Studija kulturnog

pejzaža Vrmca
Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Izdavači:
Opština Tivat
Kulturno zavičajno udruženje Napredak Gornja Lastva, Tivat
Expeditio - Centar za održivi prostorni razvoj, Kotor
Obrađivač: Oikon, d.o.o., Institut za primijenjenu ekologiju, Trg senjskih uskoka 1-2, 10000 Zagreb
Voditeljica: dr.sc. BISERKA DUMBOVIĆ BILUŠIĆ, dipl.ing.arh.
Obrađivači studije:
dr.sc. VLADIMIR KUŠAN, dipl.ing.šum., priprema i obrada podataka u GIS-u
dr.sc. DANKA PETROVIĆ, dipl.biol., analiza prirodnih obilježja
KATARINA LISAVAC, dipl.ing.arh., prikaz istorijskog razvoja područja i kulturna baština
JELENA FRANOVIĆ, dipl.ing. pejz.arh., obrada i kartiranje uzoraka pejzaža
JOŠKO KATELAN, prof. i arhivista, dobava istorijskih karata i jezična obrada teksta
MAJA BILUŠIĆ, mag.ing.arh., analiza antropogenih i vizuelno-morfoloških obilježja
ANDRIJANA MIHULJA, dipl.ing.šum., izrada kartografskih prikaza korišćenja prostora
VIŠNJA ŠTEKO, dipl.ing.kraj.arh., obrada i kartiranje tipološke klasifikacije i osjetljivosti
SUNČANA RAPIĆ, dipl.ing. kraj.arh., obrada i kartiranje tipološke klasifikacije i osjetljivosti
MAJA POSAVEC, mag.kraj.arh., obrada i kartiranje tipološke klasifikacije i osjetljivosti
Štampa: Biro Konto, Igalo
Tiraž: 500
Godina izdanja: 2015

Studija je realizovana u okviru projekta

Baština- pokretač razvoja www.bastina.eu

Vodeći partneri / Lead Partners

Opština Tivat
Zavod za prostorno uređenje Dubrovačko-neretvanske županije

Partneri / Partners
Expeditio – Centar za održivi prostorni razvoj Kotor
Kulturno zavičajno udruženje Napredak Gornja Lastva, Tivat
DUNEA - Regionalna razvojna agencija Dubrovačko-
neretvanske županije, Dubrovnik
Javna ustanova za upravljanje zaštićenim prirodnim vrijednostima
na području Dubrovačko-neretvanske županije, Dubrovnik

Saradnici / Associates
Ministarstvo kulture, Konzervatorski odjel u Dubrovniku
Hrvatska sekcija ECOVAST-a – Europskog vijeća za sela i male gradove
Ustanova Centar za Regionalne aktivnosti
programa prioritetnih akcija
Uprava za zaštitu kulturnih dobara Crne Gore,
Ministarstvo održivog razvoja i turizma Crne Gore
SEE Heritage mreža - Mreža za nasljeđe Jugoistočne Evrope

Ova publikacija je izrađena uz pomoć Evropske unije. Sadržaj publikacije je isključiva odgovornost partnera koji
implementiraju projekat “Baština-Pokretač razvoja” i ni na koji način ne odražava stavove Evropske unije.

Projekat „Baština – pokretač razvoja”sprovodi se u okviru Programa prekogranične saradnje izme-

đu Hrvatske i Crne Gore, u sklopu komponente II Instrumenta za pretpristupnu pomoć EU (IPA).

SADRŽAJ:
1. UVOD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.1. Projektni zadatak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.2. Metodologija izrade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
2. POLAZIŠTA ZA ZAŠTITU
KULTURNOG PEJZAŽA VRMCA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.1. Definicije kulturnog pejzaža . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.2. Međunarodni kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.3. Nacionalni zakonodavni okvir. . . . . . . . . . . . . . . 10
3. O
 PIS PODRUČJA OBUHVATA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3.1. Geografski položaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3.2. Granica područja obuhvata. . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3.3. Dosadašnje tipologije pejzaža na području
obuhvata studije. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
4. ANALIZA PROSTORNO PLANSKE DOKUMENTACIJE I
PROJEKATA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
4.1. Analiza važećih prostornih i
urbanističkih planova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
4.2. Analiza planiranih projekata i ostale
dokumentacije. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
4.3. Analiza pritisaka i promjena
karaktera predjela. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
5. ANALIZA PRIRODNIH OBILJEŽJA. . . . . . . . . . . . . . . . . 19
5.1. Klimatska obilježja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
5.2. Reljefna obilježja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
5.3. Geološka i pedološka obilježja . . . . . . . . . . . . . . 22
5.4. Hidrološka obilježja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
5.5. Vegetacijska obilježja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
5.6. Floristička obilježja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
5.7. Zaštićena prirodna baština . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
6. PRIKAZ ISTORIJSKOG RAZVOJA VRMCA. . . . . . . . . . . 32
6.1. Praistorijski i antički period. . . . . . . . . . . . . . . . . 32
6.2. Srednjovjekovni period (od 12. do 15. vijeka). . 33
6.3. Period od 15. do kraja 18. vijeka (vladavina
Mletačke republike. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
6.4. Razdoblje od kraja 18. do početka 20. vijeka
(Austrijsko carstvo i austrougarska monarhija). . . . . 38
6.5. Razdoblje 20. vijeka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
6.6. Nepokretna i pokretna kulturna baština
(zaštićena i evidentirana) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 5
7. ANALIZA ANTROPOGENIH OBILJEŽJA. . . . . . . . . . . . . 46
7.1. Namjena i korišćenje prostora . . . . . . . . . . . . . . 46
7.2. Elementi i uzorci pejzaža. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
8. ANALIZA VIZUELNIH I PERCEPTIVNIH OBILJEŽJA. . . . 51
8.1. Analiza vizuelne izloženosti Vrmca . . . . . . . . . . . 51
8.2. Vizuelno - morfološka obilježja Vrmca. . . . . . . . 53
8.3. Percepcija i doživljaj Vrmca. . . . . . . . . . . . . . . . . 56
9. IDENTIFIKACIJA KARAKTERA PREDJELA– PEJZAŽNI
TIPOVI VRMCA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
9.1. Uvodno obrazloženje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
9.2. Opšti pejzažni tipovi /Područja-opšti tipovi/
Područja karaktera predjela. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
9.3. Tipovi i područja karaktera predjela - pejzažni
tipovi područja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62
10. VALORIZACIJA I OCJENA OSJETLJIVOSTI KULTURNOG
PEJZAŽA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
10.1. Valorizacija obilježja i kvaliteta pejzaža . . . . . 114
10.2. Odabrani kriterijumi valorizacije kulturnog
pejzaža Vrmca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
10.3. Ocjena vrijednosti i osjetljivosti pejzažnih
područja Vrmca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
10.4. Pritisci razvoja i konflikti u prostoru. . . . . . . . 119
10.5. Prijedlog zaštite kulturnog pejzaža Vrmca. . . 122
11. SMJERNICE ZA ZAŠTITU, PLANIRANJE I UPRAVLJANJE
KULTURNOG PEJZAŽA VRMCA . . . . . . . . . . . . . . . . 125
11.1. Opšte mjere zaštite kulturnog pejzaža . . . . . . 125
11.2. Mjere zaštite, planiranja i korišćenja pejzaža kao
resursa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
11.3. Mjere za očuvanje karaktera pejzaža - izrada
plana predjela Vrmca i konzervatorsko - pejzažnih
studija. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
11.4. Smjernice i preporuke za revitalizaciju i
poboljšanje stanja kulturnog pejzaža Vrmca. . . . . . 129
12. ZAKLJUČCI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
13. LITERATURA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
PRILOG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
6 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
1. UVOD
1.1 PROJEKTNI
ZADATAK
Studija kulturnog pejzaža Vrmca
jedna je od studija koja se izrađuje
u sklopu projekta Baština – po-
kretač razvoja, zajedničke preko-
granične aktivnosti na primjeni
novih metodologija na zaštiti i
upravljanju prirodnom i kulturnom
baštinom na području Dubrovnika i
Boke Kotorske.Sprovodi se u okviru
programa prekogranične saradnje
između Crne Gore i Hrvatske u
sklopu komponente II Instrumenta
za pretpristupnu pomoć EU (IPA).
Opći cilj projekta Baština - pokretač
razvoja je zaštita prirodne i kultur-
ne baštine u Crnoj Gori i Hrvatskoj
kroz implementaciju zajedničkih
programa, edukaciju, prenošenje
znanja i realizaciju aktivnosti koje
imaju za cilj podizanje nivoa svije-
sti o važnosti kulturne i prirodne
baštine. Područje istraživanjas
crnogorske strane je gorski masiv
Vrmac, a glavni nosilac projekta
je Opština Tivat, dok su partneri
na projektu NVO „Expeditio“ iz
Kotora i Kulturno-zavičajno udru-
ženje „Napredak“ - Gornja Lastva.
Prema opisu zadatka i sinopsisu
sadržaja potrebno je izraditi studi-
ju kulturnog pejzaža, kojom će se
identifikovati i vrednovati njegove
prirodne i kulturne karakteristike i
vrijednosti. Studija će biti podloga
za izradu rješenja o zaštiti kultur-
nog pejzaža Vrmca te za izradu
ekonomske valorizacije prostora.
Ciljevi i zadaci studije
- prepoznati područje kao kul-
turni pejsaž korišćenjem inte-
gralnih metoda - uključivanjem
kulturnih i prirodnih obilježja
- identifikovati pejzažne tipove/
područja prema međunarodno
prihvaćenoj metodologijiocjene
karaktera predjela (Landscape
Character Assessment) iisto-
rijske karakterizacije(Historic
Landscape Assessment)
- prepoznata pejzažna područ-
ja opisati i ocijeniti na osnovu
njihovog vizuelnog, istorij-
skog i ekološkog karaktera
- analizirati faktore promjena,
trendove razvoja te pritiske i
prijetnje na karakter pejzaža
- analizirati osjetljivost pej-
zaža na promjene
- predložiti mjere za zaštitu,
održavanje, poboljšanje i odr-
živo korišćenje pejzaža.
Korišćenje studije
Studija je namijenjena prije svega
lokalnim upravama: opštinama
Tivat i Kotor, kojima će poslužiti
za adekvatnu zaštitu i ekonomsku
valorizaciju područja Vrmca,te kao
osnova za planske i strateške doku-
mente. Istraživanje pejzaža i baštine
područja Vrmca i prepoznavanje
njegove kulturno-istorijske vrijedno-
sti, poslužićei kao osnova za eko-
nomsku valorizaciju područja kao
kulturnog pejzaža. Studija će utvrditi
vrijednosti pejzaža koje predstavlja-
ju potencijal ekonomskog razvoja.
Ukazaće se na mogućnosti lokalnog
razvoja zasnovanog na resursima i
vrijednostima područja te ujedno
predložiti model zaštite i unaprjeđe-
nja stanja.Studija će bitipodloga za
donošenje rješenja o zaštiti kul-
turnog pejzaža Vrmca, što je jedna
od kategorija kulturnih dobara u
Zakonu o zaštiti kulturnih dobara.
Studija će poslužiti kao model
za metodologijuprepoznavanja
i utvrđivanja kulturnog pejzaža i
biće važna osnova za dalju pre-
zentaciju i promociju vrijednosti
područja Vrmca, što je od značaja
za lokalno stanovništvo i za turiste.
1.2 METODOLOGIJA
IZRADE
U izradi ove studije primijenjena je
složena metodologija koja se zasniva
na induktivno-deduktivnim i ma-
tematičko-statističkim metodima,
arhivskom i terenskom istraživanju,
izradi modela te metodu sintezne
interpretacije. Induktivno-deduktiv-
nim metodima se analiziraju posto-
jeći teorijski pristupi, važeći planski
dokumenti, pravni okviri, te literatu-
ra i dostupna istraživanja prirodnih i
kulturnih faktora koji obuhvataju po-
dručje Vrmca. Arhivska istraživanja
obuhvataju istorijske pisane i gra-
fičke izvore podataka, koji objašnja-
vaju procese prostorno-istorijskog
formiranja i razvitka pejzaža Vrmca
i njegovih antropogenih kompone-
nata - naselja, istorijskih građevina,
komunikacija i načina korišćenja
zemljišta.Terenska istraživanja spro-
vedena su za potrebe upotpunjava-

nja podataka o postojećem stanju
istraživanog područja te o njegovim
vizuelnim i morfološkim obilježjima.
Metodima izrade modela prikazuju
se i provjeravaju strukturna i vi-
zuelna obilježja istraživanog pod-
ručja pomoću grafičkih, tabličnih i
tekstualnih podataka. Matematičko-
statističkim metodima i analizama
pomoću GIS-a obrađuju se grafički i
tekstualni podaci koji se koriste pri
određivanju opštih tipova i tipo-
va karaktera predjela. Metodima
sinteznih interpretacija predstavljaju
se strukturna obilježja, te ocjene
karaktera svakog prepoznatog tipa
karaketra predjela proizašlog iz spro-
vedenog modeliranja, kao i sintezna
valorizacija područja istraživanja.
Postupak tipološke klasifikacije pre-
djela temelji se na obradi i analizi
postojećih podataka o fizičkim kom-
ponentama, kao što su: kilmatska
obilježja, geološki ipedološki sastav,
reljefna obilježja analizirana kroz vi-
sinsku podjelu reljefa (hipsometriju)
i morfologiju(nagibe i ekspoziciju),
geološka pedološka i hidrološka
obilježja, korišćenje zemljištakroz
karakteristična istorijska razdoblja
za koja postoje ulazni kartografski
podaci: 1838. godine, 1974. godine
i današnje stanje (prema modelu
Corine Land Cover prikaza u od-
govarajućoj razmjeri kartiranja),
vegetacijski pokrivač, gustoća/
tipologija izgrađenih područja.
Za ocjenu vizuelne osjetljivosti
područja Vrmca izrađen je model
vizuelne izloženosti iz najfrekven-
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 7
tnijih saobraćajnica (kopnenih i
morskih), te s unutrašnjih i uda-
ljenih vidikovaca, kao i model
prikaza morfoloških obilježja.
Valorizacija prostora Vrmca kao
kulturnog pejzaža sprovedena je
metodom objektivnog pristupa,
na osnovuposebno pripremlje-
nog modela vrednovanja. Ocjena
kulturnog pejzaža može biti spro-
vedena i subjektivnim metodom,
s naglaskom na estetska svojstva i
percepciju stanovnika i posjetilaca.
Metodima subjektivnog vrednova-
nja, koji se oslanjaju na percepciju i
osjećaj mjesta, ocjenjuju se estet-
ske i doživljajne vrijednosti, dok
se objektivni pristup usmjerava na
obilježja komponenata i kulturnog
pejzaža u cjelini. U model vredno-
vanja kulturnog pejzaža uključeni
su pokazatelji kulturnih i prirodnih
komponenata, te materijalnih i
nematerijalnih obilježja. Svakom
odabranom parametrudodate su
brojčane ocjene, te su na taj način
proizašle ukupne i prosječne, rela-
tivne vrijednosti pejzažnih jedinica.
Vrijednost istorijskog kulturnog
pejzaža Vrmca zasniva se na kriteri-
jumima: integriteta, autentičnosti,
jedinstvenosti, raznolikosti oblika ko-
rišćenja zemljišta (izgrađenog, par-
kovno oblikovanog, poljoprivrednog,
šumskog, prirodnog.. ), zastupljeno-
sti kulturnih i prirodnih vrijednosti
te potencijala za buduće korišćenje.
Na osnovu analize prostornih i ur-
banističkih planova, studija lokacije i
ostalih razvojnih tendencija utvrđeni
su pritisci kojima se izazivajupro-
mjene karaktera pejzaža Vrmca.
Mnogi od planiranih zahvata ne
uvažavaju karakteristike i vrijedno-
sti kulturnog pejzaža,te dovode do
njihovog narušavanja i degradacije.
Ulazni podaci koji su korišćeni za
izradu ove studije su: topograf-
ske karte u razmjerama 1:25000,
1:5000, orto foto karte u razmjeri
1:5000, digitalni model reljefa, te
tematske karte (visine, nagibi, geo-
logija, pedologija, vode, Corine Land
Cover.), karte iz prostorno planske
dokumentacije Opština Tivat i Kotor,
te istorijske topografske karte, karte
prvog katastarskog premjera, te
ostali dostupni grafički i pisani izvori
(stare razglednice i fotografije).
Za prostor poluostrva Vrmac,
koje se odlikuje specifičnim pri-
rodnim i graditeljskim karakteri-
stikama dosad nisu sprovođena
sistemska istraživanja istorijskog
i prostornog razvoja, istraživanja
urbanističkih i graditeljskih oblika,
antropološka,kao ni arheološka
istraživanja. Zbog toga je i literatura
koja se direktno odnosi na Vrmac
dosta rijetka.U radu su se koristile
bibliografske jedinice koje obuhva-
taju šire područje Boke Kotorske.
Od ostalih podataka korišćene su
studije koje se izrađuju u sklopu
projekta Baština-pokretač razvo-
ja: Studija prirodnih vrijednosti
Vrmca, Sociološko istraživanje za
područje Vrmca - stavovi i mišljenja
dobijeni kroz participativni proces
i Studija zakonodavnog okvira.
8 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Pogled na Vrmac s istočne strane


2. POLAZIŠTA ZA ZAŠTITU
KULTURNOG PEJZAŽA VRMCA
2.1. DEFINICIJE
KULTURNOG PEJZAŽA
Definicija pejzaža/predjela u
Evropskoj konvenciji o predjelu
vrlo je široka i obuhvatna: predio
znači područje percipirano od
strane ljudi, čiji je karakter rezul-
tat djelovanja i među-djelovanja
prirodnih i/ili ljudskih faktora.1
U predjelu/pejzažu, kao huma-
nom ekosistemu njegovi se brojni
aspekti i sastavni dijelovi mijenjaju
pod uticajem različitih prostornih
i vremenskih uslova i ograničenja.
Pejzaž se mijenja i razvija, a podaci
o prošlosti, prepoznavanje njegovih
obilježja i značaja važna su podloga
za buduće planiranje i upravljanje
njegovim promjenama. Predio/pej-
zaž je prostor u kojem živi čovjek,
važan nacionalni resurs, … izuzetno
prirodno i kulturno nasljeđe, koje je
cijenjeno zbog svoje estetske ljepote
i važnog doprinosa identitetu regije
i osjećaju mjesta (Sense of Place.)2
Najuopštenija podjela pejzaža je na
prirodne i kulturne, a osim pejzaža
zemlje (Landscape) prepoznati su
i pejzaži mora (Seascape). Prirodni
predio/pejzaž obuhvata područja
netaknute prirodnosti čiji razvoj
određuju i uređuju isključivo zakoni
prirode, bez čovjekovih uticaja.
Kulturni predio/pejzaž (Cultural
1
 ouncil of Europe, European Landscape Convention, 2000.art.1: Landscape means an area, as perceived by people, whose character
C
is the result of the action and interaction of natural and /or human factors.
2
Morris; Therivel, 1995: 78
3
Carl Sauer, 1925., Morfology of Landscape: The cultural landscape is fashioned out of a natural landscape by a culture group. Culture
is the agent, the natural area is the medium, the cultural landscape is the result.
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 9
Landscape) je područje koje je po-
stupno mijenjano (tokom vremena)
čovjekovim djelovanjem. Kulturni
pejzaž stvoren je od prirodnog
djelovanjem kulturnih grupa.3 Stoga
kulturni pejzaži mogu da se opišu
kao područja značajno promijenje-
na, formirana i definisana čovjeko-
vim djelovanjem. Pri takvim čovje-
kovim aktivnostima prirodna sredina
nije bila isključena, naprotiv na nju
se uticalo, ista se mijenjala, ponekad
osiromašivala, ali u najčešćim je
slučajevima bivala obogaćena. Na
taj su način stvoreni kulturni pejzaži,
kao odraz živog i stalno razvijajućeg
svijeta društvenih grupa i odnosa.
Kulturni pejzaž, stoga odražava
među-odnos prirodnih komponena-
ta i čovjekovih aktivnosti u njemu,
te uzima u obzir sve pojavne oblike
ljudskih aktivnosti kroz istoriju.
2.2. MEĐUNARODNI
KONTEKST
Područja bogata kulturnom i prirod-
nom baštinom zbog svoje vrijedno-
sti i poruka kojima komuniciraju s
prošlim i budućim naraštajima pre-
poznata su kao kulturni pejzaži. Kul-
turni pejzaž se definiše kao posebno
geografsko područje koje predstavlja
kombinovano djelo prirode i čovje-
ka. Stoga su brojnim međunarodnim
dokumentima utvrđeni standardi
i metodi njihovog prepoznavanja,
valorizacije izaštite. Utvrđeno je da
planiranje i upravljanje pejzažom
zahtijeva integralni pristup, te je
međunarodna zajednica predvidjela
niz metoda i postupaka zaštite, kao
što su: zakonska zaštita pejzaža oci-
jenjenih na osnovu jasno utvrđenih
kriterijuma; određivanje granica za-
štićenogpejzaža, izrada i donošenje
Plana zaštite i upravljanja, te orga-
nizacija sistemai načina upravljanja.
Međunarodni ugovori i konvenci-
je, bilo da su uopšteni ili posebno
potpisani od strane država članica
pravno su obavezujući i utvrđuju
obaveze i način postupanja država,
pa tako i Crne Gore. Primjer takve
obavezujuće konvencije je UNES-
CO (1972) Konvencija o svjetskoj
baštini koja se tiče zaštite svjetske
kulturne i prirodne baštine (World
Heritage Convention Concerning
the Protection of the World Cul-
tural and Natural Heritage). Osim
međunarodnih, obavezujuće su i
evropske konvencije, kao što su:
Konvencija Savjeta Evropeo pej-
zažu (2000)(European Landscape
Convention) iKonvencija o vrijed-
nosti kulturne baštine za društvo
(2005.) (Convention on the Value
of Cultural Heritage for Society).
Stručne povelje, preporuke i dekla-
racije su, za razliku od povelja, etički
kodeks kojima se propisuju stručni
10 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
standardi djelovanja. Obavezujuće
su evropske konvencije, povelje i
dokumenti koji regulišu pitanja ve-
zana za životnu sredinu, kao što su:
Konvencija o zaštiti Sredozemnog
mora od zagađenja (1976/1995.)
(Convention for the Protection of
the Mediterranean Sea Against
Pollution (Barcelona Convention));
Pan-evropska strategija o biološkom
i pejzažnom diverzitetu (1995.)
(Pan-European Biological and
Landscape Diversity Strategy (PE-
BLDS)); Konvencija o zaštiti morske
životne sredine i obalnog područja
Sredozemnog mora (2005.) (Con-
vention for the Protection of the
Marine Environment and the Coa-
stal Region of the Mediterranean).
Konvencija o Svjetskoj kulturnoj
i prirodnoj baštini dopunjena je
1992. godine uvođenjem pojma
kulturnih pejzaža, te su u Opera-
tivnim smjernicama, kao pratećem
dokumentu Konvencije o Svjetskoj
kulturnoj i prirodnoj baštini, revidi-
rani i dopunjeni kriterijumi za no-
minaciju. Kulturni pejzaži definisani
su kao kombinovano djelo čovjeka i
prirode. Oni ilustruju razvoj ljudskog
društva i naselja kroz istoriju pod
uticajem fizičkih ograničenja i/ili
mogućnosti prezentovanih od stra-
ne njihove prirodne sredine, te druš-
tvenih, ekonomskih i kulturnih sna-
ga društva, unutrašnjih i vanjskih.
U Operativnim smjernicama
prepoznate su tri glavne ka-
tegorije kulturnih pejzaža:
i) namjerno oblikovani pejzaž -
stvoren iz estetskih, društvenih,
religioznih i rekreativnih razloga,
često, ali ne uvijek, povezani su s
religioznim i ostalim monumen-
talnim zgradama i sklopovima;
ii) o
 rganski razvijeni pejzaž- rezultat
društvenih, ekonomskih, admini-
strativnih i/ili religioznih zahtjeva.
Pejzaži ove kategorije odražavaju
karakteristike istorijskog razvoja u
svojim oblicima i obilježjima svo-
jih komponenata. Dijele se u dvije
pod-kategorije; reliktni pejzaž
čiji je razvojni proces došao do
kraja u nekom istorijskom periodu
ili je naglo prekinut, a njegova
značajna i razlikovna obilježja još
su uvijek vidljiva u materijalnom
obliku. Druga je kontinuirani
pejzaž, koji još uvijek ima aktivnu
ulogu i namjenu u savremenom
društvu, usko povezanu s tra-
dicionalnim načinom života;
iii) a socijativni pejzaž odražava
religioznu, umjetničku i kul-
turnu povezanosts prirodnim
elementima više mjeri nego
s materijalnim, koji mogu biti
neznatni ili potpuno izostati.
Visokog su stepena prirodnosti.
Evropska konvencija o pejzažu/
predjelu je prvi međunarodni
dokument koji se bavi zaštitom, pla-
niranjem i upravljanjem svih vrsta
pejzaža/predjela, a ne samo onima
koji imaju izuzetnu vrijednost. Tim je
dokumentom pejzaž/predio odre-
đen kao značajan dio javnih interesa
na kulturnom, ekološkom i društve-
nom području te je istovremeno
resurs za privrednu djelatnost.
Među glavnim obavezama
sprovođenja Konvencije su:
• prаvno priznаvаnje pejzaža/
predjelа kаo suštinske kompo-
nente čovjekove okoline, izrаzа
rаznolikosti njihovog zаjedničkog
kulturnog, ekološkog i druš-
tveno-ekonomskog nаsljeđа i
temeljа lokаlnog identitetа.
• identifikacija i procjena pre-
djela, analiza njihovih karak-
teristika i uzroka promjena,
procjena kvaliteta i vrijednosti
koje im pridaje stanovništvo.
Sprovođenje identifikacije i procje-
ne karaktera pejzaža se ostvaruje
metodom karakterizacije, (Landsca-
pe Character Assessement) koji je
važan element evropske prostorne
politike, povezan sočuvanjem ra-
znolikosti pejzaža. Metod procjene
karaktera pejzaža odnosi se na pre-
poznavanje i određivanje elemenata
i obilježja koji čine pejzaže (pejzažne
jedinice) međusobno različitim, te
na opisivanje razlika u njihovom ka-
rakteru i ocjeni vrijednosti, određu-
jućih karakteristikapejzaža. Rezultati
sprovođenja navedenih metoda su
karte tipova / područja pejzaža i
smjernice za planiranje i upravljanje.
Preporuka o zaštiti ljepote i karak-
tera pejzaža i mjesta (Recommen-
dation concerning the Safeguar-
ding of Beauty and Character of
Landscapes and Sites)(1962.) je
dokument kojim se prvi put ističe
potreba za uključivanjem postav-
ki zaštite pejzaža u urbanističke i
prostorne planove kao jednog od
metoda sprovođenja njihove zaštite.
Ukazuje se na potrebu proglašenja
pravne zaštite područja čime se bez

dopuštenja nadležnih institucija
sprječava uništavanje ili mijenjanje
stanja i izgleda mjesta. Preporuka je
uspostavila osnovni okvir za buduće
kategorije zaštićenih mjesta i pejza-
ža naglašavajući da se zaštita ne bi
smjela ograničiti samo na prirodne
pejzaže, već bi bilo potrebno uklju-
čiti i one, čije je oblikovanje rezul-
tat čovjekovog djelovanja. Dakle,
potrebne su posebne odredbe kako
bi se osigurala zaštita pejzaža i mje-
sta koja su u pravilu najugroženija,
posebno izgradnjom, poslovanjem i
špekulacijama u vezi sa zemljištem.
Preporuka o očuvanju i savre-
menoj ulozi istorijskih područja
(Recommendation Concerning the
Safeguarding and Contemporary
Role of Historic Areas) UNESCO-a,
Nairobi 1976, po prvi put uvodi
pojam istorijskih i arhitektonskih
područja (Historic and Architectural
Areas). Svako istorijsko područje i
njegova okolina treba da se sa-
gledavaju u svojoj ukupnosti kao
jedinstvena cjelina čija ravnoteža i
specifičnost zavise odpovezivanjadi-
jelova od kojih su sastavljeni, a oni
uključuju ljudske aktivnosti, zgrade,
prostornu organizaciju i okolinu.
Definisan je i pojam očuvanja,
zaštite (Safeguarding) koji uključuje
identifikaciju, zaštitu, konzervaciju,
restauraciju, obnovu, održavanje i
revitalizaciju istorijskih ili tradicio-
nalnih područja i njihovo okruženje.
Istorijska područja i njihovu okolinu
treba aktivno zaštititi od oštećenja
svake vrste, posebno onih koja
proizlaze iz neprimjerenog korišće-
nja, dodataka i pogrešnih ili neo-
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 11
sjetljivih promjenate oštećenja koja
će uticati na njihovu autentičnost.
Dokument o autentičnosti iz Nare
(The Nara Document on Authenti-
city), koji je 1994. godine donio ICO-
MOS nadovezuje se na Venecijansku
povelju iz 1964. godine, definiše
pojam autentičnosti i uvodi pojam
kulturne raznolikosti i raznolikosti
baštine. Autentičnost kao jedan od
glavnih kriterijuma vrijednosti odno-
si se na očuvanje kulturne baštine
u svim njenim oblicima i istorijskim
periodima. Sposobnost razumijeva-
nja tih vrijednosti zavisi i o stepenu
do kojega se izvori podataka o nave-
denim vrijednostima mogu shvatiti
kao vjerodostojni ili istiniti. Aspekti
autentičnosti odnose se na oblik i
dizajn, materijale i građu, korišćenje
i namjenu, tradicije i tehnike, mjesto
i okolinu (Setting), duh i osjećaje te
ostale unutrašnje i vanjske faktore
kulturnog dobra. Baština treba da
bude prepoznata u svom širem
društvenom, istorijskom i fizičkom
kontekstu, te u svojoj okolini.
U povelji Upravljanje turizmom u
mjestima od baštinskog značaja,
međunarodnoj povelji o kulturnom
turizmu (International Cultural
Tourism Charter, Managing Tourism
at Places of Heritage Significance)
ICOMOS-a (1999), baština je defini-
sana kao široki pojam koji uključuje
prirodnu i kulturnu sredinu. Ona
obuhvata pejzaže, istorijska mjesta,
mjesta izgrađenih sredina, kao i
biološke raznolikosti, zbirke, prošlost
i kulturne prakse, znanje i iskustva.
Primarni cilj upravljanja baštinom
je komunicirati njenim značenjem i
potrebom za očuvanjem. Prirodna i
kulturna baština, raznolikosti i život-
ne kulture danas su glavne turističke
atrakcije. Turizam bi trebalo da
donese korist zajednicama i da pruži
sredstvo i motivaciju za brigu iza
održavanjenjihove baštine i kultur-
ne prakse. Saradnja predstavnika
lokalnih zajednica, konzervatora,
vlasnika, političara i onih koji pripre-
maju razvojne planove i programe
potrebna je za postizanje održive
turističke industrije, te poboljšanje
zaštite baštine. Turistički projekti i
razvoj treba da postignu pozitivne
rezultate i da smanje štetne uticaje
na baštinu i na način života domaće
zajednice. Razvoj turizma i infra-
strukturni projekti treba da uzmu
u obzir estetske, socijalne i kultur-
ne dimenzije, prirodne i kulturne
pejzaže, obilježja biodiverziteta
i širi vizuelni kontekst baštine.
Povelja iz Burre za mjesta od kul-
turnog značaja (The Burra Charter:
Charter for Places of Cultural Signi-
ficance) usvojena 1981. godine, a
nadopunjena 1999. godine,definiše
pojam mjesto (site) kao urbano ili
ruralno područje, pejzaž, zgrade ili
skupove zgrada. Očuvanje mjesta
treba da se prepozna, a potrebno je
uzeti u obzir i sve aspekte kulturnog
i prirodnog značaja bez naglaska na
jednoj vrijednosti na račun ostalih.
Uveden je pojam kulturnog zna-
čaja koji znači estetsku, istorijsku,
naučnu, društvenu ili duhovnu
vrijednost za prošlost, sadašnjost i
buduće generacije. Kulturni zna-
čaj sadržan je u samom mjestu,
12 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
njegovoj građi, smještaju (setting),
korišćenju, povezanostima, znače-
njima, vezanim mjestima i srodnim
objektima. Očuvanje zahtijeva
zadržavanje odgovarajuće vizuelne
okoline (setting) i drugih odnosa koji
doprinose kulturnom značaju mje-
sta. Nove gradnje, rušenja ili druge
promjene koje bi mogle imati nega-
tivan uticaj na okolinu smještaja nisu
prihvatljivi. Zaštitase sprovodi kroz
Plan zaštite (Conservation Plan) kao
osnovni dokument svakog programa
zaštite u kojem se definišeuloga
financiranja i upravljanja procesi-
ma očuvanja kulturne baštine.
Pejzaži odražavaju ljudske aktivnosti
i prožetost kulturnim vrijednostima
određene zajednice u određenim
istorijskim periodima. Razvojem
tokom istorije i promjenama načina
čovjekovog djelovanja pejzaži su se
mijenjali, a time i sticali nekoliko
nivoa i značenja koja se danas ana-
liziraju kroz istorijska, arheološka,
geografska i istraživanja ostalih dis-
ciplina. Iz tog se razloga Deklaracija
o pejzažima baštine (Natchitoches
Declaration on Heritage Landsca-
pes, 2004.) usmjerila na pitanja me-
đu-djelovanja ljudi i prirode tokom
vremena, posebno zbog podatka da
veliki broj kulturnih pejzaža pripa-
da kategoriji organski razvijenih,
kontinuiranih pejzaža u kojima ljudi
i dalje žive, a njihov karakterodra-
žava vrjednosne sisteme i kulturu
upravo tih ljudi. Teza da je kultura ta
koja oblikuje prirodu, a kulturnipej-
zažinjezin izraz, glavni je razlog da
se kulturne i prirodne komponente
sagledavaju i analiziraju zajedno.
U Deklaraciji o očuvanju smještaja
baštinskih struktura, mjesta i pod-
ručja (Declaration on the Conser-
vation of the Setting of Heritage
Structures, Sites and Areas, Xi’an,
2005.) definiše se smještaj, odnosno
okolina baštinskih struktura, mjesta
i područja kao neposredno i proši-
reno okruženje koje je dio njegovog
značaja i prepoznatljivog karaktera,
ili doprinosi istima. Zakonodavstvo,
propisi i smjernice za zaštitu, očuva-
nje i upravljanje treba da osiguraju
uspostavljanje kontaktne (buffer)
zone oko njih. Instrumenti plani-
ranja treba da sadržavaju odredbe
kojima se djelotvorno kontroliše
uticaj promjena u smještaju. Značaj-
ne siluete i obrisi (skylines), vizurne
linije(sight lines) i odgovarajuća
udaljenost između novog programa
razvoja u blizinibaštinske struktu-
re, mjesta i područja ključni su u
ocjeni i sprječavanju neprimjerenih
vizuelnih i prostornih zadiranja u
integritet baštine. Transformacije
urbanih i ruralnih pejzaža, način
života, iliprivreda mogu da imaju
nepovratan uticaj na autentičnost.
Upravljanje promjenama i nadzor/
monitoring treba da definišu mjere
kako bi se spriječilo ili otklonilo pro-
padanje i gubitak značaja baštine.
Pokazatelji za praćenje treba da
pokrijufizičke aspekte, kao što su
ugrožavanje pogleda i vizura, silueta
i otvorenih prostora, zagađenje
vazduha,zagađenje zvukovima, i sl.
2.3. NACIONALNI
ZAKONODAVNI OKVIR
Postojeća zakonodavna regulativa
Crne Gore kojom su regulisana
pitanja zaštite predjela/pejzaža
obuhvaćena je u nekoliko zakona:
Zakon o ratifikaciji konvenci-
je o evropskim predjelima (Sl.
list CG, br.48/08)koji određuje
opšte principe zaštite, uprav-
ljanja i planiranja predjela.
Zakon o zaštiti kulturnih dobara
(Sl. list CG, br. 49/10), predviđa
zaštitu kulturnog pejzaža kao jednu
od vrsta kulturnih dobara. Planom
predjela moguće je predvidjeti
potrebu izrade elaborata tj. inicirati
zaštitu nekog kulturnog pejzaža
na osnovu njegove autentičnosti,
integriteta, stepena očuvanosti,
jedinstvenosti i rijetkosti, istorij-
skog, naučnog, arhitektonskog
ili drugog društvenog značaja.
Zakon o zaštiti prirode (Sl. list CG,
br.51/08) objašnjava pojam predjela
i pejzažne raznovrsnosti, definiše
zaštitu predjela, predio izuzetnih
odlika, prepoznaje pejzažne vri-
jednosti i aktivnosti sa specifičnim
rasporedom ekosistema pri razvr-
stavanju zaštićenih prirodnih dobara
u kategorije. Definiše plan upravlja-
nja, uslove korišćenja, monitoring
i sadržaj strategije zaštite prirode.
Zakon o zaštiti životne sredine (Sl.
list CG, br.48/08) definiše ciljeve i
principe očuvanja pejzažne raznovr-

Područje Svjetske baštine Boke Kotorske, UNESCO i Granica parka prirode Vrmac
snosti, zaštite i obnavljanja kultur-
nih i estetskih vrijednosti pejzaža i
principe očuvanja prirodnih resur-
sa u koje se ubrajaju i predjeli.
Zakon o strateškoj procjeni
uticaja na životnu sredinu (Sl.
list CG, br.59/11), strateška pro-
cjena potrebno je da sadrži i
procjenu uticaja na pejzaž.
Zakon o procjeni uticaja na život-
nu sredinu (Sl. List br. 80/2005),
studija uticaja na životnu sredi-
nu treba da sadrži informacije o
indirektnom ili direktnom uticaju
planiranog objekta na pejzaž.
Zakon o šumama (Sl. list CG, br.
74/10, 40/11). Šume i šumskа
zemljištа, kаo dobrа od op-
šteg interesа, uživаju posebnu
zаštitu i značaj očuvаnja biološ-
ke i pejzаžne rаznovrsnosti.
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 13
Zakon o uređenju prostora i
izgradnji objekata (Sl. list CG,
br.51/08 i 34/11) i Pravilnik o bližem
sadržaju i formi planskih doku-
menata (Sl. list CG, br. 24/10) ne
uključuje pitanja zaštite pejzaža.
Područje Vrmca danas je pokrive-
no određenim stepenom zaštite.
Granica UNESCO-ve zaštite Boke
Kotorske prolazi vršnim područjem
padina Vrmca orjentisanih prema
Kotorskom zalivu, a kontakt zona
obuhvata čitavo kopneno i morsko
područje Bokokotorskog zaliva, a
time i područje Vrmca. U Prostorno
urbanističkom planu opštine Tivat
(„Sl.list CG - opštinski propisi“ br.
24/10) uključen je prijedlog za zašti-
tu Parka prirode Vrmac, koji uklju-
čuje više dijelove padina brda iznad
Tivta. Granice planiranog parka
prirode u njegovom najnižem dijelu
određuje trasa planirane obilazni-
ce, dok se ostale granice poklapaju
sa granicama katastarskih opština
odnosno granicom opštine Tivat.
14 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
3. OPIS PODRUČJA OBUHVATA
3.1.GEOGRAFSKI
POLOŽAJ
Vrmac je poluostrvo koje dijeli
Kotorski i Tivatski zaliv, čiju teritoriju
administrativno dijele opštine Kotor
i Tivat. Dio Vrmca koji pripada op-
štini Kotor ujedno je i dio područja
Svjetske prirodne i kulturne baštine
UNESCO-a Boke Kotorske. Poluostr-
vo Vrmac sastavni je dio prostorne
cjeline Boke Kotorske koja zauzima
sjeverozapadni dio Crnogorskog pri-
morja i predstavlja jednu mikro-re-
giju, koja se sastoji od više suženja i
proširenja, te kao takva reljefno čini
najsloženiji dio crnogorskog primor-
ja.Tri poluostrvana maloj se udalje-
nosti izdižu iznad morana način da
formiraju tri tjesnaca, koji vode u
tri oblikovno i strukturno različita
vodena bazena: Tivatski, Risanski i
Kotorski zaliv. Tjesnac Verige dijeli
Položaj i granica obuhvata
4
E vropska klasifikacija predjela prema metodi LANMAP2 zasniva se na tri grupe pokazatelja karaktera predjela, a uzima u obzir
biotske, abiotske i kulturne elemente: klimu, reljef, tla i geološki sastav (Parent Material) te korišćenje prostora (Land Use) prema
podatcima CORINE Land Cover Database.
gorski masiv Vrmca od Jeremijinog
brda. Područje Vrmca koje se nalazi
u unutrašnjem dijelu Bokokotorskog
zaliva,karakteristično jepo tome što
ujedno predstavlja i gorski masiv i
poluostrvo orjentacije istok-zapad.
Morfogenetski je sastavljen od dva
vijenca, višeg, čija je najviša tačka
Sveti Ilija, 768 mnv i nižeg s najvi-
šom tačkom Popova glava, 584 m,
razdvojenih udolinom istog smjera
pružanja.Saobraćajna izolovanost
središnjih i vršnih dijelova Vrmca
uslovljena je reljefnim ograniče-
njima i stepenom naseljenosti.
3.2. GRANICE
PODRUČJA OBUHVATA
Granice obuhvata ove studije
određene su uvažavajući geomor-
fološke iprostorne karakteristike
područja. Teritorija Vrmca definisa-
na je samim položajem poluostrva,
stoga je granica određena linijom
dodira kopna i mora, dok kopnenu
granicu prema padinama Lovćena
čini prevoj kod Svete Trojice, čije
su pogodnosti u prošlosti korišće-
ne za formiranje transverzalne
cestovne komunikacije koja po-
vezuje Kotorski i Tivatski zaliv.
3.3 DOSADAŠNJE
TIPOLOGIJE PEJZAŽA
NA PODRUČJU
OBUHVATA STUDIJE
Dosad provedene klasifikacije pre-
djela u većem mjeriluobuhvatile su
i teritorij Vrmca. Europska podjela
pejzaža(The European Landscape
Typology LANMAP2)4 na teritoriju
Vrmca sagledava dva tipa: Medi-
terranean - Hills-Rocks-Forest te
Mediterranean - Mountains -Rocks-
Arable land). Prema nacionalnoj
podjeli predjela impresivni prirod-
no-kulturni ambijent Boke, koji je
uglavnom karakterisan sastavom
četiri međusobno povezana za-
liva i okolnih planinskih masiva,
integriše region Kotora u izuzetnu
pejzažnu cjelinu. Prepoznat je i
kao UNESCO-va vrijednost u kojoj
jedinstveni uzajamni odnosi izme-
đu kulture i prirode predstavljaju
bitan kriterijumizuzetne, univer-
zalne vrijednosti Boke Kotorske.
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 15

Opšta podjela na pejzažne jedinice i klimatske okolnosti dovele su do

Crne Gore zasnovana je na prirod- izuzetno širokog i rijetkog dijapazo-
nim karakteristikama, ali uključuje na flore i faune u Boki Kotorskoj. Izu-
i prisustvo čovjeka u slučajevima zetni prirodni i topografski položaj
kada to prisustvo poprima zna- Boke Kotorske uticao je i na speci-
čajniji predioni uticaj. Izdvojeno fični kulturno-istorijski razvoj ovog
je 19 osnovnih pejzažnih jedinica područja. Nastanjeno još od praisto-
i dvije prostorno manje pejzažne rijskog doba, smješteno na istočnoj
jedinice, koje se uglavnom odnose obali Jadranskog mora, područje
na osjetljive ekosisteme. Prostorni Boke Kotorske je od antičkog doba,
plan Crne Gore tako prepoznaje 21 pa do današnjih dana korišćeno kao
pejzažnu jedinicu u kojoj se kao za- prirodna luka. Iz raznih istorijskih
sebna prepoznaje (1) Bokokotorski perioda očuvani su brojni i razno-
zaliv. Gorski masiv Vrmac nalazi se vrsni primjeri graditeljske baštine.
unutar navedene pejzažne jedinice. U Studiji obalnog pojasa na po-
Pejzaž Bokokotorskog zaliva je s dručju Vrmca prepoznati su tipovi
obzirom na svoju reprezentativnost i karaktera predjela: ogoljeni brdoviti
jedinstvenostna nacionalnom nivou tereni na krečnajcima, šumoviti brd-
izdvojen i analiziran kao zasebni sko zaleđe, šumovite padine na flišu,
pejzažni tip. Cjelokupni prostor izgrađeno i djelimično izgrađeno ze-
zajedno s neposrednim zaleđem mljište, kulturna baština, priobalne
odlikuje se izrazitim, jasno uočlji- ravnice zelene i slobodne površine.
vim strukturnim elementima koji
mu daju poseban pejzažni identi-
tet. Specifične i raznolike prirodne
vrijednosti (orografske karakte-
ristike, karakteristike autohtone
vegetacije) i vrijedno graditeljsko
nasljeđe međusobno se prožimaju,
uz obilje detalja alohtone flore. Sve
to stvorilo je jedinstvenu i harmo-
ničnu cjelinu.Boka Kotorska je dio
posebne vrste holokrasne zone koja
je zbog njene izražene kraške mor-
fologije i hidrografije jedinstvena u
Sredozemlju. S obzirom na činjenicu
da se proteže od Jadranskog mora
do kraškog zaleđa, područje Boke
Kotorske je pod uticajem mediteran-
ske i planinske klime. Na relativno
maloj udaljenosti, klimatski uslovi
se mijenjaju od mediteranskih do
alpskih. Ove posebne topografske
16 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Kartogram 1. Izvod iz karte LANMAP2

 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 17

Kartogram 2. izvod iz karte Tipovi karaktera predjela (Prostorni plan posebne namjene za Obalno područje Crne Gore
18 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
4. ANALIZA PROSTORNO PLANSKE
DOKUMENTACIJE I PROJEKATA
4.1. ANALIZA VAŽEĆIH
PROSTORNIH I
URBANISTIČKIH
PLANOVA
U ovom poglavlju analizira se stanje
današnje prostorno planske do-
kumentaije u odnosu na područje
Vrmca i to kao osvrt na namjenu
i korišćenje prostora, te na zašti-
tu kulturne i prirodne baštine.5
Dio Vrmca koji pripada opštini Tivat
definisan je Prostorno-urbanističkim
planom kao budući Park prirode.
Planom je predviđeno da se uku-
pni prostor parka prirode uređuje
lokalnom studijom lokacije.Smjer-
nicama iz PUP-a se uređuje prostor
Opatova, između granica DUP-a
Lepetane i DUP-a Donja Lastva.
Za tri ruralne cjeline na području
gorskog masiva Vrmac, koje je defini-
sano kao park prirode, Opština Tivat
je još 1988. godine izradila i usvojila
Urbanistički projekat revitalizacije:
- UP revitalizacije ambijental-
ne cjeline Gornja Lastva
- UP revitalizacije ambijental-
ne cjeline Đurđevo Brdo
- UP revitalizacije ambijen-
talne cjeline Petkovići
Podnožje gorskog masiva Vrmac,
prostor između planirane obila-
znice i linije morskog dobra, ure-
đuje se detaljnim urbanističkim
planovima, urbanističkim projek-
tima i smjernicama iz PUPa:
5
Podaci se zasnivaju na Studji komparativne analize zakonskog okvira
- DUP Lepetane, 2007. god.
- UP Turistički kompleks Le-
petane, u izradi
- DUP Donja Lastva, 2013. god.
- DUP Seljanovo, 2013. god.
- DUP Mrčevac, 2013. god.
- DUP Gradiošnica, 2011. god.
- DUP Mažina, u izradi
- DUP Gornji Kalimanj, u izradi
- DUP Župa-Češljar, u izradi
Namjena prostora u svim DUP-ovi-
ma je uglavnom jednaka: stano-
vanje (pretežno male gustine),
mješovita namjena, centralne
djelatnosti, zelene površine, sao-
braćajne i druge javne površine i
infrastrukturni objekti/koridori.
Urbanistički projekti (UP)
- UP Ruljina, 2013. godine, a
pretežna namjena prostora je
stanovanje srednje gustine.
- UP Kompleks hotela Park u
Donjoj Lastvi, 2008. godine
Prostornim Planom područja po-
sebne namjene za morsko dobro
(PPPPNMD) iz 2007.godine uređuje
se područje neposredno uz obalu
– područje morskog dobra. Obalni
prostor u podnožju gorskog masiva
Vrmac pripada u Sektor 20, 21, 22,
23; za ovaj prostor su donesene
tri Državne studije lokacije (DSL):
DSL Arsenal i DSL Župa-Kalardo-
vo. Pretežna namjena prostora u
donesenim DSL je turizam različitih
vidova (turistička naselja, hoteli,
objekti nautičkog turizma...)
Prostorni Plan opštine Kotor
(PPO) usvojen je 1987. godine, a
izmjene i dopune 2008.godine.
Prostor gorskog masiva Vrmac
ovim je planskim dokumentom
definisan kao RegionalniPark
prirode.Prostorno urbanistički
plan Kotora (PUP Kotora), krov-
ni planski dokument u obavezi je
lokalne uprave, te je u izradi.
Generalni urbanistički plan,
GUP Kotora, iz 1987. Godine, te
ŠGUP Škaljari iz 2010. godine.
PPO i GUP kao vrsta planskih
dokumenata su ukinuti Zakonom
o uređenju prostora i izgradnji
objekata iz 2008. godine, ali se u
Opštini Kotor i dalje primjenjuju
jer nije donesen PUP Kotora.
Detaljni urbanistički planovi: DUP
Škaljari -izmjene i dopune, 2008.
godine; DUP Stoliv, 2010. godi-
ne i DUP Kavač, 2008. godine.
Namjena prostora u svim plano-
vima je uglavnom jednaka: sta-
novanje (pretežno male gustine),
mješovita namjena, centralne
djelatnosti, zelene površine, sao-
braćajne i druge javne površine i
infrastrukturni objekti/koridori.
Lokalna studija lokacije LSL Vr-
mac, 2009. godine je planski
dokument kojim je planirana
izgradnja turističkog naselja na
prostoru oko tvrđave Vrmac.
Prostorni Plan područja posebne na-
mjene za morsko dobro (PPPPNMD),

2007.godine. Podnožje gorskog
masiva Vrmac, uski pojas zemljišta uz
samu obalu je u području morskog
dobra i obuhvata Sektor 17, 18, 19.
Planski dokumenti koji su u
izradi: GUP za područje Mula-
izmjene i dopune; DUP Prčanj
– izmjene i dopune i LSL Glava-
ti-Prčanj -izmjene i dopune.
Izrada ovih planskih dokume-
nata započeta je prije više go-
dina (2008.) što problematizuje
njihov završetak budući da se
u međuvremenu promijenio za-
konski okvir i stanje na terenu.
U pojedinim planskim dokumentima
se vrlo savjesno tretiraju pojedina
vrijedna područja sa stanovišta pr-
venstveno kulturne baštine. Naime,
opština Tivat je još 1987. godine
imala izrađen urbanistički projekat za
13 ambijentalnih cjelina, od kojih su
neke zakonski usvojene, a neke ne.
To je doprinijelo izostanku devasta-
cije istih, obzirom da su u velikoj
većini navedene ambijentalne cjeline
i danas očuvane. Pojedini slučajevi
narušavanja baštine svakako postoje,
ali se generalno može zaključiti da su
ovi lokaliteti ostali u statusu ambi-
jentalne cjeline i da se kao takvi i
dalje štite i to isključivo kroz plan-
sku dokumentaciju lokalne uprave,
obzirom da zakonom nisu zaštićeni.
U planskim dokumentima novije
generacije ipak se posvećuje sve
veća pažnja analizi ne samo kulturne
već i prirodne baštine pa samim tim
i predjelima. Možda se uvijek i ne
koristi termin „predio“ ili „politika
predjela“, ali se sagledavanjem tek-
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 19
stualnih izvoda plana može zaklju-
čiti da se velika pažnja posvećuje
vizuelnom izgledu prostora. Nekada
se ide i do vrlo sitnih detalja, koji
čini se mogu u pojedinim momen-
tima djelovati opterećujuće, ali u
konačnom čine da prostor objedine
u smislu očuvanja vrijednih lokalite-
ta i njihovih posebnosti. I pored vrlo
detaljnih planskih dokumenata, za
koje se može reći da imaju pozitivan
pristup zaštiti predjela,nedostaju
jasne smjernice za buduću gradnju
(izgradnja, rekonstrukcija, dograd-
nja i sl.). Najčešće se u planskim
dokumentima navode preporuke,
tako da nadležne službe za izdavanje
dozvola nemaju dovoljno jako upo-
rište za izdavanje uslova i dozvola.
4.2. ANALIZA
PLANIRANIH
PROJEKATA I OSTALE
DOKUMENTACIJE
Osim prostorno planske dokumen-
tacije izrađen je i Lokalni plan zaštite
životne sredine opštine Tivat za
period od 2011-2015. godine, čija
obaveza izrade proizlazi iz Zakona
o životnoj sredini. Opština Tivat je
kroz navedeni plan obradila obla-
sti zaštite mora i obalnog pojasa;
odvodnje bujičnih voda; elektro-
magnetno i jonizujuće zračenje i
edukaciju iz oblasti životne sredine.
Izrađen je i Lokalni akcioni plan za
biodiverzitet za period od 2013-
2017. godine (LBAP) koji se bavi op-
štom ocjenom stanja biodiverziteta
na teritoriji opštine Tivat sa poseb-
nim osvrtom na morski ekosistem,
obalna staništa, šumski ekosistem
i izmijenjena prirodna staništa.
Katastar stabala sa ocjenom zdrav-
stvenog stanja, užeg gradskog
jezgra sa posebnim akcentom na
Veliki gradski park. Navedeni kata-
star je jedna od mjera propisanih
Akcionim planom za biodiverzitet
opštine Tivat. Cijenimo da navede-
ni akt zaslužuje da budespomenut
i u ovoj studiji, iako isti ne tretira
predio na direktan način. Međutim,
nesporno je da ovakvi dokumenti
u velikoj mjeri mogu da doprinesu
upravo očuvanju prije svega ugro-
ženih predjela i ustanovljavanju
smjernica za budući tretman istih.
Činjenica da se navedeni Katastar
stabala bavi taksacijom postojećeg
biljnog fonda sa jasnim smjernicama
i uslovima njihovog uklanjanja (i to
kao izuzetaka) u kojim situacijama je
propisana obaveza zamjene uklo-
njenih stabala, ukazuje na to da se
biljni fond nikako ne osiromašuje.
4.3 ANALIZA PRITISAKA
I PROMJENA
KARAKTERA PREDJELA
Na osnovu analize prostorno planske
dokumentacije, studija lokacije i
ostalih razvojnih projekata prepozna-
ti su različiti pritsci koji mogu uticati
na promjenu karaktera predjela. Neki
od pritisaka mogu izazvati trajnu
degradaciju i uništavanje vrijedno-
sti, dok pojedini mijenjaju struk-
turna obilježja i dosadašnji način
korišćenja prostora.Među najjačim
20 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
uticajima, koji dovode do promjene
karaktera predjela, je širenje izgrad-
nje u dosad neizgrađena područja,
bilo prirodna ili agrikulturna, te
gradnja saobraćajne i energetske
infrastrukture, kopnene i morske.
Širenje naselja, urbano širenje
(urban sprawl) i unošenje novih
tipologija gradnje odvija se u obliku:
-U nošenja novih uzoraka najčešće u
poljoprivredna područja, izazivajući
pritom fragmentaciju neizgrađenih
prostora s posljedicama kao što
su: gubitak prirodnih i doprirod-
nih staništa, promjene strukture i
uzoraka poljoprivrednog pejzaža.
Osim fragmentacije, širenjem se
zauzimaju kvalitetne poljoprivredne
površine, a prirodni i agrikultur-
ni prostori se velikom brzinom
transformišu u izgrađene prostore
za razne namjene. To je slučaj sa
širenjem izgrađenih područja svih
naselja uz obalnu zonu, a naročito
Tivta, Škaljara, Mula, Prčanja itd.
-U rbano širenje stvara nove aglo-
meracije koje su smještene iznad
urbanih područja naselja, na
nekadašnjim suvozidovima izgra-
đenim terasama na kojima su se
vjekovima uzgajale poljoprivred-
ne kulture maslina, vinove loze i
ostalih mediteranskih kultura.
-P ritisak nove gradnje odnosi se ina
neizgrađene prostore između na-
selja, što dovodi do kontinuiranog
povezivanja u jedno građevinsko
područje, bez ostavljanja prostor-
nih cezura u vidu zelenih površina.
Uglavnom se gradi na najkvalitetni-
jim, vizurama izloženim lokacijama.
- Unose se nove tipologije gradnje
koje odstupaju od urbanih uzoraka,
u pogledu neusklađenosti mjeri-
la, gabarita, materijala i vanjskog
oblikovanja jer se ne uvažavaju na-
slijeđene vrijednosti. Problemi su
posebno izraženi pojavom širenja
turističkih i apartmanskih objekata.
Planirana gradnja velikih cestov-
nih sistema, obilaznica kojima
će se bitno promijeniti obilježja
pejzaža u južnom dijelu Vrmca,
te na području Kotorske strane.
Veliki pritisak izazivaju i novi tipovi
gradnje koji se planiraju na po-
dručju austrougarske tvrđave na
Vrmcu. To je izuzetno osjetljivo
područje zbog očuvanog isto-
rijskog karaktera, te zbog velike
vizuelne osjetljivosti područja.
Veliko širenje građevinskih zona na
rubna područja, u predjele poljo-
privrednog i doprirodnog krajolika
planirano je na području Kavča.
Povezivanje građevinskih područja
u kontinuiranu građevinsku zonu
dovešće do gubitka i smanjenja
vrijednosti prostornog reda, te
prostornih,funkcionalnih i vizuelnih
odnosa naselja prema pripadajućoj
okolini. Na taj se način dokida odnos
izmeđunaselja i njegovog agrikul-
turnog i/ili prirodnog pejzaža, te se
osiromašuju odnosi između naselja
i njegove okoline, u pogledu vizura,
prostornih simbola i znakova.
Promjene manjeg obimaizazivaju
zapuštanje i neodržavanjeistorij-
skih zgrada, gubitak agrarnihpo-
vršina, terasa i vrtova, gubitak
lokalnih obilježja u seoskim na-
seljima kao što su kamene kuće,
ograde, parcele s vrtovima i sl.
Velike promjene biološke razno-
likosti i negativan uticaj na biljni
svijet izazivaju: izgradnja naselja i
širenje građevinskih područja, te
urbanizacija plaža. Većina plaža na
Vrmcu je već ranije urbanizovana,
tako da i danas nema prirodne
vegetacije na ovom tipu staništa.
Požari su velika prijetnja za biljni
svijet, posebno u ljetnjim mjeseci-
ma. U poslednjih desetak godina, na
Vrmcu je izbijalo više požara, koje je
zbog nepristupačnosti terena teško
ugasiti. Umjesto vegetacije unište-
neu požarima, često se pošumljava
novim vrstama, najčešće borovima
(Pinus pinaster i Pinus halepen-
sis), koji zakiseljavaju zemljište i
istovremeno predstavljaju veoma
dobru podlogu za buduće požare.
Invazivne alohtone vrste prepoznate
su kao jedna od najvećih prijetnji za
autohtonu bioraznolikost područja.
Njihov uticaj ječesto ireverzibilan,
te dovodi do poremećaja struktu-
re u ekosistemima i često izaziva
degradaciju prirodnih staništa.
Ispaša je nekad imala značajan uticaj
na biljni svijet Vrmca, ali je danas
znatno manje stoke. Sve više nestaju
gorske livade. S druge strane, negati-
van uticaj ispaše na vegetaciju ogle-
da se na prostoru kestenove šume
između Gornjeg i Donjeg Stoliva. Ova
šuma je u velikoj mjeri prorijeđena
i prošarana brojnim proplancima.

