] tNnf] txb]lv g}
;d]6\g] k|of; ul/Psf] 5 .
;g\ @)!% df ;+o'Qm /fi6« ;+3n] ;g\ @)#) ;Dddf xfl;n ug]{ u/L lgwf{/0f u/]sf] lbuf]
ljsf; nIon] klg k|To]s JolQmnfO{ u/L vfg] lzIffdf ;dfj]zL, ;dtfd"ns / ;dGoflos
9+udf lbg] cj;/nfO{ Jofks agfpg hf]8 lbPsf] 5 . o; k|sf/sf] lzIffsf] ljsf;n]
o; kflnsfdf ;Lko'Qm bIf hgzlQm pTkfbg x'g] / /f]huf/ Pjd /f]uf/Lsf cj;/x¿ ;[hgf
eO{ ljb]lzg] o'jfx¿ cfTdlge{/ aGg] cj:yf l;h{gf x'g]5 .
#=%=@ jt{dfg cj:yf
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd kl/ifbsf] kl5Nnf] tYofÍ cg';f/ g]kfndf
%& j6f cflËs kf]ln6]lSgs lzIffnox¿, !& j6f ;fem]bf/Ldf ;~rflnt kf]ln6]lSgs
lzIffnox¿, $#$ j6f ;fd'bflos ljBfnodf k|fljlws lzIff, $@( j6f ;DaGwg k|fKt
lzIffnox¿ / %*& k|fljlws P;=Pn=;L= txsf sfo{qmdx? ^!$ l8Knf]df txsf sfo{qmd
;~rfngdf /x]sf 5g\ -k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / tflnd PsLs[t jflif{s k|ltj]bg,
@)&^_ . s0ff{nL k|b]zdf $ j6f cflËs, @ j6f ;fem]bf/L, !)$ j6f ;fd'bflos
ljBfnox¿, !* j6f lghL ;+:yfx¿ /x]sf 5g\ eg] o; kflnsfdf Ps j6f ;fd'bflos

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


ljBfnodf l8Knf]df s[lif lj1fg;~rfngdf /x]sf] 5 .
k|fljlws lzIff tyf Joj;flos tflnd kl/ifb\ cGtu{t ;~rflnt lk| l8Knf]df afln
lj1fg / kz' lj1fg cGtu{t lzjhg dflj lztnkf6Ldf *) hgf ljBfyL{x¿ cWoog/t /x]sf
5g eg] l8Knf]df tkm{ jg lj1fg / aflnlj1fg cGtu{t @ ;o ljBfyL{ cWoog/t 5g\ . o:t}
cf/lt6]lSgsn OlG:6Ro'6df lk| l8Knf]df tkm{ kz' lj1fgdf $) ljBfyL{ cWoog/t 5g\ .
o:t} g]qnfn cefuL ax'k|fljlws lzIffnodf l8Knf]df l;len OlGhlgol/ª / kz' lj1fg tkm{
@ ;o ** ljBfyL{ cWoog/t 5g\ . 5f]6f] cjlwsf Joj;flos / ;Lkd"ns tflndx¿ h:t}
Rofp v]tL, j]df};dL t/sf/L v]tL, jfol/ª, s's, 8«fOleª, s'v'/f kfng, df]jfOn l/k]l/ª,
knDj/,s's tflnd kflnsfsf] ;dGjodf ;~rfng x'g] u/]sf 5g . sdfpb} k9\b} cleofgsf]
nflu gu/kflnsfn] cf=j @)&*÷)&( df @) nfv ah]6 ljlgof]hg u/]sf] 5 .
#=%=# nIo
yy pTkfbgzLn hgzlQmnfO{ cfjZostfcg';f/sf Jofj;flos tyf k];fut If]qx¿df
k|ofKt bIftf xfl;n x'g] u/L l;kd"ns lzIff / tflnd pknAw u/fO{ hgtfsf] cfly{s
:t/df ;'wf/ Nofpg] .
#=%=$ p2]Zo
yy k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff tyf l;k ljsf;df kx'Fr clej[l4 ug]{,
yy :yfgLo txdf k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff tyf l;k ljsf;sf cj;/ ;[hgf ug{
;+oGq ljsf; ug]{,
yy k|fljws tyf Jofj;flos lzIff tyf l;k ljsf;sf cj;/x¿nfO{ ;fGble{s, pkof]uL
/ u'0f:t/Lo agfpg] .
#=%=% /0fgLltx¿
yy :yfgLo txdf k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / l;ksf] cj;/ ;[hgf ug]{,
yy ax'k|fljlws lzIffno÷tflnd s]G›x¿sf] :yfkgf, ;~rfng, tyf lgodg ug]{,
yy k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / l;ksf] u'0f:t/, k|efjsfl/tf / kx'Fr a9fpgsf]
lglDt ;/f]sf/jfnfx¿;Fu ;dGjo ug]{,
yy k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / l;ksf] If]qdf ;Ifd hgzlQm tof/ ug]{,
yy k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / l;kdf Jofkf/ tyf pBf]u If]qsf] ;xeflutf a9fpg
k|f]T;fxg ug]{,
yy cfo cfh{g ug]{ vfnsf lqmofsnfksf] dfWodaf6 cfTdlge{/ x'gsf] lglDt ;+:yfut
Ifdtf a9fpg],
zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 
yy lk5l8Psf ef}uf]lns If]q, dlxnf, cflbjf;L÷hghftL, blnt, ckfËtf ePsf gful/s
Pjd\ cfly{s ¿kn] ljkGg ;d'bfo / ju{sf] kx'Fr a9fpg cfjZos sfo{qmdx¿sf]
Joj:yf ug]{,
yy k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / l;ksf If]qx¿ s[lif, phf{, ko{6g, hn;|f]t, :yfgLo
k|ljlw, ;Dkbf / ;+:s[lt, v]ns'b, hnjfo' kl/jt{g nufotsf If]qx¿df s]lG›t ug{
kxn ug]{,
yy ljBfyL{x¿nfO{ k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / l;ksf cj;/ pknAw u/fpgsf
nflu ;DalGwt ;+:yfx¿;Fu ;dGjo tyf ;xsfo{ ug]{,
yy :yfgLo txdf ;~rflnt k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / l;k k|bfos ;+:yfx¿sf]
;~rfngdf cfjZos ;xof]u pknAw u/fpg] .
#=%=^ pknlAw, glthf, k|d'v lqmofsnfk / nIo
pknlAwM
yy pTkfbgzLn hgzlQmn] cfjZostfcg';f/sf k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff
/ l;ksf If]qx¿df k|ofKt bIftf xfl;n u/L pTkfbgzLn, /f]huf/L, :j–/f]huf/L /
hLljsf]kfh{gsf If]qaf6 cfly{s :t/ ;'wf/ u/]sf] x'g] .
k|d'v glthfM
yy :yfgLo txdf k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / l;ksf If]qdf pTkfbgzLn hgzlQmn]
cfjZostfcg';f/sf k|fljlws tyf Jofj;flos l;ksf If]qx¿df kof{Kt cj;/ k|fKt
u/]sf] x'g] .
yy :yfgLo txdf ax'k|fljws lzIffno÷k|fljws wf/sf dfWolds ljBfnox¿sf] :yfkgf
eO{ ;~rfng x'g]
yy :yfgLo txdf ;~rflnt k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / l;ksf If]qdf ;~rflnt
;+:yfx¿af6 ;~rfng x'g] sfo{qmdx¿sf] ;fGble{stf / u'0f:t/df clej[l4 x'g]
yy k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / l;ksf If]qx¿nfO{ pTkfbg / cfly{s pkfh{g;Fu
hf]l8g]
yy :yfgLo :t/df /x]sf k/Dk/fut l;kx¿sf] klxrfg, k|dfl0fs/0f tyf k|j4{g x'g]
yy j}b]lzs /f]huf/Laf6 xfl;n u/]sf] cg'ej / l;ksf] vf]hL, k|dfl0fs/0f tyf pkof]u
x'g] jftfj/0f ;[hgf x'g]
yy vf]h, gjkj{t{g tyf pBdzLntfdf clej[l4 ePsf] x'g]
yy pTkfbgzLn, /f]huf/L, :j–/f]huf/L / hLljsf] kfh{gsf cj;/df j[l4 x'g] .

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


yy k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff tyf l;ksf If]qdf ;fj{hlgs, lghL tyf ;fd'bflos
;xeflutfdf nufgL clej[l4 x'g]
k|d'v lqmofsnfk / nIoM
k|fljlws tyf Joj;flos lzIff / l;k ljsf; tflnd sf k|d'v lqmofsnfkx¿ tyf uGtJo
ef}lts nIo -% jif{_ s}lkmot

@)&*÷)&(

@)&(÷)*)

@)*@÷)*#
@)*!÷)*@
@)*)÷)*!
qm= k|d'v lqmofsnfk nIo hDdf
;+= OsfO{

! k|of]uzfnf Joj:yfkg ;xof]u j6f @ @ @ ! ! * ;+3 /


k| b ] z ;F u sf]
;dGjo /
;xsfo{df
@ ;fd'bflos ljBfnodf k|fljlws ljBfno lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ @
lzIff sfo{qmd ;~rfng
# 5f]6f] cjlwsf l;kd"ns tflndx¿ j6f !% !% !% !% !% &%
;~rfng
$ k|fljlws / Jofj;flos lzIff ;DaGwL k6s !
kflnsf :t/Lo gLltsf] th{'df
% ;Lk xfl;n u/]sf o'jfx¿sf] vf]hL ;+Vof !) !) !) !) !) %)
/ gjk|jt{gsf nflu k|f]T;fxgd"ns
sfo{qmdx¿ ;~rfng
^ k|fljlws lzIff cWoog u/]sf ;+Vof !) !) !) !) !) %)
o'jfx¿nfO{ pBdlzntf ljsf;sf]
nflu ;xof]u
& k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
tflnd k|bfos ;+:yfx¿sf] cg'udg,
lgodg / Joj:yfkg

#=^ kf7\oqmd / kf7\o;fdfu|L


#=^=! kl/ro
lzIff k2ltnfO{ dfu{bz{g ug]{ dxTjk"0f{ cfwf/ kf7oqmd xf] . kf7\oqmd s'g} sIff jf txdf
s] s] l;sfpg] eGg] s'/f;Fu dfq ;DalGwt geP/ ljBfyL{df s] s:tf Ifdtf ljsf; u/fpg]
xf] cyf{t lsg k9fpg],s] s:tf lqmofsnfksf dfWodaf6 ck]lIft ;Ifdtf xfl;n u/fpg /
ljBfyL{n] l;s]sf] jf gl;s]sf] ;'lglZrt u/L cfjZos k[i7kf]if0f k|bfg ug{ s] s;/L d"NofÍg
ug]{ eGg] s'/f lgwf{/0f ug]{ dxTjk"0f{ cfwf/ xf] . afnaflnsfsf] ;jf{+uL0f ljsf; ug{', ;Eotf
zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 
jf ;+:s[ltsf] x:tfGt/0f Pjd\ ljsf; ug{', z}lIfs k|lqmofsf] :j?k lgwf{/0f ug{' h:tf s'/fx¿
kf7\oqmdsf] p2]Zo leq kb{5g\ .
dfgjLo cfjZostf, afnaflnsfsf ?rL, ;fdflhs d"No dfGotf, ;dfh tyf ljZj
kl/j]zdf ljsf; ePsf 1fg l;k tyf k|ljlw cg's"n kf7\oqmdnfO{ Pp6f ultlzn / nlrnf]
k|lqmofsf ?kdf lng' cfjZos 5 . kf7\oqmdnfO{ sfof{Gjog ug{sf nflu klxnf] z}lIfs
;fdfu|Lsf] ¿kdf kf7\ok':tsnfO{ lng ;lsG5 . ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] plrt ljsf;
geO{ ;s]sf] xfd|f] kl/j]zdf ljBfyL{sf] Psdfq ljsNksf] ?kdf kf7\oqmdnfO{ lng ;lsG5 .
h;n] kf7\oqmd sfof{GjognfO{ ;xof]u ub{5 . xfn g]kfndf ;fd'bflos ljBfnodf cWoog/t
;Dk"0f{ ljBfyL{nfO{ lgMz'Ns kf7\ok':ts ljt/0f ug]{ ul/Psf] 5 .
#=^=@ jt{dfg cj:yf
/fli6«o lzIff k4ltsf] of]hgf @)@* df ;j{k|yd ljBfno txdf kf7\oqmdnfO{ b:tfjhLs/0f
ul/Psf] lyof] eg] kf7\qmd ljsf;sf nflu ;+:yfut ¿kdf lzIff dGqfno cGtu{t kf7\qmd
ljsf; s]G› :yfkgf ePsf] lyof] . kf7\oqmd ljsf; s]G›sf] ;+/rgfsf] lg/Gt/tf ;Fu}+ ljBfno
txsf] kf7\oqmd ljsf;, ;'wf/, tyf cBfjlws ug]{ qmdd} lj ;+ @)&^ df gofF kf7\oqmd
k|f?k tof/ eO{ sfof{Gjog ug]{ qmddf @)&& b]lv sIff ! / !! df sfof{Gjg ;'? ePsf] 5 eg]
lj ;+ @)*) ;Dddf ljBfno txsf ;a} sIffx¿df of] kf7\oqmd sfof{Gjog x'g] of]hgf 5 .
xfd|f] zf/bf gu/kflnsfdf lj ;+ @)&& b]lv sIff ! b]lv % ;Ddsf] nflu :yfgLo
kf7\oqmd lgdf{0f u/L sfof{Gjogdf NofOPsf] 5 eg] kf7\ok':ts lgdf{0f ug]{ k|lqmofd} 5 .
o;sf] ;fy} cfwf/e"t tx sIff ^–* sf] :yfgLo kf7\oqmd lgdf{0fsf] r/0fd} 5 . kf7\qmd tyf
kf7\k':tssf] k|efjsf/L sfof{Gjogsf] nflu xfn ;Dd sIff ! b]lv !) ;Dd g]kfn ;/sf/n]
;a} / sIff !!–!@ df clgjfo{ ljifosf kf7\ok':ts lgMz'Ns k|bfg ug]{ Joj:yf u/]sf] 5 .
ljleGg ljifosf lzIfs lgb]{lzsf tof/ u/]sf] 5 . kf7\qmdnfO{ ;fGble{s / k|efjsf/L agfpg
sIff !–# df cGt/ ;DalGwt ljifoj:t'nfO{ PsLs[t ul/Psf] 5 . ljleGg eflifs ;d'bfosf
afnaflnsfsf] nflu xfn ;Dd sIff ! b]lv % ;Dd ljleGg @& dft[efiffsf kf7\ok':ts
sfof{Gjogdf NofOPsf] 5 . k|To]s ljifodf ljifoj:t'sf] :j?k cg';f/ ljBfyL{nfO{ @% b]lv
%) k|ltzt ;Dd ef/sf] k|of]ufTds sfo{, kl/of]hg sfo{ jf ;fd'bflos sfo{ nufotsf
Jofjxfl/s cEof; u/fpg' kg]{ Joj:yf 5 . kl/jlt{t kf7\oqmd cg';f/ lzIfsnfO{ lglZrt
cjlwdf lzIfssf] k];fut ljsf; tflnd lng'kg]{ Joj:yf ul/Psf] 5 . k/LIf0f / d"NofÍg
k|0ffnLdf ;'wf/ u/L cfwf/e"t tx;Dd lg/Gt/ ljBfyL{ d"NofÍg k4lt ckgfOPsf] 5 . ;a}
sIffdf cIf/f+sg k4lt cg';f/ glthf lgsfNg] kl/kf6L ckgfOPsf] 5 .

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


r'gf}tLx¿ tyf cj;/x¿
kf7\oqmdsf] k|efjsf/L sfof{Gjogsf] nflu ljifout lzIfssf] Joj:yf ug{' , :yfgLo kf7\qmd /
kf7\o;fdu|L ljsf;sf nflu Ifdtf ljsf; ug{', ;a} lzIfsnfO{ gofF kf7\qmdsf] cled'lvs/0f
ug{' ,kf7\qmdnfO{ ;do cg';f/ cBfjlws ug{', ;a} eflifs ;d'bfosf afnaflnsfsf] nflu
dft[efiffdf kf7\o;fdu|Lsf] ljsf; ug{', ckf+utf ePsf afnaflnsfsf] nflu cg's"nsf]
kf7\;fdfu|Lsf] Joj:yf ug]{ cflb kf7\qmd tyf kf7\ok':ts sfof{Gjogsf r'gf}tLx¿ /x]sf 5g\
eg] dfWolds tx;Dd lgMz'Ns kf7\ok':tssf] Joj:yf, lzIfs lgb]{lzsfsf] Joj:yf, k/LIff
/ d"NofÍg k|0ffnLdf ;'wf/, :yfgLo kf7\oqmd ljsf; tyf sfof{Gjog dfu{bz{g @)&^ sf]
lgdf{0f, ljleGg ljifosf kf7\o;fdu|Lx¿ dft[efiffdf tof/ / sIff # ;Dd PsLs[t kf7\oqmdsf]
Joj:yf kf7\oqmdtyf kf7\ok':ts sfof{Gjogsf cj;/x¿ /x]sf 5g\ .
#=^=# nIo
kf7\oqmdsf] k|efjsf/L sfof{Gjogaf6 ljBfyL{x¿df hLjgf]kof]uL 1fg,l;k / clej[lQsf]
ljsf; eO{ ;Ifd, ;[hgzLn / k|lt:kwL{ gful/s tof/ x'g] .
#=^=$ p2]Zo
yy kf7\oqmdnfO{ k|efjsf/L ¿kdf sfof{Gjog ug{',
yy kf7\oqmd ljsf; tyf kl/dfh{gsf nflu k[i7kf]if0f lbg',
yy l;sfOnfO{ b}lgs hLjg;Fu ;DalGwt u/fpg',
yy kf7\oqmddf cfwfl/t lzIf0f l;sfOåf/f :yfgLo / cfw'lgs ljZjkl/j]z cg';f/
l;sf?df 1fg, l;k/ Jojxf/ ljsf;df ;xhLs/0f ug{',
yy l;sf?sf l;sfO ;d:ofsf] ;dfwfg pGd'v lg/Gt/, cfjlws tyf :t/Ls[t d"NofÍg
k4ltsf] sfof{Gjog ug{',
yy :yfgLo kf7\oqmd / kf7\o;fdu|L lgdf{0f tyf sfof{Gjog ug{' .
#=^=% /0fgLltx¿
yy /fli6«o kf7\oqmd k|f¿k @)&^ / tbg';f/sf kf7\oqmdsf] sfof{Gjog ul/g],
yy ljsf; ul/Psf kf7\oqmd tyf kf7\o;fdu|LnfO{ ;DalGwt lzIfs tyf
;/f]sf/jfnfx¿nfO{ k|af]lws/0f ul/g],
yy kf7\oqmd sfof{Gjogsf nflu cTofjZos ;+/rgfut tyf k];fut ;Ifdtf clej[l4
ul/g],
yy ljkb\ , dxfdf/L tyf ;Í6sf] cj:yfdf j}slNks ljlwaf6 lzIf0f l;sfO lqmofsnfk
;~rfng ul/g],
zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 
yy lzIfssf nflu lzIfs lgb]{lzsftyf ;|f]t ;fdu|L tyf ljBfyL{sf nflu l;sfO ;fdu|L,
:jfWofog tyf ;Gbe{ ;fdu|Lx¿ pknAw x'g] Joj:yf ul/g],
yy lzIfssf] k];fut ;Ifdtf ljsf; ul/g],
yy ;xeflutfd"ns, cGt/lqmofTds, vf]hd"ns Pjd\ ;d:of ;dfwfg s]lG›t lzIf0f
ljlwsf] k|of]unfO{ ;+:yfut ul/g],
yy dfWod efiffsf ¿kdf cfjZostfcg';f/ dft[efiff, :yfgLo efiff, ax'efiff k|of]u
ul/g],
yy ljBfndf cfwfl/t ;xof]u k4lt ljsf; ul/g],
yy ;xkf7L l;sfO ;d"x u7g u/L sdhf]/ l;sfO Ifdtf ePsf afnaflnsfnfO{ ;xof]u
ug]{ Joj:yf ldnfO{g],
yy lzIf0f l;sfOdf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] k|of]u a9fOg],
yy :yfgLo tyf dft[ efiffsf] kf7\oqmd / kf7\o ;fdu|Lsf] ljsf; tyf k|of]unfO{ Jojl:yt
ul/g],
yy ljBfyL{sf] l;sfO pknlAwnfO{ lzIfssf] j[lQ ljsf;;Fu cfa4 u/L kf7\oqmdsf]
k|efjsf/L sfof{Gjog ug]{ jftfj/0f ;[hgf ul/g] .
#=^=^ pknlAw, glthf, k|d'v lqmofsnfk / nIo
pknlAwM
yy kf7\oqmdsf] k|efjsf/L sfof{Gjogaf6 b}lgs hLjgsf nflu cfjZos cfwf/e"t
;Ifdtf ;lxt ;[hgzLn, ;sf/fTds ;f]r ePsf], lg/Gt/ l;sfOk|lt k|lta4 /
/f]huf/ pGd'v gful/s tof/ x'g] .
k|d'v glthfM
yy kf7\oqmdsf] sfof{Gjog k|efjsf/L ¿kdf ePsf] x'g],
yy kf7\oqmd ljsf; tyf kl/dfh{gsf nflu k[i7kf]if0f pknAw x'g],
yy l;sfOnfO{ b}lgs hLjg;Fu ;DalGwt x'g],
yy kf7\oqmddf cfwfl/t lzIf0f l;sfOåf/f :yfgLo / cfw'lgs ljZjkl/j]z cg';f/
l;sf?df 1fg, l;k/ Jojxf/ ljsf;df ;xhLs/0f ePsf] x'g],
yy l;sf?sf l;sfO ;d:ofsf] ;dfwfgpGd'v lg/Gt/, cfjlws tyf :t/Ls[t d"NoÍg
x'g],
yy :yfgLo kf7\oqmd / kf7\o;fdu|L lgdf{0f tyf sfof{Gjog x'g] .

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


k|d'v lqmofsnfk / nIoM
kf7\oqmd / kf7\o;fdfu|Lsf k|d'v lqmofsnfkx¿ tyf uGtJo
ef}lts nIo -% jif{_ s}lkmot

@)*#÷)*$
@)&(÷)*)

@)*@÷)*#
@)*!÷)*@
@)*)÷)*!
qm= k|d'v lqmofsnfk nIo hDdf
;+= OsfO{

! kf7\oqmd cled'lvs/0f k6s ! ! ! ! !


@ lzIfs tflnd hgf %* %* %* %* %* @() :yfgLo tx,dfgj
;+zfwg ljsf;
s]G›
# lzIfs k]zfut ;xof]u k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
$ sIff sf]7fdf cfwfl/t ljBfyL{ d"NofÍg k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ ljBfno
% cfjlws d"NofÍg k6s # # # # # !% ljBfno
^ l8lh6n ;fdfu|Lsf] k|of]u ;xof]u j6f ^ % & * * #@
& ;"rgf k|ljlwsf] k|of]u lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ ljBfno
* lgMz'Ns kf7\ok':ts lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ ljBfno
( :yfgLo kf7\oqmd lgdf{0f tyf sfof{Gjog k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ :yfgLo tx,
ljBfno
!) ljBfnodf lzIf0f l;sfO ;fdu|L, ;Gbe{ k6s ! ! ! ! !
;fdu|L tyf z}lIfs ;fdu|Lsf] pknAwtf,
cled'vLs/0f / k|of]u
!! ;'kl/j]If0f tyf cg'udg k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
!@ k9fOd}qL z}Ifl0fs ;fdu|L vl/b, ;Íng, sIff ! %* %* %* %* %* ;a} ljBfno
lgdf{0f tyf k|of]u h:t}M lj;Í]tg b] l v #
lstfa, 7"nf] lstfa, afx|v/L rf6{, j0f{
tyf ‰ofn] kQL, zAb lrq kQL / cGo
;fdu|Lsf] Joj:yf
!# ;a} afnaflnsfnfO{ kf7\ok':ts tyf lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
cEof;÷sfo{ k'l:tsfsf] pknAwtf ljBfno

!$ :yfgLo k9fO ;fdu|L / cGo z}Ifl0fs k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
;fdu|L lgdf{0f tyf k|of]u
!% lzIf0f sfo{df pkof]uL ;fdu|L h:t} M k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
kf7\oqmd, lzIfs lgb]{lzsf nufot
;Gbe{ ;fdu|Lsf] pknAwtf / k|of]u

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


#=& lzIfs Joj:yfkg / ljsf;
#=&=! kl/ro
lzIffsf] u'0f:t/ ;'wf/sf nflu lzIfs Joj:yfkgsf] dxTjk"0f{ e"ldsf /x]sf] x'G5 . u'0f:t/Lo
lzIffsf nflu lzIfs of]Uo Jofj;flos ?kdf bIf k]zfk|lt pTk|]l/t ;dlk{t k|lta4 / ljBfyL{sf]
l;sfOk|lt hjfkmb]xL x'g cfjZos 5 . lzIfsdf ePsf] ljifoj:t'sf] k|ofKt 1fg lzIf0fl;sfO
lqmofsnfk ;~rfngdf bIftf / gd'gf JolQmTj k|bz{gn] ljBfyL{x¿sf] l;sfOdf ;sf/fTds
k|efj kfb{5 . ;a} txsf] lzIffdf of]Uo bIf ;dlk{t / clek|]l/t lzIfsx¿sf] Joj:yfkgaf6 g}
lzIffsf] u'0f:t/ ;'lglZrt ug{ ;lsG5 . o;sf nflu lzIfs Joj:yfkg / ljsf; k|efjsf/L
x'g cfjZos 5 .
k|fylds txdf ljBfyL{ ;+Vofsf] cfwf/df / lgDg dfWolds tyf dfWolds txdf
ljifout ¿kdf ljBdfg dfkb08 !M$% lzIfs ljBfyL{ cg'kft dfkb08 sfod ul/Psf]
5 . lzIff P]g tyf lgodfjnLn] cfwf/e"t txdf slDtdf & b/aGbL / dfWolds txdf !@
b/aGbL x'g'kg]{ Joj:yf u/]sf] 5 . g]kfndf ljutb]lv xfn;Dd ;~rflnt ljleGg lzIff
of]hgf, kl/of]hgf tyf sfo{qmdx¿n] sIffsf]7fsf] lzIf0f l;sfOdf ;'wf/ NofO{ lzIffsf] :t/
j[l4 ug{ hf]8 lbPsf 5g\ . o;sf] kmn:j?k ljBfnosf] lzIf0f l;sfOnfO{ ljBfyL{ s]lG›t
agfpg], k|ljlwsf] k|of]u u/L lzIf0f ug]{, afnd}qL l;sfO jftfj/0f l;h{gf ug]{ h:tf s]xL
k|of; ePsf 5g\ . ljBfno If]q ljsf; of]hgf cjlwdf sIffsf]7fsf] z}Ifl0fs cEof; jf
lqmofsnfknfO{ ljBfyL{ s]lG›t agfpg lzIfssf] Ifdtf ljsf;sf sfo{qmdx¿ ;~rfng
ePsf 5g\ . o; cjlwdf lzIfs k];fut ljsf; k|df0fLs/0f tflnd, 5f]6f] cjlwsf] dfudf
cfwfl/t tflndx¿ ;~rfng u/L lzIf0f l;sfO lqmofsnfkdf ;'wf/ Nofpg k|oTg ul/of] .
k];fut ?kdf ;Ifd, bIf / clek|]l/t lzIfsaf6 g} sIffsf]7fsf] lzIf0f l;sfOdf ;'wf/
cfpg ;S5 . o;sf nflu lzIfsnfO{ k];fut ljsf;sf cj;/x¿ pknAw x'g cfjZos
5 . lzIfssf] k]zfut ljsf;sf nflu ljleGg tf}/tl/sfx¿ 5g\ . lzIfs tflnd, sfo{zfnf,
;]ldgf/ sgkm/]G;, lqmofTds cg';Gwfg, lzIfsx¿sf] l;sfO ;~hfn, cjnf]sg e|d0f
d]G6l/ª cflb cj;/af6 lzIfssf] k];fut ljsf; ;Dej 5 . o; of]hgfdf lzIffsf] u'0f:t/
clej[l4sf nflu lzIf0f k];fnfO{ /f]hfOsf] k];fsf] ¿kdf ljsf; ug{ lzIfsx¿nfO{ ;"rgf
k|ljlw, k|wfgfWofks tyf n]vfkfnx¿nfO{ ljBfnodf ul/g] n]vf Joj:yfkg, ;fj{hlgs
vl/b / lhG;L Joj:yfkg, lzIfsx¿nfO{ k]zfut ljsf;sf ljleGg df]8flnl6sf tflnd
nufotsf sfo{qmdx¿sf] cfjZostf cfFsng ul/Psf] 5 . sIffsf]7fsf] lzIf0f l;sfOnfO{
u'0f:t/Lo agfpg] lzIfs ;xof]u k|0ffnLnfO{ ;'b[9 agfpg] lzIfs k];fut ljsf;nfO{ k|efjsf/L

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


agfpg] ljBfyL{sf] l;sfOk|lt lzIfsnfO{ lhDd]jf/ agfpg] sfo{nfO{ k|fyldstf lbOPsf] 5 .
o;df lzIfs Joj:yfkgsf] jt{dfg cj:yfsf] ljZn]if0faf6 r'gf}tLx¿sf] klxrfg u/L lzIfs
Joj:yfkg / ljsf;nfO{ k|efjsf/L agfpg] ;DaGwdf o; sfo{qmdsf p2]Zo k"/f ug{sf nflu
ckgfOg] /0fgLltx¿ sfo{qmd sfof{Gjogaf6 xfl;n x'g] ck]lIft glthf tyf d'Vod'Vo
lqmofsnfk tyf nIox¿ ;dfj]z ul/Psf] 5 .
#=&=@ jt{dfg cj:yf
g]kfndf jt{dfg cj:yfdf lzIfsx¿ tof/ ug]{ sfd ljZjljBfno tyf ljBfnox¿n]
ul//x]sf 5g\ . lzIfs cWofkg cg'dlt kqsf nflu k/LIff ;~rfng ug]{, l/Qm b/aGbLdf
lzIfs kbk"lt{sf k/LIff ;~rfng u/L lgo'lQmsf nflu l;kmfl/; ug]{ / lzIfs a9'jf ;DaGwL
sfd lzIfs ;]jf cfof]un] ub}{ cfPsf] 5 . cfof]uaf6 l;kmfl/; eO{ cfPsf lzIfsx¿nfO{
lgo'lQm u/L kb:yfkg ug]{ sfo{ :yfgLo txx¿n] ub}{ cfPsf 5g\ . o;}u/L c:yfoL jf s/f/
lzIfssf] lgo'lQm ug]{, lzIfssf] sfo{;Dkfbg d'NofÍg ug]{ sfo{ :yfgLo txn] ub}{ cfPsf
5g\ . lzIfssf] k]zfut ljsf;sf nflu gLlt lgdf{0f ug]{ sfd lzIff lj1fg tyf k|ljlw
dGqfnon], k|dfl0fs/0f tyf si6dfOH8 tflnd kf7\oqmd lgdf{0f ug]{ / k|lzIfs tof/ ug]{ sfo{
lzIff tyf dfgj ;|f]t ljsf; s]G›n] / lzIfssf] Ifdtf clej[l4sf nflu tflnd ;~rfng
ug]{ sfd k|b]z lzIff tflnd s]G›x¿n] ub}{ cfPsf 5g\ .
o; zf/bf gu/kflnsfdf lzIfs ljBfyL{ xfn lzIfs ljBfyL{ cg'kft !M@& /x]sf]
5 / /fli6«o ¿kdf @$=) /x]sf] 5 . zf/bf gu/kflnsfdf afnljsf; s]G›df ^@, k|fylds
txdf b/jGbL tkm{ !##, /fxt tkm{ #@ / lglh>f]t tkm{ $( hgf, lgDg dfWolds txdf ;fwf/0f
b/jGbL tkm{ @# hgf, /fxt b/aGbLdf % hgf / lghL>f]t tkm{ #& hgf, dfWolds txdf @&
hgf ;fwf/0f b/aGbLdf, # hgf /fxt b/aGbL / lghL >f]tdf @^ lzIfs ;+Vof /x]sf] 5 .
dfWolds tx !!–!@ df !* hgf lzIfs ;+Vof /x]sf] 5 . ljBfnodf sfo{/t ;a} k|sf/sf
hgzlQmx¿sf] nflu lg/Gt/ k]zfut ljsf; / pGgogsf nflu Ifdtf ljsf;sf sfo{qmdx¿
ljleGg ;+3;+:yf, dfgj >f]t tyf ;+;fwfg s]G› k|b]z ;/sf/ nufot :yfgLo ;/sf/af6 klg
;~rfng x'b} cfPsf 5g . lzIfsx¿nfO{ ;"rgf k|ljlw, ljBfnodf ul/g] n]vf Joj:yfkg,
;fj{hlgs vl/b / lhG;L Joj:yfkg nufotsf ljifox¿df yk Ifdtf ljsf;sf] cfjZostf
cfsng ul/Psf] 5 / ;f]lx cg';f/ dfgj >f]t ljsf; s]G› ;fgf]l7dL eQmk'/ / dfgj ;+;fwg
ljsf; s]G› ;'v]{taf6 dfWolds txsf ljBfno sd{rf/Lx¿nfO{ -n]vf_ k|bfg ul/b} cfPsf]
5 . lzIfs Joj:yfkgdf b/aGbL ldnfg sfo{bn @)&& sf] l/kf]6{ cg';f/ b/aGbL ldnfg ;a}
ljBfnodf x'g] k|s[ofdf /x]sf] 5 .

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


r'gf}tL tyf cj;/x¿
yy kflnsfdf cWofkg ug]{ ;a} lzIfsx¿nfO{ l6kLl8 tflndsf] d'nwf/df Nofpg',
yy lzIfs tflndnfO{ jf:tljs cfjZostfdf cfwfl/t agfpg / tflnddf l;s]sf
1fg tyf l;ksf] sIffsf]7fdf k|of]u,
yy b/aGbL ldnfg sfo{nfO{ k"0f{tf lbg',
yy lzIf0f k]zfnfO{ /f]hfOsf] k]zfsf] ¿kdf ljsf; ug{',
yy cfwf/e"t txdf gd'gf lzIfs lgdf{0f ug{',
yy ljBfyL{ l;sfO pknAwLnfO{ lzIfssf] sfo{;Dkfbg d"Nof+sg;Fu cfj4 ug]{ sfo{nfO{
k|efjsf/L ¿kdf sfof{Gjog ug{',
#=&=# nIo
yy u'0f:t/Lo lzIffsf nflu of]Uo, Jofj;flos ¿kdf bIf, k];fk|lt pTk|]l/t, ;dlk{t,
k|lta4 / ljBfyL{sf] l;sfOk|lt hjfkmb]xL lzIfssf] Joj:yf ;'lglZrt x'g] .
#=&=$ p2]Zo
yy ;Ifd lzIfs cfk"lt{sf nflu ;‹ tyf k|b]z ;/sf/;Fu ;dGjo ug]{,
yy lzIfs lgo'lQm / k'glj{t/0fnfO{ ;'b[9 agfpg',
yy ljifoj:t'df lgk"0f{ lzIfssf] ;'lglZrttf ug{',
yy ;a} txdf ;Ifd, k|lta4 / clek|]l/t lzIfsx¿sf] k|aGw ug{',
yy ;'kl/j]If0f, lzIfs tflnd, lzIfs ;Ifdtf k|f¿ksf] k|efjsf/L ¿kdf sfof{Gjog ug{',
yy lzIfssf] lg/Gt/ k];fut ljsf;sf cj;/x¿sf] ;'lglZrttf ug{',
#=&=% /0fgLltx¿
yy lzIfs ljBfyL{ cg'kftsf] cfwf/df txut, If]qut / ljifout /kmdf lzIfs b/aGbL
ldnfg÷k'glj{t/0f tyf yk ul/g],
yy l/Qm lzIfs b/aGbLsf] k|If]k0fsf cfwf/df z}lIfs ;qsf] klxnf] dlxgfdf lzIfs
lgo'lQm ul/g],
yy k|To]s % jif{df lzIfssf] lg/Gt/ k];fut ljsf;sf nflu lzIf0f l;k ljsf;;DaGwL
;]jfsfnLg tflnd clgjfo{ agfOg],
yy :yfgLo txdf lzIfs k];fut ;xof]u k|0ffnLdfkm{t lzIfsnfO{ lg/Gt/ k];fut ;xof]u
pknAw u/fOg] . o;sf nflu :yfgLo txdf ljifout lzIfs ;~hfn, lj1 ;d"x
u7g, lzIfs l;sfO ;d"x, ;|f]t lzIfs tyf cg'ejL lzIfsaf6 sf]lrË tyf d]G6f]l/Ë
k4ltsf] ljsf; u/L sfof{Gjogdf NofOg,]

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


yy lzIfssf] pkl:ylt, lgoldttf / sfo{;Dkfbgdf ;'wf/ ul/g],
yy lzIfs tyf k|wfgfWofkssf] j[lQ ljsf;nfO{ ljBfyL{sf] l;sfO ;'wf/;Fu ;DalGwt
u/L glthfk|lt hjfkmb]xL x'g] k4ltsf] ljsf; ul/g],
yy lzIfs lgo'lQm, ;¿jf tyf tflnd / k];fut ljsf;df ;xeflutf u/fpFbf ljBfyL{sf]
l;sfOdf s'g} cj/f]w gx'g] k4lt ljsf; ul/g],
yy zf/bf gu/kflnsfsf] lzIfs b/aGbL ldnfg sfo{bn @)&& sf] k|ltj]bgnfO{
sfof{Gojgdf n}hfg] .
#=&=^ pknlAw, glthf, k|d'v lqmofsnfk / nIo
pknlAwM
yy ;Ifd / clek|]l/t lzIfssf] Joj:yf eO{ ljBfyL{sf] l;sfOdf ;'wf/ x'g] .
k|d'v glthfM
yy /fli6«o lzIfs ;Ifdtf sfo{9fFrfsf] cfwf/df lzIfs tof/L, 5gf}6 / k];fut ljsf; x'g,]
yy lzIfs tof/Lsf sf];{x¿df k|ofKt ljifout tyf lzIf0f l;sfO;DaGwL ;Ifdtf
ljsf; x'g],
yy lzIf0f k];f yk k|lt:kwL{ / ;Ddflgt x'g],
yy k];fut ljsf;sf k|fjwfgx¿sf] lj:tf/ / ;'b[9Ls/0f x'g],
yy lzIfs k];fut ;xof]u k|0ffnLdfkm{t lg/Gt/ k];fut ;xof]u k|fKt x'g],
yy lzIfssf] pkl:ylt, lzIf0f ljlwtyf tf}/tl/sf / sfo{;Dkfbgdf ;'wf/ x'g],
yy lzIfs ljBfyL{ cg'kftsf cfwf/df txut, If]qut / ljifout ¿kdf lzIfs b/aGbL
ldnfg÷k'glj{t/0f x'g],
yy lzIfssf] cfk"lt{ lgoldt ¿kdf x'g],
yy lzIfssf] j[lQ ljsf;sf nflu kf/bzL{, / j:t'lgi7 cfwf/;lxtsf] k4lt :yflkt x'g] .

