Hulyo 1-15, 2019

MAIKLING KUWENTO
PARA KAY HUNTER
Ni JUAN AL. ASUNCION

BAGONG NOBELA
KASAYSAYAN
NG KALIBUTAN
Ni EDGAR CALABIA SAMAR

ANG BABAENG
PINANGAKUAN TULA
Ni ALQUIN M. PULIDO
KALARO
Ni MANUEL ORTEGA ABIS

Francine Diaz
 Only
P85.00
per copy

The agriculture magazine Edited by Zac B. Sarian

with the biggest circulation

in the country

Also Avvvailable att yourr fa

A favoriite
nne ssta
newss standsds aandd booksto es
booksttores.

SUBSCRIPTION ORDER FORM

MANILA BULLETIN
N PUBL
LISHING
LS G COR
RPORATI
O ION
P.O.Box 7699
Manila Bulletin Building, Muralla Corner Recoletos S r Manila 1002,
Streets, Intramurros, 1002 Philippiness

Name: Starting
S g Date:

I would like Delivery Address:

YES to subscribe
to Agriculture
for one (1) year Telephone No.: Fax No.:
Fa o: Signature:
g :
of 12 issues.

Fill up this order For Metro Manila subscriptions: For Provincial subscriptions: Payments are accepted in any of the branches
form including *Pay only P935.00 *Pay only P2,135.00 below or maybe sent by postal money order
payment. (including postages) (including postages) 

 

*Based on 1st class delivery

MAIN OFFICE: Circulation Department P.O. Box 769 Muralla Cor. Recoletos Sts. Intramuros, Manila Tel. No. 8 527-8121
Advertising department: TEL. 8 527-7515; 8 527-7533 FAX 8 527-7533; 8 527-3596 Circulation department: TEL. 8 527-7522; Fax 8 527-7526
METRO MANILA BRANCHES: ALABANG BRANCH UNIT 104 G/F SOUTH CENTER TOWER, 2206 MARKET, MADRIGAL BUSINESS PARK, ALABANG, MUNTINLUPA
CITY; TEL. 772-2839; 772-1902; FAX 772-1903 • CUBAO BRANCH MANILA BULLETIN BUILDING, 904 AURORA BOULEVARD CORNER HARVARD STREET, CUBAO, QUEZON CITY;
TEL. 352-4390; 352-4396; FAX NO. 352-5975 • MAKATI BRANCH G/F, ATRIUM OF MAKATI, MAKATI AVENUE, MAKATI CITY; TEL. 811-4214; 813-4453 FAX 811-4391 • ORTIGAS
BRANCH G/F EAST OF GALLERIA BUILDING, TOPAZ ROAD, ORTIGAS CENTER, PASIG CITY; TEL. 631-0193; 631-0346; FAX 631-0208 • WEST AVENUE BRANCH G/F DELTA BUILDING,
WEST AVENUE CORNER QUEZON AVENUE, QUEZON CITY; TEL. 373-3912; 372-5579 FAX 373-3910
PROVINCIAL BRANCHES: BAGUIO CITY BRANCH UNIT 102 EGI ALBERGO DI FERROCA CONDOMINIUM, #1 VILLAMOR DRIVE, BRGY. LUALHATI, BAGUIO CITY TEL. (074)
422-6324 ; 422-6204 TELEFAX (074) 442-6070 • CAGAYAN DE ORO BRANCH MANILA BULLETIN BUILDING OSMEÑA CORNER J. RAMONAL STREETS, COGON, CAGAYAN DE ORO CITY
TELEFAX (088) 857-1764 • CEBU BRANCH MANILA BULLETIN BUILDING D. JAKOSALEM CORNER ZAMORA STREETS PARI-AN, CEBU CITY TELEFAX (032) 256-0125; 256-0127; 256-0128
• DAVAO BRANCH MANILA BULLETIN BUILDING C. BANGOY CORNER J.P. RIZAL STREETS, DAVAO CITY TEL. (082) 225-0662 TELEFAX (082) 225-0660; 225-0661 • DUMAGUETE CITY
BRANCH MANILA BULLETIN BUILDING SILLIMAN AVENUE CORNER REAL STREET, DUMAGUETE CITY TEL. (035) 522-1068; TELEFAX (035) 522-1069 • ILOILO BRANCH MANILA BULLETIN
BUILDING QUEZON CORNER DELGADO STREETS, ILOILO CITY TEL. (033) 336-9658 TELEFAX (033) 336-9450 • NAGA BRANCH MANILA BULLETIN BUILDING PEÑAFRANCIA AVENUE
CORNER DIMASALANG STREET, NAGA CITY TEL. (054) 473-7522; TELEFAX 473-7526 • SANTIAGO CITY BRANCH MANILA BULLETIN BUILDING MAHARLIKA HIGHWAY CORNER ABAUAG
STREET, MALVAR, SANTIAGO CITY, ISABELA TEL. (078) 305-3339; (078) 305-3378
 MANILA BULLETIN HEAD OFFICE
ADVERTISING DEPARTMENT
TEL. 8527-7515
8527-7523
FAX 8527-7533; 8527-3596; 8527-7534; 8527-1627
Copyright 2019
Magasin Para Sa Lahat
CIRCULATION DEPARTMENT
DR. EMILIO C. YAP III TEL. 8527-7522; FAX 8527-7526
President

CRIS J. ICBAN, JR.

Publisher and Editor-in-Chief METRO MANILA BRANCHES
ALABANG BRANCH
LIWAYWAY Magazine UNIT 104 G/F SOUTH CENTER TOWER, 2206 MARKET ST.,
MADRIGAL BUSINESS PARK, ALABANG, MUNTINLUPA CITY
Tel. No. 5278121 loc. 350 Fax4000090
TEL. 772-2839; 772-1902 FAX 772-1903
email: liwayway.mb@gmail.com
CUBAO BRANCH
MANILA BULLETIN PUBLISHING CORPORATION MANILA BULLETIN BUILDING
904 AURORA BOULEVARD CORNER HARVARD STREET, CUBAO, QUEZON CITY
P.O. BOX 769 TEL. 352-4390; 352-4396 FAX NO. 352-5975
MANILA BULLETIN BUILDING
Muralla corner Recoletos, Intramuros, Manila MAKATI BRANCH
Cable "Bulletin" Telex 40240 Fax 5277510 Tel. No 527-8121 G/F, ATRIUM OF MAKATI, MAKATI AVENUE, MAKATI CITY
TEL. 811-4214; 813-4453 FAX 811-4391

Direct: 527-7524; Trunkline: 527-8121 to 35 locals 305 or 309; Fax: 527-7533

ORTIGAS BRANCH
Email: mbmagz@mb.com.ph or mbmagz@gmail.com G/F EAST OF GALLERIA BUILDING, TOPAZ ROAD, ORTIGAS CENTER, PASIG CITY
TEL. 631-0193; 631-0346 FAX 631-0208

WEST AVENUE BRANCH

G/F DELTA BUILDING, WEST AVENUE CORNER QUEZON AVENUE, QUEZON CITY
TEL. 372-5599; 373-3912 FAX 373-3910

PROVINCIAL BRANCHES

BAGUIO CITY BRANCH

UNIT 102 EGI ALBERGO DI FERROCA CONDOMINIUM,
#1 VILLAMOR DRIVE, BRGY. LUALHATI, BAGUIO CITY
TEL. (074) 422-6324 ; 422-6204 TELEFAX (074) 442-6070
COVER

CAGAYAN DE ORO BRANCH

MANILA BULLETIN BUILDING
S. OSMEÑA CORNER J. RAMONAL STREETS, COGON, CAGAYAN DE ORO CITY
TELEFAX (088) 857-1764

CEBU BRANCH
MANILA BULLETIN BUILDING
D. JAKOSALEM CORNER ZAMORA STREETS PARI-AN, CEBU CITY
TELEFAX (032) 256-0125; 256-0127; 256-0128

DAVAO BRANCH
MANILA BULLETIN BUILDING
C. BANGOY CORNER J.P. RIZAL STREETS, DAVAO CITY
Ang magasing nagbibigay-aliw TEL. (082) 225-0662 TELEFAX (082) 225-0660; 225-0661
sa bawat tahanan
Liwayway started as a photo magazine in 1922, and after broadening its DUMAGUETE CITY BRANCH
MANILA BULLETIN BUILDING
editorial scope, saw a collection of lifestyle and cultural articles, not to
SILLIMAN AVENUE CORNER REAL STREET, DUMAGUETE CITY
mention a veritable display of literary masterpieces. Works from some of the
TEL. (035) 522-1068; TELEFAX (035) 522-1069
Philippine's most beloved literary treasures have seen print in Liwayway.
ADVERTISING RATES DEMOGRAPHICS
(FULL COLOR OR BLACK & WHITE) Age: 18 to 25 = 22% ILOILO BRANCH
COVER PAGES (IN FULL COLOR) 26 to 35 = 27% MANILA BULLETIN BUILDING
Outside Back Cover P50,000.00 36 to 45 = 25% QUEZON CORNER DELGADO STREETS, ILOILO CITY
Inside Front Cover P45,000.00 46 to 55 = 18% TEL. (033) 336-9658 TELEFAX (033) 336-9450
56 and up = 8%
Inside Back Cover P40,000.00
Sex: Male: 63% NAGA BRANCH
INSIDE PAGES Female: 37% MANILA BULLETIN BUILDING
B/W Socio-economic status: PEÑAFRANCIA AVENUE CORNER DIMASALANG STREET, NAGA CITY
FULL COLOR AB and broad C
Bleed Page P30,000.00 P40,000.00 TEL. (054) 473-7522; TELEFAX (054) 473-7526
Full Page P30,000.00 P40,000.00 DISTRIBUTION BREAKDOWN
1/2 Page P18,000.00 P25,000.00
SANTIAGO CITY BRANCH
TOTAL CITY PROVINCIAL

1/4 Page P12,000.00 P16,000.00 SUBSCRIPTION 47% 33% 57%

RETAIL 53% 67% 43% MANILA BULLETIN BUILDING
CIRCULATION MAHARLIKA HIGHWAY CORNER ABAUAG STREET, MALVAR, SANTIAGO CITY, ISABELA
Liwayway circulates 90,000 copies, distributed throughout FREQUENCY TEL. (078) 305-3339; (078) 305-3378
Metro Manila and key cities, provinces and towns all Weekly
over the country through the extensive Manila Bulletin THE MANILA BULLETIN OFFICES ARE ALL LOCATED IN THE PHILIPPINES.
distribution network, the largest in the country.

•Hulyo 1-15, 2019• 1

 MGA NILALAMAN
I like kami sa aming facebook page: www.facebook.com/liwayway.magazine
I-

NOBELA
N Dr. Michael M. Coroza
4 Kasaysayan Ng Kalibutan (1) 34 Buklat/Mulat
Edgar Calabia Samar Dr. Eugene Y. Evasco
7 "Ikaw Na Muna, Mommy" (6) 39 Magluto Tayo
Efren Abueg Mareng Lena
10 Higit Na Matibay (29) 52 Tatak Pilipino
Armando T. Javier Boy A. Silverio
12 Saka Na Lang Kita
Mamahalin (14) SHOWBIZ
Neri Jedeliz 36 Francine Diaz, Nagmamarka
Sa Mga Suking Manonood
KUWENTO Ng Kadenang Ginto
14 Para Kay Hunter
Juan Al. Asuncion
16 Diskarte
Maricris V. Nicasio
37 Kid Yambao, Nabiyayaan
Ng Magandang Kapalaran Sa
4
Armando T. Javier Showbiz
18 Usok At Salamin Nonie V. Nicasio
George Deoso 37 Showbiz Trivia
Julio Silverio, Jr.
KUWENTONG PAMBATA
20 Ang Tagatuklas Ng Liwanag LIBANGAN
Eugene Y. Evasco 52 Pag-Usapan Natin!
Kuya Sam
LATHALAIN 53 Astrolohiya
22 May Dalawang Mukha... Madame Sharona
Fernando B. Sanchez 53 Math Puzzle
26 Guilty Pleasures:... Rosemarie Adaya ya
Chad Faller 54 Palaisipan
28 Si Henry R. Samaniego... Jose Marie Gallego
ego
Joel Costa Malabanan 54 Magtawanan Tayo!!
Anthony Locsin
KOMIKS Eric S.B. Libre
40 Ang Babaeng Pinangakuan (1)
Alquin M. Pulido / Arnel R. Coronel
43 Lover Boy (2)
Elena M. Patron-Delos

20
Angeles / Rico Rival
46 Sa Mundong Iyon... (41) ( )
Perry C. Mangilaya
/ Donato Santos
49 Ama
Alquin M. Pulido / Vovoi Lim
m
54 Doro Dora
William Contreras

TULA
56 Kalaro
16

Manuel Ortega Abis

KOLUM
30 Epektibong Pagtuturo
o
Pat V. Villafuerte
32 Haraya

2 •Hulyo 1-15, 2019 •

NOBELA
Kasaysayan ng
Kalibutan
(UNANG LABAS)
PROLOGO: ABÍL
H
INDI mo kayang malaman ang lahat sa ngayon. Kahit
ako, hindi ko alam kung alam ko na ang lahat ng
kailangan kong malaman para maging handa ako sa
mga nangyayari at sa mga siguradong darating. Dumaranas
ng abíl ngayon ang lahat ng nilalang sa Kalibutan – matindi
ang pagkabalísa, alumpihit ang damdamin, at hindi natin
4 •Hulyo 1-15, 2019 •
Ni EDGAR CALABIA SAMAR
alam kung ano ang iisipin. Pero walang nagsasalita. Wala
pang nagsasalita kahit umuugoy ang mga búhay ng lahat na
nakabitin sa kawalang-katiyakan. Sa ibaba, mga luhang nag-
aabang sa babagsakan natin ang mga buto ng damong abúkay
na karaniwang ginagawang kuwintas o pulseras ng mga bata na
wala pang málay sa mga totoong nangyayari.
Hindi natin kayang maláman ang lahat pero may mga bagay
na kailangan mong maláman tungkol sa Kalibutan. Kung alam
ko lang ang mga ito bago ako nakarating dito noon, baka naiba
ang marami sa mga naging pasya ko. Mahaba pa ang gabi.
Malakas ang bulong ng aguy-óy pero handa ka sanang makinig.
Gusto kong magsimula sa pinakasimula, pero sino ba
ang nakaaalam ng pinakasimula? Ang alam natin, sa loob
ng mahabang panahon, naniwala ang lahat ng lahi ng mga
diwata na binubuo lang ang Kalibutan ng isang malawak
na lupain, ang Nigò, at na napapalibutan ito ng malawak na
karagatang tinatawag nilang Panaw. Nahahati ang Nigò ngayon
sa walong hibaybay na bayan ng walong lahi ng mga diwata.
Walo ang paboritong bílang ng mga diwata dahil ito ang
dulo ng bawat siklo ng pagbibilang nila gamit ang tig-apat na
daliri ng kanilang kanan at kaliwang kamay. Pero ang totoo,
walang kinalaman ang mga diwata kaya naging walo ang mga
hibaybay. Kasaysayan ng kanilang pagdating at pagkasakop
ang kumatha sa walong hibaybay.
Naniniwala ang mga diwata sa mga bathala, na mga
bathala ang unang nanirahan sa Nigò, kaya tinawag nila
ang Unang Panahong iyon bilang Panahon ng mga Bathala.
Subalit sa pangyayaring hindi maipaliwanag kahit ng kanilang
mga áwit, na salaysay ng mga kabayanihan upang maitatag
ang mga hibaybay, at mga ágam, na alaala ng mga bagay
na lumipas at mga nilalang na pumanaw, naglahò ang mga
bathala. At sinundan iyon ng Panahon ng Dilim. Mahabang-
mahabang Panahon ng Dilim. Wala umanong makikita sa
mahabang yugtong ito sa Kasaysayan ng Kalibutan bagaman
paminsan-minsang makaririnig ng aging-íng na para bang may
hinihiwang gulók sa kung saan-saan. Pero sino ang makaririnig
sa mga aging-íng na iyon? Walang nilalang na humihinga sa
kahit saan, wala kahit agaás ng hangin, kahit mahina’t banayad
na bulong ng álon sa paghalik ng Pánaw saanmang pampang ng
Nigò.
Hanggang isang araw, walang babala na tulad ng biglang
pagkawala ng mga bathala, muling sumíkat ang araw. Tinawag
iyong Panahon ng Liwayway. At mula sa kung saan, lumitaw
ang Unang Walong Diwata na pagmumulan ng walong lahi
ng mga diwata. Tinawag na Silangan ang bahaging iyon
ng Nigò dahil iyon ang nagsilang muli sa araw at nagluwal
sa mga diwata. Silangan ang pinakamatanda sa walong
hibaybay, kung gayon, at hanggang ngayon ay pinaniniwalang
pinakamahiwaga. Paglipas ng laksa-laksang paglubog at
pagsikat ng araw sa Silangan, matapos magkaroon ng mga
anak, mga apóng totoo, mga apó sa tagilíran, hanggang mga
apó sa sinapupúnan ang Unang Walong Diwata, nagpasya
silang galugarin ang iba pang mga panig ng Nigo. Naiwan
sa Silangan ang lahi ng mga diwata na tinatawag ngayong
Isáin, na nangangahulugang isa o una, subalit maaari ring
mangahulugang nagpaúna o nagpaháyo o nagpaubayà.
Paikot sa Nigò at humahalik sa tubig ng Pánaw, naitatag
ang kasunod na ápat na hibaybay: ang Alagar na nasa bandang
hilaga ng Silángan; ang nasa kanluran ng Alagár na Pahát
at ang kasunod nitong Alás; at ang Alapót, isang maliit na
hibaybay sa bandang timog ng Alás. Noong una, walang
naninirahan sa pinakatimog ng Nigò dahil masyadong malamig
at madilim sa bahaging iyon, at halos buong taóng dumaranas
ng abúabo, o maulap na nagyeyelong ambon. Kahit umano ang
alon ng Pánaw sa mga bahaging iyon ay nagyeyelo. Sa halip
na maglagalag pa patimog at magtayo ng pamayanan doon,
pinaunlad ng mga diwata ang mga kinaroroonan nilang limang
hibaybay. Tinawag ang pagtatatag at pagpapayaman na ito ng
unang limang hibaybay bilang Panahon ng mga Diwata. Sa loob
ng mahigit limandaang taon, nakahubog ang bawat hibaybay ng
Hindi natin kayang maláman ang lahat pero may mga bagay na
kailangan mong maláman tungkol sa Kalibutan. Kung alam ko lang ang mga ito bago
ako nakarating dito noon, baka naiba ang marami sa mga naging pasya ko…
sarili nilang kultura, kasaysayan, wika, sistema ng pamamahala,
at mga pananalig.
Subalit natapos ang Panahon ng mga Diwata nang dumating
mula sa kung saan ang mga aswang. Hindi naghinala ang
sinuman sa mga diwata noon na may kakaiba sa mga babagong
dating na nanirahan sa iba’t ibang panig ng Nigò at nakihalubilo
sa kanila. Karamihan ay paisa-isa ang pagdating, subalit minsan
ay magkakapares na parang magkabiyak, hanggang sa mag-a-
mag-anak na ang dumarating sa mga hibaybay. Mas maputla
sa karaniwan ang mga ito, subalit iyon ay ipinagpalagay nilang
dahil nagmula sa katimugan ng Nigo ang mga ito. Maliban
sa kakaibang bilang ng mga daliri sa kamay ng mga ito at
paglalakad sa lupa, wala na silang makitang kakaiba pa sa mga
bagong dating. Totoo na hindi gaanong tumitingin nang tuwid
sa kausap ang mga ito, subalit inisip ng marami na dahil iyon
sa hindi sanay ang mga ito sa sikat ng araw sa umaga at parang
laging nasisilaw sa liwanag. Nasanay sila sa makulimlim na
panahon ng katimugan, iyon ang palagay ng marami.
Sa pangkalahatan ay nakikihalubilo naman nang maayos
ang mga bagong dating sa mga dinatnang diwata. Dumadalo
sa mga pagdiriwang. Nakikiawit at nakikiagam sa mga
umpukan. Kagila-gilalas para sa mga diwata ang nilalaman
ng awit at ágam ng mga bagong dating pero walang dahilan
para pagdudahan nila ang kasaysayan ng mga ito. Wala pang
konsepto noon ng kasinungalingan o panlilinlang ang mga
diwata. Ang mga aswang ang nagpakilala sa kanila ng mga
iyon.
Hanggang nagsimula nga ang pagkamatay ng mga diwatang
mukhang pinaslang ng isang uri ng halimaw na hindi matukoy
ng kahit pinakamatatandang diwata. Walang pinipiling edad o
kasarian. Basta natatagpuan nilang wakwak ang tiyan, said ang
dugo, wala nang lamanloob. Tadtad din ng áhod ang katawan,
mga kalmot at marka ng kagat ng kung anong hayop. Matagal
nang yumao noon ang Unang Walong Diwata, at mga apo sa
tuhod, mga apo sa talampakan, at mga apo sa sakong na lámang
nila ang nabubuhay pa. Mga kaapu-apuhan nila na hindi na rin
sila inabot at nakilala bagaman sinisikap pa ring ipagdiwang
taon-taon ang Pagsisilang sa Walong Diwata sa pamamagitan
ng mga handaan, palabas, at patimpalak. Natakot ang mga
diwata sa halimaw na hindi nila nakikita, lalo na nang dumami’t
lumaganap ang mga pagpaslang. Hindi nila pinaghinalaan
ang mga bagong dating noong una. Hanggang napansin ng
mga punong diwata na walang nabibiktima ang mga halimaw
mula sa mga bagong dating. Noon din nila napagtagni-tagni na
kahit matagal na nilang kasama ang mga ito, hindi nakikipag-
asawahan ang mga ito sa mga diwata. Lumaganap ang bulong-
bulungan. Tumawid ng mga hibaybay, sa iba’t ibang wika.
Subalit bago pa nga nabuo’t nagkaanyo ang mga hinala, bago
pa nakapagsanib ng puwersa ang mga diwata, lumantad na
ang mga aswang sa totoong anyô ng mga ito bilang iba’t ibang
uri ng mababangis na hayop na hindi na ngayon makikita sa
Kalibutan: ikúgan, tandáyag, garúda, at sigbín.
Iyon ang simula ng mahabang panahon ng pagiging sakop
at alipin at pagkain ng mga diwata sa mga aswang. Naging para
silang mga hayop na pinatataba ng mga ito para kainin. Totoong
malaya silang gawin ang kahit ano sa mga dati na nilang
ginagawa: pag-aaral, paglalaro, pagtatanim, pagtatahi ng mga
kasuotan, paglililok, paglikha ng mga awit, pagsusulat ng mga
agam, pagtatanghal, pagtatayô ng mga gusali, ng mga daan, at
iba pa, subalit alam din nilang sinuman sa kanila ay maaaring
damputin ng kahit sinong aswang at kainin sa kahit anong oras
(Sundan sa kabila)
•Hulyo 1-15, 2019• 5

