CHƯƠNG 2

Đạo hàm riêng

Cực trị tương đối

của hàm hai biến

2.8

utexlms.hcmute.edu.vn 1
 MỤC TIÊU CỦA BÀI HỌC

Xác định được

các điểm tới hạn
01

Tìm được cực trị

tương đối 02
của hàm hai biến

utexlms.hcmute.edu.vn 2
 NỘI DUNG BÀI HỌC

Định nghĩa cực trị tương đối

của hàm hai biến 01

Các bước tìm cực trị tương đối

02 của hàm hai biến

utexlms.hcmute.edu.vn 3
2.8.1 Định nghĩa cực trị tương đối
(cực trị địa phương, cực trị tự do)
Cho hàm 𝑓(𝑥, 𝑦) xác định trên một miền
chứa điểm 𝑥0 , 𝑦0
▪ 𝑓 𝑥0 , 𝑦0 là một cực đại tương đối nếu
𝑓 𝑥, 𝑦 ≤ 𝑓 𝑥0 , 𝑦0 với mọi 𝑥, 𝑦 thuộc đĩa
mở chứa 𝑥0 , 𝑦0 .

(𝑥0 , 𝑦0 )

utexlms.hcmute.edu.vn 4
2.8.1 Định nghĩa cực trị tương đối
(cực trị địa phương, cực trị tự do)
Cho hàm 𝑓(𝑥, 𝑦) xác định trên một miền
chứa điểm 𝑥0 , 𝑦0
▪ 𝑓 𝑥0 , 𝑦0 là một cực tiểu tương đối nếu
𝑓 𝑥, 𝑦 ≥ 𝑓 𝑥0 , 𝑦0 với mọi 𝑥, 𝑦 thuộc đĩa
mở chứa 𝑥0 , 𝑦0 .

(𝑥0 , 𝑦0 )

utexlms.hcmute.edu.vn 5
 Thí dụ
Ta có hàm hai biến
𝑓 𝑥, 𝑦 = 3 − 𝑥 2 − 𝑦 2
đạt cực đại tương đối
tại điểm 𝑃 0, 0 vì
▪ 𝑓 𝑃 = 𝑓 0, 0 = 3
▪ 𝑓 𝑥, 𝑦 = 3 − 𝑥 2 − 𝑦 2 ≤ 3 ,
∀ 𝑥, 𝑦 ∈ 𝑅2
Nên 𝑓 𝑥, 𝑦 ≤ 𝑓 0, 0 , ∀ 𝑥, 𝑦 ∈ 𝑅2

utexlms.hcmute.edu.vn 6
 2.8.1.Cực trị tương đối

utexlms.hcmute.edu.vn 7
2.8.2. Định lý

Nếu 𝑓 có cực trị tương đối (cực đại hoặc cực

tiểu) tại điểm 𝑃0 (𝑥0 , 𝑦0 ) và các đạo hàm riêng
𝑓𝑥 và 𝑓𝑦 đều tồn tại tại điểm 𝑥0 , 𝑦0 thì
𝑓𝑥 𝑥0 , 𝑦0 = 𝑓𝑦 𝑥0 , 𝑦0 = 0

utexlms.hcmute.edu.vn 8
 2.8.3 Điểm tới hạn
Một điểm tới hạn của một hàm 𝑓 xác định trên một đĩa mở 𝐷
tại điểm (𝑥0 , 𝑦0 ) trong 𝐷 nếu một trong các điều sau xảy ra:
a) 𝑓𝑥 (𝑥0 , 𝑦0 )= 𝑓𝑦 (𝑥0 , 𝑦0 )=0
b) Ít nhất 𝑓𝑥 𝑥0 , 𝑦0 hoặc 𝑓𝑦 (𝑥0 , 𝑦0 ) không tồn tại.

utexlms.hcmute.edu.vn 9
2.8.4. Định lý điều kiện đủ của cực trị

Cho hàm 𝑓(𝑥, 𝑦) xác định, liên tục và có các đạo hàm riêng cấp 2
liên tục trong đĩa mở chứa điểm tới hạn 𝑃(𝑥0 , 𝑦0 ) và vi phân toàn
phần cấp hai của hàm 𝑓 tại 𝑃 là
𝑑 2 𝑓 𝑃 = 𝑓𝑥𝑥 𝑃 𝑑𝑥 2 + 2𝑓𝑥𝑦 𝑃 𝑑𝑥𝑑𝑦 + 𝑓𝑦𝑦 𝑃 𝑑𝑦 2
Khi đó
➢ Nếu 𝑑2 𝑓 𝑃 > 0 thì hàm 𝑓 đạt cực tiểu tương đối tại 𝑃.
➢ Nếu 𝑑2 𝑓 𝑃 < 0 thì hàm 𝑓 đạt cực đại tương đối tại 𝑃.
➢ Nếu 𝑑2 𝑓(𝑃) không xác định dấu thì hàm 𝑓 không đạt cực trị
tương đối tại 𝑃, 𝑃 là điểm yên ngựa.