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


k|d'v lqmofsnfk / nIoM
ef}lts nIo -% jif{_ s}lkmot

@)*#÷)*$
@)&(÷)*)

@)*@÷)*#
@)*!÷)*@
@)*)÷)*!
qm= k|d'v lqmofsnfk nIo hDdf
;+= OsfO{

! c;n cEof;sf] cjnf]sg e|d0f k6s ! ! ! ! ! % :yfgLo


@ sfo{ ;Dkfbgdf cfwfl/t k|f]T;fxg tyf hgf @) @) @) @) @) !)) :yfgLo
;'ljwf lbg]
# ;a} lzIfs sd{rf/Lx¿sf] :jf:Yo ljdf hgf $%% lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ ;‹, k|b]z /
clgjfo{ ug]{ :yfgLo
$ c:yfoL tyf ljBfno>f]taf6 lgo'Qm k6s ! ! :yfgLo
lzIfsx¿sf] Joj:yfkgsf nflu pko'Qm
dfkb08 tyf lgb]{lzsf lgdf{0f ug]{
% sdhf]/ ljBfyL{sf nflu ljz]if ;xof]uL ljBfno lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ :yfgLo tx
sIff ;~rfng ug]{ / pkrf/fTds lzIf0f / ljBfno
k4tL nfu' ug]{
^ k|To]s cfwf/e"t -!–*_ ljBfnodf ljBfno ;a} ;a} ;a} ;a} ;a}
k':tsfno s'gfsf] k|aGw ug]{
& ;a} ;fd'bflos cfwf/e"t ljBfnosf ljBfno ;a} ;a} ;a} ;a} ;a}
k|f/lDes sIffdf k':ts s'gfsf] Joj:yf
ug]{
* k|To]s ljBfnodf slDtdf Ps ;'ljwfo'Qm k6s ! ! @ @ @ * ;+3 / :yfgLo
ICT Nofj÷ lj1fg k|of]uzfnf agfpg]
( lzIf0f l;sfOdf k[i7kf]if0f k|fKt ug{ k6s ! ! ! ! ! :yfgLo /
k/LIffsf] glthf ljZn]if0f ug]{ ljBfno
!) lzIfs k]zfut ;xof]u sfo{ljlwsf k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
cfwf/df l;sfOsf nflu lzIfssf]
O ;+hfn agfpg]
!! lzIfsnfO{ k/fdz{ sfo{ ug{, cWoog k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ ;‹, :yfgLo
cg';Gwfg, cg'udg, ;'lk/j]If0fsf] nflu tx
lj1 ;d"x kl/rfng ug]{
!@ lzIfs d]G6l/ª÷sf]lrªsf nflu sfo{qmd ljBfno ;a} ;a} ;a} ;a} ;a} ;‹, :yfgLo
;~rfng u/]/ lzIfs k]zfut ;xof]u tx
ljsf; ug]{

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


!# ljBfno tyf kflnsf :t/df k|f/lDes k6s ^ ^ ^ ^ ^ #)
sIffsf lzIfsnfO{ k]zfut ;xof]u ug{
lzIf0f l;sfO ;d"x a}7s÷3'DtL a}7s
;~rfng ug]{
!$ cfjZostfsf cfwf/df lzIfs k]zfut hgf %* %* %* %* %* @() ;+3, k|b]z /
;xof]u tflnd ;~rfng ug]{ :yfgLo tx
!% lzlIfs b/aGbL ldnfg tyf k'g lj{t/0f k6s ! ! ! ! ! @
!^ ljBfnonfO{ lzIf0f l;sfO ;xof]u j6f @% @% * lg/Gt/ lg/Gt/ %*
!& kflnsfn] k|c / k|cn] lzIfsx¿;Fu k6s ! ! ! ! ! :yfgLo tx
s/f/ ;Demf}tf dfkm{t l;sfO pknAwLdf
;'wf/ Nofpg]
!* sIff ! b]vL # ;Dd qmlds l;sfO k6s ! ! ! ! ! %
/0fgLltdf cfwfl/t lzIf0f l;sfO sfo{
;~rfngsf nflu tflndsf] Joj:yf
!( PsLs[t kf7\oqmdnfO{ k|efjsf/L k6s ! ! ! ! ! %
sfof{Gjog ug{sf nflu sIff ! b]lv #
;Ddsf lzIfsx¿nfO{ k7g tTj tyf
PsLs[t 9fFrfsf] tflndsf] Joj:yf
@) :yfgLo k9fO ;fdu|L / cGo z}Ifl0fs j6f ! ! ! ! ! %
;fdu|L lgdf{0fsf nflu tflnd jf
sfo{zfnfsf]Joj:yf
@! PsLs[t kf7\oqmddf k7g tTj k6s ! ! @
tyf PsLs[t 9fFrf;DaGwL k'gtf{huL
tflndsf] Joj:yf
@@ k|ljlw d}qL l;sfOsf nfuL 6]lnlehg, k6s ! ! ! ! ! %
sDKo'6/, OG6/g]6 nufot k|of]usf nflu
tflndsf] Joj:yf
@# lzIfs k];fut ;xof]u k|0ffnL ljsf; / k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
sfof{Gjog
@# lzIfs k];fut ;xof]u ;DaGwL k|fjwfg ;j}
ljBfnodf
lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
sfof{Gjog ug{sf nflu k|0ffnL ljsf;
ug]{ -h:t}_

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


@# lzIfs k];fut ;xof]u ;DaGwL ; a } ! lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
k|fjwfg sfof{Gjog ug{sf nflu ljBfno/
k|0ffnL ljsf;ug]{ -h:t}_ kflnsf
k|wfgfWofks÷ cfwf/e"t ;+of] df k6s
hs÷cg'ejL lzIfs kl/rfnglj1
;d"x u7g / kl/rfnglzIfs l;sfO
;d"x u7g / kl/rfng j}slNks
ljlwsf] k|of]u
@$ lzIfs k];fut ;xof]u k|0ffnL k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
sfof{Gjog ug]{ / lg/Gt/tfsf nflu
lgDg sfd ug]{ . lzIfsnfO{ lzIf0f
sfo{ k|efjsf/L agfpg k|fl1s tyf
k|fljlws ;xof]u k'¥of/pg] . k|fljlws
;xof]ustf{sf nflu tflndsf]
Joj:yf ug]{ . k|fljlws ;xof]ustf{af6
lgoldt sIff cjnf]sgsf] Joj:yf
ug]{ . k[i7kf]if0f÷;'emfj tyf
;xof]usf nflu sf]lrªsf] Joj:yf
ug]{ . lzIfsx¿sf] lgoldt ;dLIff
a}7s ;~rfng, cGt/lqmof /
5nkmnsf] Joj:yf ug]{ . lbuf] /
k|efjsf/L ?kdf lzIfsnfO{ k];fut
;xof]u k|bfg ug]{ k|0ffnL ljsf; /
lg/Gt/tfsf] ;'lglZrttf ug]{ .

#=* ljBfno Joj:yfkg


#=*=! kl/ro
g]kfnsf] ;+ljwfg cg';"lr ( cg';f/ tLg tx ;+3, k|b]z / :yfgLo ;/sf/sf] clwsf/sf] ;femf
;"lrdf lzIff, v]ns'b / kqklqsf /x]sf 5g\ . g]kfnsf] ;+ljwfg cg';"lr * cg';f/ :yfgLo
;/sf/sf] clwsf/ ;"lrdf cfwf/e"t tyf dfWolds lzIff /x]sf] 5 . :yfgLo ;/sf/ ;~rfng
P]g @)&$ lzIff ;DaGwL @# j6f clwsf/x¿ ul/Psf] 5 . ljBfnosf] ;'–;~rfngsf] nflu
lzIff P]g @)@* cg';f/sf] lzIff lgodfjnL @)%( kl/R5]b ^ jdf]lhd ljBfno Joj:yfkg
;ldlt / lzIfs cleefjs ;+3sf] u7g ul/g] k|fjwfg /x]sf] 5 . Joj:yfkgsf b[li6n]
ljBfno k|d'v lgsfo xf], hxfF ;xeflutfTds b[li6sf]0f, kf7\oqmd ;'wf/sf b[li6sf]0f, dfudf
 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#
cfwfl/t z}lIfs sfo{qmd tyf ljQLo k4lt, :yfgLo / ;fd'bflos ;femf ljrf/ /x]sf x'G5g\ .
ljBfno Joj:yfkg leq z}lIfs of]hgf lgdf{0f / sfof{Gjogsf] ;+:yfut lhDd]jf/L afF8kmfF8
ul/Psf] 5 .
ljBfnox¿nfO{ cfkm"n] ;]jf k|bfg ug]{ ;d'bfok|lt pQ/bfoL agfpg o:tf ;ldltx¿sf]
e"ldsf / ;lqmotfnfO{ a9fO{ kf/blz{tf, hjfkmb]lxtf sfod ub}{ z}lIfs ;'zf;g clej[l4
sfod ul/Psf] b]lvG5 . ;fd'bflos ljBfnox¿sf] z}lIfs u'0f:t/ clej[l4 u/L cfd
cleefjsx¿sf] ljZjf; axfnL ug]{ / ;+:yfut ljBfnox¿nfO{ lgodg u/L ;]jfd"ns
agfpb} ;a}sf nflu u'0f:t/Lo lzIffsf] k|Tofe"ltsf nflu :yfgLo ;/sf/n] cu'jfO{ u/]sf] 5 .
ljBfnosf] k|fl1s tyf k|zf;sLo k|d'vsf] ¿kdf sfd ug{ k|To]s ljBfnodf Ps hgf
k|wfgfWofks /xg] / k|wfgfWofks 5gf}6 jf lgo'lQm ;DaGwL Joj:yf df}h'bf lzIff P]g @)@*
cg';f/ lzIff lgodfjnL @)%( sf] lgod (# sf] cfwf/df ljBfnosf] k|wfgfWofkssf]
Joj:yf ul/g] Joj:yf 5 . ljBfnodf z}lIfs jftfj/0f, u'0f:t/ / cg'zf;g sfod /fVg]
k|csf] st{Jo b]lvG5 .
#=*=@ jt{dfg cj:yf
zf/bf gu/kflnsfdf ;+:yfut !! ;fd'bflos %* u/L cfwf/e"t txsf u/L ^( ljBfnox¿
;~rfngdf /x]sf 5g . /fli6«o kf7\oqmd k|f?k, @)&^ n] lglb{i6 u/] jdf]lhd ljBfno
Go"gtd @$) lbg v'Ng'sf ;fy} slDtdf @!) lbg k7gkf7gsf] ;'lglZrttfsf] nflu z}lIfs
Sofn]G8/sf] Joj:yf ul/Psf] 5 . cu'jf ljBfnox¿nfO{ cfˆgf lkm8/ ljBfnox¿sf]
;dGjo / k]zfut ;xfotfsf nflu lhDd]jf/ agfOPsf] 5 . j8fdf j8f lzIff ;ldltn] ;lqmo
k"j{s sfd ul//x]sf 5g\ . ;du| kflnsfsf] lzIff;DaGwL gLlt, of]hgf / sfo{qmdsf] ;dGjo /
Joj:yfkgsf] nflu kflnsf k|dv ' sf] ;+of]hsTjdf gu/ lzIff ;ldlt u7g eO{ lqmoflzn /x]sf]
cj:yf 5 . lzIffsf] Joj:yfkgsf] nflu gu/ lzIff P]g @)&% sfo{Gjogdf /x]sf 5g\ .
r'gf}tL / cj;/
yy ;a} j8fdf j8f lzIff ;ldltx¿sf] ;lqmotf a9fpg',
yy ;a} ljBfnox¿df k|rlnt P]g / lgodfjnL cg';f/sf] k|wfgfWofkssf] lgo'QmL,
yy ljBfno Joj:yfkg ;ldltsf] ;dofjlwleq u7g u/L ljBfnosf] ;du| Joj:yfkg ug{,'
yy k|wfgfWofks, ljJo;, lzIfs cleefjs ;‹x¿nfO{ >[hglzn, ;do;fk]If, hjfkmb]xL
/ pQ/bfoL agfpg',
yy ljleGg ;ldlt, k|wfgfWofks/ n]vf tyf k|zf;lgs sd{rf/Lx¿sf] Ifdtf ljsf; ug{',

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


#=*=# nIo
yy ;a} ljBfnox¿ afnaflnsfx¿nfO{ u'0f:t/Lo lzIff pknAw u/fpg ;Ifd x'g]
#=*=$ p2]Zo
yy ljBfnosf] z}lIfs, ef}lts tyf cfly{s cj:yfnfO{ ;'b[9 agfpg',
yy ljBfnosf] ljsf;, ;~rfng tyf Joj:yfkgnfO{ k|efjsf/L agfpg',
yy u'0f:t/Lo tyf ;dtfdn"s lzIffdf afnaflnsfsf] ;xh kx'Frsf] cfwf/ tof/ ug{',
yy ljBfnosf] zf;sLo k|aGwnfO{ pRr glthfsf nflu k|f]T;flxt ug{',
yy ljBfnox¿sf] ;Ifdtfdf ;'wf/ u/L ¿kfGt/0fsf] ultnfO{ tLj|tfk|bfg ug{',
yy of]Uotd\ k|wfgfWofksf] 5gf}6 tyf lgo'lQm ug{',
yy ljleGg ;ldlt, k|wfgfWofks/ n]vf tyf k|zf;lgs sd{rf/Lx¿sf] Ifdtf ljsf; ug{',
yy ljBfno Joj:yfkgnfO{ ;dfj]zL, ;dGoflos / hjfkmb]xL agfpg',
yy ljBfno Joj:yfkgdf ;/f]sf/jfnfx¿sf] ;xeflutf clej[l4 ug{',
yy ljBfnosf] ;]jf k|jfxnfO{ k|efjsf/L agfpg' .
#=*=% /0fgLltx¿
yy ljBfnosf] ;'wf/ of]hgf agfO{ sfof{Gjog ul/g],
yy z}lIfs sfo{of]hgfsf] lgdf{0f / sfof{GjognfO{ k|efjsf/L agfOg],
yy ljBfnosf] ljsf; tyf Joj:yfkgsf nflu u'?of]hgf agfO{ sfof{Gjog ul/g],
yy ljBfno gSzfÍg u/L ljBfno ;dfof]hg, k'glj{t/0f tyf :yfkgf ul/g],
yy lzIfs b/aGbL ldnfgtyf k|wfgfWofks lgo'lQm,
yy ljBfno ;~rfng tyf Joj:yfkgsf nflu ljlgod tof/ u/L sfof{Gjog ul/g],
yy ljBfnon] jflif{s sfo{ ;Dkfbgsf] :jd"NofÍg u/L cleefjs e]nf dfkm{t ;fj{hlgs ul/g],
yy lgoldt ¿kdf ljBfnosf] n]vf tyf ;fdflhs k/LIf0f ul/g],
yy ljBfnosf] ljkb\ Joj:yfkg of]hgf agfO{ sfof{Gjog ul/g],
yy ljBfnosf ;a} ultljlwx¿df cleefjsx¿sf] kx'Fr, ;xeflutf, kf/blz{tf, /
hjfkmb]lxtfsf] ;'lglZrttf ul/g],
yy lgoldt ¿kdf ljleGg ;ldltx¿, k|wfgfWofks, lzIfs, sd{rf/Lx¿sf] Ifdtf ljsf;
/ k|f]T;fxgsf sfo{qmd ;~rfng ul/g] .
#=*=^ pknlAw, glthf, k|d'v lqmofsnfk / nIo
pknlAwM
yy ;a} ljBfnox¿ u'0f:t/Lo lzIff k|bfg ug{ ;Ifd x'g],
 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#
k|d'v glthfM
yy ljBfnsf] z}lIfs, ef}lts tyf cfly{s cj:yf ;'b[9 ePsf] x'g],
yy ljBfnosf] ljsf;, ;~rfng tyf Joj:yfkg k|efjsf/L x'g],
yy ljBfnodf u'0f:t/Lo tyf ;dtfdn"s lzIffdf afnaflnsfsf] ;xhkx'Frsf] cfwf/
tof/ x'g],
yy ljBfnosf] zf;sLo k|aGw pRr glthfsf nflu k|f]T;flxt ePsf] x'g],
yy ljBfnox¿sf] ;Ifdtfdf ;'wf/ eO{ ¿kfGt/0fsf] ultnfO{ tLj|tfk|bfg u/]sf] x'g],
yy of]Uotd\ k|wfgfWofkssf] 5gf}6 tyf lgo'lQm x'g],
yy ljleGg ;ldlt, k|wfgfWofks/ n]vf tyf k|zf;lgs sd{rf/Lx¿sf] Ifdtf ljsf; x'g],
yy ljBfno Joj:yfkg ;dfj]zL, ;dGoflos / hjfkmb]xL x'g],
yy ljBfno Joj:yfkgdf ;/f]sf/jfnfx¿sf] ;xeflutf clej[l4 x'g],
yy ljBfnosf] ;]jf k|jfx k|efjsf/L x'g] .
k|d'v lqmofsnfk / nIoM
ef}lts nIo -% jif{_ s}lkmot

@)*#÷)*$
@)&(÷)*)

@)*@÷)*#
@)*!÷)*@
@)*)÷)*!

qm= k|d'v lqmofsnfk nIo hDdf


;+= OsfO{

! ljBfno ;'wf/ of]hgf tof/L tyf k6s ! ! ! ! ! ljB f no,


cWofjlws ug]{ :yfgLo tx
@ z}lIfs sfo{ sfo{kfqf] lgdf{0f ug]{ k6s ! ! ! ! !
# ljBfnosf] ljsf; tyf Joj:yfkg j6f ;a} ljBfno
u'?of]hgf agfpg]
$ ljBfno gS;fÍg ug]{ k6s !
% ljBfno ;dfof]hg, k'glj{t/0f tyf k6s ! ! ! ! !
:yfkgf ug]{
^ lzIfs b/aGbL ldnfgug]{ k6s ! ! ! ! !
& of]Uotf, Ifdtf / jl/i7tfsf] cfwf/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ :yfgLo
dfk|wfgfWofks lgo'lQm ug]{ tx, ljJo;
* ljBfno ;~rfng tyf Jo:yfkg ljlgod k6s cfjZostf cfjZostf
cg';f/
cfjZostf cfjZostf cfjZostf
cg';f/ cg';f/ cg';f/ cg';f/
lgdf{0f / kl/dfh{g ug]{
( jflif{s sfo{ ;Dkfbgsf] :jd"NofÍg ug]{ k6s ! ! ! ! ! ljBfno
!) cleefjs e]nf ug]{ k6s # # # # # ljBfno

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


!! ljBfnosf] n]vf tyf ;fdflhs k/LIf0f k6s ! ! ! ! ! ;+3,
ug]{ :yfgLo tx
!@ ljkb\ Joj:yfkg of]hgf lgdf{0f ug]{ k6s ! ! ! ! !
!# ljBfnosf ultljlwx¿ ;fj{hlgs k6s # # # # # !%
!$ k|wfgfWofks, lzIfs / sd{rf/LnfO{ k|f] k | c , @) @) @) @) @)
T;fxg pknAw u/fpg] lzIfs /
sd{ r f/L
÷hgf
!% gu/kflnsfsf] lzIff of]hgfsf] lgdf{0f / gu/ ! ! ! ! !
k|af]lws/0f kflnsf

!^ lzIfs cleefjs ;‹sf] sfo{sf/L ljBfno ;a} ;a} ;a} ;a} ;a}
;ldltn] ljQLo kf/blz{tf / hjfkmb]lxtf
sfod ug{ cleefjs tyf cGo ;+3
;+:yf;Fu ;dGjo / ;fem]bf/L ug]{
!& ljBfnodf u7g x'g] ljleGg ;ldltsf k6s ! ! ! ! ! %
kbflwsf/Lsf] Ifdtf ljsf; / cleefjs
cled'lvs/0f
!* ljBfyL{ tyf cleefjsx¿sf] u'gf;f] ljBfno ;a} ;a} ;a} ;a} ;a}
;'g'jfOsf] Joj:yf ug]{
!( ;fdflhs n]vfk/LIf0f / k|ltj]bgnfO{ ljBfno ;a} ;a} ;a} ;a} ;a}
;fj{hlgs ug]{
@) ljBfnox¿df ;]jf a8fkq / ;'emfj ljBfno ;a} ;a} ;a} ;a} ;a}
k]l6sfsf] Joj:yf ug]{

#=( lg/Gt/ lzIff, v'nf l;sfO, cgf}krfl/s lzIff, hLjg ko{Gt l;sfO / lzIff
#=(=! kl/ro
cf}krfl/s lzIff k|0ffnLsf] ;+/rgf eGbf aflx/ dfgj hLjgsf nflu cfjZos 1fg, ;Lk /
k|s[ofsf] k|zf]wg ug]{ hLjg ko{Gt cyf{t cflhjg l;sfO k|0ffnL cgf}krfl/s lzIff xf] .
cgf}krfl/s lzIffn] ;dfhdf ljBdfg ljleGg lsl;dsf ;d'xsf nflu ljleGg nIo agfO{
;]jf k|bfg ub{5 . lg/If/sf nflu ;fIf/tf, ;fIf/sf nflu ;fIf/f]Q/, l;sfO cj;/sf nflu
:t/j[l4, lzIff;Fu l;k / cfDbfgL hf]8\b} lzlIft ;dfhsf] ljsf;sf nflu cgf}krfl/s Pjd\
cfhLjg lzIffn] sfd ub{5 .
;+ljwfgn] ;'lglZrt u/]sf] lzIff kfpg] xs, /fli6«o lzIff gLltn] cjnDjg u/]sf]
l;4fGt, lbuf] ljsf;sf nIo $ tyf cfjlws of]hgfn] ck]Iff u/]sf] ,k|To]s gful/sn] lzIff
kfpg] xssf] sfof{Gjog ug{ cf}krfl/s lzIff;Fu} cgf}krfl/s lzIff k|0ffnLn] of]ubfg ub{5 .
;a}sf nflu u'0f:t/Lo lzIff / hLjgko{Gt l;sfO{ cj;/ lbuf] ljsf;sf] d'n dd{ /x]sf]n]
 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#
ljutsf] ;fIf/tfsf sfo{qmdaf6 ;fIf/ ag]sf gj;fIf/x¿sf nflu dfudf cfwfl/t lg/Gt/
lzIff / hLjgko{Gt l;sfO{ cj;/ pknJw u/fpg'kb{5 . ljz]if u/L lzIffsf] cf}krfl/s ;+/rgf
aflx/ 7"nf] ;+Vofdf /x]sf o'jf, dlxnf / k|f}9x¿sf nflu sfo{d'ns ;fIf/tf, cfocfh{g,
;d"x ;fem]bf/L Digital Literacy nufotsf sfo{qmdx¿ ;~rfng ug{ ;lsG5 . cf}krfl/s
/ cgf}krfl/s lzIffsf aLrdf Cross ventilator sf] Joj:yf u/L lzIff k|flKtnfO{ nrsbf/
/ JolQmsf] cfjZostf / cg's"ntfdf cfwfl/t agfpFb} n}hfg'kg]{ b]lvG5 . /fli6«o lzIff gLlt
@)&^ n] g]kfnnfO{ k"0f{ ;fIf/ d'n's t'NofO{ cgf}krfl/s, j}slNks, k/Dk/fut / v'nf
lzIffsf dfWodaf6 cfhLjg l;sfO ;+:s[tLsf] ljsf; ug{' ;a} k|sf/sf ckf+utf ePsf
JolQmsf nflu u'0f:t/Lo lzIffsf] kx'Fr ;'lglZrt u/L hLjgko{Gt lzIffsf dfWodaf6 dof{lbt
hLjgofkg ug{ ;Ifd / k|lt:kwL{ gful/s tof/ kfg]{ p2]Zo lgwf{/0fu/]sf] 5 . :yfgLo ;/sf/
;~rfngP]g @)&$ n] cgf}krfl/s lzIff tyf cfhLjg l;sfOsf] lhDd]jf/L :yfgLo txnfO{
k|bfg u/]sf] 5 . ;fd'bflos l;sfO s]G›sf] ;~rfng tyf Joj:yfkg ;DaGwL dfkb08 @)&*
h:tf gLltut Joj:yf ul/Psf] 5 .
#=(=@ jt{dfg cj:yf
o; zf/bf gu/kflnsfdf & xhf/ # ;o (! 3/w'/L / hg;+Vof ##&#) /x]sf] 5 . o;
kflnsfdf $ j6f ;fd'bflos l;sfO{ s]G›x¿ ;~rfngdf /x]sf 5g\ eg] Ps j6f v'Nnf
ljBfno sIff !) /x]sf] 5  . zf/bf gu/kflnsfdf ;~rfngdf /x]sf] v'nf ljBfno sIff
!) ;~rfngdf /x]sf] / ;f] ljBfnosf] cg'udg tyf lgodg o; kflnsfaf6 e}/x]sf] 5 .
o; gu/kflnsfdf ;~rfngdf /x]sf ;fd'bflos l;sfO s]G›sf] :ynut cg'udg, lg/LIf0f
e} kl/rfng ul/Psf] 5 . s]lG›o tYof+s ljefusf] @)^* ;fnsf] hgu0fgf cg';f/ zf/bf
gu/kflnsfsf] ;fIf/tf b/ &)=** /x]sf] 5 . h;df dlxnf ;fIf/tf b/ ^!=%# / k'¿ifsf]
;fIf/tf b/ *!=(( /x]sf] 5 .@)&@ ;fn k'; !$ ut] ;Nofg lhNnf g]kfnsf]afO;f}F ;fIf/
lhNnf 3f]if0f e};s]sf] 5 .
r'gf}tL / cj;/
yy ;fd'bflos l;sfO s]G›x¿nfO{ lqmoflzn ¿kdf kl/rfng ug]{,
yy cf}krfl/s lzIffaf6 aflx/ /x]sf ;a} JolQmnfO{cgf}krfl/s lzIffdf kx'Fr k'¥ofpg],
yy ;a}nfO{ sfo{d"ns ;fIf/ agfpg],
yy cgf}krfl/s lzIffnfO{ cf}krfl/s lzIff;Fu cfj4 ug{',
yy kof{Kt k7g ;fdu|Lx¿sf] pknAwtf u/fpg',
yy ;fd'bflos l;sfO s]G›, ljBfno, :yfgLo u}/ ;/sf/L ;+3 ;+:yfx¿, gful/s ;dfh,

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


;+rf/dfWod, cleefjs kl/rfng u/L ;fIf/tf l:ylt a9fpg],
yy ;fd'bflos l;sfO s]G›nfO{ ;do;fk]If l;sfO cfjZostf ;Daf]wg ug{ ;Sg] agfpg],
yy ;fd'bflos l;sfO s]G› ;~rfng tyf Joj:yfkg ;DaGwL dfkb08 @)&* nfO{
k|efjsf/L sfof{Gjog ug]{,
yy df}lns tyf k/Dk/fut 1fgdf cfwfl/t ;fdu|L ljsf; ug{',
yy dlxnfx¿sf] ;fIf/tf k|ltzt j[l4 ug{',
yy lzIffnfO{ df}lns xssf] ¿kdf /flvg',
yy lzIff lgodfjnLdf cgf}krfl/s lzIff ;DaGwL Joj:yf x'g',
yy ;fd'bflos l;sfO s]G› ;~rfng tyf Joj:yfkg ;DaGwL gLltut Joj:yf,
yy ljleGg ;‹;+:yf tyf ;/f]sf/jfnfx¿n] ;a}sf nflu lzIffdf k|ltj2tf hgfpg',
yy ;Nofg lhNnf ;fIf/ lhNnf 3f]if0ff x'g' .
#=(=# nIo
yy ;a} lg/If/x¿ k"0f{ ;fIf/ eO{ gful/ssf] hLjg:t/df ;'wf/ x'g] .
#=(=$ p2]Zo
yy ;a} gful/ssf nflu ;dfj]zLtyf ;dtfd"ns ;fIf/tf / cfhLjg l;sfOsf cj;/
;'lglZrt ug]{,
yy cf}krfl/s, cgf}krfl/s tyf cltl/Qm lzIfsflar cGt/;DaGw :yflkt ug]{,
yy cfhLjg l;sfO ;+:s[lt ;fk]If cgf}krfl/s lzIff tyf cfhLjg l;sfOsf nflu
;+:yfut ;'b[9Ls/0f ug]{,
yy :yfgLo txnfO{ k"0f{ ;fIf/ kflnsf 3f]if0ff ug]{ .
#=(=% /0fgLltx¿
yy df}lns Pjd k/Dk/fut 1fg tyf ;Lksf] klxrfg, ;+/If0f, k|j4{g, cfw'lgsLs/0f
Pjd x:tfGt/ ;DjGwL sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g] 5 .
yy ;fd'bflos l;sfO s]G›x¿sf] k'g;{+/rgf tyf k'glj{t/0f ul/g]
yy ;fd'bflos l;sfO s]G›, ljBfno, :yfgLo u}/ ;/sf/L ;‹ ;+:yfx¿, gful/s ;dfh,
;~rf/ dfWod, cleefjs kl/rfng u/L ;fIf/tf tyf ;fIf/f]Q/ sIffx¿ ;~rfng
ul/g] .
yy l;sf?sf cfjZostfcg';f/ txut kf7\oqmd, l;sfO df]8'nx¿ / eflifs ljljwtf
cg'¿ksf ;fdu|Lsf] k|of]u ul/g] .
yy ;/f]sf/jfnfx¿;Fusf] ;dGjo, ;xsfo{ / ;fem]bf/Ldf cgf}krfl/s k|f}9 ljBfno,
 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#
j}slNks, v'nf tyf k/Dk/fut ljBfnox¿sf] ;'b[9Ls/0f ul/g]
yy ;fd'bflos l;sfO s]G›nfO{ cfwf/e"t ;'ljwf ;DkGg ljB'tLo k':tsfno, ;fd'bflos
;"rgf s]G›, Pkm=Pd= ;~rfng / ;]jf k|jfx ug]{ ax'p2]ZoLo ;+oGqsf ¿kdf ;'b[9Ls/0f
u/L ;dfj]zL Pjd\ ;dtfdf cfwfl/t cfhLjg l;sfOsf] ynf]sf ¿kdf ljsf; ul/g] .
#=(=^ pknlAw, glthf, k|d'v lqmofsnfk tyf nIo
pknlAwM
yy ;a} gful/ssf nflu ;fIf/tf, lg/Gt/ lzIff / hLjgko{Gt l;sfOsf cj;/ k|fKt x'g] .
k|d'v glthfM
yy ;a} gful/ssf nflu ;fIf/tf, lg/Gt/ lzIff / hLjgko{Gt l;sfOsf cj;/x¿ k|fKt x'g,]
yy cgf}krfl/s lzIff tyf cfhLjg l;sfOsf] Joj:yfkgsf nflu cfjZos ;+/rgfut
Joj:yf tof/ eO{ ;~rfng x'g],
yy l;sf¿sf] cfjZostfcg';f/ hLjgko{Gt l;sfOsf ;fdu|Lx¿ sfof{Gjog x'g],
yy ;fd'bflos l;sfO s]G› cfhLjg l;sfOsf] s]G›sf ¿kdf ljsf; x'g],
yy cgf}krfl/s lzIff tyf cfhLjg l;sfOaf6 cflh{t 1fg tyf l;ksf] klxrfg Pjd\
k|df0fLs/0f u/L ;dsIftf k|bfg x'g],
yy cgf}krfl/s tyf cfhLjg l;sfO;DaGwL tYofÍ cWofjlws x'g],
yy :yfgLo tx k"0f{ ;fIf/ 3f]if0ff x'g] .
k|d'v lqmofsnfk / nIoM
ef}lts nIo -% jif{_ s}lkmot
@)*#÷)*$
@)&(÷)*)

@)*@÷)*#
@)*!÷)*@
@)*)÷)*!

qm= k|d'v lqmofsnfk nIo hDdf


;+= OsfO{

! cgf}krfl/s lzIff tyf cflhjg k6s ! ;+3 /


l;sfO / o;sf cfufdL dfu{ ;DaGwdf :yfgLo tx
cjwf/0ffut :ki6tfsf nflu lj1
;d"xaf6 cjwf/0ffkq tof/ u/fO{
cled'lvs/0f ug]{
@ lg/If/x¿sf] ljj/0f ;+sng / k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ :yfgLo tx
cflhjgl;sfOsf ;/f]sf/jfnfx¿sf]
vl08s[t tYof+sx¿sf] 8f6fj]; tof/
ug]{
# ;fd'bflos k':sfnosf] Joj:yfkg u/L j6f ! lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ !
;fd'bflos cWoog s]G›;Fu cfa4 ug]{

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


$ ;fd'bflos s]G›df ;"rgf tyf ;+rf/ j6f $ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
k|ljlwd}qL pks/0fsf] Joj:yf ug]{
% ;+of]hs / cfjZostf cg';f/ ;xof]uLsf] j6f cfjZos cfjZostf
cg';f/
cfjZostf
cg';f/
cfjZostf
cg';f/
cfjZostf
cg';f/
cg';f/
Joj:yf ug]{
^ ;+3, k|b]z / :yfgLo txdf ;dGjo ;+oGq k6s cfjZostf
cg';f/
cfjZostf
cg';f/
cfjZostf
cg';f/
cfjZostf
cg';f/
cfjZostf
cg';f/
ljsf; ug]{
& ;/sf/L tyf u}/;/sf/L lgsfo tyf k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ ;+3, k|b]z,
:yfgLo txdf /x]sf ;d'bfodf cfwfl/t :yfgLo tx /
;+3 ;+:yf
;+:yf;Fu ;fem]bf/L / ;xsfo{ ug]{
* cgf}krfl/s k|f}9 ljBfno, v'nf k6s ! ! ! ! !
ljBfno nufotsf ;+:yfx¿sf] ;+:yfut
ljsf; / ;~rfngsf nflu cg'bfg
pknAw u/fpg]
( h]i7 gful/s, >lds, u[lx0fL dlxnf, :yfgLo ! ! ! ! !
s}bLx¿sf nflu cfjZostfdf cfwfl/t tx
lg/Gt/ l;sfO k|j4{g ug]{