Kasaysayan (Mula sa pahina 7)
nitong magustuhan.
Dahil mas hindi sanay sa klima ng mga hibaybay sa silangan,
hilaga, at kanluran, itinatag ng mga aswang ang ikaanim at
ikapitong hibaybay sa katimugan ng Nigò, ang Alimuom at ang
Molang Dilim. Naging sentro ng kapangyarihan ng mga aswang
ang Molang Dilim. Doon nanirahan ang pinakamatatanda,
pinakamalalakas, at pinakamakakapangyarihang aswang. Lahat
naman ng mga diwatang may-sakit, na sa kung anong dahilan
ay mas masarap sa panlasa ng mga aswang, ay inililipat nila
sa Alimuom para mas malapit sa Molang Dilim. Kapag dinala
ka noon sa Alimuom, alam mo nang walang ibang naghihintay
sa iyo kung hindi kamatayan. Araw-araw na nabuhay sa tákot
ang mga taga-Alapót na kanugnog lang ng Molang Dilim. Ang
mga diwata namang naiwan sa Silangan, Alagar, Pahat, at
Alás ay nagpapanggap araw-araw na maayos lang ang buhay
nila. Nagmamaang-maangan sila sa karahasang ginagawa ng
mga aswang. Hindi sila nagsasalita dahil hindi naman kamag-
anak nila ang dinadampot at dinadala sa Alimuom. Pero nang
kamag-anak na nila o kaibigan ang pinagdadampot, nanatili pa
rin silang tahimik. Alam naman nilang wala silang magagawa.
Wala sila lahat magawa. Tinawag ang panahong iyon noon
bilang Panahon ng mga Aswang, bagaman tinatawag na lamang
iyon ngayon sa mga aklat ng Kasaysayan ng Kalibutan bilang
Panahón ng Pusíkit, ang panahon ng pinakamadilim na yugto
sa nagdaan ng mga diwata.
Sa ilang henerasyon ng ganoong pamumuhay, halos
natanggap na ng maraming diwata na hindi sa kanila ang
Kalibútan at wala silang ipinagkaiba sa mga hayop na
gumagala-gala pa noon sa mga lupain. Sa mga sumunod na
salinlahi, halos nawalan ng silbi ang pangangarap at pag-iisip
para sa hinaharap dahil anumang sandali ay maaari silang
ipakuha ng mga aswang at dalhin sa Alimuom o idiretso sa
Molang Dilim. Maraming diwata na naging kasangkapan
ng mga aswang para alipinin at pagsamantalahan ang mga
kapwa nila diwata. At para bang lalo pa silang sinusubukan
ng tadhana, dinatnan ng kung anong salot ang buong Nigo at
nagkaroon ng matinding karamdaman ang marami. Hindi nila
alam kung sa hangin o sa tubig sa mga baybayin ng Pánaw
nila nakukuha ang sakit. May mga diwatang nagkakanulo
at isinusuplong ang mga diwatang dinapuan ng sakit. Pami-
pamilyang hinahakot ang mga diwata papunta sa Alimuom,
na naging katumbas na halos noon ng kawalang-pag-asa para
sa lahat. Hindi nakaligtas sa epidemya kahit ang mga taksil na
diwata at pakiramdam nila ay parusa sa kanila iyon ng Unang
Walong Diwata na nalimot na nila dahil sa mga aswang. Nasa
bingit na noon ng pagkalipol ang lahat ng mga diwata––alinman
sa dahil sa sakit o dahil sa gútom ng mga aswang––nang
dumating sa Nigò mula na naman sa kung saan ang mga
tamáwo na nagligtas sa kanila.
Hindi alam ng mga diwata ang mararamdaman sa pagdating
6 •Hulyo 1-15, 2019 •
ng mga bagong nilalang na itong bata man o matanda ay
nananatiling nakayapak sa lupa, tulad ng mga aswang. Dapat
ba silang matakot din sa pagyapak ng mga ito sa lupa? Dapat
ba silang mangilag sa pangangahas ng mga itong lumakad
sa mga lupain? Sa mga diwata, mga bata lang na hindi pa
nakapagsasanay lumukad ang naglalakad sa lupa. Paglulukad
ang paglalakad nang nakalutang sa hangin, hindi tumatama
ang talampakan sa lupa o sa anumang sahig. Sa edad na
lima o anim, karaniwan nang naglulukad ang isang batang
diwata. Alam mo na ito, hindi ba? Hanggang sa kasalukuyan,
mahalagang pagdiriwang ng mga diwata ang Pag-angat sa
Walong Taon. Lahat ng mga batang diwata na nagdiwang
nang ikawalong kaarawan nang sinundang taon ay bahagi ng
pagdiriwang. Magtitipon-tipon sila sa iba’t ibang sentro ng
bawat hibaybay at habang pinapanood ng kani-kanilang mga
magulang, mga kamag-anak, mga kaibigan at kakilala, sabay-
sabay na lulukad ang mga bata. Mula sa araw na iyon, hindi
na sila muling tumutuntong sa lupa. Pinagkakalooban din ng
sari-sarili nilang daligmata ang bawat bata matapos ang Pag-
angat sa Walong Taon, tanda na may kalayaan na silang mag-
isang galugarin ang Kalibútan. Na hindi na nila kailangan ng
gabay at daligmata ng magulang o kung sinumang nakatatanda.
Isang hayop ang daligmata na may buntot at mga pakpak kaya
nakalilipad-lipad ito’t nakasasabit sa mga sanga. Nagsisilbing
ilaw ang malalaking mata nito at nakapagpapadala naman ng
mensahe sa ibang daligmata ang huni nito. Hindi namamatay
ang mga daligmata na pinakakain lamang ng mga ábsik,
ang mga puting langgam na isa sa mga pinagkukunan ng
elektrisidad sa Kalibutan. Cyborg ang mga daligmata na
pinaghalong hayop at makina, tulad ng lahat ng iba pang hayop
sa Kalibutan na nakaligtas sa Panahon ng Pusíkit dahil sa
manipulasyon ng mga tamawo.
Kung ngayon ka lang dumating sa Kalibutan, parang ang
hirap isipin na mga tamawo ang nagligtas sa mga diwata noon,
ano? Pero tama ang narinig mo. Ang mga tamawong ito na
bata man o matanda ay nananatiling yumayapak sa lupa ang
siyang nagligtas sa mga diwata at kahit sa mga hayop laban
sa kumakalat na epidemya noon––at laban sa mga aswang.
Hindi nakapaglalagos sa mga pader o anumang harang ang
mga tamawo, hindi tulad ng isang karaniwang diwata, subalit
kaya nilang maging imbisible. Mayroon silang kakayahan ng
tagabulag para hindi sila makita ng iba. Kaya naging madali
sa kanilang nakapasok sa mga hibaybay, at nakapaglakbay
patungong Molang Dilim. Nagagawa rin ng nilang bulungan
ang mga bunga at bulaklak na kapag inihalo sa pagkain o
inumin ng iba ay kaya nilang pasunurin kahit papunta sa
kamatayan. Sabi ng marami, kaya ring pasunurin ng isang
tamawo ang sinumang mahawakan nito, kaya takot ang
mga diwata hanggang ngayon na mahipo man lang ng isang
tamawo. Pero ang pinakamahalaga sa lahat noon, hawak ng
mga tamawo sa leeg ang mga tikbalang. Nang sinugod ng mga
tamawo ang Molang Dilim para paslangin ang mga aswang,
nakasakay sila sa yutà-yutàng tikbalang. Halos dalawang
diwata ang taas ng isang tikbalang, nasa sampung talampakan,
may mukha ng hayop na iba sa lahat ng mga hayop na umiiral
sa Kalibútan. Sa likod ng bawat tikbalang nakasakay ang mga
tamawong mandirigma––lalaki, babae, aging-íng, lalakínin. May
hawak silang mga sandata na noon lang nakita ng mga diwata
at maging ng mga aswang. Subalit halos hindi nagamit ng mga
tamawo ang mga sandatang iyon dahil sapat na ang kung anong
lason sa hininga ng mga tikbalang sa bawat pagsingasing ng
mga ito sa mga aswang na nalapnos ang balat kahit nag-anyo
pang mababangis na ikúgan, tandáyag, garúda, at sigbín ang
mga ito. Nalipol ang mga aswang sa labanang iyon na tumagal
umano nang ilang araw lamang. O iyon ang paniniwala ng
lahat. Dahil may mangilan-ngilang nagsasabi na nakita nilang
may mga garúdang nakalipad patimog ng Molang Dilim.
(Sundan sa pahina 31)
NOBELA

Ni EFREN ABUEG

(IKA-6 NA LABAS) lumangoy dahil may tendency siyang itigas ang kaniyang
katawan kapag nangamba agad siyang maaaring malunod.

M
AY pag-asam agad si Tania sa nakikita Bumibigat sa gayong paraan ang kaniyang katawan, kaya
niyang paglapit sa kaniya ni Dr. Rayos. At bago nagreresulta sa kaniyang mabilisang paglubog sa tubig.”
siya nakapagsalita, dama agad niya ang isang palad Ngayon, humiga si Dr. Rayos sa tubig ng swimming
ng doktor sa kaniyang balikat. pool, itinuwid ang mga bisig na parang krus, saka tuluyang
“Relaks lang, ha?” Parang nakapatse na sa mukha nito nagpalutang habang tuloy-tuloy ito sa pagpapaliwanag.
ang ngiting parang malikmatang kamay na humahaplos sa “What you need to do is think is that you will float like a
kaniyang puso. “Para gumaan ang katawan mo sa tubig!” piece of log. Tanging ang nakabukang mga palad mo tulad
Napatanga na lamang si Tania sa doktor. ng ginagawa ko ang aalalay na
“Karaniwang nadidisgrasya pambalanse ng katawan mo
sa di naman kalalimang tubig sa tubig. Gayahin ang isang
sa swimming pool o sa dagat katawang luno na ibinagsak sa
ang isang baguhan pang tubig at matutuklasan mong
natural na bouyant,
magaan ang katawan
ng tao sa tubig!”
At pagkaraang
maipakita
ang mga
ipinaliliwanag,
tumindig na
“It is not a concern when sa lapag ng
you were touched, almost swimming pool
embraced by a man?” si Dr. Rayos
(Mig! Mig!
na lang sana
ang itawag ko
sa iyo!) saka
lumapit sa
kaniya.
“Hala…
ikaw naman!”
At hinawakan
agad siya sa
balikat.
(Sundan sa
kabila)

•Hulyo 1-15, 2019• 7


(Mula sa pahina 7)
Nalito, nawala siya sa sarili. Tanging ang init ng palad ni
Dr. Rayos ang nanulay, nagpainit sa kaniyang katawan!
Nagtawa pa si Dr. Rayos nang mapansing nabigla siya.
“Aba, ‘wag kang matakot. Ang babaw naman ng swimming
pool na ito!”
Namumutla ba siya? O excited lamang?
Napasunod siya sa diin ng isang palad ng doktor sa
kaniyang balikat. Humiga siya sa tubig habang nakatingin
siya rito; sabik na nag-aabang kung ano ang gagawin nito sa
kaniya. Kasunod na naramdaman niya ang mga palad nito sa
kaniyang likod. Sinusuportahan ang paglutang ng kaniyang
katawan sa tubig.
“See? Lumulutang ka. Umaangat na sa mga palad ko ang
likod mo!”
At nagtaka nga siya nang maramdamang wala na nga sa
likod niya ang mga palad ni Dr. Rayos. Nakalutang na siyang
mag-isa. Ngunit bigla itong lumayo sa kaniya. Nangamba
agad siyang baka lumubog siya sa tubig. Napakawag siya,
parang may hinahagilap. Mariing pagkawag, kaya sa isang
iglap lumubog siya at sisinghap-singhap na napalangoy.
Natakot siyang malunod!
“’Ayan, kumawag ka kasi!”
Ramdam niya ang pagsapo ni Dr. Rayos sa kaniyang
katawan, ang maagap na pag-aalay sa kaniya ng malakas
na mga bisig ni Dr. Rayos para mapatatag niya ang
pagkakalapat ng kaniyang mga paa sa losang lapag ng
swimming pool.
“Nag-panic ka, Tania!
Huminga ka muna nang malalim
at ulitin natin ang pagpapalutang May komprontasyon pang
mo!”sabi pa ni Dr. Mig Ramos.
Nawala naman sa loob ng mangyayari sa mag-inang
ilang saglit ang kaniyang takot.
Kinabig siya ni Dr. Rayos Pinky at Tania!
sa isang balikat. Nagdiit ang
kanilang katawan. Nakonsyus
siya nang maramdaman ang init ng katawan nitong basa.
Ngunit walang sinabi si Dr. Rayos. Inihiga uli siya sa
tubig. Mga bisig na nito ang umalalay sa kaniyang likod.
Ngayon, naramdaman niyang gumagaan ang kaniyang
katawan. Nagpapaubaya na pala siya sa tubig (o sa mga bisig
ni Mig?). Wala na ang mga bisig ng doktor sa kaniyang likod.
Mag-isa na siyang lumulutang. Nakatingin sa langit, ibig
niyang ibaling ang tingin sa doktor. Ngunit sinabihan siya
nito na tumingin lamang sa itaas, mag-concentrate, isiping
nagpapahinga siya sa isang higaan. Nakaramdam siya ng
tiwala sa sarili. Hinangad niyang tumagal pa siyang kapiling
ang doktor.
“Awat na! Nakapagpapalutang ka na!” Tumawa si Dr.
Rayos pagkaraan ng ilang saglit.
Parang mula sa isang selebrasyon ang boses na kaniyang
narinig. Tuwang-tuwa. At isiningit nito ang isang palad
sa kaniyang likod, inalalayan siyang tumayo nang hindi
lumulubog, saka sumuporta ang isang palad nito sa
kaniyang balikat.
“’Ayan! May confidence ka na! Di na ako magwo-worry na
lulubog ka next time na mag-try ka to float!”
Nang nakatindig na siya, sinapo ni Dr. Mig ang isa niyang
balikat, payakap na kinabig siya. Hinangad niyang magtagal
ang kanilang posisyon, ngunit masayang binitiwan siya nito
at kinamayan.
“O, I have done my duty to safeguard the life of a young beauty!
Congrats to me!”
8 •Hulyo 1-15, 2019 •
Nagtawa pa nang malakas si Dr. Mig Rayos, tumitig
sa kaniya nang ilang saglit, saka pabulusok na lumangoy.
Umabot ito hanggang sa kabilang dulo ng swimming pool,
bumalik at lumapit sa kaniya.
“There! Praktis lang at mag-e-enjoy ka sa swimming, tulad
ng nakita mong paglangoy na ginawa ko!”
“Salamat, Doc!” Ngayon lamang nabuo ang loob niya sa
pakikipag-usap kay Dr. Mig Rayos!
Nang tanghaliang iyon, sumama ang doktor sa pagsasalo-
salo nila ng kaibigan niyang si Rea at ang nobyo nito.
“Kulang na lang ni Ms. Tania, boyfriend,” tuon kay Rea
ang sinabi ng nakangiting doktor. “Don’t you agree, Ms. Rea?”
“Oo naman, Doc!” sambot ni Rea na bumaling sa nobyo.
“She’s already twenty three…high-time nang magkasiyota siya,
Von?”
Ngumisngis lamang ang binatang binalingan ni Rea.
Pakiramdam ni Tania, “kinukuribdib” siya nang mga
sandaling iyon!
TULOG na ang Mommy Pinky niya nang dumating siya.
Naghatiran pa ang mga magkakasama pagkahiwalay
nila kay Dr. Rayos, kaya mag-aalas diyes na ng gabi nang
makauwi siya.
“Kumusta’ng outing, Ate Tania?”salubong ng naghihintay
sa kaniyang si Mayumi.
“Masaya. Naghatiran pa kaming magkakasama kaya
ginabi na ako ng uwi. Tulog na si Mommy, ano?”
“Naku! Ang hirap ng iskedyul mo. Saliwa kayo ng
Mommy mo. Paano kayo magkikita kung nakapasok na siya
sa grocery paggising mo sa umaga? At uuwi naman siyang
nasa ospital ka na dahil night
duty ka!”
“Oo nga, Mayumi.
Naninibago tuloy ako!”
“Ang Mommy mo rin.
Nitong huling uwi niyang
medyo gabi, hinahanap ka.
Sabi ko sa kaniya, nalimutan
siguro niya na night duty ka.
Alam mong natawa sa sarili at ang sabi ba naman—matanda
na siya!”
Hindi napasabay si Tania sa inosenteng pagtawa ni
Mayumi. Napapaisip siya kapag nabanggit na “ginabi” ang
Mommy Pinky niya.
“Nag-date ba sila ni Dr. Mig pagkasara niya sa grocery?”
“So kailan kayo magkikita kundi weekend o holiday?”agap
ni Mayumi.
“Holiday ngayon, kaya bukas paggising ko, magkikita
kami ni Mommy!” Ngunit inilingid niya ang artipisyal
niyang katuwaan sa pagkikita nila ng kaniyang ina.
Mahimbing ang tulog ni Tania dahil sa pagkapagod o
dahil gusto niyang mapanaginip si Dr. Mig Rayos. Ngunit
talagang tulog na tulog siya dahil sa pagod. Makalawa
lamang niyang inulit ang pagpapalutang sa tubig na
ipinakita sa kaniya ng doktor at hapong-hapo na siya
pagkaraan. Nang malaon, pinanood na lamang niya ang
doktor na nakipagkarerahan kay Von, ang boyfriend ni Rea!
Nakadulog na sa almusal ang Mommy Pinky niya nang
pumasok siya sa kumedor. Parang apaw ang liwanag sa
lugar na iyon nang umagang iyon. Napatingin sa kaniya,
saka napabulalas ang kaniyang ina.
“Wow, Tania! Matingkad ang extra glow sa mga pisngi
mo!”
“Baka naman sunburn ang nakikita mo, Mommy?” Pinilit
niyang maging masaya ang pagsagot niya rito.
“Nagkakasama naman tayong mag-swimming noon at

hindi ganiyan ang kulay mo kahit maghapon ka sa init ng
araw. May extra glow talaga ang iyong mukha! Baka exciting
one na nakilala ka sa outing?”
Nahulaan ba nito na kasama nila ni Rea at ang boyfriend
nito si Dr. Mig Rayos?
Imposible! Wala namang third eye ang kaniyang Mommy
Pinky!
“May nakilala ka ba sa outing na interesting prospect?”
tudyo pa uli ng kaniyang ina.
“Boring ang outing. Kami-kami lang at ilang sumabit na
doktor!”
Mukhang nasiyahan naman sa kaniyang sagot ang
Mommy Pinky niya. Umalis na ito patungo sa grocery.
WEEKEND nang hapunan nang magkausap uli sina Tania
at ang Mommy Pinky niya. Mukhang pormal na lumapit ito
sa mesang kainan. Pagkaraan ng ilang subo at pagnguya’t
paglunok ng pagkain, ikinamangha niya ang sinabi nito.
“Nakalimutan mo yatang banggitin sa akin na nagkita
pala kayo ni Dr. Mig Rayos sa outing ninyo!”
“Well, sort of. Humabol lang yata sa outing namin!”
Hindi nakaila sa kaniya ang paghinga nang malalim ng
Mommy Pinky niya.
“Tinuruan ka raw niyang mag-floating.”
Hindi siya sumagot. May idinugtong ito. “Nakalimutan
mo?”
“Akala ko, hindi naman interesting sa ‘yo ang saglit niyang
demonstration ng floating!”
“Dr. Rayos is a friend. Natural lang na ikuwento niya sa
akin kung paano ka niya tinuruan ng floating sa swimming
pool!”
Lumigid ang tingin niya. Nasa kusina si Mayumi.
Naririnig niya ang paghuhugas nito ng mga kasangkapan sa
pagluluto.
“Is it really important to you to hear how he demonstrated with
me the art of floating?”
Biglang tumikom ang bibig ng Mommy Pinky niya. Hindi
makatingin sa kaniya.
“Nagtataka lang ako…na hindi mo nabanggit!” Bumaba
ang boses ng Mommy Pinky niya.
Patuloy ang kalansing at kalantog ng mga gamit sa kusina
na inaayos ni Mayumi.
“Nakalimutan ko nga, Mommy.”
“Nakalimutan mo’ng hinawakan niya ang katawan mo?”
“Mommy, that’s not a concern!” Halos paanas ang sagot niya.
“It is not a concern when you were touched, almost embraced by
a man?”
“Sorry, Mommy. I don’t think I have to worry about that.” At
tumayo siya. “Excuse me. I have to go to the toilet!”
Pigil na pigil ni Tania ang sarili. Ayaw niyang tumaas ang
boses niya sa pagsagot sa kaniyang ina.
Mabilis na bumalik siya sa kaniyang kuwarto. Napaupo
siya sa kaniyang kama. Dama niya ang hinanakit na
umusbong sa kalooban niya.
Narinig niya sa labas ang tagistis ng tsinelas ng Mommy
Pinky niya. Pumasok sa silid nito. Tumahimik. Nahiga
sa kama si Tania na parang napagod
sa pakikipag-usap sa ina. Pumikit siya.
Inalis niya sa isip ang palitan nila ng
pangungusap sa harap ng almusal.
Ngayon lamang nangyari iyon. Walang di-
pagkakaintindihan nangyari sa kanila nang
magdalaga na siya.
Bakit biglang nagbago ng asal ang
kaniyang Mommy Pinky? Bakit parang
naging maurirat ito ngayon.
“I am a responsible young woman. I did not disobey her even for
a single instance. Ano ang nangyari’t biglang nabago siya?”
Pagkaraan ng kalahating oras na katahimikan sa bahay,
bigla na lamang niyang narinig ang ugong ng sasakyan sa
garahe na pinaandar ng kaniyang ina. Narinig pa niya ang
boses nito na nagbibilin kay Mayumi.
Ngayon, itinatanong niya sa sarili kung bakit hindi man
lamang sumungaw sa kuwarto niya ang kaniyang ina para
magpaalam?
Lalong napaisip siya nang malalim. Ano sa kaniyang ina
na malaman na tinuruan siya ni Dr. Mig Rayos ng tamang
paraan ng pangangalaga sa kaligtasan niya sa tubig, dagat o
swimming pool man iyon?
Nagsinungaling ba siya sa hindi niya pagpalagay na
importante ang pagtuturo sa kaniya ni Dr. Mig? Paano
naman ang hindi nito pagsasabi ng totoo sa nangyari rito
nang “masiraan” ito ng kotse isang gabi?
Tinimbang niya ang “pagsisinungaling” nila sa isa’t
isa. Alin ang mas mabigat? Ang ginawa sa kaniyang
pagsisinungaling ng Mommy niya o ang di niya pagbabalita
agad na kasama nila sa outing si Dr. Mig Rayos?
“Nagseselos ba si Mommy sa pagtuturo sa akin ng floating
ni Dr. Rayos? O nagalit siya dahil binalewala ko ang sinabi
niyang paghawak-hawak ng isang lalaki sa aking katawan?”
Hindi naman konserbatibo ang Mommy Pinky niya!
Tumawid sa isip niya ang pangangahas sa kaniyang
katawan ni Freddie, na inakala niyang tangay lamang ng
tukso ng mga sandali ng pag-iisa nila sa paltok na iyon sa
Antipolo. Napingasan ba siya? Hindi ba’t ang pangyayaring
iyon ang nagbukas sa kaniya ng pagkaunawa sa pagkababae
niya na pinaiigting ang pagkadama niya sa sariling
kapurihan na ipagkakaloob niya sa isang lalaki sa pagdating
ng takdang panahon?
Wala na sa buhay niya si Freddie. He is a failure! He’s
a loser! Iwinaksi na niya ito nang palagian sa kaniyang
buhay. Narito na si Dr. Mig Rayos na muling gumising sa
pagkababae niya. At parang magneto itong binabatak siya,
iginagawa ng mga insidente ng pagkikita nila sa espasyo ng
ospital na kapaligiran niya ngayon.
May “nangyayari” na ba sa pagkikita ni Dr. Mig
Ramos at ng kaniyang Mommy Pinky? May nabuo nang
relasyon?
Iyon ngayon ang pinagtutuunan niya ng pagdidili-dili.
Malalim na paghukay niya sa sariling damdamin. May
kaba at takot iyong idinudulot sa kaniya mula kanginang
“nagsalita” sa kaniya ang Mommy Pinky niya.
Babayaan ba niya sa sarili na maging magkaribal sila ng
kaniyang ina sa iisang lalaki?
At sirain ang tahanang itinayo ng yumao niyang ama para
sa katiyakan ng maayos na buhay nilang mag-ina?
Iyon ba ang kailangang mangyari?
Mas bata ako kay Mommy kaya may advantage akong
maging asawa ni Dr. Mig Ramos.
(ITUTULOY)
•Hulyo 1-15, 2019• 9
NOBELA

Ni ARMANDO T. JAVIER
(IKA-29 LABAS)

M
AY karinderyang
malapit sa
inuupahan ni Bene “Ligawin, ha? Ano naman daw
sa Pinagtipunan, doon na sila ang nagustuhan nila sa ‘yo?”
naghapunan. Nagpabalot pa Humagikhik. “Maano raw ako...
ng bopis at giniling si Bene, mapagbigay!”
pulutan.
Sinundan sila ng tingin ng
mga apo ng babaeng may-ari
ng bahay nang mapadaan
sila sa harap ng terrace. Sa
loob ng kulong na garaheng
ginawang kuwartong
paupahan, natambad kay
Janno ang tinitirhan ni Bene.
Naroon nang lahat: kamang
pansolo-katawan, makitid
na mesang kainan, dalawang
silyang plastik; may maliit din
palang banyo-CR. Napailing
siya nang maalalang naki-CR
pa sila ni Zeny sa kabilang
bahay noong birthday ni Bene.
“Pasok sa palasyo ko,”
sabi ni Bene, nakatawa.
Ipinatong nito ang dalang
supot ng pulutan sa ibabaw
nang makitid na mesa;
pinaupo siya sa isa sa mga
silya. Tila excited na hindi niya
mawari si Bene. Aligagang
tila tinedyer na may
pumapanhik nang ligaw.
Hinugasan nito ang
dalawang baso saka kinuha sa
ilalim ng higaan ang galon ng
lambanog; marami pa ngang
natira. Ipinatong nito sa
ibabaw ng mesa at binuksan
ang stand fan nang makitang
pinagpapawisan siya.
“Kulong kasi ‘tong
k’warto,” tila nahihiyang sabi.
“Okey lang. Masikip din
naman sa k’warto ko.”
“K-Kina Zeny ka ba
nakatira...?”
“Oo, pansamantala.
Kinupkop n’ya ‘ko,” dagdag
ni Janno bago pa makapag-
isip nang kung ano si Bene.
“Kaya pala ibinigay sa
‘yong susi ng bahay...”
Naupo na rin si Bene sa isa
pang silya, inalis ang tapon
ng galon ng lambanog.
“Umpisahan na natin?”