5. ANALIZA PRIRODNIH OBILJEŽJA
Njihovo širenje favorizuje stoka koja
se hrani mladim izdancima drvena-
stih vrsta, čime je smanjen intenzi-
tet prirodnog obnavljanja šume.
5.1. KLIMATSKA
OBILJEŽJA
Klima je jedan od osnovnih faktora
koji snažno utiče na razvoj biljnog
i životinjskog svijeta određenog
područja. Klimatske prilike na
Vrmcu definisane su s jedne strane
blizinom mora, pri čemu položaj u
unutrašnjosti zaliva umanjuje uticaj
otvorenog mora, a s druge strane
blizinom planinskih vijenaca koji se
strmo izdižu u zaleđu. Na Vrmcu je
ispoljen mediteranski tip klime. Na
južnim padinama, do nadmorske
visine od 300 – 400 m, vlada tipična
mediteranska klima. Njene osnov-
ne odlike su: dosta visoka srednja
godišnja temperatura (15 – 16 °C),
blage zime (srednja januarska tem-
peratura može biti veća od 8 °C).
Najhladniji mjesec je januar. Srednja
mjesečna temperatura najhladni-
jeg mjeseca je veća od 0 °C, dok
su mrazni dani (s temperaturom
manjom od 0 °C) rijetki. S porastom
nadmorske visine broj mraznih dana
se povećava. U podnožju Vrmca
prosječan broj mraznih dana tokom
godine je 10, a na vrhu poluostrva
i do 30. Zahvaljujući blizini mora, u
toku ljeta srednje mjesečne tem-
perature najtoplijih mjeseci ne
prelaze 25 °C. Jul je najtopliji mjesec
saukupno 350 sunčanih sati.Kao i
6
Na Vrmcu nema meteoroloških stanica, pa smo za prikazivanje klimatskih prilika preuzeli podatke meteorološke stanice u Tivtu.
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 21
mrazevi, na području Tivta su i trop-
ske vrućine rijetke i kratkotrajne.
Količina padavina je između 1300 i
2300 mm, pri čemu se 2/3 izlučuju u
zimsko-proljećnom periodu. Izražen
je i ljetnji, sušni period sa visokim
temperaturama. Na sjevernim
padinama, kao i na južnim na većim
nadmorskim visinama, ispoljena je
modifikovana mediteranska klima,
ili submediteranska perhumidna
varijanta. Ovaj tip klime se, u pore-
đenju sa tipičnom mediteranskom,
odlikuje nižom srednjom godišnjom
temperaturom (10,5 – 15,8 °C),
hladnijim zimama, većom količinom
padavina sa sličnom distribuci-
jom, dok sušni period obično traje
duže i sa višim je temperaturama.6
Klimatske prilike su nešto drugačije
na većim nadmorskim visinama i na
sjevernim padinama. Prema opštem
pravilu, sa povećavanjem nadmor-
ske visine za 100 m srednja godišnja
temperatura se smanjuje za oko 0,5
°C. Svakako, treba imati u vidu da su
za razvoj biljaka, vegetacije, gajenje
poljoprivrednih kultura i sl. najvaž-
niji mikroklimatski uslovi staništa.
Vjetrovi
Na području istočnog dijela Bokoko-
torskog zaliva, kao i Boke Kotorske
u cjelini, najčešći vjetrovi su bura
i jugo. Tokom jeseni i proljeća sa
mora duva južni vjetar poznat pod
imenom jugo. Iz suprotnog smjera,
sa kopna prema moru duva bura.
To je hladan i suv sjeverni vjetar,
koji se javlja kada je nad morskom
površinom atmosferski pritisak niži
u odnosu na pritisak nad rashlađe-
nim kopnom. Ova razlika u pritis-
cima se smanjuje od zimskih ka
ljetnjim mjesecima, pa i njegova
jačina opada od zime prema ljetu.
U toplijem dijelu godine pojavlju-
je se i maestral, periodični vjetar
koji duva sa mora i sadrži priličnu
količinu vlage. Obično se javlja u
prijepodnevnim satima, dok se
prije zalaska sunca javlja vjetar
neznatne jačine, poznat kao burin.
Klimatski uslovi u Boki Kotorskoj
pogodovali su relativno ranom
naseljavanju Boke Kotorske. Dok u
uskom obalnom pojasu vlada medi-
teranska klima, od visine preko ca.
400 metara dolazi do postepenog
preklapanja sa submediteranskim
klimatskim uslovima. U planinama
zaleđa, submediteranska klimat-
ska zona prelazi u kontinentalnu
klimu. Neposredno susjedstvo
postojećih planinskih masiva i
Jadranskog mora prouzrokuje da
Boka Kotorska pripada regionima
u Evropi gdje ima najviše kiše.
5.2. RELJEFNA
OBILJEŽJA
Gorski masiv Vrmca se pruža prav-
cem SZ-JI, dug je oko 8 km, a širok
oko 5 km i sastoji se iz dva izdužena
vijenca koji se preko prevoja Trojica
široko povezuju sa obroncima ma-
siva Lovćena. Severoistočni vijenac
je Vrmac, sa najvišim vrhom Sv. Ilija
22 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

(768 m), a jugozapadni je Popova

glava, sa istoimenim vrhom visine
584 m. Obala poluostrva je slabo
razuđena i ovalna. Sjeverne i istočne
strane se uzdižu strmo neposredno
nad morem, dok su južni i zapadni
obronci odvojeni od mora Tivatskom
udolinom. Karakterističan položaj
Vrmca rezultirao je bitno različi-
tim karakterom reljefa i pejzaža
naspramnih strana Vrmca. Istočnu
stranu čine naselja Muo, Prčanj i
Stoliv, a zapadnu Kavač, Bogdašići,
Gornja Lastva. Ono što čini speci- nadmorske visine
fičnom istočnu osunčanu stranu, 0-100
okrenutu Dobroti, je nepristupač- 100-200
nost srednje i više zone Vrmca za 200-300
razliku od njegove zapadne strane. 300-500
500-800
Kartogram 3. granica studije
Reljefna obilježja Vrmca - visinska podjela

nagib terena
0-2
2-5
5-12
12-20
20-35
Kartogram 4. > 35
Reljefna obilježja Vrmca – nagibi granica studije
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 23

ekspozicije
istok
jug
jugoistok
jugozapad
ravno
sjever
sjeveroistok
sjeverozapad
Kartogram 5. zapad
Reljefna obilježja Vrmca - ekspozicije granica studije

Tablica 1. nadmorske visine po područjima Tablica 2. Nagibi po područjima

tip 0-100 100-200 200-300 300-500 500-800 ukupno tip 0-2 2-5 5-12 12-20 20-35 >35 ukupno
1.1 28,1 71,9 100,0 1.1 3,6 0,8 8,3 56,4 30,9 100,0
2.1 7,5 13,0 26,8 51,4 1,4 100,0 2.1 1,5 6,9 27,8 52,6 11,1 100,0
2.2 41,0 52,5 6,5 100,0 2.2 5,0 0,8 37,0 40,8 15,8 0,6 100,0
2.3 44,4 51,5 4,0 100,0 2.3 3,7 0,0 11,2 43,6 40,6 1,0 100,0
2.4 4,6 26,2 65,7 3,5 100,0 2.4 6,7 1,4 5,7 11,7 51,2 23,2 100,0
2.5 9,6 23,5 24,1 42,4 0,4 100,0 2.5 1,1 0,8 4,7 42,6 50,9 100,0
2.6 16,1 22,1 20,0 40,9 0,9 100,0 2.6 0,7 2,6 48,1 48,6 100,0
2.7 15,4 41,2 30,4 13,0 100,0 2.7 3,2 1,0 12,1 65,8 17,9 100,0
2.8 0,0 9,4 23,6 55,5 11,4 100,0 2.8 4,8 3,8 15,2 58,5 17,7 100,0
3.1 98,4 1,6 100,0 3.1 4,7 4,7 22,7 35,8 28,9 3,2 100,0
3.2 100,0 100,0 3.2 52,2 35,2 8,0 3,7 0,8 0,1 100,0
3.3 95,9 4,1 0,1 100,0 3.3 22,5 15,8 35,1 18,9 7,5 0,2 100,0
3.4 100,0 100,0 3.4 50,7 19,7 19,6 8,8 1,1 0,0 100,0
3.5 98,6 1,4 100,0 3.5 4,2 2,2 36,1 45,3 11,3 0,9 100,0
3.6 94,0 6,0 100,0 3.6 4,3 12,2 20,4 42,0 18,4 2,7 100,0
24 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Tablica 3. Ekspozicijeprema područjima

tip ravno sjever sjeveroistk istok jugoistok jug jugozapad zapad sjeverozapad
1.1 3,60 10,94 15,52 11,05 4,25 13,81 22,83 9,74 8,27 100,00
2.1 1,51 10,24 3,64 0,73 3,82 22,35 33,70 17,07 6,93 100,00
2.2 5,04 0,39 0,61 2,01 7,63 19,93 35,86 24,26 4,27 100,00
2.3 3,70 1,61 0,27 0,02 0,64 12,85 37,43 33,06 10,41 100,00
2.4 6,73 0,48 5,31 13,24 3,72 5,46 32,04 32,71 0,31 100,00
2.5 1,11 13,07 42,54 33,49 8,38 0,81 0,08 0,04 0,48 100,00
2.6 0,74 27,24 33,91 3,37 1,42 1,36 10,23 12,83 8,90 100,00
2.7 3,29 21,17 4,60 2,68 6,96 17,54 17,91 15,29 10,58 100,00
2.8 4,87 2,23 12,64 9,74 8,94 17,95 25,93 11,16 6,55 100,00
3.1 4,72 25,02 16,91 0,87 0,51 2,98 10,81 20,74 17,43 100,00
3.2 22,69 0,89 0,31 0,59 1,02 11,98 32,27 27,44 2,82 100,00
3.3 19,60 0,41 0,15 0,75 6,16 17,01 32,17 19,54 4,22 100,00
3.4 47,11 1,14 0,87 2,04 4,25 8,23 18,10 14,22 4,03 100,00
3.5 4,35 17,04 50,69 23,81 2,36 0,12 0,00 0,04 1,60 100,00
3.6 4,47 9,50 50,08 35,53 0,17 0,00 0,00 0,01 0,24 100,00

5.3. GEOLOŠKA taloženi u moru u dubokom Bud- stalasti dubokovodni krečnjaci, sa

I PEDOLOŠKA
OBILJEŽJA padinama Vrmca u dva uzana po-
Šire područje Bokokotorskog zaliva,
kao uostalom i cijelo crnogorsko
primorje i zaleđe, po svojoj geološ-
koj građi predstavlja najsloženije
područje u jugoistočnom dijelu
spoljašnjih Dinarida. Na ovom pro-
storu razvijeni su raznovrsni sedi-
menti počev od donjeg trijasa pa
do najmlađih kvartarnih tvorevina.
Sedimentacija se različito odvijala u
tri geotektonske jedinice: Jadransko-
Jonskoj Zoni (Paraautohton), Budva
Zoni (Budvansko-Barska Zona, Bud-
va-Cukali Zona) i Zoni Visoki Krš. U
geološkoj građi Vrmca dominantno
učestvuju sedimenti Budva Zone.
Najstariji otkriveni sedimenti pripa-
daju niziskom flišu (T21), donjem
dijelu srednjeg trijasa. To su kon-
glomerati, pješčari, laporci i glinci
vanskom rovu prije oko 245 miliona
godina. Javljaju se na jugozapadnim
jasa, pružanja SZ-JI. Preko sedime-
nata anizijskog fliša, u normalnom
odnosu, razvijeni su krečnjaci i
kalkareniti sa muglama i proslojcima
rožnaca ladinsko-gornjortrijaske
starosti (T2,3), a preko njih neraščla-
njeni jurski sedimenti predstavljeni
krečnjacima sa rožnacima, sočivima
breča, dolomita i rožnaca (J). Poste-
peno iz jurskih razvijeni su dubo-
kovodni donjokredni (K1) tankoslo-
jeviti i pločasti radiolariti i rožnaci
u smjeni sa listastim silicioznim
laporcima i proslojcima silifikovanih
karbonata, mikrobreča i kalkarenita.
Starije gornjokredne (K2) sedimente
izgrađuju kalkareniti i krečnjačke
breče sa proslojcima i muglama
rožnaca, a mlađe karakteristični
tankoslojeviti i pločasti mikrokri-
proslojcima kalkarenita, zatim sa
sočivima i muglama rožnaca. U
literaturi su ovi krečnjaci poznati kao
„globotrunkanski krečnjaci“ koji se
od davnina koriste kao arhitekton-
sko-građevinski (ukrasni) kamen pod
komercijalnim nazivom „Bokit“. Naj-
mlađi sedimenti geološko-tektonske
strukture Vrmca su kredno-paleo-
geni (K-E) sedimenti otkriveni duž
obalske linije od Veriga do Kotora, i
u vidu uske zone duž reversne dislo-
kacije Vrmca – od Veriga do Gornje
Lastve. Pored opisanih geoloških
formacija iz strukturne jedinice
Budva zone, vrlo malim dijelom u
geološkoj građi Vrmca učestvuju
i srednje-eocenski (E2) flišni sedi-
menti Jadransko-Jonske Zone koji
izgrađuju podnožje jugozapadnih
padina Vrmca i Tivatsko polje.
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 25

geologija
krečnjaci
meke stijene
sedimenti
Kartogram 6.
tvrde stijene
Geološka obilježja Vrmca granica studije

Tablica 4. Geološki sastav prema pejzažnim područjima

tip krecnjaci meke stije sedimenti tvrde stijeneUKUPNO krecnjaci Laporoviti krečnjaci,kalkareniti i laporci
1.1 88,0 0,3 11,7 100,0 krecnjaci Globotrunkasti krečnjaci i kalkareniti sa rožnacima
2.1 75,2 24,3 0,5 100,0 krecnjaci Kalk.,mikriti sa proslojcima dolomita sa pel. lamelib.i daonelama
2.2 4,7 92,8 2,5 0,0 100,0 krecnjaci Krečnjaci i kalkareniti sa proslojcima krečnjačkih breča
2.3 21,9 76,4 1,7 100,0 krecnjaci Kalkareniti, mikriti, oolitični krečnjaci,rožnaci,breče i dolomiti
2.4 72,2 14,7 13,1 100,0 meke stijene Fliš:konglomerati, grauvake i laporci
2.5 82,9 17,1 100,0 meke stijene Fliš:breče,kalkareniti. pješčari i laporci
2.6 85,0 15,0 100,0 meke stijene Laporci-prelaz iz numulitskih krečnjaka u fliš
2.7 85,9 1,7 12,3 100,0 sedimenti Aluvijum-kvartarni sedimenti
2.8 78,5 14,8 6,6 100,0 sedimenti Deluvijum-kvartarni sedimenti
3.1 74,7 6,1 13,4 5,8 100,0 tvrde stijene Ležište silicijumskih sirovina Vrdola
3.2 0,0 11,1 88,9 100,0 tvrde stijene Ležište ukrasnog kameka Gornja Lastva
3.3 5,8 54,2 40,0 100,0 tvrde stijene Ležište ukrasnog kamena Verige
3.4 36,6 63,4 100,0 tvrde stijene Rožnaci i silifikovani laporovito-vapnoviti sedimenti
3.5 100,0 100,0
3.6 100,0 100,0
26 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Grad Tivat i okolna naselja podi-

gnuti su na zaravnjenim terenima
Tivatskog polja. Ovaj dio terena
izgrađuju najmlađi kvartarni aluvi-
jalni sedimenti (al) - nanos različite
debljine, koje čine pijesak, šljunak
i glina. Padine u podnožju Vrmca
izgrađuju deluvijalni sedimenti
(d), sačinjeni od komada različitih
stijena, drobine, pijeska i gline.

Kada su u pitanju inženjersko-geo-

loški procesi, za područje Vrmca su
karakteristični procesi odronjavanja
i osipanja, planarnog spiranja i linij-
ske erozije, kao i jaružanja obodom
Tivatskog polja. Proces kliženja je
prisutan na terenima izgrađenim
od vezanih neokamenjenih stije-
na tvrde i plastične konsistencije
i nevezanih krupnozrnih slaboslo-
ženih stijena. Podloga kliženju su
vezane slabo okamenjene stijene
flišnog kompleksa, a osnovni uzrok tipovi zemljišta
nastanka klizišta je povećan sadr- Aluvijalno karbonatno jaka stenovitost
žaj podzemnih voda u nepovoljnoj Aluvijalno karbonatno, oglejeno
Aluvijalno-deluvijalno karbonatno, duboko
inženjersko-geološkoj sredini.
Smedje antropogenizirano
Smedje antropogenizirano Flisevi
Smedje erodirano mediteransko Flisevi
Smedje erodirano sumsko plitko
granica studije

Kartogram 7.
Pedološka obilježja Vrmca
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 27

Tablica 5. Pedološka obilježja po pejzažnim područjima

Aluvijalno Aluvijalno Aluvijalno- Smedje zemljiste

zemljiste zemljiste deluvijalno Smedje zemljiste Smedje zemljiste Smedje zemljiste erodirano sumsko
karbonatno karbonatno, z.,karbonatn antropogenizirano antropogenizirano erodirano Karbonatno
Ilovaca jaka glejno, o skeletna Karbonatno mediteransko mediteransko silikatna podloga
TIP stenovitost glinasta tla tla duboko silikatna podloga Flisevi Flisevi plitko ukupno
1.1 1,9 2,2 96,0 100,0
2.1 4,8 38,6 25,8 30,9 100,0
2.2 13,9 45,4 34,8 5,8 100,0
2.3 68,8 31,2 100,0
2.4 4,0 1,8 4,9 89,3 100,0
2.5 15,0 3,3 81,7 100,0
2.6 7,4 8,1 84,5 100,0
2.7 2,2 3,1 94,7 100,0
2.8 3,8 10,4 85,8 100,0
3.1 28,6 53,5 17,8 100,0
3.2 6,7 93,3 0,0 100,0
3.3 3,8 17,8 74,8 3,6 100,0
3.4 3,1 12,1 30,5 0,3 4,0 49,9 100,0
3.5 99,8 0,2 100,0
3.6 78,5 21,0 0,5 100,0

5.4 HIDROLOŠKA
OBILJEŽJA
Na Vrmcu ima malo površinskih
vodenih tokova, uglavnom aktivnih
tokom kišnog perioda godine. Ali,
u geološkoj prošlosti su rijeke bile
brojnije, što se može zaključiti na
osnovu mnogih strmih jaruga koje
su nastale radom rijeka. Ispod tih
jaruga, na obali mora, stoje nanosi
nekadašnjih rijeka koje su procesom
karstifikacije spuštene u podzemlje
i njihove vode izlaze preko vrela,
koja mogu biti i podvodna (vrulje).
Na tivatskoj strani gorskog masiva
Vrmac, bujične/atmosferske vode
sakupljaju se kroz nekoliko prirodnih
vodotoka – potoka koji se ulivaju
u Tivatski zaliv, kao što su Kovačev
potok, potok Seljanovo, potok Ro-
sino, potok Barovina, potok Komat,
potok Tripetino i rijeka Gradioš-
nica. U pravilu u svojim gornjim
tokovima na Vrmcu, svi ovi potoci
imaju prirodna neuređena korita. U
donjim djelovima koji prolaze kroz
urbana područja i naselja, neki od
njih imaju regulisana korita, kao što
su Kovačev potok, potok Seljano-
vo, potok Rosino, potok Barovina,
potok Komat, Rijeka Gradiošnica.
Na kotorskoj strani Vrmca situacija
je nešto drugačija. Na tom dijelu
Vrmca registrovana su samo manja
izvorišta (bunari) sa siromašnim
vodnim kapacitetom te stare bisti-
jerne još iz austrougarskog doba. Ta-
kve bunare odnosno „počule” kako
ih nazivaju stanovnici Boke i danas
ima gotovo svaka kamena kuća u
zalivu. U Gornjoj Lastvi ih je nekada
bilo čak 24, kao i pet kaptaža za
vodu. Susrijeću se i posebno građeni
rezervoari za sakupljanje kišnice,
takozvane „bistijerne” a njihovi
ostaci su očuvani u mnogim selima
i do danas. Registrovani bunari u
ovom dijelu Vrmca su na području
Mula, Markovog vrta (Cekovina) i
području Stoliva (Pomine). Bunari
su najčešće građeni pored, ispred,
ispod, iza kuća, a bistijerne nekada i
u samoj kući, kao što je to slučaj, na
primjer u nekim peraškim palatama.
Bunari obično imaju grlo ozidano
kamenom, a nerijetko su se nalazili
i uz pješačku stazu koja je vodila do
određene visočije kote u mjestu. U
vrelim ljetnjim danima, bunari su bili
28 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
praktično nasušna potreba, a danas
su i svojevrstan ukras minulog doba.
Susrijeću se i posebno građeni
rezervoari za sakupljanje kišnice,
takozvane „bistijerne” a njihovi
ostaci su očuvani u mnogim seli-
ma i do danas. Jedna od takvih je
i najveća bistijerna u neposrednoj
blizini najvećeg vrha Sveti Ilija.
U prošlosti, teritorija opštine Tivat
se zbog svojih izuzetnih kvalite-
ta i prirodnih klimatskih uslova u
najvećoj mjeri koristila kao obradivo
poljoprivredno zemljiše. Može se sa
sigurnošću tvrditi da je na cijelom
prostoru u podnožju padina Vrmca
postojao izgrađen sistem kišnih ka-
nala, hijerarhijski jasan (oni manjeg
profila i značaja su se ulivali u one
veće a samo najveći su se ulivali u
more). Na taj način je poljoprivred-
no zemljište štićeno od velikih voda.
Sistem kanala se može vidjeti na
starim katastarskim kartama i knji-
gama iz austrougarskog perioda u
kojima su kanalima dati i katastarski
brojevi. S vremenom, grad i naselja
su se širila na nekada obrađivanom
zemljištu što je uticalo na to da je
problem odvodnje bujičnih voda
istovremeno postajao sve veći.
5.5 VEGETACIJSKA
OBILJEŽJA
Biljni svijet je kao veoma značaj-
na prirodna karakteristika nekog
područja svojevrsno „ogledalo“
ekoloških prilika – klime, pedolo-
gije, geologije, hidrografije, kao i
vjeran pokazatelj interakcije čovjeka
i prirode na tom području. Specifi-
čan geografski položaj, kompleksni
klimatski uticaji, kao i viševjekovne
aktivnosti čovjeka na području
Vrmca uslovili su razvoj veoma
raznovrsne vegetacije. Na južnim
padanima, u priobalnom pojasu do
oko 300 (500) mnv razvija se tipična
mediteranska vegetacija. Iznad ovog
pojasa razvijena je submediteran-
ska vegetacija, koja se na sjevernim
obroncima spušta sve do mora.
Ovakav raspored zone na sjevernoj
strani poluostrva rezultat je fizičko-
geografskih karakteristika područja,
odnosno sjeverne ekspozicije i
blizine Lovćena, a time i nešto hlad-
nije klime. Vegetacija u pukotinama
stijena, kao azonalni tip vegetacije,
javlja se u okviru mediteranske i
submediteranske vegetacijske zone.
Pored prirodnih tipova vegetacije na
hidrologija
cisterna
izvor
vodosprema
potoci
vode
granica studije
Katrogram 8.
Hidrološka obilježja Vrmca
Vrmcu postoje i sastojine sađenih
borova, neke od njih datiraju još
iz perioda kada je Austrougarska
vojska na Vrmcu pravila utvrđe-
nja, dok su neke skorijeg datuma
nastale kao rezultat pošumljavanja.
Mediteranska vegetacija na
Vrmcu je diferencirana u ne-
koliko osnovnih tipova:
• makija
• gariga
• suvi travnjaci, pašnjaci
• kestenove šume
• vegetacija uz more (klifovi, plaže)
Poslednji tip vegetacije razvijen je
neposredno uz more, na granici
plime i talasnog područja u tzv.
supralitoralu i čini najnižu zonu
kopnene vegetacije. Ovaj tip ve-
getacije razvija se na zaslanjenim
terenima i čini poseban ekosistem –

maritimni halobiom. Ostali nabro-
jani habitati rasprostranjeni su u
zaleđu. Makija, gariga i suvi pašnjaci
i kamenjari imaju mozaičan raspo-
red, koji se javlja uslijed geomorfo-
loških, pedoloških i mikroklimatskih
razlika; kao i usled različitog inten-
ziteta antropogenog djelovanja.
Ovi, prirodni i polu-prirodni tipovi
staništa, isprekidani su antropo-
genim staništima (naselja, vrtovi,
voćnjaci, maslinjaci, sađene sasto-
jine čempresa i primorskog bora).
Makija
Makija je vječnozelena tvrdolisna
vegetacija u kojoj dominira visoko
žbunje, ima i niskog drveća i lijana,
dok je sprat zeljastih biljaka slabo ra-
zvijen zbog nepovoljnih svjetlosnih
prilika. Predstavlja prvi degradacioni
stadijum mediteranske, tvrdolisne,
zimzelene, šumske vegetacije, koje
na Vrmcu više nema uslijed vjekov-
nog antropogenog uticaja. Smatra
se da je makija danas najvažniji eko-
sistem Mediterana. Iako predstavlja
degradacioni stadijum vegetacije,
nastao kao rezultat antropogenog i
zoogenog djelovanja, ima višestru-
ki značaj. Ovaj tip vegetacije ima i
estetsko značenje i daje karakteri-
stičnu pejzažnu arhitekturu Medi-
teranu. Mnoge vrste su aromatične,
cijelom području daju specifičan
miris i upotrebljavaju se u tradicio-
nalnoj mediteranskoj kuhinji. Zbog
svega navedenog, poslednjih godina
u većini mediteranskih zemalja
postoji trend zaštite i očuvanja
makije, iako se ovaj tip staništa
ne nalazi na zvaničnim evropskim
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 29
listama zaštićenih staništa (Direktiva
o staništima, Bernska Konvencija).
Makija na Vrmcu zauzima veoma
male površine, na najvećem dijelu
poluostrva listopadne šikare se
spuštaju sve do morske obale.
Na nekim lokalitetima makija je
uništena usled intenzivne urba-
nizacije. Kao i u najvećem dijelu
crnogorskog primorja, predstavljena
asocijacijom crnog jasena i hrasta
crnike (Orno-Quercetum illicis) i to
njenom subasocijacijom sa mirtom
(Orno-Quercetum illicis myrteto-
sum). Ova subasocijacija se smatra
degradacionim stadijumom osnovne
asocijacije. U subasocijaciji je mirta
(Myrtus communis) dominantna
vrsta, koja djelimično ili potpuno
zamjenjuje hrast crniku iz osnovne
subasocijacije. Osim mirte, u ovom
tipu vegetacije se često javljaju
sljedeće vrste: smrdljika (Pistacia
lentiscus), erika (Erica arborea),
maginja (Arbutus unedo), zeleni-
ka (Phillyrea media), hrast crnike
(Quercus ilex), crni jasen (Fraxinus
ornus), Rubia peregrine, Clematis
flammula, šparoga (Asparagus acu-
tifolius)…Posebno interesantna vrsta
iz ove grupe je maginja. Na drvetu
ove vrste u istom periodu (obično
u jesen) možemo pronaći cvjetove
i zrele plodove – to je jedina vrsta
u Crnoj Gori koja ima ovu osobinu.
Gariga
Degradacijom mediteranske (po-
žari, sječa šume, krčenje šume u
cilju dobijanja obradivih površina)
nastaje tip vegetacije poznat kao
gariga. Ovaj tip vegetacije razvijen je
u južnom priobalnom dijelu Vrmca.
U garigi dominira žbunje (obično
do 1 m visine), koje je razbacano
i nema veliku pokrovnost. Biljke
koje izgrađuju garigu pokazuju
veoma raznovrsne adaptacije na
aridne uslove staništa na kome
žive: imaju sklerofilne listove koji su
često sitni i aromatični, neke vrste
imaju i bodlje u cilju smanjenja
transpiracione površine. Ovakva
struktura listova odbija biljojede,
tako da stoka ne pase ove vrste.
Bez obzira na surove uslove života,
ovaj tip staništa odlikuje se velikim
florističkim bogatstvom. Dominiraju
jednogodišnje biljke koje cvjetaju
u proljeće, kada je vlažnost stani-
šta nešto veća, ili biljke koje imaju
podzemne organe (lukovice, krtole)
u kojima su nagomilane hranljive
materije. Poslednjoj grupi biljaka
pripadaju vrste familije orhideja (Or-
chidaceae) koje su zaštićene u Crnoj
Gori. Gariga je na Vrmcu predstav-
ljena asocijacijom Erico-Cystetum
cretici. U njoj dominiraju žbunovi:
Erica arborea, Cistus creticus ssp.
eriocephalus, Frangula rupestris,
Myrtus communis, Paliurus spina
christi, Punica granatum, Juniperus
phenicea. Ostale karakteristične
vrste su: Teucrium capitatum,
Smilax aspera, Sideritis purpurea,
Blackstonia perfoliata, Brychy-
podium sylvaticum, Cerastium
glomeratum, Gladiolus illyricus...
30 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
Suvi travnjaci i kamnjarski pašnjaci
Krajnji stepen degradacije šume
crnike i makije su zajednice suvih
travnjaka i kamenjarskih pašnjaka.
Ovaj tip vegetacije obuhvata različite
travnate biotope, ali sve ih odliku-
je mala količina vodenog taloga i
nutrijenata. Ali, ovi habitati imaju
bogat floristički sastav. Neki od njih
su uključeni u NATURA 2000 habita-
te (6220 Eumediteranski kserofilni
travnjaci Thero-Brachypodietea),
kao staništa važna za vrste familije
orhideja. U ovu grupu spadaju i suvi
travnjaci i kamenjarski pašnjaci na
Vrmcu, koji pripadaju svezi Cym-
bopogo-Brachypodion ramosi. Kao
dominantne biljne vrste na ovom
staništu javljaju se: Brychypodium
ramosum, Campanula lingulata,
Tancetum cinerarifolium, Euphorbia
spinosa i neki žbunovi (Phyllirea
media, Pistacia terebrinthus).
Kestenove šume
Kestenove šume se u Crnoj Gori
mogu pronaći na svega par lokalite-
ta. Ne izgrađuju izražen visinski po-
jas, već se u vidu enklava uključuju
u vegetaciju koja ima izražen visinski
pojas. Veće sastojine kestenovih
šuma nalaze se u Gornjem i Donjem
Stolivu, naseljima na sjeveroistoč-
nom dijelu Vrmca. Manja sastojina
zabilježena je i na južnoj padini Vrm-
ca, između naselja Gornja i Donja
Lastva, na padinama Činovice, sa
sjevernom ekspozicijom. S obzirom
da su tako rijetke, a imaju višestruki
značaj, još prije 5 decenija je predlo-
ženo da se kestenove šume u Crnoj
Gori zaštite (Pulević, 1966.). Ovaj tip
vegetacije spada i u međunarodno
značajna staništa i predstavlja dio
mreže NATURA 2000 staništa (9260
Chestnut woods – 9260 Šume pito-
mog kestena), što još više obavezuje
da se sprovode aktivnosti u smjeru
zaštite pomenutih šuma. Kestenove
šume na Vrmcu pripadaju zajednici
Lauro-Castanetum sativae i njihove
sastojine se nalaze na maloj nad-
morskoj visini, od svega desetak
metara iznad nivoa mora, pa do naj-
više 200m. Razvijaju se na vlažnijim
i od direktnog sunca zaklonjenim
padinama eksponiranim prema
sjeveru. Nagib terena je prilično
veliki (od 10° do 45°) što doprino-
si smanjenju insolacije i ublažava
ljetnje suše. Kiselost zemljišta varira
od pH 4 do 7. Navedena asocijacija
odlikuje se relativno velikim floristič-
kim bogatstvom, u spratu drveća i
žbunova konstatovano je 25 vrsta, a
u spratu prizemnih biljaka preko 80.
Posebna fitocenološka karakteristi-
ka ove zajednice je njen mješoviti
karakter, pored listopadnih eleme-
nata značajno je i učešće zimzelenih
vrsta (Janković, 1965). U prorijeđe-
nim zajednicama pitomog kestena
i lovora značajnu ekološku i fitoce-
nološku ulogu ima Erica arborea.
Vegetacija uz more
Uslijed urbanizacije priobalnog
područja, na Vrmcu je vegetacija
uz more slabo razvijena. Na nekim
lokalitetima zajednice su pred-
stavljene malim sastojinama, ali se
uglavnom javljaju samo u fragmen-
tima, izgrađenim od nekoliko jedinki
vrsta koje su karakteristične za ovu
vegetaciju. Na najvećem dijelu oba-
le u neposrednom zaleđu plaže se
nalazi podzida napravljena od strane
čovjeka, dok se na samo nekoliko
mjesta javljaju stijene (lokalitet Veri-
ge). Na stijenama koje su niže (bliže
moru) intenzivniji je uticaj slane
vode i tu se razvija tipična hazmofit-
sko-halofitska vegetacija, dok su na
većoj visini u vegetaciji stijena ha-
lofite manje zastupljene. Ekstremni
ekološki faktori, prije svega visoka
koncentracija soli i udari talasa,
uslovljavaju da se u zoni hazmofit-
sko-halofitske vegetacije razvijaju
floristički siromašne zajednice sa
malom pokrovnošću. Bez obzira na
florističko siromaštvo, ovaj tip habi-
tata je veoma važan, ali zbog urba-
nizacije u priobalnoj zoni ugrožen je
u cijelom Sredozemlju, nalazi se na
listi zaštićenih staništa Evrope i spa-
da u NATURA 2000 habitate (1240
Vegetacija Sredozemnih morskih kli-
fova obraslih endemičnim vrstama
roda Limonium spp. – 1240Vegeta-
ted sea cliffs of the Mediterranean
coasts with endemic Limonium
spp). Ovaj tip habitata na Vrmcu
nema reprezentativnih sastojina.
Na Vrmcu, na stijenama koje su naj-
bliže moru i na podzidu izgrađenom
uz put pored mora, dominira vrsta
Crithmum maritimum; mjestimično
se javlja i Limonium sp. Na udalje-
nijim stijenama floristički sastav je
nešto bogatiji (Cynodon dactylon,
Ephedra fragilis ssp. campylo-
poda, Scorpiurium circinatum,
Lotus corniculatus, Inula viscosa,
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 31

Tablica 6. Vegetacijska obilježja po pejzažnim područjima

tip alepski bor crni bor kamenjar kesten makija i garig masline medunac i bjelograbic poljoprivredno z. ukupno
1.1 0,2 1,2 0,5 98,1 100,0
2.1 0,0 6,8 2,7 8,9 81,6 100,0
2.2 0,0 0,9 90,5 8,6 100,0
2.3 0,6 12,3 87,0 100,0
2.4 8,3 8,9 14,7 68,2 0,0 100,0
2.5 8,4 1,6 14,6 14,1 61,3 100,0
2.6 2,4 4,1 1,0 0,7 91,7 100,0
2.7 12,4 12,1 1,2 74,3 100,0
2.8 45,0 1,2 0,7 53,1 100,0
3.1 0,4 1,3 98,3 100,0
3.2 100,0 100,0
3.3 1,0 0,0 69,4 29,6 100,0
3.4 64,1 35,9 100,0
3.5 0,1 99,9 100,0
3.6 2,4 97,6 100,0

Helichrysum italicum, Euphorbia
dendroides, Catapodium marinum).
Pješčanih plaža nema na poluostrvu
Vrmac, postoji nekoliko šljunkovitih
plaža koje su uske (širine manje od
10 m) i tokom ljeta se koriste od
strane turista. U skladu sa navede-
nim, ne postoje uslovi za razvoj ha-
lofitne vegetacije. Na najvećem bro-
ju lokaliteta uz samu plažu se pruža
zid, a tamo gdje postoji uski pojas
zaleđa prisutna je ruderalna flora.
Submediteranska vegetacija
Pojedinačna visoka stabla hrasta
medunca (Quercus pubescens), ili
manje očuvane sastojine koje broje
oko stotinak jedinki, govore o tome
da je na najvećem dijelu Vrmca
prirodna vegetacija nekad bila
predstavljena submediteranskim šu-
mama termofilnih hrastova. Danas
je submediteranska vegetacija pred-
stavljena asocijacijom Rusco-Car-
pinetum orientalis, koja je nastala
degradacijom hrastovih šuma, kao
i njenim degradacionim stadijumi-
ma. Ova asocijacija, sa različitim
subasocijacijama, je dominantan
tip vegetacije u submediteranskom
području Crne Gore,i na Vrmcu, u
poređenju sa drugim asocijacijama,
zauzima najveće površine. U tipič-
nom obliku razvijena je u priobal-
nom dijelu sjeverne strane do oko
200 mnv, a zatim se sve do samih
vrhova javlja u obliku viših ili nižih,
gušćih ili rjeđih šikara ili niske šume.
U tipičnom obliku ove asocijacije
spratovnost je dobro izražena, pri
čemu su u spratu drveća dominan-
tne vrste: bjelograbić (Carpinus
orientalis), hrast medunac (Quercus
pubescens), crni jasen (Fraxinus
ornus). Najčešće vrste u spratu
žbunja su: bjelograbić (Carpinus
orientalis), zelenika (Phyllirea me-
dia), mirta (Myrtus communis), glog
(Crataegus monogyna), javori (Acer
monspessulanum, Acer campestre).
U spratu zeljastih biljaka javljaju
se: tetivka (Smilax aspera), bršljen
(Hedera helix), gavez (Symphytum
tuberosum), pavit (Clematis vi-
talba), Vincetoxicum huteri...
Na južnim obroncima Vrmca i na
području Veriga, ova zajednica
se posredno nadovezuje na zonu
šuma crnike preko zajednice drače
Paliuretum adriaticum. Zajednica
drače, fragmentarno i u raskidanim
sastojinama, rasprostranjena je
na Vrmcu u obliku različitih suba-
socijacija: u graničnom području
zimzelenog vegetacijskog pojasa
zastupljena je subasocijacijom
Paliuretum adriaticum typicum, a
u zoni termofilne submediteranske
listopadne vegetacije (pojas zajed-
nice Rusco-Carpinetum orientalis),
zastupljena je subasocijacijom Pa-
liuretum adriaticum Carpinetosum
orientalis. U zajednici drače sprat
drveća izostaje, može se naći samo
razbacano, pojedinačno drveće. U
32 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
spratu žbunja su dominantne vrste:
drača (Paliurus spina christi), žukva
(Spartium junceum), glog (Cratae-
gus monogyna)... Ukoliko je sprat
žbunja gust, sprat zeljastih biljaka
je slabo razvijen; dok sastojine
sa malom pokrovnošću u spratu
žbunja, imaju dobro razvijen sprat
zeljastih biljaka. U spratu zeljastih
biljaka često se javljaju: Teucrium
capitatum, Teucrium chamaedrys,
Dorycnium herbaceum, Trifolium
sp., Asparagus acutifolius... Krajnji
stepen degradacije šuma i šikara
submediteranske vegetacije na
Vrmcu, slično kao i u Sredozemlju,
su kamenjarski pašnjaci. Kamenjar-
ski pašnjaci ove zone se floristički
razlikuju od istog tipa vegetaci-
je Sredozemlja i pripadaju svezi
Scorzonero-Chrysopogonetalia.
Vegetacija u pukotinama stijena
Nema raspoloživih podataka o
fitocenološkoj pripadnosti vegeta-
cije u pukotinama stijena, koja se
kao azonalni tip vegetacije javlja na
cijelom Vrmcu. S obzirom na znatan
dijapazon nadmorskih visina (od
podnožja do vrha) i različite ekspo-
zicije i nagibe na kojima se javlja
ovaj tip staništa, varira i floristički
sastav. Vrste koje se javljaju najve-
ćom frekvencijom su: Asplenium
ceterach, Asplenium trichomanes,
Campanula pyramidalis, Dianthus
cilliatus ssp. dalmaticus, Cephalaria
leucantha, Micromeria julijana, Tu-
nica saxifraga, Satureja montana...
5.6 FLORISTIČKA
OBILJEŽJA
Prema raspoloživim podacima na
Vrmcu su do sada registrovana 558
taksona vaskularnih biljaka. Od ovog
broja 17 taksona je zaštićeno nacio-
nalnom legislativom, dok se 14 vrsta
nalazi na CITES Konvenciji. Šesnaest
(16) vrsta koje su zakonom zaštićene
u Crnoj Gori nisu rijetke i ugrožene,
dok je jedna vrsta pčelice iz familije
orhideja (Ophrys bombyliliflora) u
Crnoj Gori zabilježena samo na Vrm-
cu (Muo). Na Vrmcu je zabilježeno
13 taksona čiji areal ne prelazi gra-
nice Balkanskog poluostrva. Među
endemičnim biljkama značajem se
ističe Galium procurrens, vrsta koja
je arealom vezana za Crnu Goru i
Bugarsku, a u Crnoj Gori je zabi-
lježena samo na Vrmcu. Nažalost,
nema recentnih podataka o prisu-
stvu ove vrste na Vrmcu i veličini
njene populacije, poslednji podaci
su iz 1997.godine (Karaman, 1997.)
i odnose se samo na jedan lokalitet
u Stolivu.U florističkom bogatstvu
Vrmca dominantan uticaj ima
njegova dendroflora, koja obuhvata
drveće, žbunje i lijane, zato što više
od polovine poluostrva pokrivaju
šumski ekosistemi i njihovi degrada-
cioni stadijumi. Na ovom prostoru,
kao i u ostalim Sredozemnim kraje-
vima Crne Gore, mnogo veće učešće
u obrazovanju vegetacije imaju
žbunaste forme u odnosu na visoko
drveće. Ovo se objašnjava vjekov-
nim antropogenim uticajem, kao i
Sredozemnim klimatskim prilikama
(ne poklapaju se optimalni toplotni
i optimalni vlažni period). Drveće
koje je prisutno obično se javlja kao
nisko drveće, ne prelazeći visinu
od 7-8 metara. Izuzetak su visoka
stabla kestena (Castanea sativa) u
šumama Donjeg Stoliva, kao i stabla
medunca (Quercus pubescens) u
rijetkim dobro očuvanim sastoji-
nama. U kategoriju visokog drveća
spadaju i stabla drevnih primorskih
borova (Pinus pinaster, Pinus pinea)
koji su sađeni još u doba kada su
pravljene austrougarske tvrđave.
Dendroflora Vrmca obuhvata 63
taksona, što čini 11,3 % od ukupnog
broja taksona vaskularnih biljaka.
Vrste koje imaju najveći značaj u
izgradnji biljnog pokrivača su: hrast
medunac (Quercus pubescens), bje-
lograbić (Carpinus orientalis), šipak
(Punica granatum), lovor (Laurus
nobilis), mirta (Myrtus commu-
nis), žukva (Spartium junceum)...
5.7 ZAŠTIĆENA
PRIRODNA BAŠTINA
Na poluostrvu Vrmac, prema Za-
konu o zaštiti prirode, dosada nije
zaštićeno ni jedno područjeiako je u
Studiji prirodne baštine evidentiran
Mozaik specifičnih geomorfoloških
i hidroloških oblika, obogaćen ra-
znolikom autohtonom i alohtonom
vegetacijom, što gradi impozantnu
sliku pejzaža gorskog masiva Vrmac.
U tu prirodnu sliku čovjek je svojim
razvojem utkao građevine, te u
pojedinim dijelovima preoblikovao
predio terasastih polja, povezao
istorijska jezgra i izgradio jedinstven
kulturni obrazac. Taj spoj prirodnog
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 33

i kulturnog pejzaža omogućio je,

da dio ovog prostora dobije svoje
mjesto na Listi svjetske kulturne
baštine – UNESCO. Uzimajući u obzir
prirodne karakteristike Vrmca, ra-
znorodna staništa i bogat biodiver-
zitet ovog prostora, predloženo je
da ovo područje dobije i nacionalnu
kategoriju zaštite – Regionalni park.

tipovi vegetacije
alepski bor
crni bor
kamenjar
kesten
makija i garig
masline
medunac i bjelograbic
granica studije

Kartogram 9.
Prirodna obilježja Vrmca
34 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
6. PRIKAZ ISTORIJSKOG RAZVOJA VRMCA
6.1 PRAISTORIJSKI I
ANTIČKI PERIOD
Gvozdeno doba (VIII - IV v. p. n. e)
Najstariji tragovi ljudskog naselja-
vanja Vrmca potiču iz gvozdenog
doba. U to doba, Boku Kotorsku su
naseljavali Iliri. Na ovom stepenu
istraženosti može se pretpostaviti da
su Iliri zaposjedali zapadne obronke
Vrmca i živjeli negdje oko Pasiglava
i Kuka gdje se nalaze bogati izvori
vode. Najstarija svjedočanstva gradi-
teljske djelatnosti na Vrmcu pred-
stavljaju kameni tumuli (gomile) na
uzvišenjima iznad Tivta: Gomilica
ispod najvećeg vrha na jugu Vrm-
ca, Popove glave, uzvišenje Kalac
iznad naselja Mažina, kao i tumul
kod kasnosrednjovjekovnog groblja
i pretpostavljene crkve Sv. Nikole na
Pasiglavu. Iako su na Vrmcu eviden-
tirana samo tri tumula, moguće je
uočiti njihovo grupisanje u jugo-
zapadnom dijelu Vrmca. Tumuli
su građeni na mjestima koja imaju
uvijek izvanredan pregled okoline i
međusobnu vizuelnu komunikaciju.
Polukružno pozicioniranje tumula
upućuje na to da gradine, koje na
Vrmcu do sada nisu evidentirane,
treba tražiti na grebenu koji se pro-
teže od Popove glave na istoku do
Kurila na zapadu, u čijem se podnož-
ju nalaze značajni izvori vode. Pret-
postavljeno mjesto postojanja ilirske
gradine nalazi se i u prirodnom
zaklonu ispod Svetog Ilije, najvećeg
vrha na Vrmcu. Na značajne pozi-
7
J oš uvijek se ne može pouzdano tvrditi da li se nalazio namestu današnjeg Kotora, Bigova u Grblju ili uzvišenja s crkvicom Sv. Luke u
Krtolima.
cije, koje su mogle imati posebnu
važnost u praistoriji zbog odlične
preglednosti terena, upućuju i
toponimi. Radi se o Vidovom brdu
s istoimenom crkvom iznad Lastve
na zapadu, i uzvišenju Glavica
iznad Stoliva, na sjeveru Vrmca.
Ilirsko kraljevstvo (IV - II v. p. n. e)
U V ili IV vijeku p. n. e. na području
koje okvirno obuhvata teritori-
ju od rijeke Vojuše na istoku, do
Neretve na zapadu, formirano je
Ilirsko kraljevstvo. Ardijeji, velika
plemenska grupa iz koje je potekla
posljednja ilirska vladarska dina-
stija, naselili su Boku Kotorsku, pa
i poluostrvo Vrmac, najkasnije u
IV vijeku p. n. e. U III-II vijeku p. n.
e. Ilirske oblasti su se našle u sferi
sukoba između Rima i Makedonije.
Istorija ilirske države okončana je
168. g. p. n. e, pobjedom Rimljana
u trećem ilirsko-rimskom ratu.
Pretpostavlja se da je poluostrvo
Vrmac, u periodu najveće moći ardi-
jejskih vladara, ali i nakon osvajanja
od strane Rimljana, predstavljao po-
jas razgraničenja između dva velika
ilirska plemena: Rizonita na sjeveru
i Agravonita na jugu. Postepeno,
stanovništvo naviknuto da živi u vi-
šim brdskim predjelima, približavalo
se moru i prilagođavalo drugačijem
načinu života. Osim lova i ribolova,
bavljenja stočarstvom, ali i gusara-
njem, počelo se baviti i trgovinom.
Kontakti Ilira s trgovcima iz bogatih
grčkih gradova uslovili su formiranje
gradova u simbiozi s autohtonim
stanovništvom. U bokokotorskom
zalivu formirani su gradovi Rizon,
današnji Risan, i Akruvij, čija ubikaci-
ja nije sigurna.7 O prvim kontaktima
stanovnika područja Vrmca sa an-
tičkom civilizacijom, kao i o naselja-
vanju lokacija bližih moru, na prvim
obroncima brda iznad polja, svjedo-
če keramički nalazi na Solilima, na
ušću Gradiošnice u zaliv i u Kavču.
Pretpostavlja se da je u tom perio-
du, na uzvišenju u Bogdašićima gdje
se danas nalazi crkva Sv. Petra, bila
formirana naseobina -gradina. Na
zapadnoj obali Vrmca, pretpostavlja
se da su se nalazila imanja ilirske
kraljice Teute. Pretpostavlja se da iz
ovog perioda potiču i najstarije pje-
šačke komunikacije, staze – stepeni-
šta oivičene međama, koje od obale
vode ka gornjim zonama Vrmca.
Rimski i kasnoantički pe-
riod (od I do VI vijeka)
Pobjedom u trećem ilirsko-rimskom
ratu, 167. godine p.n.e, Rimljani
su ostvarili prevlast na Balkanu, za-
gospodarili istočnim Sredozemljem
i na širokom prostoru uspostavili
moćnu državu. Boka je početkom
nove ere bila u sastavu Dalmacije,
a zatim je predstavljala graničnu
oblast provincije Prevalis prema
Dalmaciji. Podjelom carstva na Istoč-
no i Zapadno, 395. godine, Boka je
pripala Istočnom carstvu. Razorni
upadi varvara rezultirali su padom
Zapadnog carstva 476. godine.