#=!) u'0f:t/Lo ;fj{hlgs lzIff


#=!)=! kl/ro
z}lIfs u'0f:t/ eGg] s'/f gfKg sl7g 5 . ;fdfGotof ljBfyL{n] ljleGg k/LIffdf k|fKt
ug]{ ;kmntf tyf c+snfO{ u'0f:t/sf] ?kdf a'‰g] ul/Psf] kfOG5 . lzIffsf] u'0f:t/nfO{ c+sdf
;Lldt ug{ ;ls+b}g . k/LIffdf sd c+s NofPklg lzIf0f ;+:yfdf l;s]sf ;LknfO{ Jojxf/df
k|of]u ug{ ;S5, Jofjxfl/s hLjg l;h{gzLn aG5, hflu/sf nflu lbg] k/LIff tyf dflyNnf]
lzIffsf nflux'g] k|j]z k/LIffx¿df ;kmntf k|fKt ug{ ;S5, dflyNnf] txsf] lzIff cfh{g ug]{
qmddf tNnf] txsf] lzIffn] ;xof]u u/]sf] dxz'; u5{ eg] To:tf] lzIffnfO{ u'0f:t/Lo lzIff
eGg ;lsG5 .
g]kfn ;/sf/n] @)&^ ;fndf hf/L u/]sf] /fli6«o lzIff gLltn] ;d]t u'0f:t/Lo
lzIffdf ;a}sf] ;dtfd"ns kx'Fr ;'lglZrt ub}{ l;h{gzLntf, /rgfTdstf, cWoogzLntf,
;sf/fTds lrGtg / ;bfrf/ h:tf u'0f ;lxtsf] k|lt:kwL{, ;Lko'Qm Pjd\ pTkfbgzLn
hgzlQm tof/ ug]{ p2]Zo /fv]sf] 5 . ;du|df ljBfno k4ltnfO{ ljBfyL{d}qL / u'0f:t/
pGd'v agfpg ljBfnodf k"jf{wf/ ;lxtsf] l;sfO jftfj/0f lgdf{0flzIfssf] Ifdtf tyf
pTk|]/0ffdf ;'wf/ / lg/Gt/ ;xof]u k4ltsf] ljsf;, ljBfyL{nfO{ l;sfOsf nflu
pTk|]l/t ug{'sf ;fy} pgLx¿sf] s'zntfk|lt rf;f] a9fpg ljBfnodf cfwfl/t :jf:Yo,
kf]if0f / ;/;kmfO{ tyf :jR5tf ;DaGwL ;]jf tyf lzIffnfO{ ljBfnodf cfa4 u/L
 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#
Jojl:yt ug{' cfjZos 5 . @! cf}F ztfAbLsf afnaflnsfnfO{ ;"rgf k|ljlwsf] kx'Fr k'¥ofpg,
lzIfsnfO{ :jfWoog ug]{ df}sf l;h{gf ug]{, lzIf0f l;sfOnfO{ k|efjsf/L kfg{ ljBfnodf
OG6/g]6sf] Joj:yf u/L lzIf0f l;sfOdf ;"rgf k|ljlwsf] k|of]u a9fOg' klg ckl/xfo{ 5 .
ljBfno;'zf;gnfO{k|efjsf/Lkfg]{/;fj{hlgslzIffsf nflu 5'6\ofPsf] ah]6 ;b'kof]u ePsf]
;'lglZrt ug]{ klg TolQs} cfjZos 5 . o:t} ;fgf ltgf s'/fdf Wofg lbg ;s]df ;fj{hlgs
lzIffsf] u'0ff:t/ ;'wf/ x'g ;S5 .
#=!)=@ jt{dfg cj:yf
;fj{hlgs lzIffnfO{ u'0f:t/Lo agfpg tyf ;anLs/0f ug{ ;d:ofsf h/fx¿ kQf
nufO ;'wf/sf] yfngL ug{'kg]{ cfjZostf 5 . ljBfnodf afnaflnsfn] k|fKt ug]{ pknlAw
ljBfnosf] k7gkf7gdf dfq e/kb}{g . afnaflnsf ljBfnodf cfpg' eGbf klxnf
l;sfOsf nflu slt tof/ ePsf 5g\ To;n] ;d]t k|efj kfb{5 . afnaflnsfsf] lzIffsf] tof/L
;'gf}nf] xhf/ lbgb]lv ;'?jft x'G5 . ljBfno k"j{sf] tof/Lsf nflu ue{jtL cj:yfdf
cfdfnfO{ k|fKt kf]if0fo'Qm vfgf, :jf:Yo pkrf/, ;'Ts]/L u/fpg pko'Qm tl/sf, ;'Ts]/L
cfdfsf] :ofxf/;';f/, lzz' hGd]kl5sf] /]vb]v ;d]tn] ljBfnosf] lzIffdf k|efj kfg]{ s'/f
cWoogn] b]vfPsf 5g\ . k"j{afn lzIff tyf afnljsf; s]G›x¿sf nflu pko'Qm
sIffsf]7f, pko'Qm aflx/L jftfj/0f, sIffsf]7fdf ;fgf afnaflnsfnfO{ k¥ofKt v]Ng]
;fdfu|Lsf] Joj:yf, tflnd k|fKt lzIfs, kf]if0f tTjo'Qm vfhfsf] Joj:yf x'g;s]df
u'0f:t/Lo l;sfOsf nflu hu tof/ x'G5 .
;fd'bflos ljBfnodf k9\g] ljBfyL{x¿ k|foM lk5l8Psf] ;dfhsf], lg/If/ /
cfwf/e"t txsf] ;d]t lzIffgkfPsf cleefjssf afnaflnsf x'g] u/]sf] s'/f klg
cWoogn] b]vfPsf 5g\ . cleefjsn] afnaflnsfnfO{ pko'Qm kf]if0fsf] Joj:yf ug{ /
3/df l;Sgsf nflu pko'Qm jftfj/0f ldnfpg g;s]df ljBfnodf afnaflnsfn] /fd|f]
ug]{ ;Defjgf x'Fb}g . afnaflnsfnfO{ lzIff k|lt ;r]t kfg{ cleefjs lzIff ;~rfng
ug{;s]df To:tf cleefjsn] ;d]t 3/df ;xof]u ug{ ;S5g\ . ljutdf cleefjs lzIff eg]/
s]xL k|of; ul/Psf] klg xf] t/ gfd dfqsf cleefjs lzIff k|efjsf/L x'g ;s]sf
5}gg\  . 3/sf] jftfj/0f l;sfOnfO{ ;xof]uL agfpg cleefjs lzIff afx]s cGo s'g} pko'Qm
tl/sf x'g ;Sb}g . cleefjs lzIff Jofks / k|efjsf/L kfg{ ;s]df klg ;fj{hlgs lzIffsf]
u'0f:t/ ;'wf/sf] yfngL x'g;S5 .
ljBfnodf ;"rgf tyf k|ljlwdf cfwfl/t lzIf0f l;sfO k|lqmofsf] sfof{Gjog
ug{ g;Sg', afnaflnsfx¿sf] l;sfO ;Ifdtf k'/f eP gePsf] PsLgsf] nflulg/Gt/ d"Nof+sg
tyf ;f]xL cg'?k sdhf]/ l;sfO ePsfnfO{ pkrf/fTds lzIf0f l;sfOsf] Joj:yf gx'g',
zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 
ljBfnodf x'g] x/]s k|sf/sf a}7sx¿df afnaflnsfx¿sf] l;sfOsf] ;§f ljBfnosf]
k|zf;lgs Ph]08fx¿df dfq 5nkmn ug]{ k|j[lQ xfjL x'g' h:tf s'/fn] klg;fj{hflgs
lzIffsf] u'0f:t/ ;'wf/ cfpg ;s]sf] 5}g .
;f]r] cg'?k ;d'bfo tyf cleefjsn] pgLx¿sf 5f]/f5f/Lk|lt jf k9fOk|lt ;xeflutf
gx'g'n] klg ;fj{hlgs lzIff w/f;foL cj:yfdf k'u]sf] 5 . ;d'bfo tyf cleefjssf]
r]tgf:t/sf] sf/0f ;fj{hlgs lzIffdf pgLx¿sf] ;xeflutfdf j[l¢ afws b]lvG5 .
cleefjssf] ;f]rfO c+u|]hLdf k9fO xf];\ eGg] 5 t/ c+u|]hL eg]sf] t efiffsf] dfWod dfq xf]
1fg, ;Lk, clej[l4 tyf Jojxf/ kl/jt{g xf]Og / lzIff eg]sf] c+u|]hL hfGg' xf]Og eGg] a'emfO
pgLx¿df Nofpg g;Sg' klg ;'wf/sf] afws /x]sf] ljZn]if0f 5 . cfh d}n] d]/f 5f]/f5f]/Lx¿nfO{
k9fOdf ;xof]u ug]{ To;n] eljiodf ;sf/fTds k|ltkmn lbG5 eGg] s'/fsf] ;r]tgf cfd
cleefjsx¿;+u k'¥ofpg' cfhsf] cfjZostf /x]sf] 5 . lzIff If]qdf glthfd'vL cg'udg
;xlhs/0f tyf ;'kl/j]If0f gx'g' tyf P]glgod, sfg'g jdf]lhd ljBfno lzIff ;~rfng
tyf Joj:yfkgdf /fhgLlts g]tf, sfo{stf{x¿n] ug]{ cj/f]wn] klg ;fj{hlgs lzIffsf]
u'0f:t/df ;d:ofx¿ k/]sf] b]lvG5 .
zf/bf gu/kflnsfn] kflnsfsf] lzIffnfO{ u'0f:t/Lo agfpgsf nflu lzIff
P]g, lgodfjnL / sfo{ljlw lgdf{0f u/L sfof{Gjog, gu/ lzIff of]hgf lgdf{0f / sfof{Gjog,
ljBfnox¿nfO{ z}lIfs ;fdu|Lx¿ k|bfg, l;sfOdf gjLgtf Nofpgsf nflu Talking Teacher
sfo{qmd ;~rfng, lzIf0f l;sfO ;xof]u cg'bfg, afnljsf; sIff ;~rfng, z}lIfs u'0f:t/
;'wf/sf nflu ljBfnonfO{ cg'bfg, O–sIff ;~rfng, :yfgLo kf7\oqmd lgdf{0f / ;~rfng,
d"NofÍg k|0ffnL ;'b[9Ls/0f, z}lIfs d]nf k|bz{gL, cltl/Qm lqmofsnfk ;~rfng, ljBfnodf
OG6/g]6 h8fg / k|ljlw x:tfGt/0f, 5fqj[QL, pkrf/fTds sIff ;~rfng nufotsf sfd
u/]sf] 5 .
#=!)=# nIo
yy ;fj{hlgs lzIffsf] u'0f:t/df clej[l4 ug]{
#=!)=$ p2]Zo
yy ;a} afnaflnsfsf nflu u'0f:t/Lo ljBfno lzIff ;'lglZrt x'g],
yy Ifdtf tyf of]Uotfsf cfwf/df u'0f:t/Lo k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / l;ksf
If]qdf kx'Fr k'Ug],
yy Ifdtf tyf of]Uotfsf cfwf/df u'0f:t/Lo pRr lzIff pknAw x'g],
yy lzIffsf ;a} lgsfo, ljBfno, k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / pRr lzIff k|bfos

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


;+:yfx¿df sfo{/t hgzlQmsf] Ifdtf ljsf; u/L u'0f:t/Lo ;]jf k|jfx ;'lglZrt ug]{
yy lzIffsf ;a} lgsfo, ljBfno, k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / pRr lzIff
k|bfos ;+:yfx¿df ;'zf;g k|j4{g u/L l;sfO k|lt pQ/bfoL k|0ffnLsf] ljsf; tyf
sfof{Gjog x'g],
yy b}lgs hLjgdf cfjZos kg]{ cfwf/e"t ;Ifdtf;lxt ;[hgzLn, ;sf/fTds ;f]r
ePsf], lg/Gt/ l;sfOk|lt k|lta4 / /f]huf/pGd'v gful/s tof/ x'g],
#=!)=% /0fgLltx¿
yy z}lIfs ;+:yfx¿df pko'Qm l;sfO jftfj/0f ;'lglZrt x'g]u/L ef}lts, cfly{s, z}lIfs
tyf hgzlQm Joj:yfkg ul/g] 5 .
yy ;a} ;fd'bflos ljBfno, k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff tyf pRr lzIff k|bfos
;+:yfx¿df k];fut ¿kdf bIf, :jk|]l/t / pQ/bfoL lzIfs pknAw u/fOg] 5 .
yy lzIf0f k];fdf pRrof]Uotf / l;k ePsf d]wfjL JolQmx¿ k|j]z ug]{ jftfj/0f l;h{gf
ul/g] .
yy ljBdfg /fli6«o z}lIfs u'0f:t/ dfgs tyf dfkb08 k|of]udf Nofpg] .
yy z}lIfs u'0f:t/ clej[l4 tyf lzIffnfO{ ;fdlos agfpg cfw'lgs k|ljlwd}qL
lqmofsnfkdf cfwfl/t ljBfyL{ s]lG›t lzIf0fl;sfO lqmofsnfk ;~rfng ug]{ .
yy k|f/lDes sIffsf afnaflnsfx¿sf] k7g l;k clej[l4sf nflu kof{Kt k7g
;fdu|Lsf] Joj:yf, k|f/lDes sIff lzIf0f k4ltsf] k|of]u, lzIfs k];fut ljsf;
tyf k];fut ;xof]u pknAw u/fpg] .
yy k|f/lDes sIffsf afnaflnsfx¿sf nflu pgLx¿sf] dft[efiffdf lzIf0f l;sfO x'g]
jftfj/0f ;[hgf ug]{ .
yy ljBfno, k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff tyf pRr lzIff k|bfos ;+:yfx¿df
k':tsfno, k|of]uzfnf, Computer Lab cflbsf] Joj:yf ul/g] .
yy sIffsf]7fdf cfwfl/t lg/Gt/ d"NofÍg tyf cfjlws ¿kdf ljBfyL{ pknlAw k/LIf0f,
ljZn]if0f, tyf ;dLIff u/L lg/Gt/ k[i7kf]if0fsf] nflu ;+oGq tof/ ug]{ .
yy ;fj{hlgs lzIffdf ;'zf;g k|j4{g ug{ g]t[Tj k|0ffnLdf ;'wf/, ;"rgf k|ljlwdf
cfwfl/t Joj:yfkg, glthfdf cfwfl/t pQ/bfloTj k|0ffnL tyf k|efjsf/L cg'udg
tyf d"NofÍg k|0ffnLsf] ljsf; u/L sfof{Gjog ul/g] .

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


#=!)=^ pknlAw, glthf, k|d'v lqmofsnfk / nIo
pknlAwM
yy ;a} afnaflnsf tyf o'jfx¿nfO{ u'0f:t/Lo ;fj{hlgs lzIff k|fKt ug]{ cj;/
;'lglZrt x'g]
k|d'v glthfM
yy z}lIfs ;+:yfx¿df pko'Qm l;sfO jftfj/0f ;'lglZrt x'g],
yy ;a} ;fd'bflos ljBfno, k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff tyf pRr lzIff k|bfos
;+:yfx¿df k];fut ¿kdf bIf hgzlQm sfo{/t /x]sf] x'g],
yy lzIf0f k];fdf pRrof]Uotf / l;k ePsf d]wfjL JolQmx¿ k|j]z x'g],
yy ljBdfg /fli6«o z}lIfs u'0f:t/ dfgs tyf dfkb08 k|of]udf cfPsf] x'g],
yy cfw'lgs k|ljlwd}qL lqmofsnfkdfcfwfl/t ljBfyL{s]lG›t lzIf0fl;sfO lqmofsnfk
;~rfng ePsf] x'g],
yy k|f/lDes sIffsf afnaflnsfx¿sf] k7g l;k clej[l4 ePsf] x'g],
yy afnaflnsfx¿n] cfjZostfcg';f/ dft[efiffdf lzIff k|fKt ug]{ cj:yf ;[hgf x'g],
yy lzIf0f ;+:yfx¿sf] ef}lts tyf z}lIfs k"jf{wf/ ;'b[9 ePsf] x'g],
yy ;fj{hlgs lzIffdf ;'zf;g k|ab{\wg ePsf] x'g] .
k|d'v lqmofsnfk / nIoM
u'0f:t/Lo ;fj{hlgs lzIffsf k|d'v lqmofsnfkx¿ tyf uGtJo
ef}lts nIo -% jif{_ s}lkmot
@)*#÷)*$
@)&(÷)*)

@)*@÷)*#
@)*!÷)*@
@)*)÷)*!

qm= k|d'v lqmofsnfk nIo hDdf


;+= OsfO{

! k|f/lDes afnljsf;df v]n ;fdu|L, j6f !) !) !) !% * %*


l;sfO ;fdu|L, dgf]/~hg ;fdu|L, cl8of]
lel8of] ;fdu|L ;lxtsf] cfsif{s tyf
dgf]/~hgfTds sIffsf]7f Joj:yfkg
@ z}lIfs u'0f:t/sf] ;'wf/sf] yfngL sIff k6s ! ! ! ! !
! af6 u/f}F cleofg ;~rfng
# afnaflnsfnfO{ l;Sg]u/L k9\g] agfpg] j6f % !) !% !# !% %* :yfgLo
p2]Zon] sIff ! b]lv # ;Dd k9\g tx tyf
l;sfpgsf nflu k7g l;k ljsf; ljBfno
;DaGwL lqmofsnfknfO{ ;xof]u ug{
sIff !–# df 5fkfdo jftfj/0f agfpg]

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


$ ljBfyL{sf] k|ltef klxrfg, kl/rfng / k6s ! ! ! ! ! %
k|j4{gsf nflu l;h{gfTds ultljlw
;~rfng
% lj1fg tyf k|ljlw PS:kf], z}lIfs d]nf k6s ! ! ! ! ! %
tyf k|bz{gL, dxf]T;j cfof]hgf
^ k|wfgfWofksx¿sf] Joj:yfksLo Pjd\ k6s ! ! @
g]t[Tj Ifdtf ljsf;
& lzIfs b/aGbL k'glj{t/0f tyf Go"gtd k6s ! ! ! ! ! %
lzIfs ;'lglZrttf
* lzIfs tflnd tyf k]zfut ljsf;nfO{ hgf %* %* %* %* %* @()
;'b[l9s/0f ug]{
( k|c, lzIfs k|z+;f tyf k|f]T;fxgsf] hgf !) !) !) !) !) %)
Joj:yf u/L pTk|]/0ff clej[l4 ug]{
!) ljBfnox¿n] u'0f:t/ s]lG›t ljBfno k6s ! ! ! ! ! %
;'wf/ of]hgf agfpg] jf cWofjlws u/L
sfof{Gjogdf n}hfg]
!! kf]if0fo'Qm vfhf sfo{qmd k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
!@ lgoldt glthfd'vL cg'udg tyf k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
;'kl/j]If0fsf] Joj:yf
!# ;/f]sf/jfnfx¿aLr cGtlqmof k6s ! ! ! ! ! %
!$ of]hgfsf] cfjlws ;ldIff / cBfjlws k6s ! ! ! ! ! %
ug]{

#=!! cfly{s tyf ;fdflhs ¿kdf k5fl8 k/]sf ju{sf] kx'Fr÷;dfj]zL lzIff
#=!!=! kl/ro
lzIff dfgj hLjgsf] ;fy{stf k|bfg ug]{ cTofjZos tTj xf] . k|flrg o'udf dflg;x¿n]
cGo k|flrg b]vfl;sL / k|ToIf ef]u]sf Jojxf/af6 lzIff k|fKt ug]{ ub{y] . la:tf/} ;dosf]
ablnbf] qmd;Fu} cfˆgf cu|h, cf>d, u'¿ ;Gt, dxfTdf wd{ k|rf/s ljleGg k':ts tyf
u|Gysf >j0faf6 k|fKt ub}{ ljleGg ljBfno, ljZj ljBfno ,k':tsfno ;+u|xfno, /]l8of],
l6eL, OG6/g]6, sDKo'6/ , df]afOn nufot ljleGg cfw'lgs ljw'tLo pks/0faf6 k|fKt
ul/Psf] cj:yf 5 . lzIff nfO{ ;do ;'xfpFbf] 9+uaf6 k|bfg / u|x0f ub}{ n}hfg' kg]{ cfhsf]
68\sf/f] cfjZostf dfgj ;d'bfon] ub}{ cfO/x]sf] 5 .
;dfj]zL lzIff eGgfn] lzIffsf] d"nwf/af6 jl~rt eO{ /fHon] rfx]sf] hgzlQm
pTkfbg ug{ g;s]sf] cj:yfdf lzIff k|bfg ug{' eGg] a'lemG5 . ;+s'lrt cy{df ckf+utf ePsf
afnaflnsfnfO{ lzIffdf ;xlelutf eGg] a'emLotf klg Jofks cy{df ef}uf]lns, cfly{s,
zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 
;fdflhs, ;fF:s[lts, wfld{s, zf/Ll/s, dfgl;s tyf hftLo 9+uaf6 pk]lIft eGg] a'lemG5.
xfn ljsl;t kl/j]z;Fu} ;8s afnaflnsf cgfy 3/]n' lx+;f lkl8t, åGb lkl8t,
;lxb kl/jf/, j]kQf 3fOt], ckf+u ;a} lsl;dsf afnaflnsfnfO{ lzIffdf ;xeflutf /
;'lglZrttf eGg] a'lemG5 .
#=!!=@ jt{dfg cj:yf
zf/bf gu/kflnsfdf cgfy 3/]n' lx+;f kLl8t, åGb lkl8t, ;lxb kl/jf/, a]kQf 3fOt],
ckf+u ;a} lsl;dsf afnaflnsfnfO{ lzIffsf] d"nwf/df Nofpgsf nflu kflnsfn] ljleGg
sfdx¿ ul//x]sf] 5 . 5fqj[QL, ckf+ud}qL ljBfno, afnd}qL ljBfno, lbjf vfhf nufotsf
sfdx¿ gu/kflnsfn] ul//x]sf] 5 . t/ klg ;dfj]zL lzIffsf] xsdf w]/} sfd ug{ afFsL 5 . o;
kflnsfdf ckf+u ePsf afnaflnsfx¿ >f]t ljBfnosf] Joj:yfkg x'g g;Sbf clxn] klg
lzIffsf] d"nwf/df k'Ug ;s]sf] b]lvb}g . k"0f{ b[li6ljlxg / Go"gb[li6 ePsf afnaflnsfx¿nfO{
Wofgdf /fvL lzjhg dflj lztnkf6L ;Nofgdf ;~rfng ul/Psf] b[li6ljlxg >f]t sIffdf
@@ hgf afnaflnsf cWoog/t 5g\ . @@ ljBfyL{ dWo] k"0f{ b[li6ljlxg $ hgfn] j|]nlnlkaf6
cWoog ul//xsf 5g\ .
ljBfnodf lzIffdf sdhf]/ ju{sf] ;dtfd"ns kx'Fr / u'0f:t/ ;'lglZrt ug{, ljz]if
;'ljwfsf] cfjZostf kg]{ afnaflnsfx¿nfO{ l;sfOsf nflu cfjZos kg]{ ;xof]u ug]{ k|0ffnL
k|efjsf/L Joj:yfkg ug{', ;a} k|sf/sf ckf+utf ePsf afnaflnsfx¿sf nfluljz]if lzIffsf]
;'lglZrttf ug{', ljBfnosf k"jf{wf/x¿nfO{ 5fqfd}qL / ckf+ud}qL agfpg' / >f]tsIffsf]
;~rfng tyf Joj:yfkgdf k|efjsfl/tf clej[l4 ug{' o; If]qdf b]lvPsf d'Vo
r'gf}tLsf ljifox¿ x'g\ . g]kfnsf] ;+ljwfgdf sdhf]/ ju{sf afnaflnsfx¿nfO{ cfwf/e"t
/ dfWolds lzIffdf lgz'Ns tyf ckf+u afnaflnsfx¿nfO{ pRr lzIff;Dd lgMz'Ns
lbOg] Joj:yf, 5fqf / blnt Pjd\ ;LdfGts[t afnaflnsfx¿sf nflu 5fqj[lQ k|bfg
ug{', ljBfno Pjd\ sIffsf]7fdf ljljwtf Joj:yfkgsf] kf6f] ;zQm aGb} hfg',
kflnsfn] sdhf]/ ju{sf] lzIffdf kx'Fr k'¥ofpgsf nflu v]Nb}u/]sf] e"ldsf, lzIfs nufot
x/]s k]zfdf cf/If0fsf] Joj:yf nfu' ul/g' cflb o; If]qsf ;DaGwdf cj;/x¿ /x]sf 5g\ .
#=!!=# nIo
yy lzIffdf cfly{s, ;fdflhs tyf zf/Ll/s ¿kdf sdhf]/ afnaflnsfx¿sf] kx'Fr
clej[l4 u/L pgLx¿nfO{ ;zQm, :jtGq / dof{lbt hLjg ofkg ug{ ;Ifd agfpg] .
#=!!=$ p2]Zo
yy dlxnf, blnt, hghflt, nf]kf]Gd'v ;d'bfo, ckfËtfePsf, sl7g ef}uf]lns

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


cj:yfdf /x]sf, hf]lvddf k/]sf, cfly{s ¿kn] ljkGg, åGå k|efljt tyf ;fdflhs
sf/0fn] jl~rtLdf k/]sf JolQmx¿nfO{ lzIffdf kx'Fr k'¥ofpg] .
yy nlIft ;d"xsf afnaflnsfx¿sf] l;sfOdf ;xeflutf j[l4 u/L u'0f:t/ ;'lglZrt ug]{
yy ljljwtf, ;dtf Pjd\ ;dfj]zL lzIffsf d"No, dfGotf cg's"n u'0f:t/Lo ;]jf k|jfx
ug]{ . hgzlQmsf] bIftf / ;Ifdtf ;'lglZrt ug]{ .
yy z}lIfs ;'zf;gsf nflu ljBdfg ;+/rgfnfO{ hjfkmb]xL agfpg]
yy kf7\oqmd, kf7\o;fdu|L, lzIf0f l;sfO lqmofsnfknufot ;du| z}lIfs k|0ffnLdf
ljljwtf, ;dtf tyf ;dfj]zLtf clej[l4 u/L ljBfnonfO{ afnd}qL agfpg] .
yy ljBfnodf s'g} klg k|sf/sf] lje]b, b'Jo{jxf/, x]kfO gx'g] ;'lglZrttf ug]{ .
#=!!=% /0fgLltx¿
yy 3/w'/L ;j]{If0f u/L afnaflnsfx¿sf] cj:yf tyf cfjZostf klxrfg u/L
;f] cg';f/ kx'Fr / ;xeflutfsf] k|aGw ldnfO{g] .
yy ;a} ljBfnodf n}lËs tyf ckfËd}qL ef}lts cj:yf tyf z}lIfs jftfj/0fsf]
ljsf; u/L ljz]if nlIft ;d"xsf ;a} afnaflnsfx¿nfO{ lzIff pknAw u/fOg] .
yy cfjZostfdf cfwfl/t j}slNks lzIff sfo{qmdsf ljleGg gd"gfx¿sf] ljsf; u/L
kx'Fr ;'lglZrt ul/g] .
yy cfwf/e"t txdf ax'efiff tyf dft[efiffdf l;sfOsf] cj;/k|bfg ul/g] .
yy lzIf0f l;sfOdf :yfgLo efiff, ;+:s[lt, e"uf]n, Oltxf;, 1fg tyf l;k ;dfj]z ul/g] .
yy cfjZostf cg';f/ kf];fs, :6]zg/L tyf l;sfO ;fdu|Lsf nflu 5fqj[lQ pknAw
u/fOg] .
yy l;sfO lqmofsnfknfO{ ;xeflutfd"ns agfO{ ljBfyL{sf cfjZostfnfO{ ;Daf]wg ul/g] .
yy ljBfnodf s'g} klg k|sf/sf] lje]b, b'Jo{jxf/, x]kfO gx'g] jftfj/0fsf] ;[hgf ul/g] .
yy ljBfnodf cleefjsf] ;xeflutf a9fOg] .
yy lzIf0f ug]{ l;ko'Qm hgzlQmsf] Joj:yf ul/g] .
yy ;d'bfo, ;fd'bflos cWoog s]G›, u}/ ;/sf/L ;+3 ;+:yf, lghL If]q / ljBfnox¿sf]
;xeflutfdf afnaflnsfx¿sf] lzIff kfpg] xs ;'lglZrt ug]{ .
#=!!=^ pknlAw, glthf, k|d'v lqmofsnfk / nIo
pknlAwM
yy ljBfno txsf] lzIffdf ;dtfd"ns kx'Fr / ;dfj]zL ;xeflutf;lxt ;a}sf nflu
u'0f:t/Lo lzIff ;'lglZrt x'g] .

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


k|d'v glthfM
yy dlxnf, blnt, hghflt, nf]kf]Gd'v ;d'bfo, ckfËtf ePsf, sl7g ef}uf]lns
cj:yfdf /x]sf, hf]lvddf k/]sf, cfly{s ¿kn] ljkGg, åGå k|efljt tyf ;fdflhs
sf/0fn] jl~rtLdf k/]sf ;a} afnaflnsfx¿n] lzIff k|fKt ug]{ cj;/ kfpg] .
yy nlIft ;d"xsf afnaflnsfx¿sf] l;sfOdf ;xeflutf j[l4 eO{ u'0f:t/ ;'wf/ x'g] .
yy ljljwtf, ;dtf Pjd\ ;dfj]zL lzIffsf d"No, dfGotf cg's"n u'0f:t/Lo ;]jf k|jfx
ug]{ . hgzlQmsf] bIftf / ;Ifdtf ;'wf/ xg] .
yy z}lIfs ;'zf;gsf nflu ljBdfg ;+/rgfx¿ hjfkmb]xL x'g] .
yy kf7\oqmd, kf7\o;fdu|L, lzIf0f l;sfO lqmofsnfknufot ;du| z}lIfs k|0ffnLdf
ljljwtf, ;dtf tyf ;dfj]zLtf clej[l4 x'g] .
yy ;a} ljBfnox¿ afnd}qL x'g] .
k|d'v lqmofsnfk / nIo
cfly{s tyf ;fdflhs ¿kdf k5fl8 k/]sf ju{sf] kx'Fr÷;dfj]zL lzIffsf k|d'v lqmofsnfkx¿
tyf uGtJo
ef}lts nIo -% jif{_ s}lkmot

@)*#÷)*$
@)&(÷)*)

@)*@÷)*#
@)*!÷)*@
@)*)÷)*!

qm= k|d'v lqmofsnfk nIo hDdf


;+= OsfO{

! :yfgLo txx¿df JolQmsf] cj:yf, k6s ! ! :yfgLo tx


l;sfO cfjZostf klxrfg ug]{ ;+oGq
ljsf; ug]{
@ lzIffsf] cj;/af6 jl~rt x'gsf k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ ;+3, k|b]z /
sf/0f klxrfg u/L j}olQms cfjZostf :yfgLo tx
cg';f/sf] j}slNks z}lIfs sfo{qmdx¿
tyf ;xfotf k4tL th{'df u/L sfof{Gjog
u/fpg] .
# ljBfno aflx/ /x]sf] ;a} afnaflnsfnfO{ k6s ! ! ! ! ! % :yfgLo tx
ljBfno leq Nofpg tyf cWoogdf lg/
Gt/tfsf] ;'lglZrt ug{ hg;xeflutf
;lxtsf] sfo{qmd ;~rfng ug]{ .

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


$ ljz]if nlIft ;d"xsf ljBfyL{x¿sf] k6s ! ! ! ! ! % ;+3, k|b]z /
cfjZostf / ;fdflhs ;'/Iffsf :yfgLo tx
sfo{qmd tyf cj;/ nfut;Fu tfbfDo
u/L 5fqj[lQ lbg] Joj:yf ldnfpg]
% ;a} cfwf/e"t ljBfnox¿df ejg, j6f $ % % % % @$ ;+3, k|b]z /
sIffsf]7f, kmlg{r/, k|of]uzfnf, kfgL, :yfgLo tx
k':tsfno, a's sg{/, zf}rfno h:tf
ef}lts tyf z}lIfs k"jf{wf/ ckfËtf Pj+
n}lËsd}qL agfpg] .
^ afnaflnsfnfO{ cWoogsf] k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ :yfgLo
lg/Gt/tfsf nflu lbjf vfhf Joj:yf tx tyf
nufotsf ljleGg k|f]T;fxgsf] Joj:yf ljBfno
ub}{ afns]lG›t lzIf0f, afnd}qL z}Ifl0fs
jftfj/0f, lzIfs ljBfyL{lar ;'dw'/
;DaGw ljsf;, l;sfOd'vL lzIf0f
k4lt, sIffsf]7f, ;Ddfgk"0f{ Jojxf/
h:tf pkfox¿sf] cjnDjg ug]{ .
& /fli6«o kf7\oqmd k|f¿k cg'¿k k6s ! ! @ :yfgLo
kf7\oqmdsf] :yfgLos/0f u/L kf7\oqmddf
:yfgLocfjZostf cg';f/sf ljifoj:t'
;dfj]z ug{ :yfgLo txsf lzIff
clws[t, k|c, lzIfs tyf ljJo;sf
kbflwsf/LnfO{ cled'vLs/0f ug]{ .
* kf7\oqmd tyf l;sfO ;fdu|LnfO{ k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ ;+3, k|b]z /
ckfËd}qL tyf n}lËs pQ/bfoL agfpFb} ;a} :yfgLo
afnaflnsfsf] l;sfO ;'lglZrt ug]{ .
( cfhLjg l;sfO tyf lg/Gt/ lzIffsf k6s ! ! ! ! ! % :yfgLo tx
;xefuLx¿sf] cfjZostf cg';f/sf]
l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|Lsf] Joj:yf ug]{
tyf sfof{Gjogsf nflu :yfgLo txsf
z}lIfs Joj:yfks tyf ;xhstf{x¿sf]
Ifdtf ljsf; ug]{ .
!) kf7\oqmdnfO{:yfgLo efiff, ;+:s[lt, k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ ;+3 /
e"uf]n, Oltxf;, 1fg tyf l;k ;dfj]z :yfgLo tx
ug]{ / l;sfOnfO{ hLjgf]kof]uL l;k;Fu
cfj4 ug]{ .

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


!! :yfgLo txaf6 cfwf/e"t lzIffsf pd]/ k6s ! :yfgLo tx
;d"xsf ;a} afnaflnsfx¿nfO{ ljBfno
egf{ ug]{ Joj:yf ldnfO{ clgjfo{ lzIff
;'lglZrt ePsf] ;fj{hlgs 3f]if0ff ug]{
Jo:yf ldnfpg] .
!@ ljBfnodf s'g} klg k|sf/sf] lje]b, k6s ! ! @ :yfgLo
b'Jo{jxf/, x]kfO gx'g] ;'lglZrt ug{ o;
;DjGwL lzIff tyf ;+oGq :yfkgf ug]{ .
!# kf7\oqmd, kf7\o;fdu|L, ljBfno k6s ! ! ! ! ! % :yfgLo
jftfj/0f tyf l;sfO k|s[ofnfO{ ;dtf /
;dfj]lztfsf b[li6n] k/LIf0f tyf ;'wf/
ug]{ .