10 •Hulyo 1-15, 2019 •

 “Sige, para maaga tayong makatapos.” “Natututo ka na,” sabi ni Bene. “Konting praktis pa, p’wede
“Nasa ‘yo naman ang susi ng bahay...” Indirektang ka nang ilaban nang pamorningan!” Nagtawa na naman.
pagsasabi rin na hindi siya dapat magmadali. Laugh trip ba ang epekto ng alak kay Bene? Kumibo-dili ito
Oo nga naman! kapag walang kargang espiritu, matabil ngayong kargado.
Sinalinan nito ng lambanog ang kani-kanilang mga baso, “Pag-ilang dyowa mo na ‘yung dyowa mo ngayon?”
saka isinalin din sa dalawang tasa ang uwi nilang pulutan. “Una pa lang...”
Dalawang kutsara pa at sinimulan nila ang inuman. Ipinaalala Totoo naman. Si Nets, bagama’t naisine na niya’t nahalikan,
ni Janno sa sarili na hinay-hinay lang siya sa pag-inom--hindi ay hindi naman talaga niya naging dyowa. Lumalabas pa nga
niya brand ang lambanog. Hindi siya dapat makipagsabayan na panakip-butas siya nito sa nakatampuhang boyfriend.
kay Bene. “T-Talaga?” Namilog ang mga mata ni Bene, parang hindi
Usap-usap sila: kung anu-ano lang, sabay sa pagkutsara ng makapaniwala; tila pinagkukumpara ang kanyang edad sa
pulutan. kakontian ng kanyang nakarelasyon. “No’ng ka-age mo ‘ko,
“’Yung babaeng pumupunta sa parlor, dyowa mo ba?” apat na’ng naging boypren ko!”
“Oo.” Yabang ba ito o sadyang pagbibigay impormasyon lamang?
“Malusog, ha?” Ngumiti si Bene. Itinapat ang magkabilang Napagpasyahan niyang makisakay kay Bene.
kamay sa dibdib. “Tayp mo ba’ng nagmamalaki do’ n...?” “Ligawin, ha? Ano naman daw ang nagustuhan nila sa
“Nagkataon lang siguro.” ‘yo?”
Nakamata sa kanya si Bene at sa pagbaba ng mga kamay, Humagikhik. “Maano raw ako...mapagbigay...!”
napatingin naman siya sa tapat ng dibdib nito. Maliit kumpara Nakipag-toast uli sa kanya. Nang malagok ang alak at
sa dibdib ni Tessa pero umaakit din naman nang pansin--lalo’t masundan ng tubig, tuluyang bumungisngis.
nasasakal ng suot na blouse, sila’y nag-iinom at dadalawa “Ang landi ko, ‘no?”
lamang sa loob ng silid. “Hindi naman. Nagpapakatotoo ka lang...”
“Me mga lalaki kasing gusto ‘yung gano’n.” Pagkuwa’y nagseryosong muli ang mukha. “Kaya siguro
“Bakit naman?” patay- ako naloloko, madali akong
malisyang tanong niya.
“Me nasasapo ‘tsaka me... Ipinaalala ni Janno sa maniwala sa boladas ng mga
lalaki. Bigay nang bigay,
naaano.”
“Naaano...?” sarili na hinay-hinay wala nang itinitira sa sarili.”
“In lab ka lang, kaya
Humarot ang mga mata ni
Bene, dumukwang at bumulong
lang siya sa pag-inom- gano’n...Lahat naman ‘ata ng
nai-in lab, gano’n...”
sa halip na tahasang sabihin ang
nasa isip.
-hindi niya brand ang “Ikaw rin ba?”
Ngumiti siya sa halip na
“Gano’n?”
Tumango, tila kumikislap sa
lambanog.Hindi siya dapat sumagot; binayaan niyang
mag-isip at maintriga si
kapilyahan ang mata. Epekto na
ba ito ng iniinom nila?
makipagsabayan Bene. Naintriga nga, at
dahil nakainom na, naging
Pamaya-maya pa, napansin
niyang pinagpapawisan na rin
kay Bene... prangka.
“Ginawa n’yo na?”
si Bene; mainit sa katawan ang “Ang alin?”
lambanog. Tumindig. “Alam mo na ‘yon...”
“Saglit, ha? Magpapalit lang ako nang medyo Ibinaling nito ang tingin sa kanang kamay na nakapatong sa
komportable.” ibabaw ng mesa saka tumuldok nang makalawang beses ang
Lumapit sa isang mababang plastik na kabinet at kumuha hintuturo.
roon ng mga pamalit, saka nagtuloy na sa banyo. Sinulyapan Napalunok si Janno. Umilap ang mga mata at umiwas
ni Janno ang kanyang cellphone, inalam kung anong oras na. ng tingin kay Bene. Pero matunog ito; ipinagkanulo siya ng
Malapit nang mag-alas-nuwebe. kanyang reaksiyon.
Lumabas ng banyo si Bene nang naka-sports sando na “--’Wag mong sabihing ano ka pa...?”
lamang at nakamaigsing-maigsing shorts, mandi’y pantulog na. Hindi siya sumagot. Saglit niyang tiningnan si Bene
“Matagal ba ‘ko?” saka siya nagbawi ng tingin. Hindi nagpilit si Bene, pero sa
“Hindi naman...” naglarong ngiti sa mga labi nito, alam niyang bistado na siya.
Ipinatong nito sa ibabaw ng kabinet ang hinubad na Para ring si Zeny noon na natuklasang hindi siya marunong
pantalon at blouse saka siya binalikan sa mesa. Tumagay uli, at humalik.
sinalinan ng lambanog ang kanyang baso. Muling sinalinan ni Bene ng lambanog ang baso niya bago
“’Wag kang mag-alala, wala namang hang-over ang pa niya naawat.
lambanog-Quezon...” “L-Last ko na ‘to, ha? Baka tamaan na ‘ko...”
Nahulaan mandin ang ipinag-aalala niya. “Nasa ‘yo naman ang susi ng bahay, p’wede kang gabihin
“Pa’no ba tumama ‘to?” nang uwi. P’wede ka ngang hindi umuwi...!”
“’Yung iba, sumusuka ‘pag nasobrahan. ‘Yung iba naman Tila siya napapaso sa matiim na pagkakatingin ni Bene.
nakakatulog daw nang mahimbing.” Tumindig siya at nagpaalam na dyidyinggel. Makipot ang banyo-
“Gano’n? Pa’no kung mag-black-out ako?” CR, kalahating dipa lang yata; pang-isahang tao lang talaga.
Itinuro ni Bene ang makitid na kama. “Hihiga ka na lang Abut-abot ang pamamawis niya. Mainit na sa katawan ang
d’yan, masarap ang tulog mo.” iniinom nila ay mainit pa rin ang pinag-uusapan nila. Naghilamos
“’Wag sana akong tamaan...” siya, tinuyo ng panyo ang mukha at binalikan si Bene.
“Pag tinamaan ka, t’yak me tama din ako. Amanos lang Nakapikit ito, inakala niyang baka nakatulog. Nasilip niya
tayo.” sa pagdaan sa likuran nito ang bahagi ng dibdib na bagama’t
Ipiningki ni Bene ang baso nito sa baso niya at inistreyt ang hindi singprominente ng dibdib ni Tessa ay mahindig pa rin
laman. Ginaya niya. Gumuhit na naman ang alak sa lalamunan
niya; agad niyang sinundan ng tubig. (Sundan sa pahina 27)

•Hulyo 1-15, 2019• 11

NOBELA

Ni NERI JEDELIZ
(IKA-14 NA LABAS) tumagal pa kami. Nalilibang nga ako sa pakikinig ng inyong
kuwentuhan,” salo ni Kiray.

M
ATAGAL na natitigan ni Benjie ang nakayukong si “Kiray, me itatanong lang ako sa iyo, p’wede?” patuloy ni
Rose. Ilang saglit pa’y… Benjie.
“Sabi ko’y kaanu-ano mo itong sinabing mong si “Ano po ‘yon?”
Manny?” muling naitanong ni Benjie. “P’wedeng mamasyal sa inyo?”
Humugot muna nang malalim na paghinga si Rose bago “Sa amin? Bakit?”
sumagot. “Boyfriend ko noon.” “Siyempre, dadalaw.”
“Me boyfriend ka na pala,” napangiti si Benjie. “Sino naman ang
“Noon, pero ngayon wala na…” dadalawin mo? Wala namang
“Ngayon wala na. Ibig sabihin ay break na kayo.” me sakit sa amin.”
“Hindi naman gano’n. Basta na lang nagkalihis ang “Di lang ang me sakit
aming landas.” ang dinadalaw. Ang isang
“Okey. Sa takbo ng iyong kuwento, mukhang mahaba magandang dalaga’y
nga kong ikuwento. Sorry kung nagtanong ako. Di ko dinadalaw din.”
naman nais na makikialam sa iyong personal “Sino namang magandang
affair, pero nagtataka lang ako, na tuwing dalaga ang dadalawin mo sa
mababanggit ko ang pangalang Manny, amin?”
mukhang nagre-react kayo. Kaipala’y me “Kayo.”
boyfriend ka’ng si Manny…noon.” “Ow, maganda ba
“Okey lang. O, ano, p’wede na kaming ako? Kayo pa lang ang
umalis ni Kiray?” nakapagsabi niyan sa akin.”
“Aba, opo. Kangina ko pang “Bulag lang ang magsabi
napapansing parang di na mapakali na di ka maganda. At di ako
itong kasama mong si Kiray.” bulag.”
“Aba, okey lang sa akin kahit “Ano ba ito? Mukhang
nagpaparinig ka na. Ganyan
talaga ang mga binatang
mahilig. Mag-uumpisa sa
paririnig, ang kasunod ay
manliligaw na. Liligaw ka sa
akin, ‘no?”
Namula rin ang pisngi ni
Benjie sa prangkang sagot ni
Kiray.
“Pasens’ya ka na kung
naging matabil ako. Liberated
kasi akong klaseng babae.
Kaya kapag nagsalita ako,
direct to the point. Wala nang
paligoy-ligoy. Di ko gusto na
magsayang ng oras.”
“Sige, malalaman natin
kapag dumalaw na ako sa
inyo,” ani Benjie.
“Sige. O, ano, aalis na
kami?”
“Aalis na kayo? Di mo
pa nga nasabi kong ano
ang adres mo. Paano kita
madadalaw kung di ko alam
ang tirahan mo?”
“Nais kong paminsan-minsan ay “Isang tirahan lang kami
magpupulong tayong lahat dito sa ating ni Rose. Doon ako nakatira
barangay. Pag-uusapan natin kung ano ang kay Rose.”
ating magawa upang umunlad naman ang “Ha?” nabigla rin si
ating pamumuhay,” ani Rose. Benjie.

12 • Hulyo 1-15, 2019•

NANG makalabas na sina Rose at Kiray sa opisina ni Benjie, “O, ano ang ginawa mo?”
naglakad-lakad muna sila. Nang maraanan nila ang isang “Nagpasiya akong
restoran, nagyaya si Rose na magmemeryenda. Kangina pa raw lumayo. Ipinagtapat ko sa
siya nagugutom. Hamburger at softdrink ang kanilang inorder. kanya ang lahat ng tungkol
“Na-love at first sight si Benjie sa ‘yo,” ani Rose na nakangiti. sa akin sa pamamagitan ng
“Guwapo rin siya. P’wede nang seryosohin,” tugon ni Kiray. isang sulat.”
“Nasa edad ka na naman upang mag-asawa.” “Ano pa?”
“Naisip ko rin ‘yon. Gusto ko nang manahimik at “Sabi niya’y kahit sino pa
magpundar ng pamilya.” ako, nakahanda pa rin siyang
“O, ano pa ang hinihintay mo? Naririyan na si Benjie.” pakakasalan ako.”
“Ang tanong, ano kaya ang masasabi niya kapag malaman “’Yon naman pala, e. Bakit
niyang isa lamang akong hostes sa isang klab? Matanggap kaya pinakawalan mo pa?”
niya ang aking pangit na nakaraan?” “Me prinsipyo akong
Di nakahuma si Rose. Ganyan din noon ang problema niya, tao. Naisip kong kapag
noong nagkaigehan sila ni Manny. nagpakasal ako sa kanya’y
“Antayin natin kung dumalaw na si Benjie sa atin. Tingnan siyempre isipin ng mga
natin kung ano ang kanyang masasabi. At kapag manliligaw tao na salapi lang niya ang
nga siya sa akin, tatapatin ko na siya kaagad, kung sino ako. aking hangad sapagkat
Ayaw kong ibitin ang tao,” nawika ni Kiray. tiyak mabubuko ang aking
Patuloy silang nagmemeryenda habang nagkukuwentuhan. pagpanggap na mula rin
“Rose, di mo pa nga pala naikuwento sa akin kung sino itong sa mayamang angkan.
si Manny. Boyfriend mo pala noon. Kaya noong nakita kong nag- Siyempre, kukutyain ako
uusap kayo sa labas ng ating klab, iniyakan mo ang kanyang ng mga kapamilya niya at
pag-alis.” gayon din ng mga taong mga
“Boyfriend ko nga si Manny. Di mo siya kilala at di pa siya kakilala nila sa mataas na
napunta sa ating klab.” sosyedad. Panay kutya lang
“Akala ko, customer mo lang at nabola ka ng mga palabrang ang aking mapapala nito.”
por kilo. Alam mo naman ang mga customer natin sa klab, “Sana’y pinakapalan
magaling maghabi ng mga salita. Ang una nilang boladas ay mo na lang ang iyong
binata pa raw sila kahit nagbibilang na ng mga misis. Misis pagmumukha, k’walta na.”
number one, misis number two, three. At tayo naman, sakay lang “Sabi na nga’t di salapi
nang sakay upang kumita.” ang hangad ko kay Manny.
“Totoo ‘yan. Kaya noong nasa klab pa ako, ang mga Pagmamahal ang hangad ko
naririnig ko’y pinapalabas ko lang sa kabilang tenga. Di ko sila sa kanya, sapagkat nais ko
pinapansin.” nang tumahak sa tuwid na
“Bakit pinansin mo itong si Manny?” landas ng buhay.”
“Sabi ko, di siya customer sa ating klab. Iba siya. Nagkita “Para kang di hostes
kami at nag-ibigan. Naging magkasintahan kami, ngunit di pa kung magsalita. Kayo pa lang ang nalalaman kong hostes
niya alam noong na isa lamang akong hostes.” na nagpakamartir. Sabagay, noon pa’y di ka talaga bagay
“Ano pa?” na maghostes. Talagang isa kang matinong babae. O ano,
“Natuklasan kong mayaman sila. Tinitingala sa lipunan. kalimutan mo na lang si Manny nang lubusan?”
Doon ako nagkaproblema.” “Hindi naman. Nais kong kahit paano’y linisin ko muna
“Ano’ng problema?” ang aking pagkatao. Kahit paano’y nais kung magkaroon ng
“Ang problema ko kung paano ko ipagtapat sa kanya na isa dignidad at kaunting kabuhayan upang di naman masabing
lamang akong hostes sa klab at mahirap pa ako sa daga.” mahirap pa ako sa daga. Nais ko ring magkasalapi sa
“O, pagkakataon mo na sanang makabingwit ng malaking pamamagitan ng aking sariling sikap at pawis.”
isda. Isang mayaman. Di ba naibida mo noon sa akin na ‘yon “Kaya nagbukas ka ng tiangge?” Napatawa si Kiray. “Upang
talaga ang hanap mo. Ang makatagpo ng isang mayaman upang kapag mayaman ka na, p’wede ka nang bumalik at magpakasal
makaahon ka sa kumunoy ng kahirapan?” kay Manny?”
“’Yon na nga. Naisip kong si Manny na nga ang hanap kong “Marami rin ang umasenso sa pamamagitan lang ng maliit
superhero upang umahon sa akin sa kumunoy. Ang totoo’y na negosyo. Sa ngayon, pakiramdam ko’y malapit na akong
nagpanggap pa rin nga akong isang mayaman din upang lalong umasenso. Sa pakiramdam ko’y tila may guardian angel ako na
mabingwit si Manny. Subalit me dumating na problema.” sumusubaybay sa akin upang umangat ang aking buhay.”
“Anong problema?” “Baka si Manny ‘yan, ang guardian angel mo. Hi-hi-hi!”
“Ang problema’y umibig ako sa kanya nang tapat. At Ilang saglit na di nakahuma si Rose. Kapagdaka’y…
napagtanto kong di ko p’wedeng linlangin si Manny. Masakit “Pero me problema talaga,” muling nawika ni Rose.
sa aking kalooban. Iniibig ko siya nang lubusan at handa kong “Ano na naman? Ang hilig mong umimbento ng problema.
isakripisyo ang aking pangarap, huwag lang siyang mahulog sa Think positive.”
aking bitag. Ako ang kusang lumayo.” “Kahit yumaman ako, di ko talaga mabura ang pangit kong
“Naks! Kung magsalita ka’y para kang di isang hostes. Akala kahapon. Ang kahapon ng isang tao ay bahagi na ‘yon ng
ko pa naman ay manhid ka na. Ano pa?” kanyang buhay, dadalhin niya ito hanggang sa kamatayan.”
“Naisip ko rin, na halimbawa’y nakasal kami at nagsasama “Totoo ‘yan,” biglang gumuhit ang lungkot sa mukha ni
bilang mag-asawa, ang aking masamang kahapon ay maging Kiray.
isang bangungot na hahadlang sa aming pagsasama. Hindi “O, bakit biglang kang nalungkot?” tanong ni Rose.
p’wedeng ilihim ang nakaraan ng isang tao. Darating ang oras “Buti’t naikuwento mo ang nangyari sa inyo ni Manny.
na ito’y sisingaw. Ito ang aking kinakaharap na suliranin.” (Sundan sa pahina 33)
May mga ideya si Rose na naisip upang mapadaling mapaangat
ang kanyang buhay. Tila kinasasabikan na niya ang muling
pagtatagpo ng kanilang landas ni Manny.
• Hulyo 1-15, 2019• 13
MAIKLING KUWENTO

PARA KAY HUNTER

Ni JUAN AL. ASUNCION kapatid at pinsan niyang lalaki, bata pa ay naipaliwanag na sa
kanila ang kondisyon nila. Ang ilan sa kanila, parang walang

