M.

MON1R AK TE PE

<•••Pe deri m Ha cı ıs m a i l Bey d e se ne- i Rum iye-i mezküre (1297)

eva hirind e, Şa m - ı şe r i fde b ul un d u ğ u s ı ra d a vefat e t t i ğ ind en, Sali-
hiy e' de Türbe-i Ş eyhü lek b er ha ziresine d efn olu ndu ğu malum ise
d e, henüz ziya reti nasi b o lm amı ş tı r ....> (5 Teş rinev ve l 13 l 2) " ,
Ne ı ice ola rak , Mehmed S a la hi Bey 'in, muhtelif d evle t h izmet - İMA O ES-SERAVI VE ESERi
le rind e vazife a lm ı ş ve üç as ra yak ın bir ma ziye sahib, ha nedan-
dan gelen gen i ş bir iiile efr ad ı mevcuttur. Fa ka t bu ail e g ünde n
gü ne ve bilhassa Sa lah i Bey'den sonra önemi ni kaybederek , bu- Nef ut G/iy il nç
gün ortadan ka lkmay a ma hkum bir ha le gel m işt ir d iy eb iliriz.

Os manlı ımp aratorluğu 'n un teşk ila tı ve müessesel er i ta rihi ile

u ğraşa nlar, bu d e vletin b ir çok hus us la rda, diğer isla m d evlet-
leri nin, bu meyanda, mali ko nularda I l h anlıl arın tesirinde ka l d ı.
ğına işa ret ede r, buna ç eşitli misa ller g österirler ı . Osmanlı ım­
para t orluğu'nu n k urul uş d ev irler ind e Anadolu 'da İl hanl ı ma liyesi -
ne a it bir k ı s ım hesa p kit a pları nın istinsah edilmesi d e aynı
ş e kilde yorum l anır '. Bu it ibar la, so n ot uz b eş y ı l içe ris inde
biri birini takiben çağdaş ilim a lem ine t anıtılan , İ lh anlı Dev leti ve
onu takib ede n devrede Iran'da maliye hizmetl erinde ç a lı şaca k
memur namzetlerine gerekli tab ir ieri ve usulleri öğre tmek için
ya z ı lm ış el k itapl arının te tk ikinin ve d eğ'erl end irilm es ini n -do l ayı­
sıyla- o s m a n lı kültür ve ma li ta rihi ile uğraşan lar için de büyük
bir ön em t a şı yac ağı a ş i k ard ır.
Bunla rd an en esk isi, aynı zam anda b i l l n erılerin en mufassalı ,
1307 (H . 706) tari hlerinde Felek A la-yı Te brizi'nin yazdı ğı S a' ·
<ideln/ime ' 'dir. Aynı yazarın ~anünu 's-Sa(<idel a dı nı verdiğ ini
i Dk. K öprüt ü--r:ade M lChmed f uad, 8i::an& mil..., .t11u ;n;n O..ma rdı müu .
$t. ~/t,in. tesi ri hakkın da bozı m üfdha Z41 a"t T ii"k Hu kuk ~. Ilcıüat Tarihi Mıu:­
muatl , ı (19:11). 204· 205 : J. Ha lıdu U%un ç. r~ıh. Öemaolı D$~di t~,I:ildtına m ed-
1001, ı. ıa . b uI 1941 (T. T , K. Yayı .lm nd.n Viii. •• ri . No. 10), XVIII· XIX, Beruerd
Lewls , türk. t re. : S alih Tu ~. I. /dm deolet t 't mÜ. " ue taldHd lerl ü~~,.ln Cı~
oozkı,. aJıa lbln ln t ~ 'I,I . I. ldm T etktkleri En. tiliü ü D u glll. II ( 960). 22 1.
i Bk. Ahmet-Zeki Veli di [To ıa n l. Al ol oll a,. devrinde A na Cıolu'n u n iletl$arif
(.ıa~ig~ti, T urk Hu kuk '[1' 1' Ilcti. at T a,.lhi M~cmua.ı. I, 15.
S Bu.ıüo bu fauça o.eri n Kony a 'da Yusu f A~a Lee, 5 16 ) V i! ls lafl, bul "d.
Ayuofya (no . 4190 ) Küt üph .&rı e l ı!ri n d ıı b ire r ynma, ı bul ue me kte d n-, Bunlardan
Aya_ofy_ daki 13:16 'da. Konya 'daki 14 12 "de i.li on h ol u n D1 u ,la r d ı r . Ga%4D Ha n'ID
vez iri S ade-dd in Muhammed b. Taee ddi n A li c ı - S i v c ci 'o iıı emriy le O~ I U Ş erefed­
di a'e iı t if a ( maliye) ilmia i ötr el mf'k içi n y u ıl an bu es e r te te Hf tarihi o larak
iU Salihi. Af~c m u a · f Sa/ahi . • . 38. K&ti p Çel ebi K~/f e l-Zun ım (Ol!ı r ede nler : Ş . Yalt bya ve KiIi. li R ı fat Bili'e.
 74 NEJAT GOVONÇ
s ôyledi ğ i i daha geni şeserinin ise bugün nered e old u ğ u ma-
lüm d e ğ i l d i r . D i ğ er ikisi 1330 (H. 730) tarihlerinde ya z ı l an Risa-
le-y i Şa~ibiyye ' ve yak l a şık olara k 1340 d a Imad es- Seravl'nin
ka leme a l d ı g'ı eser, yani kendisine münasip gö rülen adıyl a , Ca-
miü'I-I;Iesab'd lr. A bd ullah b. Mu~ amm ed b. Kiya el-Ma zenderô nt'»
nin, ta hminen 1363 d e, ya zd ı ğ t R isa/e-yi Fe/ekiyye ve emsa lleri
kadar önemli olmamakla beraber, A li Şira z i' ni n Şemsü's- Si.,1alf " ı
(1441 d e Hera!' ta ya zılmı ş tır) bu cins kaynak la rda n bug ün için
bilin en son ikisini t eş kil ede rler.
Mali i ş l e rd e ihtisas sahi bi kimseler t a ra fı n da n yazı l a n bu
ese rlerd en Sa' adet·nam e 'yi ve Risa/e-yi Felekiyy e 'y i ilk defa
bulup bu yazmalarda n kısm en faydalanmak, böy lelikle on la rı
ilim a lemine t anı tm a k ş ere fi Zeki Velid i Toga n 7 'a, Ri. ale-yi
Fe/ekiyy eyi önsöz, ind eks ve özel d eyimler in a lmanca k arş ılık ­
la rıyla yay ınla m ak s, A. Erzi t ara fından bulunan Şem sü's-Siyalf
ile birlik te her üçünden pek ge n iş ölçüde ist ifad e et mek, W.
Hinz ' 'e nasip o lm u ş tur. H. Cihanbegli'n in bir notunda bah is ko-
nusu edile rek m uh teva sı ha kkında kısa c a bilgi veril en Risale-yi
Şa~ibiyye ise pek dikkati çekm em i şti r. O n beş sen e kadar önce
Konya'da yine Zeki Velid i Toga n ' ı n b u ldu ğu , içerisind eki bir
misale k ı yas cn a dl a ndırd ı ğ ı lmüd es-Sera vtnin eseri ise, İl h anlı
lı tanbu l 1948. Il, 990 ) 'd. H. 700 .uuini ka, dederte de ( Kr ı . Z. V. TOi'aıı ,
0Y"' ~.~r, H) e.eri ıı dibi ce'. indcn ( v . 2.' H. 70~ "d. y .ı l ldl~1 ao l.ıllm a ktadır.
.. Sa( d id - n a m ~, A yu ofya OÜJlh• • I , 3L) b, 70 b.