utexlms.hcmute.edu.vn 10
2.8.4. Tiêu chuẩn đạo hàm riêng cấp 2
Cho hàm 𝑓(𝑥, 𝑦) có điểm tới hạn 𝑃 𝑥0 , 𝑦0 và giả sử rằng 𝑓 có các
đạo hàm riêng cấp hai liên tục trong một đĩa mở chứa 𝑃 𝑥0 , 𝑦0 .
𝑓𝑥𝑥 𝑓𝑥𝑦 2
𝐷= =𝑓𝑥𝑥 𝑓𝑦𝑦 − 𝑓𝑥𝑦
𝑓𝑥𝑦 𝑓𝑦𝑦
Khi đó
➢Nếu 𝐷 𝑃 > 0 và 𝑓𝑥𝑥 𝑃 > 0 thì 𝑓 đạt cực tiểu tương đối tại 𝑃.
➢Nếu 𝐷 𝑃 > 0 và 𝑓𝑥𝑥 𝑃 < 0 thì 𝑓 đạt cực đại tương đối tại 𝑃.
➢Nếu 𝐷 𝑃 < 0 thì 𝑓 không đạt cực trị tương đối tại 𝑃, và 𝑃 là
điểm yên ngựa.
❖ Lưu ý: Nếu 𝐷 𝑃 = 0, không sử dụng tiêu chuẩn này.

utexlms.hcmute.edu.vn 11
 Tính các đạo hàm riêng 𝒇𝒙 , 𝒇𝒚

Tìm tất cả các điểm tới hạn của

Các bước
hàm 𝒇
tìm cực trị
tương đối
của hàm
Tính các đạo hàm riêng cấp 2 là
𝒇(𝒙, 𝒚)
𝒇𝒙𝒙 , 𝒇𝒙𝒚 , 𝒇𝒚𝒚

Sử dụng tiêu chuẩn đạo hàm riêng cấp 2

hoặc định nghĩa để kết luận cực trị
 Ví dụ 1
Tìm cực trị tương đối của hàm hai biến
3 2
𝑓 𝑥, 𝑦 = 𝑥 − 𝑥 + 𝑦 2 − 18𝑥 − 8𝑦 + 1
3
2
Giải
Tập xác định của hàm 𝑓 là 𝐷 = ℝ2
1) Ta có 𝑓𝑥 = 3𝑥 2 − 3𝑥 − 18
𝑓𝑦 = 2𝑦 − 8
𝑓𝑥 = 0 3𝑥 2 − 3𝑥 − 18 = 0 𝑥 = −2 𝑥=3
2) ൝ ⇔ቊ ⟺൝ ∨ቊ
𝑓𝑦 = 0 2𝑦 − 8 = 0 𝑦=4 𝑦=4
Các điểm tới hạn 𝑀 −2, 4 , 𝑁 3, 4
utexlms.hcmute.edu.vn 13
 Ví dụ 1
Tìm cực trị tương đối của hàm hai biến
3 2
𝑓 𝑥, 𝑦 = 𝑥 − 𝑥 + 𝑦 2 − 18𝑥 − 8𝑦 + 1
3
2
Giải
𝑓𝑥 = 3𝑥 2 − 3𝑥 − 18, 𝑓𝑦 = 2𝑦 − 8
3) Do vậy 𝑓𝑥𝑥 = 6𝑥 − 3,𝑓𝑥𝑦 = 0, 𝑓𝑦𝑦 = 2
2
4) Đặt 𝐷 = 𝑓𝑥𝑥 𝑓𝑦𝑦 − 𝑓𝑥𝑦 = 2(6𝑥 − 3)