G
ANITO na naman noong nakaraang taon. Maraming anuman ang sakit nila. Hindi siguro abot ng kanilang isip ang
tao rito sa bahay. Parang pista. Masaya silang lahat. Ako epekto nito sa kanilang buhay. Mabagal kasi ang pagdebelop ng
lang yata ang umiiyak. kanilang isip kaya kadalasan ay parang bata sila kung mag-isip.
Kaarawan ni Hunter iyon. Isang pambihira at natatanging Ngunit naiiba si Hunter sa kanila. May utak siya. Matalino
kaarawan. pa nga.
At ako ang promotor. Sa katunayan, Pete ang totoong pangalan niya. Siya mismo
Parang eksena sa pelikula ang nangyari. Pinalibutan naming ang nagpangalan sa kanyang sarili ng Hunter. May hinagap
magkakamag-anak ang lamesa na nakapatong ang mga handa ako na hinango niya ito sa kanyang sakit. Pero tinanong ko siya
at cake ni Hunter. Sa gitna namin, sa tabi ng cake, ibinibigay ni minsan: “Bakit nga ba Hunter?”
Hunter ang tatlong pulang rosas kay Camille. “Isa akong hunter, anti,” sagot niya. “Hunter ng pangarap.”
Si Camille, nakasimangot na tinatanggap ang rosas. Pero “Naks, ha?” tawa ko. Talagang ganyan kami
hindi iyong simangot nang napipilitan. makipag-usap sa kanila. Masuyo. Mas gusto
Si Hunter, grabe naman talaga ang ngiti niya. Parang binanat nila ang ganyan. Mas masaya sila
na kupas na lastiko. Ang tagal manumbalik sa normal. Ramdam kapag naramdaman nilang
ko, at sa palagay ko’y kaming lahat na nakasaksi, ang walang minamahal sila. “Ano naman
pagsidlang ligaya niya.
“Yeh!” itinalon pa ang pagsuntok sa hangin.
Nanulis naman ang nguso ni Camille. Ngunit may ngiti sa Si Camille, nakasimangot na
kanyang mga mata. tinatanggap ang rosas. Pero hindi iyong
Diyan ako naiiyak noon. Pakiramdam ko, nakagawa ako simangot nang napipilitan.
ng napakalaking kabulastugan na pagsisisihan ko sa huli.
Parang binigyan ko si Hunter ng lollipop saka ko binawi
nang malasahan na niya ang sarap.
Parang biro nga ang lahat. Gusto ko lang namang
mapaligaya si Hunter sa kaarawan niyang iyon. Iyon
lang talaga ang nasa isip ko.
Para kay Hunter.
Sigurado kasi akong iyon na ang huling
kaarawan niya.
Pamangkin ko si Hunter. Ulila na siya sa ama. Sa
edad niyang labing-apat, panganay ako ng sampu.
Sa katunayan, ang kapatid niyang si Mike, nauna
na. Labing-isang taon lang siya. Ang pinsan
niyang si Simeon, napunta na rin. Labindalawa
siya. Ang nakababatang kapatid niya na si
Marlon, hindi na makabangon. Ang dalawa pa
niyang pinsan, na tulad din ng iba pa nilang
pinsang lalaki, at mga pinsang lalaki ng aking
nanay, umalis sila na hindi man lang nakaabot
sa ikalabing-apat na kaarawan nila.
May sakit kasi ang angkan namin: Hunter
Syndrome. Naipapasa sa mga anak na lalaki
ang sakit na ito, at sa aking pagkaintindi, suwerte
na kung makaabot sa edad na labinlima ang lalaki
at pagkatapos ay wala na. Tapos na.
Sa ganang akin lang, naaawa ako sa aking
magiging mga anak. Paano mo i-let go na lang basta
ang anak mong napakabata pa at punumpuno ng
ligaya, pangarap at pag-asa? Iyan ang dahilan kung
bakit wala sa aking isip ang pag-aasawa.
Pero sa mga kapatid at pinsan ko, hindi nila
napigilan ang kanilang damdamin.
Kaya hayun, binigyan ako ng mga pamangkin
na pinapanood ko pa lamang ay pinipiga na ang
aking puso.
Dahil sa kanilang sakit, kaawa-awa sila sa
eskuwelahan. Si Hunter, halimbawa, dahil sa sobrang
pandak, na sanhi ng kanyang sakit, pinangalanang Dagul.
“Lagot sila kay Dagul kapag malaman niya!” sabi
lamang ni Hunter, tumatawa. Parang si Dagul daw kasi
ang nilalait nila. Hindi siya.
Alam ni Hunter ang sakit niya. Katulad ng mga
14 •Hulyo 1-15, 2019 •
ang pangarap mo?”
“Una, maging doktor ako.”
“Bakit naman?”
“Para ako na ang tutuklas ng gamot ng mga kagaya namin.
Napakakupad ng mga doktor natin.”
Napakatayog na pangarap. Ako na normal, hindi man lang
lumigid sa aking isipan ang ganyang layon. Basta kumukuha na
lang ako ng kursong makakapagpakain at makasusustento sa
aking mga pangangailangan: guro.
“Ano naman ang pangalawa?”
“Pangalawa?” Nanlaki pa ang mga mata saka ngumiti nang
pilyo. “Mag-aasawa ako.”
“M-mag-aasawa?” Nagulat ako sa tinuran niya. Iyong
pagkabigla na muntik na akong himatayin.
“Hindi ka natatakot?”
“Ano naman ang dapat kong katakutan, anti?” balik-tanong
niya.
“Paano kung magkakaroon ka ng anak na…” Hindi ko
mabigkas ang mga susunod kong sasabihin. Baka mabigat sa
kanyang pandinig.
“Na gaya ko?” siya tuloy ang nagsabi. “Walang problema.”
“Hindi ka naaawa?”
“Bakit, naawa ba si inay sa amin?”
“Oo naman.” Sagot na mahirap bigkasin.
Natigilan siya. Parang namatanda. “Alam kong mahal niya
kami.”
“Totoo ‘yan!” Ngunit sa aking isip, mas maigi sana kung
hindi na lang nag-asawa ang nanay niya.
“Kapag hindi nag-asawa si inay, di wala sana kami?”
Para akong natinik sa lalamunan sa kanyang sinabi. Biglang
sumingit si Carlo sa aking isipan.
“Hindi ka naaawa sa sarili mo?”
“Sa anong dahilan, anti? Ganyan naman talaga. May mas
mahaba ang buhay, may mas maigsi. Hindi naman puwedeng
pare-parehas tayong lahat.”
Loko nito. Ako pa ang nilektiyuran.
Pero totoong matalino si Hunter. Nakakapagtaka pero
siya ang isa sa pinakamagaling sa kanilang klase. (Third Year
high school siya.) Palabasa kasi. Kahit anong aklat, binabasa.
Talentado pa. Magaling magdrowing at maglaro ng chess.
“Parang kilala ko ang crush mo?” sabi ko noon. Para maitago
ko ang pagkapahiya ko sa kanya.
Malaman ang ngiti niya.
“Si Camille,” sabi niya.
“Siya ba ang pakakasalan mo?”
“Pag gusto niya ako.”
“Ano sa tingin mo, may pag-asa ka?”
“Bulag ang pag-ibig, anti. Kaya huwag kang magsabi nang
tapos.”
Sige na nga. Bulag ang pag-ibig. Pero kung napakaliit mo,
paano ka makikita? Halos tatlong talampakan lamang si Hunter.
Dahil iyon sa kanyang sakit. Buti na lang at hindi naapektuhan
ang kanyang pandinig. Pero maliban sa mga iyan, wala na
siyang ipinag-iba sa kanyang nga kapatid at pinsang lalaki.
Balbon, malago ang kilay at buhok. Malaki sa normal ang ulo, at
paharap ang parang pinitpit na malaking tainga.
Sabagay, hindi siya pangit dahil talaga namang maganda nga
ang lahi namin. Iyan marahil ang dahilan kung bakit makailan
ko nang binasted si Carlo ay nandiyan pa rin at ayaw sumuko.
Ngunit isinumpa ko nang hindi ako iibig. Hindi pala, hindi ako
mag-aasawa. Kahit sino pang hari ang magmakaawa.
At si Camille?
Hindi ko pa siya noon kilala. Nagkunwari lang akong kilala
ko noong nag-uusap kami ni Hunter.
Nalaman ko kay Mary Anne, na pamangkin ko rin, na
pareho ni Hunter na nasa Third Year si Camille. Nasa lower
Kung kayang makipagsapalaran ni Hunter sa ngalan ng pag-ibig,
kakayanin din kaya niya?
section. Hindi siya kagandahan. Pero hindi rin naman pangit.
Hindi rin sila mahirap. Mas nakakaangat pa nga yata sila sa
amin. At solong anak.
Kinausap ko si Camille. Gusto kong magpanggap siya na
ma-in love kay Hunter. Para maging masaya ang nalalabi pang
araw ng aking pamangkin.
Kabit-kabit ang iling niya. Ngunit talagang pursigido ako. At
kung paano ko siya napapayag, di ko na rin matandaan. Basta
ang alam ko, napasabak ako sa aktingan bago ko napa-oo.
“Hindi bale, isang taon lang siguro ito,” sabi ko.
Lapastangan! Kapag pumalpak ka, lagot ka! babala ko sa aking
sarili. Pero pinlano ko nang maigi ang lahat para walang sabit.
Isang linggo ang nakaraan pagkatapos naming mag-usap ni
Camille, kumabila sa aming bahay si Hunter. Magkatabi lang
ang aming bahay.
“Nagkakilala na kami ni Camille, anti!” Masayang-masaya
siyang nagbalita.
“Paano?” sabi ko. Pinalaki ko pa ang aking mga mga mata na
para bang excited din ako.
“Nagkabanggaan kami sa ibaba ng hagdan ng iskul,” sabi
niya.
“Hala, grabe naman siya! Hindi man lang niya tinitingnan
ang kanyang dinaraanan,” sabi ko. Kunwari, galit ako kay
Camille.
“Pero tinulungan niya ako, anti,” sabi ni Hunter. Masaya pa
rin.
“Tinulungan?”
“Itinayo ako.” At namutawi na naman ang kanyang ngiting
parang binanat na kupas na lastiko. “Saka inalalayan niya ako sa
pag-akyat namin.”
“Ang sweet naman pala,” sabi ko. “E, ‘yong ano, naipagtapat
mo na?”
Anong kilig niya! Kaya hindi ko napigilang humagikhik.
“Hindi, anti,” sabi niya. Bahagyang nabura ang ngiti niya.
Ayon kay Camille, naisakatuparan lahat ang mga pinag-
usapan naming mangyari. Hindi ko lang nakita dahil nataon na
walang pasok ang inihahatid kong anak ni ate. (Iyan lang ang
trabaho ko dahil hindi pa naman ako nakapasok na magturo.)
Kinabukasan, palihim kong minanmanan si Hunter.
Natatawa akong nakasaksi sa pagsalubong ni Camille kay
Hunter sa ibaba ng hagdan. Kinuha ni Camille ang bag at folder
na dala ni Hunter saka niya inalalayan pag-akyat.
“Nakakainggit sila,” biglang may nagsalita sa aking likuran.
Si Carlo pala. Hindi ko namalayan na sinundan pala ako.
“O, ba’t di ka mag-aral muli nang makapanligaw ka ng
estudyante?” sabi ko. Umarko pa ang aking mga kilay.
Hay, naiinis ako. Makailang beses ko nang ipinamukha
na wala siyang pag-asa, nandito na naman! Nakakagigil. Ano
ang gusto niya, madagdagan na naman ang nga mongoloid?
Napakaaskad na nga ng mukha ng aming mga kapitbahay
rito sa Sampaloc kung tumingin sa aking mga pamangkin,
dagdagan pa nito! Buti pa sa Ilocos, patago sila kung mamintas.
Dito, harap-harapan. Kulang na lang isampal sa iyo.
“At bakit ka nandito?” Nameywang pa ako.
May panahon kasi siyang maglakwatsa dahil tulad ko
ring nakapagtapos na ng Education pero di pa rin nakapasok.
Naging magkaklase kami sa isang unibersidad dito sa Manila.
“Ayaw mo pa niyan, may bodyguard ka na, may kasama ka
pang maniktik?” nakakaloko ang tawa niyang dadalawang syllable.
Ano pa ang magagawa ko kundi hayaan si Carlo na parang
langaw na bumubuntot sa aking puwitan? Ayaw ko namang
mabuking ako sa aking pakana kay Hunter.
Naging saksi tuloy si Carlo sa unti-unting pagkakaigihan
nina Hunter at Camille.
Subalit sa nakikita kong saya ni Hunter, nangamba ako.
(Sundan sa pahina 38)
•Hulyo 1-15, 2019• 15
MAIKLING KUWENTO

DISKARTE Ni ARMANDO T. JAVIER

N
APANSIN ni Atong na iika-ika at may galos sa tuhod na ‘ko mam’ya at me pangmadyong na’ng nanay mong
at hita si Peklat, pero ang ama nitong si Mang Joaquin bungangera!”
ay nakangisi at nakapamulsa ang mga kamay, tila may “Pa’no naman ako, ‘tay? ‘Yung pangako mong selpown?”
sinasalat sa bulsa ng pantalon. Napapalatak si Mang Joaquin. “Sige, hanap tayo ng GSM...”
“Magaleng, anak, maaga kang natuto sa ‘kin. Me panabong Napakunot-noo si Peklat. “GSM?”
“Helow? Galing sa magnanakaw...!” Humalakhak si Mang
Joaquin.
Napagaya ang trese anyos na anak.
“P’wede na ‘yon. Ang sobra dito sa areglo, pang-bogtsi
n’yo na ng mga kapatid mo.” Tumawa uli si Mang
Joaquin. “Neks taym, sa Chedeng ka naman
magpasagasa. T’yak, paldo’ng me-ari n’yon!”
Inakbayan ni Mang Joaquin si Peklat,
ginulo ng palad ang buhok at sumisipol na
nagpatuloy sa paglalakad.
Naintriga si Atong kung ano ang
pinag-uusapan ng mag-ama.
Nakapanindahan na siya, dala
ang plastik ng tinging mantika,
at iniabot sa kanyang ina.
“Ba’t ‘antagal mo, mainit
na ‘tong kawali e wala ka pa?”
Tumakbo siya, bahala na,
Hindi sinagot ni Atong
pasalubong sa dumarating na SUV; ang ina. Nakatungo, naglakad
hindi alintana ang iba pang mga siya patungo sa silid, sa papag
sasakyan. na kinahihigaan ni Ningning.
Naupo siya sa gilid ng papag
at dinama ng palad ang noo
nang bunsong kapatid. Mainit
pa rin. Kahit ilang beses nang
napunasan ng kanyang ina ay
tila hindi bumababa ang lagnat
ng kanilang bunso. Pangatlong
araw na ngayon na may sakit
si Ningning: maputla na nga
ito, tila lambot na lambot.
Pinatingnan naman
kahapon ng nanay niya
sa center, matapos na hindi
humupa ang lagnat sa
pagpapainom nito ng paracetamol.
“Ilang araw na ba ‘yan?” sabi
ng nakausap nilang health worker.
“Pangalawang araw na ho,”
sabi ni Aling Orang.
Napaismid ang health
worker. “Ipasuri n’yo na’ng
dugo, baka dengue na ‘yan...”
Kumunot ang noo ni Aling
Orang, muling natahimik,
nagpasalamat sa health worker na
tinatawag na ang susunod na
magpapakonsulta, at inalalayan
sa pagtayo ang mainit, nanghihina
pang anak.
Naiwan kay Atong si Ningning.

16 •Hulyo 1-15, 2019 •

“Bantayan mo s’ya, lagi mong pupunasan, aangkat pa ‘ko ng
basahang pambenta. Uuwian ko kayo ng pagkain.”
“Oho, ‘Nay.”
Sinundan ni Atong ng tingin ang ina: tila lalong humukot
ang kubang katawan. Kung malaki na siya, siya na sana ang
magtatrabaho para sa kanila. Di ba dapat naman talagang
lalaki, ang tatay, ang naghahanapbuhay para sa pamilya?
Kinaiinggitan niya ang mga batang lumaking may
kinikilalang ama. Tuwing magtatanong siya kung sino at
nasaan ang kanyang ama, laging iling lamang ang malimit na
isagot ng kanyang ina. Nitong siyam na taong gulang na siya,
nagtapat din ang nanay niya. Na-reyp ito noong kinse anyos,
hindi nito kilala ang lalaki. Nagising na lamang ito mula sa
pagkakahiga sa latag ng karton sa bangketa na may nakatutok
nang ice pick sa leeg. Tinakpan ang bibig nito, at sa isang patay,
madilim na eskinita, sa pagitan ng dalawang malaking dram ng
basura, inilugso ng lalaki ang puri nito.
Si Atong ang naging bunga.
Iba naman ang istorya ng kapatid niyang si Ningning. Anak
naman ito ng nanay niya sa huling nakarelasyon. Ang lalaki
na Fredo ang pangalan ay napatay sa saksak, isang gabing
makursunadahan ng mga lasing. Apat na taon si Atong noon;
si Ningning, sanggol pa. Siya na ang naging tagapag-alaga ng
kapatid mula noon; abala sa kung anu-anong mapagkakakitaan
si Aling Orang.
Muli niyang dinama ang noo ng natutulog na kapatid-
-mainit pa rin. Dinampot niya ang bimpong nakababad sa
palangganang may tubig, piniga at marahang pinunasan
ang noo, leeg, braso’t mga kilikili ng kapatid. Kung may
pera lamang sila, sana’y
mapatitingnan nila sa ospital
si Ningning, pero, magkano Naisip ni Atong na gumawa
lamang ba ang kinikita ng
kanyang ina sa pagtitinda ng
basahan?
ng paraan para maipagamot
Nababahala siya sa
napansing maraming
ang maysakit niyang kapatid...
mapupulang butlig sa mga
braso’t katawan ni Ningning. Ano ba iyon, tigdas?
Lumabas siya at tumalungko sa harap-bahay, nag-aalala
pa rin. Sa abot ng kanyang tanaw, nakita niyang nakaupo sa
harap ng tindahan si Peklat, kukuya-kuyakoy habang umiistro
ng softdrinks sa isang supot na plastik; may kinakagat ding
tinapay. Itinaas nito ang supot ng softdrinks nang matanaw rin
siya, inaalok siya. Lumingon si Atong sa loob ng bahay, at nang
makitang nakapikit pa rin ang kanyang kapatid, humakbang
siya patungo kay Peklat.
“Kain, ‘Tong,” sabi nito, iniabot sa kanya ang supot
nang may kulay na tinapay. “’Wag kang mahiya, ako’ng
magbabayad n’yan...” at nakangiting tinapik nito ang bulsa
ng shorts.
Dumampot siya ng isang piraso at kinagatan. Inalok din siya
ni Peklat nang hawak na supot na may lamang softdrinks pero
tinanggihan niya.
Minsan na niyang natulungan si Peklat, may dalawang
buwan na ang nakakaraan. Hinahabol ito ng asong bagong
panganak, muntik nang makagat kundi siya humarang at
nahampas ng tablang panggatong ang galit na inahing aso.
Nagpasalamat sa kanya si Peklat at tuwing makikita’y binabati
siya.
“’Musta, ‘Tong?” tanong pa nito, hindi nawawala ang sigla
sa mukha.
Nagkibit-balikat siya.
“Muk’ang problemado ka, a?”
“Me sakit kasi’ng kapatid ko...”
“Ano’ng sakit?”
“Hindi pa sigurado. Mataas ang lagnat--baka nga dengue...”
“Dengue? Delikado ‘yan! Nakakamatay ‘yan. Pinatingnan
n’yo na?”
“Sa center lang.”
“Ba’t di sa doktor? Sa ospital?”
“’Ala kaming pera...”
Napatangu-tango si Peklat.
“Nakita ko kayo kanina ni Mang Joaquin,” sa halip ay sabi
ni Atong, “me pinag-uusapan kayo. Nagpapabili ka pa nga ng
selpown...”
“A, ‘yon ba? Raket namin ni tatay ‘yon...” pagkuwa’y agad
din nitong pinahilis sa tapat ng labi ang isang daliri, nililihim
siya. “’Wag mong ipagsasabi, ha?”
“A-Ano bang raket ‘yan, Peklat? P’wede ba ‘ko d’yan?”
Pinagmasdan siya ni Peklat; muling tumambad kay Atong
ang malaking pilat nito sa noo. Dalawang taon lamang ang
tanda sa kanya nito.
“Ba’t mo itinatanong?”
“K-Kasi kung p’wede ‘ko b-baka p’wedeng isama n’yo ‘ko,
para kumita rin. Kelangan ko ng pera para maipagamot si
Ningning.”
“S-Sigurado ka ba?”
Sunud-sunod ang naging tango ni Atong.
Inisang sipsip ni Peklat ang iniistrong softdrinks, saka
itinapon ang supot na plastik.
“Sige, sabihin ko ke tatay. Mam’yang gabi, ‘intayin mo ‘ko
dito sa tindahan.”
“Salamat, Peklat.”
Nakipagtampalan ito ng palad sa kanya.
ALUMPIHIT siya
kinagabihan. Makakain ng
hapunan, nagpaalam siya
kay Aling Orang na aalis
saglit.
“Sa’n ka pupunta?”
“Sa labas lang, ‘Nay.”
“H’wag kang
magtatagal, ha?”
“Oho.”
“Ingat ka sa pagtawid-tawid, humahagibis pa naman ang
mga sasakyan d’yan...”
“Oho, ‘Nay.”
Humakbang na siya palabas ng bahay at nagmatulin ng
lakad, umiiwas na matanong pa ng ina. Sa tindahan, ilang
minuto pa siyang naghintay. Bakit wala pa si Peklat? Baka
naman ayaw ni Mang Joaquin na isama siya sa raket nilang
mag-ama? Naghintay siya habang nakaupo sa mahabang
bangko sa harap ng tindahan. Palingun-lingon sa kanya ang
tindera; wala naman kasi siyang binibili. Panay ang sulyap niya
sa bungad ng eskinitang pagmumulan ni Peklat. Makalipas
ang mahigit sa tatlumpung minuto, dumating ito. Hindi na
lumapit sa kanya, kinawayan na lamang siya.
Sa labas ng eskinita, naghihintay sa kanila si Mang
Joaquin; nakatayo sa tabi ng isang poste habang naninigarilyo.
Ipinakilala siya ni Peklat sa ama.
“Si Atong , ‘tay, kebigan ko. S’yang me problema na gustong
magpatulong sa ‘tin...”
Pinagmasdan siya ni Mang Joaquin: ang katawan niyang
maliit kaysa sa tunay niyang edad, ang payat at butuhan niyang
katawang tila poster boy ng malnutrisyon.
“K-Kaya mo ba, totoy?” tanong nito sa kanya.
“Kakayanin ko ho.”
“Sabi senyo, ‘tay, matapang ‘yan, e!”
Napailing pa rin si Mang Joaquin, tila hindi kumbinsido;
pero dahil sa kakukulit ni Peklat, napahinuhod din.
“Sige, ganito...” Hinila siya sa isang madilim na bahagi
(Sundan sa pahina 24)
•Hulyo 1-15, 2019• 17
MAIKLING KUWENTO