6 Emi r HÖlIe yin Cihanbazl i. Ta',fh· 1 ictimıi i-gi d evu-g / mogol I, ' ah ao
13331111o'l8, 192-191. Dotl.r. - ,
e A YA. of ya Kütüphaoui do. 3986.
7 Bk. a tını makol., t ürlü yer ler i.
8 D/e Re. alü-Of! FalakiJIYil (Deır ed eu : W. Hi D~) , Wie. b. den 1952 ( A b..
d emie d er Winen. ehafte '1 und d.:' r Li fe retur 'un Do,tu Komiı yoo u YA yın l_r ı n d_ o.
IV) . 8u ne.,ir Ri.d/ftwy i Fftl~k/ggft 'nin A ynofy . K6tüpb.Du iDdeld 2755 n u mar a lı
o 6~ b " I D . i s ı i n a t e tmele tf'di r. Yu ma o tarihte te k oü.h. 'unie um' b i t i u eı ekteydi , La-
Iein 1955 yuı od a Z.ki Velidi Toz8D t. r.'ı nd _ n T. hran 'da Kütüpbi ne_j Mecli. yu -
m a l erı .ru ıoda bu u erin yeni bi r nÜ5hul buluo muı tar ( Z. V . Tog _o. Londra (.i.
Tahra nd ftkl 1.1• ..,.1 y a%m a.!a,dan basıları n a dair , J. ldm T etklkl , rl En.mü.u Dt!rzi#,
III, 1959· 60. 155- 155 ). Toı.o "ıo Il taDbul nü..b_ıınd an d. he t.m o ld utu nu bildir-
d i~ i bu yeni o öıha D ı n mw ten.ibioin Felek Alia r i Te brix i 'oi n b. hi. konusu ett i.
t imiz iki eurini de i.li n._ h et t i~ i .n l.~ ı lın.kt. d ır Lbk, Z. V. Toz an, og M ger).
8 Bilha... bk , : Da . R«1ı n u n z. w , ..n o ,lwn tali.cAe, Rt!lclu j lnaftzamt. , im
Afittela lt~ r, D., Islam , XX iX ( 1950 ) , 1-2$1 , US-Ht; Etn o' /t!ntall. ch, . Ha nawl.-
un t e,n ehmeıı i m 15. j ah, hu nde,t, Di~ W t!lt de. O,i~"", i (1 g .J7 a~2 ) . 818-S40.
IMAo ES-SERAv l VE ESERI 75
Devleti'nin 1337/38 senes ine a it tanı bir bütçes inin kopy esini
ihtiva ettig'i m üla hazasıyla büyük ilgi çek m iş , bu na ra ğ m en uzun
müddet bu eserden istifade edil meyerek, muhtelif vesi lelerle ya<-
m anın m u hteva sı hak kınd a edinilen bil gi batı lı şark iya t çı l a r ta ra-
f! ndan t ekrarl an m ı ş t ır ". Bu makalemizd e birkaç sen e önce G ôttingen
Universitesi'nin ilgili fak ültesin e (Philoso phische Fa kultiit) dok-
tora tezi ii olarak sundu ğum u z bu eserin ya z m a s ı , ya zarı , muhte-
vası ve önemi üzerind e d urmak ist iyor uz.
Y a z :na : Bugün Konya 'd a Yusuf Ag'a Ki tap l ı ğ r' nd a 7853 ve
7854 envanter n u m aral arını t aş ı yan ik i far sça ya zma va rd ır . Her
ikisinin de hemen birincis i sah ile lerine i ğn e l erım i ş birer küçük
beya z p usula üzer inde bu iki y a zm a nı n evvelce a ynı cil! içerisin-
de b u lu n d uk l a rın ı , b un la rı n sonradan bölünere k iki a yrı cilt hali-
ne g elirildi klerini bild irir, kütüpha ne m em u rla rınd a n Sabri Bilici'-
nin a ç ık l a m a sı o k u n m a k t a dı r. Gerçekten de 180 x 136 ve 122 x 96
mm. büyük!üklerinde , beher sahifesinde 13 er satı r ya zı bulunan,
k ısm en talik ve k ı s m e n d e si} a ka tle y a z ı lm ı ş , biri (7853 numa-
ralıs ı) 91, d ig'er i (7854 nu m a ralı) 16 s ah ifelik bu iki yazmanı n
maddi ba kı m d a n ol d u ğu kadar, münderic ôt ba kı mın d an d a biri-
birini t a m a m l a d ı k l a rı , k ı s a bir incele meyle anlaşılı r. 7854 numa-
ralı 16 sahifelik yazm a 7853 nu ma ra lın ın 60. - 61. sahifd eri ar a-
s ın da n çıkar tıl m ı ş olm alı d ır. Her ikisi de sonradan a yrı ayrı
n um a ra l an m ış tı r. Böyl ece meyda na gelen 108 sahilelik eserin
baş ı n da n -muhternelen- bir vara ğı . A. " nı n 12. sahilesi nden sonra
küçü k bir kıs mı ek sik tir. Son ya pra ğ ının da üçte biri yırtıkt ır.
Eserin müellifinin lmad es-Sera vt o ld u ğu , mevc ut k ıs mın
hemen ilk sahifes inde ok unursa da , k i t a bı n ismini belirt ecek en
ufak bir ernare, yazılı ş tar ihi, keza islinsa h kaydı yoktur , Buna
ra ğ m en bu eser "Cümiü' /-l;Iesab" a d ıyl a m eş hu r olm uş, kü tüpha ne
k a tal ogl a rı n a da bu is imle tescil e d ilmi şt ir.
10 W. Hina, Die RuQ!ö·g . Fa/akig!ia, 2; B. Spuler, Di' ,\to ngo/'n 111 [,·011,
Poıitik. VerflllallulIg und Kultur d ., /lchannit 12ıO- 13~O, Berli n (2. B• • kı )
195:i, 558-559: . y•• y'ur, Rı.iiıa-ıı o f-ola klııııa. Du I slam, XXXi ( 19; 1 l, 260 (ki-
tap tenicidi): 8 . Lewis, Da/ tar maddset, Ei. 1f1bi b•• kı,
II Da••oZt!rıann tl aıim~ (o ) I-J;le8ab du (Ema J o, ~Sa ,.iit,ı. Ein Leit/a leıı
du etaatliche n R«A nulIz. w•• en VOn ca. 1340. G ött i o ı e n 1932 ( tek. ir edilmi, ti r ).
ı.: 8 u y a z. ıd a her h. oi'i bir il tib u a mco ydan verm em ek üzcre a tıfla r d a 7853
Dumaralt y.z ma içi n ' A t, d it eri için' B' r ü m u ı l arı kull.a ılecak t ı r .
 76 NEJA T GOVON Ç
Yazarı : Bu husu st a başlıca kayn a ğım ı z lmiid es-Seriivl'-
nin es erinin mu ka dd imesind e ken d i h ak k ınd a verd i ği b ilg ilerd ir.
0 , muhte me len, Iii kabı nı n bel i r tt i ğ i g ibi, Tebriz ile Erde b il a r a-
sın da Sera v şeh r in d e d oğmu ş ol malı dır. Doğu m tar ihi is e rnec-
huldür. Kend i ifa desi ne göre, bab a s ı maliye i ceride-q i !Jesab)
m em urlarında n d ı , mü ell ifimiz d e on da n öze nerek ay nı mes le ki
yolu ( san' at -, siy akat ) seç ti. Liiki n babası n m ölümünde n sonra
o nun b u i şt e b ir hay li m cşakk at ç ek t i ği, ilk genç lik y ıllar ınd a
ok uldan ve kitaplardan uza k kalarak birkaç s ene sa b ah ın s ehe-
ri nd en ll'ecenin ka ran lığına kad ar • erkdn - ı dev let ' ya nı nd a çıra k ­
Iı k yap tı ğı a nlaşıl m a kta dır ( A · 1 ).