U rimskom periodu u Boki Kotorskoj
se razvijaju dva grada – Rizinij (Ri-
san) i Akruvij. Risan, kao razvijeniji,
u ovom periodu postaje municipij.
Pretpostavlja se da je poluostrvo
Vrmac bilo područje razgraniče-
nja između Rizinija i Akruvija. U
antičko doba, brdovito i bogato
izvorima, poluostrvo Vrmac bilo je
pogodno za bavljenje stočarstvom,
a rubna uzvišenja iznad polja za
gajenje različitih kultura od kojih je
najdragocjenija i najunosnija bila
maslina, za proizvodnja ulja. Na
obalama Vrmca, na kompleksima
obradivog zemljišta postojale su
manje naseobine sa stambenim
i ekonomskim zgradama (villae
rusticae), kultnim građevinama,
malim nekropolama. U priobalnoj
zoni Vrmca zabilježeno je nekoliko
lokaliteta iz rimskog perioda, od
kojih ni jedan nije arheološki istra-
žen.8 Ostaci zidova i nalazi opeka
i mozaika u Kavču, Lastvi i Prčanju
predstavljaju najvjerovatnije ostatke
vila rustika. Nadgrobna obilježja
(ploče, natpisi, cipusi) nađena su u
Lastvi, Jakin dolu, Opatovu i Prčanju.
6.2 SREDNJOVJEKOVNI
PERIOD (OD 12. DO 15.
VIJEKA)
Period Vizantije (od 6.
do kraja 9. vijeka)
Nakon pada Zapadnog rimskog
carstva 476. godine, Boka je po-
stala dio Istočnog rimskog carstva
8
 selu Kavač u podnožju brda, nađene su tesere mozaika što upućuje na pretpostavku o postajanju nekog rimskog objekta. Takođe,
U
poznato je da su na mjestu austrougarskih vojnih objekata sagrađenih početkom XX vijeka, postojali neki objekti iz rimskog perioda.
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 35
(Vizantijskog carstva). Vladavina
Vizantije trajala je do 1185. godi-
ne, uz kratko razdoblje vladavine
porodice Vojislavljević, vladara
slovenske države Duklje (Doclea).
Kotor u vreme vizantijske vlasti
razvija komunalno uređenje i po-
morstvo, a može se pretpostaviti da
je područje Vrmca u ovom periodu
pripadalo distriktu kotorske komu-
ne. Jačanjem Kotora kao urbanog
centra, širi se njegovo gravitaciono
polje i uticaj na okolna područja,
kao i potreba da okolnu teritori-
ju prilagodi svojim potrebama.
Naseljavanje Slovena počinje u 7.
veku i predstavlja dug proces u toku
kojeg dolazi do naseljavanja rijetko
naseljenih ili napuštenih teritorija.
Stabilizovanjem slovenskog stanov-
ništva u ovim krajevima nastaju
disperzna stočarska naselja. Sela se
nalaze na visini, na prilično nepri-
stupačnom terenu. Vremenom jača
zemljoradnja i povećava se broj
kultura koje se uzgajaju. Prvo slo-
vensko naselje na Vrmcu je Pasiglav
koji se nalazio na prostoru današnjih
Bogdašića i dijela Gornje Lastve, a
prvi put se spominje 1115. godine.
Kasnijim raseljavanjem Pasiglava
nastali su Lastva i Bogdašići, pa i sva
ostala sela na Vrmcu. Od vremena
nastanka prvih slovenskih naselja
počinje razvoj tradicionalne kuće
i prostorne organizacije naselja.
Sa dolaskom Slovena, gradska kul-
tura u Boki povlači se u malobrojna
utvrđena jezgra, poljoprivredno
zemljište prekriva prirodna vegeta-
cija, a usamljene građevine propa-
daju. Tek dolaskom Benediktinaca,
u periodu između 9. i 11. vijeka,
neka napuštena, priobalna područ-
ja, ponovo oživljavaju. Benediktinci
formiraju manastire u Boki, stvaraju-
ći policentrični tip organizacije u ko-
jem se manastiri pojavljuju kao sre-
dišta njima podređenih teritorija. Za
područje Vrmca značajni su mana-
stiri na Prevlaci, u Bogdašićima i na
ostrvu Sv. Đorđe. Iz ovog perioda na
području Vrmca sačuvani su samo
ostaci pojedinih objekata, kao i veći
broj spolija - natpisa i elemenata
dekorativne plastike, koji su kasnije
ugrađeni u mlađe građevine. Bene-
diktinski manastir Sv. Petra sagrađen
je na dominantnom položaju, na
uzvišenju iznad rijeke Gradiošnice,
sa kojeg se pruža pogled na Prevlaku
i Tivatski zaliv. Mjesto na kojem je
sagrađen manastir zvalo se Gra-
dac, i vezuje se za starije gradinsko
naselje. U sjevernom dijelu Prčanja,
nedaleko od morske obale, nalaze
se ruševine crkve Sv. Tome Apostola
za koju se, na osnovu preromanič-
kog reljefnog ukrasa i karakteristika
plana smatra da potiče iz 9. vijeka.
Vladavina Nemanjića (1185 – 1371.)
Kotor se skoro dva vijeka nalazio u
sklopu države Nemanjića. Tokom
ovog perioda imao je status povla-
šćenog grada i ulogu glavne luke
srpske države, povezane karavan-
skim putevima sa zaleđem. To je
gradu davalo ekonomsku snagu,
omogućavalo društveni uticaj i ra-
zvoj graditeljstva, zanata i umjetnič-
36 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
kih djelatnosti. U pogledu opštinske
uprave, Kotor je za vreme vladavine
Nemanjića zadržao autonomiju u
okviru zakonodavstva, sudstva, grad-
ske uprave, administracije i cjeloku-
pnog komunalnog uređenja. Na čelu
opštinske uprave nalazio se knez,
koji je upravljao gradom u ime kra-
lja. Međutim, stvarnu zakonodavnu i
izvršnu vlast u gradu imalo je Veliko i
Malo vijeće, čiji su članovi bili vlaste-
oskog porekla. U crkvenoj hijerarhiji,
Kotor je bio katolička biskupija nad
kojom je jurisdikciju imala nadbi-
skupija u Bariju. Teritorija Kotora
se dijelila u dvije grupe: prvoj je
pripadao feud kotorske opštine,
a drugu je činila oblast politički
zavisna od grada – kotorski distrikt.
Područje Vrmca predstavljalo je dio
kotorskog distrikta, ali je u okviru
distrikta ogranizacija i položaj odre-
đenih dijelova teritorije bio različit.
Tokom 12. i 13. vijeka dolazi do
postepenog gašenja benediktinskog
reda i napuštanja sakralnih objekata.
U to doba, u ekspanziji je pravoslav-
na crkva, a dio napuštenog benedik-
tinskog sakralnog prostora obnavlja
se za potrebe pravoslavne crkve.
Prvobitno benediktinska opatija,
manastir Svetog Mihaila na Prevlaci
je za vrijeme Nemanjića postao pra-
voslavni manastir i sjedište zetskog
episkopa. Teritorija sastavljena od
poluostrva Luštice, zatim sela Pasi-
glava, Bogdašića, Lješevića i Prevlake
sa Župom, solanama i ostrvima,
činila je vlastelinstvo manastira –
njegovu metohiju.9 Tako su sela na
Vrmcu, Bogdašići i Pasiglav, ulazili u
9
Stjepčević, Prevlaka, Zagreb 1930, 18
sklop metohije, ali su istovremeno
bili i dio kotorskog distrikta. Selo
Većebrdo, iznad današnjih Lepe-
tana, pripadalo je opatiji Svetog
Đorđa, koja se nalazila na ostrvu
pred Perastom, a bilo je istovreme-
no i u sastavu kotorskog distrikta.
Vladavina Ugarske (1371–1385),
Bosne (1385–1391) i period sa-
mostalnosti Kotora (1391–1420)
Kotor je 1371. godine priznao ugar-
sku vlast. Zatim, od 1385. do 1391.
godine, Kotor je bio pod vlašću
bosanskog kralja Tvrtka. Od 1391.
godine, pa sve do ulaska u okvir Ve-
necijanske republike 1420. godine,
Kotor je bio samostalna republika
sa knezom na čelu. U ovom periodu
grad se opirao pokušajima osvajanja
okolnih velikaša: Balšića, Crnojevića
i Sandalja Hranića, smatrajući ih ne-
dovoljno sigurnom zaštitom, budući
da su i oni sami bili u čestim među-
sobnim sukobima. Najveći dio Vrm-
ca bio je u ovom periodu u sastavu
samostalnog Kotora, ali je jedan dio,
sela Pasiglav i Bogdašići, bio pred-
met stalnih sukoba. Krajem 14. vije-
ka prevlačka metohija je bila u ruka-
ma Balšića, Crnojevića i, u jednom
kratkom periodu, 1396. godine,
Kotorana. Kotor je, ozbiljno ugrožen,
tražio 1404. godine od Venecije da
ga primi pod svoje okrilje. To će se
ostvariti tek 1420. godine, poslije
nekoliko molbi kotorske opštine.
Formiranje i karakteristike sela
U periodu 12 – 15. vijeka postepeno
se formiraju današnja sela. Najsta-
rije selo u gornjoj zoni, Pasiglav,
zauzimalo je u srednjem vijeku
veliki prostor u udolini između dva
glavna grebena Vrmca, od Ljesko-
vačkog potoka na sjeveru, do Graca
(današnjih Donjih Bogdašića) na
jugu. U 14. vijeku, na dijelu teritorije
Pasiglava nastaje selo Bogdašići.
Tokom vremena, Bogdašići su poste-
peno obuhvatili Gradac i veliki dio
nekadašnjeg Pasiglava, tako da su u
15. veku zauzimali otprilike isti onaj
prostor koji pripada današnjem selu.
Lastva je formirana do XIV veka, a
osim samog sela, imala je i nekoliko
zaselaka (Rozgovčevo, Vidari, Oraš-
je). Prostor ispod Većebrda - obala
između Veriga i Plavde, u ovom peri-
odu je imala naziv primorje Većebr-
da, Tivat ili predio Sv. Lovrinca. Tivat
je zauzimao zapadnu stranu Vrmca,
najvjerovatnije prostor od Pina do
Lepetana, a možda i do Veriga. U
području Tivta postojali su zaseoci
Crni Plat, Jakalj. Na tivatskoj strani
Vrmca nalazila su se i sela Mrčevac i
Kavač, takođe razbijenog tipa, u ne-
koliko grupacija. Muo, Prčanj i Stoliv
su sela na kotorskoj strani Vrmca.
Sela u gornjim zonama Vrmca formi-
rana su između dva glavna planin-
ska vijenca, u podužnoj udolini, na
nadmorskoj visini od 250 do 450
metara: Pasiglav, Bogdašići, Gradac,
Lastva sa zaseocima Orašje i Gornja
Voda, i Većebrdo. Povoljnost za
razvijanje sela u ovoj zoni činile su
flišne naslage koje se nalaze upravo
ispod ovih naselja, kao i prisustvo
obilne vode i blizina šumskih kom-
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 37

pleksa. U ovom periodu formiraju
se osnovne karakteristike sela, koje
su se zadržale do danas. Gornji
krajevi atara, na strmim stranama
planinskog vijenca Vrmca, bili su
pod šumom i pripadali seoskoj za-
jednici.10 Na nižim dijelovima atara
nalazilo se naselje i obradiva zemlja.
Sela su bila razbijenog tipa, s tim
što je u pojedinim selima postojala
tendencija formiranja nizova kuća,
dok su u drugim (kao što su Bog-
dašići) grupacije kuća bile razbaca-
ne, ravnomjerno raspoređene po
cijelom potezu obradive zemlje.
Kuće su bile grupisane po bratstvi-
ma i gusto zbijene jedna uz drugu.
U svim selima na Vrmcu kuće su ori-
jentisane prema dolini, pa se uočava
težnja nizanja zgrada po izohipsi.11
Sela na kotorskoj strani Vrmca
formirana su u srednjem pojasu, na
udaljenosti od mora oko 200 m, a
samo neke manje grupacije zgrada,
vezane za trgovinu i plovidbu, mogle
su se nalaziti uz obalu (skladišta,
mula, mandraći, škverovi). Dok su
srednjovekovni Prčanj i Muo imali
linijsku strukturu, sa grupacijama
kuća uglavnom duž puta (sa donje
strane) koji je išao paralelno sa
izohipsom, struktura Stoliva se malo
razlikovala. Smješten na izuzetno
strmom terenu, na sjevernoj padini
Vrmca, Stoliv se sastojao iz grupacija
kuća postavljenih u nekoliko redova.
Ljetnjikovci
Imućniji građani i kotorska vlastela
posjedovali su u priobalnoj zoni
Vrmca imanja sa kućama, kapelama
i zemljištem sa vrtovima, vinogra-
dima, maslinjacima i voćnjacima.
Ljetnjikovci, koji predstavljaju sred-
njovjekovni oblik rimske ekonom-
ske vile (villa rustica), građeni su
na imanjima porodica Buća, Pima,
Paskvali, Vrakjen, Drago, Bizanti,
Jakonja. Oblikovanjem plemićkih
imanja i ljetnjikovaca na donjim
dijelovima padina, i seoskih imanja
na višim kotama formira se dvojni
prostorni sistem padina Vrmca.
Sakralna arhitektura
U ovom periodu Vrmac karakterišu
crkve malih dimenzija sagrađene
na izuzetnim, dominantnim loka-
cijama, na uzvišenjima, sa kojih je
pregled okoline dobar, a između
crkava, kao repera, postoji vizuelna
veza.12 Građene su i seoske crkve,
u središtima sela, na najznačajnijim
komunikacijama i raskrsnicama, ali i
tada na istaknutom mestu. U donjim
zonama, blizu obale, crkve se grade
na crkvenim imanjima ili na ima-
njima kotorske vlastele. Obično se
grade blizu izvora ili potoka. Značaj-
ni spomenci sakralne arhitekture
iz ovog perioda su crkva Sv. Ane na
Prčanju iz XIV vijeka, Sv. Ane u Sto-
livu (pretpostavlja se iz XIII vijeka),
crkva Sv. Kuzme i Damjana na Mulu
iz 1261. godine (pretvorena u sakri-
stiju mlađe barokne crkve), crkva Sv.
Petra u Bogdašićima iz 1268-9, tako-
đe sačuvana djelimično, uklopljena
u kasnije nastale dijelove crkve.
Putevi
U srednjem vijeku najvjerovatni-
je su već formirane glavne trase
puteva koji su povezivali gornja sela
sa obalom, kao i sela međusobno.
Kroz sela, putevi su prolazili kroz
pojas obradive zemlje i naselja.
Putevi su bili trasirani najčešće po
izohipsi i po najvećem padu.13
6.3 PERIOD OD 15.
DO KRAJA 18. VEKA
(vladavina Mletačke
republike)
Kotor je bio pod upravom Mletačke
republike od 1420. do 1797. godine.
Nakon preuzimanja grada, Venecija
je obećala Kotoru poštovanje njego-
vog statuta, otplaćivanje gradskog
duga, i potvrdila da sporno područje
prevlačke metohije, oko kojeg su se

10
U Lastvi, još tokom XX vijeka, ova zajednička šuma bila je podijeljena po bratstvima, a u Bogdašićima je bila opšta, seoska.
11
 uće su bile male, sa jednovodnim ili dvovodnim krovovima pokrivenim kamenim pločama. Dvorišta kuća bila su vrlo mala i
K
predstavljala su platforme, „tarace“, pred ulazom u kuću, ne šire od nekoliko metara. Neposredno uz kuću ili samo preko dvorišta
bile su smještene stočne staje. U neposrednoj blizini nalazilo se gumno podzidano i popločano kamenom.
12
U ovu grupu crkava spada crkva Sv. Vida, Sv. Neđelje, Sv. Petke i Sv. Ilije.
13
To su bile staze široke 1,5 do 2 m. Često su sa jedne strane staza bile međe ili ogradni zidovi u suvozidu. Ponekad su izvođeni
u prirodnoj stijeni. Na pojedinim mjestima putevi su bili kaldrmisani, kako ih voda ne bi oštetila. Tereti su se prenosili samo na
konjima ili ljudskom snagom.
38 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
vodili ratovi sa oblasnim gospoda-
rima, pripada kotorskom distriktu.
Na čelu gradske uprave nalazio se
predstavnik mletačkog patricijata
koji je imao prvo titulu knez i ka-
petan (comes et capitaneus Cat-
hari), a nakon 1480–1481. godine,
dobivši šira vojna ovlašćenja, nosio
je titulu rektor i providur. I poslije
uspostavljanja mletačke uprave nad
Kotorom, nastavili su se sukobi oko
prevlačke metohije. Sredinom 15. vi-
jeka Stefan Crnojević je ugušio bunu
grbaljskih seljaka, a u to vrijeme je
najvjerovatnije porušena prevlačka
crkva s pravoslavnim manastirom.
Područje nekadašnje metohije pot-
palo je pod vlast mletačkog Kotora,
a 1461. godine sve pravoslavne
crkve na teritoriji nekadašnje meto-
hije predate su kotorskoj biskupiji.
Tako je od sredine 15. vijeka pod-
ručje Vrmca bilo u potpunosti pod
mletačkom vlašću, a opasnost su
predstavljali turski upadi. Pošto
je sjeverni dio Boke Kotorske bio
pod turskom vlašću, Vrmac je bio
pogranično područje - sjeverna
obala Vrmca bila je naspram turske
teritorije, i ugrožena sa mora, dok
su iz pravca Grblja turski upadi bili
mogući preko Bogdašića, Kavča
i Mrčevca. U vrijeme Kandijskog
rata, 1657. godine, sela Većebrdo,
Bogdašići i Lastva stradali su upa-
dom Turaka iz Grblja. Mnoge crkve
su tada razrušene i opustošene.
14
 d starog sela Pasiglava najprije se odvojilo selo Bogdašići, i to postepeno, tokom 14. vijeka, zauzimajući jugozapadni dio atara
O
Pasiglava, preko prevoja na Krstacu. Tako smanjeno selo Pasiglav, stalno u postepenom opadanju, izgubilo je svoju individualnost
sredinom 16. vijeka, pripajajući se Lastvi sa svojim preostalim dijelom atara na sjeverozapadnoj strani.
15
Dvorišta su mala i rijetko ograđena, a u selima nisu postojala gumna, ili je postojalo samo jedno.
Povratak teritorija Boke zaposjed-
nutih od Turaka pod vlast Vene-
cije započeo je krajem 17. vijeka,
Morejskim ratom (1684 – 1699).
Venecija je vratila cjelokupno šire
područje Boke pod svoju upravu
1687. godine, osvajanjem Herceg
Novog.Tada je nastupio period
velikog ekonomskog prosperiteta
Boke, ali i postepenog gublje-
nja njenog strateškog značaja.
U periodu mletačke vladavine kon-
soliduju se gornja seoska naselja,
a priobalne terene, naročito na
potezu od Lastve do Gradiošnice,
zauzimaju kotorske plemićke porodi-
ce. Vrmac u ovom periodu karakte-
rišu padine prekrivene maslinjacima
i vinogradima, sela koja se naziru pri
vrhu masiva i ljetnjikovci razbacani
po donjem dijelu padine, uglav-
nom blizu mora. Zbog opasnosti od
Turaka i gusarskih prepada sa mora,
u prvoj fazi mletačke vladavine, u
15. i 16. vijeku, sela ostaju visoko, a
ljetnjikovci u blizini mora se utvrđu-
ju. Postepeno, na kotorskoj strani
počinju da se razvijaju i osamostalju-
ju priobalna naselja. Nakon zemljo-
tresa iz 1667. godine i protjerivanja
Turaka sa obala Boke, nastupio je
period baroknog procvata. Oblikuju
se priobalna naselja, Muo, Prčanj,
Stoliv. Nastaju barokna crkvena zda-
nja koja dominiraju okolinom, a čija
unutrašnjost dobija reprezentativnu
obradu po uzoru na mletačke crkve.
Sela u gornjim zonama Vrmca
U ovom periodu nestaje selo Pasi-
glav.14 Bogdašići dobijaju današnje
granice. Lastva obuhvata prostor da-
našnje Gornje Lastve, a stari zaseoci
Rozgovčeno, Vidari, Jakalj, nestaju.
Polovinom 16. vijeka obala ispod
Većebrda, od Veriga do Plavde,
dobija naziv „Lepetani“, po uglednoj
peraškoj porodici Lepetan. U nižim
zonama, prema tivatskoj obali, ra-
zvija se Tivat sa zaseocima Crni Plat i
Đurđevo brdo.Kao rezultat prirodnih
uslova i različitih istorijskih okolno-
sti, pojavljuju se određene razlike
u arhitekturi pojedinih, susjednih
sela. Tako arhitekturu sela Bogdašići
karakterišu kule (kašteli). Svako veće
bratstvo imalo je po jednu kulu koja
je služila za odbranu u slučaju napa-
da. Kule su najvjerovatnije građene
u 16. vijeku, u vrijeme čestih turskih
upada. Takvih kula nema u susjed-
noj Lastvi. U selima koja odražavaju
razvijenije feudalne odnose, Veće-
brdu, Đurđevom brdu i Gornjem
Stolivu, kuće su jednostavnije orga-
nizovane, često povezane u nizove.15
Ljetnjikovci
Ljetnjikovci su se sastojali iz utvr-
đene palate i velikih imanja koja
su se prostirala od obale do gor-
njih zona Vrmca. Pored utvrđene
palate, za ove stambene cjeline
karakteristične su pristupne staze sa
stubovima i lozom (odrina) u okviru
utvrđenog vrta, porodične kapele
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 39

i ekonomske zgrade.16 U okviru
imanja, na strateški značajnim
položajima, građene su kule. Ovim
kulama, udaljenim od mora, kasnije
su pridruživane kuće sa terasama,
često i sa porodičnim kapelama.17
Sela na kotorskoj strani Vrmca
Za razliku od tivatske obale Vrmca,
koja je predstavljala zonu ljetnji-
kovaca i poljoprivrednih imanja,
na kotorskoj strani Vrmca razvijaju
se priobalna naselja Muo, Prčanj i
Stoliv. Za razliku od Prčanja, koji se
razvija duž puta, Stoliv se razvijao u
nekoliko terasa, zbog veoma strmog
terena i isticao se zbijenošću kuća.
Kuće su orijentisane prema moru,
postavljene u nizove, duž izohipsi.
Na najvišem mjestu, iznad kuća
sagrađena je crkva. Ova struktura,
osim topografskih uslova, naj-
vjerovatnije je rezultat zavisnosti
Stoliva od Perasta, ali i privredne
orijentacije stanovnika koji se nisu
bavili isključivo poljoprivredom i
stočarstvom, već dosta intenziv-
no i pomorstvom i trgovinom.
„Silazak“ na obalu
Prelaz na obalu bio je postupan.
Sredinom 16. vijeka Prčanjani poči-
nju da kupuju od kotorskih plemića
dijelove zemljišta, gdje početkom
17. vijeka grade prve kuće. U 16. vi-
jeku stanovnici ovih sela bavili su se
trgovinom i brodarstvom, a u prvoj
polovini 17. vijeka sve više se bave
pomorstvom. Manje, međusobno
razdvojene grupacije kuća duž obale
zauzimale su položaje oko neveli-
kih zatona pogodnih za pristane, u
čijem se zaleđu prostiralo obradivo
zemljište. Između ovakvih skupina
ostajali su širi neizgrađeni pojasevi
sa pošumljenim kosama i koritima
bujičnih potoka. Zaslugama u borba-
ma za Mletačku republiku pomorci
ovih naselja dobijali su plemićke
titule, a baveći se trgovinom i znat-
na bogatstva. Potiskivanje Turaka
iz Boke krajem 17. vijeka stvorilo je
neophodnu sigurnost za neometan
život i graditeljstvo, a nosioci razvoja
bile su porodice trgovaca, brodovla-
snika i pomoraca.18 U ovom periodu
oni grade palate na obali, pa se uz,
ili na mestu nekadašnjih ljetnjikova-
ca sada nalaze nizovi reprezentativ-
nih kuća i baroknih palata. To su bile
prostrane stambene zgrade, obično
sa prizemljem i dva sprata. Pored
kuća često je podizano prizemno
skladište u kome je držana roba.
Ispred kuće, na obali su se nalazi-
le ponte i mandraći za pristajanje
brodova i držanje barki. Iza kuće i
sa bočnih strana ograđeni visokim
zidovima, širili su se vrtovi izdijeljeni
šetnicama sa pergolama na parte-
re. Dalje, uz strme padine dizale su
se terasaste parcele sa kamenim
međama, na kojima je moglo biti
gajeno južno voće, loza, maslina
kojima se hranilo i trgovalo.19
Stare, razvijene porodice (bratstva)
podizale su čitave ansamble zgrada
grupisane u niz ili oko dvorišta (Lu-
ković, Verona). U to vrijeme sagra-
đena je kuća Andrije i Filipa Lukovića
(16-17. vijek), palata Florio-Luković
(18. vijek), palata Beskuća (18.
vijek). Za razliku od Prčanja, gdje
razvoj priobalnog naselja podra-
zumijeva stagnaciju i postepeno
napuštanje gornjeg sela, u Stolivu
se paralelno razvijaju oba naselja.
Ljetnjikovci Peraštana, Pr-
čanjana, Dobroćana
Od 18. vijeka imanja kotorske vlaste-
le prelaze u ruke prčanjskih i dobrot-
skih pomorsko–trgovačkih porodica
Luković, Verona, Vizin, Ivanović,
Radoničić. One nastavljaju život na
imanjima na sličan način kao i do

16
 d najstarijih arhitektonskih cjelina sačuvali su se sa skoro svim svojim karakterističnim elementima kompleksi Pima – Paskvali,
O
Buća, Zmajević – Jakonja i Vrakjen.Do kraja XIX vijeka još je postojao renesansni kompleks Bizanti na brežuljku Župa obraslom
borovom šumom, od kojeg su do danas sačuvane samo vegetacija, popločana staza do mora kao i pristan za brodove.Neistraženi su
i nedostupni, veoma zapušteni i u ruševnom stanju kompleksi Verona, Drago i Lazari. Međutim, njihov položaj na obali zaliva, kao i
sačuvani elementi arhitekture ukazuju na reprezentativni karakter cjelina kojima su pripadali.
17
Ovom tipu pripadaju kompleksi Zmajević u donjoj Lastvi i Buća u Tripovićima, a vjerovatno i imanje Rizzo u Kavču, od kojeg je
sačuvana mala kapela iz XVII vijeka.
18
Priznavanjem statusa autonomne pomorske opštine od strane Mletačke republike 1704. godine, Prčanj se ubrzano razvija.Stoliv
rang opštine dobija kasnije, tek 1790. U ovom periodu različit status, a samim tim i obaveze, imala su seoska i pomorska naselja. Na
težnju za sticanjem pomorskog statusa, bez obzira što su obaveze bile ozbiljnije i teže, uticalo je najvjerovatnije to što je pomorski
status otvarao mogućnosti značajnih zarada.
19
Vučenović S., ....
40 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

tada: postojeće stambene cjeline se
koriste ne samo za boravak poro-
dica u ljetnjim mjesecima, već i za
nadgledanje radova na imanjima i
ubiranje plodova. Taj način života
opstaje do kraja 19., čak i do prvih
decenija 20. vijeka. Imanja i ljetnji-
kovce u sjevernoj zoni Vrmca koja je
bila pod snažnim uticajem Perasta, u
dijelu Donje Lastve i u Lepetanima,
i u ovom periodu imaju Peraštani.
Sakralna arhitektura
Uslijed turskih upada, tokom 16.
vijeka razrušene su i napuštene
mnoge crkve.20 Neke crkve su kasni-
je obnovljene, ili ponovo sagrađene,
na istim mjestima. U mletačkom
periodu se nastoji da crkve, ne samo
svojim položajem, već i svojom arhi-
tekturom istaknu značaj mjesta. Kao
izraz povećane ekonomske snage
pojedinih sela, crkve se proširuju,
nadvišuju, dobijaju visoke preslice
za zvona ili zvonike. U tom periodu
proširuju se crkva Rođenja Blažene
djevice Marije (sagrađena 1410,
proširena 1715.) u Lastvi, crkva
Sv. Ilije u Gornjem Stolivu (1556.),
stara Bogorodičina crkva na Prča-
nju. Crkve svjedoče i o postepenom
spuštanju težišta naselja ka moru.21
Kraj ovog perioda označava gradnja
velikih crkava na obali. Sagrađena
je crkva Pomoćnice kršćana na
Mulu, crkva sv. Antuna u Lepeta-
nima, crkva Imena Marijinog u
Stolivu, a započeta je i izgradnja
monumentalnog Bogorodičinog
hrama na Prčanju. U periodu
mletačke vladavine sagrađena
je tvrđava Trojica, kao element
mletačkog sistema utvrđenja koji
se sastojao od utvrđenih gradova
i kaštela, i obalskih baterija.
6.4 RAZDOBLJE
OD KRAJA 18. DO
POČETKA 20. VIJEKA
(Austrijsko carstvo
i Austrougarska
monarhija)
Poslije propasti Mletačke republike
1797. godine, Austrijanci su okupi-
rali Boku. Prva austrijska okupacija
je trajala do 1806. godine. Zatim se,
u kratkom periodu, početkom XIX
vijeka, smjenjuju vladavina Rusije
(1806 – 1807), Francuske (1807
– 1813), kao i privremena nezavi-
snost Boke - Privremena vladavina
dviju ujedinjenih pokrajina Crne
Gore i Boke Kotorske “Centralna
komisija” 1813 – 1814. Austrijska
vojska je zaposjela Boku u junu
1814. godine, a Boka je konačno
pripala Austriji Bečkim kongresom
1815. godine i ostala u sastavu
Austrije duže od jednog vijeka, do
završetka Prvog svjetskog rata. Tada
Boka učestvuje u ujedinjenju južno-
slovenskih naroda u novu državu –
Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca.
Dolaskom pod vlast Austrije, Boka
postaje djelić velike carevine, a
pored toga i njena pogranična
oblast. Početkom 19. vijeka, prestaje
zlatno doba kotorskog pomorstva i
trgovine koje je trajalo od polovine
17. do kraja 18. vijeka. S pojavom
parobroda i njihovom dominaci-
jom propada flota na jedra, slabi
ekonomska moć i društvena uloga
plemića i građana Boke.22 Istovre-
meno, 19. vijek je vrijeme velikih
kontrasta u Boki: u zaliv ulaze prvi
parobrodi, počinje ponovno ot-
krivanje antičkog Risna i Kotora, a
dolaze istraživači, arheolozi, putnici.
Sela u gornjim zonama Vrmca u
ovom periodu dobijaju svoj defi-
nitivni izgled, a današnje granice
atara utvrđene su katastarskim
premjerom iz 1838. godine. Iz-
gradnjom novih kuća, dolazi do
formiranja kompaktnijih cjelina, kao
što su Gornja Lastva i Gornji Stoliv.
Reprezentativna pročelja i visoki
zvonici naglašavaju položaj naselja.
U priobalnim naseljima, parcele
nekadašnjih imanja sa palatama se
dijele, na slobodnim površinama se
grade nove zgrade, a palate postaju

20
Oštećene su bile crkveSv. Petra, Sv. Petke i Sv. Đorđa u Bogdašićima, Sv. Križa u Kavču, Sv. Vida u Lastvi.
21
Tako je do 1734. godine parohijska crkva za Tivat bila crkva Sv. Šimuna, sagrađena u XVII vijeku. Od 1720. do 1734. godine gradi
se barokna crkva Sv. Antuna u Tripovićima. Kada je završena izgradnja, crkva Sv. Antuna je postala parohijska, a crkva Sv. Šimuna je
postala lokalna grobljanska crkva.
22
Započet u mletačkom periodu, Bogorodičin hram na Prčanju (1790 – 1908), jedan od najznačajnijih spomenika graditeljstva Prčanja i
jedan od najvrjednijih u Boki, građen je posljednjim snagama prčanjske opštine, tokom čitavog perioda austrijske vladavine.

dio nove strukture. U Lepetanima
i Donjoj Lastvi razvija se specifična
arhitektura koja u svojoj osnovi
nosi tradicionalnu logiku građenja,
ali uslijed drugačijeg načina života
poprima gradska obilježja.23Iako se
spušta u obalne zone, stanovniš-
tvo se u prvoj polovini 19. vijeka
još uvek bavi poljoprivredom.
U drugoj polovini 19. vijeka,
jačanjem austrijske vlasti na ja-
dranskoj obali i u Boki u ove
krajeve prodire industrija. U Ti-
vatskom zalivu gradi se ciglana.
Tokom dugogodišnje vladavine, za
Austriju je najvažniji zadatak bio da
obezbijedi Bokokotorski zaliv kao
strateški položaj, a cjelokupna teri-
torija Boke Kotorske predstavljala je
jedinstvenu tvrđavu - tvrđavu Boka
Kotorska. Osamdesetih godina XIX
vijeka ratna luka je premještena iz
Kotorskog u Tivatski zaliv. Tivat tako
postaje austrougarsko vojnopomor-
sko uporište i dobija arsenal, što
će snažno uticati na transformaciju
i budući razvoj ovog naselja, ali i
područja Vrmca u cjelini. Austrijanci
su izgradili tvrđavski prsten od šest
zaprečnih utvrđenja polukružno ras-
poređenih oko Arsenala, sa zadat-
kom da štite Tivatski zaliv i Arsenal.
Podignuta je i jaka grupa utvrđenja
na liniji Vrmac – Trojica – Goražda.24
U okviru radova na utvrđivanju, na
Vrmcu su izgrađeni i putevi – ser-
23
 azvoj Lepetana obilježen je saobraćajnom funkcijom ovog mjesta, Donja Lastva pomorskim i trgovačkim uspjesima njenih
R
stanovnika. Detaljnije, Božović G., Naselja i kuće Tivatskog zaliva, Beograd, 1980.
24
U okviru ove grupe, na Vrmcu je izgrađen fort Vrmac, zaprečni objekat Trojica (preuređena stara mletačka dvospratna tvrđava i
dograđena nova baterija), oklopljena baterija Škaljari i nekoliko manjih baterija. U tjesnacu Verige izgrađena su dva forta (Bijeli
pijesak i Verige).
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 41
pentine. Godine 1860. sagrađen
je serpentinski put koji je spajao
tvrđavu Vrmac sa Kotorom. Maka-
damski putevi od Trojice do Vrmca, i
od Vrmca do Gornje Lastve sagrađe-
ni su poslije 1882. godine, u vrijeme
najintenzivnije gradnje puteva.
Putevi su građeni za vojne potrebe.
Početkom 20. vijeka dolazi do
velikih promjena na obali gdje se
trasira novi put. Njime je trajno
poremećena veza naselja i zgrada
na obali sa morem koje je do tada
bilo glavna saobraćajnica i veza kako
sa svijetom, tako i među susjedi-
ma. Pojavom novih izvora prihoda
poljoprivreda se postepeno zapo-
stavlja, a Tivat se razvija kao gradsko
naselje.Veliki Tivatski gradski park
osnovan je 1892. godine, a krajem
19. i početkom 20. vijeka grade
se na obali reprezentativne vile.
Period Austrijske vladavine Bokom
završava se Prvim svjetskim ratom.
Prvi svjetski rat, osim opštih teško-
ća, bio je posebno težak period za
stanovnike gornjih sela na Vrmcu,
Bogdašića, Mrčevca i Kavča, pošto
su se ova sela našla u pojasu između
austrijskih utvrđenja i odbrambe-
nih punktova. Od 1914. do 1916.
godine svi stanovnici Bogdašića,
Mrčevca i Kavča, bili su iznenada
deportovani u Zadar. Manji broj
je bio preseljen u Lepetane, od-
nosno Većebrdo. Po povratku, u
ovim sada opustjelim selima je
nastupila velika bijeda i glad.
Tokom dugog perioda austrijske
vladavine slika Vrmca se mijenja-
la. Pejzaž koji su činili ljetnjikovci
duž obale, sa terasastim imanji-
ma na padinama, zaseocima i
razbijenim selima sa pojasevima
šuma u najvišim zonama Vrmca,
u gornjoj zoni postepeno dobija i
vojni karakter utvrđenog područ-
ja. Istovremeno, ruralni prostor
nekadašnjih imanja sa ljetnjikovcima
postepeno se transformiše u grad.
6.5. RAZDOBLJE 20.
VIJEKA
1918. Boka je postala sastavni dio
Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca,
a od 1929. Kraljevine Jugoslavije
(od 1945, SFRJ). Poslije raspada
Jugoslavije, Boka Kotorska je bila u
sastavu Savezne Republike Jugosla-
vije (1991 – 2003.), zatim Državne
zajednice Srbija i Crna Gora (2003 –
2006.). Od 2006. Boka Kotorska se
nalazi u okviru nezavisne Crne Gore.
U periodu između dva svjetska
rata, prestankom ratnih opasno-
sti, priobalni pojasevi širom zaliva
postaju privlačni za naseljavanje. Na
ruralnom zemljištu razvija se Tivat,
a arsenal se širi i razvija se industri-
ja. Novo stanovništvo se naseljava
42 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
u uskom priobalnom pojasu. Tako
nekada poljoprivredne površine
postaju urbane i industrijske. Indu-
strija, ali i druge djelatnosti vezane
za grad, privlače već osiromašeno
seosko stanovništvo, što doprinosi
ubrzanom napuštanju sela u gor-
njim zonama Vrmca. Stanovništvo
„silazi“ iz sela ka nižim zonama, bliže
glavnim putevima. Već početkom
20. vijeka opšte stanje poljoprivre-
de u gornjim selima bilo je teško
- mnoge kuće i obradive površi-
ne već su bile napuštene. Većina
mlađeg stanovništva je odlazila na
rad u industrijsku zonu Tivta, pa,
iako su živjeli na selu, ti ljudi nisu
više bili poljoprivrednici.25 Jedan dio
stanovništva se iseljavao van Boke,
potpuno napuštajući kuće i zemlju.
U periodu između dva svjetska rata
obnovljene su neke seoske crkve na
Vrmcu: Sv. Neđelja, Sv. Ana u Kavču,
a sagrađene su i nove crkve i kapele
u nižim zonama (Crkva Sv. Save
u Tivtu, kapela Sv. Tereze, kapela
Sv. Ane). U priobalnim naseljima
se razvija turizam. Poslije Drugog
svjetskog rata, u Tivtu se grade
gradski i sezonski hoteli, i slika grada
se mijenja. Napuštanje gornjih sela,
i intenzivna izgradnja na obali, ipak,
ubrzavaju proces degradacije kul-
turnog pejzaža Vrmca. Urbanizacija
naselja na obali, izazvana stanjem
poslije zemljotresa koji je pogodio
Boku Kotorsku 1979, dovela je
dodatno do degradacije prostora.
Sela na Vrmcu danas su skoro
potpuno pusta. Kuće su u ruševnom
stanju, a njihovo stanje je došlo
u fazu kada je propadanje ubrza- ljetnikovci,..), ekonomske zgrade,
no, i prijeti im potpuno rušenje.26 komunalne građevine (cisterne,
Seoski putevi i staze su u veoma bistijerne) građevine niskogradnje
lošem stanju. Od razvijenog sistema (putevi, staze,..), terase i suvozi-
staza koje su, u zavisnosti od nagiba di, arheološke zone i lokaliteti.
terena i sastava tla, bile na pojedi-
nim segmentima kaldrmisane, na
pojedinim izvedene u vidu stepeni-
šta, i koje su povezivale Bogdašiće
sa Gornjom Lastvom i istovremeno
sve grupacije kuća u Bogdašićima
međusobno, danas su prohodni
samo neki segmenti. Uslijed kiša,
odrona kamena, obrušavanja ogra-
da ili međa, mijenjale su se trase.
Tako je urbanizovana priobalna zona
stigla do granica gornjih sela. For-
tifikacioni austrijski objekti, fortovi
i baterije, takođe su napušteni.
Povećanje broja stanovnika u donjim
zonama, zatim neadekvatna izgrad-
nja kuća za odmor i stambenih zgra-
da, prouzrokuje jedan sada suprotan
smjer, naselja se „penju“ i ugro-
žavaju još uvijek sačuvan prirodni
i građeni ambijent gornjih zona.
6.5 NEPOKRETNA I
POKRETNA KULTURNA
BAŠTINA (ZAŠTIĆENA I
EVIDENTIRANA)
Podaci se temelje na popisu iz Studi-
je kulturne baštine, koja se izrađuje
paralelno s ovom studijom. Podaci
su sistematizovani po vrstama:
istorijske cjeline naselja: urbanih i
ruralnih; graditeljski kompleksi, sa-
kralne zgrade, fortifikacione i vojne
zgrade, stambene zgrade (palate,
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 43

Tablica 10: Kulturna baština, zaštićena i evidentirana

VRSTA ZAŠTIĆENA KULTURNA

EVIDENTIRANO
DOBRA
POVIJESNE URBANE CJEL.
AMBIJENTALNE CJELINE
ambijentalna cjelina Gornja Lastva
ambijentalna cjelina Petkovići (Bogdašići)
ambijentalna cjelina Đurđevo brdo
ambijentalna cjelina Lepetani
ambijentalna cjelina Donja Lastva
ambijentalna cjelina Bogdašići
ambijentalna cjelina Veće brdo
ambijentalna cjelinau gornjem Prčanju
ambijentalna cjelina Gornji Stoliv
grupacija kuća u Kavču
GRADITELJSKI
KOMPLEKSI
Ulica Lukovića, Prčanj
SAKRALNA
ARHITEKTURA
Muo Crkva sv. Kuzme i D.
Kapela Bl. Gracije,
Crkva pomoćnice kr.
Prčanj Crkva sv. Ane, Prčanj
Stara župna crkva
BDMarije
Franjevački sam. sa crk. sv.
Nikole
Crkva P, B D Marije
Crkva sv. A. Padovan.
Crkva sv. Iv. Krstitelja
Crkva sv. Tome
Stoliv Crkva sv. Ilije, G Stoliv
Crkva sv. Bazilija, DStoliv
Crkva sv. Ane, G. Stoliv
Crkva Imena Marijinog, D.
Stoliv
Lepetani Kompleks crkve Gospe od
Anđela
crkva sv. Ilije u Većebrdu
crkva sv. Ane i crkva sv. Antuna Padovanskog
Gornja Lastva Crkva sv. Vida
Crkva Rođenja Marijinog, Gornja Lastva
Donja Lastva Crkva sv. Roka, Donja Lastva
groblje u Pasiglavu i ostaci crkve sv. Nikole
Bogdašići Crkva sv. Petra
44 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Bogdašići Crkva sv. Petra

Crkva sv. Đorđa (Jurja), Bogdašići

crkva sv. Vrače
Tivat Crkva sv. Antuna, Tripovići, Tivat
Crkva sv. Save, Tivat
Kapela sv. Anuncijate, Seljanovo, Tivat
Kapela sv. Ivana Apostola, Tivat
Crkva sv. Srđa, Nikole i Dimitrija, Đurđevo brdo

Crkva sv. Neđelje, Kostanjica, Đurđevo brdo

Mrčevac Crkva sv. Agate, Mrčevac
Kavač crkva sv. Ivana, crkva sv. Križa, crkva sv. Ane, crkva
sv. Petke, kapela sv. Nikole
STAMBENA
ARHITEKTURA
Muo
Prčanj Zgrada Andrije i Filipa
Lukovića
Palata Florio Luković
Palata Beskuća
Palata Tre sorele,
Kuća br. 146, Prčanj
Palata Verona, Prčanj
Stoliv stambene cjeline Donji Stoliv
Donja Lastva Kompleks Lazari, Donja Lastva
Stambeni kompleks Zmajević – Jakonja
Kompleks Bašić, sa kapelom Gospe od Karmena
Kuća kapetana Nikolića
Tivat Kompleks Pima Paskvalii
kapela
Kompleks Buća – Luković,
Tivat
Palata Verona Bizanti,
Račica,
Letnjikovac Beksuća, Seljanovo
Kompleks Buća, Tripovići
Kompleks Verona, Seljanovo
utvrđena palata, Vrakjen, Gornje Seljanovo
Kompleks Zmajevića, Donje Seljanovo
Vila „Marija“
Kuća porodice Fažo
Vila Đukić
Vila Grabić
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 45

ŠKOLE
Škola u Gornjoj Lastvi
Škola u Gornjem Stolivu (ruševina)
Stara škola u Tivtu (ruševina)
JAVNE ZGRADE
Hotel Tivat (arhitektura 20 vijeka)
Hotel Kamelija
Hotel Mimoza, Tivat (arhitektura 20 vijeka)
PARKOVI
Gradskipark u Tivu
FORTIFIKACIJE
objekti Tvrđava Vrmac (oklopljeni for Vrmac)
Tvrđava Trojica (baterija Trojica)
Baterija Škaljari
Baterija Kavač
For Verige
For Bijeli Pijesak
Zaprečna utvrđenja Donja Lastva, Rurljina, Podkuk,
Nakuk, Tripovići, Mažina
austrijski vojni objekti – magacini, osmatrački i
odbrambeni punktovi, stambene i stražarske kuće –
Vrmac, na putu prema Gornjoj Lastvi; Bogdašići; put
od Markovog rta do Vrdola; Popova glava i na
serpentinama koje vode do sv. Ilije
PUTEVI
staza Lepetani - Većebrdo
staza (seoski put) Bogdašići
staza Gornja Lastva - Pasiglav
staza „uz međicu“ Gornja Lastva – Bijeli pijesak
staza Markov rt – Vrdola
put Muo – crkva sv. Kuzme i Damjana
Put donji Stoliv – Gornji Stoliv
Put obala – Gornji Prčanj – crkva sv. Ane
serpentine Muo - Vrmac
makadamski put Vrmac – Gornja Lastva
ostaci serpentina Donja Lastva – Gornja Lastva
INDUSTRIJSKI OBJEKTI
dimnjak ciglane
peć ciglane u Račici
KOMUNALNEGRAĐEVINE
cisterna u Gornjem Stolivu
cisterna na sv. Iliji
kaptirani izvori – Bogdašići, Mrčevac,
kaptirani izvori –put Markov rt - Vrdola
46 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

SPOMEN OBELEŽJA
Mrčevac
Gornji Bogdašići
Pasiglav
Gornja Lastva
Kavač
Tivat
Lepetani
ARHEOLOŠKI LOKALITETI
tumuli Gomilica, Popova Glava
Kalac, iznad naselja Mažina

Pasiglav
gradine zona od Popove Glave do Kurila
naseobine Kavač (ilirska naseobina ili grnčarska radionica)
epigrafski spomenici
antički lokaliteti Kavač, Donja Lastva, Glavati i Marasovići na Prčanju
Srednjev.objekti Ostaci srednjovj.crkve Plavde, Opatova, u D. Lastvi,
POKRETNA BAŠTINA
Prčanj Zbirka crkve RBD Marije
Arhiv župske crkve sv. Nikole
Župska biblioteka
Stoliv Crkva sv. Ilije, Gornji Stoliv
(3 oltarske slike Josipa
Tominca, Sveti Ilija, Gospa
od Rozarija, Sveti Roko)
Donji Stoliv Crkva sv. Marije, Donji
Stoliv (slike na platnu; Ecce
Homo i Poliptih sa
prizorima iz života
Hristova, Raspeće i
kadionica od srebra)
Gornja Lastva Crkva Rođenja Marijinog,
Gornja Lastva, (Gaspare
Diziani, pala sa prikazom
rođenja Bogorodice, XVIII
vijek,
Donja Lastva Crkva sv. Roka, Donja
Lastva (slika na dasci sv.
Tripun i slika na platnu sv.
Roko)
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 47

Tivat Crkva sv. Antuna u

Tripovićima, Francesco
Potenza, Pala sv. Petra i
Pavla sa srcem Isusovim i
anđelima, kraj XVIII ili
početak XIX vijeka
postavka u okviru muzejsko zavičajne zbirke u kuli
Lukovića (centar za kulturu Tivat)
zbirka pomorskog nasleđa Porto Montenegro
pokretni fond škole u Gornjoj Lastvi
etnografska zbirka A. Stjepčevića, Gornja Lastva
NEMATERIJALNA
BAŠTINA Procesija Spasovdan

Kartogram 14.
Kulturna baština, zaštićena i evidentirana
48 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

7. ANALIZA ANTROPOGENIH OBILJEŽJA

7.1 NAMJENA I
KORIŠĆENJE PROSTORA
Jedan od bitnih pokazatelja struk-
turnih obilježja prostora je analiza
pokrova, odnosno korišćenja zemlji-
šta prema metodologiji CLC (Corine
Land Cover). Za područje obuhvata
studije kartirani su periodi početka
19. vijeka, druge polovine 20. vijeka
(1970. godina), te današnje stanje.
Upoređivanjem pojedinih kategorija
utvrđene su njihove kvantitativne
promjene, koje se direktno odra-
žavaju na stanje i izgled pejzaža. U
okviru skupnih kategorija na područ-
ju obuhvata ove studije nalaze se
sljedeće kategorije pokrova zemlji-
šta: (111) naselja>80% izgrađenog,
(121) industrijski i poslovni prostori,
(123) luke s pripadajućim zemlji-
štem, (132) odlagališta otpada,
(141) gradsko zelenilo, (221) vino-
gradi, (223) maslinjaci, (243) po-
ljoprivredne površine saznačajnim
udjelom prirodne vegetacije, (311)
bjelogorična šuma, (312) crnogo-
rična šuma, (324) prelazna šumska
područja, (333) područja s oskud-
nom vegetacijom i(523) more.
Analizom je utvrđeno najviše pro-
mjena u nizijskim područjima u ko-
jima je na račun smanjenja poljopri-
vrednih površina i maslinjaka došlo
do povećanja izgrađenih područja.
Najveći porast izgradnje bilježi pod-
ručje Tivta, iznad magistrale gdje se s
18,3% izgrađene površine 1970. godi-
ne izgrađenost povećala na današnjih
64,2%, poljoprivredne površine su s
38,2% površine smanjene na današ-
njih 2,5%, dok su se maslinici s 16,6%
površine smanjili na 2,7%. Slične
podatke bilježe i ostala nizijska obalna
područja i s Kotorske strane, Prčanj i
Muo. Takođe su zanimljivi pokazatelji
za područje Tivatskog polja u kojem
je promijenjeno korišćenje zemljišta:
poljoprivredno zemljište je s 26,8%
smanjeno na 10,3%, a šumske povr-
šine su se s 4% povećale na 42,4%.