Usok at Salamin
Ni GEORGE DEOSO
“Gusto mo bang sumabay? Saan ba

N
AGBABASA si Jonathan ng
isang magasin sa lounge nang rito bahay mo?” tanong ng binatilyo.
dumaan sa harap niya ang “Ang totoo niyan,” sagot ni
isa sa mga empleyado ng Incognito Jonathan, “malayo pa bahay ko.”
Bathhouse habang sa likod nito’y
nakasunod ang isang binatilyo.
May kapayatan ang binatilyo, may
pagkakulot ang buhok, at sa kanyang
pagtaya’y wala pa itong bente anyos.
Nang lumingon ito sa kanya ibinalik
niya ang kanyang atensiyon sa isang
artikulo tungkol sa Stonewall Riots.
Pumunta ang dalawa sa locker room at
nagpatuloy siyang magbasa.
Maya-maya, lumabas ang binatilyo
mula sa locker room at, tulad ni Jonathan
at lahat ng parokyano ng bathouse,
tapis na lang ng puting tuwalya at
itim na tsinelas ang suot nito. May
wangis ng isang atleta sa track and field
ang katawan nito: hindi maumbok
ang mga masel ngunit mainam ang
pagkakahubog ng dibdib, abs at mga
braso. Tinungo nito ang mini-gym sa
tapat lang ng lounge. Kumuha ito ng
dalawang dumbell at nagsimulang mag-
ehersisyo, patingin-tingin sa salamin
sa pader sa isang panig. Ibinalik ni
Jonathan ang magasin sa isang estante
at hayagang tiningnan ang binatilyo.
May mga speaker na nakalagay sa
iba’t ibang sulok ng establisimyento,
at mula sa mga ito’y tumutugtog ang
isang remix ng “You Make Me Feel” ni
Sylvester.
Malao’y nagsimulang pawisan ang
binatilyo. Huminto ito sa pagbubuhat,
saglit na umupo sa isang bangko
habang pinupunasan ang mukha ng
likod ng kanyang kamay, tumayo’t
pumasok sa isang pintuan. Shower
room. Nang lumabas ito, ilang minuto
ang nakakaraan, basa na ang buhok
nito at pinupunasan ng isang maliit na
bimpo ang katawan habang nakatapis
pa rin ng tuwalya mula baywang
pababa. Dumiretso ito sa snack bar “Ano’ng oras ka pa nandito?”
malapit sa entrada. Bitbit ang isang “Alas-sais.”
Coke-in-can mula rito, tinungo nito ang “Wala pa rin?”
lounge at umupo sa sofa na kinauupuan “Wala pa rin.”
din ni Jonathan. Ngayo’y okupado ng Sapat na para magkaintindihan: wala masyadong tao sa establisimyento. Siguro,
bawat isa ang magkabilang dulo ng sofa. inisip kanina ni Jonathan, dahil Miyerkules, dahil weeknight. Karamihan, kung hindi
Nagkasalubong ang mga tingin nila. nagtatrabaho, mas pinipiling magpahinga sa kani-kanilang bahay.
Nagkatanguan. “Ngayon lang kita nakita dito,” sabi ng binatilyo.
“Kumusta?” bati ng binatilyo. Isang obserbasyon. Narinig naman ni Jonathan, sa likod ng mga salita, ang isang
Nagkibit-balikat si Jonathan. “Eto, tanong. Sumagot siya: “Pangalawang punta ko pa lang dito.”
nababagot.” “Kaya pala.”
18 •Hulyo 1-15, 2019 •
 “Ikaw ba?”
“Once or twice a month,” nag-isip ito saglit. “For the past two
years.”
“Ilang taon ka na?”
“Twenty. And you?”
Sinabi ni Jonathan ang totoo: “Twenty-eight.”
“Nice. Ako pala si Andrew.”
“Ako si Pepito.”
Napatawa nang marahan ang binatilyo na nagpakilalang si
Andrew.
“Ano nga pangalan mo?”
“Pepito. Iyon talaga.”
“Okay.” Inalok nito ang kanyang kamay, may halo pa ring
pagtawa. “Nice meeting you, Pepito.”
Nagkamay sila. Binuksan ni Andrew ang Coke-in-can at
uminom mula rito. Sinundan ni Jonathan ang mga pagkilos
ni Andrew, at nahagip ng kanyang tingin ang isang patak ng
tubig na nakabitin sa dulo ng isang kumpol ng kulot nitong
buhok malapit sa isang tainga. Kumikinang ito sa ilalim ng
marahang ilaw sa lounge.
“Gusto mo ba ng Coke?”
“Hindi. Salamat.” Ibinaling ni Jonathan ang tingin sa
estante at kunwa’y namili ng babasahin.
“May asawa ka na ba?”
Nagulat si Jonathan sa tanong, kaya napatingin siya muli
sa binatilyo. Tumawa siya at sinabing, “Mukha bang meron
na?”
“Hindi naman. How about a partner?”
“Wala rin.”
“I don’t believe you.”
“E, di ‘wag. Ikaw,
nakailang girlfriend ka na
Kalaunan, unti-unti ipinakilala
ba?”
“Isang daan.”
ni Jonathan, at ipinaliwanag,
“Medyo madami, a.”
“Ikaw, e.” ang sarili kay Andrew…
Uminom si Andrew
mula sa lata. Kumuha
naman ng magasin si Jonathan at nagbasa-basa, tumingin-
tingin sa mga litrato. Hindi na muling nabuksan ang pinto
na pinapasukan ng mga kostumer. Wala masyadong
aktibidad sa palapag kung nasaan sila bukod sa dalawang
empleyadong palakad-lakad, inaayos ang mga gamit sa
mini-gym o di kaya’y nagsasalansan ng mga tuwalya sa isang
sulok.
“Nag-ikot ka na ba?”
“Kanina. May ilang tao.”
“Pero wala?”
“Wala talaga.”
Tumayo si Andrew mula sa sofa at niyaya si Jonathan.
“Malay natin,” sabi nito. Dumaan muna sila sa ref ng snack
bar, kung saan iniwan ni Andrew ang Coke nito, bago
umakyat sa ikalawang palapag ng bathhouse.
Madilim sa ikalawang palapag. May mangilan-ngilang
neon na bola ng liwanag sa ilang panig nito, asul at pulang
mga ilaw sa ilang sulok ng kahoy na mga pader. Binubuo ang
buong palapag ng mga kuwarto. Inayos ang mga ito upang
pagmukhain na isang maze ang buong palapag: pasikot-
sikot, bawat liko’y dadalhin ka sa lugar na – dahil sa dilim,
o pananabik – hindi mo sigurado kung nadaanan mo na.
Sa bawat pader sa mga kanto’y may salamin, na maaaring
makita ang sarili na tila nagbagong anyo dahil sa kawalang-
liwanag.
“Pogi, a,” tukso ni Andrew.
Napangiti si Jonathan. Nakatayo siya sa harap ng isang
salamin at tinitingnan ang kanyang sarili. Dito’y hindi kita
ang mga marka ng taghiyawat sa kanyang mukha, hindi
ganoon kaprominente ang mga kamot sa kanyang baywang at
paligid ng kilikili. Mas nakikita rin dito ang ukit ng masel sa
kanyang mga braso at tiyan. Tila alam ng dilim ang mga nais
niyang ihayag at ikubli. Sa likod niya’y nakatayo si Andrew,
na kani-kanina’y tinitingnan din ang kaniyang repleksiyon
at ngayo’y lumilingon-lingon sa paligid. Marahan niya itong
siniko at nagpatuloy sila sa paglalakad.
“Ano’ng trabaho mo?” tanong ni Andrew.
“I.T.”
“A. Ako graduating pa lang.”
“Mabuti ‘yan. Paano ka naman napadpad dito?”
“Nayaya ng kaibigan.”
Sarado ang mga pintuan ng kuwarto, at mahihiwatigan
na walang tao sa karamihan ng mga ito dahil walang ilaw na
lumalabas sa siwang sa pagitan ng pinto at sahig. Patuloy ang
tugtog ng remix na mga kanta. Ipinapadaan ni Jonathan ang
mga daliri sa pader habang naglalakad sila. Sinabi niya kay
Andrew: “Nagustuhan mo na?”
“I like the freedom here.”
Hindi nabahala si Jonathan na wala silang
nakakasalubong. Naintindihan niya si Andrew, ang
pagpapalaya sa sarili, sa karimlan.
“Kung may work ka na, ba’t ka nandito?”
“Malapit lang ako dito, e.”
“Buti ka pa. Taga-Carreon pa ako.”
“Ang layo mo pa pala.”
“Minsan lang naman,
okay lang.”
“Kahit walang tao
ngayon?”
“Kahit ako lang mag-isa
dito.”
Matagal-tagal silang nag-
usap at naglakad sa palapag
na iyon. Malao’y nabatid
nilang may padron na ang
mga pader at pinto at ilaw na nadadaanan nila. Nagyayang
umakyat si Andrew.
“Hindi ako nagsisigarilyo, e,” sagot ni Jonathan.
“Saglit lang naman.”
Ikatlong palapag. Nahahati ito sa dalawang bahagi: ang
smoking area at isa pang malaking espasyo. Sa espasyong
iyo’y isang mahabang bangko ang nakadikit sa halos buong
haba ng isang pader, at sa tapat nito’y tatlong maliliit na
kuwarto na malayang gamitin nino man. May ilaw sa loob
ng isang kuwarto, may mga aninong kumikilos sa siwang
sa pagitan ng pintuan at sahig. Walang nakaupo sa bangko.
Nang marating nila ang smoking area, may dalawang lalaking
nakaupo sa magkalayong mga upuan. Nagsisigarilyo ang isa
sa kanila, litaw na litaw ang tuldok ng apoy sa palapag na
naiilawan lamang ng natural na liwanag ng gabi mula sa mga
bintanang pinalibutan ng kawing-kawing na alambre.
Bumaba sila mula sa ikatlo at ikalawang palapag.
Umupong muli sa sofa.
“Kanina pa tayo nag-uusap,” sabi ni Andrew, “pero ba’t
parang wala pa rin ako’ng alam tungkol sa iyo?”
Napakibit-balikat si Jonathan.
“Sinasagot mo naman mga tanong ko, pero I feel like you’re
not answering truthfully.”
“Pakiramdam mo lang siguro.”
“See?”
(Sundan sa pahina 27)
•Hulyo 1-15, 2019• 19
KUWENTONG PAMBATA
Ang Tagatuklas ng Liwanag
Ni EUGENE Y. EVASCO
M
UNTIK nang mapakawalan ni Cristobal, isang
batang magao, ang kaniyang isusubong kulisap
sa nakita. Akala niya’y nagdiriwang ang mga
banyagang hayop sa isang ligaw na bulalakaw. Pinaliligiran
at sinasayawan nila ang liwanag. Lalong nanlaki ang malalaki
na niyang mga mata. Mula sa malayo, pilit niyang sinuri
ang kakaibang liwanag sa kabilang dako ng kabundukan. Ni
hindi siya kumurap, ni ayaw niyang kumurap!
Nais sanang ibalita ni Cristobal sa mga nananaginip na
kaibigang hayop ang natuklasan. Ngunit himbing na ang
mga ito. Sa hindi maipaliwanag na mangha, napakapit siya
sa sanga ng puno at lalo pang pinagmasdan ang di-kilalang
liwanag.
Sa mga sandaling iyon, hindi na niya magawang galugarin
ang gubat para mangalap pa ng makakain.
Sa kalaliman ng gabi, sa lilim ng mga kawayan, pilit
niyang hinulaan ang mga panaginip ng kaibigan: maliwanag
na lampara para makapagbasa, mahiwagang kahong
nagluluwal ng salamangka, at kasangkapang maghahatid sa
kanila sa iba’t ibang lupalop.
Napabuntunghininga si Cristobal. Bakit ako lamang ang
gising sa gabi? Ako at ang mga paniki lamang? pagtataka niya sa
sarili. Kung umaga nama’y inaantok siya at hindi na kayang
makipaglaro pa sa kaibigang usa, matsing, loro, at musang.
20 •Hulyo 1-15, 2019 •
Nagkasundo
ang mga hayop na
humiling ng kakaibang
kasangkapang iyon.
Hihilingin nila ang
tulong mula sa
kabilang gubat…
Kinaumagahan, pagkasilay na pagkasilay ng mga silahis
ng araw, inaaya man siyang magtalukbong sa kumot ng
mga dahon, ikinuwento niya ang natagpuang liwanag sa
kabilang bundok. “Maniwala kayo,” pangungulit niya
nang mapansing napahikab ang mga kaibigan sa kaniyang
natuklasan. “Sa laki ba naman ng mga mata ko.”
Waring hindi pa sapat ang kuwento ni Cristobal. Maging
siya’y nahiwagaan sa liwanag na iyon. Inilatag ang banig,
kumalat sa paligid. Bugtong iyong kumalat sa kanilang
kabundukan, itanong man nila sa pinakamarunong na
kuwago ay hindi mahuhulaan. Hiwaga lamang ng ningas-
lampara ang tanging alam lamang nito. “Isang butil ng palay,
kumalat sa buong bahay,” paulit-ulit na sinabi ng kuwago sa
mga mapag-usisang hayop.
“Itulog mo na lang iyan,” pabirong payo ng matsing kay
Cristobal.
“Nananaginip ka na naman nang gising,” sabat ng
musang habang isinasayaw ang buntot sa malalaking mata ni
Cristobal.
Nais pa sanang magpaliwanag ni Cristobal pero
umalingawngaw sa kabundukan ang bulungan ng mga
kasama: “Imbento na naman iyan.”
Naalala ni Cristobal nang minsang pagtawanan siya sa
kaniyang imbensiyon. Dahil siya lamang ang may matalas
na mata kapag gabi, at nais namang makatulong sa gubat,
lumikha siya ng kakaibang kasangkapan. Isang napakadilim
na gabi, tinipon niya ang isang daan at isang alitaptap sa
sisidlan at ginawang lampara.
Sa umpisa’y maliwanag ang ilaw na iyon at nagkumpulan
ang mga kaibigang hayop para magbasa ng mga balitang
pangkagubatan. Hindi pa nasusuyod ang naglalagablab na
balita’y aandap-andap na hanggang sa maglaho ang liwanag
sa imbensiyon ni Cristobal.
“Pundido ang iyong imbensiyon!” At naghalakhakan ang
mga hayop.
“Napapagod din ang mga alitaptap,” paliwanag ng batang
magao nang pandilatan siya ang mga kaibigan. Palihim din
siyang napabungisngis dahil nagkandaduling ang kaniyang
mga kaibigan.
Kinukumot ng dilim ang kabundukan kapag gabi.
Hindi naman sila maabot ng mga kawad ng kuryente dahil
napaliligiran sila ng matatayog at matatandang puno.
Wala rin silang ipambabayad sa kuryente. “Para lamang
sa kapatagan ang kuryente,” sabi ng mga hayop sa isa’t
isa. Simula nang nilikha ang daigdig, nandoon na ang mga
higanteng punong may malalabay na sanga. Ang mga
katawan ng tumumbang puno’y kasintigas na ngayon ng mga
bato. Ni hindi natunton ng mga manlalakbay ang kanilang
lugar, na napabalitang mahilig galugarin ang mga bahagi ng
daigdig.
Kapag bilog na bilog ang buwan at hinihiram nito ang
liwanag ng araw, nagtatanghal ang mga hayop sa kagubatan
ng sariling pagdiriwang. Naglalaro ang mga batang hayop
ng taguan at patintero. Ang iba nama’y nagbabasa ng
mga sinaunang sulatin o kaya’y nag-eensayo ang lumang
baybayin. Ang iba’y nakikinig sa pagsasalaysay ng mga mito
at alamat, gamit ang mga kakaibang galaw ng mga anino.
Umaawit din ang mga tuko ng epiko, kasaliw ng mga
sitsit ng kuliglig. Nilalaman nito’y mahabang panalangin
at panaginip. Nananalangin sila na maipon at mapagsama-
sama ang mga bituin para magkaroon sila ng liwanag sa gabi,
liwanag na kasimbisa tuwing umaga o tanghali.
Sari-saring haka ang lumitaw sa kanilang mga alamat.
Ayon sa mga matatandang hayop, dati’y walang dilim.
Walang umaga at gabi. Ang daigdig ay pinalilibutan ng di-
mabilang na bituin. Maliwanag na maliwanag ang paligid.
Nang sabay-sabay isinilang ang mga di-kilalang planeta sa
ibang dako ng kalawakan, unti-unting naglaho ang mga
bituin. “Kailangan ng mga planeta ng maliwanag na bituin,”
pahayag ng matalinong kuwago. “Araw ang tanging natirang
bituin sa daigdig. Ito ang nag-iisang liwanag sa mundo.”
Kapag gabi at nasasaksihan ng mga hayop ang namamatay
na bituin, hindi nila mapigilan ang maluha. Nahuhulog
ang mga bituin at naglalaho, sabay-sabay nilang hikbi.
Kinatatakutan nilang maglaho ang araw at ganap nang
kumalat ang dilim sa kagubatan.
Kaya bilang pagpupugay sa araw, lumikha ng monumento
ang mga hayop sa gubat. Kahugis nito ang naglalagablab na
araw. May mga palamuting hugis-araw sa bawat tahanan.
May mga inukit na araw sa mga katawan ng mga puno at sa
pisngi ng kuweba. Ang mga habing tela ay may maririkit na
disenyo ng araw. Sa pusod ng gubat, nakatindig ang orasang
Ayon sa mga matatandang hayop, dati’y walang dilim. Walang
umaga at gabi. Ang daigdig ay pinalilibutan ng di-mabilang na
bituin. Maliwanag na maliwanag ang paligid…
nakaugnay sa galaw ng araw. Dito ibinabatay ng mga hayop
ang kanilang buhay. Banal ang araw sa kagubatan nina
Cristobal.
Kapag gabi’y iilan na lamang ang gising. Isa na rito si
Cristobal, ang batang magao. At ang mga pulutong ng
mahiyaing paniki.
Lingid sa kaalaman ni Cristobal, naging usap-usapan
sa bundok ang kaniyang ulat. Inilatag ang banig, kumalat sa
paligid. Nagalak ang mga musang at matsing. Pahiwatig daw
iyon na manunumbalik na ang mga bituin. Napalundag
ang mga palaka. Makakapagtampisaw na raw sila sa
danaw. Kinilabutan naman ang pagong. “Sunog!” hiyaw
niya sa inakalang pangitain at agad na nagtago sa kaniyang
pinapasang tahanan. “Kakalat ang sunog sa gubat!”
Tumili nang matinis na matinis ang loro. Pinahinahon
niya ang mga kasama sa nasabing pulong. “Bakit hindi natin
alamin?” mungkahi niya sa mga kasama. “Baka ang liwanag
na iyo’y makatutulong sa atin.”
Pumagitna naman ang matsing. “Handa na ba tayo sa
liwanag?”
Sumang-ayon naman ang pagong. “Inilaan na natin
ang pagtulog sa gabi. Oras iyon ng pahinga. Hindi natin
kailangan ang liwanag sa gabi.”
Tumutol ang mga kilyawan. “Nabubulag tayo pagkagat ng
dilim. Tinatawag kaming matang-manok. Hindi naman kami
manok. Kami’y dilaw na ibon.”
Napahalakhak naman ang usa sa katwiran ng mga
kilyawan. “Ngunit may katwiran,” sabi niya sa mga kasama.
Ilang gabi ang lumipas, matapos ang ilang pagpupulong,
nagkaisa ang mga hayop na saksihan ang tuklas ni
Cristobal. Gamit ang napakatalas niyang mata, naging
pinuno ang batang magao sa paglalakbay. Tatawirin nila
ang rumaragasang ilog. Lalaktawan nila ang lupain ng mga
higanteng pako. Mapagpapagulung-gulong sila sa mga
unanong kawayanan. Mula sa malayo, sisipatin nila ang
misteryo sa kabilang bundok.
Walang makapagpaliwanag kung bakit nalimutan nila
ang gutom at pagod sa mahaba-habang paglalakbay. Tunay
ngang kumakalat ang liwanag sa kailaliman ng gabi sa
kabilang dako ng kabundukan. Nakalatag na banig, kumalat sa
paligid, palihim nilang ibinubulong sa sarili.
Nagsasaya ang mga banyagang hayop sa kakaibang
liwanag. Lalo silang namangha na may paaralang panggabi
sa kabilang gubat, gamit nito ang misteryosong liwanag.
Isang liwanag na wala sa kanilang hinagap!
Masusi nila itong tinunghayan, gamit ang
pinakamakapangyarihang teleskopyo:
Ang mga batang hayop ay nagbibilang ng sari-saring
prutas.
Ang mga batang hayop ay tumutukoy ng sari-saring
bulaklak.
Ang mga batang hayop ay nagbibilang ng mga paa ng
singsing-pari.
Ang mga batang hayop ay sumusukat ng lalim ng bukal.
Ang mga batang hayop ay nagpapalamuti ng mga puno.
Ang mga batang hayop ay nag-aaral humabi mula sa hibla.
Ang mga batang hayop ay nagpapangalan sa mga kulisap.
(Sundan sa pahina 23)
•Hulyo 1-15, 2019• 21
 LATHALAIN

May dalawang mukha ba ang panlilinlang?

Ni FERNANDO B. SANCHEZ

A
NG panlilinlang ay maliwanag na panloloko at sundalong humigit-kumulang sa sampung libo na naka-deploy
panlalamang sa kapuwa. Ito’y isang estratehiya at mukhang handa nang lumusob sa mga Alemang sundalo
upang itago ang katotohanan, totoong katauhan o sa kabilang ibayo. Tinatayang isang libo ang tulong-tulong na
kaya’y ginagawang kasangkapan ng ilan upang maisulong at gumawa sa mga props, gayon din ang mga radar at radio broadcast
magtagumpay sa kanilang binabalak gawin sa kapuwa - sa di na ipinarinig sa mga Aleman ang paghahanda kuno ng mga
tama o maling paraan. Allied Forces sa kabila ng ilog. Napaniwala ng mga puwersa ng
Karaniwang ginagawa ang panlilinlang sa larangan ng pag- Allied Forces ng US at Gran Britania na naghahanda nga silang
ibig, lalo na sa kalalakihan na magsasabing binata pa ‘kuno’ lumusob sa mga kaaway ano mang oras. Nagpasiya ang mga
gayong may asawa na’t mga anak. O kaya’y magpanggap na Aleman na i-consolidate ang mga puwersa nila sa target ng mga
mabait, tila santo ngunit sa kalauna’y masama pala ang ugali at puwersa ng Allied Forces mula sa iba’t ibang direksiyon. Ang
pagkatao. Ito’y ginagamit ding paraan sa negosyo, isang tipikal di nila alam, ang tunay na puwersa ng Gran Britania at Amerika
na halimbawa’y ang pagbibinta ng ay sa ibang direksiyon pumasok at
hinog na prutas tulad ng mangga na sinorpresa ang mga Aleman na di
sasabihing matamis ngunit ubod pala nakahanda. Dito tuluyang naigupo
ng asim. O kaya’y ang paggamit ng ang mga Nazi sa pamumuno ni
weighing scale na mali ang timbang. Hitler! Isang mapanlinlang na taktika
Nariyan din ang mga budol- ng digmaan ang ginamit ng mga
budol o salisi gang na eksperto sa Allied Forces, at sila’y nagtagumpay!
panlilinlang upang makapagnakaw. Ang panlilinlang ay walang
Ano’t ano man, ang panlilinlang ay iniwan sa isang lason na
tahasang paglabag sa kagandahang- nakamamatay ngunit nakabubuhay
asal at kaugalian, at labag din sa rin sa isang banda, tulad, halimbawa
pamantayan ng Panginoong Diyos. ng gamot kontra rabies na itinuturok
Iisa lamang ang ibubunga ng sa mga kinagat ng aso. Kung susuriin
panlilinlang sa mga magiging biktima ang anti-venom, may sangkap ding
nito. Naririyan ang sama ng loob, lason, di ba?
galit, paghihiganti na kung minsa’y Sa tingin namin, may
nagdadala ng mga di kanais-nais na pagkakahawig din ito sa bronze image
pangyayari. Kung may kabigatan o ng ulupong na hawak ni Moises
kaseryosohan, humahantong ito sa sa kaparangan na ginamit niyang
konseho ng barangay, o kaya’y sa panggamot sa mga Israelitang
mga korte na pagsasampahan ng mga tinuklaw ng makamandag na ahas.
kaso ng mga kinauukulan. At higit Ang sino man tumingin o tumingala
pa riyan ang magiging implikasyon sa bronze serpent na hawak ni Moises
nito sa magkabilang panig. Sila’y ay kagyat na gumagaling o maliligtas
magiging magkaaway na mortal! sa kamatayan!
Iyan, sa tingin namin, ang Mayroon din kaming nabasang
unang mukha ng panlilinlang. kaso ng panlilinlang sa pagitan ng
Negatibo. Masama. Ngunit may mga Larawang kuha ni Wilson Fernandez bantog na biolinistang si Paganini
pagkakataon na ito’y nagdudulot din ng Italya at ng amateur na biolinista
ng kabutihan. Totoo kaya? na gustong magtanghal sa isang teatro ng naturang bansa.
Sa aklat ng evangelist na si David Diga Hernandez, na Upang makahikayat ng maraming manonood sa kanyang
pinamagatang “25 Truths about Demons and Spiritual Warfare,” pagtatanghal, sa announcement na ipinalabas at ikinalat niya sa
ikinuwento niya ang tungkol sa “Ghost Army“ na gumamit ng media, sinabi niyang estudyante siya ng bantog na Paganini.
panlilinlang. Panahon noon ng World War II. Spring ng 1945. Bagay na di totoo, hayagang panlilinlang sa publiko dahil di sila
Matatapos na noon ang digmaan, ang mga Aleman ay puspusan magkakilala at ni minsan ay di rin nagkakausap.
ang paghahanda sa kabila ng Rhine River, nasa hilagang Ang siste, ilang araw bago ganapin ang pagtatanghal,
silangan ng Switzerland, kung saan itinayo nila ang kanilang biglang naging panauhin ng amateur violinist si Paganini sa
huling stronghold. pinag-eensayuhan niya. Halos maagnas siyang tulad sa isang
Batid ng Amerika at Gran Britania na mahihirapan silang kandila sa pagkabigla at pagkapahiya dahil sa pagsisinungaling
lumusob at pasukin ang pinagkukutaan ng mga Aleman. Kaya o panlilinlang na ginawa. Ngunit di kinakitaan ng galit ang
nag-isip sila ng mabisa, naiiba at epektibong taktika upang sila’y bantog na biolinista. Bagkus sinabi nitong hinanap siya upang
magtagumpay. Sa halip na karagdagang sundalo ang tawagin, tumulong sa pag-ensayo niya sa pagtatanghal sa teatro ilang
nagrekrut sila ng mga artista sa pelikula at entablado, industrial araw mula sa araw na iyon.
engineers, decorators at designers, media experts na tumulong sa Nang dumating ang pagtatanghal na iyon, si Paganini mismo
mga gagawing hakbang upang maisakatuparan ang kanilang ang nagpakilala sa amateur violinist na tunay niyang estudyante
plano. ito. At nang tugtugin na nito ang pang-finaleng piyesa,
Ang grupo’y gumawa ng mga props ng mga tangke, sinabayan pa siya ni Paganini nang buong husay na lalong
eroplano at air strips sa kabila ng Rhine River at kunwa’y mga umani ng papuri at standing ovation mula sa mga manonood!