Muka ddemed en, on un, nihaye t uzun, hay li m u h atara lı bir
d e vreden sonra İ l hanlı Devle li ' nin meşhu r, üm eriis ında n Emir
Ço b an 'ın lo runu, • Küçü k' la kabıyla meş hur Emir H as an b . T imur-
taş'l a 1339 d a hükümd a r olan S üley man-H an b. Yusuf ( 1339-1344)
'un hizmetleri nd e mühim b ir va zifed e bu l unduğu a n l aş ıl m a kta d ı r.
Zira o, Emir Küçük Hasan 'ı ço k ôvme kte , • esas ka-<ide· i memle-
leeı-i Süleym an i ' o l d uğunu sö y lemekte dir. Hakikatle de İ l h an l ı
H ü kümd a rı Ebu S a id ' in ölümü nd en so nra ki karışı k lı k d evrinde
Em ir Kü çü k H a sa n pek müh im ro ller oyna mı ş, Iı ü kümda r nas bı
ve azli i ş leri ni b izza t yö ne tm iş l i r .
Eseri n mukaddem esi nd e ver ile n bu m a l ü ıııa tı n ı ş ı ğı nd a o dev -
rin o layl a rı n d a n bahs eden kronik lere ba kı l ı r sa , 1341 (H. 741 ) la -
rihlerind e • hacegan -, di v an' ii a rasın da bul una n Imiidüddin S era vi
i s iınli bir zatın 1344 de İl ha n l ı De vle ti 'nin S üleyman-Ha n b.
Yu suf'un hiss esin e düş en kıs m ında 'müst evli-yi mem dlik ' o lduğ u
g ö rülür." Bir ya nd an y a za rı m ızın yet i ş i ş i Ve eserinin mukaddem es in-
d e verd iği bilg iler , d i ğer ta raft an isi m be nzerliği göz ö nünd e bu-
lundurulur s a kr o nik ler d e bahs olunan İ ma d ü dd in S erav t' nln bizim
yaza rmuz ola b ileceğ i ka bul edileb ilir.
Lakin, müs te vfi lmiid üdd in S era vi' nin ta lihi 15 Aralı k 1343
(27 Reeeb 744) 'le Emir Küçü k H a s a n 'ın , ka rıs ı İ zz e t Melik tarafın -
ıa H i fı::.- . E br ü, Z~yl·i Camiü 't · Te f1d rf~·i R~ı tllt Detr eden H. Ba y alıi .
Tah ra n 1317/ 1939. 166.
it H i f ı z · ı Ebr ü, ayn ı e . ~r. ayo ı yer ; Mirhond. Ta'r ib -I Ra fJ~ a tü·6.Şefd .
Ta hran 18391196 1. V. 5~B ; Hendemir. 1;Iabibü".-5 ig u. Tahran ı .~3.~119M. III.
2.l:J:-I ; Ab ri , Ta',f!yi Ş~gJı UfJeg$ (kıa rneo tere. ve n e ş r eden : J. B. van Lo on },
G u a v eo bs g ı!ı 19.54 . 170.
l MAo ES-SERAv / VE ESERI 77
d an, ö ldü rülmesinde n so nra d önmekt ed ir. Makt ulun a k ra b a la rı b u
cin ayetl e Süleyman-Han'ın da pa rrn a ğı o l d uğ una kanaa t geti rmiş ­
ler, Em ir Küçük H as a n ' ın k ard eşi Mel ik Eşref am cas ı Ya ğı ba sd ı
ile be ra be r Tebriz' de bu lun an S üleyma n Han üze ri ne yürümü ş ,
fakat 1344 m ar tınd a o ra y a g el dikl erinde hük ümdarı n d evlelin in
büy ük leri ni yanı na al a rak Karaba ğ ' a gi tl ig-ini ö ğ ren mişlerd i r . Imii-
düdd in S era vi de h u ha d ise esn asınd a müst evli-yi me mali k s ı fa­
tıyla, ta bii olarak, pa diş a hl a beraberdi. Bu s ıra da , Anad olu'd a b ir
ka led e mev kuf buluna n Ço ba n 'ın Ebu S a id 'in kız k a rd eş i Sa tı
Beg''den olan oğ l u Emir Surga n'rn kaça rak bu ha va liye gel-
mesi , Melik Eş ref ve Ya ğıba s d ı' nın safla rı na katıl m as: , o na a sker-
leri n yaptı ğı b üy ük teza hüra t S üley ma n Ha n 'ın , maiyyetindek ileri n
ek se risini o ra d a b ı ra k a ra k korkup Diyarbakı r' a k aç masın a sebep
old u. İ m ad ii dd lrı S era vi d e di ğer y ük s ek mem urla r g ibi, Ka ra-
bağ'd a ka l m ı ş tı . Bir gece Imiidüd d in hile ile üç müttefi ki, Melik
Eş ref, Yağıbasdı ve Em ir Surgiin'ı , bi ribirine d üşür mey i tasa r-
Ia d ı . K a ranlı k ta her üç k uman da nın çad ır la rin a g idere k d i ğer iki
müll efikin üçü ncüsü ne p usu kurduğ u nu , bir gece b ask ını ha z ı r­
l adığı nı ha be r ve rd i. Her üç e mir d e geceyi pü rs ila h, uykus uz ve
heye ca n içeris ind e g eçird iler. Lakin sa bah ley in, ta ra fları n biri bir-
ler ine gönderd ikleri e lçile r vasıtasıy la , mesel enin iç y üzü a nl aşıl ­
dı k t a Imiid üd d in S era vi ka bahat inin cez asını baş ı ile öd edi , Meli k
Eş ref ' in emriyle id a m edi ldi" . Ha d ise muhtemelen 1344 yazına
rastl ar.
İ m ad e s -Se ra vl ' rı i n eserinde Uns ürt (öl m. 431/1039-40) 'den,
ba hset mes inden, En ver! (öl m. 563.'1168) 'de n ıe ve S ad i (ö lm. 69 1{
1292) den na kil de bu l un masınd a n (A - 87) 17 onun İl a n e d ebiyatı nın
b ir kı s ı m m e ş hur ş ai rl e r in i, o k u d e ğunu a nla m akta y ız . Ese rin dek i
b ir k ısım be yille rin is e ken di s i t ara fın d a n yazı l d ığı d ü ş ün üle bilir.
Ese rin yazılış t a r i h i : Y u k a rı da d a be li r t i l d i ğ i üzere, ese-
rinin ilc zaman yazı l d ığı ha kk ınd a ka ti b ir k ayı t ynk tur. Bunu nla
beraber, Süleyman Han 'ın saltana ta geli ri liş i ilc Emir Küç ük
H a sa n ' ın öldü rülmes i ha d ise leri nin ta rihleri, ya ni 1339 ve 1343
s ene leri a rasında telif ed il m iş o lması g e re k mek ıe di r. Bu sebep le
lfa Bir önce ki e o U . i' öıter i l e n es er fe r, göste ril e n yerl er .
18 Dto ö n -ı
Enoert , n e ı ' ed en S . Ndiı i. Ta hra D 133i11959. 4 73.
11 KUlUg di-' Şegb S aCd i. n e ~r eden M. A . Forôri . Ta hrııın 1338/ 1958, 88.

78 NEJAT GÖYONÇ
1340 tari hlerind e ya z t ld ı ğrm s öyleme k hakikate ya kın ol a ca ktır .