#=!@ lzIffdf ;"rgf k|ljlw


#=!@=! kl/ro
;a} gful/sx¿df b]z ljsf;sf nflu cfjZos 1fg tyf ;Lk ljsf; u/fpg' / g]kfnnfO{
ljZjJofkL ;d'bfodf cfa4 u/fpg' lzIffsf] bL3{sflng p2]Zo /x]sf] 5 . ljZj k|lt:kwL{,
>dahf/sf] dfu cg'¿ksf] hgzlQm pTkfbgsf] nflu ljBfno lzIffdf ;"rgf tyf ;~rf/
k|ljlwdf hf]8 lbg' ckl/xfo{ 5 . ljBfno lzIffsf] u'0f:t/ ;'wf/ u/L ;x/L tyf u|fdL0f, ;'ud
tyf b'u{d / gLlh tyf ;fd'bflos ljBfnox¿aLr b]lvPsf] z}lIfs u'0f:t/sf] b"/L 36fpg
Pjd\ ljZj 1fge08f/df ljBfyL{sf] kx'Fr lj:tf/ u/L pgLx¿sf] l;sfOsf] bfo/f km/flsnf]
kfg{, ljz]if u/L lzIf0f l;sfO{ lqmofsnfkdf ;'wf/ ug{, l;sfO{ ;fdu|Lsf] k|of]udf kx'Fr a9fpg
/ z}lIfs k|zf;g / Joj:yfkgnfO{ ;'b[9 t'Nofpg jt{dfg ;dodf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlw
ckl/xfo{ /x]sf] 5 .
g]kfnsf] ;+ljwfg, @)&@ n] ;"rgfsf] xsdf k|To]s gful/ssf] cfˆgf] jf
;fj{hlgs ;/f]sf/sf] s'g} klg ljifosf] ;"rgf dfUg] / k|fKt ug]{ xs x'g]5 elg df}lns xsdf
pNn]v u/]sf] 5 . lzIffdf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] ljsf; tyf k|of]un] ;a} ljBfyL{sf
nflu ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] cfwf/e"t kx'Fr k'¥ofO{ l8lh6n leGgtf sd ug]{, ;"rgf tyf
;~rf/ k|ljlwnfO{ lzIff l;sfOsf] ;fwgsf ¿kdf k|of]u u/L l;sfO ;'wf/ ug]{ ;a}sf nflu
lzIffdf kx'Fr k'¥ofpg] / lzIffsf] Joj:yfksLo tyf zf;sLo k4ltnfO{ s'zn / k|efjsf/L
agfO{ ;'zf;gsf] k|Tofe"ltsf nflu ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] k|of]unfO{ ;xof]u k'¥ofpg'
kb{5 . to;}u/L g]kfnsf];"rgf tyf ;~rf/ k|ljlw gLlt, @)&@ n] ;"rgf tyf ;~rf/
sf ;+/rgfdf kx'Fr k'¥ofpg] ljifodf gLlt lgwf{/0f u/]sf] 5 eg] lzIffdf ;"rgf tyf ;~rf/

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


k|ljlw;DaGwL u'¿ of]hgf sfof{Gjog ug]{ nufotsf gLltx¿ pNn]v u/]sf] 5 . l8lh6n
g]kfnsf] sfo{ 9fFrf, @)&^ n] ljBfno tyf SofDk;x¿df ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlw lzIff,
lhof]:Kofl;on / lhcfOP; -Geospatial/GIS_ lzIff k|bfg ug]{ / lzIff If]qsf] ;"rgf tyf
;~rf/ k|ljlw lzIff;DaGwL Ifdtf ljsf; ug]{ / ;a}sf nflu ;"rgf k|ljlw ;DaGwL ;fIf/tf
k|bfg u/]sf] 5 .
g]kfn ;/sf/n] @)&^ ;fndf :jLs[t u/]sf] /fli6«o lzIff gLlt / lj1fg
tyf k|ljlw k|j4{g gLltdf klg lzIffdf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] k|of]u ;DaGwL
gLltx¿ pNn]v ul/Psf] 5  . pQm lzIff gLltdf ;a} ljBfno tyf lzIf0f ;+:yfx¿df
;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlw;DaGwL ;+/rgf tof/ ug]{, sg]lS6le6L k'¥ofpg], tflnd, lzIf0f
l;sfO tyf Joj:yfkgdf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] k|of]u ug{sf nflu cfjZos
;fdu|Lsf] Joj:yfkg / hgzlQm ;+/rgf tof/ kfg]{ h:tf ljifo pNn]v ul/Psf] 5  .
lzIffdf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlw ;DaGwL u'¿ of]hgf, @)!#–@)!& n] !) xhf/
ljBfnodf lzIf0f ;sfOsf nflu OG6/g]6 sg]lS6le6L;lxt ;"rgf k|ljlwsf ;+/rgfsf
ljsf; tyf k|of]u ug]{, lzIfs tyf lzIff If]qsf] cGo hgzlQmsf nflu;"rgf tyf ;~rf/
k|ljlwsf] k|of]uug]{, ;a} ;|f]t s]G›x¿df l8lh6n 8f6f s]G› :yfkgf ug]{, lg/Gt/ l;sfOsf]
k|aGw ug]{, ;"rgf k|ljlw ljifo kf7\oqmd ;dfj]z ug]{, cGt/lqmofTds l8lh6n ;fdu|L
tof/ ug]{, ;a} ;|f]t s]G›x¿df l8lh6n ;fdu|L cfbfgk|bfg ug{ Kn]6kmd{ agfpg],
lg/Gt/ l;sfOsf] k|aGw ug]{, ;"rgf k|ljlw ljifoj:t' kf7\oqmddf ;dfj]z ug]{, cGt/
lqmofTds l8lh6n ;fdu|L tof/ ug]{, z}lIfs ;"rgf tyf Joj:yfkg k|0ffnLnfO{ l8lh6nfO{h
ug]{, z}lIfs ;"rgf tyf Joj:yfkg k|0ffnLnfO{ l8lh6nfO{h ug]{, ;|f]ts]G›nfO{ ;"rgf
k|ljlwsf] s]G›sf ¿kdf ljsf; ug]{ nufotsf sfo{qmdx¿ lgwf{/0f ul/Psf lyP .
#=!@=@ jt{dfg cj:yf
cfwf/e"t lzIff -sIff ^–*_ sf] kf7\oqmd @)&& df lj1fg tyf k|ljlw ljifodf ;"rgf /
ljrf/x¿sf] cfbfgk|bfg, ljZn]if0f tyf ;"rgf k|ljlwsf] ;d'lrt k|of]u ug{ ;Sg] ;Ifdtf
lgwf{/0f u/L ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlw #) sfo{ 306fsf] ;do lgwf{/0f u/]sf] 5 . dfWolds
txdf P]lR5s ljifosf ¿kdf sDKo'6/ cWoog ug{ ;lsG5 .
zf/bf gu/kflnsfdf % j6f ;+:yfut / $ j6f ;fd'bflos ljBfnox¿df k|f]h]S6/
/ ! ljBfnodf :df6{ jf]8{sf] dfWodaf6 lzIf0f l;sfO{df k|ljlwsf] k|of]u ul/Psf] 5 . ;a}
ljBfnox¿df OG6/g]6 h8fgsf] k|s[of cufl8 al9/x]sf] 5 . ;a} dfljx¿df OG6/g]6 ;'ljwfsf
nflu cg'bfgsf] Joj:yf ul/Psf] 5 . @ j6f dfWolds txdf O xflh/Lsf] Joj:yf ul/Psf]
5 . cfly{s jif{ @)&&÷)&* df @) j6f cfwf/e"t ljBfnodf NofK6k k|bfg ul/Psf] 5 .
zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 
;a} dfljx¿df sDKo'6/ ;xfossf] Joj:yf ul/Psf] 5 . sIff $ b]lv sIff !@ ;Ddsf ;a}
ljBfyL{x¿sf] l; o' hL dfkm{t ;xhLs/0f ul/Psf] 5 . sf]le8sf] ;dodf /]l8of] sfo{qmd,
cgnfO{g sIff -Zoom, Google meet, Microsoft team_ tyf ;fdflhs ;+hfndfkm{t
k|ljlwsf] k|of]u u/L l;sfOnfO{ lg/Gt/tf lbOPsf] cj:yf 5 .
#=!@=# nIo
yy ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] k|of]un] ljBfyL{sf] l;sfO tyf lzIff Joj:yfkgdf
;'wf/ cfO{ u'0f:t/Lo lzIffsf] k|j4{g x'g] .
#=!@=$ p2]Zo
yy l;sfOnfO{ k|efjsf/L, u'0f:t/Lo / ;fGble{s agfpg ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf]
k|of]udf lj:tf/ ug]{ .
yy ;a}df ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwdf cfwfl/t lzIffdf kx'Fr k'¥ofpg] .
yy lzIffsf] ;du| Joj:yfkgnfO{ ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] k|of]u u/L k|efjsf/L, kf/
bzL{ / ;dtfd"ns agfpg] .
#=!@=% /0fgLltx¿
yy ;a} ljBfnodf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf cfwf/e"t ;+/rgf tyf pks/0fsf] k|aGw
ul/g] .
yy ;a} lzIfsx¿sf] Ifdtf ljsf; ul/g] .
yy ljleGg sIff / ljifosf nflu tof/ ul/Psf cGt/lqmofTds l8lh6n ;fdu|Lsf] k|of]u
a9fOg] .
yy lzIfs ;xfotf / k[i7kf]if0f k|0ffnLdf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] k|of]u ug]{ .
yy z}lIfs ;|f]t ;fdu|Lx¿df OG6/g]6sf] ;'ljwfdfkm{t ljBfno / ljBfyL{x¿sf] kx'Fr
lj:tf/ ul/g] .
yy lzIffsf ljleGg ;]jf k|jfx tyf Joj:yfkgdf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] k|of]u
lj:tf/ ul/g] .
yy ;fd'bflos cWoog s]G›x¿df Digital Learning Center :yfkgf ul/g] .
#=!@=^ pknlAw, glthf, k|d'v lqmofsnfk / nIo
pknlAwM
yy ljBfnodf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] lj:tf/ eO{ l;sfOnfO{ k|efjsf/L, u'0f:t/Lo
/ ;fGble{s agfpg ;xof]u k'Ug'sf ;fy} ljBfno lzIffsf] Joj:yfkgdf ;'wf/ cfO{
;'zf;g k|j4{g x'g] .
 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#
k|d'v glthfM
yy ;a} ljBfnodf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] k"jf{wf/ ljsf; eO{ ;a}sf] kx'Fr k'Ug],
yy ljleGg sIff / ljifosf cGt/lqmofTds l8lh6n ;fdu|Ldf ljBfyL{sf] ;xh kx'Fr x'g],
yy ;a} ljBfnox¿n] l;sfO tyf Joj:yfksLo sfo{df ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] k|of]u
u/]sf] x'g],
yy ;"rgf k|ljlwdf cfwfl/t lzIfs ;xfotf k|0ffnLsf] ljsf; tyf ;~rfng x'g],
yy ;fd'bflos l;sfO s]G›df ;"rgf k|ljlwsf] k|of]udf lj:tf/ x'g],
yy ;"rgf k|ljlwdf cfwfl/t PsLs[t z}lIfs ;"rgf tyf Joj:yfkg k|0ffnL ;'b[9 x'g],
yy ;"rgf k|ljlwsf] k|of]un] Joj:yfkg / ;'zf;gdf ;'wf/ cfpg],
yy cg'udg, d"NofÍg tyf k|ltj]bg k|0ffnLdf ;'wf/ cfpg] .
k|d'v lqmofsnfk / nIoM
lzIffdf ;"rgf k|ljlwsf k|d'v lqmofsnfkx¿ tyf uGtJo
lzIffdf ;"rgf k|ljlwsf k|d'v lqmofsnfkx¿ tyf uGtJo
ef}lts nIo -% jif{_ s}lkmot

@)*#÷)*$
@)&(÷)*)

@)*@÷)*#
@)*!÷)*@
@)*)÷)*!

qm= k|d'v lqmofsnfk nIo hDdf


;+= OsfO{

! ljBfnodf ICT ;+/rgf lj:tf/ j6f !) !) !) !) % $%


@ k|To]s ljBfnodf Internet ljBfno !) !) !) !) # $#
Connectivity sf] Joj:yf
# lzIfsx¿sf] Ifdtf ljsf; l z I f s @) @) @) @) @) !)) ;+3, k|b]z /,
k|ltzt :yfgLo tx
$ ljBfnodf cGt/lqmofTds l8lh6n ljBfno % !) !) % !% $%
;fdu|Lsf] pknAwtf
% IEMIS Joj:yfkg k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
^ ;fd'bflos l;sfO s]G›x¿sf k6s ! ! ! ! !
kl/rfnx¿sf] Ifdtf ljsf;
& ljBfndf O–xflh/L Joj:yfkg j6f !% !) !) !) !# %*
* dfWoldsljBfnosf clgjfo{ dflj ;a} ;a} ;a} ;a} ;a}
ljifox¿sf] er{'cn sIff ;~rfng
( k|ljlw d}qL l;sfOsf nflu 6]lnlehg, j6f % % % % % @%
sDKo'6/, OG6/g]6 nufotsf] Joj:yfkg

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


!) k|ljlw d}qL l;sfOsf nflu 6]lnlehg, hgf %* %* %* %* %* @()
sDKo'6/, OG6/g]6 nufot k|of]usf nfuL
tflndsf] Joj:yf
!! ;a} ljBfnonfO{ IEMIS Joj:yfkg k6s ! ! ! ! ! % :yfgLo tx
tflnd
!@ k|f/lDes sIffsf afnaflnsfx¿sf] k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
nflu /]l8of] lzIff sfo{qmd

#=!# cfktsfnLg tyf ;+s6k'0f{ cj:yfdf lzIff


#=!#=! kl/ro
o'4, åGå dxfdf/L tyf k|fs[lts k|sf]ksf] cj:yfdf klg afnaflnsfsf] l;Sg kfpg]
clwsf/nfO{ ;+/If0f ub}{ l;sfOnfO{ lg/Gt/tf lbg] j}slNks pkfo ;lxtsf z}lIfs sfo{qmdnfO{
cfktsffnLg tyf ;+s6k"0f{ cj:yfdf lzIffsf] ?kdf lng] ul/G5 . o;sf] d'n p2]Zo ljleGg
sf/0fn] pTkGg ;+s6sfnLg cj:yfdf afnaflnsf nufot lx+;f ;u ;DaGw JolQmx¿sf]
hLjg /Iff, k|sf]kaf6 l;lh{t ;+s6sf] Joj:yfkg, ;fdflhs åGå tyf lx+;f / b'?kof]uaf6
afnaflnsfnfO{ ;'/lIft /fVg'sf ;fy} ;du| lzIff If]qnfO{ lgjf{b ?kdf lqmoflzn x'g] u/L
z}lIfs sfo{qmdx¿sf] tof/L tyf ;~rfng ug{' xf] . cfktsfnLg tyf ;+s6k"0f{ cj:yfdf
lzIffsf] cjwf/0f afn clwsf/sf] ?kdf :jLsf/ ul/Psf] 5 . o;df k|fs[lts k|sf]k hf]lvd
Go"gLs/0f, dxfdf/L, o'4, åGå Joj:yfkg cflb s'/fx¿ ;dfj]z ul/G5 .
#=!#=@ jt{dfg cj:yf
gLltut Joj:yf
g]kfnsf] jt{dfg ;+ljwfgn] afnaflnsf dfly x'g] ;a} lsl;dsf lje]b ;hfo / b'/frf/nfO{
lgif]w u/]sf] 5 . clgjfo{ tyf lgMz'Ns lzIff P]g @)&% tyf lgodfjnL @)&& n]
5fqj[lt, lbjf vfhf, ;'ljwf ljlxgsf nflu ljz]if ;xof]u, dft[efiffdf lzIff kfpg] clwsf/
pNn]v u/]sf] 5 . ljBfno zflGt If]q, /fli6«o sfo{ 9fFrf / sfof{Gjog lgb]{lzsf @)^*
n] ljBfnonfO{ ;z:q ultljlw / lx+;faf6 d'Qm ug]{, bnut ;fhgLlts x:tIf]kaf6 d'Qm
/fVg],e]befj b'Jo{jxf/ / zf];gaf6 d'Qm /fVg] s'/f pNn]v ul/Psf] 5 . xfn sf]le8–!( sf]
ljZjJofkL dxfdf/Lsf] cj:yfdf z}lIfs IfltnfO{ Go"gLs/0f ug{ j}slNks dfWodaf6 lzIf0f
l;sfO ug{ ljleGg gLltut sfo{qmx¿ x'Fb} cfPsf 5g\ . h;dWo] l;sfO ;xhLs/0f lgb]{lzsf
@)&& , ljBfno lzIff ;DaGwL cfsl:ds sfo{of]hg @)&& , ljBfno ;~rfng sfo{9fFrf,
kf7\j:t' ;dfof]hg 9fFrf @)&&, P;OO glthf k|sfzg tyf k|dfl0fs/0f sfo{ljlw @)&&
hf/L ePsf] 5 . zf/bf gu/kflnsf ;Nofgn] sf]le8–!( tyf cGo dxfdf/Lsf] cj:yfdf

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


lzIf0f l;sfO{nfO{ lg/Gt/tf lbg k|ltsfo{ of]hgf agfO{ nfu' u/]sf] 5 .
r'gf}tLx¿ tyf cj;/
cfktsflng cj:yfdf nfu' u/Lg] kf7\oj:t', 5'66} of]hgf agfpg] sL of]hgfsf] x/]s c+udf
o;nfO{ ;dfj]z ug]{, of]hgf tTsfnLg agfpg] ls bL3{sfnLg, of]hgfdf ;+s6sf s'gs'g
kIfnfO{ ;dfj]z ug]{, cg'dfg ug{ g;lsg], 36gfnfO{ of]hgfdf s;/L ;d]6\g] cflb o;sf
r'gf}tLx¿ /x]sf 5g\ .
g]kfnsf] ;+ljwfgn] ;a}nfO{ clgjfo{, tyf lgz'Ns cfwf/e"t lzIff / dfWolds
tx;Dd lgMz'Ns lzIffsf] Joj:yf / afnaflnsfdfly x'g] ;a} lsl;dsf lje]b\ ;hfo /
b'/frf/nfO{ lgif]w, clgjfo{ tyf lgz'Ns lzIff P]g @)&% tyf lgodfjnL @)&& n] 5qj[lQ,
lbjf vfhf, ;'ljwf ljlxgsf nflu ljz]if ;xof]u, dft[efiffdf lzIff kfpg] clwsf/ pNn]v
u/]sf] 5 . ljBfno zflGt If]q /fli6«o sfo{ 9fFrf / sfof{Gjog lgb]{lzsf @)^* n] ljBfnonfO{
;z:q ultljlw / lx+;faf6 d'Qm ug]{, bnut ;fhgLlts x:tIf]kaf6 d'Qm /fVg], e]befj
b'Jo{jxf/ / zf];gaf6 d'Qm /fVg] gLltut Joj:yf cflb cj;/x¿ /x]sf 5g .
#=!#=# nIo
yy ljkb\sf] cj:yfdf afnaflnsfsf] lzIffnfO{ lg/Gt/tf lbO{ pgLx¿sf] zf/Ll/s,
dfgl;s / af}l4s ljsf;df ;xof]u k'¥ofpg] .
#=!#=$ p2]Zo
yy cf}krfl/s tyf cgf}krfl/s lzIffsf] dfWodaf6 ;Defljt ljkb\sf] k"j{ ;fjwfgL /
tof/Lsf] jftfj/0f tof/ ug]{ .
yy ;Defljt ljkb\sf] Joj:yfkg tyf pTyfgzLntf k|0ffnL ljsf;sf] nflu ef}lts,
dfgjLo tyf cfly{s ;|f]tsf] tof/L ug]{ .
yy ljkb\ Joj:yfkg k|ltsfo{sf] ;+oGq / sfo{9fFrf ljsf; ug]{ .
yy cNksfnLg / bL3{sfnLg k'g{:yfkgf ug]{ .
#=!#=% /0fgLlt
yy ljkb\sf] ;dodf lzIff lg/Gt/tf ug{ k"j{tof/L, Joj:yfkg, k|ltsfo{ k'g{:yfkgf
;DaGwL cfjZos gLlt, dfu{bz{g tyf sfo{ljlwx¿ tof/ ug]{ .
yy ;Defljt k|sf]k tyf ljkb\;DaGwL k"j{;fjwfgL, k|sf]kaf6 aRg] pkfox¿sf] af/]df
hfgsf/L tyf l;k ljsf; .
yy k|sf]kaf6 lzIff If]qnfO{ hf]8ug{ cfjZos tof/L

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


yy sf]le8– !( nufotsf dxfdf/Laf6 aRg k"j{;fjwfgL, /f]syfd tyf pkrf/sf]
cfjZos tof/L,
yy dxfdf/Lsf ;dodf lzIf0f l;sfOnfO{ lg/Gt/tf lbg] j}slNks pkfox¿sf] tof/L,
yy lzIff If]qdf k|efj kfg{ ;Sg] ljkb\ jf ;+s6x¿sf] k"jf{g'dfg tyf To;sf] k|efjsf]
d"NofÍg tyf ljZn]if0f,
yy ;+s6f;Ggtf -Vulnerability_ sf] d"NofÍgsf cfwf/df k"jf{g'dfg tyf k|ltsfo{sf]
j[xt of]hgf tof/ ug]{,
yy ljBfno:t/Lo k|ltsfo{ of]hgf tof/ ug]{,
yy ljkb\ k|lt/f]wL ef}lts k"jf{wf/sf] lgdf{0f tyf k'g{:yfkgf ug]{,
yy z}lIfs ;]jf lg/Gt/tfsf] nflu cfjZos x'g] oGq pks/0f, vfBfGg, kf]zfs tyf cGo
/fxt ;fdu|Lsf] k|aGw ug]{,
yy ljkb\ Joj:yfkgsf] nflu :yfgLo tx/ ljBfnosf] Ifdtf ljsf; ug]{,
yy ljkb\ tyf k|sf]k / zflGt ;'/Iff / clwsf/sf] If]qdf sfd ug]{ ;/sf/L tyf cw{;/sf/L
lgsfox¿aLr j8f tx;Dd ;dGjo / lhDd]jf/Lsf] ;+oGq agfpg],
yy ljkb\ Joj:yfkgsf] /fli6«o tyf cGt/f{li6«o ;kmn cEof;nfO{ :yfgLos[t ug]{,
yy xl/t ljBfno cleofg, hnjfo' kl/jt{g, lzIff tyf lbuf] ljsf;sf lglDt lzIff
h:tf sfo{qmdx¿ sfof{Gjog ug]{,
#=!#=^ d'Vo pknlAw, lqmofsnfk / nIo
pknlAw
yy cfktsfnLg tyf ;+s6k"0f{ cj:yfdf klg afnaflnsfsf] ;'/Iff;lxt lzIff k|fKt
ug]{ clwsf/nfO{ ;'lglZrt x'g] .
glthf
yy ljBfno / lzIff k|0ffnLdf ljkb\ tyf k|sf]k Joj:yfkgsf] nflu k"j{tof/L, k|ltsfo{,
k'g:{yfkgf tyf k'gp{Tyfg of]hgf tyf Ifdtf ljsf; x'g] .
yy ef}lts, dfgjLo / cfly{s ;|f]t Joj:yfkg ;lxt ljBfno tyf lzIff k|0ffnL
pTyfgzLn x'g],
yy ljkb\ tyf ;+s6k"0f{ cj:yfdf z}lIfs lqmofsnfkx¿ lg/Gt/?kdf ;~rfng x'g] .
k|d'v lqmosnfk / nIo
yy ljkb\ tyf k|sf]k Joj:yfkg gLlt tyf dfkb08 k'g/fjnf]sg tyf lgdf{0f,
yy :yfgLo tx / ljBfnosf] Ifdtf ljsf;,
yy ljkb\ k"j{tof/L, k|ltsfo{, k'g:{yfkgf tyf pTyfgzLntfsf] nflu ;r]tgf sfo{qmd,
 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#
yy lzIfs tyf ljJo; tflnd,
yy ;+s6f;Ggtf d"NofÍgsf] cfwf/df of]hgf lgdf{0f,
yy ljkb\ k|lt/f]wL ljBfno ejg lgdf{0f,
cfktsfnLg tyf ;+s6k"0f{ cj:yfdf lzIffsf k|d'v lqmofsnfkx¿ tyf uGtJo
ef}lts nIo -% jif{_ s}lkmot

@)*#÷)*$
@)&(÷)*)

@)*@÷)*#
@)*!÷)*@
@)*)÷)*!
qm= k|d'v lqmofsnfk nIo hDdf
;+= OsfO{

! pTyfglzntfsf nflu whole school k6s %* %* %* %* %* @()


approach sf cfwf/df ;r]tgf ljsf;
ug]{
@ lzIfs tyf ljJo; tflnd k6s ! ! ! ! ! % ;a} ljBfno
;dfj]z x'g]
# :yfgLo txdf ;+s6f;Ggtf d"NofÍgsf k6s !
cfwf/df of]hgf lgdf{0f
$ lg/Gt/ / ;'/lIft l;sfOsf nflu lzIfs j6f cfjZostf
cg';f/
cfjZostf
cg';f/
cfjZostf
cg';f/
cfjZostf
cg';f/
cfjZostf
cg';f/
ljBfnon]
ljBfyL{ ;lDdlnt sfo{ ;d"x lgdf{0f / ug]{
kl/rfng
% :jf:Yo ;'ljwf ;lxtsf] :jf:Yo lzIfs hgf cfjZostf
cg';f/
cfjZostf
cg';f/
cfjZostf
cg';f/
cfjZostf
cg';f/
cfjZostf
cg';f/
ljBfnosf]
cfjZostfsf]
sfo{stf{sf] Joj:yf cfwf/df

^ xl/t, ;kmf, zfGt / ;'/lIft ljBfno j6f ;a} lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ %*
k|j4{g
& cfktsfnLg tyf ;+s6k"0f{ cj:yfdf k6s ! !
lzIff;Fu ;DalGwt ljleGg dfkb08,
lgb]{lzsf tyf sfo{ljlw Plss[t ug]{
* lzIffsf ;a} pkIf]qdf pNn]lvt k6s ! !
cfktsfnLg tyf ;+s6k"0f{ cj:yfdf
ug{ ;lsg] ljlwdf j}slNks pkfo ;lxt
of]hgf agfpg]

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


kl/R5]b M $
;+:yfut ;+/rgf / Ifdtf ljsf;
$=! kl/ro
g]kfnsf] lzIff If]qsf] jt{dfg ;+:yfut ;+/rgf ;+3Lo :j¿kdf tLg} txdf k|jfx ug]{ z}lIfs
;]jfnfO{ lg/Gt/ ug{ tTsfnLg ;d:of ;dfwfgsf nflu sd{rf/Lsf] Joj:yfkg / ;+u7gfTds
:j¿kdf s]xL kl/jt{g u/L Joj:yfkg ul/Psf] 5 . ablnbf] kl/j]z cg';f/ zf;sLo
;+/rgf, k|lsof / Ifdtf ;'wf/ ul/Pdf dfq z}lIfs ultljlw k|efjsf/L eO{ ;'zf;g sfod x'g]
ePsfn] ;+3Lo ;+/rgfcg';f/ tLg txsf] ;/sf/sf clwsf/ tyf bfloTjÙ lzIffdf ePsf]
;+VofTds lj:tf/Ù 1fg, lj1fg, k|ljlw / ;~rf/df ePsf] ljsf;Ù ;fdflhs r]tgfdf cfPsf]
kl/jt{g nufotsf kIfx¿nfO{ ;d]t ljrf/ u/]/ ;+:yfut ;+/rgf / Ifdtf ljsf; u/L ;'zf;g
k|jb{\wg ug{' cfjZos b]lvPsf] 5 . of]hgf sfof{Gjogsf nflu gu/ sfo{kflnsf, gu/;ef,
gu/ lzIff ;ldlt, j8f lzIff ;ldlt, ljBfno Joj:yfkg ;ldlt, lzIfs cleefjs ;+3,
ljBfno d'Vo ;+oGqsf ¿kdf /x]sf 5g\ . lzIff of]hgfdf pNn]v gLlt tyf sfo{qmdx¿sf]
;kmn sfof{Gjogsf nflu ;/f]sf/jfnsf] Ifdtf ljsf; x'g h?/L x'G5 . To;sf nflu
;xeflutfd"ns of]hgf lgdf{0f, ;'emfj ;Íng / k|af]lws/0f dfkm{t sfof{Gjog ;+oGqsf] Ifdtf
ljsf; ul/g]5 . of]hgfdf pNn]lvt gLlt tyf sfo{qmdsf] :ki6tf lagf ;kmn sfof{Gjog
x'g ;Sb}g . To;sf nflu ;/f]sf/jfnf ;+oGqsf] Ifdtf ljsf; x'g'df o;sf] cf}lrTo
7x5{ . g]kfnsf] ;+ljwfgdf ;+3, k|b]z / :yfgLo txsf Psn / ;femf clwsf/sf] Joj:yf
ul/Psf] 5 . :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$ sf] bkmf !! -h_df :yfgLo txsf @# j6f
clwsf/x¿sf] Joj:yf u/]sf] 5 . ljleGg P]g / sfg'gdfkm{t :yfgLo txsf clwsf/x¿nfO{
:ki6 kf/]sf] 5 .
g]kfndf lzIff If]qsf] jt{dfg ;+:yfut ;+/rgftkm{ b[li6uf]r/ ubf{ ;+3df lzIff lj1fg
tyf k|ljlw dGqfno /x]sf] 5 . ;f] cGtu{t lzIff tyf dfgj;|f]t ljsf; s]G›, kf7\oqmd
ljsf; s]G› / z}lIfs u'0f:t/ k/LIf0f s]G› /x]sf 5g\ . To;}u/L :jfoQ lgsfosf ¿kdf
/fli6«o k/LIff af]8{ / lzIfs ;]jf cfof]u klg lqmofzLn 5g\ . ;fljsdf z}lIfs hgzlQm
ljsf; cGtu{t /x]sf @( z}lIfs tflnd s]G›dWo] & j6f s]G› k|b]z dftxtdf x:tfGt/0f eO{
k|b]z lzIff tflnd s]G›sf ¿kdf lqmofzLn /x]sf 5g\ . :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$
sfof{Gjogdf cfPkl5 To; P]g jdf]lhd tf]lsPsf @# j6f sfo{ afx]s cGo sfo{sf nflu
lhNnf txdf lzIff ljsf; tyf ;dGjo OsfO /flvPsf] 5 . k|To]s txdf lzIff o'jf tyf
v]ns'b dxfzfvf÷zfvfsf] Joj:yf ul/Psf] 5 .
 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#
$=@ jt{dfg cj:yf
zf/bf gu/kflnsfdf /x]sf zfvfx¿dWo] lzIff, o'jf tyf v]ns'b;DaGwL sfd lzIff,
o'jf tyf v]ns'b zfvfn] ub}{ cfPsf] 5  . o; gu/kflnsfdf b'O{ hgf clws[t :t/ bzf}+
÷P3f/f}+ / ;ftf}+ / cf7f}+ txsf] b/aGbL /x]sf]df xfn o; zfvfdf clws[t:t/ cf7f}+ / 5}7f}+ /
;xfos :t/df kfFrf}+ txsf sd{rf/L sfo{/t /x]sf 5g\ tf]lsPsf] b/aGbLdf sd{rf/L k'/f ePtf
klg gu/kflnsfe/L %* j6f ;fd'bflos / !! j6f ;+:yfut ljBfnox¿sf] ;'kl/j]If0f tyf
lg/LIf0f nufPt cGo ljleGg sfo{x¿ ug{ kof{Kttf gePsf] b]lvG5 .
;a} ljBfnox¿df ljBfnosf] ;~rfng, /]vb]v / Joj:yfkgdf ;xof]u ug{sf
nfluljBfno Joj:yfkg ;ldlt / lzIfs cleefjs ;+3sf] sfo{sf/L ;ldlt /x]sf 5g\ .
s'g} s'g} ljBfnox¿df ljljw sf/0fjz ljBfno Joj:yfkg ;ldltsf] u7g ;dodf gx'g
;Sg' r'gf}tLsf] ¿kdf /x]sf] 5 . ;a} ljBfnox¿df ljBfno ;xof]uL / dfWolds tx;~rfng
ePsf ;fd'bflos ljBfnodf Ps Ps hgf ljBfno ;xfos -n]vf x]g]{_ sf] Joj:yfkg
ul/Psf] 5 . k|foh;f] ljBfnox¿df ljBfno Joj:yfkg ;ldltsf] a}7s lgoldt a;]sf]
b]lvG5 eg] lzIfs cleefjs ;+3sf] a}7s ck]Iffs[t ¿kdf a:g ;s]sf] kfOFb}g . ;a}
ljBfnox¿n] ;fdflhs k/LIf0f / clGtd n]vf kl/If0f ug]{ ub{5g\ .
ljBfnodf gful/s a8fkq /fVg], u'gf;f] ;'g'jfO{ ;+oGqsf] ljsf;, ljljwtf
Joj:yfkg, cleefjs e]nf / 5nkmnh:tf kIfdf ljBfnox¿n] pknlAwk"0f{ tl/sfn] sfd
u/]sf] b]lvb}g . o;df of]hgfsf k|f/lDes afnljsf; tyf lzIff, cfwf/e"t lzIff / dfWolds
lzIffdf ;a}sf] kx'Fr / ;xeflutf ;'lglZrt u/L u'0ff:t/df ;'wf/, cgf}krfl/s tyf cfhLjg
l;sfOsf cj;/x¿sf] lj:tf/ / ;dtf tyf ;dfj]lztfsf] k|j4{g ;lxt hjfkmb]xL z}lIfs
;'zf;g sfod ug]{ p2]Zon] cfjZos ;+:yfdut ;+/rgf / k|lqmof :yflkt ug{ vf]lhPsf]
5 eg] To;sf nflu cfjZos kg]{ Ifdtf ljsf;sf] cfjZostf klg klxrfg ul/Psf]
5 . o; v 8df ;'zf;g k|j4{g ;fdu|L lzIff ljsf;sf sfo{qmdx¿ sfof{Gjogsf nflu
ljBdfg k4ltsf] ;dLIff u/L o; lzIff If]q of]hgfsf] k|efjsf/L / s'zn sfof{Gjogsf
nflu ;+:yfut ;+/rgf, Ifdtf / k|lqmofdf b]lvPsf r'gf}tLx¿ klxrfg ul//Psf] 5  .
klxrfg ul/Psf r'gf}tLx¿ ;fdgf u/L ;'zf;g k|j4{g ug{sf nflu cfjZos ;+/rgf, Ifdtf
/ k|lqmofsf] ljsf; tyf kl/jt{gsf] k|:tfj klg ul/Psf] 5 .
ljBfno lzIffsf] ;~rfng tyf Joj:yfkg ug{sf nflu ;+3Lo / k|b]z txdf
lghfdtL tyf lzIff P]g tyf lgodfjnLx¿sf] lgdf{0f tyf kl/dfh{g gePsf]n] sfof{Gogdf
hl6ntf l;h{gf ePsf] 5  . ljz]if u/L ;+3Lo lzIff P]g hf/L x'g g;s]sf] sf/0fn]

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


o; kflnsfn] sfof{Gjogdf NofPsf] P]g cg';f/sf z}lIfs ultljlw Jojl:yt ¿kdf
;~rfng x'g g;s]sf u'gf;f] ;/f]sf/jfnfx¿af6 cfO/x]sf 5g\ . :yfgLo ;/sf/ ;~rfng
P]g, @)&$ sfof{Gjogdf cfPkl5 To; P]g jdf]lhd tf]lsPsf @# cf]6f sfo{ afx]s
cGo sfo{sf nflulhNnf txdf lzIff ljsf; tyf ;dGjo PsfO / s0ff{nL k|b]zn] k|To]s
lhNnfdf ;fdflhs ljsf; sfof{nosf] :yfkgf u/L lzIff k|zf;gsf lgsfox¿ Psflt/
sfdljlxg ePsf] kfOG5 eg] csf]{lt/ tLgj6} txsf ljleGg lgsfox¿aLrsf] ;dGjo,
;xsfo{ / ;x;DaGw sdhf]/ ePsf] b]lvG5 .
$=# nIo
yy :yfgLo txsf] lzIffsf] zf;sLo k|aGwnfO{ ;'b[9 agfO{ glthfd'vL lzIff Joj:yfkgsf]
k|j4{g ug]{ .
$=$ p2]Zo
yy :yfgLo txsf] clwsf/ If]q cg';f/ ;+:yfut ;+/rgf agfpg] .
yy tLg} txsf ;/sf/aLrsf] cGt/;DaGwnfO{ ;'b[9 agfpg] .
yy u'0f:t/sf] sdhf]/ glthfnfO{ ;Daf]wg ug{ hgzlQmsf] Joj:yf ug]{ .
yy hgzlQmnfO{ glthfk|lt pQ/bfoL / hjfkmb]xL agfpg] .
yy sd{rf/L / ;+:yfsf] Ifdtf clej[l4 ug]{ .
$=% /0fgLltx¿
yy :yfgLo txdf lzIffsf] Joj:yfkgnfO{ k|efjsf/L agfpg cfjZos gLlt th{'df ul/g] 5 .
yy ;+:yfut ;+/rgf cg';f/ hgzlQmsf] Joj:yf ul/g] 5 .
yy sfo{/t hgzlQmsf] Ifdtf ljsf; ul/g] 5 .
yy :yfgLo txdf lzIfs k];fut ;xof]u k|0ffnL :yfkgf ul/g] 5 .
yy k|wfgfWofksnfO{ yk lhDd]jf/ agfO{ Ifdtf ljsf; ul/g] 5 .
$=^ pknlAw, glthf, k|d'v lqmofsnfk / nIo
pknlAwM
yy lzIffsf ;a} lgsfo tyf ljBnodf ;'zf;g k|ab{\wg eO{ afnaflnsfsf] l;sfOk|lt
pQ/bfoL k|0ffnLsf] ljsf; x'g] .
k|d'v glthfM
yy lzIffsf] zf;sLo tyf Joj:yfksLo sfo{sf nflu cfjZos ;+/rgf tyf hgzlQm tof/ x'g] .
yy lzIffsf] zf;sLo tyf Joj:yfkgdf ;xefuL x'g] ;a} lgsfosf] bfloTj / clwsf/ :ki6
x'g] .
 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#
yy lzIffsf] zf;sLo tyf Joj:yfkgdf ;xefuL x'g] ;a} lgsfo tyf hgzlQmsf] Ifdtf
ljsf; k4lt :yfkgf eO{ Ifdtf ;'wf/ x'g] .
yy ;]jf k|jfx ;xeflutfd"ns, sfo{;Dkfbgk|lt pQ/bfoL, ljBfyL{sf] l;sfOk|lt hjfkmb]xL,
;dtfd"ns / ;dfj]zL eO{ sfo{;Dkfbg p2]Zod"ns, k|efjsf/L tyf s'zn x'g] .
k|d'v lqmofsnfk / nIoM
;+:yfut ;+/rgf / Ifdtf ljsf;sf k|d'v lqmofsnfkx¿ tyf uGtJo
ef}lts nIo -% jif{_ s}lkmot