Tablica 7. Korišćenje zemljišta po pejzažnim područjima (prema Corine land Cover) 1970. godine

tip 112 121 123 132 141 221 223 243 311 312 324 333 523 ukupno
1.1 0,0 0,0 59,7 4,9 27,3 8,0 100,0
2.1 2,9 30,5 12,5 37,3 1,3 15,5 100,0
2.2 4,3 35,0 12,4 27,4 0,3 20,7 0,0 100,0
2.3 2,3 61,7 4,4 31,0 0,7 100,0
2.4 0,3 1,8 10,3 35,7 40,1 11,8 100,0
2.5 0,0 0,1 1,0 7,7 6,3 61,1 23,8 100,0
2.6 0,0 1,8 0,4 87,0 0,0 10,7 100,0
2.7 4,6 0,3 90,4 4,7 100,0
2.8 0,3 0,2 88,0 0,0 11,5 100,0
3.1 13,6 28,2 35,2 22,9 0,0 100,0
3.2 51,3 1,9 4,7 6,3 5,4 20,0 2,8 7,5 100,0
3.3 18,3 0,4 16,6 38,2 23,8 2,6 100,0
3.4 0,0 1,8 12,2 9,8 26,8 4,0 45,1 0,2 100,0
3.5 26,5 25,6 39,1 6,4 0,0 2,5 100,0
3.6 31,2 3,8 44,7 8,9 10,4 0,1 0,9 100,0

Tablica 8. Korišćenje zemljišta po pejzažnim područjima (prema Corine land Cover) 2014. godine

3.2 59,7 11,7 8,3 8,4 0,5 6,3 4,0 1,0 100,0
3.3 64,2 0,0 0,6 14,2 0,3 2,7 2,5 11,5 1,8 2,0 0,2 100,0
3.4 0,1 0,2 1,9 5,3 12,8 0,1 10,3 42,4 7,7 18,9 0,5 100,0
3.5 62,5 12,4 0,1 2,9 10,9 10,0 0,7 0,5 0,0 100,0
3.6 58,2 20,1 14,6 3,7 3,3 100,0
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 49

Kartogram 10.
Pokrov zemljišta Vrmca, 1970. godine

Kartogram 11.
Pokrov zemljišta Vrmca, 2012. godine
50 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Poređenje sa stanjem korišće-

nja zemljišta s početka 19. vijeka
pokazuje znatno veće promjene
korišćenja i pokrova zemljišta.
Izgrađenost brdovitih predjela se
sa većih površina smanjila na svega
2% površine, a poljoprivredne
površine su izrazito smanjene.

Kartogram 12.
Katastarska karta iz 1838. godine s
označenim tipovima karaktera predjela

7.2 ELEMENTI I UZORCI
PEJZAŽA
Na području istraživanog prostora
prepoznata je raznolikost elemenata
i uzoraka pejzaža. Saobraćajnice,
ceste i putevi određuju prostor-
nu organizaciju i glavne smjerove
kretanja. Poređenje saobraćajnog
sistema kojim je bio povezan prostor
Vrmca u 19. vijeku s današnjim pro-
stornim uređenjem govori o velikim
prostornim transformacijama i pro-
mjenama prostornih žarišta. Nase-
ljavanje viših područja, gornjih sela
Pasiglava, Gornje Lastve, Bogdašića,
Većebrda, Gornjeg Stoliva i ostalih,
od kojih su danas sačuvani samo
toponimi, uvjetovalo je gustu mrežu
puteva kojima su sela bila povezana.
Sistem linijskih elemenata pejzaža
formiran je nizom srednjovjekovnih,
pa i starijih puteva izvedenih kao
kaldrme, te austrijskim makadam-
skim cestama koje su građene iz
razloga povezivanja brojnih fortifi-
kacija i pratećih objekata smještenih

na gorskim vrhovima. Sekundarne
saobraćajnice su povezivale na-
selje sa agrarnim površinama, a u
slučajevima obalnih naselja radi se
o kapilarnim, okomito položenim
putevima koji su povezivali obalu
s terasama na padinama. Danas
je saobraćajna mreža prilagođena
naseljima u obalnom i nizinskom
dijelu, dok se putevi i ceste vršnog
dijela koriste kao rekreacijski i turi-
stički putevi. Važni linijski elementi
su i brojni potoci koji pripadaju
slivu Tivatskog i Kotorskog zaliva.
Unutar neizgrađenog prostora s
dominantno prirodnim obilježjima
razlikuju se uzorci: šumskih bjelo-
goričnih površina (šume medunca
i bjelograbića), crnogorične šume,
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 51
makija i garig, te površine s oskud-
nom vegetacijom. Poseban uzorak
su šume kestena i nasadi maslina.
Ovi uzorci zastupljeni su uglavnom
na brdovitim i gorskim područjimai
odlikuju se krupnom razmjerom.
Prema podacima katastarske karte
iz 1838. godine parcele pokrivene
šumama, makijom i garigom bile su
velike i uglavnom su zajedničko vla-
sništvo seoskih zajednica. Ta se par-
celacija uglavnom očuvala do danas.
Kartogram 13.
Elementi i uzorci izgrađenog pejzaža
Elementi i uzorci agrarnog pejzaža
takođe pripadaju skupu uzoraka ne-
izgrađenog prostora, ali s dominan-
tno antropogenim uticajima. Uzorci
agrarnog pejzaža razlikuju se prema
topografskim obilježjima prostora te
prema vlasničkim odnosima i par-
celaciji. Brdovite predjele i nagnute
padine karakteriše sitni razmjer i ka-
rakteristični uzorak terasasto obliko-
vanih poljoprivrednih površina, dok
nizinsko područje Tivatskog polja
obilježavaju krupni uzorci i pravilna,
ortogonalna podjela zemljišta, kru-
pnog razmjera. Promjena uzoraka
i okrupnjavanje zemljišta uslijedilo
je nakon Drugog svjetskog rata i
nacionalizacije zemljišta. Prepo-
znatljivi linearni elementi agrarnog
pejzaža su vodotoci i kanali nizijskog
područja, te bujični potoci brdovitih
predjela. Saobraćajne veze, putevi
i staze te ogradni zidovitakođe su
važan element agrarnog pejzaža.
52 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
Izgrađene površine naselja karak-
terišu uzorci različitog korišćenja i
gustoće gradnje. Razlikuju se uzorci
urbanih i ruralnih naselja, stambe-
nih građevina izvan naselja, fortifika-
cijskih sistema, sakralnih građevina,
ekonomskih građevina (mlinovi,
gumna...), turističkih sadržaja, te
komunalnih i tehničkih građevina. U
urbanim se naseljima, s obziorm na
funkcije i gustoće gradnje razlikuju
centralne zone naselja - s javnim sa-
držajima, stambene/mješovite zone
s višestambenim zgradama, stam-
bene zone s individualnim zgradama
i vrtovima, turističke zone, privredne
Kartogram 14a.
Agrarne površine na terasama 1970.
godine
i poslovne zone. S obzirom na razdo-
blje nastajanja i morfologiju izgrađe-
nih struktura razlikuju se: istorijska
jezgra urbanih naselja, ambijental-
ne cjeline istorijskih sela, graditeljski
kompleksi imanja s ljetnikovcima i
sl. Od linearnih izgrađenih struktura
u prostoru se javljaju saobraćajnice
i saobraćajne građevine (cestov-
na infrastruktura, aerodrom...) te
morske građevine (obala, luke,
pristaništa...) Uzorke neizgrađenih
površina u naseljima određuje grad-
sko zelenilo u obliku većih parkova,
površina za rekreaciju, sportskih
terena ili kao zaštitno zelenilo.
Kartogram 14b.
Agrarne površine na terasama 2012.
godine

8. ANALIZA VIZUELNIH I PERCEPTIVNIH OBILJEŽJA
8.1 ANALIZA VIZUELNE
IZLOŽENOSTI VRMCA morem.Analizira se vidljivost s mora
Analiza vizuelnih aspekata koja prije
svega uključuje vizuelnu izloženost, a
potom i stvaranje karakterističnih vi-
zuelnih slika Vrmca, bitan je element
za ocjenu vizuelne prepoznatljivosti,
a time i osjetljivosti prostora. Vizuel-
na osjetljivost dio je analize ukupne
osjetljivosti pejzaža. Vizuelna osjetlji-
vost ocjenjuje se u okviru opšte vid-
ljivosti i mogućnosti za ublažavanje
vizuelnih učinaka mogućih scenarija
budućih promjena. Opšta vidljivost je
direktno povezana s geomorfologi-
jom prostora, vegetacijom i izgrađe-
nim strukturama. Drugi parametar
opšte vidljivosti pejzaža je broj ljudi
koji ga percipiraju, bilo da su stanov-
nici ili posjetioci. Iz tog se razloga u
odabiru modela opšte vidljivosti ge-
omorfoloških, prirodnih i izgrađenih
struktura pejzaža u obzir uzimaju naj-
učestaliji putevi kretanja ili vidikovci.
Vizuelni aspekti predjela odnose se
na prostornu organizaciju, uzorke i
stanje pejzažnih elemenata. Prostor
Vrmca, posebno njegovi viši dijelo-
Kartogram 16a-c: Analiza vizuelne izloženosti – s vidikovaca i frekventnihsmjerova kretanja
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 53
vi vizuelno su sagledivi iz mnogih
tačaka i smjerova kretanja kopnom i
i glavnih cestovnih komunikacija, te
s glavnih vidikovaca.Osim vidikovaca,
prostornih orijentira i vizuelnih veza
s kulturno-istorijskim građevinama, u
vizuelnoj percepciji kulturnog pejzaža
od strane njenih stanovnika i posjeti-
laca, veliku ulogu imaju i svakodnevni
vidici. To su pogledi koji se ostva-
ruju vožnjom cestama, te morskim
putevima, trajektom i brodovima.
Takve svakodnevne vizuelne veze s
najfrekventnijih saobraćajnica češće
su i brojnije od širokih vidika koji se
ostvaruju sbrojnih vidikovaca koji
ujedno imaju i kulturno-istorijski zna-
čaj. Stoga je izrađena analiza vidljivo-
sti Vrmca s najfrekventnijih saobra-
ćajnica: brdske ceste Kotor-Lovćen,
priobalne ceste Kotor-Dobrota-Pe-
rast-Risan-...Kamenari, s morskog
puta. Uključena je i vidljivost s uda-
ljenijih vidikovaca i posjećenih mjesta
s kojih postoje široke vizure, pa i
Analize vizuelne izloženosti koriste
se za ocjenu postojećih nepriklad-
nih struktura, te za izradu mjera za
ublažavanje postojećih i sprječavanje
budućih negativnih promjena; ocjenu
opšteg vizuelnog i funkcionalnog sta-
nja elemenata koji bitno doprinose ka-
rakteru pripadajućeg pejzažnog tipa.U
okviru ove studije analiziraće se opšta
vidljivost s glavnih vidikovaca, najuče-
stalijih linija kretanja (kopnenih, mor-
skih) u odnosu na reljefnu morfologiju
i izgrađene strukture, korišćenjem
analitičkih metoda i tehnika GIS-a. Na
temelju kartiranih podataka o vidlji-
vosti određivaće se zone (područja)
različitog stepena vizuelne izloženosti,
koje zajedno s morfološkim i vizuel-
nim vrijednostima utiču na određi-
vanje stepena vizuelne osjetljivosti.
Vidikovci s kojih se s Vrmca sagledava
i doživljava okolni neposredni i širi
prostor, važan su element njegovog
vizuelnog karaktera. Smješteni su na
vršnom, gorskom grebenu kao tačke,
ili kao linijski potezi duž saobraćaj-
nica - gorskih istorijskih puteva.
Najfrekventnije vizure doživljava-
ju se s kopnenih i morskih puteva.
Brojni turisti doživljavaju Vrmac
putovanjem brodom, te okolnim
cestama koje okružuju zaliv, ili sa
serpentina prema Lovćenu.
54 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Kartogram 17. i 18.Vizuelna izloženost – s vidikovaca i frekventnih smjerova kretanja

Kartogram 19 i 20.Vizuelna izloženost – s vidikovaca i frekventnih smjerova kretanja


8.2 VIZUELNO -
MORFOLOŠKA
OBILJEŽJA VRMCA
Osim opšte vidljivosti, analizira se
slika prostora u odnosu na kompozi-
ciju izgrađenog i prirodnog predjela,
vizuelne i komunikacijske ose, pro-
storne akcente, dominantne uzorke,
homogene strukture, ali i negativna
obilježja u prostoru. Sintetizovanjem
rezultata opšte vidljivosti i analize
slike prostora određuju se pod-
ručja najveće vizuelne vrijednosti i
osjetljivosti.Bitno obilježje predjela
Vrmca su brojne crkve na sjevernim
i južnim padinama Vrmca. Oneo-
mogućavaju široki vidik na urbani-
zovanije dijelove južnog obalnog
pojasa Tivta.S vidikovaca Vrmca u
manjoj mjeri se ostvaruju pogledi
na sjevernu stranu obalnog pojasa.
Analiza povezanosti između prirod-
no-topografskih uslova, kulturno-
istorijskog razvoja kao i vizuelnih
odnosa,ilustruje njihovouzajamno
djelovanjekoje je imalo presudan
uticaj na današnji izgled kulturnog
pejzaža Vrmac. Mjesta s posebno
velikim kulturno-istorijskim znača-
jem nastajala su tamo gdje su posto-
jala markantna prirodno-prostorna
obilježja. To se naročito odnosi na
različite formacije rtova, morskog
tjesnaca, kao i vrhove brežuljaka
koji su u međusobnom vizuelnom
kontaktu. Ta mjesta, zbog svog sim-
boličnog, strateškog i ekonomskog
značaja dobijaju kulturno-istorijski
značaj tokom istorijskog razvoja,te
su naglašena posebnim zgradama,
prostornim akcentima, bilo da su
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 55
sakralnog ili fortifikacijskog karak-
tera. Time su stvoreni znakoviras-
poznavanja, odnosno prostorni
orijentiri, koji imajuvažnu ulogu u
vizuelnoj percepciji pejzaža Vrmca.
Brojne crkve smještene na mar-
kantnim visinskim točkama igraju
važnu ulogu, ne samo kod opažanja
s mora, jer su upečatljivi prostorni
akcenti koji su i za brodsku plovidbu
bile važne kao pomoć za orijenta-
ciju. Njima se daje i važna simbo-
lična funkcija unutar pejzaža jer
predstavljaju sakralni pejzaž. Pored
toga crkve su imale važnu ulogu u
okviru odbrane Boke, pošto su činile
mrežu važnih vizuelnih tačaka koje
su međusobno stajale u vizuelnom
kontaktu, zbog čega se mogao stvo-
riti efikasan sistem kontrole čitavog
prostora. Vjerovatno da je spora-
zumijevanje između pojedinačnih
crkava bilo moguće pomoću dimnih,
svjetlosnih ili akustičnih signala. I
same vizuelne veze između brojnih
crkava, kao i vidici na široka kopnena
i morska područja imaju veliko isto-
rijsko značenje, posebno u strateš-
kom smislu. Osim sakralnog pejzaža,
drugo važno funkcionalno određe-
nje Vrmca je fortifikacijski karakter
prostora koji je predstavljen brojnim
tvrđavama i vojnim zgradama.
Prostorna organizacija, uslovno re-
čeno kompozicija prostora,direktno
je uslovljena reljefnim i geomorfo-
loškim obilježjima. Analiza pokazuje
da postoji sistem istorijski važnih
orijentira, građevina i naselja od
ilirskog, srednjovjekovnog, pa do
novoga doba. One imaju važnu
ulogu za razumijevanje istorijskog
kulturnog pejzaža, njegove prostor-
ne organizacije, a time i vizuelnog
integriteta. Gradine, tačnije tumuli,
smješteni su na brdovitim i gorskim
dijelovima, na lokacijama koje su
prirodno zaštićene, a s njih se pru-
žaju široki pogledi koji omogućavaju
kontrolu prostora. U njihovom su
se podnožju u blizini vode nalazile
obradive površine i pašnjaci. Antičko
razdoblje bilježi naseljavanje nizij-
skih područja, te intenzivno korišće-
nje agrarnih površina u nizinama.
Srednjovjekovna sela smještena na
prirodno uzvišenim terenima uz
dobra tla, kao što je slučaj s istorij-
skim, gornjim selima, ili na mjestima
važnih saobraćajnih komunikacija,
kao što su naselja uz obalni pojas.
Sistemsaobraćajnica Vrmca, ce-
sta i puteva, je skroman i logično
oblikovan prema pogodnostima i
uslovima terena. Osim longitudnal-
nih cesta koja prate izohipsu terena
na udaljenosti od stotinjak metara
od mora na južnoj obali, odnosno
prolaze neposredno uz obalu na
sjevernoj strani prati pogodnosti
terena, a kapilarno se odvajaju
lokalne ceste i putevi koji vode
prema manjim selima u vršnoj zoni.
Uzorci neizgrađenog pejzaža su
prilično jednolični, budući da je naj-
veći dio vršnog i brdovitog područja
pokriven šumom i grmolikom vege-
tacijom. Strukturiranost, složenost i
raznolikost je prisutna na dijelovima
dinamičnih, izbrazdanih reljefnih i
geomorfoloških formi, kao što je slu-
čaj sa sjevernim padinama Vrmca,
na potezu od Mula do Stoliva. Uzor-
56 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
ci izgrađenog pejzaža su raznoliki,
različitih veličina jer odgovaraju za-
danim elementima reljefa i lokalne
geomorfološke situacije. Razlikuju se
uzorci naselja i pripadajućih agrikul-
turnih površina na sjevernom dijelu
obale, u Kotorskom zalivu od onih u
Verigama do urbanih uzoraka Tivta.
U sistemu područja svjetskog naslje-
đa Bokokotorskog zaljeva, posebnu
ulogu ima poluostrvo Vrmac, sa
svojim raznolikim područjima, kao
što je tjesnac Verige, prostorno de-
finisan karakterističnim rtovima, te
padinama Jeremijinog brdai masiva
Vrmac. Osim sjeverne, probalne
strane koja pripada Kotorskom
zalivu i već je uključena u područje,
važnu ulogu imaju i južniobroncioko
istorijskih naselja Gornje Lastve,
Đurđevog brda, Crnog plata, Donjih
Bogdašića i Kavča. Između unutraš-
njeg dijela Bokokotorskog zaliva,
tjesnaca Verige i Tivatskog zaliva,
koji određuju vanjski rub poluostrva
Vrmac, ne postoje samo prostorna,
funkcionalna istorijska i kulturna
preplitanja, već prije svega vizu-
elna. Time se naglašava činjenica
da cijeli zalivski sistem treba da se
posmatra kao jedinstvena cjelina,
ne samo u pogledu prirodno-pro-
stornih uslova, već i u odnosu na
istorijski razvoj i genezu pejzaža.
Kartogram 21:
Glavni vidikovci vršnog područja Vrmca
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 57

Kartogram 22: Kartogram 23:

vizuelna izloženost s austrijske ceste Vizure s vidikovaca na vršnom područja te iz gornjih sela

Kartogram 24: Kartogram 25:

Vizure s vidikovaca na južnom dijelu vršnog područja Vizure s vidikovaca na vršnom području
58 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
8.3 PERCEPCIJA I
DOŽIVLJAJ VRMCA
Osim vizuelnog integriteta kojega
određuju korelacije između prirod-
nih, geomorfoloških i antropogenih
struktura i njihovi vizuelni odnosi, te
vizuelna povezanost sa širim prosto-
rom, u percepciji Vrmca veliku ulogu
imaju mentalne i doživljajne slike
stanovnika i posjetilaca. O atrak-
tivnosti toga prostora i doživljaju
ushićenosti pred Bokom Kotorskom
od davnih vremena govore brojni
istorijski izvori i dokumenti: pisani
i grafički. Brojni su istorijski prikazi
Boke Kotorske na slikama iz prošlih
vijekova, ili u aktuelnim vizuelnim
medijima. Opažanje kulturnog pej-
zaža Bokokotorskog zaliva ne zavisi
samo od postojećih fizičkih uslova.
Ilustracije na umjetničkim prika-
zima, kao npr. na slikama pejzaža,
kartama i fotografijama pri tome
igraju važnu ulogu. Takve, specifične
slike pejzaža ostaju dugo vremena
utisnute u kolektivnom pamćenju
stanovnika i posjetilaca, jer više-
slojno ilustruju i specifične stavove
o vrijednosti kulturnog pejzaža.
Zbog toga i igraju veliku ulogu u
pogledu ponovne prepoznatljivosti
i orijentacije u raznolikim kulturnim
pejzažima Boke Kotorske, odnosno
Vrmca kao njenog integralnog dijela.
Kolektivne slikovne predstave o
kulturnim pejzažima imaju, osim
toga i veliki uticaj na oblikovanje
27
 odaci iz Sociološke studije participacije različitih aktera u procesu zaštite i upravljanja kulturnim i prirodnim vrijednostima područja
P
Vrmca. Anketirani su: predstavnici/ce lokalnih samouprava i donosilaca odluka, studenti, stručnjaci, političari i kulturni akteri.
kulturnih pejzaža. Različite vizu-
elne veze se često najprije stvore
ili se posebno naglase graditelj-
skim elementima, koji su u osnovi
stvaranja specifičnih predstava o
vrijednostima i izgledu pejzaža, jer
se u njima materijalizuju i ilustruju
razniistorijski periodi. Vizuelne
veze, koje nastaju na osnovu takvih
uzajamnih djelovanja, često dobijaju
i veliki kulturno-istorijski značaj.
Vizuelna predstava Vrmca odvija
se u dihotomiji divljine pobrđa i
čari plodnih južnih obala, o čemu
svjedoče istorijski zapisi: Mjesto
lijevo je Lepetane, u čijim su ljepuš-
kastim vilama bokeljski pomorski
kapetani nekada običavali da žive.
Zelene visine masiva Vrmac sa
svojim lugovima kestena i masli-
na, izmeđukojih na brdu gore stoji
ljupko mjesto Gornji Stoliv. Čiste
kuće dolje na obali čine Donji Sto-
liv, pored velikog mjesta Prčanja,
koji je nekada bio u procvatu kao
Perast. (…) Jedna raskošna crkva
sa kupolom nalazi se na uzvišenju
do kojeg vode stepenice (...) Na
južnom kraju Prčanja stoji jedna
neobična zgrada sa tri sljemena. To
je „Casa delle tre sorelle“, za koju
se, kao i za neke od palata koje tu
stoje napuštene, vezuje jedan mit....
Identitet Vrmca različito doživljavaju
brojne interesnegrupe.27 Ispitanici
u anketi se slažu da jekarakteristika
Vrmcasinergija prirodnog bogat-
stva i kulturno-istorijskog nasljeđa.
Identitet Vrmca prema mišljenju
ispitanika čine:raznovrsnost bilj-
nih vrsta,pješačke staze, međe, te
sakralne zgrade.Cjelokupan izgled
koji objedinjava prirodne resurse,
graditeljsko i kulturno nasljeđe je
izrazito važan, jer daje poseban
značaj identitetu gradova koji
gravitiraju Vrmcu. Stoga Vrmac
treba sagledati kao integralni dio
gradova koji se nalaze u podnožju.
Izrazito je važanvizuelni doživljaj
Bokokotorskog zaliva, koji se u per-
spektivi može staviti u funkciju turi-
stičke ponude.Vrmac treba da bude
prostor očuvane prirode, sa sadrža-
jima koji će privući građane, turiste,
naučnike, učenike i sportiste.Najviše
ispitanika sagledava područje Vrmca
kao prostor koji se može koristiti
za šetnju i rekreaciju, dok mali
broj smatra da se Vrmac koristi za
ostale aktivnosti (sakupljanje biljaka,
poljoprivredu, lov, manifestacije).
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 59

Prikaz Kotorskog zaliva, Prčanj iz Della Costa delle Isole di Dalmazia, G. Riegera, 1853.

Prikaz Vrmca iz Kotorskog zaliva na akvarelu F.Karacsaja iz druge pol. 19.st.

60 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

9. IDENTIFIKACIJA KARAKTERA PREDJELA–

PEJZAŽNI TIPOVI VRMCA
9.1 UVODNO
OBRAZLOŽENJE
Današnji izgled i stanje pejzaža
Vrmca rezultat je prirodnih uslova i
čovjekova djelovanja tokom isto-
rije. Područje poluostrva Vrmac
razvijalo se tokom više hiljada
godina čovjekovim djelovanjem u
okviru raznolikih geomorfoloških
struktura, koje ujedno predstavljaju
jednu od njegovih prepoznatljivih
vrijednosti. Naglašena povezanost
prirodnih komponenata, te izgra-
đenih i kultivisanih prostora važan
je element njegovog prostornog
identiteta. Odlikuje se raznolikošću
i složenosti, a pojedina se područ-
ja bitno razlikuju od drugih. Prije
svega, zbog topografskih obilježja na
koje je uticao čovjek svojim nase-
ljavanjem, korišćenjem i prilago-
đavanjem kako bi stvorio povoljne
prilike i usloveza život. Na stvaranje
i oblikovanje krajolika Vrmca uveliko
je uticao čovjek, odnosno zajednica
u različitim istorijskim periodima, od
praistorije do danas. Stoga može-
mo govoriti o organski razvijenom,
ruralnom, agrarnom pejzažu, koji
u pojedinim vršnim područjima
pokazuje obilježja reliktnog, dok u
obalnim područjima nastavlja razvoj
kao savremeni, urbani i turistički.
Zbog toga je sprovedena analiza
formiranja i razvoja krajolika pod
uticajem fizičkih faktora koji obuhva-
taju topografska, geološka i prirodna
obilježja, te uticaj čovjeka tokom
nekoliko glavnih istorijskih perio-
da. Istorijsko formiranje pejzaža,
uspostavljanje mreže komunikacija,
sistema naselja, te agrarnog pejzaža,
analizirano je kroz praistoriju, an-
tiku, period Vizantije, rani i srednji
vijek, novi vijek, odnosno barokno,
period 19. i 20. vijek,te recentni
period. Ta analiza omogućava razu-
mijevanje današnjeg stanja, prostor-
ne organizacije i uzoraka krajolika.
Budući da prostor poluostrva Vrmac
pokazuje različita obilježja, od pod-
ručja visokog stepena prirodnosti,
pa do područja velike urbanizacije,
za razumijevanje njegovih obilježja
i vrijednosti potrebno ga je raslojiti
po karakterističnim, strukturno-obli-
kovnim područjima. Za to je najpri-
mjereniji metod tipološke podjele,
odnosno karakterizacije pejzaža i
istorijske karakterizacije pejzaža.28
Za područje Crne Gore dosad nije
izrađenakompletna tipološka klasi-
fikacija pejzaža, odnosno podjela na
pejzažne regije. Prostorni plan Crne
Gore daje pregled pejzažnih jedinica
koje su zasnovane na prirodnim
karakteristikama, te je izdvojena
21 osnovna pejzažna jedinica.Kao
pejzažna jedinica, odnosno pej-
zažna regija/podregijaprepoznat
je (1) Bokokotorski zaliv u okviru
koje senalazi i područje Vrmca.29
U PPPN za Obalni pojas Crne Gore
na području obuhvata ove stu-
dije prepoznati su sljedeći tipovi
karaktera predjela: izgrađeno
zemljište,djelimično izgrađeno
zemljište, kulturna baština, zelene

28
 etod procjene karaktera pejzaža (Landscape Character Assessment) uključuje dvije komponente i sprovodi se u dva stepena. Prvi
M
stepen je tipološka podjela - karakterizacija (Landscape Characterization) koja uključuje opisivanje, razvrstavanje i kartiranje svojstava
pejzaža, pokazujući razlike između pojedinih područja metodom analitičke podjele, te kartografskog prikaza klasifikacijepejzaža na
jedinice različitog, prepoznatljivog i zajedničkog karaktera. Karakterizacija pejzaža je metoddokumentovanja i istraživanja pejzaža -
proces prepoznavanja, klasifikovanja), opisivanja i kartiranja područja sličnog karaktera. Osim prikupljanja podataka o elementima
tj. komponentama (prirodnim obilježjima, naseljima, građevinama, rijetkostima, arheološkim mjestima, istorijskim okolnostima i
ostalim) omogućava stvaranje predstave o tome što jedno mjesto/pejzaž određuje kao cjelinu, odnosno ono što jedno mjesto čini
različitim od drugog. Glavni cilj karakterizacije pejzaža je što potpunije razumijevanje njegove cjelovitosti (totaliteta) obuhvatanjem
ukupnosti njegovog značenja, a ne samo njegovo dokumentovanje u vidu zbira pojedinih podataka. Određivanje pejzažnih
tipova i područja može se sprovoditi na nekoliko nivoa, od nacionalne, regionalne i lokalne, te je usko povezano s istorijskom
karakterizacijom pejzaža.
Zavisno od vrste pejzaža, razlikuje se nekoliko zasebnih metoda: metod istorijske karakterizacije (Historic Characterization), metod
urbane karakterizacije (Urban Characterization) i metod karakterizacije pejzaža mora (Seascape Characterization). Drugi stepen koji
uključuje procjenu pejzaža (Landscape Assessment) je proces izrade i iznošenja ocjene svojstava pejzaža na osnovu razumijevanja
njegovog karaktera, a sprovodi se za potrebe donošenja različitih odluka za zaštitu, planiranje i ostale buduće promjene u pejzažu.
Pri tome treba da se prepoznaju obilježja, kvalitet, vrijednosti i osjetljivosti pojedinih pejzažnih područja.
29
Priručnik o izradi plana predjela, 2012.
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 61

Kartogram 26: Opšti tipovi karaktera predjela- opšti pejzažni tipovi poluostrva Vrmca
62 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

i slobodne površine u naseljima, obilježjima, namjeni i korišćenju GORSKI, SUBMEDITERANSKI

tradicionalne terase s maslinja-
cima, priobalne i plavne aluvi-
jalne ravnice, šumovite padine
na flišu i deluvijumu, šumovito
brdsko zaleđe te ogoljeni brdo-
viti tereni na krečnjacima.
9.2 OPŠTI PEJZAŽNI
TIPOVI/PODRUČJA
- OPŠTI TIPOVI/
PODRUČJA KARAKTERA
PREDJELA
Na osnovu prirodnih i antropogenih
faktora koji su korišćeni za klasi-
fikaciju pejzaža, područje Vrmca,
kao dio pejzažne regije, odnosno
podregije Bokokotorski zaliv podi-
jeljeno je na opšte pejzažne tipove,
odnosno na opšta pejzažna pod-
ručja. Klasifikacija je sprovedena
preklapanjem podataka oreljefnim,
geološkim, pedološkim i hidrološkim
prostora, odnosno pokrovu zemlji-
šta. Na taj su načinprepoznata tri (3)
opštapejzažna tipa, te četiri opšta
pejzažna područja, koja se razlikuju
po posebnostima svoje lokacije.
Svaki od prepoznatih opštih pejzaž-
nih tipova i područja razlikuje se od
drugog po svom izgledu i struktur-
nim karakteristikama. Određene su
im prostorne granice te su prika-
zani na kartogramskom prikazu.
Opšti pejzažni tipovi su na određe-
nom geografskom području ime-
novani kao pejzažna područja, te
je opisan karakter svakog,određen
njegovimvizuelnim, prirodnim
(fizičkim) obilježjima i antropogenim
uticajima. Opisu je dodata iocjena-
negativnih obilježja te sadašnjeg sta-
nja njihovog karaktera.Na području
obuhvata identifikovana su tri opšta
pejzažna tipa, odnosno područja:
OPŠTI TIP KARAKTERA PREDJE-
LA/OPŠTI PEJZAŽNI TIP (1)
Gorski submediteranski opšti tip
karaktera predjela (1) nalazi se na
središnjem dijelu Vrmca, na visini od
500-780 mnv te se ujedno pojav-
ljuje i kao pejzažni tip i područje:
gorski, šumski predio Vrmca (1.1.)
Orografska struktura Vrmca pred-
stavlja jasno izdvojen, raščlanjen,
ali visinski ujednačeni masiv.
Vertikalno na pravac pružanja
izdvojene su manje orografske
cjeline, hrptovi i blokovi, koji su
disecirani ledenjački preoblikova-
nim dubokim dolinama i uvalama.
BRDOVITI, SUBMEDITERANSKI
OPŠTI TIP KARAKTERA PREDJE-
LA/OPŠTI PEJZAŽNI TIP (2)
Brdoviti, submediteranski opšti
tip karaktera predjela (2) raspro-
stire se po čitavoj površini masi-

Tablica 10: Opšti pejzažni tipovi i opšta pejzažna područja poluostrva Vrmac

OPŠTI TIP KARAKTERA PREDJELA OPŠTE PODRUČJE KARAKTERA PREDJELA

/OPŠTI PEJZAŽNI TIP /OPŠTE PEJZAŽNO PODRUČJE

1. Gorski, submediteranski 1..Gorski, submediteranski predio Vrmca
2. Brdoviti, submediteranski 2. Brdoviti, submediteranski predio Vrmca
3.a.Obalni/priobalni, nizijski predio JZ dijela poluostrva
Vrmac
3. Obalni/priobalni, nizijski
3.b Obalni predio SI dijela poluostrva Vrmac

3.c Obalni predio tjesnaca Verige


Gorski masiv Vrmca, pogled sa sjevera
va, ispod gorskog dijela, s time
da se veći dio površine ovog
opšteg tipa nalazi na jugozapad-
nom dijelu poluostrva Vrmac.
Unutar brdovitog, submediteran-
skog opšteg pejzažnog tipa prepo-
znato je osam pejzažnih tipova koji
se razlikuju po geomorfološkim i
prirodnim obilježjima, te antropo-
genim uticajima: načinu korišćenja
zemljišta, prostornoj organiza-
ciji, uzorcima obrade zemljišta,
tipologiji naselja i zgrada. To su:
brdoviti, istorijski, ruralni predio
(2.1.) brdoviti, ruralni predio (2.2.)
brdoviti, agrikulturni predio (2.3.)
brdoviti, šumski, fortifikacijski
predio (2.4.) brdoviti, naboranih
Južni dijelovi poluostrva Vrmac
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 63
strmina, doprirodni predio (2.5.)
brdoviti, šumski predio (2.6.) brdo-
viti, doprirodni, šumski predio (2.7.)
brdoviti, ogoljeni, predio (2.8.)
Brdoviti, istorijski, ruralni tip javlja
se na više područja: Pasiglav, Bog-
dašići, Gornja Lastva i Veće brdo, te
Gornji Stoliv. Na taj se način definišu
zasebna pejzažna područja koja se
međusobno razlikuju po prirod-
nim, ali najviše po antropogenim
karakteristikama. Prema karakte-
ristikama ova pejzažna područja
moguće je grupisati u dvije grupe:
a) brdsko, istorijsko, ruralno pejzaž-
no područje Bogdašića, Pasiglava,
Gornje Lastve i Veće brda, te b)
brdsko, istorijsko-ruralno pejzaž-
no područje Gornjeg Stoliva.
NIZIJSKI OBALNI/PRIOBALNI
OPŠTI TIP KARAKTERA PREDJE-
LA/OPŠTI PEJZAŽNI TIP (3)
Opšti pejzažni tip, nizijski obalni/
priobalni predio poluostrva Vrmac
proteže se obalnim područjem
jugozapadnog i sjeveroistočnog
dijela poluostrva, te uz tjesnac
Verige. Većom širinom proteže
se južnim dijelom poluostrva.
Nizijski obalni predio sjeveroi-
stočnog dijela poluostrva Vrmac
Zbog različitih mikro-klimatskih,
geomorfoloških i antropogenih
obilježja pojavljuju se varijacije na
64 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Nizijski obalni predio sjeveroistočnog dijela poluostrva Vrmac

pojedinim područjima. Jugozapad- se samo jedno pejzažno područje:

nu obalu karakteriše šire nizijsko 3.1. obalni, semi-ruralni, turistič-
područje na flišnim naslagama, dok ki predio Lepetane – Opatovo.
područja sjeveroistočne strane i
tjesnaca Verige obilježava vrlo uski
nizijski pojas uz obalu, te strme
padine koje se u pojedinim dije-
lovima spuštaju sve do mora.

Unutar ovog opšteg nizijskog obal-

nog i priobalnog predjela jugoza-
padnog dijela poluostrva Vrmac
prepoznata su tri pejzažna tipa koja
se razlikuju po geomorfološkim i
prirodnim obilježjima, te po antro-
pogenim uticajima i strukturnim obi-
lježjima: načinu korišćenja zemljišta,
prostornoj organizaciji, uzorcima
obrade zemljišta, tipologiji naselja i
zgrada. Razlikuju se: 3.2. obalni, ni-
zijski, urbano-turistički predio Tivta;
3.3. priobalni, nizijski, peri-urbani
predio Donja Lastva - Tivat – Gradi-
ošnica, te 3.4. nizijski, agrarno-šum-
ski predio Tivatskog polja. Unutar
opšteg nizijskog obalnog i priobal-
nog predjela sjeveroistočnog dijela
poluostrva Vrmac nalazi se: 3.1.
Obalni, semi-ruralni, turistički predio
Donjeg Stoliva; 3.5. obalni, istorijski,
pastoralno-turistički predio Prčanja,
te 3.6. Obalni, peri-urbani predio
Muo-Škaljari. Unutar obalnog, nizij-
skog predjela tjesnaca Verige nalazi
Kartogram 27: Tipovi i područja karaktera predjela - pejzažna područja i tipovi
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 65

9.3 TIPOVI I PODRUČJA i tipologije izgrađenosti, vegetacij- nom geografskom području, te su

KARAKTERA PREDJELA
- PEJZAŽNI TIPOVI I
PODRUČJA
Detaljnijom podjelom unutar svakog
opšteg tipa, na osnovu podataka
o korišćenju zemljišta, pejzažnih
uzoraka, namjene prostora, gustoće
skih obilježja i očuvanosti istorijskih
struktura, graditeljskih i prostor-
nih- prepoznati su tipovi, odnosno
područja karaktera predjela - pej-
zažna područja. Pejzažni tipovi su
opšti, a pojedini od njih pojavljuju
se na više različitih područja.
Svaki od prepoznatih opštih tipova
karaktera predjela i tipova karaktera
predjela zastupljen je na određe-
na taj način prepoznata opšta pej-
zažna područja i pejzažna područja.
Opšta pejzažna područja i pejzažna
područja određena su svojim po-
ložajem u prostoru, te im je dodat
naziv koristeći sadašnju i/ili istorijsku
toponimiju određenog područja.

Tablica 11: Opšti pejzažni tipovi i pejzažni tipovipoluostrva Vrmac

OPŠTI TIP KARAKTERA PREDJELA TIP KARAKTERA PREDJELA

/OPŠTI PEJZAŽNI TIP /PEJZAŽNI TIP

1.Gorski, submediteranski predio 1.1.Gorski, šumski predio
2.1.Brdoviti, istorijski, ruralni

2.2. Brdoviti, semi-ruralni

2.3. Brdoviti,istorijski, agrikulturni

2.4. Brdoviti, šumski, fortifikacijski

2. Brdoviti, submediteranski predio
2.5.Brdoviti, strmi, izbrazdani, krečnjački

2.6. Brdoviti, šumski

2.7.Brdoviti, šumski, doprirodni

2.8. Brdoviti, ogoljeni

3.1. Obalni, semi-ruralni, turistički

3.2. Obalni, nizijski, urbano-turistički

3.3. Priobalni,nizijski,peri-urbani
3.Obalni/priobalni, nizijski predio
3.4. Nizijski, agrikulturni

3.5. Obalni,istorijski,pastoralno-turistički

3.6. Obalni, peri-urbani

66 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Tablica 12: Opšta pejzažna područja i pejzažna područjapoluostrva Vrmac

OPŠTE PODRUČJE KARAKTERA PODRUČJE KARAKTERA PREDJELA

PREDJELA
PEJZAŽNO PODRUČJE
OPŠTE PEJZAŽNO PODRUČJE
1.Gorski, submediteranski predio 1.1.Gorski, šumski predio Vrmca
Vrmca
2.1.a.Brdoviti, istorijski, ruralni predio Pasiglava, Gornjih
Bogdašića, Gornje Lastve i Veće brda

2.1.b Brdoviti, istorijski, ruralni predio Gornjeg Stoliva

2.2. Brdoviti, semi-ruralni predioDonji Bogdašići-Kavač

2.3.Brdoviti,istorijskiagrikulturni predio Đurđevog brda

2. Brdoviti, submediteranski
predioVrmca 2.4. Brdoviti, šumski, fortifikacijskipredioVrmca

2.5.Brdoviti, izbrazdani, krečnjački predioVrmca

2.6. Brdoviti, šumskipredioVeriga i Stoliva

2.7.Brdoviti, šumski, doprirodni predio Lastve

2.8. Brdoviti, ogoljeni predio Popove glave

3.1..Obalni, semi-ruralni, turistički predio Lepetane -
Opatovo

3.1. Obalni, semi-urbani, turistički predio Donjeg Stoliva

3..Obalni, nizijski predioJZ dijela
poluostrva Vrmac 3.2. Obalni, nizijski, urbano-turistički predio Tivta

3. Obalni predio SI dijela poluostrva 3.3..Priobalni,nizijski,peri-urbanipredio Donja Lastva -

Vrmac Tivat -Gradiošnica

3. Obalni predio tjesnaca Verige 3.4.Nizijski, agrikulturno-šumski predio Tivatskog polja

3.5. Obalni, istorijski,urbano-turistički predio Prčanja

3.6. Obalni, peri-urbani predio Muo-Škaljari


GORSKI ŠUMSKI PREDIO/
PEJZAŽ VRMCA (1.1.)
Lokacija
Gorski, šumski predio Vrmca (1.1.) nalazi
se na središnjem dijelu gorskog masiva
Vrmca i proteže se glavnim grebenom u
smjeru pružanja SZ-JI
Vizuelne karakteristike
Na vizuelni karakter ovoga područja,
osim reljefnih i geomorfoloških obi-
lježja, bitno utiče struktura pokrova
zemljišta. Područje je u najvećem
Pogled na vršno područje sa sjeverne strane
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 67
dijelu pokriveno bjelogoričnom
šumom, te područjima s oskudnom
vegetacijom.Orografska struktura
Vrmca predstavlja jasno izdvojen,
raščlanjen, ali visinski ujednačeni
masiv. Vertikalno na pravac pruža-
nja, izdvojene su manje orografske
cjeline, hrptovi i blokovi, koji su di-
secirani dolinama i uvalama.Najviši i
najistaknutiji reljefni oblici na središ-
njem dijelu gorskog masivaVrmcara-
sjedom su raščlanjeni u dva glavna
volumena. Morfologiju reljefa čini
osnovni gorski greben izduženog,
relativno homogenogtrupa,koji se
pruža u smjeru SZ-JI. Kontinuitet mu
je prekinut rasjedom iznad Gornjeg
Stoliva. Opći tip karakterizira blaga
raščlanjenost grebenskih masiva i
rasjednihdolina čime se stvara dina-
mična slika reljefa. Poprečni grebeni
sjeverozapadnog dijela Vrmca su
blagi i malo razvedeni.Na izrazitu
vizuelnu izloženost i otvorenost
gorskog predjela Vrmca utiče visina
vršnog grebena, čiji je najviši vrh Sv.
Ilija 768 mnv, koji ujedno predstavlja
vizuelnu dominantu u širem područ-
ju. Istovremeno se s tog područja
pružaju široki panoramski pogledi
prema zalivu i širem području. Od
antropogenih linearnih struktura
prisutna su cesta i pješačke staze
duž kojih se ostvaruju panoramske
vizure i doživljaj šireg područja.
Vizuelno uočljive antropogene
strukture, prostorni akcenti, prisutni
su u središnjem, vršnom dijelu - kao
objekti tehničke infrastrukture (te-
lekomunikacijski toranj...) prisutan u
vizurama iz šireg područja, te fortifi-
kacijske građevine.Prirodni povr-
šinski šumski pokrov i reljefni oblici
osnovni su elementi vizuelne pre-
poznatljivosti ovog tipa/područja.
Prirodne karakteristike
Pejzažno područje,gorski, šumski
predio Vrmca nalazi se na visini od
500-768mnv. Karakterišu ga velike
strmine, sa nagibima od 20-30°
koji zauzimaju 56,5% površine,
te nagibima>35°koji se nalaze na
30,9% površine. Ekspozicije padina
ravnomjerno su okrenute na sve
strane, s time da ih je najviše okre-
nuto jugozapadu 22,8%. Geološku
podlogu čine krečnjaci, 88%, a 11%
68 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
Pogled na vršno područje s južne strane
Vojne strukture na vršnom području
ih otpada na tvrde stijene. Pedološki
sastav tla pripada smeđim zemlji-
štima, s karbonatno-silikatnom
podlogom. Strmi i nepristupačni
obronci obrasli su različitim tipovi-
ma uglavnom bjelogoričnih šuma
medunca i bjelograbića, 98,1%, a
1,2% otpada na makiju i garig. Na
ovom području izvire svega nekoliko
potoka, koji se ulivaju u Kotorski i
Tivatski zaliv te u tjesnac Verige.
Strukturne karakteristi-
ke i antropogeni uticaji
Dominantno određenje ovog pod-
ručja je prirodnost i šumski pokrov.
Dokazi istorijske naseljenosti i
ostalih oblika čovjekovog korišćenja
gorskog područja Vrmca su rijetki.
Uprkos opštem karakteru prirod-
nosti pejzaža, on ipak nije u pot-
punosti lišen antropogenih uticaja.
Pretpostavljeno mjesto postojanja
ilirske gradine nalazi se u prirodnom
zaklonu ispod Svetog Ilije, najvećeg
vrha na Vrmcu. Pogodan položaj
najvišeg vrha, s kojega se pružaju
pogledi na sve strane Bokokotorskog
zaliva, saobraćajno dostupan putem
koji vodi po grebenu omogućio je da
se na vršnom dijelu Vrmca smjeste
strateški važne građevine. Indikati-
van je naziv vrha Sveti Ilija koji upu-
ćuje na mogućnost njegovog učešća
u sistemu mitskih i svetih mjesta iz
predhrišćanskog perioda. Strateški
važna tačka odbrane uslovljavala
je gradnju vojnih građevina u 19.
vijeku, kao dijela sistema fortifikacija
Vrmca. Utvrđenja i vojne zgrade u
periodu Austrijske uprave bile su po-
vezane vršnim putevima. U podnož-
ju najvišeg vrha nalazi se istorijska
bistijerna i ruševine nekadašnjih
vojnih zgrada iz 19. vijeka. Područje
je bilo dobro povezano mrežom pu-
teva. Rasjedom su pored vrha vodili
povijesni putevi koji su povezivali
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 69

naselja u brdskim zonama jugoza-
padne (Pasiglav, Bogdašići, Gornja
Lastva) i sjeveroistočne strane (Gor-
nji Stoliv).Razdoblje Prvog svjetskog
rata ostavilo je tragove u prostoru
gradnjom brojnih odbrambenih
punktova, naročito na Popovoj glavi
i vrhu Sveti Ilija. Danas je uloga vrha
naglašena postavom repetitora.
Negativna obilježja
Zapuštenost i neodržavanje starih
staza i puteva koji su prolazili preko
vršnog područja, te povezivali obje
strane Vrmca. Nedovoljno kori-
šćenje vršnog područja za javnu,
turističko-rekreativnu namjenu,
te kao važnog vidikovca. Neodrža-
vanje istorijskih, vojnih i komunal-
nih građevina, te neuključivanje
prostornih atrakcija u sistem.
Stanje karaktera
Stanje karaktera gorskog šumskog
područja Vrmca može se ocijeniti
vrlo očuvanim u njegovim glav-
nim karakteristikama tj. vizuelnim,
funkcionalnim, istorijskim i ekološ-
kim vrijednostima, te se ocjenjuje
krajolikom visokog stepena inte-
griteta. Reljefna obilježja stvorila
su prepoznatljiv uzorak dinamičnih
karakteristika, a zajedno s oču-
vanim prirodnim elementima
dominantno šumskog pokrova,
vodotocima, manjim površinama
livada te istorijskim graditeljskim
strukturama cijelom području daju
obilježja očuvanosti i homogeno-
sti, ali nedovoljne održavanosti.