E s erin m u hte v a s ı : İ rna d es-Sera vl bu ese ri bir rnuka d -
d eme (A -1 /8) . iki makale (A - 8'81) ı. ve bi r hatime (A - B İ /91 )
ol mak üzere d ört kıs ım hal inde t ert ip l edi ğ in i bildirmekted ir (A - 8).
O. biri nc i ma ka ley i (A - B/40 ) de fa s ı ll ara ve ba bla ra bö lmeyi d ü-
ş ü nmüş , fakat bu d üşü nce sin i ta t bik ede m e m i ş t i r. Ş öy l e ki ço k
k ull anıl an rak aml arı n, "el]l-i nah ,," .. kal del er ine gö re a d etlerin
an l a tı l m ası baş lı ğ m ı t aş ıya n kı s m ı iki fas la ayı raca ğıru kayd e tfi ği
halde, eserinde, sad ece birinci fas la ve onun iki ba bı aa rast ge-
li nmekt ed ir. Birçok muhas e be ile ilg ili ıst ıla hla rrn ve kai d ele rin
ise fası llara veya bab'la ra it hal ed ilmede n müstakil olarak ele
alın mı ş c lmas uya za n mm n, hiç olmazsa es erin telifi sı ras ında ilk
fikr ind en vaz geçtikini g öster mektedi r.
Birinci makalede yer alan konul arı iki kı sımda müt a laa etmek
mümkünd ür:
1- S iyakat rakamlarına ait mal ürnat . B il ind i ğl g ibi, si ya ka t
ra kaml a rı İ lhanl ı maliyesind e p ar a, eş ya, insan veya . hayva n can'
lıl ar ın m ik t arı nı n adeden ifadesi sı rasında kull anı lı r. Bunla r d a
gere k S a'tidel-mime'de gere kse Ristile-yi Fe/ek iyye'de görüleceki
üzere ik i k ıs ı m dır. Do ğ ru da n do ğruya sa y ıl arı ifad e ede n şe k iller,
bu sayı l a rın y anın a y azılmas ı adet olan, yani bu tip raka mlarla
birlikte k ull anı l an tabiri er. Sayı l ar d a ta m s ayı vey a kesirler 01-
d u ğ und a n lrnad es -Serüvl önce si yakat ke sir leri, s onra s iya ka t
tam s ayıları h a kk ın da mal üma t ver ir. Bu bahi sl ere Osmanlı türk-
ler i ta ra h ndan yazıla n hes a p k it a pla rı n da d a rastl anı r".
18 Yukarıda da be lir tlld iti ı i bi , 785 4 nu m ara lı yuma bu Ic ı.mın 60. il e 6 J.
.. hil eleri a r a . ınıı g irec!'ktir. böyleee bu bölümü" ..hada m, eehlfe n im... li:ıım­
dır, ya ni A . 8/6 0 + B. + A. 61181.
ıQ Bured.. .. ,hl-/ " O ~ C'" ta bi - I dil ve o nun g ram eri ile u k u , a a l . r ı d ek il,
.iyi leat ra lıı: a rn l. fl bı n terki pl eri ile m('JguI muhasebe aaıari y .t ç ı l.r ı a ı hedef t ut~
m.kta dır, k ıı a ul ind e y i :.
fO B u g ü ıı ıi ya ka t raka mlan haklcmd. yu ı la n kitaplard a ..d ece tam u y ı .
I. rdan b. h. edil eı e kted i r ( bk. : S . Elk er , D if.'4n Rilica m ları . A nkara 195.9. T. T . K.
Y. y ı o laırlOdao Vii . se r i, do . 22. ; L. F ek et e, Die Slgii'lat-ScJıı"lft in der tü,.kJ.ch ~1ı
F;nGn z. v~' r»Q1I IJ n K. B~it,.tJg z u' lü,.k t.cltM PtJJao6'tJplıi~. Budap~llIt 1955. Bi blio·
t h eea O riu tali. H UDr ar ica Vii . Halbuki rski tür kçe }'aı mala rda eiyakat rakaM-
l.rlDIO kui rleri h a 1c kın d a da r eo i, nıalü md ve rili r t m... . li bk, : Muhyi-idi o.
~hb M~ d b. el - Hacı Atmaea. M«m Q(rı )I ·~Q fXJ(i a. Köprülü Kütüphiaui. Meh met
A. ım K Umi DO. s -l l , 101 a ydd : M a b akçı Na.uh. (Um lrtü. )I-l;Iuöb. Nurııo. ma ·
Diye Kütüphaau i DO . 2'98-1 . 5f a ).
IMAO ES-SERAvi VE ESE RI
Yaz arım ız eserinde siya ka t ra k a ml a rı ile birlikte kulla nı l an
ve ba his ko nusu kem iyetleri n ci nsini b i l d i r rne ğ e ya rayan ta birler-
d en sade ce seki zini zik retm ekted ir (A. 12): m i~~a l , dirhem, ' ad ed,
zira' , tak, re' s, nefer, zevc. Ha lbuki T eb rizi Sa'tidel -ntime ii 'de,
Maz end eranl Ristile-yi Fe/. kiy y . " 'de bunla rda n birkaç dü z ünesinin
k~lI~nı ı d l~ları ma ha lle birlikte tavsifini yapmak tadı r. Bu se bep le
elımızde k ı yaz m a nı n b u k ıs m ın da A. 12 sahifesin d en sonra hiç
ol ma zsa bir yap ra ğınm d ah a bu ko nuy a tah sis ed i l m iş o l mas ı
gerektiğin i d üş ü nerek, biraz e ks ik lik ol du ğu hü kmün e varı y oru z.
2 - Muhas e be ile ilgili kaideler, ıstı l ah l ar, işare t le r ve usuller:
Is t ıl a h lar a rasınd a b l l a rı ç o tanziminde kullanı lan şa dr ü' f - h esab (A.
13), [ıa rf ve d eFa (A. 15), minha ve min-dülike (A. 16), baJ.c.i (A,
19) g ibi başlı k (m edd) 'Iara büyük yer verilm ekte , bu n la rın mua -
melatta biribi rl erin i ta kip sı ra la rı , k ullan ılış mah a lleri be lir tilmek-
ted ir. Bu ı s tılah l a rın d ile ne ka da r ye rl eşmiş oldukla rı nı bi z, bu n-
l a rın yal nı z ma li de ğ i l , ta rihi meti nlerd e d e k u llanı lı şından anlı­
yoruz. Mesel a, T imur'un ölümü (18. Şu bat 1405) a kabind e hus ule
gelen k argaş alık d evres ind e, terunu ş ehzdd e Ha lil'in, ordusuna
d evl et kas a sınd a n büyü k ihsanl a rd a bulundu ğu n u tas vir eder ken
Tae es-Sel man)" "eğer m edd t" ha r]:e göre detaylandırılmış kısa
"ey a mufassal bir bildn ço yapılam a z sa , teferruattan, lüzumsuz ltif-
la rdan kaçınmak d aha iyidir. Kısaca, h esapsı z kitopsı z bağışlar
sonunda altın IOz misdli oldu ' d erk en bunun örne ğini vermekt edir.
Bilançol ar da a na - başlı k a l tına (der şadrü 'I-lJesii l» ta rih atı lı r ken
göz önünde bulundurul ac ak kaideler (A. 13) ile yalnız va rak ke-
narla rının numarata nm a s ınd a k ulla nı l an hinl ra kamla rı nın (A . 15)
d a verild i ğ i bu k ı s ı md a ter kin ve kon tro l i ş a re t le r i (A. 15), b i l arı­
çodaki tek rarl an ö.ı l eyen mer d iven us ulü (A. 18-19), zimm et ma t-
lüp (A . 2B'29), ayn ı veya a y rı ci nslerd en ik i şey i n muha sebe c ct-
velinde ne ş e k il de g ôste ri lece ğ i (A . 30-40) misallerle izah olun -
m a ktad ır.