utexlms.hcmute.edu.vn 14
 Ví dụ 1
Tìm cực trị tương đối của hàm hai biến
3 2
𝑓 𝑥, 𝑦 = 𝑥 − 𝑥 + 𝑦 2 − 18𝑥 − 8𝑦 + 1
3
2
Giải
𝑓𝑥𝑥 = 6𝑥 − 3,𝑓𝑥𝑦 = 0, 𝑓𝑦𝑦 = 2
2
4) Đặt 𝐷 = 𝑓𝑥𝑥 𝑓𝑦𝑦 − 𝑓𝑥𝑦 = 2(6𝑥 − 3)
Điểm tới hạn 𝒇𝒙𝒙 𝑫 Kết luận
𝑀 −2, 4 −15 −30 < 0 𝑀 là điểm yên ngựa
𝑁(3, 4) 15 > 0 30 > 0 𝑓 đạt cực tiểu tại điểm N
111
𝑓𝑚𝑖𝑛 𝑁 = −
2
utexlms.hcmute.edu.vn 15
 Ví dụ 1

Hàm hai biến

3 2
𝑓 𝑥, 𝑦 = 𝑥3 − 𝑥 + 𝑦 2 − 18𝑥 − 8𝑦 + 1
2

đạt cực tiểu tại điểm 𝑁 3, 4

và điểm 𝑀 −2, 4 là điểm yên ngựa

utexlms.hcmute.edu.vn 16
 Ví dụ 2
−(𝑥 2 +2𝑦 2 )
Tìm cực trị địa phương của hàm 𝑔 𝑥, 𝑦 = 𝑒

Giải
➢ Tập xác định của hàm 𝑔 𝑥, 𝑦 là 𝐷 = ℝ2
−(𝑥 2 +2𝑦 2 )
1) Ta có 𝑔𝑥 = −2𝑥. 𝑒
−(𝑥 2 +2𝑦 2 )
𝑔𝑦 = −4𝑦. 𝑒
𝑔𝑥 = 0 −(𝑥 2 +2𝑦 2 ) 𝑥=0
−2𝑥. 𝑒 =0
2) Khi đó ቊ𝑔 = 0 ⇔ ൝ 2 +2𝑦 2 ) ⟺ቊ
𝑦 −4𝑦. 𝑒 −(𝑥 =0 𝑦=0
Vậy điểm tới hạn 𝑀(0,0)
utexlms.hcmute.edu.vn 17
 Ví dụ 2
−(𝑥 2 +2𝑦 2 )
Tìm cực trị địa phương của hàm 𝑔 𝑥, 𝑦 = 𝑒

Giải
−(𝑥 2 +2𝑦 2 ) −(𝑥 2 +2𝑦 2 )
𝑔𝑥 = −2𝑥. 𝑒 và 𝑔𝑦 = −4𝑦. 𝑒
Do vậy
−(𝑥 2 +2𝑦 2 ) −(𝑥 2 +2𝑦 2 ) −(𝑥 2 +2𝑦 2 )
𝑔𝑥𝑥 = −2 𝑒 + 𝑥. −2𝑥 . 𝑒 = −2𝑒 (1 − 2𝑥 2 )
−(𝑥 2 +2𝑦 2 ) −(𝑥 2 +2𝑦 2 )
𝑔𝑥𝑦 = −2𝑥. −4𝑦 𝑒 = 8𝑥𝑦𝑒
−(𝑥 2 +2𝑦 2 ) −(𝑥 2 +2𝑦 2 ) −(𝑥 2 +2𝑦 2 )
𝑔𝑦𝑦 = −4 𝑒 + 𝑦. −4𝑦 𝑒 = −4𝑒 (1 − 4𝑦 2 )

utexlms.hcmute.edu.vn 18
 Ví dụ 2
−(𝑥 2 +2𝑦 2 )
Tìm cực trị địa phương của hàm 𝑔 𝑥, 𝑦 = 𝑒