Smjernice za planiranje i upravljanje

 u ovom pejzažnom području planirano je veliko širenje građevinskih područja naselja te izvođenje
novih saobraćajnica. Pri tome treba očuvati prirodnu konfiguraciju terena, bez stvaranja velikih
usjeka i nasipa. Između pojedinih naselja zadržati neizgrađene površine, bilo kao prirodni, pejzažno
uređeni ili agrarni pejzaž
 revidirati aktuelni DUP Kavač u dijelu koji planira stambenu izgradnju na padinama Vrmca iznad
puta Gradiošnica – Trojica i umjesto izgradnje uspostaviti urbanističke mjere očuvanja prirodnih
karakteristika padina
 u istorijskim naseljima na višim terenima, kao što su Petkovići, Bogdašići i Kavač obnoviti istorijske
kuće, a novu gradnju projektovati na način da sa istorijskim dijelom naselja čini harmoničnu cjelinu
 planiranu novu izgradnju prilagoditi terenskim uslovima, tradicionalnom sklopu sela i obilježjima
tradicionalne arhitekture u pogledu gustoće gradnje, volumena zgrade, korišćenja materijala
završne obrade. Preporučuje se gabarit kuće izduženog, pravouglog tlocrta zaključenog dvostrešnim
krovištem nagiba za pokrov crijepom, odnosno kupom, sljemena paralalenog sa izohipsama
 preporučuje se obrada fasada oblogama od kamenih ploča, ili žbuke kolorirane u pješčanim tonovima
 prostor oko stambenih kuća urediti u skladu sa tradicionalnim načinom – odrine, pižuli, terase,
podzidi, kamene ograde u kombinaciji sa zelenilom
 podsticanje obnove obradivih površina, te očuvati tradicionalni način korišćenja zemljišta (povrtnjaci,
maslinjaci, voćnjaci – agrumi, nar, smokva i sl.)
 nove podzide i međe graditi u kamenom suvozidu, a ne u betonu. Ekološki efekat ovih konstrukcija
srodan je efektu živice (protok hranljivih materija, protok vode i prolaz životinja)
 sprovesti mjere suzbijanja alohtonih vrsta, prvenstveno kiseljaka (Ailanthus altisima) predstavlja
prijetnju autohtonim ekosistemima
 pošumljavanje obavljati autohtonim vrstama, koje su prirodni elementi vegetacije.
70 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
BRDOVITI, ISTORIJSKI, RU-
RALNI PREDIO GORNJIH BOG-
DAŠIĆA, PASIGLAVA, GORNJE
LASTVE I VEĆE BRDA (2.1.)
Lokacija
Pejzažno područje brdovitog, istorijskog,
ruralnog predjela Gornjih Bogdašića,
Pasiglava, Gornje Lastve i Veće brda
smješteno je u udolini, koja se proteže u
smjeru pružanja glavnog trupa masiva
Vrmca (SZ-JI), te na taj način razdvaja
dva njegova glavna volumena. Proteže
se od Gornjih Bogdašića do Lepetana na
nadmorskoj visini od 250 do 450 mnv. Tu
se nalaze sela Pasiglav, Gornji Bogdašići,
Gradac, Gornja Lastva sa zaseocima
Orašje i Gornja Voda, te Veće brdo od kojih
je većina napuštena.
Vizuelne karakteristike
Na vizuelni i strukturni karakter
ovoga područja, osim geomorfološ-
kih obilježja, bitno utiče struktura
pokrova zemljišta. Područje je u
najvećem dijelu pokriveno bjelogo-
ričnom šumom, odnosno zapušte-
nim maslinjacima, poljoprivrednim
površinama sa značajnim udjelom
prirodne vegetacije ... Glavno
obilježje ovom pejzažnom područ-
ju danas daju površine zasađene
maslinama i zapuštene terasaste
poljoprivredne površine uređenepo-
moću suvozidnih podzidova, koje su
okruživale selai pojedinačna seoska
imanja. Povoljnost za naseljavanje i
poljoprivrednu proizvodnju činile su
flišne naslage koje se nalaze upravo
ispod glavnih naselja Gornja Lastve,
Pasiglava, Bogdašića i Veće brda,
kao i prisustvo obilne vode i blizina
šumskih površina.Posjedi sela sa-
stojali su se uglavnom iz dva dijela:
brdskog i nižih dijelova sela. Gornji
dijelovi posjeda na strmim padina-
ma Vrmca istorijski su bili obrasli šu-
mom i pripadali su seoskoj zajednici.
Niži dijelovi korišćeni su kao poljo-
privredno zemljišteza oranice, ma-
slinjake i vinograde, te su okruživali
naselje.Oko kuća su se nalazili vrtovi
i voćnjaci. Selo Gornji Bogdašići je
formirano kao grupe kuća, ravno-
mjerno raspoređene po cijelom
potezu uz obradive površine. Kuće
su grupisane po zajednicama, gusto
zbijene jedna uz drugu, na udaljeno-
sti od nekoliko stotina metara. Iako
u rasporedu kuća nema pravilnosti,
uočljivo je da je grupisanje uslovlje-
no mogućnostima terena, te da su
kuće orijentisane prema dolini. U
grupisanju kuća vidljiva je težnja ni-
zanja zgrada po izohipsi. Mnoge od
ovih struktura smještene na strmi-
jim obroncima, koriste se za poljo-
privredu, te su očuvane do danas.
Zapadnije od Pasiglava i Gornjih
Bogdašića smješteno je selo Gornja
Lastva, formirano u srednjem vijeku,
čija je glavna jezgra zbijena oko
crkve Sv. Marije. Kuće su grupisane
po slojnicama i većina ih je očuvana.
Pejzažno područje Veće brda karak-
terišu usitnjeni uzorci izgrađenog
prostora. Selo pripada razbijenom
tipu, u kojem nizovi kuća stvaraju
dominantni graditeljski oblik. Male
stambene jedinice povezane su u
zajednički volumen kuće izduže-
nog tlocrta. Građene su vidljivom
kamenom građom, zaključene
dvostrešnim krovištima. Nekadašnje
obradive površine koje su okruži-
vale selo i u udolini Kuka, danas su
gotovo neprepoznatljive i zarasle
sukcesijom šume i makije. Dominan-
tna građevina u selu je crkva Sv. Ilije.
Prirodne karakteristike
Na ovom području izviru brojni
potoci, u gornjem toku bujični,
koji zatim poniru, ili se ulijevaju u
Tivatski zaliv. Tu senalazi i nekoliko
izvora pitke vode. Veći dio ovog po-
dručja (51,4%) proteže se na visini
od 300-500mnv, a 26,8% nalazi se
na visinama 200-300m, a ostatak je
na nižim visinama. Više od polovine
površine (52,6%) ima nagibe 20-35°.
Najveći dio padina izložen je jugu
(22,35%) i jugozapadu (33,7%).
Geološki sastav zastupljen je kreč-
najcima (75,2%) i mekim stijenama
(24,4%). Pedološka obilježja smeđeg
flišnog zemljišta (38,6 + 25,8%)
te smeđeg šumskog, karbonat-
nog zemljišta (30,9%) i prisutnost
izvora vode i potoka omogućile su u
prošlostipoljoprivrednu djelatnost.
Danas su zbog sukcesije pokriveni
šumskom vegetacijom medun-
ca i bjelograbića (81,6%) i starim
maslinjacima na 12,3% površine.
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 71

Gornji Bogdašići, Pasiglav

Gornja Lastva

Istorijske strukture Gornje Lastve i Gornjih Bogdašića

72 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
Strukturne karakteristi-
ke i antropogeni uticaji
Najstariji tragovi naseljavanja Vrmca
potiču iz gvozdenog doba, kad su
ilirska plemena nastanjivala zapadne
obronke Vrmca i živjeli oko Pasi-
glava i Kuka gdje se nalaze bogati
izvori vode. Pretpostavlja se da je
u tom razdoblju moglopostojati
naselje gradinskog tipa. Na zapadnoj
strani Vrmca nalazila su se imanja
ilirske kraljice Teute, te se pretpo-
stavlja da iz toga perioda potiču i
najstarije pješačke komunikacije,
koje od obale vode prema gornjim
zonama Vrmca. Kontinuitetnaselja-
vanja ovih područja nastavljen je i
u ranom srednjem vijeku od kada
jepoznato selo Pasiglav, kaoprvo
slovensko naselje na Vrmcu, a prvi
put se pominje 1115. godine. Dio
Pasiglava je početkom 14. vijeka
dobio ime Bogdašić, a selo Do-
nji Bogdašići se krajem 14. vijeka
nazivalo Gradac.Tokom 15. vijeka
teritorija sela Pasiglava postepeno
se smanjivala.Bogdašići su poste-
peno obuhvatili Gradac i veliki dio
Pasiglava.Karakteristični arhitek-
tonski oblik sela Bogdašići su kule
(kašteli), koje su služile za odbranu.
U selu je postojalo osam kula.
Selo Gornja Lastvazapadno od
Bogdašića uspostavljeno jenaj-
vjerovatnije u 14. vijeku uformi
razbijenog naselja, sastavljenog
od nekoliko zaselaka, a najveći je
formiran oko crkveSv. Marije.Osim
samog sela smještenog na padini,
u okolnom prostoru smješteno je
nekoliko zaselaka (Orašje, koje je
i danas očuvano, za razliku od ne-
stalih: Rozgovčeva i Vidara). Gornja
Lastva se potepeno proširila i na
dio Pasiglava. Mreža cesta i puteva
potiče iz ranih istorijskih perioda,
a današnja cesta kojom jeGornja
Lastva direktno povezana na neka-
dašnju austrijsku vojnu cestu, koja
od Tivta vodi na vršni dio Vrmca
do nekadašnjih vojnih položaja.
Istorijat naseljavanja područja oko
sela Većebrdo vezan je uz opati-
ju Svetog Đorđa, koja se nalazila
na ostrvu pred Perastom. Opatiji
Sv.Đorđa pripadao je Perast, te sela
Đurići, Većebrdo, Lipci i Strp. Od
svih sela koja su pripadala opatiji,
samo je Većebrdo bilo u sastavu
kotorskog distrikta. O značaju sela
Većebrdo govori podatak da je
prostor ispod sela, obala između
Veriga i Plavde u srednjem vijeku
imala naziv primorje Većebrda. U
tom je razdoblju fizička i funkcional-
na povezanost prostora sela gornje
zone ostvarena glavnim putem koji
je prolazio kroz Bogdašiće, Pasiglav i
Lastvu, a od Lastve se preko Veće-
brda spuštao prema Verigama. Uz
morsku obalu, na udaljenosti od
oko dvjestotinjak metara vodio je
put od kojega su se odvajali tran-
sverzalni putevi prema selima u
gornjoj zoni. Jedan od takvih puteva
vodio je od Lepetana do Većebrda.
Promjenom načina života i društve-
nih uticaja, polovinom 16. vijeka
obala ispod Većebrda, od Veriga do
Plavde nosila je naziv Lepetani, po
uglednoj peraškoj porodici Lepetan.
Godine 1657. Većebrdo, Bogdašići
i Lastva stradali su prilikom upada
Turaka iz Grblja. Mnoge crkve su
bile razrušene i opustošene. Nakon
toga slijedi razdoblje stagnacije i
spuštanja u niže, priobalne dijelove.
Početkom 20. vijeka stanje poljopri-
vrede u gornjim selima bilo je loše
- mnoge kuće i obradive površine su
napuštene. Većina stanovnikaodlazi
na rad u industrijsku zonu Tivta, pa
iako su živjeli na selu, više se nisu
bavili poljoprivredom.Napuštaju se
kuće i zemlja zbog iseljavanja izvan
Boke i u druga priobalna naselja
(Prčanj), ili zbog silaženja iz sela u
niže dijelove, bliže glavnim pute-
vima. Preseljenjem se stanovnici i
dalje bave poljoprivredom, ali sve
manje tako da proces degradacije
kulturnog pejzaža od 50-tih godina
20. Vijeka postaje ubrzan. Nakon
potresa,koji je pogodio Boku Kotor-
sku 1979. godine, došlo je dodatno
do degradacije prostora.Sela na
Vrmcu danas su skoro pusta, kuće
su u ruševnom stanju, naročito u
Bogdašićima. Seoski putevi i staze
su u lošem stanju. Od nekadašnjeg
vrlo razvijenog sistema staza, koje
su na pojedinim dijelovima izgra-
đene kao kaldrme sa stepeništima
i tehničkim sistemom odvodnje
bujičnih voda, danas su prohodni
samo neki segmenti. Uslijed kiša,
odrona kamena, urušavanja ogra-
da ili međa,mijenjale su se trase.
Negativna obilježja
Napuštena nekadašnja na-
selja, ruševne zgrade, zapu-
šteno obradivo zemljište.
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 73

Smjernice za planiranje i upravljanje

ƒƒ revitalizovati i obnoviti istorijski karakter pejzažnog područja Pasiglava, Gornje Lastve, Gornjih Bodašića
i Većebrda, kojega osim tradicionalnih,ruralnih naselja čini i agrikulturni pejzaž suvozidnih terasa i međa
kojima su naselja okružena. Osim obnove istorijskog graditeljskog fonda u naseljima, mogućnost za
održivi razvoj pruža i revitalizacija agrarne djelatnosti na načelima ekološke poljoprivrede
ƒƒ izraditi Konzervatorsko-pejzažnu studiju brdskog, istorijskog, ruralnog pejzažnog područja Pasiglava,
Gornje Lastve, Gornjih Bodašića i Većebrda kao podlogu za izradu Plana lokacije ili DUP
ƒƒ podsticanje obnove zapuštenih obradivih površina – moguća eko proizvodnja maslina i ostalih
autohtonih kultura čime se obnavlja autentičnost ruralnog ambijenta
ƒƒ sačuvati prostornu matricu postojećih ruralnih cjelinaGornje Lastve, Gornjih Bogdašića i Većebrda
povezanih mrežom starih puteva, te na taj način povezati nekadašnje poljoprivredne površine sa
ruralnim cjelinama, ali i sa okolnim obalnim i vršnim područjima
ƒƒ obnoviti i održavati istorijske puteve i staze u njihovim izvornim graditeljskim oblicima kaldrme,
makadama s kamenim podzidovima, te zemljanih staza. Pri tome treba zadržati njihova glavna obilježja:
liniju trase, poprečni presjek, materijale i tehnike gradnje
ƒƒ istorijsko ruralno pejzažno područje uključiti u sistem atrakcija i turističku ponudu gradova Tivta i Kotora
ƒƒ obnova ruralne cjeline Donja Lastva, Većebrdo i Gornji Bogdašići uz očuvanje prostorne matrice i
cjelokupnog istorijskog graditeljskog fonda, koji uključuje stambene i ekonomske zgrade, uređenje ulica,
ograda i međa. Gradskim odlukama moguće je donijeti stimulativne mjere koje će vlasnicima omogućiti
povoljniju rekonstrukciju i revitalizaciju tradicionalnih stambenih grupa
ƒƒ podsticanje razvoja ruralnog turizma na način da se smještajni kapaciteti obezbjeđuju u okviru
domaćinstva u obnovljenim tradicionalnim kućama, tzv. disperzni hoteli
ƒƒ prilikom obnove sačuvati unutrašnju organizaciju prostora istorijskih stambenih objekata; obnavljanje
vršiti po principu cjelovite obnove – unutrašnje organizacije prostora i rekonstrukcije konstruktivnih
elemenata; koristiti autohtone materijale i primijeniti tradicionalne zanate
ƒƒ eventualnu novu gradnju planirati na način reinterpretacije tradicionalne - odabirom mjesta – lokacijom
na čestici i organizacijom prostora, odabirom materijala završne obrade i oblikovanja te primjenom
tradicionalnih zanata. Posebno je važno poštovati naslijeđeno mjerilo (volumen objekata), položaj u
prostoru i uređenje vanjskih površina, ograda i međa građenih suvozidnom tehnikom.
ƒƒ održavanje šumskih površinana načelima održivog razvoja i očuvanja biološke raznovrsnosti, prirodnog
sastava, strukture i funkcije šumskih ekosistema na osnovu odgovarajućih planova upravljanja.
ƒƒ sprovesti mjere suzbijanja alohtonih vrsta, prvenstveno kiseljaka (Ailanthus altisima) koji je široko
rasprostranjen na ovom prostoru i predstavlja prijetnju autohtonim ekosistemima
ƒƒ pošumljavanje (nakon požara i sl.) obavljati autohtonim vrstama, koje su prirodni elementi vegetacije.
74 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
Stanje karaktera
Stanje karaktera brdskog,istorijskog,
ruralnog pejzažnog područja Bog-
dašića, Pasiglava, Gornje Lastve
i Većebrda može se ocijeniti vrlo
dobro očuvanim u njegovim glavnim
karakteristikama tj. vizuelnim,
funkcionalnim, istorijskim i ekološ-
kim vrijednostima, te se ocjenjuje
krajolikom visokog stepena integri-
teta. Antropogena obilježja stvorila
su prepoznatljiv istorijski uzorak
naselja i terasasto organizovanih
poljoprivrednih površina, a zajedno
s očuvanim prirodnim elementima
šumskog pokrova u višim zonama,
vodotocima i zgradama, prostornim
akcentima ovom području daju obi-
lježja očuvanosti i homogenosti.Izu-
zev nekih primjera recentne gradnje
koja ne uvažava obilježja istorijskog
ambijenta,nema znatnije izraženih-
konfliktnih oblika nove gradnje.
BRDOVITI, ISTORIJSKI, RURALNI
PREDIO GORNJEG STOLIVA (2.1.)
Vizuelne karakteristike
Na vizuelni karakter ovoga područja,
osim geomorfoloških obilježja bitno
utiče i pokrov zemljišta. Područje je
u najvećem dijelu pokriveno šumom
kestena, 37,3% površine; zapušte-
nim maslinjacima na 30,5%povri-
ne i poljoprivrednim površinama
na terasama, danas sa značajnim
udjelom prirodne vegetacije, 12,5%
jer je zbog nekorišćenja zemljišta
došlo do sukcesije šume i makije.
Na izgrađena područja otpada 2,9%
povrine teritorije. Karakter istorij-
skog, ruralnog područja Gornjeg
Stoliva određuje jednoliko položena,
relativno strma padina, pokrivena
šumom kestena, u čijoj je vršnoj
zoni zastupljeno dosta starih nasada
maslina, te postepeno prelazi u
prirodnu šumu. Selo Gornji Stoliv je
zbijeno, organizovano na padini oko
crkve Sv. Ilije, koja svojim tornjem
dominira u širem prostoru. Kuće
građene vidljivim kamenim klesan-
cima, izduženog, pravouglog tlocrta,
zaključene dvostrešnim krovovima
prilagođene su morfologiji terena,
smještene po visinskim slojnicama.
U podnožju sela protežu se tera-
se na kojima su se uzgajali nasadi
maslina, povrća i žita potrebnih za
svakodnevni život. Danas su ne-
obrađene, zapuštene i obrasle u
samoniklu vegetaciju. Osim naselja
skladno integrisanog u topografska
obilježja prostora, specifičnost ovog
Lokacija
Tip brdskog, istorijskog, ruralnog predjela
nalazi se na padinama Gornjeg Stoliva, a
smješten je na sjevernim padinama Vrmca
na visini od 249 mnv.
područja su istorijski (srednjovje-
kovni) putevi, građeni od lomljenog
kamena položenog „na nož“, s
kvalitetnim tehničkim rješenjima
kanala za odvodnju bujične vode.
Prirodne karakteristike
Jednolično položena sjeverna padi-
na ima nagib 20-35°, a u nižem dije-
lu 12-20°. Geološki sastav zastupljen
je krečnjacima. Pedološka obilježja
smeđeg flišnog zemljišta, te smeđeg
šumskog, karbonatnog zemljišta
i prisutnost izvora vode i potoka
omogućile su poljoprivrednu djelat-
nost u prošlosti, a danas su zbog
sukcesije pokriveni šumskom vege-
tacijom medunca i bjelograbića, sta-
rim maslinjacima i šumama kestena.
Strukturne karakteristi-
ke i antopogeni uticaji
Strukturna obilježja ovog pejzažnog
područja bitno su obilježena utica-
jem čovjeka kroz periode razvoja
duge nekoliko vjekova. Srednjo-
vekovna struktura Gornjeg Stoliva
smještenog na strmom terenu, na
sjevernoj padini Vrmca, sastojala se
iz nizova kuća položenih po slojnica-
ma u nekoliko redova. Naselje karak-
teriše gusta izgradnja, homogena
struktura kuća koje su zbog strmine
terena položene u nizove na nekoli-
ko visinski odvojenih terasa orijenti-
sanih prema moru. Na najvišoj tački
sela, iznad nizova kuća smještena je
crkva. Ovako koncipirana struktura
naselja, osim topografskih uslova
i ograničenja, bila je i rezultat
zavisnosti Stoliva od Perasta, ali
i privredne orijentacije stanov-
nika koji se nisu bavili isključivo

Položaj Gornjeg Stoliva, pogled sa sjeveroistoka
Položaj Gornjeg Stoliva, pogled sa istoka
Istorijske strukture Gornjeg Stoliva
poljoprivredom i stočarstvom, već
dosta intenzivno i pomorstvom i
trgovinom.U periodu 16. vijeka pro-
širuje se crkva Sv. Ilije (1556.), koja
svojim reprezentativno oblikovane
fasade i visokim zvonikom naglašava
položaj naselja u širem prostoru.
Područje oko sela poljoprivredno je
bilo intenzivno korišćeno, o čemu
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 75
svjedoči sistem kamenom zidanih
terasa za obradive površine i nasade
maslina. Mreža puteva sastojala
se od glavnog seoskog puta koji
se pružao paralelno s obalom na
udaljenosti od oko dvjesto meta-
ra, od kojega su se spuštale staze
prema moru prateći konfiguraciju
terena (kose i bujice), ali i prema
brdu. Put je povezivao sva sela na
kotorskoj strani, a zatim i Stoliv sa
Većebrdom. Putevi širine 1,5 do
2 m bili su položeni po izohipsi.
Često su s jedne strane staza bile
međe ili ogradni zidovi u suhozidu,
a ponekad su izvođeni u prirodnoj
stijeni. Putevi su bili izvedeni kao
kaldrme, kako ih voda ne bi oštetila.
Negativna obilježja
Zapušteno naselje gotovo bez
stanovnika, što je dovelo do uruša-
vanja pojedinih kuća te zapuštanja
obradivih površina na terasastim
suvozidnim konstrukcijama. Pute-
vi obrađeni kamenom kaldrmom
zarastaju samoniklom vegetacijom.
Stare šume kestena se ne obnavlja-
ju, kao ni maslinjaci na terasama.
Stanje karaktera
Stanje karaktera brdovitog, povije-
snog, ruralnog pejzažnog područja
Gornjeg Stoliva može se ocijeniti
dobro očuvanim u njegovim glav-
nim karakteristikama tj. vizuelnim,
istorijskim i ekološkim vrijedno-
stima, te se ocjenjuje krajolikom
visokog stepena integriteta, izuzev
fukcionalnog. Antropogena obilježja
stvorila su prepoznatljiv istorijski
uzorak naselja i terasasto organi-
zovanih poljoprivrednih površina,
a zajedno s očuvanim prirodnim
elementima šumskog pokrova u
višim zonama, posebno šuma-
ma kestena oko Gornjeg Stoliva,
vodotocima i zgradama prostornim
akcentima ovom području daju
obilježja očuvanosti i homogenosti.
76 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Smjernice za planiranje i upravljanje

ƒƒ revitalizovati i obnoviti istorijski karakter pejzažnog područja Gornjeg Stoliva, kojeg osim istorijskog
naselja čini i agrikulturni pejzaž suvozidnih terasa i međa, te stare šume kestena
ƒƒ izraditi Konzervatorsko pejzažnu studiju brdovitog, povijesnog, ruralnog pejzažnog područja Gornjeg
Stoliva kao podlogu za izradu Plana lokacije ili DUP-a
ƒƒ osim obnove istorijskog graditeljskog fonda treba podstaknuti obnovu zapuštenih obradivih površina
maslinjaka i ostalih autohtonih kultura te kestenovih šuma
ƒƒ sačuvati prostornu matricu ruralne cjeline Gornjeg Stoliva i pripadajućeg pejzažnog područja koje
karakteriše sistem starih puteva,kojim je naselje bilo povezano s nekadašnjim poljoprivrednim
površinama, te sa okolnim obalnim i vršnim područjima
ƒƒ postojeći put koji povezuje Donji i Gornji Stoliv, kao istorijska tehnička građevina ima vrijednost
kulturnog dobra, te ga treba održavati i sanirati u cijeloj njegovoj trasi, u svim karakterističnim
elementima, dimenzijama, poprečnom presjeku i graditeljskim elementima. Sve zahvate održavanja
i popravaka treba vršiti prema konzervatorskim principima primjenom kamena istovjetnih odlika,
jednakog načina obrade i ugradnje.
ƒƒ u cilju lakšeg transporta materijala potrebnog za obnovu sela, može se izgraditi transportna žičara
skromnih kapaciteta čiju trasu treba odabrati tako da ne narušava vizure iz sela i na selo
ƒƒ podsticanje obnove ruralne cjeline uz mogućnost razvoja ruralnog turizma na način da se smještajni
kapaciteti obezbjeđuju u okviru domaćinstava u obnovljenim istorijskim kućama
ƒƒ preporučuje se razvoj tradicionalne poljoprivrede kao djelatnosti komplementarne turizmu, i to
(maslinarstva, vinogradarsta, uzgoj južnog voća, povrća...)
ƒƒ obnoviti maslinjake koji su se vjekovima uzgajali na ovom području, a na osnovu Zakona o maslinarstvu
(„Sl. list RCG“, br. 55/2003), maslinjaci, kao dobro od opšteg interesa, uživaju posebnu zaštitu i koriste
se pod uslovima i na način propisan ovim zakonom i propisima donesenim na osnovu njega
ƒƒ sprovesti posebne mjere zaštite šume kestena, sadnjom mladih stabala i sanacijom starih
ƒƒ sprovesti mjere suzbijanja alohtonih vrsta, prvenstveno kiseljaka (Ailanthus altisima) koji je široko
rasprostranjen na ovom prostoru i predstavlja prijetnju autohtonim ekosistemima
ƒƒ pošumljavanje (nakon požara i sl.) obavljati autohtonim vrstama, koje su prirodni elementi vegetacije.

BRDOVITI, SEMI-RURALNI PREDIO
DONJIH BOGDAŠIĆA I KAVČA (2.2.)
Lokacija
Pejzažno područjebrdovitog, istorijskog,
agrikulturnog predjela Đurđevog brda
smješteno je u jugozapadnom podnožju
gorskog masiva Popove glave. Zauzima
strmi dio padine koja se pruža na visini od
oko 80-150 mnv.
Vizuelne karakteristike
Vizuelni karakter ovog područja,
osim geomorfoloških obilježja
bitno određuje pokrov zemljišta.
Područje je u sličnim omjerima
pokriveno bjelogoričnom šumom,
te maslinjacima, a manjim dije-
lom poljoprivrednim površinama
sa značajnim udjelom prirodne
vegetacije te izgrađenim područjima
seoskih naselja. Može se zaključiti
da područje karakteriše mješoviti
karakter u kojem je izražena po-
javnost seoskih naselja, obradivih
30
S totinjak metara ispod crkve Sv. Petka i Sv. Krsta, pronađeno je u novije vijeme obilje antičke ambalažne keramike, a fina bojena
grčka grnčarija iz V-IV vijeka niže u polju.
U selu Kavač u podnožju masiva, nađene su tesere mozaika što upućuje na pretpostavku o postojanju nekog rimskog objekta.
31 
Poznato je da su na mjestu austrougarskih vojnih objekata sagrađenih početkom 20. vijeka, postojali neki objekti iz rimskog
razdoblja.
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 77
površina, maslinjaka i bjelogorične
šume. Većina, nekad obrađenih,
terasasto oblikovanih padina danas
je zapuštena i prepuštena sukcesiji
šume i makije. Istorijska naselja
Donjih Bogdašića i Kavča izgubila su
svoja izvorna tipološka i graditeljska
obilježja.Stanovnici se u manjoj
mjeri bave poljoprivredom, samo
kao dopunskim zanimanjem tako
da prostor karakteriše zapuštenost
obradivih površina, posebno oranica
i vrtova. Današnja naselja su izgubila
ruralna obilježja, posebno ona u
nižim zonama, šire se duž cesta
uniformisanom izgradnjom, koja
nema razlikovnih posebnosti i regi-
onalnih obilježja.Postepeno nestaje
nekadašnji prepoznatljivi odnos sela
okruženog agrarnim površinama.
Prostorni akcenti su crkve na domi-
nantnim pozicijama, kao što su: Sv.
Agatau Mrčevcu, Sv. Petar u Bog-
dašićima, Sv. Petka u Kavču. Osim
njih markantno obilježje predstavlja
grupa kuća Petkovići, izgrađena
na stijeni u Donjim Bogdašićima.
Prirodne karakteristike
Na ovom području izviru potoci koji
su bujični u gornjem toku i koji zatim
poniru, ili se ulijevaju u Tivatski zaliv.
Strmi obronci obrasli su različitim
tipovima uglavnom bjelogoričnih
šuma medunca i bjelograbića. Na
nižim, blago položenim padinama
nalaze se poljoprivredne površi-
ne, koje se i danas obrađuju.
Strukturne karakteristi-
ke i antropogeni uticaji
Pokrov zemljišta određuje struktur-
ne karakteristike područja: 35,0%
površine teritorije su maslinajci,
27,4% bjelogorične šume,12,4% po-
ljoprivredne površine sa značajnim
udjelom prirodne vegetacije, a 4,3%
površine su izgrađena područja. U
praistoriji je ovo područje sigurno
imalo poljoprivrednu ulogu, jer se
nalazilo u podnožju gradina smješte-
nih na vrhovima obližnjih brda. Pret-
postavlja se da je u tom razdoblju,
na uzvišenju u Bogdašićima u blizini
današnje crkve Sv. Petra, postojalo
naselje gradinskog tipa. Benedik-
tinski samostan Sv. Petra sagrađen
je na dominantnom položaju, na
uzvišenju iznad rijeke Gradiošnice, s
kojega se pruža pogled na Prevlaku
i Tivatski zaliv. Mjesto na kojem je
sagrađen samostan zvalo se Gradac
i vezuje se za starije gradinsko nase-
lje. O kontaktima ilirskih stanovnika
Vrmca s antičkom civilizacijom, kao
i o naseljavanju lokacija bližih moru,
na prvim obroncima brda iznad
polja, svjedoče arheološki nalazi u
Kavču.30 Brdoviti dijelovi Vrmca su
u antičko doba zbog izvora vode bili
pogodni za stočarstvo, dok su se
na rubnim uzvišenjima, iznad polja
uzgajale masline i vinova loza. Na
tim su mjestima sigurno postojale
i ekonomske zgrade.31 U srednjem
vijeku tu su se nalazila sela Gradac
(Donji Bogdašići), Mrčevac i Kavač,
rastresitog tipa, s nekoliko grupacija
78 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Predio Donjih Bogdašića i Kavča s južne strane

Predio Kavča, pogled sa sjeverne strane

kuća. U selima su izgrađene crkve
Sv. Petra u Bogdašićima, Sv. Agate
u Mrčevcu, Sv. Petke u Kavču, koje
svojom lokacijom naglašavaju i
koriste prirodna uzvišenja. Glavna
komunikacija bio je put, koji je izgra-
đen po izohipsama, te je povezivao
navedena sela.U periodu od 17. do
kraja 18. vijeka (vladavina Mletačke
republike), jačanjem Kotora i šire-
njem njegove dominacije, okolina
Tivatskog zaliva postaje žitnica
grada, ali i prva linija odbrane. U
ovom periodu izgrađuju se gornja
sela, a priobalne terene na potezu
od Lastve do Gradiošnice zauzimaju
kotorske plemićke porodice. 32
Izgled ovog područja u tom perio-
du karakterišu sela smještena na
višim zonama, na čjim se padinana
u podnožju protežu maslinjaci i
vinogradi. U Bogdašićima se kao za-
sebna ambijentalna cjelina izdvajaju
Petkovići, smješteni na stijeni na
vizuelno istaknutoj lokaciji. Razdo-
blje Prvog svjetskog rata ostavilo
je tragove u prostoru gradnjom
brojnih odbrambenih punktova,
naročito na Popovoj glavi i vrhu Sv.
Ilija33, stoga su se sela u gornjoj
zoni Vrmca našla u pojasu između
austrijskih utvrđenja i odbrambenih
punktova,zbog čega su stanovnici
Bogdašića, Mrčevca i Kavča privre-
meno bili preseljeni,kuće bile na-
puštene, a poljoprivreda i obradive
površine propale. Ni nakon njihovog
povratka nije uslijedio jači razvoj

Na nekadašnjem imanju porodice Rizzo u Kavču sačuvana je mala kapela Sv. Nikole. U 19. vijeku tadašnji vlasnik prodaje imanje
32 

pravoslavnoj crkvi Sv. Petke. Crkva Sv. Petke sagrađena je u 19. Vijeku, nešto niže od kapele, a prostor se naziva Ricovina.
33
Boka Kotorska bila je granica Austrougarskog carstva i Crne Gore.
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 79

poljoprivredne djelatnosti. Od prvih
decenija 20. vijeka stanovnicipočinju
da se zapošljavaju u industrijskoj
zoni Tivta, više se ne bave poljo-
privredom, stoga nekad obradive
površine zarastaju u šikare i šume.
Negativna obilježja
Zapuštanje poljoprivrednih površina
i sukcesija šikare i šume, napuštanje
i urušavanje starih kuća, pa i čitavih
naselja (Petkovići i Janovići). Nova
gradnja koja ne uvažava tipološke
karakteristike naselja niti karakte-
ristično arhitektonsko oblikovanje.
Danas su u neposrednoj blizini crkve
Sv. Petra izgrađene kuće, koje svojim
volumenom, graditeljskim oblicima i
obradom nisu u harmoniji s ambi-
jentalnim obilježjima Bogdašića, te
ujedno narušavaju dominantan po-
ložaj crkve, kao prostornog simbola.
Stanje karaktera
Stanje karaktera semi-ruralnog
predjela Donjih Bogdašića i Kavča
može se ocijeniti srednje očuvanim
u njegovim glavnim karakteristikama
tj. vizuelnim, istorijskim, funkcional-
nim i ekološkim vrijednostima, te
se ocjenjuje predjelom umjerenog
stepena integriteta. Nekadašnja
obilježja prepoznatljivog istorijskog
uzorka rastresitih naselja i terasa-
sto organizovanih poljoprivrednih
površina zamijenjena su površinama
pod sukcesijom šume, zapuštenim
maslinjacima i gradnjom koja se širi
duž saobraćajnica. Crkvene zgrade,
prostorni akcenti u ovom područ-
ju gube svoja izvorna obilježja.
Prostornim planom predviđeno
je veliko proširenje građevinskih
područja, uglavnom za stanovanje.

Smjernice za planiranje i upravljanje

 u ovom pejzažnom području planirano je veliko širenje građevinskih područja naselja te izvođenje
novih saobraćajnica. Pri tome treba očuvati prirodnu konfiguraciju terena, bez stvaranja velikih usjeka
i nasipa. Između pojedinih naselja zadržati neizgrađene površine, bilo kao prirodni, pejzažno uređeni
ili agrarni pejzaž
 revidirati aktuelni DUP Kavač u dijelu koji planira stambenu izgradnju na padinama Vrmca iznad
puta Gradiošnica – Trojica i umjesto izgradnje uspostaviti urbanističke mjere očuvanja prirodnih
karakteristika padina
 u istorijskim naseljima na višim terenima, kao što su Petkovići, Bogdašići i Kavač obnoviti istorijske
kuće, a novu gradnju projektovati na način da sa istorijskim dijelom naselja čini harmoničnu cjelinu
 planiranu novu izgradnju prilagoditi terenskim uslovima, tradicionalnom sklopu sela i obilježjima
tradicionalne arhitekture u pogledu gustoće gradnje, volumena zgrade, korišćenja materijala
završne obrade. Preporučuje se gabarit kuće izduženog, pravouglog tlocrta zaključenog dvostrešnim
krovištem nagiba za pokrov crijepom, odnosno kupom, sljemena paralalenog sa izohipsama
 preporučuje se obrada fasada oblogama od kamenih ploča, ili žbuke kolorirane u pješčanim tonovima
 prostor oko stambenih kuća urediti u skladu sa tradicionalnim načinom – odrine, pižuli, terase,
podzidi, kamene ograde u kombinaciji sa zelenilom
 podsticanje obnove obradivih površina, te očuvati tradicionalni način korišćenja zemljišta (povrtnjaci,
maslinjaci, voćnjaci – agrumi, nar, smokva i sl.)
 nove podzide i međe graditi u kamenom suvozidu, a ne u betonu. Ekološki efekat ovih konstrukcija
srodan je efektu živice (protok hranljivih materija, protok vode i prolaz životinja)
 sprovesti mjere suzbijanja alohtonih vrsta, prvenstveno kiseljaka (Ailanthus altisima) predstavlja
prijetnju autohtonim ekosistemima
 pošumljavanje obavljati autohtonim vrstama, koje su prirodni elementi vegetacije.
80 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
BRDOVITI, ISTORIJSKI, AGRI-
KULTURNI PREDIO ĐUR-
ĐEVOG BRDA (2.3.)
Lokacija
Pejzažno područjebrdovitog,
istorijskog, agrikulturnog predje-
la Đurđevog brda smješteno je u
jugozapadnom podnožju gorskog
masiva Popove glave. Zauzima
strmi dio padine koja se pruža
na visini od oko 80-150 mnv.
Predio Đurđevog brda, pogled s jugozapada
34
Iznad kuća u Đurđevom brdu nalazi se crkva Sv.Srđa, Dimitrija i Nikole u čiju su zapadnu fasadu ugrađene spolije iz 9. vijeka
Vizuelne karakteristike
Vizuelne i strukturne karakteristike
ovoga područja, osim geomorfološ-
kih obilježja bitno određuje struk-
tura pokrova zemljišta. Područje je
najvećim dijelom pokriveno masli-
njacima, te bjelogoričnom šumom,
vrlo mali udio čine poljoprivredne
površine sa značajnim udjelom
prirodne vegetacije, te izgrađena
područja seoskog naselja Đurđevo
brdo. Južne obronke gorskog masiva
Popova glava karakterišu terasasti
sklopovi nastali podizanjem su-
vozidnih podzidova na kojima se i
danas djelimično obrađuju sredoze-
mnebiljke, stabla maslina. Veliki dio
nekadašnjih obradivih površina je
zapušten, u sukcesiji šume i makije.
Ipak, ovi obronci predstavljaju pod-
ručje u kojem su istorijske poljopri-
vredne strukture još prilično vidljive.
Prirodne karakteristike
Na ovom području teku potoci koji
poniru, ili se ulijevaju u Tivatski
zaliv. Strmi obronci obrasli su ra-
zličitim tipovima uglavnom bjelo-
goričnih šuma s velikim udjelom
agrikulturnih površina zasađenih
nasadima starih maslina. U ovom
tipu zastupljene su danas zapu-
štene poljoprivredne površine na
suvozidno građenim terasama.
Strukturne karakteristi-
ke i antropogeni uticaji
Strukturne karakteristike određuje
pokrov zemljišta: 2,3% površine pri-
pada izgrađenim područjima, 61,7%
su maslinajci, a 31,0% su površine
bjelogorične šume. Nakon potresa
1667. godine i protjerivanja Turaka
sa obala Boke, nastupio je period
baroknog procvata. Sela u gornjim
zonama polako nestaju (Pasiglav),
a u nižim se zonama, orjentisanim
prema obali, razvija naselje Tivat,
čiji je stari naziv Crni Plat, te selo
Đurđevo brdo.34 Naselje Đurđevo
brdo razvija se visoko na padini,
okrenutoj moru, a iznad naselja

Istorijske agrikulturne površine Đurđevog brda
smještena je crkva, čiji se kontinu-
itet lokacije može vezati uz srednji
vijek. Osim stambenih kuća, karak-
teristika naselja je postojanje kule
dvospratne visine na imanju poro-
dice Buća.35 Izvan naselja nalazi se
crkva Sv.Šimuna, danas grobljanska,
koja je ranije bila parohijalna crkva.
Negativna obilježja
Zapuštanje poljoprivrednih po-
vršina i sukcesija šikare i šume,
napuštanje i urušavanje starih kuća,
pa i čitavog naselja Đurđevo brdo.
Iako je Đurđevo brdo prepoznato
kao ambijentalna cjelina zaselak
je osim jedne porodice, potpuno
napušten od stanovnika. Kuće su
u ruševnom stanu, a jedna nova
kuća ne uvažava tipološke karak-
teristike naselja niti karakteristič-
no arhitektonsko oblikovanje.
35
 ompleks kuće i kule porodice Buća predstavlja prostor za arheološko i arhitektonsko istraživanje. Na obalnom dijelu Tivta nalazi se
K
ljetnikovac porodice Buća.
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 81
Stanje karaktera
Stanje karaktera brdovitog, isto-
rijskog, agrikulturnog predjela
Đurđevog brda može se ocijeniti
dobro očuvanim u njegovim glavnim
karakteristikama tj. vizuelnim,
istorijskim i ekološkim vrijedno-
stima, te se ocjenjuje predjelom
visokog stepena integriteta, izuzev
funkcionalnog. Nekadašnja obilježja
prepoznatljivog istorijskog uzorka
malih sela i terasasto organizovanih
poljoprivrednih površina s masli-
najcima danas su pod sukcesijom
šume, zapuštenih maslinjaka i
ruševinama kuća. Gradnja tivatskog
primorja se sve više duž saobraćajni-
ca penje na brdo. Kroz ovo područje
planirana je izgradnja brze ceste.
82 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Smjernice za planiranje i upravljanje

 revitalizirati i obnoviti istorijski agrikulturni karakter pejzažnog područja Đurđevog brda, kojeg osim
istorijskog naselja čini i agrikulturni pejzaž suvozidnih terasa i međa
 osim obnove istorijskog graditeljskog fonda u danas napuštenom naselju Đurđevo brdo treba potaknuti
obnovu zapuštenih obradivih površina maslinjaka i ostalih autohtonih kultura
 sačuvati prostornu matricu ruralne cjeline Đurđevo brdo i pripadajućeg pejzažnog područja koje
karakteriše sistem starih puteva kojima je naselje bilo povezano s nekadašnjim poljoprivrednim
površinama te sa okolnim obalnim i vršnim područjima
 podsticanje obnove ruralne cjeline uz mogućnost razvoja ruralnog turizma na način da se smještajni
kapaciteti obezbjeđuju u okviru domaćinstva u obnovljenim istorijskim kućama. U atrakcije uključiti
graditeljsku baštinu nekadašnje kule i kapele
 prilikom obnove kuća sačuvati unutrašnju organizaciju prostora, a obnavljanje vršiti po principu
cjelovite obnove unutrašnje organizacije prostora i rekonstrukcije konstruktivnih elemenata; koristiti
autohtone materijale i primijeniti tradicionalne zanate
 eventualnu novu gradnju planirati na način reinterpretacije tradicionalne- odabirom mjesta – lokacijom
na čestici i organizacijom prostora, odabirom materijala završne obrade i oblikovanja te primjenom
tradicionalnih zanata. Posebno je važno poštovati naslijeđeno mjerilo (volumen objekata), položaj u
prostoru i uređenje vanjskih površina, ograda i međa građenih suvozidnom tehnikom
 sprovesti mjere suzbijanja alohtonih vrsta, prvenstveno kiseljaka (Ailanthus altisima), koji je široko
rasprostranjen na ovom prostoru i predstavlja prijetnju autohtonim ekosistemima
 pošumljavanje (nakon požara i sl.) obavljati autohtonim vrstama, koje su prirodni elementi vegetacije.

BRDOVITI, ŠUMSKI, FORTIFIKA-
CIJSKI PREDIO VRMCA (2.4.)
Vizuelne karakteristike
Na vizuelni karakter ovoga područ-
ja, osim reljefnih i geomorfoloških
obilježja bitno utiče struktura
pokrova zemljišta. Područje je u
najvećem dijelu pokriveno šumom.
Bjelogorična, kao autohtona,
zauzima mali dio površine na padini
prema Kotoru, dok je crnogorična
Lokacija
Brdoviti, šumski, fortifikacijski predio
Vrmca nalazi se na jugozapadnom dijelu
Vrmca, a linijski se proteže glavnim
hrbatom od Sv. Trojice do Gornjih
Bogdašića. Prostire se na visini između
280 i 524 mnv.
sađena u 19. vijeku u blizini i za-
padno od austrijske tvrđave. Veliki
dio površine zauzimaju područja s
oskudnom vegetacijom i sukcesija
šume. Glavno obilježje ovom po-
dručju daje šuma, te fortifikacijska
namjena. Morfologiju reljefa čini
osnovni gorski greben izduženog,
relativno homogenog trupa, koji
se pruža u smjeru SZ-JI. Vršni dio
karakteriziraju vrlo blagi nagibi, dok
se zapadne padine strmo spuštaju
prema Tivatskom zalivu. Na izrazitu
vizuelnu izloženost i otvorenost
brdovitog predjela Vrmca utiče
visina vršnog grebena. Istovremeno

Brdoviti, šumski predio Vrmca, pogled s južne strane
Austrijsko utvrđenje na Vrmcu
se s tog područja pružaju široki
panoramski pogledi prema oba
zaliva, Kotorskom i Tivatskom. Od
antropogenih linearnih struktura
prisutna je austrijska cesta i dije-
lovi pješačke staze prema Kotoru
duž kojih se ostvaruju panoramske
vizure i doživljaj šireg područja.
Vizuelno uočljive antropogene
strukture, prostorni akcenti prisutni
su u središnjem dijelu; fortifikacijki
objekti – tvrđava Vrmac iz druge
polovine 19. vijeka i Trojica, preure-
đeno mletačko utvrđenje. Prirodni
i umjetno stvoreni šumski pokrov,
reljefni oblici i garditeljski sklop tvr-
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 83
đave- osnovni su elementi vizuelne
prepoznatljivosti ovog predjela.
Prirodne karakteristike
Strmi i nepristupačni obronci obrasli
su različitim tipovima uglavnom
bjelogoričnih šuma medunac i bje-
lograbić, na istočnom dijelu zarav-
njenog hrbata protežu se sađene
šume crnog bora,a zauzimaju 35,7%
površine, a svega 10,3% površi-
ne teritorije zauzimaju prirodne
bjelogorične šume.Južni dio ovoga
područja zauzima makija i garigod-
nosno prijelazna šuma na 40,1%
površine. U ovom tipu nema poljo-
privrednih ni travnatih površina. Na
ovom području izviru potoci, bujični
u gornjem toku, koji zatim poniru,
ili se ulijevaju u Kotorski zaliv.
Strukturne karakteristi-
ke i antropogeni uticaji
Vizuelne i strukturne karakteristike
ovoga područja, osim geomorfološ-
kih obilježja bitno određuje struktu-
ra pokrova zemljišta u kojoj se odra-
žavaju uticaji čovjeka kroz periode
njegovog korišćenja. Uprkos opštem
karakteru prirodnosti krajolika, on
je danas bitno određen uticajem
čovjeka. Na ovom području nema
naselja, niti je na temelju literature i
84 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

arheoloških nalaza poznato njihovo Negativna obilježja

postojanje u ranim istorijskim peri-
odima. Antropogena obilježja ovog
prostora bitno su određena razdo-
bljem 19. vijeka.36 Austrija, koja je
preuzela upravu nad Bokom 1814.
godine i zadržala je do 1918. godinei
u okviru izgradnje šireg odbrambe-
nog sistema gradi niz utvrđenja.37
Na vršnom dijelu Vrmca izgrađen
je „Fort Vrmac“, na Trojici je preu-
ređena stara mletačka dvospratna
tvrđava i dograđena je nova bateri-
ja, izgrađena je oklopljena baterija
Škaljari i nekoliko baterija. U okviru
radova na utvrđivanju, na Vrmcu su
izgrađeni i putevi – serpentine. Go-
dine 1860. sagrađen je serpentinski
put koji je spajao tvrđavu Vrmac
s Kotorom i s Mulom u kojemsu
senalazila skladišta municije.Nakon
1882. godine izgrađeni su maka-
damski putevi od Trojice do Vrmca
i od Vrmca do Gornje Lastve. Osim
ovoga, u periodu austrijske uprave
izgrađeni su i drugiplaninski putevi
u cilju povezivanja novosagrađenih
fortifikacijskih objekata podignutih
na vrhovima planinskih masiva koji
su okružili Boku Kotorsku. Uprkos
tome što se na taj način umanjila za-
visnost o brodskom prometu, Boka
Kotorskase u tom periodurazvila kao
glavna baza austro-ugarske flote.
Zbog gubitka sadržaja i funkcije
utvrđenja dolazi do neodrža-
vanja i dovođenja istih u loše
građevinsko stanje. Neodrža-
vanje ranije kultivisanesredine
oko tvrđava i vojnih zgrada.
Stanje karaktera
Stanje karaktera brdovitog, šum-
skog, fortifikacijskog predjela Vrmca
može se ocijeniti visoko očuvanim u
njegovim glavnim karakteristikama
tj. vizuelnim, istorijskim i ekološ-
kim vrijednostima, te se ocjenjuje
predjelom visokog stepena in-
tegriteta, izuzev funkcionalnog.
Danas su fortifikacijske građevine
bez namjene, te su neiskorišteni
potencijali za održivo korištenje.
Osim toga, sovoga se područja
doživljavaju široke vizure na okolinu.

36
 eriod vlasti Mletačke republike prekinut je mirom u Kampoformiju (1797.), Boka je pripala Habzburškoj monarhiji do 1806. godine.
P
Zatim su uslijedile krtkotrajne vladavine Rusa 1806-1807. i Francuza 1807-1813. Nakon poraza Napoleona u Rusiji 1812., Francuzi se
povlače iz Boke pod pritiskom crnogorsko-bokeljske vojske pod vođstvom vladike Petra I. Ujedinjenje Crne Gore i Boke potpisano je
1813. godine. Velike sile su na Bečkom kongresu odlučile da Boka pripadne Austriji, koja je preuzela upravu nad njom 1814. godine
sve do 1918. godine.
37
Grupa utvrđenja na liniji Vrmac – Trojica – Goražda
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 85

Smjernice za planiranje i upravljanje

 sprovesti postupak upisa tvrđave u Registar kulturnih dobara

 staviti van snage LSL Vrmac budući da je u direktnom konfliktu s karakterom pejzažnog predjela.
Realizacija LSL Vrmac dovela bi do trajnih degradacija prostornih vrijednosti tvrđave i neposredne
okoline
 pristupiti izradi novog planskog rješenja LSL Vrmac koje će biti održivo i uvažitipejzažne vrijednosti.
Podloga za izradu idejnog urbanističko-arhitektonskog rješenja treba biti Konzervatorsko-pejzažna
studija koja će propisati detaljne uslove uređenja prostora
 objekat tvrđave urediti za novu namjenu uz odgovarajuću prezentaciju njenih arhitektonskih
i istorijskih vrijednosti. Novu namjenu definisati kao javnu, a revitalizaciju provesti u skladu sa
prostornim mogućnostima tvrđave, tj. sa postojećom/izvornom unutrašnjom i spoljašnjom
organizacijom prostora
 gazdovati šumama u skladu sa odgovarajućim planovima upravljanja šumama zasnovanim na
načelima održivog razvoja i očuvanja biološke raznovrsnosti, očuvanja prirodnog sastava, strukture i
funkcije šumskih ekosistema
 obezbjediti održavanje i unapređivanje postojećeg šumskog fonda, uz uslov da se ne sade nova stabla
crnogorice
 mjere sanacije i biološke rekultivacije degradiranih i postojećih šumskih površina i klizišta,odnosno
pošumljavanje svih terena na nagibima iznad 20%, klizišta, plitkih erodiranih I degradiranih zemljišta;
 dozvoljeni su zahvati i radnje koji ne mijenjaju svojstva i namjenu šume, a u funkciji su sporta i
rekreacije i koji neće trajno uticati na izgled pejzaža ili njegovu trajnu promjenu (postavljanje stolova,
klupa, trim staze,..)
 prilikom postavljanja opreme za dječju igru (tobogani, ljuljaške i sl.), urbane opreme (klupe, stolovi,
sjenici, roštilji, kante za otpatke) i uređenje terena uz maksimalnu zaštitu drveća i grmlja, mogući su
manji zahvati u terenu izgradnjom podzida, ogradnih zidova i zidanje postolja za roštilje, isključivo
od kamena, iz lokalnog majdana u okruženju i drveta. Oprema mora biti sačinjena od autohtonog ili
biomaterijala, uklopljena u postojeći ambijent
 održavanje i izgradnja pješačkih i planinskih biciklističkih staza
 sprovesti mjere suzbijanja alohtonih vrsta, prvenstveno kiseljaka (Ailanthus altisima) koji je široko
rasprostranjen na ovom prostoru i predstavlja prijetnju autohtonim ekosistemima
 pošumljavanje (kada je to potrebno, nakon požara i sl.) obavljati autohtonim vrstama, koje su prirodni
elementi vegetacije.
86 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
BRDOVITI, STRMI, IZBRAZDANI,
KREČNJAČKI PREDIO VRMCA (2.5.)
Lokacija
Brdoviti, strmi, izbrazdani, kreč-
njački predio Vrmca nalazi se na
jugoistočnom dijelu gorskog masiva,
s orijentacijom prema Kotorskom
zalivu. Linijski se proteže sjeveroi-
stočnom padinom glavnog hrbata
od Trojice do prevoja kod Stoliva.
Prostire se na visini između 100 -280
mnv, i mjestimično se prodorima
zelenila spušta sve do morske obale.
Vizuelne karakteristike
Vizuelni karakter ovog područja u
cjelosti određuju geomorfološka
obilježja i struktura pokrova zemlji-
šta. Uz pokriveni, doprirodni, naj-
zastupljeniji je stjenoviti krš. Nizom
uzastopnih, vertikalnih manjih rasje-
da strmac je diseciran i razlomljen
na blokove. Morfološki oblici čiji se
vrhovi nalaze na 500 mnv u izduže-
noj osi pravca pružanja nastavljaju
smjer glavnog grebena sve do prelo-
mnice kod Stoliva, do podnožja vrha
Svetog Ilije. Simetrija gorske struk-
ture predstavljene gorskim kosama
pokazuje naglašenu razlomljenost
i ustrmljenost sjeveroistočnih pa-
dina. Navedeni faktori definisali su
simetriju i nazubljeni poprečni profil
padina, što se odražava i u raščla-
njenosti reljefa krečnjačke površine.
Između glavnih rasjeda primjećuje
se uzastopno pojavljivanje uskih
usjeka koji formiraju međusobno
uporedne strmine. Tvrdi karbo-
natni slilikatni stijenski kompleksi
linijski se protežu cijelom dužinom
više zone, a u nižim zonama slije-
de ih meke krečnjačke stijene.
Petrografska heterogenost naslaga,
koja je obilježena izmjenom čvršćih i
mekših sekvenci, uzrokuje da se duž
ploha litološkog diskontinuiteta jav-
ljaju višestruka rasjedanja. Ona su
reljefno izražena u naizmjeničnom
nizanju udolina i gotovo simetrič-
nih izboja karbonatnih stijenskih
masa vertikalno u odnosu na smjer
pružanja osnovne strukture masiva
Vrmca. Krečnjački izboji predstav-
ljeni su strmcima, a karakteriše ih
osipanje i urušavanje zbog intenziv-
nog mehaničkog trošenja krečnja-
ka. U podnožju strmca protežu se
navlake s položenijim padinama u
priobalnoj flišnoj zoni. Zbog naglog
smanjenja uticaja gravitacije, u pra-
vilu se oblikuju akumulacije sipina.
To su sipari, kao specifičan akumu-
lacijski reljefni oblik ovog područ-
ja. Područje je u nižim dijelovima
pokriveno bjelogoričnom šumom
i makijom, a velik dio površine
zauzimaju područja s oskudnom
vegetacijom i sukcesija šume.
Glavno obilježje ovom području daje
vertikalno položena geomorfologija
stijena, te izrazita vizuelna izlože-
nost i otvorenost. To je područje
velikih scenskih vrijednosti.
Prirodne karakteristike
Veći dio ovog pejzažnog područja
(42,4%) nalazi se na visini od 300-
500mnv. Nagibi terena veći od 35°
nalaze se na 50,9% površine područ-
ja, što ga čini najstrmijim na čitavom
području Vrmca. Ekspozicije padina
uglavnom su orijentisane na sje-
veroistok (42,5%) i istok (33,49%).
Geološki sastavčine krečnajci
(82,9%), te tvrde stijene (17,1%).
Tlo je smeđe, erodirano, plitko sa
silikatnom podlogom 81,7% površi-
ne. Strmi i nepristupačni, izbrazdani,
uglavnom ogoljeni obronci obrasli
su oskudnom vegetacijom (14,1%)
ibjelogoričnom šumom medunca
i bjelograbića (61,3%), a na 14,7%
površine nalazi se kamenjar.Zbog
geološkog sastava karakteristič-
na je i pojava sipara. Na manjim
površinama između Prčanja i Mula
ima manjih površina sađenih šuma
crnog bora (1,6%). Na ovom područ-
ju nema potoka ni izvora vode.
Strukturne karakteristi-
ke i antropogeni uticaji
Ovo je najnepristupačnije pod-
ručje i prostor najveće divljine u
kojemu dominiraju geomorfološke
karakteristike. Na tom su području
primjetniantropogeni uticaji, kao
što je stara župna crkva, smještena
u Gornjem Prčanju, te predstavlja
važan prostorni akcenat u zalivu.
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 87

Položaj brdovitog strmog, izbrazdanog, krečnjačkog predjela Vrmca, pogled sa sjevera

Brdoviti, strmi, izbrazdani, krečnjački predio Vrmca, pogled iz Prčanja

Rubom ovog područja prolazi
stari put koji je povezivao Prčanj sa
Stolivom. Uz put su bile smještene
najstarije kuće, građene kamenom
u suvozidnoj tehnici, te ostaci crkvi-
ca Sv.Petra i Sv.Pavla. Ovim predje-
lom prolaze austrijske serpentine
koje spajaju Muo s tvrđavom na
Vrmcu. Zbog veličine područja-
dominatan je karakter prirodno-
sti, izraženih geoloških struktura
te izuzetnih scenskih ljepota.
Negativna obilježja
Izloženost požaru, te širenje nove
gradnje na padine ovoga područja
visokog stepena prirodnosti, ali i visokog stepena integriteta. Visoke
očuvanih istorijskih struktura, kao je vizuelne i geomorfološke vrijed-
što je stara župna crkva DBMa- nosti te kulturnih i istorijskh akce-
rije. Zapuštenost i neodržavanje nata, kao što je stara župna crkva
nekadašnjih agrarnih površina u gornjem, starom dijelu Prčanja.
Gornjeg Prčanja te istorijskih staza
i serpentina prema tvrđavi.
Stanje karaktera
Stanje karaktera brdovitog, strmog,
izbrazdanog, krečnjačkog predje-
la Vrmca može se ocijeniti visoko
očuvanim u njegovim glavnim
karakteristikama tj. vizuelnim,
funkcionalnim i ekološkim vrijed-
nostima, te se ocjenjuje predjelom
88 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Smjernice za planiranje i upravljanje

 očuvati i održavati dominantno prirodni karakter strmog, izbrazdanog, krečnjačkog predjela
 obnoviti istorijske građevine – crkve koje su prostorni akcenti. Prostor oko njih obnoviti prema
izvornim obilježjima.
 obnoviti i održavati istorijske puteve i staze u njihovim izvornim graditeljskim oblicima. Pri tome
treba zadržati njihova glavna obilježja: liniju trase, poprečni presjek, materijale i tehnike gradnje
 glavni put koji vezuje tvrđavu Vrmac i Muo – serpentinepredstavlja kulturno dobro tehničkog
graditeljskog naslijeđa iz doba austrougarske. Treba ga održavati i sanirati u svim njegovim
elementima uzprimjenu lokalnog materijalai tradicionalne tehnike gradnje
 šume treba održavati na načelima održivog razvoja i očuvanja biološke raznovrsnosti, prirodnog
sastava, strukture i funkcije šumskih ekosistema na osnovu odgovarajućih planova upravljanja
 sprovesti mjere suzbijanja alohtonih vrsta, prvenstveno kiseljaka (Ailanthus altisima) koji je široko
rasprostranjen na ovom prostoru i predstavlja prijetnju autohtonim ekosistemima
 pošumljavanje (kada je to potrebno, nakon požara i sl.) obavljati autohtonim vrstama, koje su prirodni
elementi vegetacije
 urediti poučne staze i označiti geološke fenomene i biljne vrste.