@)*#÷)*$
@)&(÷)*)

@)*@÷)*#
@)*!÷)*@
@)*)÷)*!
qm= k|d'v lqmofsnfk nIo hDdf
;+= OsfO{

! cfjZos sfg'gL k|aGw tyf dfkb08 ;+Vof ! !


ljsf;
@ ljBfnosf] sfo{;Dkfbg ug]{ k6s ! ! ! ! ! % lzIfs;F u
ljBfno
/ k|c;Fu
zfvfn]
# k|wfgfWofksnfO{ sfo{;Dkfbg s/f/ u/L j6f %* %* %* %* %* %*
glthfk|lt lhDd]jf/ agfpg]
$ kbflwsf/Lx¿sf] Ifdtf ljsf; k6s ! ! ! ! ! ljBfno
/ lzIff
zfvf
% k|wfgfWofks tyf sd{rf/Lsf] Ifdtf ;+Vof %* %* %* %* %*
ljsf;
^ gu/kflnsfsf] lzIff zfvfdf sfo{/t k6s ! ! ! ! !
sd{rf/Lx¿sf] Ifdtf ljsf;

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


kl/R5]b M %
nufgL / ;|f]t Joj:yfkg
%=! kl/ro
;a} gful/sx¿nfO{ cfwf/e"t tx lgMz'Ns / clgjfo{ tyf dfWolds tx lgMz'Ns pknAw
u/fpg] ;+j}wflgs k|fjwfg /x]sf] 5 . cfwf/e"t tyf dfWolds tx ;Ddsf] lzIff Joj:yfkgsf]
clwsf/ :yfgLo ;/sf/sf] sfo{If]qdf /flvPsf] 5 . cfwf/e"t tyf dfWolds lzIff, k|f/lDes
afnljsf; lzIff, v'nf lzIff, b'/ lzIff, ljz]if lzIff, ;fd'bflos l;sfO{ s]G›x¿sf cltl/Qm
cf}krfl/s ;+/rgf aflx/sf 6\o';g sf]lrª ;]G6/x¿sf] gLlt, of]hgf / ;du| Joj:yfkgsf]
lhDd]jf/L :yfgLo ;/sf/sf] /xg] u/L :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g @)&$ n] @# j6f clwsf/
x¿sf] lj:t[tLs/0f u/]sf] kfOG5 . sfo{If]qleqsf z}lIfs ;+:yfx¿nfO{ cg'bfg pknJw
u/fpg], n]vfk/LIf0f / ljlQo ;'zf;g sfod ug]{ bfloTj kflnsfsf] sfo{If]qdf /x]sf]n] ;Lldt
;|f]t ;fwgnfO{ ldtJooL, lgoldt, k|efjsf/L / kf/bzL{ 9Fun] Joj:yfkg ug{'kg]{5 .
ljQLo Joj:yfkg cGtu{t b'O{j6f kIfx¿nfO{ ;d]l6Psf] 5 . Psftkm{ of]hgf
sfof{Gjogsf] nflu cfjZos kg]{ ljQLo ;|f]tsf] cfFsng, k|flKt / pkof]unfO{ ;d]l6Psf]
5 eg] k|b]z tyf ;+3Lo ;/sf/af6 k|fKt ljleGg k|sf/sf cg'bfgx¿nfO{ ljBfnox¿df
k'¥ofO tf]lsP jdf]lhd vr{, kf/blz{tf a9fpb} ;du| kIfdf ljQLo cg'zf;g sfod ug{'kg]{5 .
cfly{s tyf ;fdflhs ljsf;sf nflu gu/kflnsfn] cfGtl/s tyf ljQLo x:tf/0f eO{
cfPsf ljleGg ;|f]taf6 ah]6sf] ;'lglZrttf ul/Psf] 5 . lzIff k"jf{wf/sf] klg k"jf{wf/ xf]
eGg] dfGotfnfO{ gu/kflnsfn] cfTd;ft u/L ah]6df k|fyldtf k|bfg ub}{ cfPsf] 5 . ;zt{
/ lgzt{ cg'bfgaf6 ah]6 tyf sfo{qmd ;~rfng ug{ ;lsg] ;+j}wflgs tyf gLltut Joj:yf
/x]sf] 5 .
lzIff If]qsf] ljsf; / pGgogsf nflu y'k|} r'gf}tL klg /x]sf 5g\ . ;Lldt ;|f]t;fwg /
cl;ldt cfjZostfsf] ;Daf]wg ug{' k|d'v r'gf}tL /x]sf] 5 . sDhf]/ k"jf{wf/sf] lj:yfkg u/L
;'ljwf;DkGg k"jf{wf/sf] lgdf{0f ug{' klg r'gf}tL /x]sf] 5 . sfof{Gjog ;+oGqsf] Ifdtf ljsf;
/ ;anLs/0f ug{' klg csf]{ r'gf}tLsf ¿kdf b]vfk/]sf] 5 . y'k|} r'gf}tLsf ;fy cj;/x?
klg 5g\ . g]kfnsf] ;+ljwfg / ;f]sf] sfof{Gjgosf nflu ag]sf P]g, lgodfjnL, gLlt tyf
sfo{qmddfkm{t k|fKt clwsf/ / ;+/rgfx¿sf] ljsf; x'g' cj;/ /x]sf] 5 . lzIffnfO{ ;+3, k|b]z
/ :yfgLo txsf] ;femf clwsf/sf] ;"rLdf /xg' klg lzIff If]qsf] ljsf; ug]{ cj;/ xf] .
%=@ jt{dfg cj:yf
ljZjJofkL ¿kdf lbuf] ljsf;sf nIox¿ xfl;n ug{ s'n ah]6sf] slDtdf @) k|ltzt /sd
 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#
lzIff If]qdf ljlgof]hg ug]{ ljZjJofkL k|lta4tf /x]tf klg lzIff If]qsf] ah]6 qmdz 36\b}
uO/x]sf] kfOG5 . ;zt{ cg'bfgsf] ?kdf k|fKt x'g] s]G›Lo cg'bfgsf] (% k|ltzt eGbf a9L
/sd lzIfs tna eQf, 5fqj[lQ, ef}lts k"jf{wf/, lbjfvfhf / kf7\ok':ts h:tf zLif{sx¿df
vr{ x'g] u/]sf] 5 . u'0f:t/ clej[l4 / Ifdtf ljsf;sf nflu :yfgLo ;/sf/sf sfo{qmdx¿
s]lG›t /x]sf 5g\ . ljBfyL{ ;+Vofsf cfwf/df PsfO{ nfut ljZn]if0f ubf{ cleefjssf]
k|ToIf nfufgLsf cltl/Qm kflnsf If]qdf cWoog/t ljBfyL{sf] k|ltljBfyL{ nfut @# xhf/
/x]sf] 5 . ltxf/sf] e}nf]b]lv cleefjssf] ;xof]u ljBfnosf cfDbfgLsf k|d'v ;|f]tx¿
ag]sf 5g\ .
k~rjifL{o gu/ lzIff of]hgf sfof{Gjogsf] ljQLo Joj:yfkgsf d'Vo ;|f]t ;+3Lo,
k|b]z / :yfgLo ;/sf/ /xg]5g\ . cleefjs / ;d'bfosf] e"ldsf kl/k"/ssf] ¿kdf /xg]5 . lzIff
If]qdf sfo{ ug]{ ;+3 ;+:yfx¿nfO{ lj1tfsf cfwf/df If]qut ?kdf ;fem]bf/L ug{ ;lsg]5 .
;du| ljQLo Joj:yfkg cGtu{t of]hgf sfof{Gjogsf nflu k|ofKt ljlQo ;|f]t h'6fpg',z}lIfs
u'0f:t/ clej[l4sf nflu ljBfnox¿nfO{ cfjZostf If]qdf ;|f]t pknAw u/fpg] / ;|f]t
;fwgsf] k|efjsf/L Joj:yfkg dfkm{t ljQLo ;'zf;g sfod ug]{ sfo{x¿ k|fyldstfdf /x]sf
5g . glthfdf cfwfl/t ;|f]t ljlgof]hg k4lt dfkm{t ljBfnox¿nfO{lgoldt cg'bfgsf
cltl/Qm Psd'i6, dfudf cfwfl/t, sfo{ ;Dkfbgd"ns / k|f]T;fxgd"ns cg'bfgsf] Joj:yf
ul/g]5 . >f]tsf] cfFsng tklzn jdf]lhd ul/Psf] 5 .
qm=;= ljQLo >f]tsf] Joj:yfkg s'n ah]6 ?= hDdf lx:;fsf] k|ltzt s}lkmot
xhf/df
! ;+3Lo ;/sf/ (%)))) &)=%
@ k|b]z ;/sf/ !)))) )=*
# :yfgLo ;/sf/ !))))) &=%
$ cleefjs tyf ;d'bfo !)))) )=*
% ;‹ ;+:yf tyf bft[ lgsfo !))))) &=%
^ :yfgLo bftf tyf cGo >f]t kl/rfng %))) )=$
& ck'u /sd !^^**^ !@=%
hDdf !#$!**^ !))

%=# nIo
yy lzIff If]qdf kx'Fr tyf u'0f:t/ clej[l4sf nflu nufgLsf] ;'lglZrttf x'g] .

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


%=$ p2]Zo
yy of]hgf cjlwsf nflu lzIff If]qdf cfjZos ;|f]tsf] k|If]k0f ug]{ .
yy klxrfg ul/Psf sfo{qmd sfof{Gjogsf nflu cfjZos ljQLo ;|f]t klxrfg ug]{ .
yy pknAw ;|ft] sf] cfwf/df sfo{qmdsf] k|fyldstf lgwf{/0f u/L sfo{qmdut ah]6 lgwf{/0f ug{' .
yy vr{sf] k|lqmof / bfloTj :ki6 ug{' .
%=% /0fgLltx¿
yy ;+3Lo / k|b]z ;/sf/sf] nufgLsf] cg'kftdf :yfgLo ;/sf/n] cfˆgf] ;|f]taf6 nufgL
ul/g] .
yy cfˆgf] tx leqsf] nlIft z}lIfs kx'Fr, ;xeflutf Pjd\ u'0f:t/ ;'lglZrt ug{ nufgLsf]
Joj:yf ul/g] .
yy ;|f]tsf] pkof]u ug]{ ljBfnonfO{ hjfkmb]xL agfOg] .
yy jflif{s ¿kdf s'n ah]6sf] @) k|ltzt ah]6 lzIff If]qsf sfo{qmdsf nflu Joj:yf
ul/g] .
yy lzIffdf lghL tyf u}/ ;/sf/L If]qsf] nufgLnfO{ k|f]T;fxg tyf k|j4{g ul/g] .
yy dfkb08sf cfwf/df vr{ / k|ltj]bg k4lt cjnDag ul/g] .
yy ljQLo Joj:yfkg Ifdtfdf ;'wf/ NofO{ ljQLo sfo{s'zntf, kf/blz{tf, lhDd]jf/L /
pQ/bfloTjnfO{ ;an agfOg] .
%=^ pknlAw, glthf, k|d'v lqmofsnfk / nIo
pknlAwM
yy lzIffdf ;|f]tsf] lbuf] Joj:yfkg eO{ z}lIfs kx'Fr, ;dtf, u'0f:t/ / Ifdtf ljsf;df
pNn]Vo k|ult ePsf] x'g] .
yy ljQLo Joj:yfkg Ifdtfdf ;'wf/ eO{ ljQLo sfo{s'zntf, kf/blz{tf, lhDd]jf/L / pQ/
bfloTj ;'b[9 x'g] .
k|d'v glthfM
yy pknAw ;|f]tsf] cg'dfg / ljZn]if0f,
yy ck]Iff / gLltsf cfwf/df cg'dfg,
yy ;|f]tsf] pknAwtfsf] cg'dfg,
yy k|:tfljt sfo{qmd / ah]6 cg'dfg,
yy k|:tfljt ah]6df gk'u ;|f]t k'/fug]{ pkfo,

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


k|d'v lqmofsnfk / nIoM
yy ;+3Lo ;/sf/af6 lzIff If]q of]hgf cGtu{tsf lqmofsnfkdf k|fKt x'g] cg'dflgt
ah]6sf] vfsf
yy k|b]z ;/sf/af6 lzIff If]q of]hgf cGtu{tsf lqmofsnfkdf k|fKt x'g] cg'dflgt
ah]6sf] vfsf
yy :yfgLo txaf6 lzIff If]q of]hgf cGtu{tsf lqmofsnfkdf k|fKt x'g] cg'dflgt ah]6sf] vfsf
of]hgfsf] nfut -% jif{_ >f]t cfFsng

@)*#÷)*$
@)&(÷)*)

@)*@÷)*#
@)*!÷)*@
@)*)÷)*!
k|d'v lqmofsnfk of]hgf ;+3 k|bz] :yfgLo cGo
cjlwsf] tx
s'n
nfut
k|f/lDes afnljsf; / lzIff !^!^&) @(&$( #@$$( #@)$( ##)$( !#%) #$#&$ !!@)^) $!&!) ^%%)
cfwf/e"t lzIff -sIff ! – *_ ##*#@% ^(#*% &)@*% &)@*% ^%@*% ^#)*% @@$!(% @(#^) &@()) !!*&)
dfWolds lzIff -sIff (–!@_ $^%)) %$() (@$) !!@$) !!@$) (@() !(!&% ^)&% (*@% !!$@%
pRr lzIff / dfWolds *&)) !@@) !@$% !($% !@$% #)$% #*&% !^)) @&@% %))
lzIffsf] pRr
lzIff;Fu ;DaGw
k|fljlws tyf !$$)) #)^) #@^) #!^) @$^) @$^) !)!)) %)) ##)) %))
Jofj;flos lzIff /
l;k ljsf; tflnd
kf7\oqmd / !@*%) @(@) @#&) @$() @%#% @%#% ^))) $)) %&%) &))
kf7\o ;fdfu|L
lzIfs Joj:yfkg / &!(*%) !@#^^) !##%^) !$$#!) !%$#^) !^#(^) &!)^)) ) *%%) &))
ljsf;
ljBfno Joj:yfkg ($)) !($) !*$) !*$) !*$) !($) ^%)) ) @()) )
lg/Gt/ lzIff, v'nf #))) ^@) ^@) %@) &@) %@) %)) ) @$%) %)
l;sfO, cgf}krfl/s
lzIff, hLjg ko{Gt
l;sfO / lzIff
u'0f:t/Lo ;fj{hlgs lzIff ()@% !%!% !*!% !*!% !*^% @)!% *)) ) ^%)) !&@%
cfly{styf ;fdflhs !@)) !$) @() #$) @() !$) #)) ) ()) )
¿kdf k5fl8 k/]sf ju{sf]
kx'Fr÷;dfj]zL lzIff
lzIffdf ;"rgf k|ljlw !!!$! !%#% #!%) @*#) !**% !&$! !%)) ) ^%$! #!))

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


cfktsfnLg tyf !$@% #^% @^% @^% @^% @^% !@)) ) @)) @%
;+s6k"0f{ cj:yfdf lzIff
;+:yfut ;+/rgf / !$)) #^) @^) @^) @^) @^) ) ) !$)) )
Ifdtf ljsf;
sfof{Gjog, cg'udg #))) ^)) ^)) ^)) ^)) ^)) !#)) ) !&)) )
tyf d"NofÍg, ;dGjo
/;xhLs/0f
s'nhDdf !#$!**^ @$@%%( @^!@$( @&#($( @&&*(( @*^@#) !)(*!)% #(@*% !^&#%! #&!$%

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


kl/R5]b M ^
sfof{Gjog, cg'udg tyf d"Nofª\sg, ;dGjo / ;xhLs/0f
^=! kl/ro
g]kfndf of]hgfa4 ljsf; k|of;sf] ;'? cj:yf;Fu} ljsf; cfof]hgfsf] cg'udg tyf
d'Nofªsg ug]{ kl/kf6L a;]sf] kfOG5 . cf=j= @)#@÷)## b]lv ljsf; cfof]hgfx¿sf]
sfof{Gjogsf] d"NofÍg ug]{ Joj:yfsf] ;'?jft eof] . cf7f}+ of]hgf @)$(÷)%$ b]lv
cg'udg tyf d"NofÍgsf] Pp6f k4ltsf] ¿kdf dha't ug]{ sfo{ ul/of] . o; of]hgfdf ljutsf
cg'udg tyf d"NofÍg ;DaGwL Joj:yfdf b]lvPsf sdLsdhf]/Lx¿df ;'wf/ u/L ;+:yfut
Joj:yf, pRr /fhg}lts txsf] k|lta4tf / pknlAw d"NofÍgsf] Joj:yf;lxtsf] alnof]
cg'udg tyf d"NofÍg k|0ffnL nfu' ul/of] . cg'udg eGgfn] s'g}klg sfo{qmd sfof{Gjogsf
nflu ljz]iftM z}lIfs of]hgf tyf sfo{qmdx¿ s] slt ¿kdf eP < To;sf] nlIft k|ltkmn
of]hgf cg'?k 7Ls ;Fu eO/x]sf 5g\ jf 5}gg\ < egL sfo{qmd sfof{Gjog ug]{ k|To]s txsf]
Joj:yfkgåf/f lg/Gt/ / cBfjlws u/L lgu/fgL /fVg] sfo{ xf] . d"NofÍg eGgfn] s'g} z}lIfs
sfo{qmdsf] lgwf{l/t p2]Zosf] ;Gbe{df To;sf sfo{x¿ slt ;fGble{s, ;Ifd, nfebfos /
k|efjsf/L b]lvPsf 5g eGg]af/] Jojl:yt ¿kaf6 dfkg u/L n]vfh]vf ug]{ sfo{ xf] . oxfF
eGg vf]lhPsf] tYo cg'udg tyf d"NofÍg sf] d'Vo p2]Zo ufFp lzIff of]hgf / ljBfno
If]q ljsf; sfo{qmdn] ls6fg u/]sf k|To]s ;]jf k|jfxsf txsf nIo tyf p2]Zo cg'?ksf
pknlAwx¿ kQf nufO{ tL ;"rssf cfwf/df lg0f{o k|lqmofnfO{ ;xof]u u/L k|jfx ;'wf/ ug{'
xf] .
^=@ jt{dfg cj:yf
P]g,lgod cg';f/ sfo{ eP gePsf] n]vfhf]vf ug]{, nIo tyf p2]Zosf cfwf/df k|ult dfkg ug]{/
If]qut p2]Zo tyf nIodf ePsf] /0fgLlt tyf gLltut k|jfxsf] d"NofÍg ug]{ sfo{x¿lgoldt
¿kdf e}/x]sf 5g\ . ;a} txsf] ;]jf Joj:yfkg tyf ;]jf k|jfxsf nflu ljQLo Joj:yfksLo
/ k|fljlws kIfsf] cg'udg n]vfhf]vf tyf d"NofÍg ul/g] 5 . ;+3df lzIff tyf k|ljlw
dGqfno / lzIff ljefun] cg'udg tyf d"NofÍgsf sfo{sf] ;dGjo ;~rfng ug]{5g .
zf/bf gu/kflnsfsf] gu/ lzIff of]hgf ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ hfgsf/L u/fO{ ;f] sfof{Gjog
ePg ePsf] ;DalGwt lgsfoaf6 cg'udg ul/g]5 . cg'udg k|s[of tklzn jdf]lhd x'g]5 .

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


qm= cg'udg ug]{ lgsfo cg'udg lhDd]jf/L cg'udg cg'udg ;"rs
;+= k|lqmof ;do
! j8f lzIff ;ldlt ;+of]hs dfl;s cfuGt's
k'l:tsf,
@ gu/ lzIff ;ldlt ;+of]hs dfl;s
ljBfno
# j8f sfof{no cnjf]sg, cWoIf tyf kbflwsf/L dfl;s cg'udg
$ kflnsf lg/If0f, cWoIf, kbflwsf/L/ q}dfl;s kmf/fd,
;'kl/j]If0f, tf]lsPsf clwsf/L sIffsf]7f
% lzIff ljsf; tyf ;dGjo OsfO k|ltj]bg PsfO k|d'v jflif{s cg'udg
kmf/fd,
^ lhNnf ;dGjo ;ldlt k|d'v tyf kbflwsf/L jflif{s
k|ltj]bg
& lzIff clws[t jf tf]lsPsf] clwsf/L lzIff, o'jf tyf v]ns'b dfl;s
zfvf k|d'v
* gu/kflnsf lzIff zfvf lzIff, o'jf tyf v]ns'b dfl;s
zfvf k|d'v
( lzIff tyf dfgj >f]t ljsf; s]G› tf]lsPsf] clwsf/L jflif{s
!) k|b]z lzIff ljsf; lgb]{zgfno jflif{s
!! kflnsf :t/sf lj1 ;d"x zfvf k|d'v dfl;s
!@ ljJo; / lzIfs cleefjs ;‹ lgoldt
!# gful/s ;dfh tyf u}/ ;/sf/L ;+3 dfl;s
;+:yf
gu/ lzIff of]hgfsf] k|rf/k|;f/ ug{ ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ e]nf u/fO{, ;"rgf tyf k|ljlwsf]
cGo dfWodaf6 hfgsf/L u/fOg]5 . of]hgfsf] sfo{Gjogsf] qmddf cfjZos ;xof]u tyf
;xsfo{sf] nflugu/kflnsf tyf ;DalGwt j8fx¿n] o; of]hgf;Fu ;DalGwt tx tyf
lgsfox¿;Fu cfjZos k|ToIf e]63f6 jf kqfrf/ ug]{5 . of]hgfsf] sfof{Gjogsf] qmddf gu/
kflnsf j8fx¿, ;DalGwt ;ldlt tyf pk;ldltx¿sf] a}7s sfo{tflnsf jf cfjZostf
cg';f/ a:g]5 .
^=# nIo
yy z}lIfs of]hgf tyf sfo{qmdx¿sf] k|efjsf/L ¿kdf sfof{Gjog eO{ u'0f:t/Lo lzIff
;'lglZrt ePsf] x'g] .
^=$ p2]Zo
yy jflif{s lzIff ah]6 tyf sfo{qmd tof/L / sfof{Gjog ug]{,
yy :yfgLo txsf lzIff zfvf tyf dxfzfvfx¿sf] Ifdtf ljsf; ug]{,
yy cfjZostf cg';f/ sfg'g, dfkb08 / lgb]{lzsf ljsf; ug]{,
 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#
yy PsLs[t z}lIfs ;"rgf Joj:yfkg k|0ffnL dfkm{t lgoldt ¿kdf sfo{qmd sfof{Gjogsf
glthfx¿sf] ljj/0f tof/ ug]{, ;dLIff ug]{, / ;'wf/ ug]{,
yy lzIf0f l;sfOdf cfjZos ;xof]u tyf cg'ej cfbfg k|bfgsf nflu :yfgLo :t/df
lzIfs tyf lj1 ;d"x ;lDdlnt lzIfs ;xfotf k|0ffnL ljsf; tyf ;~rfng ug]{,
yy ljBfno tyf ;fd'bflos cWoog s]G›x¿n] of]hgf agfO{ z}lIfs sfo{qmdx¿ ;~rfng ug],{
yy k|efjsf/L tyf s'zn cg'udg k|0ffnL ljsf; ug]{,
yy glthfdf cfwfl/t cg'udg tyf d"NofÍg k|0ffnL agfpg],
yy of]hgf sfof{Gjogsf r/0fdf cfPsf ;d:of tyf r'gf}tLx¿nfO{ ;dod} ;Daf]wg u/L
ck]lIft pknlAw xfl;n ug]{,
yy of]hgfsf] nufgLb]lv k|efj tx;Ddsf] d"NofÍg u/L cfjZostfdf cfwfl/t of]hgf
lgdf{0fdf ;xof]u ug]{ .
^=% /0fgLltx¿
yy PsLs[t z}lIfs cg'udg tyf d"NofÍg dfu{bz{g lgdf{0f / pkof]u ul/g] 5 .
yy cg'udg, d"NofÍg / k|ltj]bg sfo{nfO{ l56f], 5l/tf], Jojl:yt / k|efjsf/L agfpg
k|ljlwsf] k|of]u ul/g] 5 .
yy z}lIfs ;"rgf Joj:yfkg k|0ffnLnfO{ yk ;'b[9Ls/0f ul/g] 5 .
yy /fli6«o ;"rssf] cltl/Qm cfjZostf cg';f/ :yfgLo ;"rsx¿nfO{ ;d]t ;"rgf
k|0ffnLdf cfa4 ul/g] 5 .
yy of]hgfsfcfut -Input_, k|lqmof -Process_, kl/0ffd -Output_, pknlAw
-Outcome_ / k|efj -Impact_ ;d]tsf] cg'udg tyf d"NofÍgsf nflu ;+/rgf /
hgzlQmsf] k|aGw ul/g] 5 .
yy k|df0fdf cfwfl/t cg'udg, d"NofÍg tyf k|ltj]bg k|0ffnLsf] ljsf; ul/g] 5 .
yy cg'udg tyf d"NofÍgaf6 k|fKt k[i7kf]if0fnfO{ pkof]u ul/g] 5 .
yy s'n ah]6sf] lglZrt lx:;f cg'udg tyf d"NofÍgdf 5'6\ofO{ glthfd"ns cg'udg tyf
d"NofÍg k|0ffnLsf] cjnDag ul/g] 5 .
yy ;xeflutfd"ns cg'udg tyf d"NofÍg k|0ffnLsf] sfof{Gjog ul/g] 5 .
yy sIffsf]7fsf] l;sfOsf] cg'udg, ;'kl/j]If0f tyf d"NofÍgnfO{ k|efjk"0f{ agfpg
sfo{:yndf cfwfl/t cg'udg, d"NofÍg, ;'kl/j]If0f Pjd\ k|ltj]bg k|0ffnLsf] k|aGw
ul/g] 5 .
yy k'/:sf/ / b08 k|0ffnLsf] ljsf; ul/g] 5 .

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


^=^ pknlAw, glthf, k|d'v lqmofsnfk / nIo
pknlAwM
yy k|efjsf/L cg'udgsf] dfWodaf6 of]hgf sfof{Gjogsf r/0fdf cfPsf ;d:of tyf
r'gf}tLx¿nfO{ ;dod} ;Daf]wg eO{ ck]lIft pknlAw xfl;n x'g] / of]hgfsf] d"NofÍgdf
cfwfl/t eO{ cfjZostfdf cfwfl/t of]hgf lgdf{0fsf nflu k[i7kf]if0f k|fKt x'g] .
k|d'v glthfM
yy glthfdf cfwfl/t cg'udg k|0ffnL :yflkt x'g],
yy cg'udgsf cfwf/df glthf ;'wf/ x'g],
yy cg'udg tyf d"NofÍgsf nflu ;+:yfut ;+/rgf tyf Ifdtf ljsf; x'g],
yy ljBfyL{ pknlAw k/LIf0fsf glthfsf cfwf/df ;'wf/ ug]{ kl/kf6L :yflkt x'g],
yy ljleGg sfo{qmdx¿sf] pknlAw tyf k|efjsf] cfjlws d"NofÍg x'g] .
k|d'v lqmofsnfk / nIoM
sfof{Gjog, cg'udg tyf d"NofÍg, ;dGjo / ;xhLs/0fsf k|d'v lqmofsnfkx¿ tyf uGtJo
sfof{Gjog, cg'udg tyf d"Nofª\sg, ;dGjo / ;xhLs/0fsf k|dv' lqmofsnfkx¿ tyf uGtJo
ef}lts nIo -% jif{_ s}lkmot

@)*#÷)*$
@)&(÷)*)

@)*@÷)*#
@)*!÷)*@
@)*)÷)*!

qm= k|d'v lqmofsnfk nIo hDdf


;+= OsfO{

! glthfdf cfwfl/t cg'udg k|0ffnLsf k6s ! ! ! ! ! % ;+3, :yfgLo


nflu ;"rsx¿ tof/ tyf cBfjlws ug]{ tx
@ cfkm"n] sfof{Gjog u/]sf sfo{qmdx¿sf] k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
lgoldt cg'udg ug]{
# sfo{qmd sfof{Gjogsf] rf}dfl;s tyf k6s # # # # # !% ;+3, k|b]z/
jflif{s ;dLIff tyf k|ltj]bg kflnsf
$ l:ylt k|ltj]bg tof/ ug]{ k6s ! ! ! ! ! % ;+3 tyf
k|b]z
% ljBfyL{sf] l;sfO pknlAw k/LIf0f ug]{ k6s ! ! ! ! ! % ;+3;Fu ;dGjo
u/]/ sIff #,%
/ *, !),!@
^ sIff ! b]lv # ;Ddsf afnaflnsfsf] k6s ! k6s ! k6s ! k6s ! k6s ! k6s % ;+3, :yfgLo
k7g l;k k/LIf0fsf nflu sIffsf]7fdf ÷ s I f f ÷sIff ÷ s I f f ÷ s I f f ÷ s I f f k 6 s tx, NEGRP
!, @ / # !, @ !, @ / # !, @ / # !, @ / # ÷sIff
cfwfl/t k7g l;k k/LIf0f -CB–EGRA_ /# !, @
;~rfng ug]{ /#

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


& ljBfnosf] sfo{;Dkfbg d"NofÍg ug]{ k6s ! ! ! ! ! %
* ljBfnox¿sf] ;fdflhs k/LIf0f k6s ! ! ! ! ! !
( ljBfnox¿sf] n]vf k/LIf0f k6s ! ! ! ! ! !
!) /f]i6/ ljz]if1x¿sf] Joj:yfkg / kl/rfng k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
!! lj1 ;d"x, ljBfno ;'kl/j]Ifs tyf k6s ^( ^( ^( ^( ^(
lzIfs l;sfO ;d'x dfkm{t, lzIff zfvf
dfkm{t ljBfno cg'udg tyf sIff
;'kl/j]If0f
!@ k|wfgfWofks tyf cfwf/e"t tx k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
;+of]hsaf6 ljBfno tyf sIffsf]7f
cg'udg tyf ;'kl/j]If0f / k|ltj]bg
!# l;sfOdf cfwfl/t d'NofÍg k6s lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/ lg/Gt/
!$ k|df0fdf cfwfl/t d'NofÍgsf nflu= k6s ! ! ! ! ! %
clen]lvs/0f
!% :yfgLo txåf/f sIff cg'udg k6s @ @ @ @ @

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 



kl/R5]b M &
d'Vo d'Vo lqmofsnfk / pknAwL ;"rs
&=! ljlQo of]hgf
ah]6 xhf/df
nfut /sd -% jif{_ xhf/df >f]t cfFsng -xhf/df_
k|d'v lqmofsnfk of]hgf ;+3 k|bz] :yfgLo cGo
cjlwsf] tx
s'n

@)*)÷)*!
@)*!÷)*@
@)*@÷)*#

@)&(÷)*)
nfut @)*#÷)*$
k|f/lDes afnljsf; / lzIff
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf Go"gtd\ dfkb08 k|af]lws/0f @)) @)) %) %) !))
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIff s]G›x¿sf] gS;fÍg tyf k'glj{t/0f !)) !)) !))
kl/jf/, ;d'bfo, u}/ ;/sf/L ;+3 ;+:yf, lghLIf]q;Fusf] ;xsfo{ ) ) ) ) ) ) ) ) )
cgfy c;xfo / ckfËtf klxrfg u/L yk ;]jf pknAw u/fpg] $)) &% &% &% &% !)) !%) @)) %)
;'/lIft tyf ckfËd}qL zf}rfnosf] Joj:yf !@))) !@)) !*)) !*)) @$)) $*)) ^))) $))) @)))

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


afnaflnsfsf] clen]lvs/0f ) ) ) ) ) )
clwsf/ ;DkGg ;+oGqsf] ljsf; ) ) ) ) ) )
cgfy, c;xfo / ckfËtf ePsf afnaflnsfsf nflu cfjf;Lo of]hgf !)))) @%)) @%)) @%)) @%)) ^))) @))) @)))
tyf Joj:yfkg
kf]if0fo'Qm lbjf vfhfsf] Joj:yf !)#%) @)&) @)&) @)&) @)&) @)&) !)#%)
kf7\oqmd k|af]lws/0f #)) !)) !)) !)) #))
k"jf{wf/, l;sfO If]q, s]G›sf] leqL tyf aflx/L l;sfO tyfv]n ;fdu|L %*)) !%)) !%)) !))) !%)) #)) *)) #))) @)))
Joj:yfkg
lzIfssf] of]Uotf Ifdtf/k];fut ljsf; %)) !)) !)) !)) !)) !)) #)) !)) !))
afnaflnsfsf] :jf:Yo hfFr, vf]k tyf :jf:Yo ;DaGwL clen]v %)) !)) !)) !)) !)) !)) $)) !))
Joj:yfkg, j[l4 cg'udg ug]{ / s'kf]if0f ePsf afnaflnsfsf] cfjZos
k|aGw ug]{
:yfgLo efiffnfO{ k|fyldstf lbO{ cfjZostf cg';f/ :yfgLo efiffsf] ) ) ) ) ) )
k|of]u
cleefjs lzIff @%)) %)) %)) %)) %)) %)) $)) %) @))) %)
cleefjs tyf ;d'bfosf ;b:o dfkm{t :yfgLo 1fg tyf l;kx¿ ) ) ) ) ) ) ) ) )
afnaflnsfnfO{ l;sfpg] Joj:yf
afnaflnsfsf] zf/Ll/s, ;fdflhs, dfgl;s tyf efjgfTds ;'/Iff tyf !%)) #)) #)) #)) #)) #)) !@%) @%)
cfjZostf cg';f/ dgf];fdflhs k/fdz{ pknAw u/fpg]
kl/jf/, ;d'bfo, lghLIf]q tyf u}/ ;/sf/L ;+3;+:yfx¿sf] ;xeflutf, ) ) ) ) ) ) ) ) )
;+nUgtf / lhDd]jf/L j[l4
z}lIfs ;"rgf Joj:yfkg k|0ffnL @) $ $ $ $ $ @)
;xof]uL -cfof_ sf] Joj:yf %&))) !!$)) !!$)) !!$)) !!$)) !!$)) %&)))
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf lzIfssf] ;]jf ;'ljwf j[l4 ^)%)) !@!)) !@!)) !@!)) !@!)) !@!)) #@@$) @*@^)
hDdf !^!^&) @(&$( #@$$( #@)$( ##)$( #$#&$ !!@)^) !#%) $!&!) ^%%)
cfwf/e"t lzIff -sIff ! – *_
ljBfno gS;fÍg !)) !)) ) ) ) ) ) ) !))
b/aGbL k'glj{t/0f tyf ;dfof]hg @%) %) %) %) %) %) @%)

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


dfkb08 cg';f/ lzIfs Joj:yfkg ) ) ) ) ) )
;a} afnaflnsfnfO{ ljBfno egf{ @%)) %)) %)) %)) %)) %)) %)) @)))
k|f/lDes sIffsf afnaflnsfx¿sf nflu k7g ;fdu|L Joj:yf &!(% !$#( !$#( !$#( !$#( !$#( &!(%
k|f/lDes sIff lzIf0f;DaGwL lzIfs tflnd #*^) &&@ &&@ &&@ &&@ &&@ #*^)
ljBfnosf] Go"gtd ef}lts k"jf{wf/ ljsf; !%)))) #)))) #)))) #)))) #)))) #)))) !))))) @%))) @%)))
ljBfno pTyfgzLn of]hgf lgdf{0f tyf sfof{Gjog ) ) ) ) ) )