A v rupa·d. z a ma nunı:ı:d • • iyi kat keı irl erin i il k okuyan W. H inz e lm u ştu e
(Sk. : Da. Rechn un l1n » eu !l o "'/~ lı t4li$cJt t!" Rtich .Jin 4 n dimt ~,. im .\l itt~laıt~,..
28 -29 ) •
%1 A ya. of ya n iis has ı. 2. b vd.
:n W. Hioz Deır i . metin k ıım ı , 10 b · 19 b.
ıl Şam . al-l;Iu.n. n eır ve _lm_DC'aya t er e, eden : H. R. Re em er , Wies-
bede n 1956 (Ak.d . d . W i., . u. d. Litt , Dot u K o m i ı y o n u yayı alerınd an V III ),
met in 79 .· b. t ere , 5S.
 80 NEJAT COYONÇ I~Ao ES-sERA vi VE ESERI 81

ImAd es-Serhl"nin bu ilk makales i $o.(&Jr/· rıQmr ve Riıtil,.­ m a lı an atreniyar. Seravt'ye göre, bunla r ya mukarrer veya ıtli­
yi Frl~lcig9r ile k af1ll a , hrı lırsa , j'c:nel muhasebe bilgileri ni ihtiva kl'dirler. Mukarrer giderler i i evvetce kararlaştı rı lan, h a kkında tes -
eden k ı ı ımla nnın kAh biri, U h diled ile ba zan kelimesi kelime- dik li hükümler mevcut bulunan veya bir viliyetlen d it erine nak l
sine a y nı , baz an da az 'arklı oldutu, hatta d imizdeki ya zma nın olunanlar ile o y ı l içinde sa rıı gerektit i için yenid en kararl a şlt­
34. s.hiles inde ki misal in S a' adet-ntim e tl dekinin a y nı o ld utu gö - rıl a n giderlerd ir. Itts ki olan la rına hükümdar ailesinin sa r fiya t ı,
rülür. Bu husu s, Felek A l A -y ı Tebtld'n in b u eseri nin-belki d e maa slar, bütçe münakaleleri, yıl içeri sindek i havaid er, ihsanlar
onun bUlfÜn elimize geçmemi, ola n ~a " ü.",l .·SQ'6J.t ad lı mu!assal ve hak k- ı takrlrat d ahil edilmekted ir.
eserinin- Im!d es-Seravt'nin kaynakla rı ıl a rasında bulundutunu. SQ' &dtl- ntim(- 'ye ve Risd/e-gi ŞQ~ib;!lge N ' ye !rore, .. d t fi er·i
ku' R lsd/r-y; Fdt lcigg, müdi ili e1·Ma zender! nl'n in Strhl'ni n ese- lo(/i k" diy e de i siml eıııdiril en rüzna mçc'ye yazarı mız, Bapodad'ıo
rinden laydal and ı tını Mortaya koymaktad ı r. Maze nderi nl S,lddd-n d · evarece defterinden ald ıtın ı söyledit i, 28 ve 29 Şabaıı 738 (21/12.
me'den d e islifadeden uzak ka lmaml,lIr. Mart 1338) t arihli. bir p .ırçay ı örnek olara k nakl etm ektedir,
Eserinin ikinci ma kalesini IrnAd es-Se-avr dot rudan dotruya 2 - Avire ı:: e N ( A . 46· 60 + B. ı ·8): Rüznamçe def-
maı ı ida rede k ull anıl a n deüerlere rı, bu defterlerin tavsm, tutul- terinden naklen, ," iliye ıı e re ait gelirler ve muka rte r giderler -cins-
ma s ı gibi husu dar. va bunla ra dair örne klere ta hsis e t m iş tir. lerine göre slO lllandı rılml ~ olarak,lakat· k ı sa c a bu deftere akta-
Her ne kada r, S o(&a(/·nam( .'den XIV. yü z y ı l başla rında bu rı lır . hükümd ar ın tasvi bi ile. o y ı l içe risinde meydana gelen mu-
defterlerin yedi, RiJ ci/( 'gi Şd/ıibi!l9<t " 'den 1330 ta rihlerinde be, .det ka rrer gide rler taf sil!lh ohrak, ı tiikI masrallar ise · rüznamçe
old utunu ötrenmekleysek de, ImAd es·$er.lvf sadec e . 111 defter' def lerinde !lostetile n mucip sebepleri ile birlikte- kalemiyelerine
den bahselmektedir : gör e lasıllarına ayrı1ml1 olarak keyd olunurdu.
1- R I1.r.ni mçe : (A. 41· 4S) : Bu def tere divandan verrten hü- Jmid es.5t'rA "f. 37 HAnf, yani 1338," 39 senesine ait -eserinin
kümlerin ve vesi ka ların ( olı kcim u I( ~ uuktit) .uretle rinin muh- hemen yirmi bir s ahitesini kaplayan- uzun bir örnek ver mektedir.
l ev.l a r ınd a k i lark. bakı lmaksı zın, yani , di, sı ras ıy l a ve gün ü 3 _ V u cOb (B. 8·10): Kendi türündeki eserlerde yer alan
gü ne kayd olundut unu, ba ,lan gıç la rihi olarak ilk Nevr uz g ünü Lo " dttJltr .; IttfJcrhal " k arş ılı kı olm bu deftere. ava rece defterinde-
(:1 Mar t) ka bul edil ditini, kez! g ider" çe:sillerini ver ilen malÜ·
hiri bi kii.. :ı ••,.. .. ..., boı; ..u ;ııd .... 4;t.ri d. 01. ..1.1 Ito••• ,,,d ödPII;. d;' 1...101
A,...of, • • ;;"h,ıu ,. 4o!io . ..
..-Se . ... i·.i.. ,ide. I•• ; ...f ...kill.ri.. rö" .' . "ı d..d ,t, rG.i l lıt.di •.
it
•
•
K. , . A . n ...
K•• A . A, ı. U . 1~
S.·.1.,. ....... A, . ..r,• •i ....,. ~. ».
rd4 . ii. DI. Ru. /.J-g. F.ı.lig#. _i. iSO. 7 ~.
al !ot-t . irni.01 .l. i1v4c4l "-"'''}.''' 'i.,. '' ...,... ,,..,1,,."
d....... .1.,...1..
f ekli"'. pek ~olı ,. , r.~_ Iıt.d; ,. B... ı... k.. , .1 di _It·• •Il li 1••0i.1ld•• Iu_
22-. 2.". ( ,I. ). ,.,....t .. ılo •• biikiimdll i ,........ il. ,i.itüli.d ii (O.. K..dl.J-,. TM.Id,ıd.
t1 B hnl. ....... S<o' .J.,..u_·d. . . .Iıı... "' . 2. V. lidi TOI'. ., f","' .n' . ....ci•• i .'). U. iiilıı d. , i bo . td.,ip••• it ..... 11., ,. o . ili, " •• !i .i.dpıı
lı) I. H .ı.lı , Un at• • t'ı. (.,,,• • n ", ~ .t-M). lo ..ıeri.,. Bıı ....... 1. öde.i,. , . .... Iı. hi' ..ili,eh 1. o l" • • ' . ,"'u ı öd• • _ .i .,t.. i .....,. b...k,.
• .ı ı .. l ii _1 i~ i . blı. w. Hi... Do. R~Io".",._ ••" ı ı ı·u ı: B, u .i• • ı .. d. tA. n-ısı. Tıı/.iliı i~i . bl.. N, Gö,iinç.•, l ~·13 r .
0.1' ..ıd..i . Et. ' aDi b• • Iı, : N. Go,i.,• • ,,,, ". " , 1211 ..Oıd. .. Ay..o! , . ııii.h ... , 6ll~.