BRDOVITI, ŠUMSKI, DOPRIRODNI
PREDIO VRMCA I VERIGA (2.6.)
Vizuelne karakteristike
Na vizuelni karakter ovoga područja,
osim reljefnih i geomorfoloških obi-
lježja bitno utiče površinski pokrov.
Područje je u najvećem dijelu
pokriveno šumom. Bjelogorična
šuma, kao autohtona, zauzima
veći dio površine na padini prema
Kotorskom zalivu i Verigama, dok je
specifičnost ovoga područja sađena
šuma kestena i nasadi maslina koji
se protežu zapadno od Gornjeg
Lokacija
Brdoviti, šumski, doprirodni predio Vrmca
i Veriga nalazi se na sjeveroistočnom i
krajnjem sjevernom dijelu poluostrva,
kojim se ujedno zatvara tjesnac Verige.
Smjer glavnog grebena na nižoj visinskoj
koti nastavlja smjer pružanja glavnog
trupa masiva Vrmac SZ-JI. Prostire se na
visini između 280 i 520 mnv.
Stoliva. Vršne dijelove južnih padina
zauzimaju područja s oskudnom
vegetacijom, koja se povezuje s
geološkom podlogom tvrdih stijena.
Glavno obilježje ovom području daje
šuma, istorijska odbrambena uloga
i postojanje utvrđenja, „fortova“, te
orijentiri s mora: crkve i svjetioni-
ci. Morfologiju reljefa čini osnovni
gorski greben homogenog trupa,
koji se pruža u smjeru SZ-JI diseci-
ran udolinama. Padine karakterišu
različiti nagibi, dok se sjeverne i
zapadne padine strmo spuštaju
prema Kotorskom zalivu i Veriga-
ma, južne su nešto položenije. Na
izrazitu vizuelnu izloženost i otvore-
nost brdovitog predjela Vrmca utiče
visina vršnog grebena i okruženje
morem. S tog se područja pružaju
široki panoramski pogledi prema

Brdoviti, šumski, doprirodni predio Vrmca, pogled sa zapada
Brdoviti, šumski, doprirodni predio Vrmca, pogled sa zapada
oba zaliva, Kotorskom i Tivatskom,
te Verigama. Od antropogenih
struktura prisutne su fortifikacijske
građevine i crkva Gospe od Anđela
te dijelovi pješačkih staza – ser-
pentina, kojima se komuniciralo s
utvrđenjima. Vizuelno uočljive an-
tropogene strukture u dijelu Veriga
su i savremene infrastrukturne gra-
đevine, dalekovodi. Oko istorijskih
fortifikacija zaraslo je visoko zeleni-
lo, te stoga nisu vizuelno uočljive.
Prirodni i vještački stvoren šumski
pokrov, reljefni oblici i sistemtvr-
đava osnovni su elementi vizuelne
prepoznatljivosti ovog predjela.
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 89
Prirodne karakteristike
Veliki dio ovoga područja (40,9%)
nalazi se na visini 300-500, a ostatak
na nižim. Nagibi terena su relativno
visoki, 48,1% teritorija ima nagibe
20-35%, a nagibi veći od 35% nalaze
se na 48,6% površine. Ekspozicije
padina su u smjeru sjeveroistoka
(33,49%) i sjevera (27,24%). Po
geološkom sastavu 85% površine
pripada krečnajcima, a 15% tvr-
dim stijenama. To se odražava i
na pedološkom sastavu koga čini
smeđe zemljište, erodirano, šum-
sko, plitko, te silikatna podloga na
84,5%. Na 8% površine nalaze se
fliševi. Obronci su obrasli različitim
tipovima uglavnom bjelogoričnih
šuma medunca i bjelograbića (91%),
a samo na dijelu iznad Lepetana
proteže se uski pojas stijena s po-
dručjima s oskudnom vegetacijom.
Na ovom području izviru dva po-
toka, bujična u gornjem toku, koja
se ulivaju u Kotorski zaliv i Verige.
Strukturne karakteristi-
ke i antropogeni uticaji
Strukturne karakteristike ovoga
područja, osim geomorfoloških
obilježja određuje struktura korišće-
nja zemljišta u kojoj se odražavaju
uticaji čovjeka kroz različiteistorijske
peirode. Uprkos opštem karakteru
visokog stepena prirodnosti pejzaža,
on je danas bitno određen utica-
90 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

jem čovjeka. Ogleda se u velikim elemenata odbrambenog sistema.

površinama starih šuma kestena
i nasada maslina. Šume pokrivaju
87,0% površine teritorije, a 10,7%
površine su područja s oskudnom
vegetacijom. Na ovom području
nema naselja, niti je na temelju
literature i arheoloških nalaza
poznato njihovo postojanje u ranim
istorijskim periodima. Antropogena
obilježja ovog prostora bitno su
određena odbrambenom funkci-
jom i kontrolom prolaza u tjesnacu
Verige. Utvrđena crkva Gospe od
Anđela nalazi se na Rtu Catene,
na prelazu između tjesnaca Verige
iKotorskog zaliva, te predstavlja
dio odbrambenog sistema Perasta.
Zajedno s Turskim rtom koji se nalazi
s druge strane tjesnaca formira
morski prolaz kojim se mogao kon-
trolisati prilaz brodova u unutrašnji
dio zaliva.38 U zaštitne zidove oko
crkve, integrisanaje odbrambena
kula i razne puškarnice. Kao najsje-
veroistočnija tačka tjesnaca Verige
bila je od izuzetno velikog vojnog
značaja, te je imala važnu ulogu
kao orijentir za brodsku plovidbu.39
Odbrambeni sistem Perasta bio je
postavljen već na prelazu između
tjesnaca Verige i unutrašnjeg dijela
Boke Kotorske,zbog čega je postoja-
la mogućnost nadzora nad strateški
važnim punktovima. Zbog toga
je bila važnamogućnost vizuelne
komunikacije između pojedinih
Na istorijski razvoj tjesnacaVerige
u velikoj su mjeriuticali povoljni
topografski uslovi, zbog čega su tuu
19. vijeku izgrađena dva „forta“:
Bijeli pijesak i Verige. Na prostoru iz-
medju strmih padina masiva Vrmac i
obale, postojalo je malo mogućnosti
za podizanje naselja. I područja blizu
obale koja se nalaze sjeverno Lepe-
tana, pokazuju do danas relativno
autentičnu istorijsku sliku. Tu je do
danas očuvan veliki broj istorijskih,
fortifikacionih konstrukcija. Područje
brdovitog, šumskog predjela Vrmca
kojim je definisan tjesnac Verige do
danas je u velikoj mjeri očuvalo svo-
jeistorijske i vizuelne karaketristike.
Negativna obilježja
Neiskorišćeni potencijal austrijskih
utvrđenja, te brojnih istorijskih sta-
za. Neodržavanje sakralnih zgrada.
Pojava energetske infrastrukture.
Stanje karaktera
Stanje karaktera brdovitog, isto-
rijskog, šumskog predjela Vrmca
može se ocijeniti visoko očuvanim u
njegovim glavnim karakteristikama
tj. vizuelnim, istorijskim i ekološkim
vrijednostima, te se ocjenjuje pre-
djelom visokog stepena integriteta.

38
 a osnovu raznih izvora, naziv Catene (talijanski: „lanac“) kao i naziv Verige (crnogorski: „lanac“) unutrašnji dio Boke Kotorske se na
N
visini ovog rta u slučaju opasnosti mogao odvojiti pomoću lanca.
Na to ukazuje i činjenica da su lokalni stanovnici nazvali crkvu Gospe od Anđela i „Gospa od Oriza“, a to se temelji na legendi da se
39 

ovdje uvijek pojavljivao osmijeh na licima mornara koji su se vraćali nakon dugih putovanja. Ova tačka danas ima novo značenje, jer
ovdje prolazi granica područja Svjetskebaštine Kotora
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 91

Smjernice za planiranje i upravljanje

 očuvati i održavati dominantno prirodni karakter istorijskog, šumskog područja Vrmca i Veriga
 očuvati prirodni karakter obalne lijije
 istorijske zgrade, prostorne akcente koji markiraju tjesnac Verige održavati i obnoviti u njihovim
izvornim obilježjima
 obnoviti i održavati istorijske/postojeće puteve i staze u njihovim izvornim graditeljskim oblicima
kaldrme, makadami s kamenim podzidovima te zemljane staze. Pri tome treba zadržati njihova glavna
obilježja: liniju trase, poprečni presjek, materijale i tehnike gradnje
 tvrđave Verige I Bijeli pijesak urediti za novu namjenu uz odgovarajuću prezentaciju njihovih
arhitektonskih i istorijskih vrijednosti
 gazdovati šumama u skladu sa odgovarajućim planovima upravljanja šumama zasnovanim na
načelima održivog razvoja i očuvanja biološke raznovrsnosti, očuvanja prirodnog sastava, strukture i
funkcije šumskih ekosistema
 korišćenje očuvanih prostora uz minimum intervencija i maksimalno očuvanje prirodnog pejzaža
 dozvoljeni su zahvati i radnje koji ne mijenjaju svojstva i namjenu šume, a u funkciji su sporta i
rekreacije, što neće trajno uticati na izgled pejzaža ili njegovu trajnu promjenu (postavljanje stolova,
klupa, ..)
 sprovesti mjere suzbijanja alohtonih vrsta, prvenstveno kiseljaka (Ailanthus altisima) koji je široko
rasprostranjen na ovom prostoru i predstavlja prijetnju autohtonim ekosistemima
 pošumljavanje (kada je to potrebno, nakon požara i sl.) obavljati autohtonim vrstama, koje su prirodni
elementi vegetacije.

BRDOVITI, ŠUMSKI, DOPRI- sjevernih padina zauzimaju područja

RODNI PREDIO LASTVE (2.7.) s oskudnom vegetacijom, koja se
povezuje s geološkom podlogom
Vizuelne karakteristike tvrdih stijena. Glavno obilježje ovom
Na vizuelni karakter ovoga područja, području daje šuma, te istorijsko
osim reljefnih i geomorfoloških obi- kultivisanje površina s nasadima ma-
lježja bitno utiče površinski pokrov. slina. Morfologiju reljefa čini uvala
Područje je u najvećem dijelu koju određuju padine okolnih brda.
pokriveno šumom. Bjelogorična, kao Padine karakterišu relativno blagi
autohtona, te potezi starih nasada nagibi, s dominantno jugozapadnom
maslina zauzimaju veći dio površine
Lokacija
na padini prema Tivatskom zalivu,
Brdoviti, šumski, doprirodni predio Lastve
dok je specifičnost ovoga područja nalazi se na sjeverozapadnom dijelu
sađena šuma kestena koja se pro- Vrmca, a proteže se između Gornje i Donje
teže na zapadno položenoj padini Lastve. Prostire se na visini između 280 i
u podnožju Popove glave. Dijelove 524 mnv.
92 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Brdoviti, šumski, doprirodni predio Vrmca, pogled sa zapada

Istorijske antropogene strukture: terase s maslinama u podnožju crkve Sv.Vida i austrijska cesta

i zapadnom orjentacijom, a šume
kestena smještene su na sjeverno
položenim padinama. Ovo je pod-
ručje vizuelno sagledivo iz Tivatskog
zaliva te s vršnih dijelova okolnih
grebena i vrhova. Od antropogenih
struktura prisutne crkva Sv. Vida,
te dijelovi pješačkih staza kojima se
komuniciralo s naseljima. Vizualno
najuočljivija antropogena struktura
je crkva Sv.Vida, koja osim graditelj-
skog ima i veliko simboličko i pro-
storno značenje. Ona je saglediva iz
šireg prostora. Izuzetno su vrijedne
strukture kamenom zidanih podzi-
dova za terase s maslinama koje su
se izvanredno uklopile u geomor-
fološke strukture terena svjedočan-
stvo su prošlih vremena, znanja,
vještina i odnosa čovjeka prema
resursima svoje prirodne sredine.
Prirodne karakteristike
Relativno blago položene padine
obrasle su različitim tipovima,
uglavnom bjelogoričnih šuma
medunca i bjelograbića (74%),
upodnožju Popove glave prostiru se
stare šume kestena (12,4%), makija i
garig zauzimaju (12,1%) površine,te
stari nasadi maslina 1,2%. U ovom
tipu danas nema poljoprivrednih ni
travnatih površina, iako ih je bilo u
prošlosti. Na ovom području izviru
i teku brojni potoci, kao bujični u
gornjem toku, koji zatim poniru,
ili se ulivaju u Tivatski zaliv. Tu se
nalaze prirodne vrijednsoti kao
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 93

što su: slap, te Kostanjička jama
uz koju se vežu legende i priče.
Strukturne karakteristi-
ke i antropogeni uticaji
Uprkosdanašnjem opštem karak-
teru visokog stepena prirodnosti,
ovaj predio nije u potpunosti lišen
antropogenih uticaja.Nedaleko od
Gornje Lastve, na visokom, istaknu-
tom vrhu masiva Vrmac, na440 mnv
nalazi se crkva Sv. Vida, podignuta
do 1327. godine. Postoje indicije da
njeno uspostavljanje treba tražiti u
periodu Vizantije, pa čak i da je u
praistorijskom periodu služila kao
kultno mjesto, vezano uz postojanje
obližnjih gradinskih naselja. Osim
što se ubraja u najstarije crkve
u Boki Kotorskoj, sa Sv. Vida se
ostvaruju široke vizure na šira i bliža
područja naročito na Tivatski bazen i
tjesnac Verige. Sv. Vid je dio sistema
niza crkava smještenih na istaknutim
lokacijama, u ideji obilježavanja i sa-
kralizacije čitavog prostora Boke ko-
torske. Mogući arheološki lokaliteti i
toponimiukazuju na moguće lokacije
u praistoriji zbog odlične pregled-
nosti terena. Radi se o Vidovom
brdu s istoimenom crkvom iznad
Lastve i uzvišenju Glavica iznad
Stoliva. Na ovom području prote-
zale su se agrarne površine Gornje
i Donje Lastve. O tome svjedoče
brojni maslinjaci organizovani na
suvozidima oblikovanim terasama.
Negativna obilježja
Zapuštenost obradivih površina i
izuzetnih graditeljskih struktrura
suvozidne gradnje, koje svjedoče o
marljivosti ljudi koj su to područje
koristili uređivali, obrađivali i koristili
u prošlosti, ali i njihovom izuzet-
nom smislu za estetiku i čuvanje
ekoloških vrijednosti prostora.
Stanje karaktera
Stanje karaktera brdovitog, šum-
skog, doprirodnog predjela Lastve
može se ocijeniti dobro očuvanim u
njegovim glavnim karakteristikama
tj. vizuelnim, istorijskim i ekološ-
kim vrijednostima, te se ocjenjuje
predjelom visokog stepena in-
tegriteta, izuzev funkcionalnog.
Nekadašnja obilježja prepoznat-
ljivog istorijskog uzorka terasasto
organizovanih poljoprivrednih
površina s maslinjacima danas su
pod sukcesijom šume, zapuštenih
maslinjaka i ruševinama kuća.

Smjernice za planiranje i upravljanje

 očuvati vrijednosti i istorijski karakter ovog područja kojeg čini lokalitet crkve Sv.Vida u čijem se
podnožju nalaze najupečatljivije terasasto uređene padine s nasadima maslina
 urediti prostor oko crkve Sv. Vida kao jedan od najvažnijih vidikovaca Vrmca, a samu građevinu
održavati prema konzervatorskim načelima kao kulturno dobro. S obzirom na nedovoljnu istraženost,
ovo je područje i potencijalni arheološki lokalitet. Prije bilo kakvih zahvata treba sprovesti arheološko
istraživanje
 održavati i sanirati staru austrijsku cestu u gabaritima i svim karakterističnim graditeljskim oblicima,
materijalima i tehnici gradnje
 sprovesti revitalizaciju zapuštenih maslinjaka i ostalih agrarnih površina
 urediti poučne staze s oznakama biljnih vrsta
 sprovesti mjere suzbijanja alohtonih vrsta, prvenstveno kiseljaka (Ailanthus altisima) koji je široko
rasprostranjen na ovom prostoru i predstavlja prijetnju autohtonim ekosistemima
 pošumljavanje (nakon požara i sl.) obavljati autohtonim vrstama, koje su prirodni elementi vegetacije.
94 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
BRDOVITI, OGOLJENI PRE-
DIO POPOVE GLAVE (2.8.)
Lokacija
Brdoviti, ogoljeni predio Popove glave
nalazi se na središnjem dijelu Vrmca, kao
izdvojeni trup kojeg od osnovnog masiva
sjevernog dijela Vrmca odvaja udolina
Bogdašići-Pasiglav. Najveći dio njegovog
područja zauzimaju visine 300-500 mnv,
od 55,5%, na visinama od 500-800 mnv
nalazi se 11,4% njegove površine, dok na
područja od 200-300mnv otpada 9,4%
njegove površine. Najviše tačke su Popova
glava (564mnv), Velji grm (553) i Kurilo
(424mnv).
Vizuelne karakteristike
Na vizuelni karakter ovoga područ-
ja, osim reljefnih i geomorfoloških
obilježja bitno utiče površinski
pokrov. Područje je u jednom dijelu
pokriveno bjelogoričnom šumom
medunca i bjelograbića 88,0%
teritorije, a velike površine su
ogoljene s oskudnom vegetacijom
11,5% površine. Morfologiju reljefa
čini osnovni gorski greben homo-
genog trupa, s vrhovima Popove
40
Crkva je prikazana na Coronellijevoj karti, što govori o njenom značaju u tom periodu.
glave, Veljeg vrha i Kurila, a pruža
se u smjeru SZ-JI. Padine karakteri-
šu različiti nagibi. Južne padine se
strmo spuštaju prema Tivatskom
zalivu, a sjeverne i zapadne su nešto
položenije. Na izrazitu vizuelnu izlo-
ženost i otvorenost ovog brdovitog
pejzažnog područja utiče visina
vršnog grebena i okruženje nizijskim
područjem s južne strane. S ovog
područja se pružaju široki panoram-
ski pogledi, ne samo prema Tivat-
skom zalivu, već i prema okolnim
planinama i morskom području. Od
antropogenih struktura prisutni su
arheološki lokaliteti, zasad neistra-
ženi i nedovoljno prezentovani. Radi
se o gradinama/tumulima ilirskog
perioda. Vizuelno uočljive antropo-
gene strukture su ostaci gradinskih
struktura, te brojni sipari kojima su
obilježene padine. Ogoljeni kreč-
njački predio s gradinskim struktu-
rama, koje naglašavaju vrhove brda,
oskudna vegetacija, tvrde stijene
položene u smjeru pružanja, te
sipari glavni su elementi vizuelne
prepoznatljivosti ovog predjela.
Prirodne karakteristike
Obronci, zaobljenih formi obrasli ra-
zličitim tipovima uglavnom bjelogo-
ričnih šuma medunca i bjelograbića
zauzimaju 88% površina. Veliki dio
površina je ogoljen, zarastao oskud-
nom vegetacijom i makijom na
11,5% površine. Te su površine ve-
zane uz tvrde stijene koje se protežu
u smjeru pružanja glavnog grebena
SZ-JI i zauzimaju 6,6% površine.
Krečnjaci su prisutni na 78,5%, a
meke stijene zauzimaju 14,8% povr-
šine. Krečnjačke slojeve karakteriše
osipanje i urušavanje zbog inten-
zivnog mehaničkog trošenja kreč-
njaka. Stoga se na nižim dijelovima
padina oblikuju akumulacije sipina
- sipari, kao specifični akumulacio-
ni reljefni oblik ovog područja. Na
ovom području izviru potoci, kao
bujični u gornjem toku, koji zatim
poniru, ili se ulivaju u Tivatski zaliv.
Strukturne karakteristi-
ke i antropogeni utjecaji
Dokazi istorijske naseljenosti i
ostalih oblika korištenja gorskog
područja Popove glave govore u
prilog mogućoj naseljenosti po-
dručja u praistorijskom periodu.
Najstariji tragovi naseljavanja Vrmca
potiču iz gvozdenog doba, kad su
čitavo područje naseljavali Iliri. Iliri
su koristili zapadne obronke Vrmca
i živjeli u području Pasiglava i Kuka
gdje se nalaze bogati izvori vode.
Najstarija svjedočanstva graditeljske
djelatnosti na Vrmcu predstavljaju
kameni tumuli (gomile) na uzviše-
njima iznad Tivta: Gomilica iznad
naselja Peani i ispod najvećeg brda
na jugu Vrmca, Popove glave, uzvi-
šenje Kalac iznad naselja Mažina,
kao i tumul kod kasnosrednjovje-
kovnog groblja i pretpostavljene
crkve Sv. Nikole na Pasiglavu. Ta tri
dosad poznata tumula, grupisana su
u jugozapadnom dijelu Vrmca, na
mjestima koja imaju pregled okoline
i međusobnu vizuelnu komunikaci-
ju. Na vizuelno istaknutom mjestu
nalazi sevjerovatno srednjovjekovna
crkva Sv. Neđelje, danas u ruševnom
stanju.40 Period Prvog svjetskog rata
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 95

Brdoviti, ogoljeni predio Popove glave, pogled s istoka

Antropogene i prirodne strukture, gradina na vrhu

ostavio je tragove u ovom prostoru lokalitetima: gradinama i tumuli-

gradnjom odbrambenih punkto- ma, danas su zapuštene, tako da
va, naročito na Popovoj glavi. prostor nije dostupan posjetiocima.

Negativna obilježja Stanje karaktera

Arheološki lokaliteti kameni
tumuli (gomile) nisu istraženi,
dokumentirani niti odgovaraju-
će prezentirani. Srednjovjekovna
crkva Sv. Neđelje je zapuštena i
urušena. Povijesne staze kojima
se komuniciralo s antropogenim
strukturama, danas arheološkim
Stanje karaktera brdovitog, ogolje-
nog predjela Popove glave može se
ocijeniti dobro očuvanim u njegovim
glavnim karakteristikama tj. vizuel-
nim, istorijskim i ekološkim vrijed-
nostima te se ocjenjuje predjelom
visokog stepena integriteta.
96 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Smjernice za planiranje i upravljanje

 očuvati i održavati dominantno prirodni karakter brdovitog, ogoljenog predjela Popove glave
 istražiti i prezentovati arheološke lokalitete gradina / tumula iz ilirskog perioda, koji su neistraženi i
nedovoljno prezentovani.
 održavati, istražiti i prezentovati napuštene sakralne objekte- crkva Sv. Neđelje, te
fortifikacionepunktove iz Prvog svjetskog rata
 urediti zapuštene istorijske puteve i staze u njihovim izvornim graditeljskim oblicima. Pri tome treba
zadržati njihova glavna obilježja: liniju trase, poprečni presjek, materijale i tehnike gradnje
 gazdovati šumama u skladu sa odgovarajućim planovima upravljanja šumama zasnovanim na
načelima održivog razvoja i očuvanja biološke raznovrsnosti, očuvanja prirodnog sastava, strukture i
funkcije šumskih ekosistema
 korišćenje očuvanih prostora uz minimum intervencija i maksimalno očuvanje prirodnog pejzaža
 dozvoljeni su zahvati i radnje koji ne mijenjaju svojstva i namjenu šume, a u funkciji su izleta i
rekreacije i koji neće trajno uticati na izgled pejzaža ili njegovu trajnu promjenu (postavljanje stolova,
klupa, trim staze...)
 urediti tematske staze arheološke i graditeljske baštine te poučne staze s označavanjem biljnih vrsta i
geoloških fenomena
 sprovesti mjere suzbijanja alohtonih vrsta, prvenstveno kiseljaka (Ailanthus altisima) koji je široko
rasprostranjen na ovom prostoru i predstavlja prijetnju autohtonim ekosistemima
 pošumljavanje (kada je to potrebno, nakon požara i sl.) obavljati autohtonim vrstama, koje su prirodni
elementi vegetacije.

OBALNI, SEMI-RURALNI TURISTIČKI Vizuelne karakteristike su mjestimično prekinuta zonama

PREDIO LEPETANE-OPATOVO (3.1.)
Vizuelna obilježja obalnog, nizijskog-
semi-ruralnog, turističkog predjela
između Lepetana i Opatova određu-
je prije svega namjena i korišćenje
zemljišta, te vegetacijski pokrov.
Linijski se pruža niskim obalnim
dijelom, te najnižim padinama brda,
izgrađenim strukturama naselja koja
Lokacija
Obalni, semi-ruralni, turistički predio
Lepetane-Opatovo nalazi se na zapadnom
dijelu Vrmca, uz tjesnac Verige. Proteže se
pretežno nizijskim dijelom, od Lepetana na
sjevernom dijelu pa do Opatova.
visoke vegetacije. Na taj se način,
izmjenom izgrađenog i šumskog
pokrova, stvara dinamična slika i
prožimanje antropogenih i prirod-
nih struktura. Naselje Lepetane,
osim linijskog širenja gradnje uz
obalu, pokazuje tendenciju šire-
nja i na više padine, na lokacije
nekadašnjih obradivih površina. U
nizijskim zonama izgradnja je veće
gustoće, dok se na padinama grade
kuće okružene većim parcelama na
kojima su uređeni vrtovi sa stablima
voćaka i maslina. Intenzitet grad-
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 97

Obalni, semi-ruralni turistički predio Lepetane-Opatovo, pogled sa zapada

Obalni, semi-ruralni turistički predio Lepetane-Opatovo, pogled sa zapada

nje smanjuje se prema Opatovu,
gdje je zastupljena rahlija izgrad-
nja i veći udio zelenih površina.
Prirodne karakteristike
Nizijsko, obalno područje visine do
100 mnv proteže se širinom od sto
do nekoliko stotina metara. Nagibi
terena su relativno visoki i iznose u
približnim omjerima površina izme-
đu 12-20°, te između 20-35°. Ekspo-
zicije padina variraju podjednako u
svim orjentacijama, a najučestalije
su sjeverne (25%), zapadne (20%),
te sjeveroistočne (16,91%). Geološki
sastav gotovo u cjelosti je zastupljen
krečnjacima i tvrdim stijenama.
Pedološki sastav tla određen je naj-
većem dijelu područja (53,5%) sme-
đim erodiranim zemljištem, fliševi-
ma, dok ostatak zauzimaju smeđa
antropogenizirana flišna tla (28,6%).
Obalno područje sjeveroistočne
strane poluostrva Vrmac, okrenuto
kotorskom zalivu obrubljuju strmi i
nepristupačni obronci krečnjačkih
stijena, za razliku od jugozapadnih
područja koja oivičuju niže položene
padine Vrmca. Na ovom području
teku gorski potoci koji se ulivaju u
zaliv. Karakteristični oblik obale su
sprudovi nastali taloženjem sedime-
nata, a danas su vidljivi u obalnoj
liniji, kao rtovi Seljanovo i Opatovo.
98 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Strukturne karakteristi- njuje ekološku vrijednost morskih

ke i antropogeni utjecaji plaža kao temeljnih fenomena.
Strukturna obilježja određuje na-
mjena i korišćenje prostora koje u Stanje karaktera
području obalnog predjela Lepeta- Stanje karaktera obalnog, nizijskog,
ne-Opatovo određuje heterogenost. semi-ruralnog, turističkog predjela
Izgrađenom području pripada 13,6 Lepetana i Opatova može se ocijeni-
% područja, maslinjaci se nalaze ti dobro očuvanim u njegovim glav-
na 28,2% teritorije, poljoprivredno nim karakteristikama tj. vizuelnim,
zemljište sa značajnim udjelom pri- funkcionalnim i ekološkim vrijed-
rodne vegetacije na 35,2%, dok se nostima, te se ocjenjuje predjelom
bjelogorične šume nalaze na 22,9% umjerenog stepena integriteta.
površine ovog pejzažnog područja. Nekadašnja obilježja prepoznatlji-
Na ovakvo stanjeprostora uticao vog istorijskog uzorka malih sela i
je čovjek kroz periode naseljava- terasasto organizovanih poljopri-
nja i korišćenja. Dokazi istorijske vrednih površina s maslinajcima
naseljenosti i ostalih oblika kori- danas su pod sukcesijom šume,
šćenja nizijskog područja Lepetana zapuštenih maslinjaka i ruševina-
i Opatova potiču iz praistorije, od ma kuća. Duž saobraćajnica, nova
perioda Ilira, antičkog i vizantijskog gradnja se sve više penje na brdo.
perioda i srednjeg vijeka.Za razliku
od tivatske obale Vrmca, koja je u
prošlosti predstavljala zonu ljetnji-
kovaca i poljoprivrednih imanja,
najznačajnija naselja u Lepetanima
smještena su na ravnim platoima
na morskoj obali. Nakon kraja 17.
vijeka, kad više nije bilo stalnih
prijetnji od Turaka, tu su se naselili
kapetani, brodovlasnici i pomorci.
U Lepetanima su smještene crkve
Sv. Ane i Sv. Antuna Padovanskog. U
tjesnacu Verige postavljen je svjeti-
onik na Rtu Opatovo 1904. godine,
a na Turskom rtu 1910. godine.

Negativna obilježja
Širenje građevinskih područja
naselja linijski duž saobraćajnica,
te na padine - u zone nekadašnjih
agrarnih površina, terasa s maslina-
ma. Gradnja apartmana u konti-
nuiranim potezima uz more sma-
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 99

Smjernice za planiranje i upravljanje

 prostorno planskim mjerama poboljšati i unaprijediti karakter semi-ruralnog, turističkog područja
Lepetane-Opatovo
 u ovom pejzažnom području planirano je veliko širenje građevinskih područja naselja, te izgradnja
novih saobraćajnica. Između naselja zadržati neizgrađene površine, bilo kao prirodni, pejzažno uređeni
ili agrarni pejzaž
 planiranu novu gradnju prilagoditi terenskim uslovima, obilježjima naselja u pogledu gustoće gradnje,
volumena zgrade, korišćenja materijala završne obrade. Preporučuje se gabarit kuće izduženog,
pravouglog tlocrta zaključenog dvostrešnim krovištem nagiba za pokrov crijepom, odnosno kupom,
sljemena paralelnog sa izohipsama
 preporučuje se obrada fasada oblogama od kamenih ploča, ili žbuke kolorirane u pješčanim tonovima
 prostor oko stambenih kuća urediti u skladu sa tradicionalnim načinom –odrine, pižuli, terase, podzidi,
kamene ograde u kombinaciji sa zelenilom
 podsticanje obnove obradivih površina, te očuvati tradicionalni način korišćenja zemljišta (povrtnjaci,
maslinjaci, voćnjaci – agrumi, nar, smokva i sl.,)
 nove podzide i međe graditi u kamenom suvozidu, a ne u betonu. Ekološki efekat ovih konstrukcija
srodan je efektu živice (protok hranljivih materija, protok vode i prolaz životinja)
 na mjestima prirodnosti u maksimalnoj mjeri očuvati obalni pojas, bez nasipavanja i proširenja obale
 sprovesti mjere suzbijanja alohtonih vrsta, prvenstveno kiseljaka (Ailanthus altisima) koji predstavlja
prijetnju autohtonim ekosistemima
 pošumljavanje nakon požara ili druge katastrofe obavljati autohtonim vrstama, koje su prirodni elementi
vegetacije.

OBALNI SEMI-URBANI TURISTIČKI Vizuelne karakteristike stotina metara. Izgrađene strukture

PREDIO DONJEG STOLIVA (3.1.)
Vizuelna obilježja obalnog, nizij-
skog, semi-urbanog, turističkog
predjela Stoliva određuje prije svega
namjena i korišćenje zemljišta, te
vegetacijski pokrov. Linijski se pruža
niskim obalnim dijelom, te najnižim
padinama brda u širini od nekoliko
Lokacija
Obalni semi-urbani turistički
predio Donjeg Stoliva nalazi se
na sjeveroistočnoj strani Vrmca, u
Kotorskom zalivu. Linijski se proteže
obalnim pojasom Gornjeg Stoliva.
Prostire se na visini između 0-50 mnv.
naselja mjestimično su prekinute
zonama visoke vegetacije. Na taj
se način, izmjenom izgrađenog i
šumskog pokrova, stvara dinamična
slika i prožimanje antropogenih i
prirodnih struktura. NaseljeDonji
Stoliv, osim linijskog širenja grad-
nje uz obalu, pokazuje tendenciju
širenja i na padine, na lokacije
nekadašnjih obradivih površina. U
nizijskim zonama izgradnja je veće
gustoće, dok se na padinama grade
kuće okružene većim parcelama na
kojima su uređeni vrtovi sa stablima
100 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
Obalni, nizijski, semi-ruralni, turistički predio Donjeg Stoliva
Obalni, nizijski, semi-ruralni, turistički predio Donjeg Stoliva
voćaka i maslina. Intenzitet grad-
nje smanjuje se prema Verigama,
gdje je zastupljena rahlija izgrad-
nja i veći udio zelenih površina.
Prirodne karakteristike
Nizijsko, obalno područje proteže
se širinom od stotinu do nekoliko
stotina metara. Nagibi terena su
relativno visoki i iznose u približnim
omjerima površina između 12-20°,
te između 20-35°. Ekspozicije padina
su sjeverne (25%), zapadne (20%),
te sjeveroistočne (16,91%). Geološki
sastav gotovo u cjelosti je zastupljen
krečnjacima i tvrdim stijenama. Pe-
dološki sastav tla određen je u najve-
ćem dijelu područja (53,5%) smeđim
erodiranim zemljištem, fliševima,
dok ostatak zauzimaju smeđa antro-
pogenizirana flišna tla (28,6%). Obal-
no područje sjeveroistočne strane
poluostrva Vrmac, okrenuto kotor-
skom zalivu obrubljuju strmi i nepri-
stupačni obronci krečnjačkih stijena,
za razliku od jugozapadnih područja
koja oivičuju niže položene padine
Vrmca. Na ovom području protičeje-
dan gorski potok koji se uliva u zaliv.
Strukturne karakteristi-
ke i antropogeni uticaji
Strukturna obilježja određuje na-
mjena i korišćenje prostora, koje u
području obalnog predjela Stoliva
određuje heterogenost. Izgrađenom
području pripada 13,6 % područ-
ja, maslinjaci se nalaze na 28,5%
teritorije, poljoprivredno zemljište sa
značajnim udjelom prirodne vege-
tacije na 35,2%, dok se bjelogorične
šume nalaze na 22,9% površine
ovog pejzažnog područja. Na ovakvo
stanje prostora uticao je čovjek kroz
razdoblja naseljavanja i korišćenja.
Dokazi istorijske naseljenosti i ostalih
oblika korišćenja nizijskog područja
Donjeg Stoliva potiču iz srednjeg
vijeka. Za razliku od tivatske obale
Vrmca, koja je u prošlosti predstav-
ljala zonu ljetnjikovaca i poljopri-
vrednih imanja, naseljeDonji Stoliv
smješteno je na ravnim platoima
na morskoj obali. Iznad obalnog
niza nastavlja se zelena padinas
vrtovima i maslinicima formirana na
terasama, kao funkcionalni nastavak
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 101

stambenih zgrada.Obala je obliko-
vana pontima i mandraćima koji
predstavljaju funkcionalni i estetski
dio istorijskog stambenog niza. U
drugoj polovini prošlog stoljeća uz
obalu se razvijaju i javni sadržaji –
lječilišni zavod. Vrlo mali dijelovi
obale ostali su u prirodnom obliku.
Negativna obilježja
Gubitak pejzažnih uzoraka neka-
dašnjeg krajolika oblikovanog na
terasama zbog širenja nove gradnje
i apartmanizacije.Novi graditelj-
ski oblici ne uvažavaju tipološka
i morfološka obilježja pripadaju-
ćeg ambijenta, te se na taj način
umanjuju vrijednosti pejzaža.
Stanje karaktera
Stanje karaktera nizijskog, obalnog
semi-urbanog područja Donjeg
Stoliva može se ocijeniti umjereno
očuvanim u njegovim glavnim karak-
teristikama tj. vizuelnim, funkcional-
nim, istorijskim i ekološkim vrijed-
nostima, te se ocjenjuje predjelom
umjerenog stepena integriteta.
Nekadašnja obilježja prepoznatljivog
istorijskog uzorka obalnog naselja
s pontima i mandraćima te terasa-
sto organizovanih poljoprivrednih
površina s maslinjacima dodanas
su još uvijek uočljiva. Dio ih je
pod sukcesijom šikare i šume,dok
se izgradnja kontinuirano širi duž
obalne linije, ali i na padine brda.

Smjernice za planiranje i upravljanje

 ispitati saobraćajno rješenje izgradnje gornje obilaznice na način da se zadrži na liniji razgraničenja
pejzažnih tipova te da se sačuvaju istorijske agrarne terase
 poboljšati i unaprijediti stanje pretežno izgrađenog, semi-ruralnog, turističkog predjela na način da se
očuvaju prepoznate karakteristike
 izraditi Konzervatorsko-pejzažnu studiju obalnog semi-urbanog područja Donjeg Stoliva kao podlogu za
DUP
 očuvati istorijsku strukturu naselja Donji Stoliv, te afirmisati autentična arhitektonska rješenja
 u područiju istorijskog linijskog priobalnog niza objekata, očuvati zelenu padinu koja predstavlja prirodni
funkcionalni nastavak stambenog niza – vrtove objekata i zelenu pozadinu koja naglašava linijski niz
 sačuvati i obnoviti maslinjake koji imaju izuzetnu poljoprivrednu i ekonomsku vrijednost, te doprinose
vizuelnom i estetskom doživljaju prostora i važan su element kulturnog pejzaža;
 na osnovu Zakona o maslinarstvu, maslinjaci uživaju posebnu zaštitu i koriste se pod uslovima i na način
propisan ovim zakonom i propisima donesenim na osnovu njega
 na parcelamau zadnjoj bašti moguće je formirati voćnjake i povrtnjake za gajenje maslina, agruma,
smokvi, loze, duda-murve,trešnji itd, a bašte formirati na terasastim vrtovima;
 podsticati gajenje kamelije zbog tradicije i običaja koji je vezan za ovu biljku;
 nove podzide i međe uraditi u suvozidu, a ne u betonu. Ekološki efekat ovih konstrukcija srodan je efektu
živice (protok hranljivih materija, protok vode i prolaz životinja)
 podržati i obnoviti postojeće pješačke staze, naročito one koje vode prema Gornjem Stolivu i kestenovoj
šumi.
 ponte i mandraće koji su funkcionalni i estetski dio istorijskog stambenog niza treba održavati u njihovom
izvornom izgledu, a sve zahvate u cilju popravke i održavanja treba izvoditi kamenom istih karakteristika i
primjenom istih tehnika
 na svim mjestima na kojemu je to moguće očuvati sadašnji stupanj prirodnosti obale.
102 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
NIZIJSKI, OBALNI, URBANO-TU-
RISTIČKI PREDIO TIVTA (3.2.)
Lokacija
Nizijski, obalni, urbano-turistički predio
Tivta nalazi se na jugozapadnom dijelu
Vrmca, a linijski se proteže duž obale
od Opatova do unutrašnjeg ruba zaliva,
odnosno do aerodroma. Cijelom svojom
površinom prostire se na visini od 0-20
mnv.
Vizuelne karakteristike
Vizuelni karakter obalnog, nizijskog
urbanog-turističkog predjela Tivta
Nizijski, obalni, urbano-turistički predio Tivta, pogled s jugozapada
određen je njegovim istaknutim po-
ložajem na morskoj obali, nizijskim
reljefom, te urbanim strukturama.
Vizuelni karakter ovog područja
najjasnije se doživljava s mora, te
s vidikovaca na vrhovima okolnih
brda. Urbane uzorke karakteriše
raznolikost i nehomogenost. Rubna
područja Donje Lastve i Seljanova
obilježava organska matrica nastala
na tragu istorijskih puteva i cesta.
Prateća izgradnja obilježena je tipo-
logijom porodičnih kuća s vrtovima,
s visokim udjelom zelenih površina
na parcelama. Središnji dio Tivta
s centralnim sadržajima određuje
nekoliko otvorenih blokova velike
gustoće, visine četiri sprata, dok
je obalni dio nekadašnjeg brodo-
gradilišta koncipiran i izgrađen kao
urbano turističko naselje s pripada-
jućom marinom. Veliki udio zelenih
površina pripada gradskom parku.
Južni dio ovog pejzažnog područja
Župa i obalni dio Mrčevca pripa-
daju području organske matrice,
različite tipologije gradnje, te s
dosta neartikulisanih neizgrađenih
površina. To su područja neka-
dašnjih ljetnikovaca, čiji su tragovi
prisutni u ozelenjenim površinama.
Prirodne karakteristike
Nizijsko, obalno urbano-turističko
pejzažno područje Tivta proteže se
širinom od nekoliko stotina metara
duž obalnog pojasa. Područje je
gotovo ravno, dok na 35% površine
nagibi iznose od 2-5°. Ekspozicije
padina na tom dijelu su uglavnom
jugozapadne (32,27%) i zapadne
(27,44%). Geološki sastav u cjelosti
je zastupljen mekim sedimentima
(88,9%), a pedološki sastav na
cijelom području (93,3%) zauzimaju
smeđa erodirana zemljišta, fliše-
vi. Sva visoka, prirodna vegetacija
pripada šumama hrasta medunca i
bjelograbića, izuzev u parkovnim i
hortikulturno uređenim prostorima
u kojima ima raznih vrsta crnogorice
i ostalih alohtonih, mediteranskih
stabala. Na ovom području teku
brojni potoci, koji izviru u gorskom
dijelu i ulivaju se u zaliv. Zbog talo-
ženja sedimenata stvoreni su plodni
gornji slojevi tla tako da je ovo

Nizijski, obalni, urbano-turistički predio Tivta, pogled s jugozapada
područje u prošlosti bilo najpogod-
nije za poljoprivrednu djelatnost.
Strukturne karakteristi-
ke i antropogeni utjecaji
Strukturna obilježja određuje
namjena i korišćenje prostora, koje
u području obalnog predjela Tivta
određuje urbanizacija, odnosno
veliki stepen izgrađenosti. Izgrađena
područja naselja zauzimaju 59,7%
površine,poslovni i turistički sadržaji
11,7% površine, odlagalište otpada
8,3%, gradsko zelenilo 8,4%, masli-
njaci se nalaze na 0,5% teritorije,
poljoprivredno zemljište sa značaj-
nim udjelom prirodne vegetacije
na 35,2%, bjelogorične šume se
nalazena 6,3%, a crnogorična šuma
na 4,0% površine ovog pejzažnog
područja. Na ovakvo stanje prostora
uticao je čovjek kroz razdoblja nase-
ljavanja i korišćenja. Dokazi istorijske
naseljenosti i ostalih oblika korišće-
nja današnjeg, nizijskog, obalnog ur-
bano-turističkog područja Tivta sežu
u praistoriju i antiku. Plodni predjeli
na području Tivtavjekovima su bili u
funkciji poljoprivrednog korišćenja,
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 103
još iz antičkog doba. Smatra se da
je još ilirska kraljica Teuta na tom
području posjedovala razna seoska
imanja.Jačanjem Kotora u 15. vijeku
područje Tivatskog zaliva postaje žit-
nica grada, ali i prva linija odbrane.
Na priobalnom području, od Lastve
do Gradiošnice, kotorske plemićke
porodice formiraju svoja imanja
i grade ljetnikovce. Ljetnikovci i
palate plemićkih porodica iz Kotora,
Prčanja i Stoliva bili su smješteni
na samoj obali i sastojali su se od
stambenog trakta, odbrambene kule
i porodične kapele. Na području
Tivta djelimično su očuvani: palata
Buća-Luković, Pima-Paskvali, Bizanti
i kompleks Verona.Od 19. vijeka-
započinje urbanizacija Tivta, koji je
pod austrijskom upravom postao
centralna baza za flotu austro-ugar-
ske mornarice te se razvijao kao
industrijski grad. U središnjem dije-
luTivta razvili su se industrijski i vojni
lučki pogoni, brodogradilište, a juž-
no od urbanog područja, na osnovu
nalazišta gline, nastala je fabrika cri-
jepova, a kasnije i aerodrom. Grad
danas doživljava strukturne pro-
mjene zbog zatvaranja velikog broja
industrijskih firmi, napuštanje baze
za flotu i zatvaranje brodogradilišta
i luke. Transformiše se u admini-
strativni centar i turističko naselje.
Negativna obilježja
Zanemarivanje istorijskih slojeva,
graditeljske baštine ljetnikovaca i in-
dustrijskih pogona, koji su uglavnom
srušeni u recentnoj urbanizaciji.
Stanje karaktera
Stanje karaktera može se ocijeniti
umjereno do dobro očuvanim u
njegovim glavnim karakteristika-
ma tj. vizuelnim, funkcionalnim
i ekološkim vrijednostima, te se
ocjenjuje predjelom umjerenog ste-
pena integriteta, izuzev istorijskog.
Nekadašnja obilježja prepoznatljivog
istorijskog uzorka ljetnikovaca, te
istorijskeindustrijske gradnje, koja
je bila generator urbanog razvoja
grada nepovratno su izgubljeni.
Dobre strane su briga o urbanim
zelenim površinama, parkovima i
ostalim neizgrađenim površinama.
104 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Smjernice za planiranje i upravljanje

 prostorno planskim mjerama održavati, poboljšati i unaprijediti stanje karaktera nizijskog, obalnog,
urbano-turističkog predjela Tivta
 rehabilitovati ostatke graditeljske i parkovne baštine, te ih kao identiteska mjesta uključiti u
urbanistička rješenja. To se posebno odnosi na preostale ljetnikovce, vojnu i industrijsku baštinu
 dosad neizgrađena područja uz obalu urediti kao javne zelene površine
 planiranu novu gradnju prilagoditi terenskim uslovima, obilježjima naselja u pogledu gustoće
gradnje, volumena zgrade, oblikovanja i korišćenja materijala završne obrade
 prostor oko stambenih kuća urediti u skladu sa tradicionalnim načinom – odrine, pižuli, terase,
podzidi, kamene ograde u kombinaciji sa zelenilom
 afirmisati urbanu poljoprivredu - podsticanjem obnove obradivih površina, te očuvanjem
tradicionalnog načina obrade zemljišta (povrtnjaci, maslinjaci, mediteransko voće - agrumi,..)
 nove podzide i međe graditi u kamenom suvozidu, a ne u betonu. Ekološki efekat ovih konstrukcija
srodan je efektu živice (protok hranljivih materija, protok vode i prolaz životinja)
 na svim lokacijama obalnog pojasa u kojima preteže stupanj prirodnosti očuvati i poboljšati njegovo
stanje
 sprovesti mjere suzbijanja alohtonih vrsta, prvenstveno kiseljaka (Ailanthus altisima) koji predstavlja
prijetnju autohtonim ekosistemima
 pošumljavanje nakon požara ili druge katastrofe obavljati autohtonim vrstama, koje su prirodni
elementi vegetacije.

NIZIJSKI, PRIOBALNI, PERI-URBANI Vizuelne karakteristike okolnih brda. Uzorke izgrađenog

PREDIO LASTVE I MRČEVCA (3.3.)
Vizuelni karakter obalnog, nizijskog,
priobalnog peri-urbanog predje-
la Donje Lastve, Tivta i Mrčevca
određen je njegovim dosta ista-
knutim položajem na morskoj
obali, posebno na području Lastve
i Seljanova. Najjasnije se doživljava
s mora, te s vidikovaca na vrhovima
Lokacija
Nizijski, priobalni, peri-urbani predio
Lastve i Mrčevca, iznad Jadranske
magistrale linijski se proteže i graniči
cijelom dužinom s nizijskim, urbano-
turističkim područjem Tivta, te se prostire i
na nizijsko područje naselja Mrčevac.
prostora karakteriše raznolikost i
nehomogenost. Rubna područja
Donje Lastve i Seljanova obilježava
organska matrica nastala na tragu
istorijskih puteva i cesta. Prateća
izgradnja obilježena je tipologi-
jom porodičnih kuća s vrtovima, s
visokim udjelom zelenih površina na
parcelama. Slična obilježja pokazuje
i urbano područje Tivta. Na južnom
dijelu ovog pejzažnog područja u
Mrčevcu, urbani uzorci su diskonti-
nuirani, različite tipologije izgradnje
izmjenjuju se s neurbanizovanim
i suburbanim područjima. Osim
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 105

Obalni, semi-ruralni turistički predio Lepetane-Opatovo, pogled sa zapada

Obalni, semi-ruralni turistički predio Lepetane-Opatovo, pogled sa zapada

izgradnje porodičnih kuća javljaju se Ekspozicije padina su jugozapadne Strukturne karakteristi-

i zone s višestambenom gradnjom,
veće gustoće, bez urbanog zelenila.
Prirodne karakteristike
Ravničarsko područje na visini od
0-100 mnv, na kojem se tek mali
dio (4% površine) nalazi na većoj
visini od 100 mnv. Iz toga slijede i
nagibi terena: najveći dio pripada
nagibima 5-12°, a slijede neznat-
ni nagibi na 22,5% površine, te
nagibi 12-20° na 18,9% površine.
32,17%, zapadne 19,54% i juž-
ne 17%. Geološku podlogu čine
meke stijene (54,2%) i sedimenti
(40%). Pedološki sastav tla odgo-
vara fliševima: erodirano (74,8%)
i antropogenizovano na 17,8%
površine. Šumske površine hrasta
medunca i bjelograbića zastupljene
su na 64,1% površine, a poljopri-
vredne površine zauzimaju 35,9%.
Područjem teku brojni potoci čiji su
izvori u brdovitom području Vrmca.
ke i antropogeni uticaji
Strukturna obilježja ovog pejzažnog
područja, osim reljefnih obilježja
određuje način korišćenja zemljišta.
To je područje koje se u razdoblju
od 1970-tih do danas najinten-
zivnije urbanizovalo. Izgrađenim
područjima naselja pripada 64,3%
površine područja, a 1970. bilo
je svega 18,3%. Maslinjaci danas
zauzimaju 14,2%, poljoprivredne
površine s prirodnom vegetacijom
106 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

2,5 %, a bjelogorične šume 11,5 %
površine ovoga pejzažnog područja.
Poljoprivrednih površina je 1970.
godine bilo 38,2%, šuma 23,8%, a
maslinjaci su zaposjedali 16,6% po-
vršine. Plodni predjeli na području
Tivta i ravniji predjeli Župe koji se na
njega nadovezuju u jugoistočnom
području Tivatskog polja, vjekovima
su bili u funkciji poljoprivrednog
korišćenja. Ubrajaju se u najplodnija
područja Boke Kotorske i koriste
se za poljoprivredne svrhe još iz
ilirskog, odnosno antičkog doba.
Osim poljoprivrednih površina u
prošlosti su se na ovom području
nalazili ljetnikovci, seoska naselja
te utvrđenja koja su imala ulogu
zaštite arsenala u Tivtu. Na domi-
nantnom položaju je smještena
crkva Sv. Antuna u Tripovićima.
Negativna obilježja
Zapuštene poljoprivredne površi-
ne ustupile su mjesto izgrađenim
područjima. Veliko urbano širenje,
izuzev nekoliko kvalitetnih urbani-
stičkih primjera, uglavnom se odvija
stihijski. Na taj se način ne stvaraju
nove urbane i pejzažne vrijednosti.
Stanje karaktera
Stanje karaktera ovog pejzažng
područja može se ocijeniti u
cjelosti promijenjenim u njegovim
glavnim karakteristikama tj. vizuel-
nim, istorijskim i ekološkim vrijed-
nostima, te se ocjenjuje predjelom
niskog stepena integriteta, izuzev
funkcionalnog. Nekadašnja obilježja
prepoznatljivog istorijskog uzorka
malih sela i poljoprivrednih površina
s maslinjacima danas su ustupila
mjesto širenju gradnje pretežno
stambene namjene, često bez uva-
žavanja lokalnih pejzažnih uzoraka.