;"rgf k|ljlwsf] k|of]usf nflu cfjZos ;+/rgf, ;fdu|L tyf Ifdtf #))) ^)) ^)) ^)) ^)) ^)) #)))
ljsf;
Ps j8f Ps gd"gf ljBfno agfpg] !%))) %))) %))) %))) !)))) %)))
ljBfno kf]if0f tyf :jf:Yo sfo{qmd / lbjf vfhfsf] k|aGw ^@%)) !@%)) !@%)) !@%)) !@%)) !@%)) ^@%))
ckfËtf ePsf ljBfyL{nfO{ ;xof]u @))) $)) $)) $)) $)) $)) @)))
kf7\ok':ts Joj:yf #!%)) ^#)) ^#)) ^#)) ^#)) ^#)) #!%))
;Gbe{ ;fdu|Lsf] Joj:yf @))) $)) $)) $)) $)) $)) %)) !))) %))
ljkGgsf nflu kf];fs tyf :6]zg/Lsf nflu 5fqj[lQ !%)) #)) #)) #)) #)) #)) ) !%)) )
l;sfO ;fdu|L ljBfno ;~rfng tyf Joj:yfkg !@%)) @%)) @%)) @%)) @%)) @%)) !@%))
sIffsf]7fdf cfwfl/t d"NofÍg !))) @)) @)) @)) @)) @)) !)))
Jojl:yt k/LIff k|0ffnL $%)) ()) ()) ()) ()) ()) !))) #%))
z}lIfs dfgj ;+zfwg ;"rgf k|0ffnL :yfkgf, ljJo;, !%)) #)) #)) #)) #)) #)) !@)) #))
lzIfscleefjs ;+3sf kbflwsf/Lsf] Ifdtf ljsf; ug]{
;d"x tyf cGo lqmofsnfk ;~rfngsf nflu pko'Qm sf]7fsf] %))) !))) !))) !))) !))) !))) %)))
Joj:yfkg
sIff ! b]lv # df afnd}qL / 5fkfo'Qm sIffsf]7fsf] Joj:yf %@) !)$ !)$ !)$ !)$ !)$ %)) @)

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


sIff ! b]lv # ;Ddsf] afnaflnsfsf nflu afnd}qL a;fO{ ^))) !))) !%)) !%)) !%)) %)) #))) #)))
Joj:yfkg
sIff k':tsfnosf] jf a's sg{/sf] :yfkgf u/L afnaflnsfnfO{ !)))) @))) @))) @))) @))) @))) &))) @))) !)))
e/k'/ k9fO{sf] cj;/ k|bfg
k|ljlwd}qL l;sfOsf nflu 6]lnlehg, sDKo'6/, OG6/g]6 nufotsf] %*)) !))) !%)) !%)) !%)) #)) !))) #))) !*))
Joj:yfkg
cfwf/e"t tx / k|f/lDes sIffdf k9fO d]nf ug]{ !))) @)) @)) @)) @)) @)) &%) @%)
cfwf/e"t tx sIff ^–* ;Dd Ps ljBfno Ps :jf:YosdL{ (!)) !*@) !*@) !*@) !*@) !*@) (!))
hDdf ##*#@% ^(#*% &)@*% &)@*% ^%@*% ^#)*% @@$!(% @(#^) &@()) !!*&)
dfWolds lzIff -sIff (–!@_
lgMz'Ns dfWolds lzIffsf] sfof{Gjogsf nflu cfjZos kg]{ sfg'g, !)) !)) !))
sfo{ljlw, lgb]{lzsfx¿ tof/L
ljBfno ;]jf If]qsf] l;df+sg u/L x/]s dfWolds ljBfnosf];]jf If]q !)) %) %) !))
PsLg ug]{ / l;dfÍg leqsf afnaflnsfx¿ egf{sf] ;'lglZrttfsf]nflu
ljBfnodf gS;fÍg, k'glj{t/0f tyf ;dfof]hg / :yfkgf
dfWolds lzIffdf lj1fg k|ljlw, OlGhlgol/ª, snf / ul0ftlzIff !))) @)) @)) @)) @)) @)) ^)) $))
-STEAM_ h:tf ljifosf] l;sfOnfO{ cGt/;DalGwt ug]{ / lj1fg,
ul0ft tyf sDKo'6/ lj1fg ljifo cWoogsf nflu cj;/ a9fpg]
dfWolds lzIffdf ;a}sf] kx'Fr ;'lglZrt ug{ cfjZostfg';f/ a;sf] @)))) @))) ^))) ^))) ^))) %))) %))) !))))
Joj:yf tyf v'nf tyf b"/ lzIff nufotsf j}slNks k|aGw ug]{
ljBfnodf Go"gtd ef}lts k"jf{wf/ ljsf; -ejg tyf sIffsf]7f, @)))) $))) ^))) $))) $))) @))) !%))) !))) #))) !)))
kmlg{r/, vfg]kfgL, v]nd}bfg, 3]/jf/, zf}rfno_
k|ljlw tyf Jojxf/s'zn l;kx¿sf] Plss/0f tyf ljBfyL{ d"NofÍg %)) !)) !)) !)) !)) !)) #)) %) !)) %)
;DaGwL lzIfs Ifdtf ljsf;
ljJo;, lk6LP kbflwsf/Lx¿sf] Ifdtf ljsf; / cled'lvs/0f %)) !)) !)) !)) !)) !)) !)) #)) !))
ljBfno lzIffnfO{ k|sf]k, ;+s6 tyf dxfdf/L nufotsf kl/l:ylt k|lt !)) !)) %) %)
pTyfgzLn agfpg cfsl:ds Joj:yfkg of]hgf lgdf{0f tyfsfof{Gjog
l;sfOsf nflu ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlw nufotsf k|ljlwsf] %)) !)) !)) !)) !)) !)) #)) !%) %)

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


k|of]udfj[l4 ug{ cfjZos ;+/rgf, ;fdfu|L tyf Ifdtf ljsf;
ljleGg lsl;ddf ckf+utf ePsf ljBfly{nfO{ ;xof]u @)) $) $) $) $) $) !@% @% @% @%
lgMz'Ns lzIffsf] ;'lglZrttfsf] nflu kf7\ok':ts !%)) #)) #)) #)) #)) #)) !%))
cfly{s ¿kdf ljkGgsf nflu kf]zfs tyf :6]zg/L ;xof]u %)) !)) !)) !)) !)) !)) #)) !)) !))
l;sfO ;fdu|L tyf ljBfno Joj:yfkg tyf ;~rfng cg'bfg !))) @)) @)) @)) @)) @)) ()) !))
sIffsf]7fdf cfwfl/t d"NofÍgnfO{ lzIf0f l;sfO k|s[ofdf PsLs[t )
ug]{ u/L ;'wf/ tyf k|of]u


afnsnj u7g tyf kl/rfng, ljBfyL{ k/fdz{ tyf cleefjs %)) !)) !)) !)) !)) !)) $)) !))


;r]tgfsf nflu ;xof]u
hDdf $^%)) %$() (@$) !!@$) !!@$) (@() !(!&% ^)&% (*@% !!$@%
pRr lzIff / dfWolds lzIffsf] pRr lzIff;Fu ;DaGw
ax'k|fljlws lzIffno :yfkgf, ;xof]u tyf ;xhLs/0f ug]{ !%)) #)) #)) #)) #)) #)) *)) ^)) !))
cg';Gwfg s]G›sf] :yfkgf ug{ cfjZos ;xof]u ug]{ !))) !))) !)))
:gfts txdf cWoog/t ljBfyL{x¿nfO{ lzIfs ;+Vof sd ePsf !))) @)) @)) @)) @)) @)) !)))
ljBfnox¿df :jod;]js lzIfssf] ¿kdf kl/rfng ug]{
pRr lzIffdf ;a}sf] kx'Fr ;'lglZrt ug{ cfjZostf cg';f/sf] )
;dGjo/ ;xhLs/0f ug]{
pRR lzIff k|bfos ;+:yfdf Go"gtd ef}lts k"jf{wf/ ljsf; -ejg tyf %))) &)) &)) !$)) &)) !%)) #))) !))) %)) %))
sIffsf]7f, kmlg{r/, zf}rfno, vfg]kfgL, v]nd}bfg, 3]/af/, vfhf 3/
cflb_ ljsf; ug{ ;xof]u ug]{
pRr lzIffnfO{ k|sf]k, ;Í6 tyfdxfdf/L nufotsf kl/l:ylt k|lt )
pTyfgzLn agfpg of]hgf tof/ u/L sfof{Gjog ug{ ;xof]u ug]{
pRr lzIffdf v'nf Pjd\ b"/ lzIff k|0ffnLsf] :yfkgf ug{ ;xhLs/0f !)) @) @) @) @) @) !))
Pjd\ ;xof]u ug]{

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


ljBfyL{x¿sf] cWoog cg';Gwfg sfo{df ;xof]u ug{ O–k':tsfnosf] !)) @% @% @% @% &% @%
:yfkgf ug{ ;xof]u ug]{
hDdf *&)) !@@) !@$% !($% !@$% #)$% #*&% !^)) @&@% %))
k|fljlws tyf Jofa;flos lzIff / l;k ljsf; tflnd
k|of]uzfnf Joj:yfkg ;xof]u %))) !@)) !#)) !#)) ^)) ^)) #))) %)) !%))
;fd'bflos ljBfnodf k|fljlws lzIff sfo{qmd ;~rfng #))) ^)) ^)) ^)) ^)) ^)) @%)) %))
5f]6f] cjlwsf l;kd"ns tflndx¿ ;~rfng %))) !))) !))) !))) !))) !))) $))) %)) %))
k|fljlws / Jofj;flos lzIff ;DaGwL kflnsf :t/Lo gLltsf] th{'df !)) !)) !))
l;k xfl;n u/]sf o'jfsf] vf]hL / gj k|jt{gsf nflu k|f]T;fxg d"ns @)) $) $) $) $) $) !)) !))
sfo{qmdx¿ ;~rfng
k|fljlws lzIff cWoog u/]sf o'jfx¿nfO{ pBdlzntf ljsf;sf] !))) @)) @)) @)) @)) @)) %)) %))
nflu;xof]u
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd k|bfos ;+:yfx¿sf] cg'udg, !)) @) @) @) @) @) !))
lgodg / Joj:yfkg
hDdf !$$)) #)^) #@^) #!^) @$^) @$^) !)!)) %)) ##)) %))
kf7\oqmd / kf7\o;fdfu|L
kf7\oqmd cled'lvs/0f %)) !)) !)) !)) !)) !)) %))
lzIfs tflnd !))) @)) @)) @)) @)) @)) ^)) @)) !%) %)
lzIfs k]zfut ;xof]u !))) @)) @)) @)) @)) @)) %)) @)) @%) %)
sIffsf]7fdf cfwfl/t ljBfyL{ d"NofÍg )
cfjlws d"NofÍg #)) ^) ^) ^) ^) ^) !)) !)) !))
l8lh6n ;fdfu|Lsf] k|of]u ;xof]u @))) #%) #)) $@) $^% $^% !%)) %))
;"rgf k|ljlwsf] k|of]u )
lgMz'Ns kf7\ok':tssf nflu :yfgLo kf7\ok':ts 5kfO{ @@%) $%) $%) $%) $%) $%) @@%)
:yfgLo kf7\oqmd lgdf{0f tyf sfof{Gjog %)) %)) %))
ljBfnodf lzIf0f l;sfO ;fdu|L, ;Gbe{ ;fdu|L tyf z}lIfs ;fdu|Lsf] !))) @)) @)) @)) @)) @)) *)) @))

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


pknAwtf, cled'lvs/0f / ;xof]u
;'kl/j]If0f tyf cg'udg @)) $) $) $) $) $) @))
k9fOd}qL z}Ifl0fs ;fdu|L vl/b, ;Íng, lgdf{0f tyf k|of]u h:t}M #%)) &)) &)) &)) &)) &)) @%)) %)) %))
lj;Í]tg lstfa, 7"nf] lstfa, afx|v/L rf6{, j0f{ tyf ‰ofn] kQL, zAb
lrq kQL / cGo ;fdu|Lsf] Joj:yf
;a} afnaflnsfnfO{ kf7\ok':ts tyf cEof;÷sfo{ k'l:tsfsf] )
pknAwtf


:yfgLo k9fO{ ;fdu|L /cGo z}Ifl0fs ;fdu|L lgdf{0f tyf k|of]u %)) !)) !)) !)) !)) !)) %))


lzIf0f sfo{df pkof]uL ;fdu|L h:t} M kf7\oqmd, lzIfs lgb]{lzsf !)) @) @) @) @) @) !))
nufot ;Gbe{ ;fdfu|Lsf] pknAwtf / k|of]u
hDdf !@*%) @(@) @#&) @$() @%#% @%#% ^))) $)) %&%) &))
lzIfs Joj:yfkg / ljsf;
c;n cEof;sf] cjnf]sg e|d0f @))) $)) $)) $)) $)) $)) !%)) %))
sfo{ ;Dkfbgdf cfwfl/t k|f]T;fxg tyf ;'ljwf lbg] . @%) %) %) %) %) %) @%)
;a} :yfoL lzIfssf] :jf:Yo ljdf clgjfo{ ug]{ . %)) !)) !)) !)) !)) !)) %))
c:yfoL tyf ljBfno >f]taf6 lgo'Qm lzIfsx¿sf] Joj:yfkgsf !)) !)) !))
nflu pko'Qm dfkb08 tyf lgb]{lzsf lgdf{0f ug]{ .
sdhf]/ ljBfyL{sf nflu ljz]if ;xof]uL sIff ;~rfng ug]{ / %)) !)) !)) !)) !)) !)) %))
pkrf/fTds lzIf0f k4tL nfu' ug]{ .
k|To]s cfwf/e"t-!–*_ ljBfnodf k':tsfno s'gfsf] k|aGw ug]{ !))) @)) @)) @)) @)) @)) !)))
;a} ;fd'bflos cfwf/e"t ljBfnosf k|f/lDes sIffdf k':ts s'gfsf] !%)) #)) #)) #)) #)) #)) !))) $)) !))
Joj:yf ug]{
k|To]s ljBfnodf slDtdf Ps ;'ljwfo'Qm ICT Nofj÷ lj1fg &%)) !))) !))) @))) @))) !%)) ^))) !%))

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


k|of]uzfnf agfpg]
lzIf0f l;sfOdf k[i7kf]if0f k|fKt ug{ k/LIffsf] glthf ljZn]if0f ug]{ . %)) !)) !)) !)) !)) !)) @%) @%)
lzIfs k]zfut ;xof]u sfo{ljlwsf cfwf/df l;sfOsf nflu lzIfssf] !)) !)) !))
O;~hfn agfpg]
lzIfsnfO{ k/fdz{ sfo{ ug{, cWoog cg';Gwfg, cg'udg, ;'lk/j]If0fsf] ^)) !@) !@) !@) !@) !@) @%) @%) !))
nflu lj1 ;d"x kl/rfng ug]{
lzIfs d]G6l/ª÷sf]lrªsf nflu sfo{qmd ;~rfng u/]/ lzIfs k]zfut @)) $) $) $) $) $) @))
;xof]u ljsf; ug]{
ljBfno tyf kflnsf :t/df k|f/lDes sIffsf lzIfsnfO{ k]zfut %)) !)) !)) !)) !)) !)) %))
;xof]u ug{ lzIf0f l;sfO ;d"x a}7s÷3'DtL a}7s ;~rfng ug]{
cfjZostfsf cfwf/df lzIfs k]zfut ;xof]u tflnd ;~rfng ug]{ %)) !)) !)) !)) !)) !)) %))
lzIfs b/aGbL ldnfg tyf k'glj{t/0f !)) %) %) !))
ljBfnonfO{ lzIf0f l;sfO ;xof]u !))) @)) @)) @)) @)) @)) !)))
kflnsfn] k|c / k|cn] lzIfsx¿;Fu s/f/ ;Demf}tf dfkm{t l;sfO %)) !)) !)) !)) !)) !)) %))
pknlAwdf ;'wf/ Nofpg]
sIff ! b]vL # ;Dd qmlds l;sfO /0fgLltdf cfwfl/t lzIf0f l;sfO @)) !)) !)) @))
sfo{ ;~rfngsf nfuL tflndsf] Joj:yf
PsLs[t kf7\oqmdnfO{ k|efjsf/L sfof{Gjog ug{sf nflu sIff @)) !)) !)) !)) !))
! b]lv # ;Ddsf lzIfsx¿nfO{ k7gtTj tyf PsLs[t 9fFrfsf]
tflndsf] Joj:yf
:yfgLo k9fO{ ;fdu|L / cGo z}lIf0fs ;fdu|L lgdf{0fsf nflutflnd jf %)) @%) @%) %))
sfo{zfnfsf] Joj:yf
PsLs[t kf7\oqmddf k7g tTj tyf PsLs[t 9fFrf ;DaGwL k'gtf{huL @)) @)) @))
tflndsf] Joj:yf
k|ljlwd}qL l;sfOsf nfuL 6]lnlehg, sDKo'6/, OG6/g]6 nufot !)) !)) !))
k|of]usf nflu tflndsf] Joj:yf
lzIfs k];fut ;xof]u k|0ffnL ljsf; / sfof{Gjog )
lzIfs k];fut ;xof]u ;DaGwL k|fjwfg sfof{Gjog ug{sf nflu k|0ffnL #)) !)) !)) !)) #))
ljsf; ug]{ -h:t}_

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


k|wfgfWofks÷ cfwf/e"t ;+of]hs÷cg'ejL lzIfs kl/rfng )
lj1 ;d"x u7g / kl/rfng )
lzIfs l;sfO ;d"x u7g / kl/rfng )
j}slNks ljlwsf] k|of]u )
lzIfs k];fut ;xof]u k|0ffnL sfof{Gjog ug]{ / lg/Gt/tfsf nflu !))) @)) @)) @)) @)) @)) %)) %))
lgDg sfd ug]{


lzIfsnfO{ lzIf0f sfo{ k|efjsf/L agfpg k|fl1s tyf k|fljlws )


;xof]u k'¥ofpg]
k|fljlws ;xof]ustf{sf nflu tflndsf] Joj:yf ug]{ )
k|fljlws ;xof]ustf{af6 lgoldt sIff cjnf]sgsf] Joj:yf ug]{ )
k[i7kf]if0f÷;'emfj tyf ;xof]usf nflu sf]lrªsf] Joj:yf ug]{ )
lzIfsx¿sf] lgoldt ;dLIff a}7s ;~rfng, cGt/lqmof / 5nkmnsf] )
Joj:yf ug]{
lbuf] / k|efjsf/L ?kdf lzIfsnfO{ k];fut ;xof]u k|bfg ug]{ k|0ffnL )
ljsf; / lg/Gt/tfsf] ;'lglZrttf ug]{
lzIfssf] ;]jf ;'ljwf tyf tna &))))) !@)))) !#)))) !$)))) !%)))) !^)))) &)))))

hDdf &!(*%) !@#^^) !##%^) !$$#!) !%$#^) !^#(^) &!)^)) ) *%%) &))
ljBfno Joj:yfkg
ljBfno ;'wf/ of]hgf tof/L tyf cWofjlws ug]{ #))) ^)) ^)) ^)) ^)) ^)) #)))
z}lIfs sfo{ ug{ sfo{kfqf] lgdf{0f ug]{ !))) @)) @)) @)) @)) @)) !)))
ljBfnosf] ljsf; tyf Joj:yfkg u'?of]hgf agfpg] )
ljBfno gS;fÍg ug]{ )

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


ljBfno ;dfof]hg, k'glj{t/0f tyf :yfkgf ug]{ )
lzIfs b/aGbL ldnfg ug]{ @)) !)) !)) @))
of]Uotf, Ifdtf, jl/i7tf / ljBfno ljsf; k|:tfjsf] cfwf/df )
k|wfgfWofks lgo'lQm ug]{
ljBfno ;~rfng tyf Jo:yfkg ljlgod tof/L ug]{ )
jflif{s sfo{ ;Dkfbgsf] :jd"NofÍg ug]{ )
cleefjs e]nf ug]{ #)) ^) ^) ^) ^) ^) #))
ljBfnosf] n]vf tyf ;fdflhs k/LIf0f ug]{ #%)) &)) &)) &)) &)) &)) #%))
ljkb\ Joj:yfkg of]hgf lgdf{0f ug]{ )
ljBfnosf ultljlwx¿ ;fj{hlgs )
k|wfgfWofks, lzIfs / sd{rf/LnfO{ k|f]T;fxg pknAw u/fpg] #)) ^) ^) ^) ^) ^) #))
gu/kflnsfsf] lzIff of]hgfsf] lgdf{0f, k|jf]lws/0f / kl/dfh{g %)) !)) !)) !)) !)) !)) %))
lzIfs cleefjs ;‹sf] sfo{sf/L ;ldltn] ljQLo kf/blz{tf / )
hjfkmb]lxtf sfod ug{ cleefjs tyf cGo ;+3 ;+:yf;Fu ;dGjo
/ ;fem]bf/L ug]{
ljBfnodf u7g x'g] ljleGg ;ldltsf kbflwsf/Lsf] Ifdtf ljsf; / #)) ^) ^) ^) ^) ^) #))
cleefjs cled'lvs/0f
ljBfyL{ tyf cleefjsx¿sf] u'gf;f] ;'g'jfOsf] Joj:yf ug]{ )
;fdflhs n]vf k/LIf0f / k|ltj]bgnfO{ ;fj{hlgs ug]{ )
ljBfnox¿df ;]jf a8fkqsf] Joj:yf ug]{ #)) ^) ^) ^) ^) ^) #))
hDdf ($)) !($) !*$) !*$) !*$) !($) ^%)) ) @()) )
lg/Gt/ lzIff, v'nf l;sfO, cgf}krfl/s lzIff, hLjgko{Gt l;sfO / lzIff
cgf}krfl/s lzIff tyf cflhjg l;sfO / o;sf cfufdL dfu{ !)) !)) !))
;DaGwdf cjwf/0ffut :ki6tfsf nflu lj1 ;d"xaf6 cjwf/0ffkq
tof/ u/fO{ cled'lvs/0f ug]{
lg/If/x¿sf] ljj/0f ;+sng / cflhjgl;sfOsf ;/f]sf/jfnfx¿sf] !)) !)) !))
vl08s[t tYofÍx¿sf] 8f6fj]; tof/ ug]{
;fd'bflos k':tsfnosf] Joj:yfkg u/L ;fd'bflos cWoog s]G›;Fu @)) @)) @))

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


cfj4 ug]{
;fd'bflos s]G›df ;"rgf tyf ;+rf/ k|ljlwd}qL pks/0fsf] Joj:yf ug]{ #)) ^) ^) ^) ^) ^) #))
;+of]hs / cfjZostf cg';f/ ;xof]uLsf] Joj:yf ug]{ !%)) #)) #)) #)) #)) #)) !%))
;+3, k|b]z / :yfgLo txdf ;dGjo ;+oGq ljsf; ug]{ )
;/sf/L tyf u}/ ;/sf/L lgsfo tyf :yfgLo txdf /x]sf ;d'bfodf )
cfwfl/t ;+:yf;Fu ;fem]bf/L / ;xsfo{ ug]{


cgf}krfl/s k|f}9 ljBfno, v'nf ljBfno nufotsf ;+:yfx¿sf] %)) !)) !)) !)) !)) !)) $)) !))


;+:yfut ljsf; / ;~rfngsf nflu cg'bfg pknAw u/fpg]
h]i7 gful/s, >lds, u[lx0fL dlxnf, s}bLx¿sf nflu cfjZostfdf #)) ^) ^) ^) ^) ^) @%) %)
cfwfl/t lg/Gt/ l;sfO k|j4{g ug]{
hDdf #))) ^@) ^@) %@) &@) %@) %)) ) @$%) %)
u'0f:t/Lo ;fj{hlgs lzIff
k|f/lDes afnljsf;df v]n ;fdfu|L, l;sfO ;fdfu|L, dgf]/~hg @%)) #)) %)) %)) %)) &)) @))) %))
;fdu|L, cl8of] lel8of] ;fdu|L ;lxtsf] cfsif{s tyf dgf]/~hgfTds
sIffsf]7f Joj:yfkg
z}lIfs u'0f:t/sf] ;'wf/sf] yfngL sIff ! af6 u/f}F cleofg ;~rfng #))) ^)) ^)) ^)) ^)) ^)) @%)) %))
afnaflnsfnfO{ l;Sg] u/L k9\g] agfpg] p2]Zon] sIff ! b]lv # ;Dd ^)) %) !)) !%) !%) !%) ^))
k9\g l;sfpgsf nflu k7g l;k ljsf; ;DaGwL lqmofsnfknfO{
;xof]u ug{sIff !–# df 5fkfdo jftfj/0f agfpg]
ljBfyL{sf] k|ltef klxrfg, kl/rfng / k|j4{gsf nflu l;h{gfTds !))) @)) @)) @)) @)) @)) %)) %))
ultljlw ;~rfng
lj1fg tyf k|ljlw PS:kf], z}lIfs d]nf tyf k|bz{gL, dxf]T;j cfof]hgf %)) !)) !)) !)) !)) !)) $)) !))
k|wfgfWofksx¿sf] Joj:yfksLo Pjd\ g]t[Tj Ifdtf ljsf; !)) %) %) !))

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


lzIfs b/aGbL k'glj{t/0f tyf Go"gtd lzIfs ;'lglZrttf )
lzIfs tflnd tyf k]zfut ljsf;nfO{ ;'b[l9s/0f ug]{ !))) @)) @)) @)) @)) @)) *)) !)) !))
k|c, lzIfs k|z+;f tyf k|f]T;fxgsf] Joj:yf u/L pTk|]/0ffclej[l4 ug]{ !@% @% @% @% @% @% !)) @%
ljBfnox¿n] u'0f:t/ s]lG›t ljBfno ;'wf/ of]hgf agfpg] jf )
cWofjlws u/L sfof{Gjogdf n}hfg]
kf]if0fo'Qm vfhf sfo{qmd )
lgoldt glthfd'lv cg'udg tyf ;'kl/j]If0fsf] Joj:yf )
;/f]sf/jfnfx¿aLr cGt/lqmof !)) @) @) @) @) @) !))
of]hgfsf] cfjlws ;ldIff / cBfjlws ug]{ !)) @) @) @) @) @) !))
hDdf ()@% !%!% !*!% !*!% !*^% @)!% *)) ) ^%)) !&@%
cfly{styf ;fdflhs ¿kdf k5fl8 k/]sf ju{sf] kx'Fr÷;dfj]zL lzIff
:yfgLo txx¿df JolQmsf] cj:yf, l;sfO cfjZostf klxrfg ug]{ )
;+oGq ljsf; ug]{ .
lzIffsf] cj;/af6 jl~rt x'gsf sf/0f klxrfg u/L j}olQms #)) ^) ^) ^) ^) ^) #))
cfjZostf cg';f/sf] j}slNks z}lIfs sfo{qmdx¿ tyf ;xfotf
k4tL th{'df u/Lsfof{Gjog u/fpg] .
ljBfno aflx/ /x]sf] ;a} afnaflnsfnfO{ ljBfno leq Nofpg tyf @)) $) $) $) $) $) @))
cWoogdf lg/Gt/tfsf] ;'lglZrt ug{ hg;xeflutf ;lxtsf] sfo{qmd
;~rfng ug]{ .
ljz]if nlIft ;d"xsf ljBfyL{x¿sf] cfjZostf / ;fdflhs ;'/Iffsf @)) $) $) $) $) $) @))
sfo{qmd tyf cj;/ nfut;Fu tfbfDo u/L 5fqj[lQ lbg] Joj:yf
ldnfpg]
;a} cfwf/e"t ljBfnox¿df ejg, sIffsf]7f, kmlg{r/, k|of]uzfnf, )
kfgL, k':tsfno, a's sg{/, zf}rfno h:tf ef}lts tyf z}lIfs
k"jf{wf/ ckfËtf Pj+ n}lËsd}qL agfpg] .
afnaflnsfnfO{ cWoogsf] lg/Gt/tfsf nflu lbjf vfhf Joj:yf )
nufotsf ljleGg k|f]T;fxgsf] Joj:yf ub}{ afns]lG›t lzIf0f,
afnd}qL z}Ifl0fs jftfj/0f, lzIfs ljBfyL{lar ;'dw'/ ;DjGw
ljsf;, l;sfOd'lv lzIf0fk4lt, sIffsf]7f, ;Ddfgk"0f{ Jojxf/ h:tf

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


pkfox¿sf] cjnDjg ug]{ .
/fli6«o kf7\oqmd k|f¿k cg'¿k kf7\oqmdsf] :yfgLos/0f u/L kf7\oqmddf !)) %) %) !))
:yfgLo cfjZostf cg';f/sf ljifoj:t' ;dfj]z ug{ :yfgLo
txsflzIff clws[t, k|c, lzIfs tyf ljJo;sf kbflwsf/LnfO{
cled'lvs/0f ug]{ .
kf7\oqmd tyf l;sfO ;fdfu|LnfO{ ckfËd}qL tyf n}lËs pQ/bfoL )
agfpFb} ;a} afnaflnsfsf] l;sfO ;'lglZrt ug]{ .


cfhLjg l;sfO tyf lg/Gt/ lzIffsf ;xeflux¿sf] cfjZostf cg';f/ @)) !)) !)) @))


sf] l;sfO ;xhLs/0f ;fdfu|Lsf] Joj:yf ug]{ tyf sfof{Gjogsf nflu
:yfgLo txsfz}lIfs Joj:yfks tyf ;xhstf{x¿sf] Ifdtf ljsf; ug]{ .
kf7\otqmdnfO{ :yfgLo efiff, ;+:s[lt, e"uf]n, Oltxf;, 1fg tyf l;k )
;dfj]z ug]{ / l;sfOnfO{ hLjgf]kof]uL l;k;Fu cfj4 ug]{ .
:yfgLo txaf6 cfwf/e"t lzIffsf pd]/ ;d"xsf ;a} afnaflnsfx¿nfO{ @)) @)) @))
ljBfno egf{ ug]{ Joj:yf ldnfO{ clgjfo{ lzIff ;'lglZrt ePsf]
;fj{hlgs 3f]if0ff ug]{ Jo:yf ldnfpg] .
ljBfnodf s'g} klg k|sf/sf] lje]b, b'Jo{jxf/, x]kfO gx'g] ;'lglZrt ug{ )
o; ;DaGwL lzIff tyf ;+oGq :yfkgf ug]{ .
kf7\oqmd, kf7\o;fdfu|L, ljBfno jftfj/0f tyf l;sfO k|s[ofnfO{ )
;dtf / ;dfj]zLtfsf b[li6n] k/LIf0f tyf ;'wf/ ug]{ .
hDdf !@)) !$) @() #$) @() !$) #)) ) ()) )
lzIffdf ;"rgf k|ljlw
ljBfnodf ICT ;+/rgf lj:tf/ %)) !)) !)) !)) !)) !)) %))
k|To]s ljBfnodf Internet Connectivity sf] Joj:yf &)) @$) @$) @@) ) ) &))
lzIfsx¿sf] Ifdtf ljsf; $)) !)) !)) !)) !)) $))

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


ljBfnodf cGt/lqmofTds l8lh6n ;fdu|Lsf] pknAwtf @@% @% %) %) @% &% !)) &% %)
IEMIS Joj:yfkg )
;fd'bflos l;sfO s]G›x¿sf] Ifdtf ljsf; %)) !)) !)) !)) !)) !)) %))
ljBfndf O xflh/L Joj:yfkg !!^ #) @) @) @) @^ !!^
dfWolds ljBfnosf clgjfo{ ljifox¿sf] er{'cn sIff ;~rfng #)) ^) ^) ^) ^) ^) @)) %) %)
k|ljlwd}qL l;sfOsf nflu 6]lnlehg, sDKo'6/, OG6/g]6 nufotsf] ^))) %)) @))) !&)) !))) *)) #))) #)))
Joj:yfkg
k|ljlwd}qL l;sfOsf nflu 6]lnlehg, sDKo'6/, OG6/g]6 nufot !))) @)) @)) @)) @)) @)) !)))
k|of]usf nflu tflndsf] Joj:yf
)
;a} ljBfnonfO{ IEMIS Joj:yfkg tflnd $)) *) *) *) *) *) $))
k|f/lDes sIffsf afnaflnsfx¿sf] nflu /]l8of] lzIff sfo{qmd !))) @)) @)) @)) @)) @)) !)))
hDdf !!!$! !%#% #!%) @*#) !**% !&$! !%)) ) ^%$! #!))
cfktsfnLg tyf ;+s6k"0f{ cj:yfdf lzIff
pTyfgl;ntfsf nflu whole school approach sf cfwf/df )
;r]tgf ljsf; ug]{
lzIfs tyf ljJo; tflnd #@% ^% ^% ^% ^% ^% @)) !)) @%
:yfgLo txdf ;+s6f ;Ggtf d"NofÍgsf cfwf/df of]hgf lgdf{0f )
lg/Gt/ / ;'/lIft l;sfOsf nflu lzIfs ljBfyL{ ;lDdlnt sfo{ ;d"x )
lgdf{0f / kl/rfng
:jf:Yo ;'ljwf ;lxtsf] :jf:Yo lzIfs sfo{stf{sf] Joj:yf !))) @)) @)) @)) @)) @)) !)))
xl/t, ;kmf, zfGt / ;'/lIft ljBfno k|j4{g )
cfktsfnLg tyf ;+s6k"0f{ cj:yfdf lzIff;Fu ;DalGwt ljleGg )
dfkb08, lgb]{lzsf tyf sfo{ljlw Plss[t ug]{
lzIffsf ;a} pkIf]qdf pNn]lvt cfktsfnLg tyf ;+s6k"0f{ cj:yfdf !)) !)) !))
ug{ ;lsg] ljlwdf j}slNks pkfo ;lxt of]hgf agfpg]
hDdf !$@% #^% @^% @^% @^% @^% !@)) ) @)) @%

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


;+:yfut ;+/rgf / Ifdtf ljsf;
cfjZos sfg'gL k|aGw tyf dfkb08 ljsf; !)) !)) !))
ljBfnosf] sfo{ ;Dkfbg ug]{ )
k|wfgfWofksnfO{ sfo{ ;Dkfbg s/f/ u/L glthf k|lt lhDd]jf/ agfpg] )
kbflwsf/Lx¿sf] Ifdtf ljsf; %)) !)) !)) !)) !)) !)) %))
k|wfgfWofks tyf sd{rf/Lsf] Ifdtf ljsf; %)) !)) !)) !)) !)) !)) %))


gu/kflnsfsf] lzIff zfvfdf sfo{/t sd{rf/Lx¿sf] Ifdtf ljsf; #)) ^) ^) ^) ^) ^) #))


hDdf !$)) #^) @^) @^) @^) @^) ) ) !$)) )
sfof{Gjog, cg'udg tyf d"NofÍg, ;dGjo / ;xhLs/0f
glthfdf cfwfl/t cg'udg k|0ffnLsf nflu ;"rsx¿ tof/ tyf @%) %) %) %) %) %) @%)
cBfjlws ug]{
cfkm"n] sfof{Gjog u/]sf sfo{qmdx¿sf] lgoldt cg'udg ug]{ @%) %) %) %) %) %) @%)
)
sfo{qmd sfof{Gjogsf] rf}dfl;s tyf jflif{s ;dLIff tyf k|ltj]bg %)) !)) !)) !)) !)) !)) %))
l:ylt k|ltj]bg tof/ ug]{ )
ljBfyL{sf] l;sfO pknlAw k/LIf0f ug]{ )
sIff ! b]lv # ;Ddsf afnaflnsfsf] k7g l;k k/LIf0fsf nflusIffsf]7fdf !))) @)) @)) @)) @)) @)) %)) %))
cfwfl/t k7g l;k k/LIf0f -CB–EGRA_ ;~rfng ug]{
ljBfnosf] sfo{ ;Dkfbg ug]{ . )
ljBfnodf ul/g] ;fdflhs k/LIf0fnfO{ k|efjsf/L / lgoldt agfpg] . )
ljBfnox¿sf] n]vf k/LIf0f )
/f]i6/ ljz]if1x¿sf] Joj:yfkg )