22 •Hulyo 1-15, 2019 •

Ang Tagatuklas... (Mula sa pahina 21)
Ang mga batang hayop ay naglilista ng mga uri ng dahon
at ugat.
Ang mga batang hayop ay nangangalap ng mga halamang
gamot.
Ang mga batang hayop ay sumusuri ng mga balat ng
hayop.
Ang mga batang hayop ay umaawit ng kantahing-kuliglig.
Ang mga batang hayop ay nagkukulay gamit ang katas ng
sari-saring bunga.
Nag-agawan ang mga hayop sa pagsilip sa teleskopyo.
Hindi nila mapaniwalaan ang liwanag na iyon—kung ligaw
na bulalakaw, munting bituin, higanteng alitaptap, o
piraso ng araw. Lahat ay may kipkip na paliwanag.
Hindi lamang sila tiyak sa pinagmulan ng
kasangkapang iyon.
“Nais din natin ng liwanag sa gabi,”
mungkahi ng usa sa espesyal na pulong
kinabukasan.
“Lalong lumalabo ang ating mata,”
paliwanag pa ng musang, “gamit ang
liwanag ng buwan.”
“Ayaw nating mabulag sa kakaunting
liwanag,” pasya ng kilyawan.
Nagkasundo ang mga hayop na
humiling ng kakaibang kasangkapang
iyon. Hihilingin nila ang tulong mula sa
kabilang gubat. Nais din nilang makapag-
aral ang kanilang mga anak at matuklasan
ang mga hiwaga sa kanilang lupain. Gusto
nilang lumaki ang mga ito na may alam sa
paligid, araw man o gabi.
“Noong hindi pa lumalayo ang mga bituin sa
daigdig,” salaysay ng kuwago, “maraming napag-
aaralan ang kagaya nating hayop.” Nagpatuloy sa paggunita
ng matalinong ibon. Naalala niya na dati’y may kalipunan
sila ng mga sulatin sa kuweba. Nagtatala ang mga kasamahan
niya ng mga bagong kaalaman sa paligid. Nang nagkaroon
ng gabi at lumalalatag ang dilim, marami nang aklat ang
nalimot at nawala. Ang iba’y naglaho sa mga nagdaang
bagyo at lindol. Ang iba’y naagnas dahil sa ulan at katandaan.
Ang ibang aklat ay nasusulat na sa wikang hindi na nila
naiintindihan. “Ito na ang panahon,” mariing pahayag ng
kuwago.
“Ngunit ang dilim…” pagtataka ng matandang palaka.
“Anong mayroon sa dilim?”
“Makikita lamang ang mga bituin,” paglilinaw ng isang
matandang palaka, “sa paglatag ng dilim.”
Agad nagpaliwanag ang tuko. Sinipat niya ang mga
batang hayop na naglalaro ng habulan, piko, sipa, at bahay-
bahayan. “Ang mga anak natin ang magiging bituin. Lilikhain
natin silang mga bituin. Sila ang ating bituin.”
Nagtaka ang matandang palaka sa sinabing iyon ng tuko.
“Ibig sabihi’y …”
Tinawag ng tuko ang mga batang hayop na naglalaro.
Umalimbukay ang alikabok sa pagkaripas ng takbo ng
mga bata. Sa isang tabi’y naghahagikhikan ang mga ito;
nagkukulitan at nagbibiruan. “Isa sa kanila’y magiging
mahusay na manunulat,” pagmamalaki ng tuko. “May
magiging pintor. May magiging manggagamot, manlalakbay,
hukom, guro, inhinyero, manghahabi, mang-aawit.”
Hindi man lubos na maunawaan, sabay-sabay
nagsiawitan, sa iba’t ibang himig ang mga batang hayop. At
pasayaw-sayaw pa. “Kami’y mga bituin, kami’y mga bituin.”
Agad namang naunawaan ng palaka ang sinabing iyon
ng kasamang tuko. Matapos ang pulong, sabay-sabay silang
sumigaw ng “mahiwagang banig, ilatag sa paligid!”
Inatasan nila si Cristobal, ang batang magao, na
mangibang-gubat at humiling ng misteryosong kasangkapang
ginagamit ng banyaga. Agad naman sumang-ayon ang
magao, lalo pa’t mabilis siyang kumilos, matalas ang
paningin, at ang mga lukso ay! pambihira—tila hakbang ng
mga higante sa kanilang mga mito at alamat.
Nang gabing iyon, tinalunton ni Cristobal ang
daan patungo sa kabilang gubat. Gabay niya ang mga
punongkahoy, ilog, pako, kawayan sa kaniyang paglalakbay.
Nang narating ang ibang lupain, humiling siyang makausap
ang pinuno nito. Hinayaan siyang makapasok sa kagubatang
iyon.
Nanibago si Cristobal sa pinuno ng gubat. Isang
matipunong bayawak!
“Humihiling po kami ng inyong
mahiwagang banig,” sabi ni Cristobal sa
pinuno.
Hindi maunawaan ng pinuno ang
iwinika ni Cristobal. Nagsalubong ang
kaniyang maningning na mata.
Inulit ni Cristobal ang kaniyang hiling.
“Humihiling kami na mailatag sa aming
gubat ang banig.” At saka itinuro ang
kasangkapang nakalahad sa halos patag na
lupa na may mga di matukoy na alambre.
Napangiti ang pinuno ng kabilang
gubat. “Iyon ba ang ibig mong tukuyin?”
Kapwa sila lumapit sa nakalatag na
kasangkapan. Sa di-kalayuan, masigla ang
mga kababata niyang hayop sa pag-aaral. Para
lamang silang naglalaro, bulong ni Cristobal sa
sarili.
Hindi makaimik si Cristobal. Ganito pala ang hugis
at itsura ng mahiwagang kasangkapan! Para itong banig
na yari sa salamin at buhangin. Ang mga alambre nito’y
nakadikit sa mga lamparang naghahatid ng liwanag.
“Iniipon nito ang liwanag kapag matindi ang sikat ng
araw,” paliwanag ng pinuno. “Tunay ngang mahiwaga. Alay
ito ng mga banyagang mapagawi sa aming gubat.”
“Mayroon po ba kayong naitatago pang katulad nito,”
wika ni Cristobal. “Humihiling po ako sa ngalan ng aming
kagubatan.”
Sa mga sandali ring iyon, ipinatawag ng pinuno ang
kaniyang mga katuwang. Ipinalabas niya ang kasangkapang
iyon mula sa isang kuweba. Nakabalot pa ito sa kakaibang uri
ng tela.
“Sabihin mo sa inyong kagubatan,” hiling ng pinuno,
“na bukas na bukas din, bilang handog sa kapit-gubat, ay
ihahandog namin ang kasangkapang ito.”
Kinabukasan, masisiglang awitin ang sumalubong
sa pinuno, mga kawal at mga katuwang ng kabilang
gubat. Dumadagundong ang tambol ng mga musang.
Umaalingawngaw ang agong ng mga usa. Matinis at
makapangyarihan ang plawtang kawayan ng mga kilyawan.
Magiliw ang tinig mula sa kudyapi ng mga matsing.
Iwinawagayway ng mga batang hayop ang sari-saring anyo
ng tuyong dahon.
Sa ilalim ng matinding sikat ng araw, inihiga sa patag na
lupa ang kasangkapang iyon. Hinintay ng mga hayop na
likumin ng kasangkapan ang liwanag mula bukang-liwayway
(Sundan sa pahina 24)
•Hulyo 1-15, 2019• 23
 DISKARTE... (Mula sa pahina 17)
ng kalsada. “Ako’ng pipili sa sasakyang sasalubungin mo.
Ibabangga mo’ng katawan mo sa katawan ng sasakyan,
tapos, babagsak ka, kunwari’y nabangga ka. Artehan mo,
kunwari’y me masakit sa katawan mo. Saka ako darating,
magpapakilalang tatay mo at hihingi sa drayber ng areglo. Hati
tayo sa makukuha kong areglo. Payag ka?”
“O-Oho.”
Nagkatinginan ang mag-ama. “Ayos!” sabi ni Mang Joaquin.
“H’wag kang matakot, Atong, madali lang ‘yan. Hindi mo
naman kelangang magpasagasa. Basta, sanggiin mo lang ng
braso’t balikat mo’ng katawan ng kotse, konting arte at pera
na!”
Napalatak si Peklat.
“Sige.”
Lumakad pa sila. Palinga-linga si Mang Joaquin sa salubungang
takbo ng mga sasakyan sa kahabaan ng kalsadang iyon na ang
karamiha’y patungong pier. Masinsin ang tibok ng dibdib ni Atong
habang nakasunod sa mag-ama; pinababahaw ng nararamdamang
kaba ang paniniyak ni Peklat na madali lang ang gagawin niya.
May konting panganib, oo, pero sa likod ng isip niya, naroon
ang pangangailangang maipagamot si Ningning. Nalagot ang
pagbubulay-bulay niya nang tapikin ni Mang Joaquin ang kanyang
balikat at ituro ang natatanaw na paparating na itim na SUV.
“Salubungin mo, banggain mo nang katawan mo’ng gilid
ng sasakyan, saka ka humiyaw, kunwari’y nasaktan ka, sabay
bagsak sa kalsada. ‘Intayin mong huminto ang drayber at
babain ka, saka ako lalapit para makipag-areglo.”
“O-Oho, Mang Joaquin.”
Tinapik din ni Peklat ang kanyang braso. “Kayang-kaya mo
‘yan, Atong.”
“Trabaho na, Atong,” sabi ni Mang Joaquin, bahagya siyang
itinulak pasugba sa paparating na SUV.
Saglit na nag-alangan si Atong. Muli siyang tinapik ni Mang
Joaquin at tinanguan. Tumakbo siya, bahala na, pasalubong sa
dumarating na SUV; hindi alintana ang iba pang mga sasakyan.
Bumangga ang mura pa niyang katawan sa gilid ng SUV,
bahagyang nakalog iyon, at si Atong sa halip na kusang
magpabagsak ay tahasang tumalsik nang tumagis ang kanyang
katawan sa katawan ng sasakyan. Umigkas siya, bumagsak sa
kalsada nang una ang likod, at ang SUV sa halip na huminto,
gaya ng inaasahan nina Mang Joaquin at Peklat ay lalong
nagmatulin ng takbo, patakas, palayo roon; walang pakialam
kung may nabundol ito.
Nalito si Atong, hindi malaman ang gagawin, tila natulala
at hindi agad nakabangon; at sa pagbabantulot, hindi niya
naiwasan ang pasalubong na trailer truck. Gumatid na lamang
ang mga gulong niyon sa kanyang katawan at may umalpas na
palahaw sa kanyang bibig. Nakatakbo pa ng ilang metro ang
trak, saka pa lamang nahinuha ng drayber na ito’y nakasagasa.
Binayo nina Peklat at Mang Joaquin ang driver’s side ng trak
nang habulin nila iyon at abutan nang magmenor sa isang
stoplight.
Hindi makapaniwala ang drayber at ang pahinante niyon,
pero nang balikan ang pinangyarihan ng aksidente, hindi pa rin
naaalis ang katawan ni Atong na natatakpan na ng diyaryo.
Dinala sa presinto ang drayber at ang pahinante ng trak; ang
bangkay ni Atong, dinala naman sa morgue.
Sa burol ng bata, kinausap ng may-ari ng trak si Aling
Orang, umaareglo; nangakong sasagutin ang gastos sa burol
at pagpapalibing ng anak. Nag-abot din nang malaki-laking
halaga ng pera.
Naroon din ang mag-amang Mang Joaquin at Peklat,
nakikiramay. Hindi na nila hiningi ang kanilang kaparte;
abuloy na nila iyon kay Atong.
24 •Hulyo 1-15, 2019 •
Ang Tagatuklas... (Mula sa pahina 23)
hanggang dapithapon.
At nang lumatag ang dilim, napatigil-hininga ang
lahat. Gumagala ang misteryosong usap-usapan sa
kasangkapan. Inilatag na banig, kakalat sa paligid? Inilatag na
banig, kakalat sa paligid?
At nagkatotoo nga. Mistulang nabuhay ang mga awit
at hiling ng mga hayop tuwing bilog ang buwan! Kumalat
ang liwanag sa bahagi ng kanilang kagubatan. Sa simula’y
nasilaw ang mga batang hayop. At hindi nagtagal,
kinagiliwan ito ng lahat. Ganitong-ganito ang nasumpungan
ni Cristobal, isang gabing nagawi siya sa isang bahagi ng
kanilang kagubatan.
Naluha sa saya ang mga musang, usa, kilyawan,
pagong, matsing, at loro. Hindi nila maipaliwanag ang
nararamdaman. Hindi na sila hihiling pa na magkumpul-
kumpol ang mga bituin sa dakong iyon ng kalawakan. Hindi
na nila pangangambahan ang mga bulalakaw. Hindi na nila
titipunin ang mga alitaptap para makalikha ng lampara.
Sandaling panahon ang nakalipas at nakapagpatayo sila
ng panggabing paaralan. Maraming natuklasang kaalamang-
gubat ang mga hayop gamit ang liwanag—hugis ng mga
dahon, anyo ng mga buto, pagbuka ng bulaklak, agos ng
tubig-ilog, musika ng talon, huni ng paniki, talumpati ng
tuko, halimuyak ng orkidyas, gamot mula sa tsaang-gubat,
at mga ukit na larawan ng kanilang ninuno sa pisngi ng
kabundukan.
Ang mga batang hayop naman ay lumilikha ng mga
imbensiyon gamit ang kasangkapan. May nangangarap
makaimbento ng gumagalaw ng manyika, kalan at hurnong
walang apoy, pampainit ng tubig-bukal, at orasang de-susi.
“Kami’y mga bituin, kami’y mga bituin,” awit nila habang
nagmumuni at nag-iisip.
Bilang pasasalamat, nag-alay ang kagubatan ng mga
bagong aklat— naglalaman ng kanilang tuklas at haraya—para
sa kapit-gubat na nag-alay sa kanila ng taga-ipon ng liwanag.
Hindi naglaon, pinarangalan si Cristobal ng buong kagubatan.
Wala man siyang sariling monumento, hindi man siya nakaukit sa
mga puno, hindi man siya ang nakaburda sa mga tela, hindi man
siya ang palamuting nakasabit sa mga tahanan ngunit maaalala
siya sa isang kilalang bugtong. Nakatala rin siya mga awit, alamat,
at mga aklat ng karunungang-gubat.
Siya, sa kailaliman ng dilim, ang nakatuklas ng bagong
liwanag.
Talasalitaan:
magao- [Boholano] katutubong tawag sa tarsier na
tinaguriang pinakamaliit na unggoy sa daigdig at
matatagpuan lamang sa mga pulo at kagubatan ng Bohol;
kilala rin sa tawag na maomag at malmag
 LATHALAIN

Guilty Pleasures: Alisin o Panatilihin?

Ni CHAD FALLER
Maaaring nakatutulong ito sa pagpapaunlad ng ating

P
AGBABABAD sa mga massage parlor. Panonood
ng Youtube videos. Pagkahilig sa mga K-drama o romantic kaalaman o pagkatao. Nakapagpapatibay ng mga relasyon.
comedy. Paglalasing. Paninigarilyo. Pagsusugal. Nakaaalis ng stress at iba pang negatibong mga emosyon.
Pagpupuslit ng mga abubot mula sa mga mamahaling hotel. Nakakapagparelaks o nakalilibang at nakapagpapalimot ng mga
Pamboboso. Pagbababad sa cell phone o computer games. Pagtulog problema. Nagiging daan upang tayo ay maging mas mabuting
nang nakahubad. Pagkahilig sa sex. mga indibidwal.
Bawat isa sa atin ay may kani-kanyang guilty pleasures. Isang Sa kabilang banda, nararapat naman itong ihinto kung mas
bagay o aktibidad na nagbibigay sa atin ng ibayong kasiyahan maraming mga negatibong bagay ang idinudulot nito. Maaaring
– ngunit ikinadarama natin ng‘guilt’ o pangongonsensiya. sumisira ito sa ating pagkatao. Nagwawasak ng mga relasyon.
Kaya nga ito tinatawag na guilty pleasure. Kadalasang ito ay Nakapagbibigay ng stress at iba pang negatibong mga emosyon.
hindi pangkaraniwan o weirdo. Alam nating hindi ito dapat Sa halip na marelaks tayo, nagdudulot lang ito ng ligalig o
gawin pero ginagawa pa rin natin. Maaaring sa pamantayan nakadaragdag ng problema. Nagiging daan upang tayo ay
ng moralidad o sa paningin ng ibang tao – ito ay mali, hindi maging masama.
karapat-dapat o hindi dapat gawin. Ngunit habang nakadarama Halimbawa, kung ang pagbababad natin sa social media tulad
tayo ng guilt, mas lalo tayong nasisiyahan. ng networking, marketing o peer building ay nakatutulong upang
Ang debatehan: dapat ba nating alisin o
panatilihin ang ating guilty pleasures?
Para sa atin ay napakahirap nitong tanggihan.
Dahil naging bahagi na ng ating sistema. Paano ba
natin iwawaglit ang isang bagay na naging habit na
natin at nagbibigay sa atin ng kasiyahan? Kahit ano
pa ang sabihin ng ibang tao, kahit ituring pa tayong
hindi intelektuwal, immature o low-class, patuloy pa
rin tayo sa mga gawaing ito. Ano nga ba naman ang
pakialam sa atin ng ibang tao? Hindi ba nila alam
ang mabuting pakiramdam na ibinibigay sa atin ng
ating guilty pleasures?
Sa isang isinagawang pag-aaral ni Ravi Dhar mula
sa Yale University, napag-alaman ang sikolohikal na
kaugnayan ng ‘guilt’ sa ‘pleasure.’ Na ang pagkadama
ng guilt ay totoong nakapag-udyok ng kasiyahan.
Kapag nakararamdam tayo ng guilt sa pagsasagawa
ng isang bagay, mas lalo tayong nasisiyahan kung
naisasakatuparan natin ito. Kumbaga, mas masarap
kung bawal.
Nakapagbibigay rin ang kaugnayang ito ng
epektibong pananaw para sa mga negosyante.
Halimbawa, ang paglalahad ng mga negatibong aspekto
ng isang gawain ngunit makapagdudulot naman
ng positibong damdamin ay mas epektibo upang Larawang kuha ni Wilson Fernandez
mahikayat ang mga kliyente – kaysa direktang ilalahad sa
kanila ang magagandang mga aspekto ng nasabing gawain. mapag-ibayo ang ating skills, mapaunlad ang iyong sarili at
Sa isinagawang pag-aaral, pinapili ang mga respondent kung negosyo at magkaroon ng maraming mga kaibigan, marapat
saan nila ilalaan ang kanilang $5 – sa kawanggawa ba o sa isang lang na ipagpatuloy ito. Ngunit kung ang pagkalulong natin sa
mamahaling espresso drink. Nang ikumpara ang pagbibigay ng Internet tulad ng panonood ng porn o violent videos, pagsasagawa
donasyong ito sa pagbili ng mamahaling inumin, mas marami ng ilegal na mga aktibidad o pagbababad sa mga Internet
ang naganyak na mag-abuloy. Ang pagsalungat sa kanilang isip games ay sobrang sumasayang na sa ating mga oras, buhay
ng mabuting intensiyon sa guilty pleasure ang nakapag-udyok at pagkatao, nararapat na tuldukan na natin ito. Tayo rin ang
sa kanila upang mag-abuloy. Samakatuwid, kapag nakadarama magiging kawawa kung saka-sakali.
ng guilt ang isang tao, mas nasisiyahan siyang gawin ang isang Wala namang nagbabawal sa atin sa anumang gawaing
bagay. nagbubunsod sa atin ng guilty pleasure. Sabi nga, masama ang
Sa usapin ng guilty pleasure na nakagawian na ng isang puro aral o trabaho, kailangan din ng dibersiyon o balanse.
indibidwal, nararapat ba itong ihinto o ipagpatuloy? Dapat lang ay nasa moderasyon at hindi magpakalulong dito.
Iba’t iba ang mga aktibidad ng mga tao na nakapagbibigay Ngunit kung mas matimbang na ang masama kaysa mabuting
sa kanila ng kaluguran. May mabuting libangan, mayroon ding naidudulot nito, o kung sobra na tayong nakokonsensiya sa
masamang bisyo. Gayundin, hindi pare-pareho ang antas ng pagsasagawa nito – panahon na siguro upang itigil natin ito.
mga ito. May ‘light’ lang, mayroon din namang ‘extreme.’ Marami namang iba pang mga gawain na makatutulong o
Sa isang banda, hindi masamang ipagpatuloy ang guilty makapagpapabuti sa atin kaya wasakin ang ating pagkatao at
pleasure kung nakatutulong ito sa maraming mga kaparaanan. kinabukasan.

26 •Hulyo 1-15, 2019 •

Usok at...
“Ano iyon?”
(Mula sa pahina 19)
“Wala. Ewan.”
Katahimikan. Mamaya-maya, sinabi ni Jonathan: “Baka
hindi naman talaga kailangang ibunyag ang lahat, kahit
nandito tayo.”
“So, bakit ka narito?”
Sinabi ni Jonathan ang gusto niyang gawin sa oras na iyon.
“Ngayon na ba?”
“Kailan ba sa palagay mo mas magandang mangyari
iyon?”
“Ngayon, pero di ko alam.”
Tumayo si Jonathan. Dumiretso siya sa shower room, at
batid niyang nakasunod si Andrew. Nang matapos maligo’y
dumiretso sila sa Steam Room, kung saan dalawang bagay
lamang ang makikita: ang silweta ng sino mang nasa loob
nito at usok mula sa makina sa isang gilid na pinaiinit ang
buong silid.
Alauna ng madaling-araw nang parehas silang bumalik
sa locker room upang magbihis. Nang makapagbihis, dumaan
muna sila sa snack bar upang makuha ni Andrew ang di
naubos na Coke bago tinungo ang reception area. Dito’y
ibinalik nila ang mga tuwalya at tsinelas at nakuha muli ang
iniwang mga bag matapos magbigay ng kani-kanyang kard
na may numero. Lumabas sila sa Incognito Bathouse.
“Baka gusto mo ng Coke?” tanong ni Andrew matapos
uminom. Nasa labas na sila ng maliit na entrada ng
establisimyento, kung saan may isang maliit na bahagharing
bandila ang nakasabit. “Ang dami pa nito.”
“Sige, nauhaw rin ako. Salamat.” Hinawakan niya ang lata.
Malamig ito sa kanyang daliri, at nang uminom siya mula
rito, dumaloy ang nakakapatid-uhaw na tamis ng inumin. Sa
pagkakataong iyon, naisip niya, na hindi niya iyon itatapon
kapag naubos na. Isang mumunting bagay na magpapaalala
sa kanya ng gabing ito, na maaaring hindi na maulit pa.
“Dito lang ako naka-park. May dala ka bang sasakyan?”
tanong ni Andrew, at agad na sinagot ang sarili: “Ay oo nga
pala, malapit ka lang dito.”
Sasabihin niya sana na mayroon, na halos ilang metro lang
mula sa Incognito ay iginarahe niya ang kanyang sasakyan
dahil sa isang barangay sa Santa Agustina pa siya nakatira,
malayo rito sa Omerosa, o sa Carreon. At nang makita niyang
humugot ng susi mula sa bulsa si Andrew, nang magsalita ito
habang sa isang gilid ng labi’y may kumikinang na patak ng
Coke, naramdaman niyang puwede sigurong iwan muna ang
sariling sasakyan dito. Ipagpapaliban na lang muna niya ang
pagbalik sa nakagawiang mundo.
“Gusto mo bang sumabay? Saan ba rito bahay mo?”
tanong ng binatilyo.
“Ang totoo niyan,” sagot ni Jonathan, “malayo pa bahay
ko.”
“Akala ko –”
“Alam ko, sorry. Pero puwede ba ako sumabay?”
“Oo naman, tagasaan ka ba? Ituro mo lang ang daan.”
Tumango siya. Lumapit si Andrew sa isang pulang
sasakyan, binuksan ang pintuan nito at pumasok. Binuhay
niya ang makina at pinasakay si Jonathan. Inubos muna ni
Jonathan ang Coke, nagdesisyong itapon na lang ang lata sa
basurahan sa isang gilid bago sumakay.
Malaon, habang tinatahak nila ang kahabaan ng Espedana,
habang dumaraan sila sa tahimik na kalsada ng lungsod,
unti-unti niyang ipinakilala, at ipinaliwanag, ang sarili kay
Andrew.
(Mula sa pahina 11)
naman; sinulyapan din niya ang kayumangging mga hita.
Tumikhim siya, nagparamdam na nakabalik na sa mesa.
Nagdilat si Bene.
“Antok ka na rin yata?”
“Hindi. Ipinapahinga ko lang ang mata ko. Tagay mo.”
Iniisod palapit sa kanya ang kanyang basong nasalinan na
uli nito ng lambanog. Tila wa epek dito ang pagpaparamdam
niyang gusto na niyang umuwi. May balak yatang ubusin nga
ang nalalabi pang laman nang galon.
Inunti-unti niya ang lagok sa baso niya ng alak. Si
Bene, straight nang straight kung uminom; gusto yatang
tamaan agad. Kunsabagay, nasa bahay ito, hindi kailangang
bumiyaheng tulad niya.
Maya-maya, iba na ang itinatanong sa kanya.
“Kung humingi sa ‘yo ng tawad ang taong nakagawa sa ‘yo
ng kasalanan, patatawarin mo ba?”
“Siguro. Depende sa kasalanan n’ya at sa taong nakagawa
n’on sa ‘kin. Bakit?”
“Nag-text kasi’ng ate ko no’ng gabi ng bertdey ko, binabati
ako. ‘Tapos, sinabihan ako na um’wi na sa Polillo. Wala na
raw sila no’ng ex ko. Iniwan din s’ya. Me sinamahan daw na
babaeng taga-Sta. Cruz, Laguna.”
Kaya ba may araw na napapansin nila ni Zeny na walang
kibo si Bene?
“Ano’ng pasya mo? Uuwi ka?”
“Ewan ko. Pinag-iisipan ko pa...”
Nagsalin uli ito ng alak sa baso. Inaawat niyang salinan ang
baso niya pero hindi nagpaawat.
“Alam mo, malimit na sabihin ng tatay ko: ‘Ang kadugo e
kadugo, mahirap itapon.’”
“Siguro nga...”
Ibinaba ni Bene ang walang lamang baso at tumindig para
mag-CR; bahagyang gumiwang at inalalayan niya. Pinalis ang
kamay niya. Nangapit ito sa likod ng silya at nangapit pa rin
sa dinding at sa pinto ng CR. Napatingin siya pagkatalikod
nito: sa balakang na nasasapo nang hapit at maigsing-
maigsing shorts. Patpatin sa unang tingin si Bene pero kapag
ganoon pala ang suot, seksi rin. Natagalan si Bene sa CR, at
nang magbalik, halatang naghilamos din ng mukha.
“Tama na ‘yan, Bene,” sabi niya. “Me tama ka na ‘ata.
Mabigat na rin ang ulo ko...”
Nilingon nito ang galon ng lambanog sa ibabaw ng mesa,
inalug-alog.
“Konti na lang ‘to, ubusin na natin. Tapos, quits na tayo.”
Paubos na nga ang laman ng bote. Tigalawang baso na lamang
sila, sa tantiya ni Janno. Sige na, para matapos na. Kinuha niya
kay Bene ang galon at sinalinan ang kanilang mga baso.
“Kalimutan mo muna’ng problema,” pakunsuwelong sabi
niya kay Bene, “enjoy-enjoy lang muna...”
“G-Gusto ko ‘yan...!”
Nasaid nila ang galon ng lambanog. Pagkatapos, salitan
silang sumaglit ni Bene sa CR para dyuminggel. Sa pagbalik
niya sa silid, nakaupo sa kama si Bene, nakasandal ang likod sa
dinding, bahagyang nakabuka ang mga hita. Nilapitan niya at
marahang niyugyog. Nagdilat.
“Mahiga ka na. Pahinga ka na. Aalis na rin ako.”
“S-Saglit...d-dito ka muna. M-Me gagawin pa tayo...”
Ano’ng sinasabi nito?
Umayos nang upo si Bene, tila nahimasmasan; tiningnan
siya nang matiim, saka ngumiti.
“Iiwan kita ng souvenir,” sabi.
At bago pa siya nakapag-react, hinubad na nito ang suot na sando.
(ITUTULOY)
•Hulyo 1-15, 2019• 27
 LATHALAIN
Si Henry R. Samaniego at ang Kanyang Buhay
Bilang Folk Singer sa Panahon ng mga Videoke
Ni JOEL COSTA MALABANAN
M
AHILIG ang mga Pinoy
sa musika at kahit saan
ngayon, nagkalat ang mga
videoke. Kasabay ng pagkakaroon ng
sinuman ng pagkakataon at kalayaan
para umawit kahit saan at kahit
anong oras ay ang pagsulpot din ng
mga problema sa ingay na nalilikha
ng hindi responsableng paggamit
ng videoke. Hindi na rin bago sa atin
ang mga balitang away at barilan sa
mga KTV bar dahil sa pag-aagawan
sa mikropono o pagkairita sa mga
kumakantang sintunado.
Kung may mga unang naapektuhan
ng paglipana ng mga KTV bar at mga
videoke for rent ay ang mga folk singers
na pagkanta bitbit ang gitara ang
ikinabubuhay. Taong 1971 pa nang
unang maimbento ng Japanese na si
Daisuke Inoue ang karaoke na ang
literal na kahulugan ay kara (empty)
at oke (orchestra). Sa Pilipinas, ang
patent para sa videoke ay pag-aari ng
Pilipinong imbentor na si Roberto
del Rosario na tinawag ang kanyang
imbensiyon bilang Karaoke Sing Henry Samaniego
Along System (Rafael Reynante, 2016
sa Karaoke, Videoke, KTV: Tatak Pilipino!, https://www.
onemusic.ph/news/flashbackfriday-you-know-you-re-filipino-
when-323).
Para sa folk singer na si Henry Robles Samaniego, ang
paglaganap ng mga videoke noong dekada 90 ay simula rin ng
unti-unting pagkamatay ng hanapbuhay na mahigit 40 taon na
rin niyang gawain.
“Taong 1976 ako nagsimula at kasabayan ko sina Freddie
Aguilar, Lolita Carbon ng Asin, Paul Galang, Jun And Beth,
Singsing Duet, Pol Toledo, Marc Velasco, Tito Mina, Heber
Bartolome at Noel Cabangon. Noong umpisa, bata pa ako
nu’n at napakasaya ko. Punung-puno ng pag-asa bilang folk-
singer. Kaliwa’t kanan ang mga alok sa mga folk-house bars para
mapunan ang bakanteng araw nila at puno ang schedule ko sa
isang Linggo. Halos may lagare pa nga. Ok ang kitaan kahit
pagod sulit naman kasi laging may laman ang bulsa,” ang
kuwento ni Henry.
Nagkalat ang mga Folk Houses sa Maynila noong dekada
80. Dagdag pa ni Henry: “Naalala ko pa ang Hobbit House sa
Mabini, Bodega City, Kola House sa T.M Kalaw, El Bodegon
Ermita, San Mig sa Cubao, La Guarida ng Josephine Restaurant
sa Makati, Chatteu Alberto Bar sa Quezon Ave. Circle- A sa
Welcome Rotonda, My Father’s Moustache at marami pang
iba na nagbigay ng open door sa akin sa pagtugtog. Ganu’n din
ang mga Shake’y Pizza Parlors, ang pianista nila ay may banjo
players pa. Naumpisahan kong mag-folk-singer sa Shakey’s Taft,
Mabini at sa Makati. May lunch time slot at happy hours from 4pm
to 6pm.”
Hindi pa ganoon kamahal ang mga bilihin noong panahong
iyon kaya sapat ang kita ng mga folk singers. Ayon pa kay
.
Henry: “Kumikita per night ang isang folk singer ng P10.00. Mura
pa nu’n! Three sets of 45 minutes. Mga walo hanggang sampung
.
28 •Hulyo 1-15, 2019 •
.
kanta, minsan overtime pa.” Kahit wala
pang internet, mabilis na nakakasabay
ang mga folksingers sa Maynila sa
mga usong awit mula sa ibang bansa.
“Malalalim ang mga folksongs kaya nga
obligado akong kantahin ang The Boxer,
Vincent, American Pie, Operator, Coward
of The County, I Am I Said atbp. Hindi
ka folk singer kundi mo alam ‘yan.1975
hanggang 1979 nag-usbungan ang mga
solo, duets, trio at Country Western Bands.
Dahil nga patok ang pagtugtog,
maging sa ibang bansa ay nagtungo
si Henry Samaniego upang dalhin
doon ang kanyang musika. “Parang ‘di
matatapos ang tugtugan. Mula 1980-
1996, lagi akong nasa Japan. Maganda,
maayos ang bayaran. Okey naman ang
suweldo at siyempre madaming tip,
galante kasi ang mga Hapon. Sa Japan
uso ang sing-along at may videoke na,
mahilig din kasing kumanta ang mga
Japanese customers pero mas gusto nila
na may live music. Iba raw ang tunog ng
may gumigitara sa stage. Mahal na mahal
nila ang mga Pinoy. Sa totoo lang du’n
ko pa nga na-research ang mga kanta
kong mga Folk Songs. Sa Japan hanga ang
mga Hapon, angat tayo sa performance level at sa English at Spanish
songs na hirap sila mag-pronounce. Pag Pinoy na ang kumakanta
nakatunganga na sila at parang nakaharap sa altar.”
Pero unti-unti na ngang lumalaganap sa Pilipinas ang
videoke kaya nasaksihan din ni Henry Samaniego ang malaking
pagbabago sa kanyang pagbabalik sa Pilipinas noong 1996. “Sa
pag-uwi ko ay marami nang nagtayo ng mga videoke bars, Karaoke
Bar, MTV bar, pati maliliit na tindahan ay may videoke na rin.
Nawala na ang mga Folk Houses. Bawas sila ng gastusin. Wala na
ring makantahan ang mga folk-singers. Iba na ang mga tugtugan
Hip-hop, Rap Music, new wave iba iba na ang genre. Malungkot
d’yan wala nang puwesto kaya nangibang bansa na ang mga
kaibigan ko. Ang iba ay nagpunta sa Singapore, Thailand,
Malaysia, Hongkong at China. Kailangan silang mag-survive.”
Sa kabila ng matumal na raket para sa tulad niyang folk
singer ay nagpatuloy pa rin sa pag-awit si Henry Samaniego.
Ang kasabayan niyang si Noel Cabangon ay nagkaroon ng
singing career matapos na umawit sa inagurasyon ni Pangulong
Benigno Simeon Aquino III noong 2010. Kuwento pa ni Henry:
“Ipinagpatuloy ko ang pagkanta ko dito sa Pilipinas kahit
medyo matumal. Sumasama ako sa mga events at shows sa mga
mall. Nagdagdag ako ng kaalaman sa pasusulat ng sariling
composition. Mga awiting Pinoy ang sinusulat ko. Inumpisahan
kong gumawa ng mga love songs. Tapos lumikha ako ng awiting
pangkalikasan na ang title ay “Bantay Kalikasan” at isa pang
OFW. ‘Yun ang “Super Miss Kita” at ang bago kong awitin ang
“Oh Papa” handog ko naman sa mga ama ng tahanan. Kahit nga
sa pag-usbong ng videoke, sulong pa rin ako. Kailangan natin
yakapin ang Digital Technology. Pakinabangan din naman natin
ito. Sabayan na lang natin ang agos ng ilog. Mahal ko ang Folk
Music, hanggang ngayon kinakanta ko pa rin ang mga paborito
kong “You’ve got a Friend” ni James Taylor at nagbalik naman
 Si Henry
Samaniego
habang
nagtatanghal sa
isang folkhouse.