Smjernice za planiranje i upravljanje

 prostorno planskim mjerama poboljšati i unaprijediti stanje karaktera nizijskog, peri-urbanog
predjela Lastve i Mrčevca
 rehabilitovati ostatke graditeljske baštine, te ih kao identitetska mjesta uključiti u urbanistička
rješenja. To se posebno odnosi na preostale ljetnikovce, vojnu i sakralnu baštinu
 planiranu novu gradnju prilagoditi terenskim uslovima, obilježjima naselja u pogledu gustoće
gradnje, volumena zgrade, oblikovanja i korišćenja materijala završne obrade
 Preporučuje se gabarit kuće izduženog, pravouglog tlocrta zaključenog dvostrešnim krovištem
nagiba za pokrov kupom, sljemena paralelnog sa izohipsama
 preporučuje se obrada fasada oblogama od pravougaonih kamenih ploča, ili žbuke kolorisane u
pješčanim tonovima
 prostor oko stambenih kuća urediti u skladu sa tradicionalnim načinom – odrine, pižuli, terase,
podzidi, kamene ograde u kombinaciji sa zelenilom
 afirmisati urbanu poljoprivredu - podsticanjem obnove obradivih površina, te očuvanjem
tradicionalnog načina obrade zemljišta (povrtnjaci, maslinjaci, mediteransko voće – agrumi...)
 nove podzide i međe graditi u kamenom suvozidu, a ne u betonu. Ekološki efekat ovih konstrukcija
srodan je efektu živice (protok hranljivih materija, protok vode i prolaz životinja)
 sprovesti mjere suzbijanja alohtonih vrsta, prvenstveno kiseljaka (Ailanthus altisima) kojipredstavlja
prijetnju autohtonim ekosistemima
 pošumljavanje nakon požara ili druge katastrofe obavljati autohtonim vrstama, koje su prirodni
elementi vegetacije.

NIZIJSKI, AGRARNO-ŠUMSKI
PREDIO TIVATSKOG POLJA (3.4.)
Lokacija
Nizijski, agrarno-šumski predio Tivatskog
polja nalazi se na južnom dijelu poluostrva
Vrmac. U cjelosti se prostire na visini
između 0-100 mnv.
Vizuelne karakteristike
Vizuelni karakter nizijskog, agrarno-
šumskog predjela Tivatskog polja
određen je njegovim položajem i
načinom korišćenja. Najjasnije se
doživljava s vidikovaca na vrho-
Nizijski, agrarno-šumski predio Tivatskog polja, pogled sa sjevera
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 107
vima okolnih brda. Uzorke ovog
neizgrađenog prostora karakteriše
nekadašnji poljoprivredni način
korišćenja i šumski pokrov. Radi
se o uzorcima velikog mjerila
koji proizlaze iz vlasničkih odno-
sa i nekadašnje parcelacije.
Prirodne karakteristike
Izrazito ravničarsko područje malih
nagiba terena. Svega 8,8% površine
ima nagib 5-12°, a ostalo područje
je manjih nagiba, ili sasvim ravno
(50,7%). Geološku podlogu čine
meke stijene 36,6%, asedimenti
63,4%. Pedološka obilježja su aluvi-
jalno-deluvijalna, duboka skeletna
tla su na 30,9%, smeđe zemljište,
dok se fliševi prostiru na 49,9%
površine. Šumske površine hrasta
medunca i bjelograbića zastupljene
su na 64,1% površine, a poljopri-
vredne površine zauzimaju 35,9%.
Strukturne karakteristi-
ke i antropogeni uticaji
Dokazi istorijskih oblika korišćenja
nizijskog područja Tivatskog polja
danas su vrlo rijetki. Uprkos da-
našnjem opštem utisku prirodnosti
pejzaža, zbog zapuštenih obradivih
površina on je pod velikim uticajem
čovjekovog korišćenja kroz duge
istorijske periode.Još od perioda
ilirske kraljice Teute, koja je ovdje
imala svoja imanja, pa kroz antičko,
srednjovjekovno i novovjekovno
razdoblje ovdje su bile obrađe-
ne poljoprivredne površine. To
je najniže i najravnije područje u
čitavoj Boki, koje je oblikovano u
plato uslijed nataloženja fliša. Razni
pritoci ovdje su se ujedinili u riječnu
deltu, raščlanjenu s različitim vje-
štački stvorenim kanalima i manjim
jezerima. U blizini ovog područja se
prije najmanje hiljadu godina pod-
ručje koristilo za proizvodnju soli. U
neposrednoj blizini je nastala solana
(„Solila“ ili „Tivatska solana“) koja
danas predstavlja vrijedno vlažno
područje u Boki Kotorskoj i stanište
mnogih rijetkih vodenih ptica.
Negativna obilježja
Zapuštenoi neobrađenovrijedno po-
ljoprivredno zemlje, sukcesija šume.
108 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Nizijski, agrarno-šumski predio Tivatskog polja, pogled sa sjevera

Stanje karaktera
Stanje karaktera nizijskog, agrarno- cionalnog. Nekadašnja obilježja
šumskog predjela Tivatskog polja prepoznatljivog istorijskog uzorka
može se ocijeniti umjereno očuva- pravilnog rastera poljoprivrednih
nim u njegovim glavnim karakte- površina, danas su pod sukcesi-
ristikama tj. vizuelnim, istorijskim jom šikare, zapuštenih površina.
i ekološkim vrijednostima, te se
ocjenjuje predjelom umjerenog
stepena integriteta, izuzev funk-

Smjernice za planiranje i upravljanje

 prostorno planskim mjerama poboljšati i unaprijediti stanje karaktera nizijskog, agrarno-šumskog
predjela Tivatskog polja
 rehabilitovati i revitalizovati poljoprivrednu djelatnost, koja je zbog vrijednog zemljišta bila više
hiljada godina glavna djelatnost ovoga područja
 podsticati obnovu zapuštenih obradivih površina, te gdje je to održivo očuvati tradicionalni načina
obrade zemljišta (povrtnjaci, maslinjaci, mediteransko voće – agrumi...)
 sprovesti mjere suzbijanja alohtonih vrsta, prvenstveno kiseljaka (Ailanthus altisima) koji predstavlja
prijetnju autohtonim ekosistemima
 pošumljavanje nakon požara ili druge katastrofe obavljati autohtonim vrstama, koje su prirodni
elementi vegetacije.

OBALNI, ISTORIJSKI, URBANO-LJET-
NIKOVAČKI PREDIO PRČANJA (3.5.)
Lokacija
Obalni, istorijski, urbano-ljetnikovački
predio Prčanja nalazi se na
sjeveroistočnom, obalnom dijelu
poluostrva Vrmac, a linijski se u širini od
nekoliko stotina metara proteže od naselja
Muo do Donjeg Stoliva.
Vizuelne karakteristike
Vizuelni karakter obalnog, istorij-
skog, urbano-ljetnikovačkog pre-
Obalni, istorijski, urbano-turistički predio Prčanja, pogled sa sjeveroistoka
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 109
djela Prčanja određen je njegovim
istaknutim položajem na morskoj
obali, slikovitim reljefom terasasto
obrađenih padina te istorijskim
urbanim strukturama. Vizuelni
karakter najjasnije se doživljava
s mora, s druge strane zaliva, te
s vidikovaca na vrhovima okolnih
brda. Urbane uzorke karakteriše
raznolikost i nehomogenost. Njihov
se raspon kreće od prepoznatljivih,
istorijskih uzoraka nizova palata,
ljetnikovaca i kapetanskih kuća
smještenih uz obalnu liniju, pa do
nove gradnje apartmantskih zgrada
razbacanih po gornjim terasama.
Nova gradnja obilježena je tipologi-
jom apartmanskih zgrada, uglavnom
niske arhitektonske vrijednosti te s
niskim udjelom zelenih površina na
pripadajućim parcelama. Istorijske
strukture određuju kontinuirani ni-
zovi kamenom građenih kuća, ogra-
đenih dvorišta koja su uređena kao
vrtovi. Ispred kuća nalaze se pristani
za male brodove, (ponte i mandra-
ći), formirani kamenom. Veliki udio
zelenih površina pripada sukcesiji
nekadašnjih maslinjaka i obradivih
površina. Prostorne dominante su
brojne sakralne zgrade čiji tornjevi
dominiraju u slici prostora. Vrhunski
oblikovane stambene nizove s pala-
tama narušavaju nove zgrade ambi-
jentu neprimjerenog oblikovanja.
Prirodne karakteristike
Usko nizijsko područje, gotovo se u
cjelosti nalazi na visini od 0-100mnv.
Na nagibu od 12-20° nalazi se
45,3% površine, na nagibu od
5-12° smješteno je 36,1% površine,
dok je preostali dio nižih nagiba
na ravnom području. Ekspozicije
padina su sjeveroistočne 50,69%
i istočne 23,81%. Geološki sastav
su u cjelosti krečnjaci, a tla su
smeđa zemljišta, antropogenizo-
vana na silikatnoj podlozi. Osim
jednog izvora na području nema
vodotoka. Od biljnog pokrova
zastupljene su bjelogorične šume.
Zapuštenoi neobrađenovrijedno po-
ljoprivredno zemlje, sukcesija šume.
110 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Obalni, istorijski, urbano-turistički predio Prčanja, pogled sa sjevera

Obalni, istorijski, urbano-turistički predio Prčanja

Strukturne karakteristi-
ke i antropogeni uticaji
Strukturna obilježja određuje
korišćenje i pokrov zemljišta. Danas
62,5% područja pripada izgrađenim
područjima naselja, 10,9% pripada
poljoprivrednim površinama sa zna-
čajnim udjelom prirodne vegetacije,
a 10% zauzimaju bjelogorične šume.
Prema podacima iz 1970. godine
izgrađene površine zauzimale su
26,5%, poljoprivredne površine
39,1% površine, maslinjaci su se
prostirali na 25,6% površine, a 11%
površine bilo je pod bjelogoričnom
šumom. Vidljivo je da su se izgra-
đena područja proširila na račun
poljoprivrednog zemljišta i maslinja-
ka. Ovo pejzažno područje u cjelosti
definiše priobalno naselje Prčanj,
izrazito linijske strukture s nizovima
kuća položenim uz obalnu sao-
braćajnicu na oko četiri kilometra
dužine obale. Prostornu organizaciju
ovoga područja određuje mreža
puteva, koja se u prošlosti sastojala
od glavnog puta koji je povezivao
sva sela na kotorskoj strani Vrmca.
Istorijski put se pružao paralelno s
obalom, prateći nagib terena, na
udaljenosti od oko 200m od obale,
s kojega su se spuštale staze prema
moru prateći konfiguraciju terena
kosa i bujica. U srednjem vijeku
Prčanj je neznatno naselje, smješte-
no na povišenim padinama, koje se
u istorijskim izvorima spominje od
početka 14. vijeka (od 1326. godi-
ne). Glavnina prčanjskog zemljišta
pripada tada benediktinskoj opatiji
Sv. Jurja na ostrvcu ispred Perasta,
crkvi Sv. Marije (Koleđata) u Kotoru,

te kotorskim plemićkim porodica-
ma. Do 16. vijeka stanovnici Prčanja
pretežno žive iznad mora i bave se
poljoprivredom, da bi sredinom
istoga vijeka, kupovinom zemljišta uz
obalu i izgradnjom manjih brodova u
kotorskom brodogradilištu, započela
njihova usmjerenost na pomor-
stvo, koje će uskoro postati osnovni
izvor ekonomskog blagostanja.
Zaslugama u borbama za Mletač-
ku republiku pomorci ovih naselja
dobijali su plemićke titule, a baveći
se trgovinom i znatna bogatstva.
Sredinom 16. vijeka stanovnici
Prčanja kupuju od kotorskih plemi-
ća zemljišta, gdje grade prve kuće.
Manji, međusobno razdvojeni nizovi
kuća zauzimali su položaje oko neve-
likih zatona pogodnih za pristane. U
njihovom se zaleđu prostiralo obradi-
vo zemljište, a između skupova kuća
ostajali su širi neizgrađeni pojasevi sa
pošumljenim kosama i koritima bu-
jičnih potoka. Nakon potresa 1667.
godine i protjerivanja Turaka stvore-
na je neophodna sigurnost za neo-
metani život i graditeljstvo, a nosioci
razvoja bile su porodice trgovaca,
brodovlasnika i pomoraca. Vrhunac
trgovačko-pomorske djelatnosti
Prčanj dostiže u 18. vijeku, u pred-
večerje propasti Mletačke republike.
Zavidan ekonomski razvoj odrazio
se na visoki nivo kulture življenja
stanovnika Prčanja, posebno vode-
ćih preduzetničkih porodica, koje su
gradnjom raskošnih palata, zavjetnih
crkava i kapela, brojnim donacijama
slika i predmeta umjetničkog obrta,
pridonosile podizanju opšteg blago-
stanja i materijalne kulture grada.
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 111
Iz tog vremena potiču i dva najpo-
znatija sakralna zdanja u Prčanju:
crkva Sv. Nikole (1739. godine) i
Bogorodičin hram (gradnja započeta
1789. godine, a dovršena početkom
20. vijeka). U ovom periodu grade
palate na obali, pa se umjesto ne-
kadašnjih ljetnikovaca javljaju nizovi
reprezentativnih kuća i palata. Pored
kuća, koje su se sastojale od prize-
mlja i dva sprata nalazilo se prize-
mno skladište. Ispred kuće, na obali
su se nalazile ponte i mandraći za
pristajanje brodova i držanje barki.
Iza kuće, ograđeni visokim zidovima
širili su se vrtovi uređeni šetnicama
i pergolama. Uz strme padine nizale
su se terasaste parcele s kamenim
suvozidovima, na kojima se uzga-
jalo južno voće, loza, maslina.
Opšti prosperitet mjesta u 18.
vijeku pridonio je demografskom
rastu naselja. Od malog bokeljskog
mjesta, koje je 1565. imalo 37 kuća,
Prčanj 1730. godine broji 111 kuća
i 758 stanovnika, a 1844. godine
u gradiću živi 1.278 stanovnika.
Period baroknog procvata doku-
mentuju sakralne zgrade, te brojne
palate građene lokalnim kamenom.
Za gradnju je korišćen krečnjački
pješčanik iz kamenoloma Đurići
u Tjesnacu Verige. Na taj je način
stvorena čvrsta veza između oblika
prirodnih kamenih litica i čovjeko-
vih graditeljskih zahvata. Na razvoj
specifičnih graditeljskih tipologija
uticala je i isključiva orijentacija na
more. Zgrade koje su se nalazile na
obali, raspolagale su mandraćem,
vlastitim pristanom, koji je podzidi-
ma bio odvojen od otvorenog mora.
Razlog tome je što je morski saobra-
ćaj unutar zaliva sve do početka 20.
vijeka bio jedina saobraćajna veza.
Plemićke porodice gradile su svoje
palate neposredno uz obalu, po uzo-
ru na venecijanske. Osim očuvanih
istorijskih građevina, u razdoblju od
posljednjih nekoliko decenija došlo
je do velikog širenja građevinskog
područja naselja i gubitka terasa-
stih, agrarnih površina. Osim toga
nestaju cezure zelenila, a gradnja se
kontinuirano širi duž cijele obale.
Negativna obilježja
Širenje gradnje neprimjerene tipo-
logije i oblikovanja na više padine,
te kontinuirano, linijsko zauzimanje
obalnog pojasa novom gradnjom.
Stanje karaktera
Stanje karaktera obalnog, istorijskog,
urbano-ljetnikovačkog predjela Prča-
nja može se ocijeniti dobro očuvanim
u njegovim glavnim karakteristikama
tj. vizuelnim, istorijskim, funkcional-
nim i ekološkim vrijednostima, te se
ocjenjuje predjelom visokog stepena
integriteta. Nekadašnja obilježja
prepoznatljivog istorijskog uzorka
urbanog naselja s ljetnikovcima i
palatama kao i terasasto organi-
zovanih poljoprivrednih površina
s maslinjacima danas je promije-
njeno. Nova gradnja ne uvažava
urbanu morfologiju, niti istorijski
dosegnute vrijednosti, nekadašnji
maslinjaci su pod sukcesijom šume,
a poljoprivredne obrađene terase
koriste se kao gradilišta za zgrade
turističke namjene. Gradnja se sve
više širiduž obalne saobraćajnice, te
se penje na više dijelove padina.
112 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Smjernice za planiranje i upravljanje

 očuvati, održavati i poboljšati stanje istorijskog, urbano-ljetnikovačkog predjela Prčanja
 Izraditi Konzervatorsko-pejzažnu studiju obalnog, istorijskog, urbano-ljetnikovačkog predjela Prčanja
kao podlogu za DUP
 sačuvati prostornu matricu istorijske cjeline gornjeg i obalnog dijela Prčanja povezanih mrežom
starih puteva
 očuvati od izgradnje zelenu pozadinu gornjeg dijela naselja -padine Vrmca kao i dosad neizgrađene
zone uz obalu
 obnoviti i održavati istorijske puteve i staze u njihovim izvornim graditeljskim oblicima kaldrme, s
kamenim podzidovima. Pri tome treba zadržati njihova glavna obilježja: liniju trase, poprečni presjek,
materijale i tehnike gradnje
 očuvati istorijsku strukturu naselja sa priobalnim nizom kuća, obnova istorijskih dijelova cjeline
uključuje očuvanje prostorne matrice i cjelokupnog istorijskog graditeljskog fonda, stambene i
ekonomske zgrade, uređenje ulica, ograda i međa
 ponte i mandraće koji su funkcionalni i estetski dio istorijskog stambenog niza, treba čuvati u
njihovom izvornom izgledu, a sve zahvate u cilju popravke i održavanja treba izvoditi identičnim
kamenom i primenom istih tehnika
 očuvati zelenu padinuiznad istorisjkog dijela naselja,koja predstavlja prirodni funkcionalni nastavak
stambenog niza – vrtove objekata i zelenu pozadinu koja naglašava linijski niz
 podsticanje razvoja ekskluzivnog turizma na način da se smještajni kapaciteti obezbjeđuju u okviru
palata i ljetnikovaca, te ostalih istorijskih zgrada
 prilikom obnove sačuvati unutrašnju organizaciju prostora istorijskih stambenih objekata; obnavljanje
vršiti po principu cjelovite obnove – unutrašnje organizacije prostora i rekonstrukcije konstruktivnih
elemenata; koristiti autohtone materijale i primijeniti tradicionalne zanate
 novu gradnju planirati na način reinterpretacije istorijske - odabirom mjesta – lokacijom na
čestici i organizacijom prostora, odabirom materijala završne obrade i oblikovanja, te primjenom
tradicionalnih zanata. Posebno je važno poštovati naslijeđeno mjerilo (volumen objekata), položaj u
prostoru i uređenje vanjskih površina, ograda i međa građenih suvozidnom tehnikom
 oko novih zgrada urediti vrtove u skladu sa tradicionalnom vrtnom arhitekturom – odrine, terase,
podzidi, kamene ograde u kombinaciji sa zelenilom;
 nove podzide i međe uraditi u suvozidu, a ne u betonu. Ekološki efekat ovih konstrukcija je dosta
srodan efektu živice (protok hranljivih materija, protok vode i prolaz životinja).

OBALNI PERI-URBANI PRE-
DIO MUO – ŠKALJARI (3.6.)
Lokacija
Obalni, peri-urbani predio Muo–Škaljari
nalazi se na sjeveroistočnom, obalnom
dijelu poluostrva Vrmac, a linijski se u širini
od nekoliko stotina metara proteže od
naselja Prčanj do unutrašnjosti Kotorskog
zaliva.
Vizuelne karakteristike
Vizuelni karakter obalnog, peri-ur-
banog predjela određen je njegovim
Obalni, peri-urbani predio Muo –Škaljari
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 113
istaknutim položajem na morskoj
obali, slikovitim reljefom terasasto
obrađenih padina, te recentnim ur-
banim strukturama. Vizuelni karak-
ter najjasnije se doživljava s mora,
s druge strane zaliva iz Kotora, te
s vidikovaca na vrhovima okolnih
brda. Urbane uzorke karakteriše
raznolikost i nehomogenost. Nova
gradnja obilježena je tipologijom
apartmanskih kuća, s niskim udje-
lom zelenih površina na pripadaju-
ćim parcelama. Veliki udio zelenih
površina pripada sukcesiji nekadaš-
njih maslinjaka i obradivih površina.
Prirodne karakteristike
Usko nizijsko područje, koje se pro-
širuje približavajući se kraju zaliva,
gotovo se u cjelosti nalazi na visini
od 0-100mnv, izuzev 6% koje zauzi-
ma nešto više terene. Na nagibu od
20-35° nalazi se 18,4% površine,
na nagibu od 12-20° nalazi se 42%
površine, a na nagibu od 5-12 °
smješteno je 20% površine, dok je
preostali dio nižih nagiba na ravnom
području. Ekspozicije padina su
sjeveroistočne 50,09% i istočne
35,53%. Geološki sastav su u cjelosti
krečnjaci, a tla su smeđa zemljišta,
antropogenizovana na silikatnoj
podlozi 78,5%, te na fliševima 21%.
Na području je jedan vodotok. Od
biljnog pokrova zastupljene su jedi-
no šume medunca i bjelograbića.
Strukturne karakteristi-
ke i antropogeni uticaji
Strukturna obilježja određuje
korišćenje i pokrov zemljišta. Danas
58,2% područja pripada izgrađenim
područjima naselja, 20,1% pripada
poljoprivrednim površinama sa zna-
čajnim udjelom prirodne vegetacije,
14,6 % zauzimaju bjelogorične, a
3,7% crnogorične šume. Prema
podacima iz 1970. godine izgrađene
površine zauzimale su 31,2%, poljo-
privredne površine 44,7% površine,
maslinjaci su se prostirali na 3,8%
površine, 8,9 % površine bilo je
pod bjelogoričnom šumom. Vidlji-
vo je da su se izgrađena područja
proširila na račun poljoprivrednog
zemljišta. Ovo pejzažno područje u
114 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Obalni, peri-urbani predio Muo –Škaljari

cjelosti definiše priobalno naselje površina s maslinjacima danas su

Muo sa svojim sakralnim građevi- nova građevinska područja. Nekada
nama, crkvom Pomoćnice Kršća- obrađene terase s maslinjacima su
na i srednjovjekovnom crkvom, pod sukcesijom šume. Nova gradnja
dograđenom u baroku Sv. Kuzme se sve više penje na više padine.
i Damjana, te prigradsko naselje
Škaljari. Istorijski se radilo o linij-
skim strukturama sa nizovima kuća
položenim uz obalnu saobraćajnicu.

Negativna obilježja
Zbog nove gradnje urbanih uzoraka
i tipologije neprimjerene obilježji-
ma prostora narušava se prostor-
ni i vizuelni integritet naselja.

Stanje karaktera
Stanje karaktera obalnog, peri-
urbanog predjela Muo-Škaljari
može se ocijeniti slabo očuvanim u
njegovim glavnim karakteristikama
tj. vizuelnim, istorijskim, funkcio-
nalnim i ekološkim vrijednostima,
te se ocjenjuje predjelom niskog
stepena integriteta. Nekadašnja
obilježja prepoznatljivog istorijskog
uzorka malog naselja i terasasto
organizovanih poljoprivrednih
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 115

Smjernice za planiranje i upravljanje

 poboljšati i unaprijediti stanje obalnog, peri-urbanog predjela Muo-Škaljari, očuvati prirodnu konfiguraciju
terena, te neizgrađene, šumom i makijom obrasle padine Vrmca
 očuvati strukturu naselja sa priobalnim nizom kuća, a novu gradnju planirati na način da poštuje tipološka
obilježja i mjerilo prostora
 u području istorijskog linijskog priobalnog niza očuvati prirodnu padinu, kao zelenu pozadinu koja
predstavlja funkcionalni nastavak stambenih objekata – vrtove i ostale zelene površine
 ponte i mandraće koji su funkcionalni i estetski dio istorijskog stambenog niza, treba čuvati u njihovom
izvornom izgledu, a sve zahvate u cilju popravke i održavanja treba izvoditi identičnim kamenom i
primjenom istih tehnika;
 okućnice urediti u skladu sa tradicionalnom vrtnom arhitekturom – odrine, terase, podzidi,
 kamene ograde u kombinaciji sa zelenilom;
 nove podzide i međe uraditi u suvozidu. Ekološki efekat ovih konstrukcija je dosta srodan efektu živice
(protok hranljivih materija, protok vode i prolaz životinja).
 obnoviti i održavati istorijske puteve i staze koji vode ka Vrmcu u njihovim izvornim graditeljskim oblicima
kaldrme s kamenim podzidovima. Pri tome treba zadržati njihova glavna obilježja: liniju trase, poprečni
presjek, materijale i tehnike gradnje
 novu gradnju planirati na način harmoničnog uklapanja u ambijent. Važno je poštovati mjerilo naselja
(volumen objekata), položaj u prostoru i uređenje vanjskih površina, ograda i međa građenih suvozidnom
tehnikom.
 neizgrađene površine uz kuće, vrtove urediti u skladu sa tradicionalnom vrtnom arhitekturom – odrine,
terase, podzidi, kamene ograde u kombinaciji sa zelenilom
 očuvati postojeće prodore zelenila do morske obale.
116 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
10. VALORIZACIJA I OCJENA OSJETLJIVOSTI
KULTURNOG PEJZAŽA
10.1. VALORIZACIJA
OBILJEŽJA I KVALITETA
PEJZAŽA
Pregledom međunarodnih, teorijskih
i stručnih dokumenata utvrđeno je
da sistem vrednovanja kulturnog
pejzaža obuhvata nekoliko grupa
vrijednosti: evidentnih, istorijskih,
estetskih i društvenih, koje se kreću
od potpuno objektivne, evidentne,
tj. očigledne fizičke vrijednosti, koja
zavisi od građe i struktura pejza-
ža, pa do subjektivne i društvene
vrijednosti koja proizlazi iz čovjekove
i društvene identifikacije s njim.41
Zasniva se na stavu da su integritet i
autentičnost (vjerodostojnost i izvor-
nost) suštinski elementi u metodima
ocjenjivanja i očuvanja pejzaža. Na
tim je načelima sprovedeno vred-
novanje kulturnog pejzaža Vrmca.
10.2. ODABRANI KRITE-
RIJUMI VALORIZACIJE
KULTURNOG PEJZAŽA
VRMCA
Valorizacija kulturnog pejzaža Vrmca
zasniva se na transparentnim kriteri-
jumima kojima se utvrđuje da li pod-
ručje u cjelini, ili njegovi pojedini ti-
povi karaktera predjela zadovoljavaju
uspostavljene kriterijume. Odabrani
su glavni kriterijumi ocjene vrijedno-
sti kulturnog pejzaža. To su: integri-
tet i autentičnost, te ostali kriteriji:
rijetkost/jedinstvenost,usklađenost/
41
 umbović Bilušić, B: 2012., Krajolik kao kulturno naslijeđe, metode prepoznavanja, vrednovanja i zaštite kulturnih krajolika,
D
doktorska disertacija, Arhitektonski fakultet, Sveučilište u Zagrebu
prostorni red,oblikovne/vizuel-
ne značajke,zastupljenost bašti-
ne i potencijali za korišćenje.
Integritet - cjelovitost ili nedirnutost
pejzaža i/ili pojedine komponente,
fizički i vizuelni označava stepen
očuvanih elemenata koji izražavaju
njegov cjeloviti i izvorni karakter,
prostornu organizaciju, lokaciju/oko-
linu, funkcije, oblikovanje, materijale
(građu) i povezanosti, te na taj način
omogućava visoku prepoznatljivost
i lagano razumijevanje. Ocjena
integriteta pejzaža Vrmca zasnova-
na je na prisutnosti prepoznatljivih
elemenata oblikovanja, prostorne
organizacije i funkcija kroz sve
istorijske periode njegovog razvoja.
Integritet se sagledava kao - društve-
ni, funkcionalni, strukturni i vizuelni.
Sadržan je u prostornoj organizaciji,
materijalnoj građi, građevinama
i oblikovanju, smještaju i okolini,
funkciji i sadržajima, duhovnim po-
vezanostima i značenjimakrajolika.
Autentičnost,izvornost i preživjelost
istorijskih elemenata, građe, oblika
i funkcija iz perioda nastajanja ili iz
perioda značaja, a u slučaju prirod-
nih komponenata pejzaža podrazu-
mijeva očuvanost u smislu prirod-
nosti i ekoloških uslova. Kriterijum
autentičnosti izražava se kroz različi-
te pokazatelje, a uključuje: oblikova-
nje; materijale i građu; korišćenje,
namjenu i funkciju; tradicije, tehnike
i sistem upravljanja; smještaj/po-
ložaj i okolinu; jezik i ostale oblike
nematerijalne oblike nasljeđa; duh
i osjećaje, te ostale faktore. Razma-
tranje autentičnosti nije ograničeno
samo na provjeru i zaštitu materijal-
nih elemenata, već je obuhvaćena
i društveno-kulturna autentičnost,
koja treba da bude integrisana u
sisteme planiranja i upravljanja.
Kriterijum rijetkosti i jedinstvenosti
primjenjuje se na kulturni pejzaž u
cjelini i na njegove kulturne i pri-
rodne elemente, te nematerijalna
obilježja. Analizira se i ocjenjuje u
okviru pripadajuće geografske regije
ili istorijskog razdoblja, odnosno vre-
mena nastanka. Postupak ocjenjiva-
nja sprovodi se u odnosu na njegovo
današnje stanje, odnosno stepen
očuvanih izvornih ili elemenata iz
perioda značaja. Ocjenjuje se stepen
rijetkih, preživjelih elemenata isto-
rijskog tipa u današnjem pejzažu, te
da li su njegova obilježja jedinstvena,
nesvakidašnja ili rijetka u prostoru,
na regionalnoj i nacionalnoj razini u
odnosu na pripadajući tip ili istorijski
period. Ocjenjuju se i posebnosti
geoloških i geomorfoloških obilježja
važnih za geološku povijest i slično.
Kriterijum usklađenosti odnosno
harmoničnosti, sagledava prostorne
odnose između korišćenja prostora,
prostorne organizacije/kompozicije i
izgrađenih struktura prema geomor-
fološkim i ostalim prirodnim obilježji-
ma smještaja. Određuju ga prirodne
mogućnosti i ograničenja prostora,
te istorijski procesi kojima je obliko-
van kulturni pejzaž. Ogleda se kroz
prostorne odnose između pojedinih

komponenata, mjerilo, uzorke, mate-
rijale, boje i ostale elemente fizičke
pojavnosti pejzaža, a ocjenjuje se
kao stepen dosljednosti, strukturne
vrijednosti i pripadajućih uzoraka.
Osim usklađenosti fizičkih i materi-
jalnih obilježja, ocjenjuju se istorijski
procesi i načini korišćenja kulturnog
pejzaža, koji mogu biti u rasponu od
dobro održavanih i neprekinutih, do
promijenjenih i degradiranih. Stepen
harmonije odnosno prostornog
reda između korišćenja, prostorne
organizacije, izgrađenih struktura
u odnosu prema prirodnim obiljež-
jima pejzaža razmatra se pogledu
mjerila, uzoraka, volumena, boja.
Kriterijum ocjene estetskih i vizuel-
nih karakteristika, scenskih prizora,
panoramskih pogleda i sl. odraža-
va vizuelnu, oblikovnu i estetsku
vrijednost kulturnog pejzaža, koja
uključuje slikovitost koja utiče na
estetski doživljaj. Prisutnost zgrada,
crkvi, svjetionika i utvrđenja, koji kao
prostorni akcenti dobijaju i simbo-
lička obilježja, stvara prepoznatljive
pejzaže snažnog identiteta. Ocjena
vizuelnih i morfoloških obilježja za-
sniva se na esteskim i percepcijskim
kriterijumima, a odnose se na sve
vidljive elemente krajolika, kao što
su reljefna i geomorfološka obilježja,
biljni pokrov, izgrađene strukture,
odnos između pojedinih područja,
kompozicija, mjerilo, prisutnost verti-
kalnih elemenata, razglednih tačaka,
panoramskih koridora, dominantnih
prostornih granica i sl. Estetsko-
umjetnička vrijednost kulturnog pej-
Countryside Agency and Scottish Natural Heritage (2004.) Landscape Character Assessment Topic Paper 6 – Techniques and Criteria
42
for Judging Capacity and Sensitivity
43
Swanvick, 2002., paper 6, str. 4
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 117
zaža Vrmca izražena je kroz prisutnost
umjetničkih i estetskih vrijednosti
koje su inspiracija za umjetnički izra-
žaj: literarni i likovni. Visoku estetsku
i percepcijsku vrijednost Vrmca čine
scenski prizori pojedinih područja-
jedinstvene ljepote, prepoznatljive
panoramske slike, harmonična
kompozicija s naglašenim vertikal-
nim akcentima, vrlo visoka vizuelna
izloženost prostora, te veliki broj
vidikovaca i panoramskih koridora.
Kriterijum potencijala odražava ras-
položivost kulturnog pejzaža Vrmca i
njegovih kulturnih i prirodnih kom-
ponenata za javno korišćenje, razvoj
javnih, edukativnih, rekreativni ili
sličnih sadržaja, ali i za razne oblike
ekonomskog korišćenja, kulturni i
eko-turizam, kao i za naučna istraži-
vanja različitih disciplina kao što su
ekologija, istorija, arheologija, etno-
logija, urbanizam, istorija umjetnosti,
šumarstvo, agronomija i ostale.
Bitan kriterijum vrednovanja pejzaža
Vrmca je i prisutnost kulturne i pri-
rodne baštine. Odnosi se na: pod-
ručja prirodnih vrijednosti, ekološki
značajna područja ili na pojedine
vrste kulturnih dobara: istorijskih
naselja, građevina i opreme prostora,
istorijskih građevina niskogradnje,
arheoloških ostataka, bez obzira jesu
li istraženi i prezentovani, ili se pret-
postavljaju. Tu je uključena pokretna
i nematerijalna baština. Može biti u
statusu evidentiranog ili zakonom za-
štićenog kulturnog i prirodnog dobra.
10.3. OCJENA VRIJED-
NOSTI I OSJETLJIVOSTI-
PEJZAŽNIH PODRUČJA
VRMCA
Svako od identifikovanih pejzaž-
nih područja Vrmca ocijenjeno je
numeričkim vrijednostima prema
odabranim kriterijumima. Ukupna
ocjena svakog pejzažnog područja
dobijena je kao relativna vrijednost
zbira ocjena pojedinih elemenata,
prirodnih, kulturnih i vizuelnih. U
pojedinim pejzažnim područjima
udio antropogenog uticaja je ne-
znatan (strmi, izbrazdani, krečnjački
predio Vrmca), dok je u pojedinim
prirodna komponenta svedena
na nivo urbanog zelenila (nizijsko,
obalno, urbano područje Tivta).
Osjetljivost pejzaža je stepen
promjena koje određeno područje
može primiti, a da se ne promijeni
njegov karakter, te da se ne izazovu
negativne posljedice. 42 Osjetljivost
je izravno povezana s kapacitetom
za prihvatanje promjena. Kapacitet
pejzaža je stepen do kojeg je pejzažni
tip ili područje u mogućnosti da se
prilagodi promjenama bez značajnih
uticaja na njegova obilježja ili na
cjelokupnu promjenu karaktera.43
Metod ocjene karaktera predjela
sproveden je na osnovu kriterijuma
osjetljivosti s obzirom na kultur-
nu, prirodnu (ekološku) i vizuelnu
vrijednost, te je prikazana tabelarno.
118 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Tablica 13: Prikaz ocjene ukupne osjetljivosti pejzažnih područja

SIFRA KULTURNA PRIRODNA

VIZUALNA OCJENA RANG UKUPNA OSJETLJIVOST
TIPA BASTINA BASTINA
1.1 3 4 5 12 5 vrlo velika
2.1 5 3 4 12 5 vrlo velika
2.2 3 2 2 7 3 srednja
2.3 3 2 1 6 2 mala
2.4 2 2 5 9 4 velika
2.5 1 5 3 9 4 velika
2.6 2 4 2 8 3 srednja
2.7 1 4 1 6 2 mala
2.8 1 4 5 10 5 vrlo velika
3.1 3 1 1 5 1 vrlo mala
3.2 2 1 3 6 2 mala
3.3 1 1 4 6 2 mala
3.4 1 3 2 6 2 mala
3.5 5 1 3 9 4 velika
3.6 4 1 2 7 3 srednja

Ocjena ukupne osjetljivosti pej
zažnog tipa/područja dobijena je
sabiranjem rezultata osjetljivosti
karaktera predjela s obzirom na
zastupljenost kulturne i prirodne
baštine i vizuelne osjetljivosti. Ova
ocjena uključuje ekološku i kulturnu
osjetljivost, te osjetljivost scenskih,
odnosno vizuelnih vrijednosti.
Ekološka osjetljivost se bazira na
prepoznavanju područja značajnih
za staništa, prirodnu i poluprirodnu
vegetaciju i sl. Kulturna osjetljivost
se bazira na prepoznavanju područ-
ja značajnih kulturnih i istorijskih
elemenata koji odražavaju uzorke
naselja, pokrov zemljišta, prostornu
organizaciju, komunikacije i dr. Vizu-
elna osjetljivost se bazira na izlože-
nosti područja vizurama iz najuče-
stalijih smjerova kretanja, s važnih
saobraćajnica kopnom ili morem.
Vizuelna osjetljivost setakođe pove-
zuje s estetskim obilježjima pejzaž-
nog tipa/područja u okviru koje se
analiziraju uzorci i stanje pejzažnih
elemenata, te postojanje karakteri-
stičnih obilježja, jedinstvenosti i sl.
Pojedinačne ocjene kulturne, eko-
loške, vizuelne i zbirne osjetljivosti
pejzaža prikazane su kartogramski.
Pejzažno područje najveće ekološ-
ke osjetljivosti, odnosno najveće
zastupljenosti prirodnih vrijednosti
je područje brdovitog, strmog,
izbrazdanog, krečnjačkog predjela
Vrmca (2.5), dok su područja velike
osjetljivosti gorski, šumski predio
Vrmca (1.1.); brdoviti, šumski pre-
dio Vrmca (2.6.), brdoviti, doprirod-
ni predio Lastve (2.7.) te brdoviti,
ogoljeni predio Popove glave (2.8.).
Područja srednje ekološke osjetljivo-
sti su brdoviti, istorijski ruralni pre-
dioPasiglava, Gornje Lastve, Gornjih
Bogdašića, Većebrda i Gornjeg Stoli-
va (2.1.), male osjetljivosti su: obal-
no nizijsko, urbano područje Tivta
(3.1.), nizijsko, agrarno-šumsko pre-
dio Tivatskog polja (3.4.). Vrlo mala
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 119

ekološka osjetljivost je na obalnom,

istorijskom, urbano-ljetnikovačkom
predjelu Prčanja (3.5.); obalnom,
semi-urbanom predjelu Mula (3.6.);
nizijskom, obalnom, semi-ruralnom
području Lepetana i Donjeg Stoli-
va (3.1.) i nizijskom, priobalnom,
području Lastva-Tivat (3.3.).

Područja najveće i velike kulturno-

istorijske osjetljivosti su: pejzažno
područje brdovitog, istorijskog,
ruralnog predjela Gornje Lastve,
Pasiglava, Gornjih Bogdašića, Ve-
ćebrda i Gornjeg Stoliva (2. 1.) te
područje obalnog, istorijskog, urba-
no-ljetnikovačkog predjela Prčanja
(3.5). Područja srednje osjetljivosti
su: brdoviti, ruralni predio Donjih Kartogram 28: Ekološka osjetljivost pejzažnih područja - s obzirom
na zastupljenost prirodnih vrijednosti
Bogdašića i Kavča (2.2.), brdoviti,
istorijski, agrikulturni predio Đurđe-
vog brda (2.3.); nizijski, ruralno-tu-
ristički predio Donjeg Stoliva, (3.1.)
i nizijski, peri-urbani predio Muo-
Škaljari (3.6.)Područja najmanje
kulturne osjetljivosti su područja:
brdovitog, strmog, izbrazdanog,
krečnjačkog predjela Vrmca (2.5);
brdovitog, doprirodnog predjela
Lastve (2.7); brdovitog, ogoljenog
predjela Popove glave (2.8.);nizij-
skog, priobalnog, područja Lastva-
Tivat (3.3.) i nizijskog šumsko-agrar-
nog predjela Tivatskog polja (3.4.).

Pejzažna područja velike i vrlo velike

vizuelne osjetljivosti su:gorski, šum-
ski predio Vrmca (1.1.); brdoviti,
ogoljeni predio Popove glave (2.8.);
brdoviti, istorijski, fortifikacioni pre-
dio Vrmca (2.4); brdoviti, istorijski,
ruralni predio Gornje Lastve, Pasi- Kartogram29: Kulturno-istorijska osjetljivost pejzažnih područja - s
glava, Gornjih Bogdašića, Većebrda obzirom na zastupljenost kulturne baštine
120 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
Kartogram 30: Osjetljivost s obzirom na vizuelnu izloženost
Kartogram 31: Ukupna osjetljivost prostora
i Gornjeg Stoliva (2.1.), te priobal-
ni, peri-urbani predio Tivta (3.3.).
Pejzažna područja srednje osjetlji-
vosti su: brdoviti, strmi, izbrazdani,
krečnjački predio Vrmca (2.5.);
obalni, istorijski, urbano-pastoralni
predio Prčanja (3.5.) i obalni, urbani
predio Tivta (3.2.). Područja male
i vrlo male vizuelne izloženosti su:
brdoviti, istorijski, agrikulturni pre-
dio Đurđevog brda (2.3.);brdovitog,
doprirodnog predjela Lastve (2.7)
i nizijski ruralno-turistički predio
Lepetana i Donjeg Stoliva (3.1.).
Pejzažna područja velike i vrlo velike
ukupne osjetljivosti su: gorski, šum-
ski predio Vrmca (1.1.); brdoviti,
ogoljeni predio Popove glave (2.8.);
brdoviti, istorijski, ruralni predio
Gornje Lastve, Pasiglava, Gornjih
Bogdašića, Većebrda i Gornjeg Stoli-
va (2.1.) brdoviti, istorijski, fortifika-
cioni predio Vrmca (2.4.); brdoviti,
strmi, izbrazdani, krečnjački predio
Vrmca (2.5.), te obalni, istorijski,
urbano-ljetnikovački predio Prčanja
(3.5.). Pejzažna područja srednje
ukupne osjetljivosti su: brdoviti,
ruralni predio Donjih Bogdašića i
Kavča (2.2.) i brdoviti, šumski predio
Vrmca i Veriga (2.6.). Područja male
i vrlo male ukupne osjetljivosti su:
nizijski, ruralno-turistički predio
Donjeg Stoliva, (3.1.) i nizijski, peri-
urbani predio Muo-Škaljari (3.6.).

10.4. PRITISCI
RAZVOJA I KONFLIKTI U
PROSTORU
Analizom osjetljivosti i kapaciteta
pejzažaa Vrmca ukazuje se na pro-
bleme i moguće konflikte koji bi se
trebali podrobnije razmatrati na lo-
kalnom nivou, te na kontrolu velikih
građevinskih zahvata i infrastruktur-
nihsistema, na primjerkoridori sao-
braćajne i energetske infrastrukture,
planirana nova građevinska područ-
ja naselja i slično. Opšti metodološki
postupak određivanja stepena osjet-
ljivosti prilagođen je posebnostima
prostora, a definisan je matricom
osjetljivosti koja govori o osjetlji-
vosti svakog pejzažnog područja u
odnosu prema različitim vrstama
i stepenima razvojnih promjena.
Matrica osjetljivosti omogućuje do-
nošenje ocjene osjetljivosti svakog
Pritisci suvremenog razvija na predio Muo-Škaljari
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 121
pejzažnog područja na različite vrste
razvoja, odnosno na planirane pro-
mjene. Vrijednost, tj. ocjena stanja
svakog pejzažnog područja done-
sena je na osnovu zbira vizuelnog,
ekološkog (prirodnog) i kulturno-
istorijskog karaktera, koji je odre-
đen na osnovu ocjene integriteta i
autentičnosti kao i ekološko-prirod-
nih vrijednosti, socio-ekonomskih
i kulturnih elemenata. Prema pre-
dočenoj matrici ocjene osjetljivosti,
osjetljivost je definisana u pet ste-
peni – vrlo visoka, visoka, srednja,
mala i vrlo mala. Kriterijumi osjetlji-
vosti odnose se na komponente pej-
zaža i njegov karakter u cjelini u kom
stepenu je njegova sposobnost da
apsorbuje uticaje razvoja, odnosno
stepena promjena bez narušavanja
njegovog karaktera i vrijednosti.
Konflikti u prostoru rezultat su
neravnoteže kapaciteta pejzaža
te planiranih promjena – gradnje
saobraćajnica i enrgetske infrastruk-
ture te širenje građevnih područja.
Narušavanjem prostornog, funk-
cionalnog, vizuelnog integriteta
degradiraju se ili čak nepovrat-
no gube pejzažne vrijednosti.
Brojni su primjeri planskih i projek-
tantskih rješenja koja nisu uvažila
obilježja i vrijednosti pripadajućeg
pejzaža, te stoga prijeti opasnost
da se te vrijednosti nepovratno
izgube. Pojedina pejzažna područja
izložena su pritiscima razvoja koji
su prijetnja za gubitak karaktera
predjela. Najveći pritisci koji su
suprotstavljeni osjetljivosti pejzaž-
nog područja prikazani su na karti
konflikti u prostoru. Područja koja
su ocijenjena najvećim stepenom
konflikta zbog prijetnji pritisaka
razvoja i negativnih uticaja zbog
napuštanja i nekorišćenja prostora
su: nizijski obalni istorijski urbano-
122 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

ljetnikovački predio Prčanja (3.5.),

obalni turistički predio Donjeg Sto-
liva (3.1.),obalni peri-urbani predio
Muo-Škaljari (3.6.); brdoviti ruralni
predio Donji Bogdašići-Kavač (2.2.),
brdoviti agrarni predio Đurđevog
brda (2.3.), gorski fortifikacioni
predio Vrmca (2.4.) i brdoviti predio
Gornje Lastve, Pasiglava, Bogdašića,
Većebrda i Gornjeg Stoliva(2.1.).

Tablica 14: Pritisci razvoja i osjetljivost pejzažnih područja

planirani
gradnja planirane CESTE elektrovod elektrovod OCJENA
RANG ceste (km) RANG (km) RANG UKUPNO RANG PRITISAK
1.1 0,00 1,00 0,00 1,00 0,00 2 1 vrlo mali
2.1 0,00 1,00 0,00 1,00 6,61 2,00 4 1 vrlo mali
2.1 5,62 5,00 2,15 2,00 0,00 0,00 7 3 srednji
2.2 3,00 18,19 4,00 10,51 3,00 10 4 veliki
2.3 6,54 4,00 47,43 5,00 49,14 5,00 14 5 vrlo veliki
2.4 3,47 3,00 9,21 4,00 0,00 7 3 srednji
2.5 6,27 2,00 0,00 1,00 2,18 1,00 4 1 vrlo mali
2.6 9,66 3,00 0,00 1,00 8,21 2,00 6 2 mali
2.7 0,30 2,00 4,79 3,00 11,71 3,00 8 3 srednji
2.8 0,00 1,00 2,04 2,00 1,01 1,00 4 1 vrlo mali
3.1 5,00 39,26 5,00 0,00 10 5 vrlo veliki
3.1 0,00 1,00 30,00 5,00 0,00 6 2 mali
3.2 0,04 2,00 1,27 2,00 0,00 4 1 vrlo mali
3.3 3,00 7,51 3,00 11,59 3,00 9 3 srednji
3.4 0,10 2,00 6,62 3,00 3,17 2,00 7 3 srednji
3.5 5,00 0,00 1,00 22,52 4,00 10 4 veliki
3.5 5,00 17,43 4,00 1,43 1,00 10 4 veliki
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 123

Kartogram 32. Glavni pritisci razvoja

Kartogram 33. Stepen pritisaka Kartogram 34. Stepen konflikta

124 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
10.5. PRIJEDLOG
ZAŠTITE KULTURNOG
PEJZAŽA VRMCA
Poluostrvo Vrmac, tačnije njegov
gorski masiv primjer je geografski
definisanog prostora, pretežno
gorsko-brdskog karaktera u kojem
se odražava međudjelovanje prirode
i čovjeka tokom vremena. To je
istorijski, organski razvijani ruralni
pejzaž, koji u svom brdovitom dijelu
ima obilježja reliktnog, u kome je
zaustavljen istorijski razvoj, a zbog
sukcesije samonikle vegetacije sve
više prelazi u stanje prirodnosti.
Sela su bez stanovnika, obradive
površine su napuštene, ali su i dalje
čitljivi tragovi prostorne organizacije
i agrarnog korišćenja, te oblikovanja
terasa s kamenim suvozidnim pod-
zidovima i međama. Karakterističnu
pojavnost predjela Vrmca karakte-
riše prožimanje bogatih i raznolikih
prirodnih vrijednosti (vegetacijskih,
orografskih, geoloških, hidrograf-
skih) s različitim vrstama graditelj-
skog nasljeđa: istorijskih urbanih i
ruralnih naselja, reprezentativnih
stambenih zgrada - palata, austrij-
skih utvrđenja i sakralnih zgrada
smještenih na istaknutim lokacija-
ma te povezanih mrežom pomno
građenih istorijskih puteva. Posebno
pejzažno obilježje stvaraju listopad-
ne šume medunca i bjelograbića,
sađene šume kestena, grupacije
borova i čempresa, te nasadi masli-
na kojima su bile kultivisane mnogo-
brojne padine Vrmca. Visoke šume
nadovezuju se na pojas tvrdolisne
vegetacije, makije i gariga pa je,
pored listopadnih, značajno učešće i
zimzelenih biljnih vrsta. Zimzelena i
bjelogorična vegetacija, maslinjaci i
kulture kestena osiguravaju kontra-
stne koloritne forme i daju živopi-
snost gorskom predjelu tokom cijele
godine.Gorski masiv Vrmca poka-
zuje na sjevernoj strani, posebno
iznad Prčanja i Mula, oštre, strme i
duboko zasječene forme. Nasuprot
tome, morfologiju južne strane
karakterišu znatno mekši oblici, koji
postepeno prelaze u obalni plato,
na kojem se od početka 20. vijeka
razvija urbano područje Tivta.
Tvrđi kameni slojevi u području
centralnog grebena Vrmca čine oš-
tre ivice na kojima je vodeni sistem
usjekao duboke klisure i isprao gor-
nje slojeve tla i vegetacije, tako da
su nastale današnje izuzetno strme,
ogoljene padine kraških formacija,
sastavljene od krečnjačkog pješčara.
Na Kotorskoj se strani padine Vrmca
strmo spuštaju prema moru, stoga
su u njegovom priobalnom pojasu
naselja i kuće smještene neposred-
no uz obalni put. Linijski se protežu
naselja Muo, Prčanj, Stoliv, bogatog
graditeljskog nasljeđa s palatama,
crkvama, stambenim kućama, te
karakterističnim pristaništima na
obali, pontama i mandraćima. Na
terasama iznad naselja formirani su
vrtovi, a na višim padinama nala-
ze se nasadi maslina i agruma. Na
Tivatskoj strani, padine Vrmca u
blažim se nagibima i u većoj širini
prostiru prema moru. Istorijski
tipovi organizacije kuća i dvori-
šta usklađeni su s konfiguracijom
terena. Na terasastim površinama
protežu se povrtnjaci, maslinjaci i
nasadi agruma. Uprkos intenzivnoj
urbanizaciji te su strukture i danas
zastupljene u pejzažnom područ-
ju Đurđevog brda, te na području
Donjih Bogdašića i Kavča. Podzidi,
terase i međe izvedeni su suvozid-
nom gradnjom od lokalnog kamena.
Osim prirodnih, istorijskih i struk-
turnih posebnosti, kulturni pejzaž
Vrmca bitno određuju njegova
vizuelna i morfološka obilježja. Cijeli
prostor Vrmca karakterišu specifične
panorame sa širokim i otvorenim
vidicima na okolno područje, sve do
Orjena, Lovćena, Tivatskog zaliva i
na otvoreno more. Na gotovo svim
važnim prirodnim lokalitetima,
koji su po svojim obilježjima važni
prostorni orijentiri, izgrađene su
već u ranim istorijskim razdobljima
različite građevine, koje su koristile
njihova prirodna obilježja. Na taj su
način dvostruko naglašeni; po svom
prirodnom izgledu i po graditeljskim
strukturama. Stvorena su mjesta
koja su dobila veliki sakralni ili
strateški značaj, kao što su crkve (Sv.
Vid, Sv. Petar...), mjesta s toponim-
skim značenjem (Sv.Ilija), ili brojna
austrijska utvrđenja (Vrmac, Verige,
Bijeli Pijesak, Trojica...). Važni gra-
diteljski akcenti povezani sa svojim
topografskim uslovima stvorili su
različite tipove pejzaža: arheološki,
ilirski pejzaž Popove glave, sakralni
pejzaž brdovitih predjela, te for-
tifikacioni pejzaž Vrmca i Veriga.
Morfološke karakteristike prirodnog
pejzaža bile su polazna tačka za
podizanje građevina od posebnog
simboličnog ili strateškog značaja.