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


lj1 ;d'x, ljBfno lgl/Ifs tyf lzIfs l;sfO ;d"x dfkm{t, lzIff %)) !)) !)) !)) !)) !)) #)) @))
zfvf dfkm{t ljBfno cg'udg tyf sIff ;'kl/j]If0f
k|wfgfWofks tyf cfwf/e"t tx ;+of]hsaf6 ljBfno tyf sIffsf]7f )
cg'udg tyf ;'kl/j]If0f
l;sfOdf cfwfl/t d'NofÍgsf nflu lzIf0f )
k|df0fdf cfwfl/t d'NofÍgsf nfuL clen]lvs/0f )
:yfgLo txåf/f sIff cg'udg %)) !)) !)) !)) !)) !)) %))
hDdf #))) ^)) ^)) ^)) ^)) ^)) !#)) ) !&)) )
s'n hDdf !#$!**^ @$@%%( @^!@$( @&#($( @&&*(( @*^@#) !)(*!)% #(@*% !^&#%! #&!$%
&=@ sfo{qmd tyf glthf vfsf -Program and Results Framework–PRF
qm= ;"rs /fli6«o cfwf/ @)&( @)*@ @)*& ;"rssf] sfo{
;+= kl/j]z jif{ >f]t ;Dkfbg
/ :yfgLo @)&* ;DaGwL
txsf] ;"rgfsf]
;"rs >f]t
!= k|f/lDes afnljsf; / lzIff
!=! k|f/lDes afnljsf; / tlzIffdf v'b :yfgLo (&=* (*=% !))
egf{ b /* -Ü_
k|b]z
/fli6«o ^&=@ !)) ˆNof; l/ z}lIfs
kf]6{ kG„f}F ;'rgf
of]hgf
!=@ k|f/lDes afnljsf; / lzIff s]G› :yfgLo %! %*
-;+Vof_
k|b]z
/fli6«o #),)#( ˆNof; l/kf]6{ ˆNof; l/kf]6{
!=# k|f/lDes afnljsf; / lzIffegf{ :yfgLo !)) !))
ePsf afnaflnsf dWo] cfjZos
vf]k k|fKt u/]sf afnaflnsfb/ * -Ü_
k|b]z
/fli6«o
!=$ tf]lsPsf] Go"gtd dfkb08 k"/f u/]sf :yfgLo *% () !))
k|f/lDes afnljsf; / lzIff s]G› -Ü_
k|b]z
/fli6«o
!=% k|f/lDes afnljsf; / lzIffegf{ :yfgLo
ePsf afnaflnsf dWo] dgf];fdflhs
ljsf;sf nflu plrt jftfj/0f kfPsf
afnaflnsf -Ü_
k|b]z
/fli6«o

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


!=^ k|f/lDes afnljsf; / lzIffdf :yfgLo !&M! !*M! @)M!
afnaflnsf / tflnd k|fKt lzIfs
tyf ;xhstf{sf] cg'kft
k|b]z
/fli6«o @#M! ˆNof; l/kf]6{ ˆNof; l/kf]6{
!=& k|f/lDes afnljsf; / lzIffdf sfo{/t :yfgLo !)) !)) !))
tf]lsPsf] of]Uotf k|fKt lzIfs tyf
;xhstf{ -Ü_
k|b]z
/fli6«o (%=& (&=) !))=) !))=) lb=lj=n= $ z}lIfs
-g]=/f=sf=_ ;"rgf
!=* k|f/lDes afnljsf; / lzIffdf lbjf :yfgLo )=& )=( !=@
vfhf, v]n tyf l;sfO ;fdu|L ;lxtsf]
cg'bfg k|fKt ug]{ afnaflnsfsf] ;+Vof
* -xhf/df_
k|b]z
/fli6«o %*) ^@) ^%) &)) ˆNof; l/kf]6{ ˆNof; l/kf]6{
lb=lj=n= $
-g]=/f=sf=_
@=cfwf/e"t lzIff -sIff ! – *_
@=! cfwf/e"t tx -sIff !–*_ df cWoog/t :yfgLo
afnaflnsf dWo] cfˆgf] dft[efiff / k|b]z
ljBfnodf lzIf0f l;sfOsf] dfWod efiff
/fli6«o (^=* (&=% ((=) !)) lj=If]= ˆNof; l/
km/s ePsf afnaflnsfsf] ;+Vof -Ü_
lj=of]= kf]6{
-;fdfGo
;dfof]hg_
@=@ dft[efiffdf k7gkf7g x'g] ljBfno * :yfgLo
-;+Vof_ k|b]z
/fli6«o @*) #)) #@$ kG„f}F of]hgf z}lIfs "rgf
@=# cfwf/e"t txdf sfo{/t tf]lsPsf] :yfgLo !)) !)) !))
of]Uotf k|fKt lzIfs * -Ü_
k|b]z
/fli6«o (^=% (&=% !)) lb=lj=n= z}lIfs
$ -g]= ;"rgf
/f=sf=_

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


@=$ cfwf/e"t tx -k|fylds sIff !–%_ :yfgLo @@M! @!M! @)M!
df ljBfyL{ / tflnd k|fKt lzIfssf] k|b]z
cg'kft
/fli6«o
@=% cfwf/e"t tx -k|fylds sIff !–%_ :yfgLo
sf] ;dfof]lht v'b egf{ b/ * -Ü_ k|b]z
/fli6«o (*=! ˆNof; l/kf]6{ ˆNof; l/kf]6{
@=^ cfwf/e"t tx -k|fylds sIff !–*_ :yfgLo @^M! @@M! @)M!
df ljBfyL{ / tflnd k|fKt lzIfssf] k|b]z
cg'kft
/fli6«o
@=& cfwf/e"t txsf] sIff !–% af6 ;f]lx :yfgLo
txsf] sIff ^ df 6«flGh;g b/ * -Ü_ k|b]z
/fli6«o (#=) ˆNof; l/kf]6{ ˆNof; l/kf]6{
@=* cfwf/e"t txsIff * sf] s"n k|j]z b/ :yfgLo
* -Ü_ k|b]z
/fli6«o (#=% ˆNof; l/kf]6{ ˆNof; l/kf]6{
@=( cfwf/e"t tx -sIff !–*_ sf] :yfgLo
;dfof]lht v'b egf{ b/ * -Ü_ k|b]z
/fli6«o (%=& ˆNof; l/kf]6{ ˆNof; l/kf]6{
@=!) cfwf/e"t tx -k|fylds sIff !–*_ df :yfgLo @!=%^ !% !)
egf{ ePsf %–!@ jif{ pd]/ ;d'xsf eGbf
k|b]z
dflysf afnaflnsf * -Ü_
/fli6«o !&=) ˆNof; l/kf]6{ ˆNof; l/kf]6{
@=!! cfwf/e"t txsf] sIff ! df egf{ eO sIff :yfgLo
* df k'Ug] 5fqf / 5fqsf] ;dtf cg'kft k|b]z

/fli6«o !=)! !=)! !=)) !=)) lb=lj=n= lb=lj=n=


-/f=;dLIff_ -/f=;dLIff_
#= dfWolds lzIff -sIff (–!@_
#=! dfWolds tx -sIff (–!@_ df sfo{/t :yfgLo (^=) (*=) !))
Go'gtd of]Uotf tyf tflnd k|fKt lzIfsx¿ k|b]z
* -Ü_
/fli6«o (^=) (&=) (*=% !)) lb=lj=n= $
-g]=/f=sf=_
z}lIfs ;"rgf

#=@ sIff !@ sf] clGtd k/LIffdf plQ0f{ 5fqf :yfgLo


/ 5fq b/ -Ü_
k|b]z
/fli6«o

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


#=# dfWolds tx -sIff (–!@_ df ljBfyL{ / :yfgLo #^M! #*M! $)M!
tflnd k|fKt lzIfssf] cg'kft k|b]z
/fli6«o
#=$ dfWolds tx -sIff !!–!@_ df ljBfyL{ / :yfgLo ^^M! ^)M! %)M!
tflnd k|fKt lzIfssf] cg'kft k|b]z
/fli6«o
#=% x/]s k|bz
] df ;+l3o ;/sf/sf] nufgLdf :yfgLo
;+rflnt /fli6«o lj1fg dfWolds ljBfno k|b]z
-;+Vof_
/fli6«o
$=hLjg–ko{Gt lzIff tyf l;sfO / cgf}krfl/s lzIff
$=! eflifs tyf ul0flto ;fIf/tf ;Lk :yfgLo
-!% – jif{ eGbf dfly_ * -Ü_ k|b]z
/fli6«o &!=& &*=( *^=! (*=) lb=lj=n= z}lIfs
$-g]=/f=sf=_ ;"rgf
$=@ eflifs tyf ul0flto ;fIf/tf ;Lk :yfgLo
-!% – jif{ eGbf dflysf dlxnf_ * -Ü_ k|b]z
/fli6«o *@=) *(=) (%=) !)) lb=lj=n= $ z}lIfs
-g]=/f=sf=_ ;"rgf
$=# o'jf tyf jo:sx¿n] k|fKt u/]sf] :yfgLo
cgf}krfl/s lzIffsf] ;dsIftf lgwf{/0f k|b]z
b/ * -Ü_
/fli6«o
$=$ cgf}krfl/s lzIffdf jflif{s ¿kdf o'jf :yfgLo
tyf joZsx¿sf] ;xeflutf b/ * -Ü_ k|b]z
/fli6«o
$=% hLjg ko{Gt lzIff tyf l;sfOdf ljZj:t/ :yfgLo
sf] gfu/Ls ;DjGwL ljifosf] ;dfof]hg k|b]z
/fli6«o
%= k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk ljsf; tflnd
%=! x/]s :yfgLo txdf slDtdf Psj6f :yfgLo @ # $
k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff k|bfos k|b]z
;fd'bflos ljBfno -;+Vof_
/fli6«o $*$ %*$ ^*$ &%# /fli6«o lglt, ˆNof; l/kf]6{
ˆNof; l/kf]6{

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


%=@ k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff -nfdf] :yfgLo 5f]6f]]
cjlw_ tyf ;Lk ljsf; -5f]6f] cjlw_ cjlw
k|bfos ;+:yf tyf s]G› -;+Vof_ nfdf]
cjlw
k|b]z 5f]6f]
cjlw
nfdf]
cjlw
/fli6«o 5f]6f] !!#! !!%% !@!% !@%) Plss[t
cjwL ;+Vof
nfdf] ^!* ^$( ^&* &%# Plss[t
cjlw ;+Vof
%=# k|fljlws tyf Jofj;flos ;Lk ljsf; :yfgLo dlxnf
tflnd -5f]6f] cjlw_ k|fKt u/L ;Lk k'¿if
kl/If0fdf pQL0f{ hgzlQm * -jflif{s k|b]z dlxnf
;+Vof_
k'¿if
/fli6«o dlxnf
k'¿if
%=$ OG6/g]6 pkof]u ug{ ;Sg] cfly{s ¿kn] :yfgLo
;lqmo hgzlQm*-Ü_ k|b]z
/fli6«o %*=) ^(=@ &*=( (%=) lb=lj=n= $ lb=lj=n=
-g]=/f=sf=_ -/f= ;ldIff_
lb=lj=n=
-/f= ;ldIff_
%=% k"j{ l;sfO tyf sfo{ cg'ej, :jcWoog :yfgLo
jf cgf}krfl/s sfo{qmdx¿af6 l;s]sf k|b]z
1fg, l;k / Ifdtfsf] l;k kl/If0fsf cfwf/
df k|fKt l;ksf] tx jf qm]l86 hDdf u/L /fli6«o
k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff jf
;fwf/0f lzIffdf k|jz ] sf nfuL cfj]bg
lbg] k|fljlws hgzlQm -;+Vof_

%=^ sIff !@ plQ0f{ ;/xsf] l8Knf]df tyf :yfgLo


k|fljlws tyf Jofj;flos ljifosf] lzIff k|b]z
k'/f u/L >d ahf/df k|jz
] u/]sf hgzlQm
-;+Vof_ /fli6«o

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


%=& sIff !) k'/f u/L k|fljlws tyf :yfgLo
Jofj;flos lzIff -pbfx/0fsf nfuL k|b]z
l8Knf]df _ df k|jz
] ug]{ ljBfyL{ b/ -Ü_
/fli6«o
%=* u'0f:t/ ;'lglZrttf tyf k|Tofog k|df0f :yfgLo
lrGx k|fKt u/L ;~rfngdf /x]sf k|fljlws k|b]z
tyf Jofj;flos lzIff tyf l;k ljsf;
/fli6«o
tflnd sfo{qmdx¿ * -Ü_
%=( k"j{ l;sfO cg'ej -Prior Learning_ :yfgLo dlxnf
sf cfwf/df ;Lk kl/If0fdf ;xeflu eO k'¿if
cf}krfl/sk|df0fkq k|fKt -Recognition
k|b]z dlxnf
Learning_ k|fljlws hgzlQm * -;+Vof_
k'¿if
/fli6«o dlxnf
k'¿if
^= ;'zf;g tyf Joj:yfkg
^=! lzIf0f l;sfO lqmofsnfkdf sDKo'6/ :yfgLo !) !% @)
nufotsf] k|ljlwsf] pkof]u ePsf k|b]z
ljBfno -Ü_
/fli6«o
^=@ Go"gtd l;sfO ;jnLs/0f dfkb08 :yfgLo
-Minimum Enabling Conditions_ k|b]z
k"/f u/]sf cfwf/e"t txsf ljBfno -Ü_
/fli6«o
^=# Go"gtd l;sfO ;jnLs/0f dfkb08 :yfgLo
-Minimum Enabling Conditions_ k|b]z
k"/f u/]sf dfWolds txsf ljBfno -Ü_
/fli6«o
^=$ Go"gtd l;sfO ;jnLs/0f dfkb08 :yfgLo
-Minimum Enabling Conditions_
k"/f u/]sf k|fljlws tyf Jofj;flos k|b]z
lzIff k|bfos lzIffno -Ü_ /fli6«o
^=% ] f] ljBfno -Ü_ :yfgLo
gl;{ª ;]jf tyf ;'ljwf k'us !$=% !^=) @)M)
k|b]z
/fli6«o
^=^ gl;{ª ;]jf tyf ;'ljwf k'us
] f k|fljlws :yfgLo @=( #=) %=)
tyf Jofj;flos lzIff tyf ;Lk ljsf;
tflnd k|bfos lzIffno -Ü_ k|b]z
/fli6«o

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


^=& cfwf/e"t tx -sIff !–*_ df 5fqj[lQ :yfgLo #% $) %)
k|fKt ug]{ ljBfyL{*-Ü_
k|b]z
/fli6«o
^=* dfWolds tx -sIff (–!@_ df 5fqj[lQ :yfgLo
k|fKt ug]{ ljBfyL{ * -Ü_
k|b]z
/fli6«o
^=( k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff -nfdf] :yfgLo
cjlw_ tyf ;Lk ljsf; -5f]6f] cjlw_
df 5fqj[lQ k|fKt ug]{ ljBfyL{ -Ü_ k|b]z
/fli6«o
^=!) cfwf/e"t txsf] ljBfnodf g]tT[ j :yfgLo ^%=) &)=* &%=) !))
ljsf; tyf Joj:yfkg ;DjGwL tflnd
k|b]z
k|fKt k|wfgfWofks -Ü_
/fli6«o
^=!! k|rlnt sfg"gdf Joj:yf eP sdf]lhd :yfgLo

k|wfgfWofks tyf k|frfo{ lgo'Qm ug]{


k|b]z
dfWolds ljBfno -Ü_
/fli6«o
^=!@ k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff k|bfos :yfgLo
lzIffnodf g]tT[ j ljsf; tyf Joj:yfkg
;DjGwL tflnd k|fKt k|frfo{ -Ü_ k|b]z
/fli6«o
^=!# afnaflnsfnfO cfwf/e"t lhjg ;Lk
:yfgLo
;lxt sf]le8 h:tf dxfdf/L tyf ljkb
hf]lvd Go"lgs/0f ;DjGwL cled'lvs/0f k|b]z
sfo{qmd ;~rfng ug]{ cfwf/e"t txsf] /fli6«o
ljBfno -Ü_
^=!$ afnaflnsfnfO cfwf/e"t lhjg ;Lk :yfgLo
;lxt sf]le8 h:tf dxfdf/L tyf ljkb
hf]lvd Go"lgs/0f ;DjGwL cled'lvs/0f k|b]z
sfo{qmd ;~rfng ug]{ dfWolds txsf] /fli6«o
ljBfno -Ü_
^=!% afnaflnsfnfO cfwf/e"t lhjg ;Lk :yfgLo
;lxt sf]le8 h:tf dxfdf/L tyf ljkb
hf]lvd Go"lgs/0f ;DjGwL cled'lvs/0f k|b]z
sfo{qmd ;~rfng ug]{ k|fljlws tyf /fli6«o
Jofj;flos lzIff k|bfos lzIffno -Ü_
^=!^ ;dtf OG8]S;sf cfwf/df /fli6«o cf}ift :yfgLo
eGbf sd ;dtf OG8]S; ePsf :yfgLo
k|b]z
txx¿
/fli6«o

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


^=!& ljB'tsf] kx'r
F k'us
] f] ljBfno * -Ü_ :yfgLo %* ^@ &)
k|b]z
/fli6«o #$=& %)=) &)=) !)) ˆNof; l/kf]6{ z}lIfs
;"rgf
^=!* OG7/g]6sf] ;'ljwf k'us
] f] ljBfno * -Ü_ :yfgLo #^=^ $)M) %)M)
k|b]z
/fli6«o !@=& $&=@ ^%=* ((=) ˆNof; l/kf]6{ z}lIfs
;"rgf
^=!( vfg]kfgL, zf}rfno / k|fylds :jf:Yo :yfgLo &% *) *%
;]jfsf] kx'r
F k'us
] f] ljBfno * -Ü_
k|b]z
/fli6«o *%=( **=# (!=( ((=) ˆNof; l/kf]6{ z}lIfs
;"rgf
^=@) ckfËtfd}qL ljBfno * -Ü_ :yfgLo !$ @) @%
k|b]z
/fli6«o !*=) ^)=) *)=) ((=) ˆNof; l/kf]6{ z}lIfs
;"rgf
^=@! /fli6«o tyf :yfgLo kf7\oqmddf :yfgLo
dfgjclwsf/, lbuf] ljsf;, n}l+ us
k|b]z
;dfgtf h:tf ljifoj:t'x¿sf]
;dfj]lzs/0f ePsf] ;'lglZrttf /fli6«o
^=@@ Ps jif{df ;]jfaf6 cjsf; lng] lzIfs :yfgLo )=% z}=;= @)&*
-lgj[Q ePsf ;d]t_ b/ * -Ü_
k|b]z
/fli6«o #=) ˆNof; l/kf]6{ ˆNof; l/kf]6{
^=@# u'0f:t/ ;'lglZrttf / k|Tofog k|0ffnLdf :yfgLo
cfj2 ljBfno ;+Vof -Ü_
k|b]z
/fli6«o
^=@$ d'Vo ljifox¿df l8lh6n kf7\o;fdfu|L :yfgLo
k|of]u ug]{ ljBfno ;+Vof * -Ü_
k|b]z
/fli6«o
^=@% :yfgLo / k|bz ] txdf cf}Bf]lus k|lzIffyL{ :yfgLo
-Apprenticeship_ tyf sfo:ynsf]
k|b]z
l;sfO ;DjGwL ;~rfng ePsf sfo{qmd
-;+Vof_ /fli6«o
^=@^ /fli6«o k]zfut ;Ifdtf dfgs -National :yfgLo
Occupational Competency
k|b]z
Standard_ sf] cfwf/df ;Lksf] qm]l86
hDdf ug]{ k|fljlws hgzQmL -;+Vof_ /fli6«o

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


^=@& /fli6«o of]Uotfsf] 9fFrf cg';f/ :yfgLo
tof/ u/LPsf] /fli6«o k]zfut ;Ifdtf k|b]z
dfgs -National Occupational
Competency Standard_ sf] cfwf/ /fli6«o
df l;sfO pknJwLsf] kl/If0f ePsf
sfo{qmd -;+Vof_
&=pRr lzIff
*=lzIffdf nufgL
*=! lzIffdf s'n ufx{:Yo pTkfbgsf] c+z -Ü_ :yfgLo
k|b]z
/fli6«o
*=@ ;'qdf cfwfl/t lzIffdf nufgL -Ü_ :yfgLo
k|b]z
/fli6«o
*=# cfwf/e"t tx -sIff !–%_ df k|lt :yfgLo
ljBfyL{ nfut -¿=_
k|b]z
/fli6«o
*=$ k|fljlws tyf Jofj;flos l;k ljsf; :yfgLo
tflnd -5f]6f] cjlw_ df k|lt ljBfyL{
k|b]z
nfut -¿=_
/fli6«o
*=% k|fljlws tyf Jofj;flos l;k ljsf; :yfgLo
tflnd -nfdf] cjlw_ df k|lt ljBfyL{ k|b]z
nfut -¿=_
/fli6«o

;Gbe{ ;fdu|Lx¿
™™ g]kfnsf] ;+ljwfg @)&@
™™ gofF lzIff If]q of]hgf ESP
™™ ljBfno If]q ljsf; of]hgf SSDP
™™ /fli6«o lzIff gLlt @)&^
™™ k|f/lDes afnljsf; ;DaGwL Go"gtd dfkb08 @)^& klxnf] z+;f]wg @)&%
™™ nfut ;xeflutf dfkb08 @)&&
™™ z}lIfs kfZj{lrq @)&*
™™ gu/kflnsf kfZj{lrq @)&%
™™ lzIfs k]zfut ;xof]u Joj:yfkg sfo{ljlw @)&& / dfu{bz{g @)&&
™™ lzIfs b/jGbL ldnfg k|ltj]bg @)&&
™™ kGwf}+ of]hgf @)&^–@)&& b]lv @)*)–@)*!
zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 
cg';"rLx¿
cg";"rL !M lzIff of]hgf lgdf{0f ;ldltsf] ljj/0f
qm=;= gfd, y/ kb sfof{no df]jfOn gDa/
! ;+lutf a'9f ;+of]hs÷lzIff clws[t zf/bf gu/kflnsf (*^*#(&!%(
@ uf]df kf]v|]n ;b:o÷sfo{kflnsf ;b:o zf/bf gu/kflnsf (*^*^)!)@$
# lzjnfn yfkf ;b:o÷lzIfs -dfWolds_ lzjhg dflj, lztnkf6L (*$&*$#!*^
$ k'ik/fh zdf{ ;b:o÷lzIfs -cfwf/e"t_ lq=h=df=lj=, n'xflkª (*$$(#(#$$
% lzj k|;fb uf}td ;b:o÷k|fljlws ;xfos zf/bf gu/kflnsf (*$*)#**@#
k|fljlws ;xof]u
! k'¿iff]Qd lu/L lhNnf ;+of]hs k|f/lDes sIff k9fO sfo{qmd (*$&*$#!))
bf];|f] -EGRP II_
cg";"rL @M zf/bf gu/kflnsfdf sfo{/t afnljsf; ;xhstf{sf] ljj/0f
qm=;= jfn ljsf; sfo{/t ljBfno lgo'lQm ldlt lgo'lQmsf] k|sf/
lzIfssf] gfd, y/ c:yfL÷s/f/ gLhL

! kfj{tL k'/L >L sflnsf k|f=lj=zf=g=kf=!$ dfNg]6f 9f/vfgL @)^@.)*.)* c:yfoL


@ s[i0f s'df/L o/L >L hgljsf;= lg=df=lj=zf=g=kf=&, cf]v/]gL, sh]/L @)&#.)*.@$ c:yfoL
# ozf]bf zfx >L s[i0f cf= lj= zf=g=kf= ( , afUrf}/ @)^*.)^.)! c:yfoL
$ c?0ff s'df/L gfy >L kz'klt k|f=lj=zf=g=kf=!%, x/n] @)&#.)*.@$ c:yfoL
% kf]v/L s'= j'9fyf]sL >L e"jg]Zj/L k|f=lj=zf=g=kf=!! lxjNrf v}/fjfª @)&#.)*.@$ c:yfoL
^ ladnf s'df/L g]kfnL >L e"jg]Zj/L k|f=lj=zf=g=kf=!! lxjNrf v}/fjfª @)^!.)$.@% c:yfoL
& lbndfof jnL 3lt{ >L ;/:jL k|f=lj= zf=g=kf=( xfQL9'Ëf @)&@.)#.!$ c:yfoL
* k'ikf j'9fyf]sL >L zf/bf k|f=lj= zf=g=kf=!, r}afª @)^%.)@.!( c:yfoL
( zflGtk|ef k'/L zfx >L lqe"jg hg df=lj= zf=g=kf=@ n'xflkª @)^@.)*.)* c:yfoL
!) ladnf zdf{ >L lqe"jg hg df=lj= zf=g=kf=@ n'xflkª @)^@.)*.)* c:yfoL
!! k|]dntf l;+x >L lqe"jg hg df=lj= zf=g=kf=@ n'xflkª @)^@.)*.)* c:yfoL
!@ k"0ff{ jnL >L lqe"jg hg df=lj= zf=g=kf=@ n'xflkª @)&^.)^.)$ c:yfoL
!# k"0f{ nfld5fg] >L b'uf{ k|f=lj=zf=g=kf=!%, dfNg]6f, 8fF8fufpF @)%(.!).)$ c:yfoL
!$ l/tf jnL >L nIdL k|f=lj= zf=g=kf=^, vqLkf]v/L @)^@.)*.)* c:yfoL
!% lslt{ a'9fyf]sL >L nIdL k|f=lj= zf=g=kf=^, vqLkf]v/L @)^@.)*.)* c:yfoL
!^ wgL s'df/L /fgf >L hg ;]jf k|f=lj= zf=g=kf=!! lxjNrf k]bL @)^@.)*.)* c:yfoL
!& uLtf s'= uf}td >L zf/bf k|f=lj= zf=g=kf=^,sf]5] sh]/L @)^#.)*.@$ c:yfoL

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


!* e'df s'= af]x/f >L lzj=df=lj=zf=g=kf=!@ d"n8fF8f @)^$.)!.)@ c:yfoL
!( s[i0ff uf}td >L 1fg Hof]tL k|f=lj= zf=g=kf=^, 6fs'/f @)^@.)*.)* c:yfoL
@) Hof]lt rnfpg] >L ;/:jtL k|f=lj= zf=g=kf=& u}/fufFp @)^^.)*.!! c:yfoL
@! hLt s'df/L sj/ >L hgsNof0f k|f=lj=zf=g=kf=!), hn's] @)&%.)*.!# c:yfoL
@@ uf}/L j'9fyf]sL >L afnsNof0f k|f=lj= zf=g=kf=!#, rnfpg]kfgL @)&%.)%.@$ c:yfoL
@# rGb|f j'9fyf]sL >L hLjg Hof]tL k|f=lj=zf=g=kf=^, sh]/L ;fkdf/f @)^@.)*.)* c:yfoL
@$ k'ikf bfxfn >L dx]G› /Tg df=lj= zf=g=kf=$, lkkng]6f @)^%.)#.)( c:yfoL
@% ;/Ltf a'9fyf]sL >L afnzfvf df=lj= zf=g=kf=^, dbdsfF8f @)^$.)^.!^ c:yfoL
@^ dLgf /fjt >L zf/bf k|f=lj=zf=g=kf=!$ a/nf @)^%.!!.)! c:yfoL
@& ;'ldgf kf08] >L eujtL k|f=lj= zf=g=kf=!, eujtLvf]nf @)^%.)@.)! c:yfoL
@* l;df s]=l;= yfkf >L eujtL k|f=lj= zf=g=kf=!, eujtL vf]nf @)&^.)(.)@ c:yfoL
@( sdnf lh=Pd lu/L >L hgtf k|f=lj= zf=g=kf=!$, t';f/] @)&#.)@.!@ c:yfoL
#) lji0f'dfof s]=;L= >L zf/bf k|f=lj= zf=g=kf=&, s'/n @)^@.)*.)* c:yfoL
#! gLdf s'df/L j:g]t >L lzj k|f=lj=zf=g=kf=!%= dfNg]6f l;dt/f @)%(.)(.!) c:yfoL
#@ l/tf e08f/L >L lqe"jg hgtf df=lj=zf=g=kf=!%, dfNg]6f @)^@.)*.)! c:yfoL
## kz'klt s'= j'9fyf]sL >L lqe"jg hgtf df=lj=zf=g=kf=*, dfs]{ @)^@.)*.)* c:yfoL
#$ jflnsf s]=;L= >L lqe"jg hgtf df=lj=zf=g=kf=*, dfs]{ @)^!.)!.)# c:yfoL
#% ldgf /f]sf >L zf/bf k|f=lj=zf=g=kf=* l;dvs{, /f/] @)^&.)(.@) c:yfoL
#^ l;tf s'df/L sj/ >L hgr]tgf k|f=lj=zf=g=kf=!! lxjNrf @)&!.)#.)& c:yfoL
#& /fwf yfkf kf08] >L lzj hg df=lj= ,zf=g=kf=!, lztnkf6L @)^(.)(.)% c:yfoL
#* sdnf s'df/L yfkf j'9fyf]sL >L dx]G›f]bo k|f=lj=zf=g=kf=!@ n]v8fFu|L @)^^.)&.!* c:yfoL
#( c?0ff k'g >L lgDg df=lj=zf=g=kf=(, ;'grf}/ @)^%.)#.)% c:yfoL
$) lkdf s'df/L jf]x/f >L ljBf1fg k|f=lj=zf=g=kf=*, ltnkv/L @)^#.)*.@$ c:yfoL
$! ;'lznf /f]sf >L u}/L vs{ k|f=lj=zf=g=kf=*, @)&!.)!.@@ c:yfoL
$@ wgf s'df/L /]pn] >LhgsNof0f k|f=lj=, zf=g=kf=% dfs]{ @)^@.)*.)* c:yfoL
$# rGb|fjtL zfxL >L lzIff dlGb/ k|f=lj= zf=g=kf= % b'Nwf/fkf]v/f @)^@.)*.)* c:yfoL
$$ clgtf /fgf >L lzIff dlGb/ k|f=lj= zf=g=kf= % b'Nwf/fkf]v/f @)^^.!).!% c:yfoL
$% /lGhtf k|wfg >]i7 >L v8\ub]jL k|f=lj= zf=g=kf=# kf]jfaf/L @)^@.)*.)* c:yfoL
$^ /f]dtL e08f/L >L v8\ub]jL k|f=lj= zf=g=kf=# kf]jfaf/L @)^%.!).!) c:yfoL
$& /df a:g]t >L afnsNof0f k|f=lj=zf=g=kf=!! lxjNrf @)&@.)^.!! c:yfoL
$* lhjg s'df/L yfkf >L dx]G› /Tg df=lj=zf=g=kf=!!=lxjNrf @)%(.!@.@^ c:yfoL

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


$( jfn s'df/L /fjt >L hgtf k|f=lj=zf=g=kf=!)=k}ofFvs{ @)^@.)*.)* c:yfoL
%) ljdnf j:g]t yfkf >L sflnsf k|f=lj=zf=g=kf=!), dwfgf @)%(.!!.!! c:yfoL
%! ;'eb|f jf]x/f s]=;L= >L 1fgf]bo k|f=lj= zf=g=kf=$, ;fOnfsDb @)^^.)@.@& c:yfoL
%@ zf/bf of]uL >L 1fgf]bo k|f=lj= zf=g=kf=$, ;fOnfsDb @)%(.!).)! c:yfoL
%# t'N;f s'df/L 8fFuL >L lbk]G› rf}tf/f k|f=lj=zf=g=kf=!# cQ/sfF8f @)^^.!@.#! c:yfoL
%$ pdf s'df/L yfkf >L ;/:jtL ljBf dlGb/ k|f=lj=zf=g=kf= % /fgLsf]6 @)^#.)*.@$ c:yfoL
%% kljqf e08f/L >L ;/:jtL ljBf dlGb/ k|f=lj=zf=g=kf= % /fgLsf]6 @)^@.)*.)* c:yfoL
%^ 3lg jnL >L nIdL df=lj=zf=g=kf=!#, :ofgLvfn @)^*.)#.@! c:yfoL
%& l;tf s'= a'9fyf]sL >L eujtL ;fd'bflos lg=df=lj= zf=g=kf=!#, :ofgL vfn @)^^.)&.)! c:yfoL
%* zf/bf sj/ >L lz4fy{ k|f=lj= zf=g=kf=@, hf]uL b]pvf]nf @)^#.)^.@# c:yfoL
%( ;/Ltf s'= yfkf >L sflnsf df=lj= zf=g=kf=&, sh]/L @)^@.)*.)* c:yfoL
^) dfof s'df/L lu/L >L a'4 k|f=lj= zf=g=kf=$, ;'g6fs'/f @)&^.!).!@ c:yfoL
^! clgtf a'9fyf]sL >L hghfu[t k|f lj zf=g=kf=( cf/f d]n6fs'/f @)&*.)%.!& c:yfoL

cg';"rLM # gu/kflnsf cGtu{tsf ljBfnox¿df sfo{/t k|wfgfWofksx?sf] ljj/0f


j8f l;=g+= ljBfnosf] gfd k|=c= sf] gfd kmf]g g+= ;~rflnt
sIff
! >L lzj hg df=lj= ,zf=g=kf=!, lztnkf6L lx/fnfn g]kfnL (*%&*$$#!$ !–!@
! @ >L eujtL k|f=lj= zf=g=kf=!, eujtLvf]nf lty{/fh pkfWofo (*$&*$#&)! !–%
# >L zf/bf k|f=lj= zf=g=kf=!, r}afª 5lj s'df/ zdf{ (*$&*$$(^% !–%
@ $ >L lqe"jg hg df=lj= zf=g=kf=@n'xflkª dfwj ljqmd lh=;L (*%&*@)^@& !–!@
% >L l;4fy{ k|f=lj= zf=g=kf=@, hf]uLb]pvf]nf h'gL 8fFuL (*$&((%@@@ !–#
# ^ >L v8\ub]jL k|f=lj= zf=g=kf=# kf]jfaf/L ldh{' s'df/L dxh{g (*$$(&((%( !–%
$ & >L a'4 k|f=lj= zf=g=kf=$, ;'g6fs'/f nf]s axfb'/ 8fFuL (*$&*$$@#^ !–%
* >L dx]G› /Tg df=lj= zf=g=kf=$, lkkng]6f k|sfz xdfn (*$&*$$()$ !–!@
( >L 1fgf]bo k|f=lj= zf=g=kf=$, ;fOnfsDb /]zd e08f/L (*$&($%@(% !–%
% !) >L ;/:jtL ljBf dlGb/ k|f=lj= /fgLsf]6 df]xnnfn lji6 (*$&*&@!#& !–%
!! >L hgsNof0f k|f=lj=, zf=g=kf=% dfs]{ 8LNnL e08f/L (*%&*$#$*^ !–%
!@ >L lzIff dlGb/ k|f=lj= zf=g=kf= % b'Nwf/fkf]v/f dw's/ s'df/ >]i7 (*$&*$#!*$ !–%
^ !# >L zf/bf k|f=lj= zf=g=kf=^,sf}5] sh]/L ;'Gb/f zdf{ (*$*!&@^#( !–%
!$ >L hLjg Hof]tL k|f=lj=zf=g=kf=^, sh]/L cl:dtf rnfpg] (*^^*&!^^( !–%
;fkdf/f