Giải
−(𝑥 2 +2𝑦 2 ) 2 +2𝑦 2 )
𝑔𝑥𝑥 = −2𝑒 (1 − 2𝑥 2 ),
𝑔𝑥𝑦 = 8𝑥𝑦𝑒 −(𝑥

−(𝑥 2 +2𝑦 2 )
𝑔𝑦𝑦 = −4𝑒 (1 − 4𝑦 2 )
Tại điểm 𝑀 0,0
Ta có 𝑔𝑥𝑥 𝑀 = −2 < 0 , 𝑔𝑥𝑦 𝑀 = 0, 𝑔𝑦𝑦 𝑀 = −4
2
𝐷 𝑀 = 𝑔𝑥𝑥 𝑀 . 𝑔𝑦𝑦 𝑀 − 𝑔𝑥𝑦 𝑀 = −2 . −4 − 0 = 8 > 0
Vậy hàm 𝑔 𝑥, 𝑦 đạt cực đại địa phương tại 𝑀 0,0 và 𝑔𝑚𝑎𝑥 𝑀 = 1
utexlms.hcmute.edu.vn 19
 Ví dụ 2
−(𝑥 2 +2𝑦 2 )
Vậy hàm 𝑔 𝑥, 𝑦 = 𝑒 đạt cực đại địa phương tại 𝑀 0,0 và
𝑓𝑚𝑎𝑥 𝑀 = 1

utexlms.hcmute.edu.vn 20
 Ví dụ 3

Tìm cực trị địa phương của hàm hai biến 𝑧 𝑥, 𝑦 = 𝑥2 + 𝑦2

Giải
1) Tập xác định của hàm hai biến 𝑧 là 𝐷 = 𝑥, 𝑦 ∈ ℝ2 : 𝑥 2 + 𝑦 2 ≥ 0
2) Ta có các đạo hàm riêng cấp một của hàm 𝑧 là
𝑥 𝑦
𝑧𝑥 = , 𝑧𝑦 =
𝑥 2 +𝑦 2 𝑥 2 +𝑦 2

Đạo hàm riêng 𝑧𝑥 và 𝑧𝑦 không tồn tại tại điểm 𝑃 0, 0 , và 𝑃 ∈ 𝐷

Vậy điểm 𝑃 0, 0 là điểm tới hạn của hàm 𝑧 𝑥, 𝑦 .
utexlms.hcmute.edu.vn 21
 Ví dụ 3

Tìm cực trị địa phương của hàm hai biến 𝑧 𝑥, 𝑦 = 𝑥2 + 𝑦2

Giải
Vậy điểm 𝑃 0, 0 là điểm tới hạn của hàm 𝑧 𝑥, 𝑦
𝑧 𝑃 = 𝑧 0, 0 = 02 + 02 = 0 (1)
3) Mặt khác 𝑧 𝑥, 𝑦 = 𝑥 2 + 𝑦 2 ≥ 0, ∀ 𝑥, 𝑦 ∈ 𝐷 (2)
Từ (1) và (2) ta có 𝑧 𝑥, 𝑦 ≥ 𝑧 0,0 , ∀ 𝑥, 𝑦 ∈ 𝐷.
Vậy hàm 𝑧 𝑥, 𝑦 đạt cực tiểu địa phương tại điểm 𝑃 0, 0 , 𝑧𝑚𝑖𝑛 𝑃 = 0.

utexlms.hcmute.edu.vn 22
 Ví dụ 3

Hàm 𝑧 𝑥, 𝑦 = 𝑥2 + 𝑦2
đạt cực tiểu địa phương tại
điểm 𝑃 0, 0 , 𝑧𝑚𝑖𝑛 𝑃 = 0.

utexlms.hcmute.edu.vn 23
 Tính các đạo hàm riêng 𝒇𝒙 , 𝒇𝒚

Tìm tất cả các điểm tới hạn của

Các bước
hàm 𝒇
tìm cực trị
tương đối
của hàm
Tính các đạo hàm riêng cấp 2 là
𝒇(𝒙, 𝒚)
𝒇𝒙𝒙 , 𝒇𝒙𝒚 , 𝒇𝐲𝐲

Sử dụng tiêu chuẩn đạo hàm riêng cấp 2

hoặc định nghĩa để kết luận cực trị
 Kết bài
Tiêu chuẩn đạo hàm riêng cấp 2
Tại điểm tới hạn 𝑃 𝑥0 , 𝑦0
Đặt 𝐷(𝑃) = 𝑓𝑥𝑥 𝑃 . 𝑓𝑦𝑦 (𝑃) − (𝑓𝑥𝑦 𝑃 )2
𝒇𝒙𝒙 (𝑷) 𝑫(𝑷) Kết luận
+ + 𝑓 đạt cực tiểu tương đối tại 𝑃
− + 𝑓 đạt cực đại tương đối tại 𝑃
− 𝑓 không đạt cực trị tương đối
tại 𝑃, 𝑃 là điểm yên ngựa

utexlms.hcmute.edu.vn 25
utexlms.hcmute.edu.vn 26