Brojne crkvene i fortifikacione gra-
đevine sagledive su s mora, te na taj
način predstavljaju orijentire, koji
su služili kao pomoć pri navigaciji u
pomorskom saobraćaju. Navedeni
vizuelni aspekti imaju veliki značaj
za vizuelno sagledavanje Boke Ko-
torske, a time i za stvaranje poseb-
nog vizuelnog integriteta prostora
Vrmca. S crkvenih i fortifikacionih
građevina smještenih na vršnom
području Vrmca mogu se sagledati
veliki dijelovi ne samo zalivskog
sistema, već i znatno šire. Zbog toga
navedene lokacije, osim asocijativ-
nog, memorijalnog i kulturnog zna-
čaja imaju i ulogu javnog mjesta –
vidikovca, dostupnog za posjetioce.
Iz navedenih se razloga područje
poluostrva Vrmca već nalazi unutar
UNESCO-vog Svjetskog nasljeđa
Boke Kotorske, sjeverni dio kao
zona zaštite, a južni kao kontakt
(buffer) zona. Analize su pokazale
da je sadašnji stepen zaštite nedo-
voljan jer ne osigurava očuvanje i
razvoj Vrmca na osnovu njegovih
vrijednosti kao kulturnog pejzaža.
Zbog toga se ukazuje potreba za
proglašenjem Vrmca kulturnim
pejzažem na osnovu Zakona o
zaštiti kulturnih dobara. Proglašenje
zaštite kulturnog pejzaža zahtijeva i
određivanje njegovih granica, koje
se određuju s ciljem propisivanja
mjera zaštite i upravljanja. Na taj se
način područje kulturnog pejzaža
odvaja od ostale teritorije koja ne
ispunjava utvrđene kriterijume.
Odnos između kulture i prirode
uspostavljen tokom istorije i danas
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 125
je dobro očuvan i prepoznatljiv,
te je stvoren specifični kulturni
identitet i vizuelni integritetpod-
ručja Vrmca. Predlaže se donošenje
Rješenja o zaštiti kulturnog pejzaža
Vrmca koji bi u zonu zaštite uključio
predjele velike i vrlo velike ukupne
osjetljivosti. To je područje koje
u svom gorskom i brdskom dijelu
u cjelosti zadovoljava kriterijume
integriteta i autentičnosti u pogledu
očuvane prostorne organizacije,
korišćenja prostora, saobraćajnih
komunikacija i graditeljske bašti-
ne iz razdoblja srednjeg vijeka do
početka 20. vijeka. Iako se radi
o gotovo napuštenim istorijskim
naseljima (Gornja Lastva, Gornji
Bogdašići, Gornji Stoliv, Đurđevo
brdo i Većebrdo), te o zapuštenim
agrarnim površinama s očuvanim
suvozidnim terasama i međama,
treba ih shvatiti kao potencijal za
održivi razvoj. Sistem utvrđenja iz
austrougarskog perioda i niz ostalih
fortifikacija povezanih mrežom
puteva očuvan u svojim izvornim
prostornim i arhitektonskim karak-
teristikama danas je bez namjene.
To je takođe veliki potencijal za
različite oblike budućeg korišćenja.
Predlaže se da zona zaštite kultur-
nog pejzaža Vrmca uključi sljedeća
pejzažna područja: gorski, šum-
ski predio Vrmca (1.1.); brdoviti,
ogoljeni predio Popove glave (2.8.);
brdoviti, istorijski, ruralni predio
Gornje Lastve, Pasiglava, Gornjih
Bogdašića, Većebrda i Gornjeg Stoli-
va (2.1.) brdoviti, istorijski, fortifika-
cioni predio Vrmca (2.4.); brdoviti,
strmi, izbrazdani, krečnjački predio
Vrmca (2.5.); brdoviti, šumski predio
Vrmca (2.6.); brdoviti, istorijski,
agrikulturni predio Đurđevog brda
(2.3.); brdoviti, doprirodni predio
Lastve (2.7.) te istorijski, urbano-
ljetnikovački predio Prčanja (3.5.).
Zona zaštite kulturnog pejzaža
Vrmca određuje se iz razloga da se
osigura zaštita njegovih očuvanih
obilježja i vrijednosti, prostornog,
funkcionalnog i vizuelnog integriteta
i autentičnosti. U tom području se
svi zahvati i budući razvoj zasnivaju
na revitalizaciji i kreativnom savre-
menom korišćenju prepoznatih vri-
jednosti i potencijala. Isto tako kul-
turni pejzaž treba da se osigura od
promjena koje mogu negativno uti-
cati ili degradirati prepoznate vrijed-
nosti. Stoga se određuje i kontaktno
područje (buffer zone), a uključuje
okolinu, putem koje se osiguravaju
važni pogledi, vizure i panorame, te
se štiti prostorni integritet kulturnog
pejzaža. Kontaktna zona obuhvata
ona pejzažna područja u kojima je
došlo do fragmentacije karaktera;
gledajući pejzažno područje u cjelini
- u manjoj mjeri je očuvan istorijski,
prostorni i vizuelni integritet, ali
unutar njega postoje dijelovi izuzet-
nih vrijednosti, kao što su istorijski
nizovi i terasasto obrađene površine
u Prčanju i Donjem Stolivu, zaselak
Petkovići u Bogdašićima, te dije-
lovi Kavča. Kontaktna zona zaštite
obuhvata: nizijski, ruralno-turistički
predio Donjeg Stoliva (3.1.),brdoviti,
ruralni predio Donjih Bogdašića i
Kavča (2.2.), brdoviti, šumski predio
Vrmca i Veriga (2.6.) i nizijski, peri-
urbani predio Muo-Škaljari (3.6.).
126 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Kartogram 35. Prijedlog zona zaštite kulturnog pejzaža Vrmca


11. SMJERNICE ZA ZAŠTITU, PLANIRANJE I
UPRAVLJANJE KULTURNOG PEJZAŽA VRMCA
11.1 OPŠTE MJERE
ZAŠTITE KULTURNOG
PEJZAŽA
Javni interes pejzaža kao kulturnog
nasljeđa izražava se zakonskom
zaštitom i ograničenjima, a kroz po-
litiku i planove zaštite, te različitim
podsticajnim mjerama, poreskim
olakšicama ili drugim oblicima može
se pomoći vlasnicima. Potencijali
kulturnog pejzaža Vrmca mogu
se koristiti za sadržaje vezane uz
rekreaciju, edukaciju, istraživanje,
slobodno vrijeme, turizam i sl.
koji pri tom mogu da pospješee-
konomsku vrijednost za zajednicu
i vlasnike. Održavanje kulturnog
pejzaža u njegovoj izvornoj, istorij-
skoj ili sadašnjoj namjeni zahtijeva
kontinuirano prilagođavanje koje,
ukoliko uvažava prepoznate vrijed-
nosti i obilježja može ostvariti javnu
dobrobit kulturnog nasljeđa, a uz to
ostvariti i ostale privredne i privatne
interese. Podjela privatnog i javnog
interesa u održavanju kulturnog
pejzaža i njegovoj namjeni zahtijeva
saradnju i uvažavanje između svih
aktera: vlasnika, korisnika, upravlja-
ča i administrativnih tijela. Najbolja
namjena za očuvanje kulturnog
pejzaža je održiva namjena, koja ga
može održavati, te izbjeći ili uklo-
niti štete koje umanjuju njegovu
vrijednost. Stoga planovi revitaliazci-
je i korišćenja graditeljskih resursa
austrijskih fortifikacija ili ambijen-
talnih cjelina Gornje Lastve, Gor-
njeg Stoliva, Većebrda, Bogdašića i
44
Declaration for Autenticity in the Conservation and Managment of Cultural Heritage) 1996. San Antonio, USA ICOMOS-a.
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 127
ostalih treba da poštuju naslijeđene
vrijednosti. Nova namjena se mora
prilagoditi prostornim i graditeljskim
mogućnostima pojedine lokaci-
je. Sva dodavanja i nova gradnja
moraju biti u funkciji osnovnog
fenomena – istorijskog objekta, te
prilagođena u pogledu kapaciteta,
volumena, oblikovanja i lokacije.
U primjeni načela zaštite svi zahvati
u kulturnom pejzažu Vrmca treba
da uvažavaju i uključuju očuvane
istorijske sadržaje i karakteristike, a
unošenje novih elemenata i struk-
tura mora biti primjereno njegovim
svojstvima i kulturnom značaju.
Planiranje i upravljanje resursima
kulturnog pejzaža Vrmca treba da
uzme u obzir i kulturne i prirod-
ne vrijednosti. Prije izrade studije
lokacije treba izraditi Konzervator-
sko - pejzažnu studiju kao podlogu
za planiranje i projektovanje.
Mjere zaštite kulturnog pejzaža
Vrmca je moguće sprovoditi putem
zaštitnih instrumenata Zakona
o zaštiti prirode (park prirode,
regionalni park i zaštićeni predjeli),
Zakona o zaštiti kulturnih dobara i
Zakona o potvrđivanju Konvencije
o evropskim predjelima. U sluča-
jevima Zakona o zaštiti prirode i
Zakona o zaštiti kulturnih dobara
radi se o ograničenjima. Zaštita se
sprovodi kontrolom svih aktivnosti
koje mogu imati uticaj na izgled i
stanje kulturnog pejzaža. Na primjer,
izgradnja obilaznica s druge strane,
prema Evropskoj konvenciji o pre-
djelu, uključivanje kulturnog pejzaža
u razvojne i programe prostornog i
urbanističkog uređenja, kao i inte-
grisanje pitanja pejzaža u različite
sektorske politike i programepoka-
zalo se najdjelotvornijim oblikom.
Prema međunarodno prihvaće-
nim standardima, predviđa se
nekoliko metoda djelovanja u
zoni zašite kulturnog pejzaža:
- očuvanje - zadržavanje po-
stojećeg oblika, materija-
la i integriteta pejzaža
- restauracija - obnova ranijeg oblika,
materijala i integriteta pejzaža
- rehabilitacija- izmjene i prila-
gođavanja savremenim funkci-
jama i zahtjevima, te prilago-
đavanje za novo korišćenje
- rekonstrukcija - ponovno obli-
kovanje nestalih ili nepovratno
uništenih struktura i oblika
- revitalizacija, ponovni razvoj -
umetanje savremenih struktura ili
dodavanja prihvatljivih za okolinu.
Glavne preporuke djelovanja u zoni
zaštite kulturnog pejzaža su:44
- uspostaviti procese dogovara-
nja između različitih interesnih
grupa i pojedinaca koje žive ili
posjeduju pejzaž, stoga u do-
nošenju odluka o budućnosti
kulturnih pejzaža treba uzeti u
obzir potrebe lokalne zajednice
- u koncept održivog razvoja kultur-
nih pejzaža treba uključiti ekonom-
ske, društvene i kulturne interese
- buduće aktivnosti treba da se spro-
vode prema zakonima i planskim
128 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
metodima za zaštitu kulturnih i
prirodnih vrijednosti pejzaža
- autentičnost kulturnih pejza-
ža treba da bude zaštićena od
promjena u korišćenju, posebno
u slučajevima gradnje velikih
projekata. U okviru Studija uti-
caja na životnu sredinu treba
predvidjeti smanjenje negativnih
uticaja na pejzaž i na njego-
ve tradicionalne vrijednosti.
Osnovni cilj upravljanja kulturnim
pejzažem je usmjeren na prepo-
znavanje i zaštitu njihove kulturne
(istorijske, graditeljske, esteske,
arheološke, etnološke,..) i prirodne
vrijednosti. Glavni cilj je održava-
nje i zaštita njegove vrijednosti
kao nasljeđa, pri čemu je važno
da ciljevi zaštite budu usklađeni s
ostalim oblicima razvoja prosto-
ra. Zbog osiguranja cjelokupne
održivosti razvoja kulturnog pej-
zaža važno je uključiti i potrebe
lokalne zajednice. Prije izrade
studije lokacije ili drugog planskog
rješenja treba izraditi Konzervator-
sko-pejzažnu studiju kao podlogu
za izradu projektnog rješenja.
11.2 MJERE ZAŠTITE,
PLANIRANJA I
KORIŠĆENJA PEJZAŽA
KAO RESURSA
Na temelju provedenih analiza i
vrednovanja pejzažnih područja
Vrmca predlažu se mjere i smjernice
za zaštitu obilježja, za budući razvoj,
te za planiranje i upravljanje pejza-
žem Vrmca. Baština pejzaža pred-
stavlja temeljnu vrijednost i jedan
je od važnih resursa za razvitak po-
dručja, a time i zaštite i poboljšanja
stanja. Kulturni pejzaž Vrmca može
postati važan razvojni potencijal, re-
surs za ekonomski i svekoliki razvoj
ne samo lokalne zajednice, već i
šire. Sadašnje nedovoljno prepozna-
vanje i korišćenje kulturne i prirodne
baštine Vrmca sadržane u njegovom
kulturnom pejzažu može se promi-
jeniti u aktivnu ulogu.Jedan od za-
dataka ove studije bio je prepoznati
vrijednosti i potencijale kulturnog
pejzaža Vrmca, kao važnog elemen-
ta kulturnog identiteta, koji osim
toga može imati i ekonomsku vrijed-
nost. Kulturni pejzaž Vrmca je bašti-
na po sebi, koja je ujedno kišobran
za brojne pojedinačne vrste mate-
rijalne i nematerijalne kulturne, te
prirodne baštine. Kulturni pejzaž
Vrmca može pružiti nove oblike tu-
rističke ponude i drugih ekonomskih
aktivnosti kroz uključivanje lokalne
zajednice, investitora, vlasnika ze-
mljišta, privatnih i javnih aktera, koji
bi zajednički trebali učestvovati u
formiranju javnih interesa i politike
prostora. Takav pristupkoji, uvažava-
jući potrebe stanovnika, otvara put
lokalnom razvoju i pronalasku novih
rješenja za ekonomsko korišćenje
zasnovano na konceptu kreativnog
korišćenja baštine pejzaža Vrmca.
Istraživanje ove studije je pokazalo
da kulturni pejzaž Vrmca karakte-
riše raznolikost pejzažnih tipova. U
njemu su prepoznata tri glavna tipa
koja pripadaju prirodnom, agri-
kulturnom i izgrađenom pejzažu.
Tipovi pejzaža koji posjeduju veliki
stepen prirodnosti su tzv. prirodni
pejzaž, koji ujedno posjeduje visoki
ekološki kvalitet i bioraznolikost.
Raspodjela različitih vrsta vegetacije
uslovljena je prirodnim faktorima,
kao što su visinski slojevi, prisut-
nost vode i padavina, te geološka
podloga i sastav tla. Distribucija
prirodnog rastinja u prostoru, koja
u kombinaciji s geomorfološkim
karakteristikama, osim ekološke,
doprinosi stvaranju pejzaža velikih
estetskih i perceptivnih vrijednosti.
Pojedina područja Vrmca, zbog
njihove posebne ekološke i prirod-
ne vrijednosti zaslužuju posebnu
zaštitu ili zakonodavni status. Zaštita
prirodnih područja podrazumijeva
zaštitu specifičnih karakteristika
staništa i zaštićenih vrsta; poboljša-
nje ekološkog sustava, te stvaranje
lokalne mreže zaštićenih područja.
Na velikom dijelu brdovitog i nizij-
skog područja Vrmca zastupljen je
tip istorijskog, agrikulturnog pejzaža,
kojeg karakteriše veliki antropogeni
uticaj uslovljen prirodnim karakte-
ristikama, te se razlikuje po visin-
skim slojevima i vrstama zemljišta.
Poljoprivredna zemljišta definišu
neizgrađene uzorke pejzažnih
područja, a glavno obilježje im daju
kamenim suvozidom izgrađene
međe i terase, kao i kulture koje se
uzgajaju. Najzastupljenije su masline
i agrumi. Očuvane terase, suvozid-
na gradnja, staze, potočni kanali,
maslinici, kestenove šume, tragovi
su istorijske organizacije teritorija
kojima su tokom više vjekova struk-
turirane poljoprivredne površine.

Danas su to uglavnom neobrađi-
vana i zapuštena područja, zarasla
makijom ili šumom. Prepoznatljive
i još vidljive strukture suvozidima
građenih terasa i međa dominantno
su obilježje u istorijskom ruralnom
predjelu Pasiglava, Gornjih Bog-
dašića, Gornje Lastve, Većebrda i
Gornjeg Stoliva, zatim u istorijskom
agrarnom predjelu Đurđevog brda,
Bogdašića i Kavča, te u području
Prčanja i Stoliva. Navedena područja
povezana su mrežom starih kame-
nom građenih puteva i staza. Pred-
stavljaju veliku pejzažnu vrijednost,
te su ujedno važan potencijal za
revitalizaciju. Cilj je očuvati, obnoviti
i poboljšati zapušteni agrikulturni
pejzaž i tradicionalne puteveizra-
dom planova i projekata razvoja, te
planiranjem aktivnosti koje uključuju
lokalno stanovništvo. Pri tome treba
očuvati ekološku i društvenu vrijed-
nost agrarnih područja, te afirmisati
njihovo ponovno korišćenje, kao
tradicionalne djelatnosti koja je kroz
više hiljada godina razvoja obliko-
vala prepoznatljive pejzaže brdo-
vitog i nizijskog područja Vrmca.
Ambijentalne cjeline urbanih i
ruralnih naselja i građevina, važan
su elemenatizgrađenih pejzaža, koji
su uglavnom zastupljeni u nizijskim,
priobalnim područjima. Podsticanje
seoskog turizma prilika je za revitali-
zaciju područja gornjih sela: Gornje
Lastve, Gornjeg Stoliva i ostalih na-
puštenih ruralnih naselja.Povijesna
urbana naselja, kao što je Prčanj,
a dijelom i Donji Stoliv s brojnim
palatama, ljetnikovcima i kapetan-
skim kućama pružaju mogućnost za
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 129
posebne oblike ekskluzivnog turiz-
ma. Zbog toga je potrebno izraditi
inventarizaciju i valorizaciju povi-
jesne arhitekture na koja može biti
temelj za urbanu obnovu i revitaliza-
ciju, umjesto širenja nove gradnje.
11.3 MJERE
ZA OČUVANJE
KARAKTERA PEJZAŽA
– IZRADA PLANA
PREDJELA VRMCA I
KONZERVATORSKO -
PEJZAŽNIH STUDIJA
Radi očuvanja vrijednosti i karaktera
kulturnog pejzaža Vrmca predlaže se
novi pristup planiranju i upravljanju
teritorijom, koji će omogućiti da se
područje razvija na osnovu svojih
posebnih karakteristika, uz zakonsku
i institucionalnu podršku na lokal-
nom i nacionalnomnivou. Vrijedno
prirodno i istorijsko nasljeđe pejzaža
Vrmca zahtijeva očuvanje i unaprje-
đenje. Planiranje i novi zahvati u
istorijskom pejzažu, te u njegovim
urbanim i ruralnim ambijentima
važan su dio planiranja prostora koji
traži razvoj primjerenih metoda, te
primjenu posebnih znanja i pristupa.
Prostorni razvoj bi trebalo da uva-
žava i zatečene istorijske slojeve, ne
zaustavljajući se samo na njihovoj
analizi i formalnom bilježenju, već
ih treba uključiti u razvoj prostora.
Prostorno-planska dokumentacija
u prostoru koji je bogat kulturnim
i prirodnim nasljeđem zahtijeva
prilagođavanje i promjenu posto-
jećih metoda planiranja prostora.
Širenje građevinskih područja
naselja, tehnički i infrastruktur-
ni sistemi u ovom prostornom
kontekstu traže distanciranje od
uobičajenog tehničkog pristupa.
Razvoj zasnovan na nasljeđu traži
osmišljavanje i upotrebu novih alata
i novih metoda planiranja prostor-
nih scenarija. Promjene u pejzažima
su neizbježne; mogu biti neutralne,
doprinijeti poboljšanju vrijednosti,
ali i neprimjerene i štetne ako se
njima mijenjaju svojstva i smanju-
ju kulturni značaj i vrijednosti.
Cilj je koristiti postupke i metode
zaštite i planiranja kulturnih pejzaža
jer se na taj način izbjegava degra-
dacija vrijednosti. Jedan od metoda
održivog planiranja je izrada Plana
predjela/kulturnog pejzaža Vrm-
ca u kojem će se izraditi uslovi za
zaštitu, obnovu i korišćenje kultur-
nog pejzaža. Ukoliko se ne izradi
Plan predjela Vrmca koji uključuje
zonu zaštite i kontaktnu zonu - kao
podloge za izradu svakog planskog
i projektnog rješenja – studije
lokacije na području kulturnog
pejzaža i njegove kontaktne zone
treba izraditi Konzervatorsko - pej-
zažnu studiju kojom će se detaljno
valorizovati sve vrijednosti poje-
dine lokacije, te će se na osnovu
njenih rezultata izraditi smjernice
za obnovu i novo korišćenje.
Planirane cestovne saobraćajnice,
obilaznice iznad Tivta u predjelu
Đurđevo brdo, te u Stolivu, izaziva-
ju degradaciju karaktera predjela,
130 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
stoga bi uz korekciju svoje trase
mogle očuvati obilježja i vrijed-
nosti pripadajućeg pejzaža. Po-
trebno je preispitati njihove trase
u okviru izrade detaljne Pejzažne
i saobraćajne studije, odnosno
Studije uticaja na životnu sredinu.
Planirana zona turističke namjene
uz austrijsku fortifikaciju na Vrmcu
će degradirati njegove vrijednosti.
Studiju lokacije bi trebalo staviti
van snage. Pristupiti izradi novog
planskog rješenja LSL Vrmac koje
će biti održivo i uvažiti pejzažne
vrijednosti. Podloga za izradu idej-
nog urbanističko-arhitektonskog
rješenja treba biti Konzervator-
sko-pejzažna studija, kojom treba
valorizovati graditeljska obilježja
austrijske fortifikacije i ostalih
objekata u njenoj zoni, te propisati
detaljne uslove uređenja za izradu
novog arhitektonsko-urbanističkog
rješenja. Objekat tvrđave urediti
za novu namjenu uz odgovarajuću
prezentaciju njenih arhitektonskih i
istorijskih vrijednosti. Novu namjenu
definisati kao javnu, a revitalizaciju
sprovesti u skladu sa prostornim
mogućnostima tvrđave, tj. sa po-
stojećom/izvornom unutrašnjom i
spoljašnjom organizacijom prostora.
Danas uglavnom napuštene am-
bijentalne cjeline Gornje Lastve,
Gornjeg Stoliva, Većebrda, Gornjih
Bogdašića itd. revitalizovati i uključiti
u turističku ponudu. Pri tome treba
sačuvati prostornu matricu ruralne
cjeline i pripadajućeg pejzažnog po-
dručja koje karakteriše sistem starih
puteva kojim je naselje bilo poveza-
no s nekadašnjim poljoprivrednim
površinama, te sa okolnim obalnim
i vršnim područjima. U izradu Plana
obnove naselja uključiti i okolno
područje, pripadajući pejzažni tip
za kojeg treba izraditi detaljnu
Konzervatorsko-pejzažnu studiju.
Predlaže se izraditi Konzervatorsko-
pejzažnu studiju predjela Donji Bog-
dašići-Kavač, te preispitati planske
postavke i izvršiti reviziju aktuelnog
DUP-a Kavač u dijelu koji planira
stambenu izgradnju na padinama
Vrmca iznad puta Gradiošnica –
Trojica. U istorijskim naseljima na
višim terenima (Petkovići, Bogdašići,
Kavač) obnoviti istorijske kuće, a
novu gradnju projektovati na način
da sa istorijskim dijelom naselja čini
harmoničnu cjelinu. Umjesto širenja
izgradnje treba uspostaviti urbani-
stičke mjere korišćenja i očuvanja
prirodnih karakteristika padina.
Planiranu novu izgradnju prilagoditi
terenskim uslovima, tradicionalnom
sklopu sela i obilježjima tradicional-
ne arhitekture u pogledu gustoće
gradnje, volumena zgrade, korišće-
nja materijala završne obrade, te
uređenja vanjskih prostora u skladu
sa tradicionalnim načinom –odri-
ne, pižuli, terase, podzidi, kamene
ograde u kombinaciji sa zelenilom.
Ima i ostalih primjera planskih
rješenja koja nisu uvažila obilježja
i vrijednosti pripadajućeg pejzaža,
te stoga prijeti opasnost da se te
vrijednosti nepovratno izgube.
Pojedina pejzažna područja izložena
su pritiscima razvoja koji su prijetnja
karakteru predjela. Najveći pritisci
koji su suprotstavljeni osjetljivosti
pejzažnog područja prikazani su na
kartogramu: Konflikti u prostoru.
Predlaže se da se za područja koja
su ocijenjena najvećim stepenom
konflikta izrade Konzervatorsko-
pejzažne studije na osnovu kojih se
mogu izraditi smjernice za budući
prostorni razvoj i gradnju uz očuva-
nje prepoznatih vrijednosti. Na taj
će se način minimizirati prijetnje
pritiscima razvoja i/ili negativni
uticaji zbog napuštanja i nekorišće-
nja prostora. To su područja: obalni
istorijski urbano-ljetnikovački predio
Prčanja, obalni predio Donjeg
Stoliva,obalni, peri-urbani predio
Muo-Škaljari; brdoviti, ruralni predio
Donji Bogdašići-Kavač; brdoviti,
agrarni predio Đurđevog brda;
gorski, fortifikacioni predio Vrmca
i brdoviti istorijski, ruralni predio
Gornje Lastve, Pasiglava, Bogda-
šića, Većebrda i Gornjeg Stoliva.
Navedene Konzervatorsko – pjezaž-
ne studije trebaju sadržavati pregled
istorijskog formiranja prostorne
matrice, analizu urbanih uzoraka,
tipologije gradnje, način korišćenja
i uređenja vrtova i ostalih neizgra-
đenih dijelova parcela. Na temelju
valorizacije svih prostornih i gradi-
teljskih elemenata, koji osim arhi-
tektonskih obilježja zgrada uključuju
i način uređenja vrtova oko kuća te
prometnih površina, povijesnih pu-
teva, ulica, ponti i mandrača treba
izraditi smjernice i uvjete kao pod-
logu za izradu planova i projekata.
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 131

11.4 SMJERNICE slojeve kulturnog pejzaža i prirodnih

atrakcija. To mogu biti, na primjer:
I PREPORUKE ZA - pejzaž tumula i gradina - pej-
REVITALIZACIJU I zažno područje Popove glave
- istorijski ruralni pjezaži- predio Pa-
POBOLJŠANJE STANJA siglava, Gornjih Bogdašića, Gornje
KUTLURNOG PEJZAŽA Lastve, Većebrda i Gornjeg Stoliva
VRMCA - fortifikacioni pejzaž austrijskih
utvrđenjai ostalih vojnih objeka-
Prepoznati različiti tipovi kulturnog ta- gorski šumski predio Vrmca
pejzaža Vrmca pružaju mogućnosti - ljetnikovački i urbani pejza-
i veliki su potencijal za korišćenje, ži Prčanja i Donjeg Stoliva
odnosno ponovno korišćenje i - agrikulturni maslinarski pejzaž Đur-
rehabilitaciju nekadašnjeg fortifika- đevog brda, Lastve, Bogdašića...
cijskog, sakralnog, ljetnikovačkog - sakralni pejzaž Sv.Vida,
i agrikulturnog pejzaža. Kulturni Sv.Ilije, Sv.Petra i ostalih...
pejzaž na taj način ujedno postaje - prirodni, krečnjački pejzaž Vrm-
sredstvo identifikacije i privlačenja ca, atraktivnih geoloških formi i
za stanovništvo, ali i za posjetioce. bioraznolikosti, i niz ostalih.
Ekonomska valorizacija pejzažnih re-
sursa kroz turističku privredu danas Osim navedenih primjera, aktiv-
je opravdana i poželjna. Kulturno nim uključivanjem stanovnika i
raznolik i ekološki očuvan prostor ostalih zainteresovanih moguće
Vrmca strateški je resurs turizma, na je otvoriti i niz ostalih tema.
temelju kojeg se danas može razvi-
jati ne samo Opština Kotor i Tivat,
već i širi prostor mikroregije. Stoga
na današnjem ekološki i kulturno
izrazito osviješćenom turističkom
tržištu kulturni pejzaž Vrmca ima
niz komparativnih prednosti.
Moguće je stvoriti niz ekonomski
atraktivnih programa zasnovanih na
neiskorišćenim resursima Vrmca,
koji će povezati poljoprivrednu eko-
proizvodnju, napuštene kuće u gor-
njim selima, znanja, tradicije i vješti-
ne stanovnika. Na primjer, moguće
je uspostaviti stratigrafsku, istorij-
sku i prirodnu šetnicu Vrmca koja će
povezati i pokazati različite istorijske
132 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
12. ZAKLJUČCI
Savremeno tumačenje kulturnog
pejzaža posmatra ga kao teritori-
juistorijske simbioze ljudskog rada
i uticaja prirodnih faktora. Kulturni
pejzaž Vrmac obuhvata prostor u
kojem simbioza izgrađenih oblika i
prirode izražava estetske kvalitete
i istorijsku slojevitost, te ujedno
stvara kolektivnu memoriju. Ko-
egzistencija raznolikih arhitekton-
skih tipova integrisanih u pejzaž i
mnogostrukih tragova čovjekove
prisutnosti i korišćenja zemljišta,
stvorili su pejzaž Vrmca kao fragilni
palimpsest koji zahtijeva vrlo pažljivi
pristup tumačenja i zaštite. Prostor
Vrmca pokazuje evidentne tragove
naseljavanja i korišćenja od praisto-
rijskih perioda; od ilirskih naseobina
i tumula, smještenih na istaknutim
vrhovima i uzvisinama, antičkih eko-
nomskih vila u nizijskim dijelovima,
te srednjovjekovnih sela u gornjim
zonama. Naseljavanje i korišćenje
teritorija kroz vijekove bilo je usko
povezano sa prirodnim resursima i
obilježjima životne sredine. Kvali-
tetno tlo, prisutnost izvora pitke
vode i brojnih potoka bili su ključni
podsticaji za naseljavanje i agrarno
korišćenje. Tradicija agrarne proi-
zvodnje u plodnim, flišnim nizinama
i na padinama od ilirskih i antičkih
vremena vezana je uz nasade ma-
slina, vinove loze, žitarica i kultura
potrebnih za svakodnevni život
stanovnika. Pad tradicionalne prakse
uzgoja maslina - koja je kroz mnoge
vjekove animirala život pejzaža sve
do druge polovine prošlog vijeka,
doveo je do napuštanja gornjih sela
i zapuštanja agrarnih površina.
Pejzaž Vrmca zajedno s njegovim
prirodnim i graditeljskim oblicima
tumači se kao zajedničko kulturno
nasljeđe, sastavljeno od isprepli-
tanja ekoloških, etnoloških, arhe-
oloških, arhitektonskih i vizuelnih
karakteristika. Pejzaž je na taj način
sagledan kao zbir prirodnih, isto-
rijskih i materijalnih tragova, ali i
tradicije, kultova, ljudskih djela,
tehničkih sposobnosti i spremnosti
prilagođavanju morfologiji i datim
teritorijama. Analiza je pokazala da
je na Vrmcu uspostavljen složeni
istorijsko-estetski identitet pejzaža
koji integriše ekološke, morfološke,
simboličke i materijalne aspekte, te
se u njemu pojavljuju i doživljajni
naboji. U tišini prirodnih šuma, pri-
sutnosti vodopada, spilja i potoka,
prisutne su etimološke aluzije na
mitove i božanstva (Sv. Vid, Sv.Ilija),
koje pridonose konotaciji njego-
vog dugotrajnog svetog značaja.
Povezanost između prirodno-topo-
grafskih uslova, kulturno-istorijskog
razvoja, kao i vizuelnih odnosa
ilustruje njihovo uzajamno djelova-
nje koje je imalo presudan uticaj na
današnji izgled kulturnog pejzaža
Vrmca. Mjesta s posebno velikim
kulturno-istorijskim značajem nasta-
jala su tamo gdje su postojala mar-
kantna prirodno-prostorna obilježja.
To se naročito odnosi na vrhove
brežuljaka koji su u međusobnom
vizuelnom kontaktu. Ta su mjesta,
zbog svog simboličnog i strateškog
značaja naglašena posebnim zgra-
dama, prostornim akcentima, bilo
da su sakralnog ili fortifikacionog
karaktera. Time su stvoreni znakovi
raspoznavanja, odnosno prostorni
orijentiri, koji imaju važnu ulogu u
vizuelnoj percepciji krajolika Vrmca.
Na sjeveroistočnoj strani, sagledi-
voj s mora, druge strane Kotorskog
zaliva i okolnih vidikovaca, duboke
pukotine, izbrazdane stijene, velike
visine i njihove vertikale sublimi-
raju sliku prirodnog i uzvišenog.
Kulturni pejzaž Vrmca po raznoli-
kosti i očuvanosti pejzažnih tipova
pripada području bogate pejzažne
raznolikosti. Prepoznata su tri opšta
tipa karaktera predjela i petnaest
tipova, s po dva pod-tipa. Prema
prostornoj stratigrafiji radi se o
obalnim, nizijskim, brdovitim i
gorskim predjelima. Po strukturnim
i tipološkim karakteristikama kreću
se od područja velike prirodnosti do
istorijskih i savremenih izgrađenih
ruralnih i urbanih područja. U svojim
brdskim i gorskim područjima pejzaž
Vrmca posjeduje visoki stepen
prirodnog, prostornog, istorijskog
i vizuelnog integriteta u kojem
su očuvane autentične strukture
različitih istorijskih perioda, od pra-
istorijskog, kasno-srednjovjekovnog
i perioda kraja 19. vijeka. Izdvaja
se istorijski ruralni pejzaž srednjo-
vjekovnih gornjih sela: Pasiglava,
Gornje Lastve, Gornjih Bogdašića,
Većebrda i Gornjeg Stoliva, zajed-
no s njihovim agrarnim površina-
ma, koje su oblikovane tehnikom
gradnje suvozidnih terasa i ograda.
U njima se kao vertikalni akcenti i
prostorni simboli javljaju crkve, koje
svojim položajem u širem prostoru
oblikuju posvećeni, sakralni pejzaž.

Specifičnost gorskog područja
Vrmca i Veriga su fortifikacione
građevine austrijskog perioda, koje
se zajedno sa svojom okružujućom
sredinom prepoznaju kao fortifika-
cioni pejzaži, međusobno povezani
kamenom oblikovanim putevima.
Danas pretežno doprirodni i ogoljeni
predioPopove glave potencijalni je
arheološki pejzaž ilirskog perioda.
Istorijski, urbano –turistički pejzaž
Prčanja primjer je sinteze graditelj-
skih oblika skladno integrisanih u
agrarni pejzaž terasa, čiju antropo-
genu strukturu naglašavaju mar-
kantne forme strmih, izbrazdanih
krečnjačkih stijena Vrmca. U tom
formalnom kontrastu prirodnog i
artificijelnog glavna veza je kamen,
kao zajednički sastavni i građevinski
materijal. Kultura građenja i obliko-
vanja kamenom, povezuje evoluciju
prostora sve do današnjih dana, kad
se neobazrivom gradnjom poništa-
vaju nekadašnje neraskidive veze,
visoke estetske i kulturne razine.
Konceptualna pitanja povezana s
očuvanjem prepoznatih vrijednosti i
raznolikosti pejzažnih tipova Vrmca,
te minimalizacijom uticaja savreme-
nih zahvata, trebala bi biti usvojena
od makro nivoa prostornog plani-
ranja do mikro nivoa arhitekton-
skih intervencija. Zaštita karaktera
kulturnog pejzaža Vrmca moguća
je samo uz punu saradnju s vlasni-
cima zemljišta i kulturne baštine,
lokalnom upravom, te njihovim
aktivnim učešćem u procesu očuva-
nja i obnove. Povezivanjem mjera
usmjerenih na podsticanje očuva-
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 133
nja i obnove graditeljske baštine i i sposobnosti kojima se tokom
napuštenih suvozidnih terasa i starih vijekovaprilagođavalo morfološki
puteva uz učešće lokalne zajedni- zahtjevnom području. Iz razloga
ce i stanovnika moglo bi aktivirati očuvanja prepoznatih obilježja i
održivi razvoj kulturnog pejzaža. vrijednosti predlaže se donošenje
formalnog rješenja o zaštiti kultur-
Promjene nekadašnjih usklađenih nog pejzaža Vrmca kao kulturnog
odnosa i ravnoteže između gradi- dobra. Na taj se način mogu izbjeći
teljskih zahvata i pejzaža danas su pritisci savremenog razvoja koji bi
posebno vidljive. Stoga se smjerni- zbog neuvažavanja svojstava i karak-
cama za zaštitu nastoje uspostaviti tera pejzaža mogli da degradiraju ili
odgovarajuće mjere za očuvanje i nepovratno ugroze njegove vrijed-
održavanje krhkog sistema kultur- nosti. S druge strane, potencijali
nog pejzaža. Cilj je minimiziranje danas zapuštenih pejzažnih područ-
nepovoljnih intervencija velikih ja istorijskog, ruralnog, brdovitog
zahvata, kao što je gradnja saobra- predjela Vrmca mogu se prepoznati
ćajne i energetske infrastrukture, kao razvojni resursi pogodni za
širenje izgradnje na područja visoke ekonomsko i turističko korišćenje.
osjetljivosti, te gradnja na prosto-
rima prirodnosti, kulturne baštine
i velike vizuelne izloženosti. Tradi-
cionalna baština u ambijentalnim
cjelinama gornijh sela i austrijske
fortifikacije su zbog svog položaja i
arhitektonskih obilježja pogodni za
planiranje i razvoj koji je usmjeren
na povećanje njihove prostorne
osobenosti. To su prostori koji su
vrlo pogodni za smještaj kulturnih,
javnih, edukativnih i turističko-re-
kreativnih sadržaja, orijentisanih
na posjetioce u pogledu prirodnih,
vizuelnih i istorijskih atrakcija.
Načelo eko-održive perspektive
u odnosu na korišćenje prostora
do arhitektonskih formi i njihova
ostvarenja mogući je put razvoja.
Kulturni pejzaž Vrmca mora biti
sačuvan u svojoj ukupnosti kao
prirodna vrijednost, palimpsest
istorijskih tragova, tradicija, zemljo-
radnje, zanata, tehničkih vještina
134 Studija kulturnog pejzaža Vrmca
13. LITERATURA
Adžić R., Gardašević D., Sakralna
baština Tivta (katalog izložbe
održane u Muzeju i galeriji Buća,
u Centru za kulturu Tivat, 2014.,
Herceg Novi, 2014.
Biskupović K., Monografski zapisi
sela Bogdašići, Kotor 1999.
Божић И., Село Богдашићи
у средњем веку, Историски
часопис, Орган Историског
института САН, књига 7 (1957),
83 - 121
Božović G., Naselja i kuće Tivatskog
zaliva – Urbanološka studija, CEP,
Beograd, 1980.
Butorac P., Kulturna povijest grada
Perasta, Perast, 1999.
Butorac, P., Teritorijalni razvitak
Kotora, Anali Historijskog instituta
JAZU u Dubrovniku, god. X-XI,
Dubrovnik1963:
Buzov M.,Arheološka topografija
Boke Kotorske,Kačić, Split, 2009.-
2011.
Цизила Т., Златни во, у: Аналисти,
хроничари, биографи, превод
С. Пејовић, приредио М.
Милошевић, Књижевност Црне
Горе од XII до XIX вијека, Цетиње,
1996, 48 – 140
Crkvenčić I., - Schaller, A., Boka
kotorska: društveno-političke
promjene i razvoj etničkog
sastava do 1918. godine, Hrvatski
geografski glasnik, 67/2, 2005
Čoralić L., Iz prošlosti Boke:
Prčanjska obitelj Florio, Anali
Dubrovnik 48 (2010): 397-414
Ђурић В., У сенци фирентинске
уније – Црква св. Госпође
у Мржепу – Бока Которска,
Зборник радова Византолошког
института 35 (1996), 9 – 56
Ђурић В., Црква Св. Петра у
Богдашићу и њене фреске,
Зограф 16, Београд (1985)
Ђуровић В., О конструкцијама
кућа од XVI до конца XIX века у
Которском заливу и њиховим
градитељима, Споменик САН
CIII, Одељење друштвених наука,
Нова серија 5 (1953), 147 – 164
Fisković C., Spomenička baština
Boke Kotorske, Zagreb, 2004.
Fisković C., Boka Kotorska u
akvarelima Fedora Karascay-a
iz prve polovice 19. stoleća,
Споменик САНУ CXXVII, Одељење
историјских наука 5 (1986.), 203
- 237
Garašanin M., Crna Gora u doba
rimskog carstva, Istorija Crne Gore
– od najstarijih vremena do kraja XII
vijeka/ I, Titograd 1967, 143-267
Gelcich G., Memorie storiche sulle
Bocche di Cattaro, Zara, 1880.
Kapetanović A., Rajić T., Gligorić B.,
Palate Boke Kotorske, Kotor, 2010.
Којић Б., Горња села на
полуострву Врмцу: Опште
карактеристике сеоске
архитектуре и развој насеља,
Споменик САН CIII, Одељење
друштвених наука, Нова серија 5
(1953), 179 – 193
Којић Б., Сеоска архитектура у
Которском Заливу, Споменик САН
CIII, Одељење друштвених наука,
Нова серија 5 (1953.), 165 – 177
Којић Б., Из историје насеља
Прчањ у Боки Которској,
Споменик САН CV, Одељење
друштвених наука, Нова серија
1956, 171- 178
Кораћ В., Споменици
средњовековне архитектуре у
Боки Которској, Споменик САН
CIII, Одељење друштвених наука,
Нова серија 5 (1953), 116 – 129
Kozličić, M. , Panorame Dalmacije
Giusepepea Riegera, HHI, Split,
2003.
Luković, Niko, Boka Kotorska,
Cetinje 1951.
Luković N., Prčanj, Kotor 2010.
(prvo izdanje: Prčanj: historijsko –
estetski prikaz, Kotor, 1934.)
Marinović, A., Boka Kotorska od
najstarijih vremena do početka XX.
stoljeća, Dubrovnik 4/1993, 184-
205.
Martinović J., Crkvene prilike u
Kotoru prve polovine XIV vijeka,
Perast, 2003.
Mijović P., Tipologija crkvenih
spomenika u Crnoj Gori, Podgorica,
1996.
Mijović P., Umjetničko blago Crne
Gore, Beograd, Titograd 1980.
Milojević, B. Ž., Boka kotorska,
Zbornik radova SAN XXVII, knjiga V,
Beograd,1953.
Milošević M., Oko sukcesije
sakralnih objekata na istoj
građevini u Bogdašićima u
Boki Kotorskoj, Prilozi povijesti
umjetnosti u Dalmaciji, Vol. 32 No.
1. (1992), 301 - 314
Накићеновић С., Бока
(антропогеографска студија),
репринт, библиотека фототипска
издања, Подгорица – Херцег
Нови, 2012 (прво издање
Београд, 1913)
Novak, S.P., Boka Kotorska od
kampenela do kampanela,

Zagreb,2011.
Novotni Vj., Lastva u: Planinar:
Vjesnik „Hrvatskog planinarskog
društva“ u Zagrebu, br. 5 – 12
(1907), 46 - 48 (prvi deo) i br. 1
(1908.), 9 – 14 (drugi deo)
Pasinović, M., Područje Kotora na
listi svjetske prirodne i kulturne
baštine UNESCO, Kotor , 2001.
Pavićević R., Werk: Austro-ugarske
tvrđave u Crnoj Gori, Herceg Novi,
2012.
Petrović Z., Selo i seoska kuća u Boki
Kotorskoj, Zbornik arhitektonskog
fakulteta, Beograd, 1957
Piplović, S., Katastar okružja Kotor
iz prve polovice XIX. stoljeća, Hrvati
Boke kotorske posebno izdanje
Zbornika pomorskog muzeja,
Orebić,2003.
Projekat oživljavanja seoskih
naselja Tivatskog zaliva, autori: G.
Božovič, M. Ferenčak, U. Janjić, V.
Macura, Z. Mujbegović, E. Plovanić,
obrađivač: Centar za planiranje
urbanog razvoja, Beograd u saradnji
sa RO za obnovu i izgradnju Tivat,
Beograd, 1986.
Pušić I., Prilog ubikaciji antičkog
Agruviuma, Materijali IV, Herceg-
Novi, 1966, 65-67.
Радојчић С., О сликарству у Боки
Которској, Споменик САН CIII,
Одељење друштвених наука,
Нова серија 5 (1953.), 53 – 69
Riđanović, J., Hidromorfološke
specifičnosti Boke kotorske;
Peto znanstveno posvetovanje
geomorfologov Jugoslavije,
Krško, 18-23. junij 1990.,
Zbornik referatov, str. 111-118,
Ljubljana,1990.
Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 135
Roglić, J., Prilog poznavanju reljefa
jadranskog priobalnog dna, Rad
JAZU, knjiga 345, Zagreb.1967.
Stjepčević I., Lastva: Historijski
pregled, (Prvo izdanje Kotor, 1934.),
revidirano izdanje, Perast, 1997.
Zaninović, M., Boka kotorska u
antičko doba, Arheološki radovi i
rasprave, 13/2001,
Priručnik o izradi plana predjela,
2012.
NEOBJAVLJENI PROJEKTI I STUDIJE
Stambena arhitektura Tivatskog
zaliva – Predlog za stavljanje pod
režim prethodne zaštite, obrađivač
Z. Čubrović, Kotor, 1998.
PROSTORNO PLANSKI DOKUMENTI
I STUDIJE
Prostorni Plan Opštine Kotor
- izmjene i dopune, Centar za
planiranje urbanog razvoja
Beograd, 1995.
Detaljni Urbanistički Plan Kavač,
Montenegroprojekt Podgorica,
2008. g.
Izmjene i dopune PPO Kotor,
Montenegroprojekt Podgorica,
2009. g.
Lokalna Studija Lokacije Vrmac,
Montenegroprojekt Podgorica,
2009. g.
Prostorno Urbanistički Plan Tivat,
Urbanistički institut Republike
Slovenije& Urbi Montenegro,
2010g.
Detaljni Urbanistički Plan Stoliv,
Montenegroprojekt Podgorica,
2010. g.
Plan područja posebne namjene
za Obalno područje Crne Gore, (u
postupku donošenja)
POPIS KARTOGRAFSKIH PRIKAZA
Kartogram 1. Područje obuhvata
Studije na izvodu iz karte LANMAP2
Kartogram 2. Područje obuhvata
Studije na izvodu iz karte Tipovi
karaktera predjela (PPPN za Obalno
područje Crne Gore)
Kartogram 3. Reljefna obilježja
Vrmca - visinska podjela
Kartogram 4. Reljefna obilježja
Vrmca – nagibi
Kartogram 5. Reljefna obilježja
Vrmca – ekspozicije
Kartogram 6. Geološka obilježja
Vrmca
Kartogram 7. Pedološka obilježja
Vrmca
Katrogram 8. Hidrološka obilježja
Vrmca
Kartogram 9. Prirodna obilježja
Vrmca
Kartogram 10. Pokrov zemljišta
Vrmca, 1970. godine
Kartogram 11. Pokrov zemljišta
Vrmca, 2012. godine
Kartogram 12. Katastarska karta iz
1838. godine s označenim tipovima
karaktera predjela
Kartogram 13. Elementi i uzorci
izgrađenog pejzaža
Kartogram 14a Agrarne površine na
terasama 1970. godine
Kartogram 14b Agrarne površine na
terasama 2012. godine
Kartogram 15. Kulturna baština,
zaštićena i evidentirana
Kartogram 16 a-c: Analiza vizuelne
136 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

izloženosti – s vidikovaca i
frekventnih smjerova kretanja
Kartogram 17. i 18. Vizuelna
izloženost – s vidikovaca i frekventnih
smjerova kretanja
Kartogram 19 i 20. Vizuelna
izloženost – s vidikovaca i frekventnih
smjerova kretanja
Kartogram 21. Vidikovci vršnog
područja
Kartogram 22: Vizuelna izloženost s
austrijske ceste na vršnom području
Kartogram 23: Vizure s vidikovaca na
vršnom područja te iz gornjih sela
Kartogram 24: Vizure s vidikovaca na
južnom dijelu vršnog područja
Kartogram 25: Vizure s vidikovaca na
vršnom području
Kartogram 26: Opšti tipovi karaktera
predjela - opšti pejzažni tipovi
poluostrva Vrmca
Kartogram 27: Tipovi i područja
karaktera predjela - pejzažna
područja i tipovi
Kartogram 28: Ekološka osjetljivost
pejzažnih područja - s obzirom na
prirodne vrijednosti
Kartogram29: Kulturno-istorijska
osjetljivost pejzažnih područja - s
obzirom na kulturnu baštinu
Kartogram 30. Osjetljivost s obzirom
na vizuelnu izloženost
Kartogram 31: Ukupna osjetljivost
prostora
Kartogram 32.Pritscirazvoja
Kartogram 33. Stepen pritisaka
Kartogram 34. Stepen konflikta
Kartogram 35. Prijedlog zona zaštite
kulturnog pejzaža Vrmca
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 137

PRILOG - KARTOGRAFSKI PRIKAZI

Kartogram 1. Područje obuhvata Studije na izvodu iz karte LANMAP2

138 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Kartogram 2. Područje obuhvata Studije na izvodu iz karte Tipovi Karaktera predjela

(PPPN za Obalno područje Crne Gore)
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 139

Kartogram 3. Reljefna obilježja Vrmca - visinska podjela

140 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Kartogram 4. Reljefna obilježja Vrmca – nagibi

 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 141

Kartogram 5. Reljefna obilježja Vrmca – ekspozicije

142 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Kartogram 6. Geološka obilježja Vrmca

 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 143

Kartogram 7. Pedološka obilježja Vrmca

144 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Katrogram 8. Hidrološka obilježja Vrmca

 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 145

Kartogram 9. Prirodna obilježja Vrmca

146 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Kartogram 10. Pokrov zemljišta Vrmca, 1970. Godine

 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 147

Kartogram 11. Pokrov zemljišta Vrmca, 2012. Godine

148 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Kartogram 12. Katastarska karta iz 1838. godine s označenim tipovima karaktera predjela
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 149

Kartogram 13. Elementi i uzorci izgrađenog pejzaža

150 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Kartogram 14a. Agrarne površine na terasama 1970. Godine

 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 151

Kartogram 14b Agrarne površine na terasama 2012. godine

152 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Kartogram 15. Kulturna baština, zaštićena i evidentirana

 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 153

Kartogram 16a Analiza vizuelne izloženosti – s vidikovaca i frekventnih smjerova kretanja

154 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Kartogram 16b Analiza vizuelne izloženosti – s vidikovaca i frekventnih smjerova kretanja

 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 155

Kartogram 17. Vizuelna izloženost – s vidikovaca i frekventnih smjerova kretanja

156 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Kartogram 18. Vizuelna izloženost – s vidikovaca i frekventnih smjerova kretanja

 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 157

Kartogram 19. Vizuelna izloženost – s vidikovaca i frekventnih smjerova kretanja

158 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Kartogram 20. Vizuelna izloženost – s vidikovaca i frekventnih smjerova kretanja

 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 159

Kartogram 21. Vidikovci vršnog područja

160 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Kartogram 22: Vizuelna izloženost s austrijske ceste na vršnom području

 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 161

Kartogram 23: Vizure s vidikovaca na vršnom područja te iz gornjih sela

162 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Kartogram 24: Vizure s vidikovaca na južnom dijelu vršnog područja

 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 163

Kartogram 24: Vizure s vidikovaca na južnom dijelu vršnog područja

164 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Kartogram 26: Opšti tipovi karaktera predjela - opšti pejzažni tipovi poluostrva Vrmca
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 165

Kartogram 27: Tipovi i područja karaktera predjela - pejzažna područja i tipovi

166 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Kartogram 26: Opšti tipovi karaktera predjela - opšti pejzažni tipovi poluostrva Vrmca
 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 167

Kartogram29: Kulturno-istorijska osjetljivost pejzažnih područja - s obzirom na kulturnu baštinu

168 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Kartogram 30. Osjetljivost s obzirom na vizuelnu izloženost

 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 169

Kartogram 31: Ukupna osjetljivost prostora

170 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Kartogram 32. Pritsci razvoja

 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 171

Kartogram 33. Stepen pritisaka

172 Studija kulturnog pejzaža Vrmca

Kartogram 34. Stepen konflikta

 Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 173

Kartogram 35. Prijedlog zona zaštite kulturnog pejzaža Vrmca