• E.A,_r,••
tt
i . .....,. Mı".
H. CiU.h.rli. ",.., " . ' • • ,., ,., .
Il E. H. Cihi a blı,H. <ıy ... ... , . ';;.1, , • ••
• Bu kali......i. ID •• hırlı V. Mi..... Iı, (T..iMı , . 1·M"/iU:. Gib b M. ...ori.1
• Ilk Nu ... ri . i e .u. H. . (12$:).1302) 1 1,. 01.. . ".".- t. N ,ı.- Se,i,... N•• Se,i... xvı. Lo.d o. LLUS. lU) H j ·ııi ... bo.. . r.~. 'O. (• • ~.
• •1• • Hi . i ı .hi..ı. _ N'w1" (b\ı;. W. Hi....,. ' . ll• • ot 2) . lii,~II d ikl",1 bil.iler• • ii,. in I. .i-t. ~.Iı,_kt.d , •• s.r(.;.,....' .... (A, . ·
U Biliod i,; riloi. N....ocI-d i. Ta. i bi • • loiı..iod. (blı. ş , V. ltu ,.• • 111.... ,·
tar ,,~ ıJo" ,., 1Ul~ ... "<Ii, N.w· • • · Ci.. T• • r..i .. ii, ._rf. Ti.,l H.Ir.l "
JIrtI.. T.,.,1ı/ ii~_ ••. II , l il31. lfo·t.J: M. Mi" ..; U N , W i lOO"' Iı,.. NO#i' "'.
oof,
, • • ) ',.• •;;.-
,. e&) ' y• •• Ri tdt...g i ş.~ ;"". (E. H. Cibi.Nt1i• • ,_ eu'••' .,
ed'KO" Iı.l i .....i .. t el ";" " _ .. i . .... d. r-1... Iıt...ti" Rnoi_t. def_
ı ., i .. r eli.i . iile l , ..,la. r Dali k _li ..." t"'," 'O ili,etlHi kole..;" . ı •• i..
Dt.. r•• r Olt F;...~, 8S0AS. X, I ~O. m) .Mlnlo.i .. 11•..." .. bük....da ... pe ro'" ••• ıllaod 'nla •• 1ı , ...ıd,lı!. .. ddl. 'e ·· d.i,.,.; omclrff. " ,. ol . . . .'~ • • -
d....l.li••1... 1ı , •••• iki k... ...cı. ;_ı._Iot ."i •. o.... ....... it ; _ı a_ı. I' ir• • dniı .....i -dot••d... dot.u,. , • .,,1• • i ıi . bi , ta h ik olm.... d••d .
 82 NEJAT CÖYONÇ
J.\l'Ao ES-SERAvi VE ESERI 83
ki kayı lla r gö z önünde bulundu rula rak, beher ,ahs. isa bet eden
giderler ka yded ilmekteydi . Y a ıanm ı zın 37 HAnt. yani 1338.'39 bu ornektir. Burada bu ornet e gö re ıe rl i pled i ti m iz bir re li r-ıri d er
y ı lı ndan a l dıt ı omete nazaran meselA. hükii m da rın ı ah sl g iderleri
bilinçosunu sunmak istiyoruz :
80.000, s arayınk i ı 10. 000 Dinar t utrn a k tey dı . Ge ı i r G id er
4 - ~l:I k .r r e r (B. 10-14) : Bir yıl lı k kesinle!jmi, ırelir ve g i- B a td ad • . . . • . . • . • . . . .•. . . •• . • ass. 000 Dinar 879.SOO Dinar
derler mulassal o la ra k b u d eftere yaz ılııd ı; maksa t yı l so nundaki Afer kez •• . • • • • • • 450.000
ba kiy ere göre , k a lanı n tesviyesi. ya ni sa rtıyd ı . Basr a ve V uıl . . 4 20.000
Bu defterin tomar üzerine ç ık a r tı la n sur eli ne: " muômere" denil- Diter yerler •• . • 15.000
diğin i ilave e de n SerAvi 37 HAnI. yan i 1338 '39 se nes i Ba ğd ad vi- D i y ar bak ır 134. 800 Dinar 144.800 Dinar
J A y e ı rn i n va rid al ve masari fanm gös terir bir örnek s un makta dı r . Musul ve Sincar •. 66 .800
5- MUl r ed (B. 14-16 +A.61) : Ver ilen bilgiye: göre, bu del - Er bil 55.500
ler muamelenin bit iminde k es inl e şmi, gelir ve g ide r özetle riyle ı t la k t Mardin ı 2.500
gide rlerin mul easa lan m uta sarrıf t arafınd a n bir a ra ya t oplanma- a t - R ü m . . . •• . •. . .. . • . • •. • . • • . • 188. 000 Dinar 1 8~.OOO Dinar
sından meyd ana gel irdi. Bu de ü enn de bir k Atı t t o m a rı üzerine
Vas tAniye M . .. . 145.000
çık ar h ı m ı , s ure tine • mııfüwze ' denirdi. Bu d eftere de misal yine
Erzurum • . . •• . • •• 14.000
a ynı se nenin defterinden a l mrmş t t r,
Erzincan . ••••• • • 19.000
6 - T . tr rh (A . 62'81) : Bu deüerde, evar ece d efterine geçi rili ~
A z er ba y C an 280 . 500 Dinar 280.500 Dinar
niza mında ve es as t opl am l a rına gö re, vilAyet gide rıtt in i n (emrxi l-i
f..iJtigd) . mukarrer giderlerin, vergi alla rın ın (mÜflkestr) iii yer Tebriz 148..500
a l dı tı, bun l a rı n al t ına ı tiAk l giderlerin sı r al a nd ıt ı son ra da gellr-
Meraga • . •• . ••• 44.000
d en gid erin çı k a rı l ması yl a elde edile n bak ı ye 'n i n de mufa ssal an Erd e bil ••.• •. •, 36.000
ka yd edil dit i an la tı l ma k ta d ı r . Y a z arı m lZ a gö re, bu defte re " crimiii'l· Scrav . • .•. •. , . • . 17.000
N a h cıvan . • •. • •• 35.000
lJrstib" . eter hükümdara takd im olunacaksa motolca tabiri ile
.. crink gi " ' 7 d enirdi . Ir a k - i A c e ın , 364.500 Dinar 3 58.000 Dinar
İm ad es -Ser üvt, burad a k ı s ac a . özetini verd it imiz b u a ç ı k l a ­ ls fa han • .. • • • . . . V i .500
Ka ş o\n 37.000
mad an sonra... ta 'ri~ ai-mamd itk " b a~ lı t l a ltın d a 37 Ha nf (ı33B '
39) yı l a a it hir örnek vermekted ir. Yazm a n ın " crimili.·l· lJesab " d iye Ssve • ••• • • •• ••• 25_000
edlandmlmasma, bu isimle meşh ur ol masına sebe p ' a ~ i kAr ola rak-
• A.lı of "" "'--f'
• •,.1• • eti., t S.) :.t. a.
Ba .... t •• 1i t. bi, Ri o4l...gI F~..lJ" . Ib k. : W. H i. a
çıoı.lr.t •• Dot- •• Ort. A..dol. ·••• " ,ik bir lı ...... .

",i ..
•' . ... Ii~.t../r " t.biri il. bir ....ii te ri.. ot.nk. un," nr,.I.Iı-..eat l t.lı_
ed i l .r .1ı
... lir UIIU;II. yuıl",., ... . ....blit'... öln... .. .. ir C.,itli .., ı....p­
ka.,.. .... lıtad ır. Z. v. r.,..