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


!% >L 1fg Hof]tL k|f=lj= zf=g=kf=^, 6fs'/f ;Demgf o/L (*$&(!!(## !–#
!^ >L nIdL k|f=lj= zf=g=kf=^, vqLkf]v/L uf]df s]=;L (*)(&!($&% !–%
!& >L afnzfvf df=lj= zf=g=kf=^, dbdsfF8f ef]nf k|;fb lji6 (*$&(!!%)! !–!)
sh]/L
& !* >L zf/bf k|f=lj= zf=g=kf=&, s'/n e'd axfb'/ /f]sf (*^#!!*!*$ !–%
!( >L hgljsf;= lg=df=lj=zf=g=kf=&, cf]v|]gL, dgf]x/L v8\sf (*)*&@)!@% !–*
@) >L sflnsf df=lj= zf=g=kf=&, sh]/L s]z/ 8fFuL (*$&*$$@*$ !–!)
@! >L ;/:jtL k|f=lj= zf=g=kf=& u}/fufFp df]tLnfn s'dfO{ (*!@*$))^& !–%
* @@ >L zf/bf k|f=lj=zf=g=kf=* l;dvs{, /f/] sdnf s'df/L ;]hjfn (&$(@*@*@* !–%
@# >L ljBf1fg k|f=lj=zf=g=kf=*, cf/f an axfb'/ laZjsdf{ (*)(*%$@$% !–%
@$ >L u}/L vs{ k|f=lj=zf=g=kf=*, dfs]{ lgd axfb'/ lj=s (*$&*$$*!# !–%
@% >L hghfu[tL k|f=lj zf=g=kf (, d]n6fs'/f s0f{ axfb'/ k'g (*^$*@(($* !–#
@^ >L lqe"jg hgtf df=lj=zf=g=kf=*, dfs]{ bn axfb'/ lj=s (*^^*!#(%$ !–!@
( @& >L lgDg df=lj=zf=g=kf=(, ;'grf}/ s0f{ axfb'/ a'9f (&^*%@^@*! !–*
@* >L ljhof k|f=lj=zf=g=kf=( dfs]{ u]b s'df/L sj/ (*)(*)&*^( !–%
@( >L s[i0f cf= lj= zf=g=kf= ( , afurf}/ jL/]G› s'df/ zfx (*)(%^@()^ !–*
#) >L k|f=lj= gofF j:tL, zf=g=kf=(, afur}/ 6]s axfb'/ zfxL (*@@*^&@$) !–#
#! >L lxdfno k|f=lj=zf=g=kf=(, :o"/], dfs]{ uf]kfn l;+ k'g (*^^@!$&^$ !–%
#@ >L ;/:jtL k|f=lj= zf=g=kf=( xfQL9'Ëf pQd s'df/ sj/ (*$!*(#%)# !–%
!) ## >L sflnsf k|f=lj=zf=g=kf=!), dwfgf lbks yfkf (*$&**(@!! !–#
#$ >L lz4 k|f=lj=zf=g=kf=!), dwfgf jfns[i0f a'9fyf]sL (*$&*$^)*# !–%
#% >L hgtf k|f=lj=zf=g=kf=!)=k}ofFvs{ 8Dd/ jxfb'/ rnfpg] (*)(&)$^%( !–%
#^ >L ;/:jtL k|f=lj=zf=g=kf=!), eËf/rf}/ /]vf a'9fyf]sL (*^^^%)#&! !–#
#& >L hgsNof0f k|f=lj=zf=g=kf=!), hn's] 8Dd/ jxfb'/ sj/ (&%*%@$%%& !–%
!! #* >L dx]G› /Tg df=lj=zf=g=kf=!!=lxjNrf lht axfb'/ a'9fyf]sL (*^^&$(!*$ !–!!
#( >L e"jg]Zj/L k|f=lj=zf=g=kf=!! lxjNrf v}/fjfª\ o'js s'df/ zdf{ (*$&*#!%** !–%
$) >L afnsNof0f k|f=lj=zf=g=kf=!! lxjNrf l;tf s'df/L s]=;L (*$*!$&!^) !–#
$! >L hg ;]jf k|f=lj= zf=g=kf=!! lxjNrf k]bL tf]/0f k|;fb a'9fyf]sL (*!@*%(&$) !–%
$@ >L hgr]tgf k|f=lj=zf=g=kf=!! lxjNrf :ofnf y'df s'df/L sj/ (*$$(&(*@* !–#
!@ $# >L b'uf{ k|f=lj=zf=g=kf=!@, ltldn] nf]s]G› a'9fyf]sL (*$#&&@^%& !–%
$$ >L lzj=df=lj=zf=g=kf=!@ d"n8fF8f l8NnL axfb'/ xdfn (*^$&@!@&) !–!@
$% >L dx]G›f]bo k|f=lj=zf=g=kf=!@ n]v8fFu|L a]n axfb'/ a'9fdu/ (*$&(#%**^ !–%

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


!# $^ >L lbk]G› rf}tf/f k|f=lj=zf=g=kf=!# cQ/sfF8f s[i0f k|;fb uf}td (*!)(%!!#^ !–%
$& >L eujtL ;fd'blos lg=df=lj= zf=g=kf=!#, ljGb' lj=s (*$)^&!&&* !–*
$* >L afnsNof0f k|f=lj= zf=g=kf=!#, rnfpg]kfgL l6sf/fd a'9fyf]sL (*)(*))@)@ !–#
$( >L l;h{glzn k|f=lj= zf=g=kf=!#, n]s6fs'/f ltns axfb'/ k'g (*!#^##(*( !–%
%) >L nIdL df=lj=zf=g=kf=!#, :ofgLvfn lht]G› s'df/ d08n (*!$&%@&@^ !–!@
!$ %! >L hgtf k|f=lj= zf=g=kf=!$, t';f/] sdnf lu/L (*)(%(@!)@ !–#
%@ >L sflnsf k|f=lj=zf=g=kf=!$ dfNg]6f 9f/vfgL t]h axfb'/ sj/ (*$&*$#@@! !–%
%# >L nIdL lg=df=lj=zf=g=kf=!$ dfNg]6f kfgLvf]nf /]zd lu/L (*^%^)$%&% !–*
%$ >L zf/bf k|f=lj=zf=g=kf=!$ a/nf xl/b]jL zdf{ (*$&**(#@* !–%
) %% >L b'uf{ k|f=lj=zf=g=kf=!%, dfNg]6f, 8fF8fufpF l8NnL axfb'/ sj/ (*$&*$$#** !–%
%^ >L lqe"jg hgtf df=lj=zf=g=kf=!%, dfNg]6f jfo's'df/ a|fXd0f (*$&*@$$#! !–!@
%& >L lzj k|f=lj=zf=g=kf=!%= dfNg]6f l;dt/f eQm axfb'/ zfx (*$&*$$!*( !–%
%* >L kz'klt k|f=lj=zf=g=kf=!%, x/n] dfg axfb'/ e08f/L (*$$(!@*!% !–%
;+:yfut ljBfnox¿
! df]8g{ t'N;L df=lj= zf=g=kf=! lht axfb'/ e08f/L (*$&*$##(# !–!)
@ ldq Kof/f8fOh zf=g=kf=! sdn yfkf (*$&*&@)!% !–!)
# j|fO6kn{ Ps]8]dL zf=g=kf= @ xl/z rG› clwsf/L (*$^)#!&&! !–!@
$ lqmol6e Ps]8]dL zf=g=kf= @ k|sfz g]kfnL (*^^()%#*( !–*
% Pd\ Pd\ Ps]8]dL zf=g=kf= # k'0f{ axfb'/ a:g]t (*$&*$@#@& !–!)
^ Hof]tLk'~h Ps]8]dL zf=g=kf= $ ;+ud zfx (*^$&@))!! !–!)
& XjfO6a8{ O{ª\nL; af]8Lª\ zf=g=kf= ^ k|]d axfb'/ a'9fyf]sL (*^*^@(#%$ !–*
* cf/=;\ Ps]8]dL zf=g=kf= ( cfdf]; ;'gf/ (*$&*$#!$) !–%
( ld8\ jO:6 Ps]8]dL zf=g=kf= ( lvd axfb'/ sj/ (*)(%*#^^( !–%
!) zf/bf Oªln; af]8L{ª :s'n zf=g=kf=!@ 1fg axfb'/ jnL (*$&((*&)% !–#
!! ;dtf :s'n zf=g=kf=)! /]vf a'9fyf]sL !–#

cg';"rL $M gu/ lzIff ;ldltsf kbflwsf/Lx¿sf] ljj/0f


qm=;= gfd kb 7]ufgf ;Dks{ gDa/
! ;'/]z clwsf/L cWoIf gu/ k|d'v, zf/bf gu/kflnsf (*%&*$$)(@
@ lbks xdfn ;b:o j8f cWoIf, zf/bf gu/kflnsf !@ (*%&*@$#%%
# ;'wg lai6 ;b:o ;fdflhs ljsf; ;ldlt ;+of]hs (*^^*&!&@^
$ clDdsf af]x/f ;b:o sfo{kflnsf ;b:o zf/bf gu/kflnsf (*^$&(!)@(

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


% ljGb' la=s= ;b:o dlxnf k|wfgfWofks, zf/bf gu/kflnsf (*$)^&!&&*
^ k|sfz xdfn ;b:o k|wfgfWofks ;fd'bflos ljBfno (*$&*$$()$
& kßf >]i7 ;b:o ;]jf lgj[Q df=lj k|wfgfWofks (*$&*$$)$^
* ;l/tf dxh{g ;b:o ljBfno Joj:yfkg ;ldlt (*$&(#$$#^
( lah'nL k|;fb ;]hjfn ;b:o ljBfno Joj:yfkg ;ldlt (*!)*&$@@$
!) ;+ud zfx ;b:o k|wfgfWofks ;+:yfut ljBfno (*^$&@)))!
!! ;+lutf a'9f ;b:o ;lrj zf/bf gu/kflnsf, lzIff o'jf tyf v]ns'b zfvf (*^*#(&!$(

cg';'rL %M gu/sfo{kflnsf ;b:ox¿sf] ljj/0f


qm=;= gfd kb 7]ufgf
!= ;'/]z clwsf/L gu/ k|d'v zf/bf gu/kflnsf )@, ;Nofg
@= ;flaqf a:g]t gu/ pkk|d'v zf/bf gu/kflnsf !#, ;Nofg
#= gj/fh a'9fyf]sL j8f cWoIf, j8f g+= ! zf/bf gu/kflnsf )!, ;Nofg
$= s]za l;+x >]i7 j8f cWoIf, j8f g+= @ zf/bf gu/kflnsf )@, ;Nofg
%= 6f]k axfb'/ yfkf j8f cWoIf, j8f g+= # zf/bf gu/kflnsf )#, ;Nofg
^= ;'wg lji6 j8f cWoIf, j8f g+= $ zf/bf gu/kflnsf )$, ;Nofg
&= k|lbk zfxL j8f cWoIf, j8f g+= % zf/bf gu/kflnsf )%, ;Nofg
*= les/fh a'9fyf]sL j8f cWoIf, j8f g+= ^ zf/bf gu/kflnsf )^, ;Nofg
(= lnnf axfb'/ /f]sf j8f cWoIf, j8f g+= & zf/bf gu/kflnsf )&, ;Nofg
!) h'4 axfb'/ a'9fyf]sL j8f cWoIf, j8f g+= * zf/bf gu/kflnsf )*, ;Nofg
!!= rqm axfb'/ 3tL{ j8f cWoIf, j8f g+= ( zf/bf gu/kflnsf )(, ;Nofg
!@= /]zd axfb'/ a'9fyf]sL j8f cWoIf, j8f g+= !) zf/bf gu/kflnsf !), ;Nofg
!#= /fd l;+ a'9fyf]sL j8f cWoIf, j8f g+= !! zf/bf gu/kflnsf !!, ;Nofg
!$= lbks s'df/ xdfn j8f cWoIf, j8f g+= !@ zf/bf gu/kflnsf !@, ;Nofg
!%= t'N;L/fd /fjt j8f cWoIf, j8f g+= !# zf/bf gu/kflnsf !#, ;Nofg
!^= s[i0f axfb'/ lu/L j8f cWoIf, j8f g+= !$ zf/bf gu/kflnsf !$, ;Nofg
!&= x]d]G› axfb'/ ;]hjfn j8f cWoIf, j8f g+= !% zf/bf gu/kflnsf !%, ;Nofg
!*= clDdsf af]xf]/f sfo{kflnsf ;b:o zf/bf gu/kflnsf )(, ;Nofg
!(= uf]df kf]v|]n sfo{kflnsf ;b:o zf/bf gu/kflnsf !@, ;Nofg
@)= g'df vqL sfo{kflnsf ;b:o zf/bf gu/kflnsf , ;Nofg
@!= k'ikf g]kfnL sfo{kflnsf ;b:o zf/bf gu/kflnsf )%, ;Nofg
@@= lxdf 3tL{ sfo{kflnsf ;b:o zf/bf gu/kflnsf !#, ;Nofg

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*# 


@#= d]3/fh ;'gf/ sfo{kflnsf ;b:o zf/bf gu/kflnsf !#, ;Nofg
@$= uf]kfn l;+ ;'gf/ sfo{kflnsf ;b:o zf/bf gu/kflnsf )*, ;Nofg
@%= d~h' afbL sfo{kflnsf ;b:o zf/bf gu/kflnsf )!, ;Nofg

cg";"rL ^ M lzIff of]hgf lgdf{0fsf qmddf ePsf a}7s, sfo{zfnfdf ;xefuL ljj/0f
qm=;= gfd, y/ kb sfof{no ;Dks{
!= ;+lutf a'9f ;+of]hs÷lzIff clws[t zf/bf gu/kflnsf (*^*#(&!%(
@= uf]df kf]v|]n ;b:o÷sfo{kflnsf ;b:o zf/bf gu/kflnsf (*^*^)!)@$
#= lzjnfn yfkf ;b:o÷lzIfs -dfWolds_ lzjhg dflj, lztnkf6L (*$&*$#!*^
$= k'ik/fh zdf{ ;b:o÷lzIfs -cfwf/e"t_ lq=h=df=lj=, n'xflkª (*$$(#(#$$
%= lzj k|;fb uf}td ;b:o÷k|fljlws ;xfos zf/bf gu/kflnsf (*$*)#**@#
^= uf]jw{g yfkf lzIfs zf/bf gu/kflnsf (*^($*@*^$
*= lnnfw/ jjfn lg= k|d'v k|zf;sLo clws[t zf/bf gu/kflnsf
(= nfn axfb'/ 3tL{du/ sfof{no k|d'v lzIff ljsf; tyf ;dGjo OsfO, of]hgf lgdf{0f
;Nofg k|ljlws sfo{bn
lhNnf – ;+of]hs
!)= u0f]z cfrfo{ lzIff clws[t lqj]0fL ufpFkflnsf of]hgf lgdf{0f
k|ljlws sfo{bn
lhNnf – ;b:o
!!= s]z/ axfb'/ jnL lzIff clws[t 5q]Zj/L ufpFkflnsf of]hgf lgdf{0f
k|ljlws sfo{bn
lhNnf – ;b:o
!@= z]/ k|;fb 9sfn lzIff clws[t bfdf{ ufpFkflnsf of]hgf lgdf{0f
k|ljlws sfo{bn
lhNnf –;b:o
!#= bfdf]b/ zdf{ lzIfs sk'/sf]6 ufpFkflnsf of]hgf lgdf{0f
k|ljlws sfo{bn
lhNnf – ;b:o
k|fljlws ;xof]u
! k'¿iff]Qd lu/L lhNnf ;+of]hs k|f/lDes sIff k9fO sfo{qmd bf];|f] -EGRP II_ (*$&*$#!))

 zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


cg";"rL & Mgu/kflnsf cGtu{tsf ljBfnox¿df sfo{/t lzIfsx?sf] ljj/0f
k|f=lj= lg=df=lj= df=lj= p=df=lj=

qm= ljBfnosf] ;fwf/0f /fxt ;fwf/0f /fxt ;fwf/0f /fxt


;+= gfd lzIfssf] gfd >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf] >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf] >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf]
c:yfoL gfd gfd c:yfoL gfd gfd c:yfoL gfd gfd
>L k|sfz s'df/ :yfoL >L v'd axfb"/ >L v8fgGb låtLo :yfoL l/Qm >L
s]=;L a'9fyf]sL jnL o'j/fh
a:ofn
>L t]h ljqmd zfx låtLo :yfoL l/Qm >L lx/fnfn t[tLo :yfoL >L z]/h+u
g]kfnL zfx
>L lzj -k|=c_
hg df=lj=, >L cfgGb s'df/ låtLo :yfoL >L ldgfzfx låtLo :yfoL >L t[tLo >L lzj
!
zf=g=kf=!, yfkf lhjgs'df/L nfn yfkf
lztnkf6L /fjt
>L /ljG› a'9fyf]sL låtLo :yfoL
>L h+u axfb"/ lji6 låtLo :yfoL
>L /fh]z s'df/ t[tLo :yfoL
cof{n
eujlt >L tLy{/fh pkfWofo låtLo :yfoL >L eLdaxfb"/
k|f=lj= -k|=c_ a'9fyf]sL
zf=g=kf=!

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


@ >L sdnf s'df/L t[tLo :yfoL
eujlt s]=;L
vf]nf
>L ;'ldgf k08] t[tLo c:yfoL

>L zf/ l/Qm


bf k|f=lj= >L 5lj s'df/ zdf{ låtLo :yfoL
# zf=g=kf=!, -k|=c_
r}afª
>L l;tf a:g]t låtLo :yfoL


k|f=lj= lg=df=lj= df=lj= p=df=lj=


qm= ljBfnosf] ;fwf/0f /fxt ;fwf/0f /fxt ;fwf/0f /fxt
;+= gfd lzIfssf] gfd >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf] >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf] >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf]
c:yfoL gfd gfd c:yfoL gfd gfd c:yfoL gfd gfd
>L c¿0ff>]i7 låtLo :yfoL >L wgdfof >L lji0f' t[tLo :yfoL >L 6f]kaxfb"/ t[tLo :yfoL >L
>]i7 h};L lu/L cfOt'/fd
a'9fyf]sL
ledsfGt lwtfn låtLo :yfoL >L zfGtL >L rDkmf t[tLo c:yfoL >L dfwj låtLo :yfoL >L ;+hLj
s]=;L a'9fyf]sL ljqmd lh=;L a:g]t
>L lqe"jg - k|=c_
hg df=lj=
$ >L cg'kf zfx låtLo :yfoL /fd k|;fb låtLo :yfoL >L zf/bf t[tLo :yfoL >L ljdn
zf=g=kf=@
/fjt yfkf kf}8]n
n'xflkª
;fwf/0f >L zf/bf /fgf t[tLo :yfoL >L ¿kszfx t[tLo :yfoL >L rG›
tkm{ axfb'/
a'9fyf]sL
>L k'ik /fh zdf{ t[tLo :yfoL >L ksfz t[tLo :yfoL
e08f/L
>L df]xg /fgf t[tLo :yfoL

k|fljlws tkm{
>L gljg >L e'k]G›/fh /Ghg rGb >L
xdfn 8fFu|L 3daxfb"/
s]=;L

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


>L ljj]s >L lbk]G› >L k|f/De
dNn s'df/ ofbj /]pn]
>L lgZrn >L z}n]G›
a'9fyf]sL s'df/ ofbj
>L v8\ >L 8Da/s'df/L k|wfg t[tLo :yfoL
% ub]jL k|f=lj= >L ldh{' dxh{g låtLo :yfoL
zf=g=kf=# -k|=c_
kf}jfaf/L
>L hd'gf k|wfg låtLo :yfoL

>L a'4 >L nf]saxfb"/ 8fFuL låtLo :yfoL


^ k|f=lj= >L OlGb/f vqL t[tLo :yfoL
zf=g=kf=$,
;'g6fs'/f >L z'lznf s'df/L of]uL t[tLo :yfoL
k|f=lj= lg=df=lj= df=lj= p=df=lj=

qm= ljBfnosf] ;fwf/0f /fxt ;fwf/0f /fxt ;fwf/0f /fxt


;+= gfd lzIfssf] gfd >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf] >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf] >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf]
c:yfoL gfd gfd c:yfoL gfd gfd c:yfoL gfd gfd
>L a'4L k|;fb yfkf t[tLo :yfoL >L z'zLnf t[tLo :yfoL >L k|sfz t[tLo :yfoL
s'df/L zdf{ xdfn-k|=c_
l/Qm >L gj/fh t[tLo :yfoL l/Qm
>L dx]G› j'9fyf]sL
& /Tg df=lj= >L 1fg k|sfz zdf{ låtLo :yfoL zflGt yfkf låtLo :yfoL ljgf]b dx/f t[tLo c:yfoL
zf=g=kf=$,
lkkng]6f >L ›f]0f s'df/ pkfWofo t[tLo :yfoL >L b]j]Gb e08f/L t[tLo c:yfoL
>L k|sfz 3tL{ t[tLo :yfoL
>L z'l;nf ljl; k'g t[tLo :yfoL
>L ¿;L >]i7 t[tLo :yfoL
>L ;/:jtL
* ljBf dlGb/ >L k|sfz yfkf t[tLo c:yfoL
k|f=lj=
/fgLsf]6 df]xgnfn lji6 t[tLo :yfoL
-k|=c_
>L >L l8NnL axfb"/ låtLo :yfoL
hgsNof0f e08f/L
( k|f=lj=, >L afns[i0f s]=;L låtLo :yfoL
zf=g=kf=%
dfs]{ >L k|]d /fh af]xf]/f t[tLo c:yfoL
>L 1fgf]bo >L /]zd axfb"/ låtLo :yfoL
k|f lj e08f/L
!) zf=g=kf=$ >L dxgdfof >]i7 t[tLo :yfoL
;flxnf

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


sDb >L lvd axfb'/ e08f/L låtLo :yfoL
>L lzIff >L/fhs'df/ k|wfg låtLo :yfoL
!! dlGb/ k|f=lj= >L sdnf a'9fyf]sL t[tLo :yfoL
zf=g=kf= %
b'Nwf/fkf]v/f >L dw's/ s'df/ >]i7 låtLo :yfoL

>L zf/bf k|f=lj= >L ;'Gb/f zdf{ k|yd :yfoL


!@ zf=g=kf=^, >L cf]d t[tLo :yfoL
sf}5] sh]/L nfn a'9fyf]sL
>L gLd axfb'/ o/L t[tLo c:yfoL


k|f=lj= lg=df=lj= df=lj= p=df=lj=


qm= ljBfnosf] ;fwf/0f /fxt ;fwf/0f /fxt ;fwf/0f /fxt
;+= gfd lzIfssf] gfd >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf] >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf] >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf]
c:yfoL gfd gfd c:yfoL gfd gfd c:yfoL gfd gfd
>L hLjg >L u]x]G› o/L t[tLo c:yfoL hgs /fh l8=;L=
Hof]tL k|f=lj=
!# >L cl:dtf rnfpg] t[tLo c:yfoL
zf=g=kf=^,
sh]/L ;fkdf/f

>L 1fg
!$ Hof]tL k|f=lj=
zf=g=kf=^,
6fs'/f
>L lvdaxfb'/ låtLo :yfoL
>L 1fg v8\sf
Hof]tL k|f=lj=
!% zf=g=kf=^, >L uf]df s]=;L låtLo :yfoL
6fs'/f >L d'gf o/L t[tLo :yfoL
>L k|ljgf a'9fyf]sL låtLo :yfoL >L 3gZofd >L ef]nf t[tLo :yfoL
>L afn a'9fyf]sL k|;fb lji6
zfvf df=lj=
!^ zf=g=kf=^, >L h+u axfb"/ låtLo :yfoL >L z"Snfn >L d+un t[tLo :yfoL
dbdsfF8f, e08f/L a'9fyf]sL axfb'/ vlq
sh]/L
>L /d]z nfld5fg] låtLo :yfoL

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


!& >L zf/bf k|f=lj= e'd axfb'//f]sf t[tLo c:yfoL
zf=g=kf=&,
s'/n l/Qm
>L hg >L v'daxfb"/ /f]sf t[tLo c:yfoL
ljsf;=
!* lg=df=lj= >L dgxl/ s'df/L t[tLo c:yfoL
zf=g=kf=&, v8\sf
cf]v/]gL,
l/Qm
sh]/L
>L ldgf nfld5fg] t[tLo :yfoL >L x's'dh+u t[tLo :yfoL >L ledaxfb"/
>L sflnsf rGb v8\sf
!( df=lj= >L k"0f{ /fd /]pn] t[tLo :yfoL >L dfwj t[tLo c:yfoL >L s]z/
zf=g=kf=&, /]pn] axfb'/ 8fFuL
sh]/L -k|= c_
>L gf/fo0f l;+x t[tLo :yfoL >L d~h' t[tLo c:yfoL
a'9fyf]sL j'9fyf]sL
k|f=lj= lg=df=lj= df=lj= p=df=lj=

qm= ljBfnosf] ;fwf/0f /fxt ;fwf/0f /fxt ;fwf/0f /fxt


;+= gfd lzIfssf] gfd >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf] >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf] >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf]
c:yfoL gfd gfd c:yfoL gfd gfd c:yfoL gfd gfd
>L df]ltnfn
>L ;/:jtL s'dfO
@) k|f=lj= >L nId0f
zf=g=kf=& rnfpg]
u}/fufFp
>L ufoqL
a'9fyf]sL
wg axfb'/
>L zf/bf a'9fyf]sL
@! k|f=lj= >L /f]zg
zf=g=kf=* a'9fyf]sL
l;d vs{,
/f/] >L sdnfs d' f/L
;]hjfn
>L ljhof l/Qm >L u]bs'df/L sj/
k|f=lj=
@@ zf=g=kf=(,
;fgLuf/],
;Nofg
>L ljBf 1fg >L anaxfb"/ låtLo :yfoL >Ll r/GhLjL
k|f=lj= ljZjsdf{ zfx
zf=g=kf=*
@# tLnkf]v/L >L dlxdf;/f s'df/L t[tLo c:yfoL
v8\sf

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


>L u}/L vs{ >L /]vf Gof}kfg] t[tLo :yfoL
@$ k|f=lj= >L lgd axfb"/ låtLo :yfoL
zf=g=kf=*,
ljZjsdf{ - k|= c _
dfs]{
>L lx/f l;+x lj=s= t[tLo :yfoL
>L a]b/fh clwsf/L låtLo :yfoL >L t[tLo :yfoL >L df]tL/fd t[tLo :yfoL >L ;'dglji6 >L hLjg
o1axfb"/ 8fFuL s]=;L
>L lqe"jg
hgtf df=lj= a'9f
@% zf=g=kf=*, >L sdnf zfSo låtLo :yfoL >L t[tLo :yfoL >Lu]x]G› t[tLo c:yfoL >L
dfs]{ bnaxfb"/ s] ;L u0f]z k|;fb
lj=s lwtfn


k|f=lj= lg=df=lj= df=lj= p=df=lj=


qm= ljBfnosf] ;fwf/0f /fxt ;fwf/0f /fxt ;fwf/0f /fxt
;+= gfd lzIfssf] gfd >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf] >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf] >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf]
c:yfoL gfd gfd c:yfoL gfd gfd c:yfoL gfd gfd
lhjf pkfWofo t[tLo :yfoL l/Qm
>L v'df 8fuL t[tLo :yfoL
>L s[i0f h+ua'9fyf]sL t[tLo c:yfoL

>L s[i0f >L lvdaxfb"/ sj/ t[tLo c:yfoL >L k|ltdf l;+x
cf= lj= /f7f}/
@^ zf=g=kf=(, cjsf;
afUrf}/
>L lj/]G› s'df/ zfx låtLo :yfoL
-k|=c_
>L s0f{axfb"/ a'9f t[tLo :yfoL >L j]b k|;fb >L l6sf/fd
>L lg=df=lj -k|=c=_ a'9f sfsL{
zf=g=kf=(
@& ;'grf]/ >L dfg axfb"/ /]pn] t[tLo :yfoL
l/Qm
@* >L k|f=lj= >L 5ljnfn lj=s t[tLo c:yfoL
gofF j:tL, -k|=c_
zf=g=kf=(,
afur}/ >L s'n axfb'/ jnL t[tLo c:yfoL
@( >L lxdfno >L uf]kfn l;+x k'g t[tLo c:yfoL >L s[i0f
k|f=lj=

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


axfb'/ k'g
zf=g=kf=(,
:o'/]
#) >L ;/:jL >L pQd s'df/ sj/ låtLo :yfoL
k|f=lj= - k|=c _
zf=g=kf=(
xfQL9'Ëf
#! >L lz4 >L afns[i0f a'9fyf]sL låtLo :yfoL >L lahof
k|f lj -k|=c_ e08f/L
zf=g=kf=!)
dwfgf >L s[i0f
axfb"/ sj/
#@ >L hgtf >L 8Da/ a= rnfpg] t[tLo :yfoL
k|f=lj=
zf=g=kf=!)= >L lbkf jnL t[tLo c:yfoL
k}ofFvs{ >L lht axfb'/ g]kfnL t[tLo c:yfoL
k|f=lj= lg=df=lj= df=lj= p=df=lj=

qm= ljBfnosf] ;fwf/0f /fxt ;fwf/0f /fxt ;fwf/0f /fxt


;+= gfd lzIfssf] gfd >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf] >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf] >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf]
c:yfoL gfd gfd c:yfoL gfd gfd c:yfoL gfd gfd
>L ;/:jtL
k|f=lj=
## zf=g=kf=!),
eËf/rf}/
>L >L;'j0f{
hgsNof0f axfb"/ sj/
k|f=lj=
#$ zf=g=kf=!), >L odfyfkf
hn's]
>L odaxfb"/
sj/ - k|=c _
>L uf]jw{g yfkf låtLo :yfoL >L ch{'g >L afnf/fd >L lht t[tLo :yfoL
axfb'/ s]=;L jxfb'/
xdfn j'9fyf]sL
>L ;fu/ lj ;L t[tLo c:yfoL >L sdn l/Qm
>L dx]G› vqL
#%
/Tg df=lj=
zf=g=kf=!!= >L sNkgf s'df/L låtLo :yfoL >L nlntk'g t[tLo :yfoL
lxjNrf a'9fyf]sL
>L a]b/fh uL/L t[tLo c:yfoL ltns rGb7 t[tLo c:yfoL
s'/L
>L ad axfb"/ a'9fyf]sL t[tLo :yfoL
>L /fdaxfb"/ a'9fyf]sL låtLo :yfoL
>L e'jg]Zj/L

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


#^ k|f=lj= >L o'js s'df/ zdf{ låtLo :yfoL
zf=g=kf= !! -k|=c_
lxjNrf
>L lkdf s'df/L sj/ t[tLo :yfoL
>L afnsNof0f >L l;tf s'df/L s];L t[tLo c:yfoL
k|f=lj=
zf=g=kf=!!
#& lxjNrf
>L hg >L tf]/0f k|;fb låtLo :yfoL
;]jf k|f=lj= a'9fyf]sL -k|=c_
#* zf=g=kf=!! >L ¿kf rGb t[tLo c:yfoL
lxjNrf k]bL a'9fyf]sL


k|f=lj= lg=df=lj= df=lj= p=df=lj=


qm= ljBfnosf] ;fwf/0f /fxt ;fwf/0f /fxt ;fwf/0f /fxt
;+= gfd lzIfssf] gfd >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf] >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf] >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf]
c:yfoL gfd gfd c:yfoL gfd gfd c:yfoL gfd gfd
>L hgr]tgf
k|f=lj=
#( zf=g=kf=!!
lxjNrf
:ofnf
$) b'uf{ k|f lj >L nf]s]G› a'9fyf]sL t[tLo c:yfoL >L Go'tg yfkf
zf g kf !@
ltldn] >L x]d/fh a:g]t t[tLo c:yfoL
>L dfgaxfb"/ a'9fyf]sL låtLo :yfoL

>L lzj= >L l8NnL axfb"/ låtLo :yfoL


df=lj= xdfn -k|=c_
$! zf=g=kf=!@ >L g/ axfb"/ rnfpg] t[tLo :yfoL
d"n8fF8f
>L sdnf s'df/L rnfpg] t[tLo :yfoL
u'dfgl;+x sjF/ t[tLo :yfoL
>L ;'n]dfg ;'gf/ t[tLo :yfoL
>L dx]G›f]bo l/Qm >L ljdnf
k|f=lj= s'df/L v8\sf

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


$@ zf=g=kf=!@ >L 5ljnfn yfkf t[tLo c:yfoL
n]v8fFuL|
>L a]n axfb"/ låtLo :yfoL
a'9fdu/
>L lbk]G› >L s[i0fk|;fb uf}td låtLo :yfoL
$#
rf}tf/f
k|f=lj= >L sf}lznf a'9fyf]sL t[tLo :yfoL
zf=g=kf=!#
cQ/sfF8f

>L eujtL >L lbk]G› e08f/L t[tLo :yfoL >L kfj{tL


;fd'bflos e08f/L
$$ lg=df=lj= >L ljGb' lj=s -k|= c=_ t[tLo c:yfoL
zf=g=kf=!#,
:ofgL vfn >L lgd axfb"/ t[tLo :yfoL
a'9fyf]sL
k|f=lj= lg=df=lj= df=lj= p=df=lj=

qm= ljBfnosf] ;fwf/0f /fxt ;fwf/0f /fxt ;fwf/0f /fxt


;+= gfd lzIfssf] gfd >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf] >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf] >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf]
c:yfoL gfd gfd c:yfoL gfd gfd c:yfoL gfd gfd
>L lzbfy{
k|f=lj=
$% zf=g=kf=@
hf]uL
b]pvf]nf
>L
afnsNof0f
$^ k|f=lj=
zf=g=kf=!#,
rnfpg]kfgL
>L sflnsf
$& k|f=lj= lbks yfkf t[tLo c:yfoL
zf=g=kf=!)
dwfgf

>L l;h{glzn
$* k|f=lj=
zf=g=kf=!#,
n]s6fs'/f
>LnIdL s]=;L t[tLo :yfoL ‍‍‌‌cf]daxfb'/ t[tLo c:yfoL >L uf]kfn >L u+uflu/L t[tLo :yfoL >L cf]k]+›
kl/of/ jnL jnL
dgf]h s'df/ ;'gf/ t[tLo c:yfoL >L ;/f]h >L lht]G› t[tLo :yfoL >L l8NnL
vgfn s'df/ d08n axfb'/
>L nIdL -k|=c_ /fjt

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


$( df=lj= >L dbg dlg lji6 t[tLo :yfoL >L d]gsf t[tLo :yfoL
zf=g=kf=!#,
s'df/L
:ofgLvfn
a'9fyf]sL
>L k'ikf s'dfO t[tLo c:yfoL >L nf]s]Gb| t[tLo :yfoL
jxfb'/ rGb
>L u0f]ze08f/L t[tLo c:yfoL

>L hgtf
%) k|f=lj=
zf=g=kf=!$,
t';f/]


k|f=lj= lg=df=lj= df=lj= p=df=lj=


qm= ljBfnosf] ;fwf/0f /fxt ;fwf/0f /fxt ;fwf/0f /fxt
;+= gfd lzIfssf] gfd >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf] >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf] >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf]
c:yfoL gfd gfd c:yfoL gfd gfd c:yfoL gfd gfd
>L sflnsf >L /f]dxif{
k|f=lj= nfld5fg]
%! zf=g=kf=!$ >L l8NnL
dfNg]6f axfb" sj/
9f/vfgL -k|=c_
>L nIdL >L /]zdlu/L -k|=c=_ t[tLo :yfoL
%@ lg=df=lj= >L /fd axfb'/ anfdL t[tLo :yfoL
zf=g=kf=!$
dfNg]6f >L lbg]z s'df/ la Pd\ t[tLo :yfoL
kfgLvf]nf
>L l/tf sj/ t[tLo c:yfoL
%# >L zf/bf >L xl/b]jL zdf{ t[tLo :yfoL >L nIfdL
k|f=lj= -k|=c_ e08f/L
zf=g=kf=!$
a/nf >L ;ldIff e08f/L låtLo :yfoL
%$ >L b'uf{ >L /f]dxif{
k|f=lj= nfld5fg]
zf=g=kf=!%, >L l8NnL
dfNg]6f,
axfb" sj/
8fF8fufpF

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#


-k|=c_
>L hLtaxfb"/ vqL låtLo :yfoL >L t]h k|;fb låtLo :yfoL >L uf]kfn >L cf/df]xdb t[tLo :yfoL >L efjgf
Gof}kfg] e08f/L d'lgxf/ kl08t
>L wlg/fd vqL låtLo :yfoL >L ltns/fh t[tLo :yfoL >L uflosf t[tLo :yfoL >L o'j/fh
>L lqe"jg jnL lj=Pd /]UdL
%% hgtf >L lbks jnL t[tLo :yfoL >L k[YjL t[tLo :yfoL
df=lj= axfb'/
zf=g=kf=!%, a'9fyf]sL
dfNg]6f
>L z'lznf zdf{ t[tLo :yfoL l/Qm
>L jfo' s'df/ låtLo :yfoL
a|fXd0f
%^ >Luf]ljGb axfb"/ låtLo :yfoL >LljGb' xdfn
vqL
k|f=lj= lg=df=lj= df=lj= p=df=lj=

qm= ljBfnosf] ;fwf/0f /fxt ;fwf/0f /fxt ;fwf/0f /fxt


;+= gfd lzIfssf] gfd >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf] >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf] >]0fL :yfoL÷ lzIfssf] lzIfssf]
c:yfoL gfd gfd c:yfoL gfd gfd c:yfoL gfd gfd
>L lzj >L eQm axfb"/ zfx låtLo :yfoL
k|f=lj= -k|=c_
zf=g=kf=!%=
dfNg]6f >L d+un' rnfpg] låtLo :yfoL
l;dt/f >L dfgaxfb"/ e08f/L låtLo :yfoL
>L kz'klt >L dfgaxfb"/ e08f/L låtLo :yfoL
k|f=lj=
%& zf=g=kf=!%, >L gLd axfb"/ j:g]t låtLo :yfoL
x/n]
>L hghfu[lt
k|f=lj=
%*
zf=g=kf= (
cf/f d]n6fs'/f

zf/bf gu/kflnsf lzIff If]qsf] of]hgf @)&(–)*#




You might also like