Si Henry Samaniego habang

umaawit sa Ka Freddie’s
Music Bar sa Tomas Morato,
Quezon City

ang dating style medyo acoustic na.” Bundok dati’y lunti ‘ay ngayon napanot na
Sa kasalukuyan ay iilan na lamang ang mga Folk Houses sa Mga ibon walang tahanan, maawa naman kayo
Maynila na natutugtugan niya tulad ng My Brother’s Moustache Wag isawalang bahala isigaw natin tigilan na
at Ka Freddie’s Music Bar. May ilang mahahalagang tanong ako
kay Henry Robles Samaniego (HRS) na agad naman niyang Rap
pinaunlakang sagutin. Sobra-sobra pagmimina, ilog nilason n’yo
JCM: Paano nakatugon ang mga folk singers sa pagbabago ng Isda sa ating dagat unti-unting nawawala
teknolohiya? Samar Sibuyan, Cagayan, Agusan
HRS: Nayayakap na rin ng mga folksingers ang pagbabago Marami pang mga lugar ginagahasa n’yo,
ng teknolohiya. Mabilis gamitin ang mga gadgets mula mp3 files,
mp4 at pati drums ay pwede na din sa cell phone lang. Pero sabi Inang Kalikasan ating bantayan
nga, iba pa rin ang Live Acoustic Music. Tulungan n’yo akong puksain silang lahat
JCM: Kailan ka nagtangkang pumasok sa recording industry? Kami’y mga biktima ng mga gawain n’yo
HRS: Year 2007- Nasumpungan kong gumawa ng bagong Palitan kayong mga abusado masasamang hangarin n’yo
kanta at bagong istilo at konting obserbasyon kung aling tunog (mga gahaman oooh mga gahaman …)
ang babagay sa ‘kin. Gitara pa din ang hawak ko. Hanggang sa Maraming umiiyak kami’y dinamay n’yo
makabuo ako ng album na may 15 songs. Yung totoong salarin kaalyado pa ninyo
JCM: Ano sa tingin mo ang future ng folk singers sa Pilipinas? Titingin na lang ba tayo tayo’y kumilos na
HRS: May konting pagbagal lang bago maunawaan ang Wag nating hayaan silang mga mapagsamantala ….
totoong folk music at ang terminolohiya na tawag ay hindi na Ako’y nakikiusap sa inyo-tigilan na!
folksinger, kundi acoustic singer na. Mahirap ikumpara noon at
ngayon. Sa radio lang lahat bumabase ang listeners. Influence tayo Super Miss Kita
ng radyo hanggang ngayon. Hindi ko lilimitahan ang Pinoy kasi Musika at Titik ni Henry Samaniego
malay natin may biglang uusbong ng bagong trend ng music na
ang tema ay folk galing, di’ba? Intro:
JCM: Ano ang maipapayo mo sa mga kabataang mahilig sa Napakalungkot ng gabing ito
folk singing? Hindi ako dalawin ng antok
HRS: Para sa mga bagong nag-aaral pa lamang ng folk music, Bakit ba ganyan mga pagsubok
suggestion ko lang na aralin nila ‘yung mga legends na sina Bob Dumarating sa’yo’y sunod-sunod
Dylan, Don Mclean, John Denver, Gordon Lightfoot, Jim Croce, Ahh Kelan kaya tayo magkikita
Simon and Garfunkel, Woodie Guthrie at makakadagdag ‘yan Nalulungkot na ako sa ‘yo mahal.
ng kaalaman nila sa roots ng Folk Music.
Makikita ang mga komposisyon ni Henry Samaniego Koro:
sa Spotify at sa mga Digital Stores sa tulong ng Praise Music Kumusta na, ayos ka ba dyan
Inc. Ilan sa mga awit niya ay makikita at mapapakinggan sa Malapit ng umuwi maghintay ka lang
YouTube tulad ng “Txm8”, “Anino Mo”, “Bantay Kalikasan”, Ano ngayon ang iyong ginagawa
“Graduation”, “Makabagong Pinay”, “Super Miss Kita” at Mis mo na rin ba ako sinta
marami pang iba. Narito ang ilan sa liriko ng kanyang mga awit:
Masayang masaya ako pag tinatawagan mo
Bantay Kalikasan Parang ako’y nanalo sa Lotto
Musika at Titik ni Henry Samaniego Daig ko pa ngayon ang isang Bilyonaryo
Dahil ikaw sa akin ang premyo
Tahasang ginahasa ang ating kabundukan Kay bagal namang lumakad ng araw
Malungkot na katotohanan mahigpit nating bantayan Excited na akong mayakap ka…
Gumuguhong kabundukan maraming namamatay
Silang nakikinabang atin namang kapahamakan oh oh (Repeat Koro)
Ang illegal na pagkakahoy mga troso at mina (Sundan sa pahina 31)
•Hulyo 1-15, 2019• 29
 EPEKTIBONG
PAGTUTURO
Ni PAT V. VILLAFUERTE
M
AHALAGA sa isang guro na mapaghandaan ang
iba’t ibang estratehiyang magagamit sa Paiba-ibang
Pagtuturo. Ngunit bago maisagawa ang mga ito,
mahalagang matukoy muna ng guro ang kahandaan ng
mga mag-aaral at ang kanilang kakayahan sa tatalakaying
aralin. Dahil dito, dapat alalahanin ng guro na maaari niyang
matukoy ang pagkakaiba ng mga mag-aaral batay sa apat
na mga elementong pangklasrum na nasa kategoryang (1)
kahandaan ng mga mag-aaral, (2) interes, at (3) propayl ng
pagkatuto.
1. Nilalaman. Ito ang mga kailangang matutuhan ng
mga mag-aaral sa loob ng klase. Ito rin ang nagsasaad
kung paano makakakuha ng impormasyon ang
mga mag-aaral, maaaring sa pamamagitan ng aklat,
internet, case study, balita, interbyu. Social media, at sa
iba pang maaaring mapagkunan ng impormasyon.
2. Proseso. Nakapaloob dito ang iba’t ibang gawain
sa pagkatuto upang lubusang mamaster ng mga
mag-aaral ang nilalaman ng aralin. Maaaring ang
gawain ay pang-isahan, pandalawahan, pantatluhan
at pangmaramihan. Pokus dito ang prosesong pang-
interaktibo, pang-integratibo at pang-kolaboratibo.
Napapadali ang pagkatuto ng mga mag-aaral sa
pamamagtan ng mga araling kinapapalooban ng mga
gawain na may suliranin na kanilang tutuklasin.
3. Produkto. Ito ang panghuling gawaing ipinagagawa
ng guro upang maipasanay, maiaplay at mapalawak
ang natutuhan ng mga mag-aaral sa aralin. Kung
kolaboratibo ang gawain, papangkatin ng guro
ang mga mag-aaral upang magkaroon ng gawaing
sadyang napiling gawin ng mga mag-aaral.
Napatunayan sa maraming pag-aaral na mas mabilis
ang pagkatuto kung ang mga mag-aaral ay tutuklas o
lilikha ng mga sariling gawain sa halip na ipasaulo o
ipaulit nang maraming beses kung ano ang kanilang
natutuhan.
4. Kaligiran ng Pagkatuto. Ito ang paraan kung
paano naisasagawa ang gawain sa loob ng klasrum.
Bawat aralin ay may komponent pangwika at
pangnilalaman. Hindi kinakailangang bigyan ng
parehong bigat o oras ang dalawang ito sa bawat
aralin. Depende ito sa pang-araw-araw na layunin ng
guro. Ang layunin ng bawat guro ay malinang nang
sabay ang kasanayang pangwika at pagtatamo ng
akademikong kaalaman.
Mga Estratehiyang Magagamit sa Paiba-ibang Pagtuturo
1. Pagtugon sa mga tanong. Ang pagtatanong ay isang
sining. Dahil dito, tahasang masasabing ang bawat
guro ay may naiibang estilo o uri ng pagtatanong
batay sa kaniyang pangangailangan sa klasrum.
Mataas na antas ng pagtatanong ang dapat magamit
ng guro upang siya’y makatiyak kung naging mabisa
ang paglalahad ng kaniyang aralin.
2. Pagtataya sa kurikulum. Ito’y nangangahulugang
tinataya ang kaalaman, kasanayan at saloobin ng mga
mag-aaral at hinihikayat silang maghanda ng mga
30 •Hulyo 1-15, 2019 •
Mga Estratehiya sa
Paiba-ibang Pagtuturo
alternatibong gawain matapos nilang natutuhan ang
nilalaman ng kurikulum.
3. Pagsagot sa itinakdang gawain. Ito ang serye ng
iba’t ibang gawain na matutugunan ng mga mag-
aaral bunga ng kanilang masusing pag-unawa at
pagsasanay sa mga tinalakay na aralin.
4. Pagpapabilis ng gawain. Ang mga mag-aaral na
nagpapakita ng mataas na antas ng kahusayan ay
mabilis na nakasusulong sa mga itinakdang gawain.
Ang mga mag-aaral na hindi gaanong nakasasabay
sa kahusayan ng kanilang mga kamag-aaral ay dapat
mabigyan ng katamtamang gawain upang maging
matagumpay.
5. Pagpapangkat. Ang kahandaan ng mga mag-aaral sa
mga gawaing itinakda ng guro sa loob ng klasrum ay
nag-iiba-iba depende sa kanilang natatanging talento
at interes. Hindi lahat ng mag-aaral ay mahusay
magkuwento, umawit, sumayaw o sumulat. Maaari
ring sa isang sabdyek ay mababa ang antas ng mag-
aaral ngunit sa ibang sabdyek ay maaaring mataas
naman ang kaniyang antas ng pagkatuto.
6. Pagtuturong paisa-isa. May mga mag-aaral na
may personal na pangangailangan upang matuto,
kaya’t ang mga ganitong mag-aaral ay natuturuan
nang paisa-isa. Pagkatapos maging maalam sa
mga natutuhan, maaaring sila ay mabigyan ng
oportunidad na maibahagi sa kanilang mga kamag-
aaral ang kanilang natutuhan. Magiging benepisyo sa
lahat ng mga mag-aaral ang ganitong gawain.
7. Pagkatutong may estilo. Makatutulong nang
malaki ang kaligiran sa pagkatuto ng mga mag-
aaral. Ang tahimik, malinis at maayos na lugar sa
pag-aaral ay hinahangad ng bawat mag-aaral. Isang
malaking elemento sa pagkatuto ng mga mag-aaral
ang pangganyak sa kanila upang matuto. Maaaring
gumamit ang guro ng mga bagay na nakikita,
naririnig, naaamoy, nalalasahan at nadarama na
makapagbibigay ng interes sa mga bata upang
maibigan ang ilalahad na aralin.
8. Pagtukoy sa interes. Ang mga sarbey na
pinasasagutan sa mga mag-aaral ay isang mabisang
hakbang upang matukoy ang mga bagay o
pangyayaring naiibigan o hindi naiibigan ng mga
mag-aaral. Maaaring maitanong sa sarbey kung ano
ang kinagigiliwang basahin at panoorin ng mga mag-
aaral. Makatutulong ang mga ito upang maisama
ng guro sa kaniyang aralin. Bukod dito, magiging
magagandang halimbawa ang mga ito sa pagdaraos
ng talakayang pangklase.
9. Pag-aaral nang may pagtutulungan. Sa estratehiyang
ito, pinapayagan ng guro ang mga mag-aaral na
gumawa ng proyekto sa paraang pandalawahan o
pantatluhan. Ang layunin nito ay upang maibahagi at
maipaghambing ang natapos na gawain ng bawat isa.
Nakasalalay sa bawat miyembro ng nabuong pangkat
ang sariling pagpaplano, pamamahala at pagpapasya
sa natapos na proyekto na sasang-ayunan ng bawat
isa bago isumite sa guro.
Si Henry R. Samaniego... (Mula sa pahina 29)
Kumusta ka? Kailan ba tayo magkikita?
Mayakap ka at ikaw ay makasama
Pagkat ako ay laging nangungulila
Sa bawat araw at ulan di tumitila
Pangalan mo, sinusulat ko sa tissue
I’m crazy for you and I really miss you
Malayo man ay malapit din
Super miss kita, laman ng damdamin
Sa Facebook na lang tayo nagkikita.
Nais ko’y laging kasama ka…
(Repeat Koro)
Super miss kita
mis na miss kita, laging miss kita
Super miss kita aking sinta
Makabagong Pinay
Musika at Titik ni Henry Samaniego
Nawala, naku! ang Pilipina
Noon ang suot niya’y Maria Clara
Sa bahay o’ ka’y anong hinhin niya
Di mo ito basta lang mayayaya
Konserbatiba, bakit ngayo’y nagbago na?
Ang gusto niya maging makabagong dalaga
Mapapansin natin ngayon ang kilos niya
Sa damit, nagpantalon na rin siya
Koro:
Pabago-bago ang takbo ng panahon natin ngayon
Sumasabay sa bagong tugtugin at
Kinalimutan na ang Pandango sa ilaw
Ang Tinikling at sayaw Carinosa
Ang iba ngayon ito’y nalimutan na
Maalala pa kaya balang araw?
Pabago-bago ang takbo ng panahon natin ngayon
Sumasabay sa bagong tugtugin at
Kinalimutan na maging tunay na Pilipina
Ang karamiha’y mahinhing talipandas
Sadyang lahat ngayon kaya’y nagbago na
Ang noon ay kinalimutan
Kinalimutan na…
Malawak ang genre ng tunog ng kanyang mga komposisyon
magmula sa pop, reggae, ballad at folk na kakikitaan ng iba’t
ibang impluwensiya magmula noong dekada 70 hanggang
sa kasalukuyan. Ang liriko naman ng kanyang mga awit ay
nagtatangkang sumabay sa pagbabago ng panahon at pilit
na inaabot ang atensiyon ng kasalukuyang henerasyon tulad
ng “Super Miss Kita” at “Txm8”. Ang “Bantay Kalikasan”
naman ay napapanahong panawagan upang pangalagaan ang
ating kapaligiran. Samantala, ang “Makabagong Pinay” ay
paglalarawan ng pagbabagong nagaganap sa mga Pilipina sa
paglipas ng panahon.
Totoong mabilis ang pag-unlad ng teknolohiya at malaki
ang naging epekto nito sa folk singer na si Henry Samaniego.
Pagkalipas ng mahigit 40 taon sa larangan ng pagtugtog at
pag-awit ay nagtatangka siyang sumabay upang patuloy na
maghandog ng awit. Hindi man siya kasingsikat nina Noel
Cabangon, Freddie Aguilar, Tito Mina at iba pang naging
tanyag sa industriya, patuloy siya sa pag-awit kahit pa sa
panahong mas nais na ng mga Pinoy na mag-videoke kaysa
makinig sa mga folk singers.
Kasaysayan (Mula sa pahina 6)
Subalit totoo man iyon, saan pupunta ang mga iyon? Walang
nasa timog ng Molang Dilim kundi ang kawalang-hanggan ng
Dagat Pánaw. Halos tiyak silang babagsak din at malulunod sa
dagat ang mga aswang na iyon.
Sabihin pa, ipinagdiwang ng mga diwata ang tagumpay ng
mga tamawo. Daan-daang taon ng pagkaalipin sa mga aswang
at ilang araw lamang pala ng pagsugod ng mga tamawo sakay
ng kanilang mga tikbalang ang kailangan para lipulin ang mga
iyon. Pinagaling din ng mga tamawo ang karamdaman nila.
Iniligtas ng mga tamawo ang mga hayop sa pamamagitan ng
manipulasyon sa mga ito para maging cyborg at kasangkapan
sa buhay ng lahat. Hindi pa rin alam ng mga diwata hanggang
noon kung saan nagmula ang mga tamawo subalit walang
nagtatanong. Sapat nang tinutulungan sila ng mga tamawo
na bumangon mula sa mahabang panahon ng pagkaalipin sa
mga aswang. Muling itinayo ang mga bahay-bahay. Muling
ibinalik ang mga dating gawi. Subalit ang tiniyak ng mga
tamawo na hindi magbalik ay ang paniniwala ng mga diwata
sa sarili nila. Kaya sa paglipas ng panahon, ang pagtulong ng
mga tamawo ay naging pamamahala. At ang pamamahala ay
naging paghahari. Itinatag ng mga tamawo ang hibaybay na
Tahilan sa pinakagitna ng Nigò. Kumuha ang Tahilan ng lupain
sa halos lahat ng pitong iba pang hibaybay na nakapalibot
dito at sa bandang huli’y siya pang naging pinakamalawak
na hibaybay sa gitna ng Nigò. Tahilan lamang ang tanging
hibaybay na walang panig na nahahalikan ng tubig ng Pánaw.
Dahil dito kaya nagkaroon ng hinala ang mga diwata na
takót sa tubig ang mga tamawo. Sa tulong ng mga tikbalang,
nagtayo ang mga tamawo ng Dakilang Sanggalang palibot sa
nasasakop ng Tahilan––isang mataas na pader na hindi kayang
liparin ng kahit anong hayop sa Kalibútan. Hindi kayang
tawirin ng mga aswang, kung totoo mang may nabuhay pa
sa mga ito. Nanatili umano ang halos lahat ng mga diwatang
naninirahan sa mga lupaing sinakop ng Tahilan sa loob ng
Dakilang Sanggalang sa pangako ng mas maalwang buhay at
proteksiyon sa pagdating ng kung sino mang kaaway o kung
anumang bagong karamdaman. Marami ring nasa mga lupain
sa labas ng Dakilang Sanggalang na pinahintulutang pumasok
para manirahan sa loob. Nang matapos ang pagtatayo ng
Dakilang Sanggalang, nagsara na ang Tahilan sa ibang panig ng
Nigò. Dalawa lamang ang lagusan nito: mula sa bulubundukin
ng Pahat sa hilaga, at mula sa mga kagubatan ng Alapot sa
kanluran. Sinadya ng mga tamawo na hindi magkaroon ng daan
patawid ng Silangan nang maramdaman nilang marami pa rin
sa mga diwata ang may marubdob na pagpapahalaga sa lugar
na iyong itinuturing na sagrado dahil pinagmulan ng Unang
Walong Diwata.
Nagtayô naman ng sari-sarili nilang sistema at pamahalaan
ang iba pang hibaybay sa labas ng Tahilan. Nakahubog sila
ng sari-sariling kultura at kasaysayan sang-ayon sa naging
direksiyon ng kanilang mga pamumuno. Ginamit nila ang
matatanda nilang wika na iba sa wika ng mga tamawo na
pinalalaganap at tanging ginagamit sa loob ng Tahilan.
Walang nakaaalam sa mga taga-Tahilan kung may
naninirahan pa sa Alimuom o sa Molang Dilim matapos
magsara ang Dakilang Sanggalang. Hindi maisip ng mga
tamawo na may mga diwatang gugustuhing manirahan doon.
At ang totoo, nawalan na sila ng pakialam sa lahat ng mga nasa
labas ng Tahilan. Kahit ang mga diwatang nasa loob, lalo pa
ang mga salinlahi na roon na isinilang at nagkaisip, nabubuhay
at namamatay nang walang málay sa kasaysayang ito kaya
hindi nila nakikita ang mga diwatang nasa labas ng Tahilan
bilang kapwa nila. Dahil hindi itinuturo sa mga paaralan sa
loob ng Tahilan ang kasaysayan nilang ito. Ganito ang buhay
(Sundan sa pahina 33)
•Hulyo 1-15, 2019• 31
 HARAYA GAWAD PAMBANSANG
Ni DR. MICHAEL M. COROZA
ALAGAD NI BALAGTAS 2019
(IKAPITONG LABAS)
A
NG isa pa sa pitóng pinagkalooban ng Gawad
Pambansang Alagad ni Balagtas ng Unyon ng
mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL) ay si Ester
T. Tapia. Narito ang maikling talâ tungkol sa kaniya, ang
sitasyon tungkol sa kaniya, at ang maikling bahagi ng isa sa
pinakamahahalaga niyang akda.
ESTER T. TAPIA
ESTER T. TAPIA. Isinilang sa Dumanjug, Cebu noong
24 Mayo 1957, isa siyang makata sa wikang Sebuwano na
kasalukuyang naninirahan sa Nepal bilang urban development
adviser. Nagtapos siya ng Bachelor of Arts in Philosophy
mula sa University of San Carlos (1977), Graduate Diploma
in Urban and Regional Planning mula sa University of
the Philippines Diliman (1998), Graduate Diploma in
Regional Development Planning and Management mula
sa Universitaet Dortmund, Germany (2001), Master in
Public Administration mula sa University of Southern
Philippines (2003), at Post-Graduate Diploma in Land
Management and Regularization of Informal Settlers mula
sa Institute for Housing and Urban Development Studies,
Erasmus University sa Netherlands (2014). Kumuha rin siya
ng kurso sa malikhaing pagsulat sa Silliman University.
Nakapaglathala siya ng dalawang kalipunan ng tula: Sinug-
ang, kasama sina Erlinda Alburo at Corazon Almerino
(WILA, 1999) at Duhawit, kasama si Erlinda Alburo
(BATHALAD, 2018). Nagkamit siya ng unang gantimpala
para sa Sinugbuanong Balak sa Gawad Komisyon sa Wikang
Filipino noong 2007. Nalathala ang kaniyang mga tula
32 •Hulyo 1-15, 2019 •
sa iba’t ibang magasin at antolohiya tulad ng Ani, Focus
Philippines, Philippines Free Press, Bisaya, Sunstar Weekend,
Versus: Philippine Protest Poetry, Babayeng Sugid, at A Habit of
Shores.
PAGPAPAHALAGA
PARA sa kaniyang makapangyarihan at lirikong tinig ng
isang makatang Sebuwano. Namumukadkad sa kaniyang
mga tula ang sureal na kariktan na humahamon sa haraya
ng mambabasa na maggiit ng kalayaan sa pagbibigay-
depinisyon sa isang babae, sa isang tao, at sa pagiging
patas sa paglikha at muling-paglikha ng sarili. Umaakda