. ..ı..ıi .d. iulı et_ Iıtedir (. ,.'
bu ..be,ı•• 0"" w O"" .... A_/.r. J ..... i .r.. I",.. i w
,.. as. .at 1). W. H iu ·d.. _bt . _ ı • • IIJ.I ...
lerı.. bobil ..m ••i , • •• 1ı .1I1 Iı., fi ,.t i b tl edil_lrtedir (blı. H••n ..T. M. l Mil, ı..pı. ıı. w of-W ..,. .." .. _ .V ittJ ,oll.... ",Idiad. ok_kııı .. "C,lıı...ktadır
ol·.lli.... Id'.' r. !snııi'U, tO-l1 ; R. , id..dd i. , T.'.II}·' M.6oi r....' Gof%i.. i . .. ... .
..... , K. ) . h• • Gibb Me• . Se ., N•• M ri.. XLV, LOCMI_ 1HO. 2~&. :Ml).
(W. H iu • • , .' ..er. U S) . Elimiadwki _tiade • .ı fltl .. w Nden.. böl,.. ile
En....... '" Eni ııell" ' ı ilrıi . . . d... IM.. w i " ,..ı .la•• k t.kdi• •i• • d , Ör' ,
Ge lirle. i.. ,ub•..t.ki ..bepı..d ... dola y ı .oluıı. t.ı..kk.i<II .... bi . 1.‫ן‬il '" .... idııt. ıı ...
ı l'1SJS8 I.ri lıl ....i.d. t.. eotr.fl ııılıiri • • .ı_v••ı ıı,. " ı. kl iod ••k-..d Vıı• .
ka yıtlıı. di,;;.;; I....i t i bal iııd • • lerku. ,id u bi_i". i, I. "","i ı.biidi r, ,.ili·.ii. ,.i• • ,iod..ki V• •I... ı .. br i•• k ı,..... V.. ,oli M li.;.ı ~ ...I.y'" bir
Bia .. nui.. lul. " 1.. 11 ;111 .... ,.i .ı ı •• ı , . kl i" d. 1;;.kç.t...ı i.I , • • ua. hil,• •Id. ... d.u . kle UJr lU1dur . N i t~k ;. xvı . ,iia' II<I". OO lı ,..ı- •• tor l . ...••
17 B "o i çi . bk. G. 0 0 •• 1... Tü ./cı .. ı.. Iı"J ",o 'lzolln/ı. EI.",.,." I", • •• Di,ar brki. ..,.I _ıi • • b., lı bi r ..."" ,. d• • J. ' . d. ı .., lıto,d ı Cbk. Cdi l·
N ..up.,..I.c/ı Wi... ı.. d.. i (ı ~), 2SO-282. aid. Mn t. f. Çel ebi . T ıJo~~IJ'ii ·I.M.",IJtIlc _ Drr~'It/·I· ...,..41Ilt:. O.in r.il. Kü tip·
b b u i. T. Y• • 0. 5~7. ıs.
 84 NEJAT GÖVQNÇ

Hemed in .•• .. .. 25.000 I.\lAo ES·SERAvf VE ESERI 85

K i r m An 180. 200 Dina r 101.000 Dina r kuô" ta birlerini k ullanmamıştı r. Doğr udan dot ruy a, res mi kayıt­
KirmAn .. . .. • •. • 99.000 la rdan a ldıkı nı s öyled it i, misa lierinde ,ahıs is imler i ve zamanının
Site! n 8 1.200 ta rihle ri görülmek!e dir. Nilekim, SefAvi 'nin bize na kl elliti pa r-
Ş i r Az 572. 500 Dina r 572.200 Dina r çalarda n birkaçı ha riç (A. 22, 23, 47, 49). hepsi lar ihtenmi, olu p
Ş i r Az . . . . •• . . . . . 564 .500 37 Hi ni yıla (M. 1338' 39) ait tir . Şah ıs isimle rinden la hkik edebil-
Abar k ıj h . . . ..• . . 8.000 d ikler imiz ise o devrin ileri goelenlerid ir. MeselA, peJ.. ço k deldı r
Di t cr vl La y e t l e r ve ci h a l .. 78. 000 Dina r 71.000 Dinar bahsi geçen Sitı Ikg Ebu Said 'in k ız kardeş i olup kardeşinin
SulUniye •.. .• . • • 50.000 1335 de ö lümünde n birkaç sene sonra, 1338 yazında Emir Küçük
OrduM ı!r 23.000 Hasa n b. Timur l3' b. ç oba n larafından hükümdar ilan edilmiş,
C ihAI • .. ••• • . ••• .• 5.000 d okuz ay son ra da, bu de fa bir kadının ' ra n hüküm da n olması
T o p l a m . •.. . .• . • • .• •• . •• • 2 . 683• 500 D'ı n a r 2.605 .000 Dinar uyg un olma d ıtı gerekçesi ile tabuan ind irilmi, tir . Bilinditi g ibi,
Pasif bilanç osu ise , öyled ir : D" şeheade satı Seg 1319 da Emir Çoba n'la evlendirilmi"ti. bu ilk
A . G i de rle r 2.320.000 ı na r kocası dol ayısıyla, Emir Küeük Has a n onun üvey terunu sayılırdı.
1. VilAyet giduleri (A. 65) • •• • . . . .. 850.000 Yine kendisind en ba hs olunan ı brahi m . Şah. o dt' vrin moğol
emir lerind endi r, 1335 den sonraki kartştklık devresind e Ço ba n
2. Sar ay giderleri (A. 72) . • .•• . • .. 1.42'0.000
.iilesinin tara fın ı lut mu, lur. Daha sonra Diyarba kır'da bir beylik
3. Geri ka lan gide rler CA. BO) • • . •• • . • 50.000 kurm u şt ur, kend isind en Ibni 8attula " 'da Diyarbakı r ve Musul hü-
B. Ve rgi af l. r ı. . ......... . .. . . . .. 215. 000 Dinar kümdan ol arak bahs eder.
ı. A'" (A . 79) . . • • • • . • . • • • •• • . • •. •• 200.000 Imld es-Seravrnin nakl eltiti örnek ler de uygıınsu Zı uklar d a
2. 1338'39 y ı lı içinde (A . 81) . , • • . ••• 15.{IC1O yok det ild ir ; mesela, bazan bir vil!yetin içe risindeki aynı se ne
C. Bakiye (A. a ı) . 000 Dinar
70000 Dina r geli ri yazmadaki iki eyn misAlde birb irinden far k lı ra ka mlarlı.
T o pl a m . .•• ..• ••• . • • ..• • •.••• .• . .. ... 2.605. ifade ol u nm u ş t u r :
I '" d es -Se r!vı' nin eseri evvelce d e be li rtti~icıı i z gib i. ~i r hA- A vArece defıerind e Ta lr Io' de:
ma -. 1 t
tim e i1 ~ sona erer, Bu h.ilim ~ 'y i o d ört k~ sı m u~~rı~~ . a nzı~ . e. • Kaş!n 58.000 Dina r (A. 59) 37.000 Dinar CA. 64)
miş, umüm un ve divan tşterlode ça lışan k ımselerın ıs tıfade sı ıçın Hemeda n 32.000 Dina r CA. 59) 25.000 Dina r CA. 64)
ahlakI ö2'ütl er v ~ rm~ti d en~rni,tir . Te briz 143.500 Dina r CA. 60) 148.500 Dinar CA. 63)
E In ö nen ı : ' mAd es -Ser üvt'nin eserinin, onun resmt Nahcrva a 31.000 Dinar (B. J) 35.000 Dinar (A. 63)
kayn a:7: rd an. yani d ivan defte rle rinden laydalan~bildi~i nisbette ve gibi. Ayrıca " (orllı ol-m um ôlik d e gelir 2.605.000 dinar goös le-
tt

ve rdi ğ i örnek lerin hak ikale uyg-unlutu derecesind e k ı yrn el kaza-
na catı ş üph es i zd ir. Çünkü on un g~ r~~ s iyAkat r a ~a ml a rı , m uh~se­
be formül ve usullerinden ba hsede n ı l k ma kales ı : ger~k~e d ı ~~ n
deft erlerini izah için verdig-i mef ümat . Felek A la · yı T ebrtet nın
Sa(d J~t· ncim e· siy le k ar , ıl a ş tırıld ı g- ında muhtas a r k a l ı r . Sadece, on-
d an o luz sene son ra yine ayn ı kal d elerin d eva~ın ı veya bunla r'
d a ki d e ti ~i k l i kl t' r i belirtm esi ba k ı mı n d an tat~,ı nka rdı~; .Bu ~u.n l ~
bera be r, o m e s l e kda ş r g ib i, misalier ind e "{ala» veya bi-ta r'~-f
rilmi" ilaveten, 260 Tümen 5.000 Dina r d iye de la$li h edilm iştir.
Böylelikle, bil!nçonun pasil'i de a ynı rak a mı verdikinden, büt çe
denkfeşmek tedle. Hal buki, gerçek le, ""ilAyeı gelirlerinin t oplamı,
yuka rı da d a goörül düg-ü üeere 2.683.500 D i na rd ı r.
Bazan da ge nel bir gi der m i k lın ilc onu meyd ana ge tire n
kalem iyeleri n ıoplam ı arasında ' a r k/a r va rdı r. Bununla beraber.
n S.!la"a/·lI''''''1 Iı", Bat/ula , t li . ... tu e. M. Ş •• i f , I.ı. ~bal ım.sı,
i, 251 : "u i b. k : M . kriıi, Klta6ü ·,-Sa/ıiJc li·",a(.II.II DIJ _II'I. A!ulült, K.lı i ••
1942, 1112, • . ~ 17. 519.
86 NEJ AT GOVONÇ
a de d i bil g iler eks eriye tle biribirl eriyle mu ta ba kat halind ed ir. Bir
kı sım uygunsuzlukl ar da, aynı b ilgilere bir kaç örnekte ra s tland r-
jl'ı n da n karş ı l aş lırm ak suretiyle dü zelli lebilmekted ir.
Bu ka bil rakam veya toplam ha t a la rının , si ya ka t ra ka m larının
yazılışı s ı ras ın da göste rilecek en ufak b ir d ikka tsizlik ve ihmalin
ne net icel er de ğ ura ca ğı göz önünde bulundurula rak , istins ah es na-
sında meyd ana gel miş ol m ala rı na hü km et mek lazımdı r. Bütün b u
hus uslar ayrı ayrı nazar-i di kkate alınırsa, ya zarımızın bizzat lfa -
d e ettilti g ibi, misalierinin res mi devlet k ayı tla rına is tinad ett i ğin i
ni ka bul etmek gere kir.
Bu bakımdan ese r b ir ka ç bakımdan s on d ereced e önemli bir
tarihi kaynaklı r:
ı - Zek i Veli di Togan ' ın d a -v a ktiylc- belir tti ğ i gi b i İlhan lı
Devleti 'nin 37 Ha ni yı ld a ki (2 1. Mart 1338/1339) bütçesi ni ' Iaril}
al-mamdlik: ' ihtiv a etmekte dir, ufak bazı no k sa n lı k l a rıy l a birlikte,
2 - Bu d evle tin o tarihteki ha kimiyet sahas m ı, gelir ve gi de r·
leri m ikta rını belirt mekte d ir.
3 - Ha md ulla h Müs tevfi Ka zvini' nin v e rd i ğ i ra kam lann P ko nt-
rolünü s a ğl ama k t a, eserinin sıhha t d erecesi ni tayine yaramak ta d ı r.
S on olarak , Fran sa 'd a ve Ing illere 'de gelir· gi de r lis telerinin
XLV. yü z yıl d a yapıl d r ğ r, yin e XV I. yüz y ılın ilk ya rı sın da Fr ansa'
d a vilayet bütçelerinin genel bütç eye e klend i ği , Pru sya 'da ise a n-
cak xvıı . yü z yı l s o nl arınd a bi r d ev le t bütçe si te r t i p lencbl ldi ğ i
göz önünde bulund uru lur sa" , İrn ü d es -Se ra vl'nin eseri nin muhase -
be, ma liye ve bilha ssa k ültür ta rih i ile ujl'ra şa n l arın as la ihmal
e dcm iyec ckleri bir ana kayn a k ol d u ğ un a bilha ss a i şa re t etmek Is-
teri z.
40 S ic. Ahmed .. Zelc i V. li di ( ToraD I. au"' enr, 2 1 ydd.
U Bale: BatıRti. Ho.nawöf'/fJTbacJı. der SlaatulIiu'n.cna/ lfJn, Jeıı& 1909 .
ILI. Bu k., III. 279.
GAfus J ı.ıus CAE SAR 'IN TARIHÇI YÖNÜ
Okta y A tış tı
Historla seribitur Qa nar-
randam non arl p,oban:lum
Q u i D ti lia olıı
Gaius ] ulius Ca esar, büy ük bi r polit ikac ı ve kuma nd an oldu -
ğu gibi, tarih - ya zımı a la nın da da önemli bir yer i ş ga l et mek te'
d ir. Gen çli k yıll arınd an itibaren bü tü n h ayalı savaş, mücad ele
ve t ürl ü m eşa k kat, kıs aca, d eva m lı bir hareke t içeris inde geçen
C aes a r, yazı sa n 'atının çeş i tli ko ll a rı üzerin de ça lış a bil m e imka -
nı nı d a b ulm u şt ur. Hat ta, !.iitin d ilini n bir ü slad ı ka bul edi lmiş,
.. sa deli k" 1 akım ının önde ri olm uş t ur. H ita belte, C icero'd an son ra
ikinci id i. Za m a nı nd a herkes ta ra f ından soru lan ( d e ra tionc
La tin e loq uendi) .. La tince kon uş ma usulü hakkın d a" s , usl übun
n a sıl ol m a s ı gere kti ğ i so rusu nu De ana logia a dlı ese riy le cevap-
Ia ndırmış tı r. A yrı c a, A n ticaiones ile, Ca toyu hedef t u t m uş t ur.
Ha lta, ç ocu k l u ğu nd a . Hereules (L audis H erculis ) ve Oedipus
traged i a ' l a rı nı d a ka lem e a l m ış tır ki bu n l a rı n n eş rin i Au g us tus
men e t m i ş tir 3 . M e k t u p l arı ( episıulue) ayrı b ir de ğ er t aş ı m a k'
tadı r ' . Hatta, P luta rchos, Ca esar 'ın iş l eri n i n ç o k l u ğu ve şehrin
büyüklüjl'ü sebe bi ile d os tl arı y l a ko n uşma ğ a vaki t bu l amadı ğ ın­
d an, on la rla m ek t u pl aş lı ğını ve bu s ure tle Roma 'da m e k t u pl a ş m a
ı H. J. Edwe rde, Ca ,6ar . Tl•• Gallic LV (U' , Le ed oe , 19f)2, • . XVi v. d.
2: Cl ee rc , Bru ta•• i 2. 253.
3 S uetcu ius , De "ila Ca•• ar um. (DilJu. JUliU 6)1 LVI. : .. qui. omııis Iibel -
lo. ve ı ui t A U~U5 tUS publieari..
ii •
• Ptie ic a, Naturali. H i.toria . VII. :M. 9 1. : " urlbe re . ut leg er e• • imul
d iet ere et ecdire _oHtum e eeepimee , epi.tol .... . i.