sa isang tipo ng Sebuwano na kapuwa kumbersasyonal at
pampanitikan, ginagalugad niya ang sari-saring mga daigdig
at nilulunggati ang dalisay na daigdig ng tula. Malugod na
ipinagkakaloob ng Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas
ang Gawad Pambansang Alagad ni Balagtas kay Ester T.
Tapia.
HALIMBAWANG AKDA
Mula sa aklat na Duhawit (WILA & BATHALAD, 2018)
Sunflower sa Bilar
Susama sa mga nahibilin didto sa umahan kining sunflower
dako ug may mga lapad nga bidlisiw nga dalag
sa tunga usa ka lingin sa itom nga mga liso
usa ka bakanteng mata nga walay kalimutaw
nihunong nga kini karon og tan-aw sa kalibotan
nangita kini sa iyang anino
sa mga bukas nga dapit ‘pan maoy iyang hipalgan
kining dili mabahin-bahin nga bulok sa kangitngit,
dili na niya makita ang umahan,
ug ang mga buyog
busa nagtan-aw na lang siya karon sa mga imahen
sa iyang katulogon naminaw sa mga sugilanon
kabahin og mga bidlisiw ug bulok nga dalag,
mga liso nga nangatagak sa mga tambok nga yuta.
Mirasol sa Isang Búrol
Tulad ng mga nalabi sa kabukiran itong mirasol
malaki at may malapad na dilaw na sinag
sa gitna’y isang itim na bílog ng mga butó
isang basyong matáng walang balintataw
huminto nang tumanaw sa kalibutan
naghahanap ng sariling anino
sa nakahayàng kaparangan ngunit ang natagpuan
ay ang di-nahahating kulay ng karimlan,
hindi na niya natatanaw ang kabukiran,
at ang mga bubuyog
kayâ nakatanaw na lang siya ngayon sa mga imahen
ng kaniyang pagtulog nakikinig sa mga salaysay
tungkol sa mga dilaw at mababàng sinag,
mga butóng nangalaglag sa mayabong na lupa.
Pagbating maluwalhati at mabuhay ka, Ester T. Tapia!
Kasaysayan (Mula sa pahina 31)
sa kasalukuyan nating panahon na tinatawag ding Panahon ng
mga Nuno, tulad ng alam mo na. Tamawo rin ang mga nuno,
at sila ang pinakamakakapangyarihang tamawo sa Tahilan. At
pinakakinatatakutan.
Para mabilis na pamahalaan ang lawak ng Tahilan na
napakarami pa ring mga sapa at lawa at kagubatan at bulkan
at burol at bulubundukin at talampas sa loob, hinati ng mga
tamawo sa sampung punsô o mga bayan ang buong Tahilan,
sang-ayon naman sa bilang ng daliri sa mga kamay nila.
At bawat punsô ay pinamumunuan ng makapangyarihang
tamawo na tinatawag na Nuno sa Punsô. Kinuhang katuwang
ng bawat Nuno sa Punsô ang isang pinunong diwata para
pamahalaan ang mga kapwa-diwata, at tinawag nila iyong
Bathaluman. May paniniwala na lihim na inaasawa rin ng mga
Nuno sa Punsô ang kani-kanilang Bathaluman, mapababae
man iyon o lalaki o aging-íng o lalakínin. Subalit walang
totoong kapangyarihan ang mga Bathaluman kundi maging
tainga at mata at bibig ng mga Nuno sa Punsô. Alam din
ng sampung Bathaluman na maraming kapwa-diwata ang
hindi nagtitiwala sa kanila dahil mismo sa paglilingkod nila
nang tuwiran sa mga Nuno. Kung tutuusin, wala namang
ginagawang masama ang mga tamawo sa mga diwata, maliban
marahil sa inangkin nga ng mga ito ang kanilang lupain, at
siyang namumuno’t nagdidikta ngayon sa mga buhay nila.
Lahat ng nasa loob ng Tahilan ay hindi malayang lumabas
patungo sa ibang hibaybay. Hindi na sila makapapasok
muli kapag ginawa nila iyon. Lahat naman ng nasa labas
ng Tahilan ay maaari lamang pansamantalang makapasok
sa Tahilan sa pamamagitan ng mga daan sa Pahat at Alapot
nang may pahintulot ng mga Nunô sa Punsô ng mga punsông
nakasasakop sa mga lagusan. Pero sa loob ng mahigit
sanlibong taon matapos itatag ang Dakilang Sanggalang,
wala pang naitatalang nakapasok na diwata mula sa labas ng
Tahilan.
Aakalain mong ito ang pinakamapayapang panahon sa
Kalibútan. Pero marami pa tayong hindi alam. Simula pa
lang ito ng kanilang salaysay, ng ating mga búhay, at sa
abíl na nararamdaman ng lahat, alam nating hindi pa natin
nakakaharap ang pinakamatinding maaaring mangyari sa ating
kasaysayan. Hindi pa nila tayo nakikilala. May nagbabago sa
mismong Kalibutan, madarama mo sa bulong ng mga hangin,
sa sayaw ng mga damo at mga dahon sa mga puno, sa pagkilos
ng mga hayop at insekto. Mas umiinit ang panahon. May mga
kuwentong nagbalik umano ang ilang nakatakas noong aswang
at namumuhay muli sa Molang Dilim na natunaw na rin umano
ang mga yelo. May mga kuwentong hindi tumitigil ang pag-
ulan sa Alimuom. May mga kuwento tungkol sa isang Diwatang
Tagapagligtas, na isa sa mga akrál na lumabas ng Tahilan noon
dahil tumangging magpaalipin at nagtatatag ng hukbo sa
Silangan para labanan ang mga tamawo at palayain ang mga
kapwa diwata sa pagkaalipin sa loob ng Tahilan. At mayroon
ding umuugong-ugong na mga balita sa pagdating umano sa
dalampasigan ng Alagar ng mga nilalang na nagpakilalang mga
bathala at sinabing nagmula sila sa isang kapuluan sa hilaga
ng Nigò na makalawang ulit ang lawak dito. Hindi natin alam
kung alin sa mga ito ang totoo o kung totoo ang lahat ng ito,
maliban sa may iba pang lupain maliban sa Nigò. Dahil doon
ka nagmula. Doon tayo nagmula. At ang alam natin, naririto na
tayo ngayon. At kailangan natin ang isa’t isa para matiyak na
makapapasok at makalalabas tayo nang buhay sa mundong ito
para gawin ang kailangan nating gawin.
Naririnig mo ba ang naririnig ko? Parating na sila. Babaguhin
natin ang Kasaysayan ng Kalibutan mula sa araw na ito.
(ITUTULOY)
(Mula sa pahina 13)
Napagtanto kong baka ang nangyari sa inyo ni Manny ay
mangyayari rin sa amin ni Benjie. Kaya nakita mo naman, sa
aming pag-uusap ay naging maanghang ako sa pagsasagot.
Gusto kong sa umpisa pa lang ay tapatan na. Walang lokohan.”
“Kitam? Akala mo’y madali lang. Madali kung gusto mo
lang ang manloko. Pero mahirap lokohin ang isang taong iniibig
mo nang lubos. Ayaw mong maloko si Benjie ano? In lab ka na
ba?”
“Sinasagot pa ba ‘yan?”
Pareho silang napatawa.
Nang biglang naramdaman ni Rose na napakapit si Kiray sa
kanyang braso.
“O, bakit?” usisa ni Rose.
“Huwag kang maingay. Nakita mo ba ang dalawang lalaking
kapapasok lang?”
Napalinga si Rose. Nakita niya ang dalawang lalaking
umupo sa isang sulok sa di kalayuan.
“O, kilala mo ba ang dalawang ‘yan?” usisa ni Rose.
“’Yan ang mga goons ng Intsik na si Mr. Chan. Baka
maispatan at makilala ako.”
“Relaks ka lang. Tiyak di ka nila makilala. Di na ikaw si
Cassandra na kanilang hanap. Ikaw na ngayon si Kiray.”
“Ito kasing mga kriminal, parang asong malakas ang pang-
amoy. Si Cassandra man ako o si Kiray, baka makilala nila ako
kapag di tayo lumabas.”
“E, di, lumabas tayo. Huwag kang magpahalata. Normal
lang ang kilos.”
Lumabas sila na parang wala lang. Nang makalabas sila,
kaagad na sumakay sila sa taksi na naghihintay lang ng
pasahero sa labas.
“Hay, salamat sa Diyos, nakaalpas ang dalawang daga sa
dalawang pusa,” paghihimutok ni Kiray.
KINAUMAGAHAN…
Araw ng Linggo. Inutusan ni Rose ang kanyang katulong na
dalagita upang bumili ng dalawang latang biscuit.
“Dalawang latang biscuit, ano me lamay ba rito? Wala
namang namatay rito, a,” usisa ng katulong.
“Ikaw talaga, Pokwang, masyado kang mareklamo. Bakit sa
lamay lang ba makakain ng biscuit?”
“E, sino naman ang pakakainin natin ng biscuit?”
“Ang mga tagarito.”
“Ang mga tagarito? Ay, kahit isang trak ng biscuit kulang pa
sa kanila. Baka pati aso at pusa nila’y isasama pa nila.”
“Ano, lalakad ka ba o hindi?”
“Lalakad na po, Ate. E, kape, hindi tayo bibili?”
“Sabing biscuit lang. Titimpla lang tayo ng orange juice at
ipainom sa kanila. Kaya bumili ka rin ng plastik na baso. Dapat
magpameryenda tayo upang ganahan silang magsidalo sa ating
pagpupulong. Kung wala kang i-offer sa kanila, baka puputi
lang ang ating mga mata’y walang darating.
NAUNA nang lumapit sina Rose at Aling Salud sa Barangay Hall
upang ipaalam sa Kapitan na matutuloy ang kanilang napag-usapan.
Ayon sa kapitan, napagsabihan naman niya ang mga tagarito na
dumalo. May mga upuan na nga sa harap ng Barangay Hall.
Mga alas dos na ng hapon nang unti-unting nagsidatingan
ang mga nakatira sa barangay. Bata, matanda, lalaki at babae.
May mga kinakalong pang bata ang ibang nanay. Sa umpisa,
tila bantulot pang lumapit ang mga tao. Tila nahihiya. Ang iba’y
tumayo lang sa sulok, nagmamasid, nagbubulungan.
“Me ano ba rito? Bakit sinabi ng kapitan na magsidalo tayo?”
“Me pakain daw.”
“Bakit me pakain? Ano me birthday? Me lamay?”
“Kahit ano, basta me pakain. Hayan, naglalagay na sila ng
mga biscuit sa paper plates. Me orange juice rin sa mga baso.”
(Sundan sa pahina 35)
•Hulyo 1-15, 2019• 33
 BUKLAT/MULAT
Ni DR. EUGENE YAMBOT EVASCO
Ang Sining ng Pagdidisenyo ng Aklat Pambata:
Panayam kay Daniel Palma Tayona
(UNANG LABAS)
P
AANO
mamumukod-tangi
ang isang aklat
pambata sa mga estante ng
bookstore? Hindi lamang
mahalaga na mahusay
ang pagkakasulat nito at
may mataas na kalidad
ng mga ilustrasyon. Nasa
panahon na tayo ngayon
na napabiswal ang iba’t
ibang aspekto ng kultura
at pamumuhay. Kung
kaya, mahalagang usapin
ang disenyo ng isang
aklat upang makuha ang
interes ng potensiyal na
mambabasa.
Ang pagdidisenyo ay
isa sa mga kadalasang
nakakaligtaang aspekto
ng produksiyong
pampanitikan sa bansa.
Maraming mahuhusay
na akda na hindi pinapansin dahil hindi mainam ang packaging
nito. Sa panitikang pambata, napakahalaga nito dahil ito
ang aakit sa mga mambabasa at magsisilbing imbitasyon sa
daigdig ng panitikan. Gaano man kaganda ng nilalaman ng
aklat, kung hindi naman kaiga-igaya ang anyo nito, maaaring
hindi ito dadamputin ng mamimili at maiiwan lamang kasama
ng alikabok sa bodega. Ang masama pa, maaaring lumipas
ang mga buwan at taon na hindi man lang nabatid ng mga
mambabasa na may isa palang aklat na inilimbag.
Sinasabing “huwag huhusgahan ang aklat sa pabalat nito.”
Ngunit sa kasalukuyan, hindi na ito totoo. Hinuhusgahan ang
pabalat at ang pisikal na kaanyuan ng aklat. Kailangang maging
kaakit-akit ang disenyo na hindi isinasantabi ang kalidad o ang
estetika. Sa pagtaas ng kalidad ng disenyo, ang mga aklat ay
nagiging mainam na palamuti. Maraming tao ang bumibili ng
bagong edisyon ng aklat dahil sa hitsura nito. Maging ang papel
at ang uri ng font na ginagamit ay nakaaapekto kadalasan sa
benta ng mga aklat. Masyado bang maliit ang font at masakit
sa mata? Pambalot ba ng tinapa ang papel na ginamit at
itinuturing ang aklat bilang isang disposable na produkto? Isang
tunguhin ngayon sa paglalathala ang paghusayin ang biswal
at pampanitikang katangian ng mga aklat, lalo na sa mga aklat
pambata.
Dulot na rin ng pagiging biswal ng kultura, malaki na ang
ipinagbago ng mga pabalat sa pandaigdigang merkado. May
umuusbong na paniniwala na dapat ang pabalat ay maging
“Instagrammable” o kaya’y kahali-halinang i-post at ibahagi sa
social media. Mahalaga ang ganitong praktika dahil kadalasan,
ang mga aklat ay hindi naman ipinapalatastas sa mga radyo
at telebisyon. Social media ang daluyan at pamamaraan
upang ipakilala sa mga potensiyal na mambabasa ang
isang bagong-lathalang aklat. Sa pamamagitan ng posting at
sharing, natutulungang maibenta ang mga aklat at patuloy na
34 •Hulyo 1-15, 2019 •
Ang kauna-unahang cover art ni Daniel Palma Tayona
masusuportahan ang industriya ng paglalathala.
Sa Pilipinas, mabibilang lamang ang pagkakaroon ng
propesyonal na book designer sa mga aklat pambata. Kadalasang
binibigyang-pansin ang manunulat at ang ilustrador. Sa
kasalukuyan, hindi maaaring maging full-time na trabaho
ang pagiging tagadisenyo ng mga aklat pambata. Dahil sa
kakulangan ng pagkilala at sapat na sahod, karamihan sa mga
naililimbag ay mahihinang uri ng produkto—hindi pinag-isipan
ang papel na gagamitin, masagwa ang lay-out, napakaliit ng font
at bumagsak sa readability, hindi akma ang hugis ng aklat para
sa nilalaman nito, mapusyaw ang pagkakaimprenta, walang-
dangal ang binding, masyadong siksik sa detalye at hindi na
makahinga ang mga elemento, at naghalu-halo ang maraming
font sa pabalat na hindi isinaalang-alang ang magiging epekto
nito sa mambabasa. Iyan lamang ang ilan sa mga reklamo sa
kasalukuyang produksiyon natin.
Layunin ng panayam na ito na bigyang-linaw ang halaga
ang pagdidisenyo ng aklat. Nais naming palaganapin ang sining
na ito tungo sa ikahuhusay ng kalidad ng ating panitikang
pambata.
Ang aking kinapanayam ay si Daniel Palma Tayona. Kilala
siya bilang ilustrador ng mga aklat pambata na inilathala ng
Tahanan Books gaya ng Bugtong, Bugtong; Bugtong, Bugtong 2:
More Filipino Riddles; Si Lagalag; at Dalawa ang Daddy ni Billy. Isa
rin siyang full-time na pintor. Ang hindi batid ng marami,
si Tayona ay isa sa nasa likod ng pagkakalikha ng maririkit
na aklat pambata ng The Center for Art, New Ventures and
Sustainable Development (Canvas). Siya ang book at graphic
designer ng mga aklat gaya ng A Fish Tale; Here Be Dragons; Elias
and His Trees; Si Lupito at ang Barrio Sirkero; at Rizalpabeto.
Narito ang buong panayam kay Daniel Tayona. Orihinal niya
itong sinagot sa Ingles na aking isinalin sa Filipino. Isinaayos
ko ang ilang pagkakamali sa pagbaybay at impormasyon.
Nagdagdag din ako ng ilang impormasyon tulad ng taon ng
pagkakalathala ng mga aklat at ang tagapaglathala nito bilang
gabay sa mga mananaliksik at mambabasa. Nakapaloob sa
bracket ang ilang talang aking idinagdag upang mapagyaman
ang talakayan. Isinaayos ko rin ang pagkakaayos ng panayam
upang maging madulas ang daloy ng talakayan at mabasa ito
bilang isang sanaysay.
Eugene Evasco: Paano ka nagsimula bilang isang book
designer?
Daniel Tayona: Nagsimula talaga ako bilang isang
ilustrador. Ang aklat na pinamagatang The Francisco Arcellana
Sampler (1990), antolohiya ng mga akda ng National Artist para
sa Literatura, na inilathala ng dating Creative Writing Center
ng Unibersidad ng Pilipinas sa pamumuno ni Prof. Amelia
Lapena-Bonifacio, at dinisenyo ni Bernadette Solina. Bahagi
ako noong nasa kolehiyo sa isang puppet theater sa unibersidad
[Teatro Mulat ng Pilipinas, isang organisasyong pantanghalan
na tagapagsulong ng puppetry sa bansa.] at gumagawa ng mga
poster at puppet nang humiling si Prof. Lapena-Bonifacio o
Ma’am B na lumikha ng ilustrasyon sa pabalat ang ilalathalang
aklat.
Nang nailimbag ang aklat at nakita ko ang aking guhit sa
pabalat, galak na galak ako sa simula. Ngunit nang binuklat
ko ito at nakita ang title page, may kung anong dumapo sa
akin. Napalitan ang aking ligaya ng pag-uusisa dahil iyon
ang sandaling nagtaka ako kung bakit ako namamangha at
nakaramdam ng pamilyaridad sa isang payak na block print
design na isinagawa ng book designer sa title page. Nagpapaalala
ito sa mga hapon, na bilang isang batang lalaki, ako’y
bumubuklat ng mga lumang cloth-bound na mga aklat sa
aklatan ng aking tiyo. Sa sandaling iyon, naisip ko, na ang isang
elemento sa nakalathala ay maaaring magbalik ng mga alaala
ng pagkabata. Sa sandaling iyon ng pagkakagunita, nagliyab
ang ating interes kung paano nililika ang mga aklat. Lilipas ang
maraming taon bago ako unang nagdisenyo ng aklat.
Sa loob ng 29 taon, itinatago ko ang signed copy ng nasabing
aklat at ito ang isa sa mga itinuturing kong pinakaiingatang ari-
arian.
EE: Ano-ano ang iyong limang paboritong book design para
sa aklat pambata? Sino-sino ang iyong mga impluwensiya sa
pagdidisenyo ng aklat?
DT: Ang mga paborito kong aklat pambata batay sa
disenyo ay ang Fables (Harper, 1981) ni Arnold Lobel; Where
the Wild Things Are (Harper, 1964); Baboushka and the Three
Kings (Parnassus, 1961) nina Ruth Robbins at Nicolas Sidjakov
(ilustrador); I’m In Charge of Celebrations (Aladdin, 1986)
nina Bryd Baylor at Peter Parnall (ilustrador); at Alpabetong
Filipino (Tahanan, 2013) nina Nicanor Tiongson at Crispin
Dayao, Jr. [Hindi nabanggit sa listahan kung sino-sino ang mga
book designer ng mga aklat na natukoy.]
Ang The History of the Burgis (GCF Books, 1987) nina Mariel
N. Francisco at Fe Maria C. Arriola at dinisenyo ni Nik Ricio
ay hindi aklat pambata ngunit sa lahat ng mga nalathala sa
aking buhay bilang isang book designer, ito ang aking paborito
dahil sa pagkamalikhain, talas ng pag-iisip, at sa kakayahan ng
tagadisenyo na makalikha mula sa limitadong resources noong
binuo ang nasabing aklat.
Ang pangunahing impluwensiya ko sa book design ay
ang graphic designer na si Paul Rand [Si Paul Rand ay isa
ring ilustrador ng mga picture book na isinulat ng kaniyang
dating asawa na si Ann. Ilan sa mga ito ang I know a lot
of things (Harcourt, Brace and World, 1956), Sparkle and
Spin (Harcourt, Brace and World, 1957), at Little 1 (Harcourt,
Brace and World, 1962).] Siya ay isang modernista at tanyag
sa kaniyang disenyo ng mga logo noong ika-20 siglo. Siya ang
nagdisenyo ng mga logo ng Westinghouse, IBM, UPS, at Enron.
Siya ay nakilala sa buong mundo. Una kong naengkuwentro ang
kaniyang mga likha sa art school, at pinaniwalaan ko ang kaniyang
mga pangunahing philosophical tenets (prinsipyo): “a.) Simplicity
is not the goal but a by-product of a good idea and modest expectations;
b.) Clarity and memorability in design; c.) Meaning is derived from the
quality of the works being designed for; and d.) Presentation is key.”
Ang apat na prinsipyong ito ay aking sinang-ayunan at
isinasagawa sa bawat graphic/book design na aking nililikha.
(MAY KARUGTONG)
(Mula sa pahina 33)
“Okey, a. Di pa nga ako nananghalian. Wala kaming bigas.
Baka dalawang platong biscuit ang mauubos ko nito.”
Di tumagal pumagitna si Kapitan na kasunod ang mga
barangay tanod.
“O, ano, Rose. Umpisahan mo na,” anang kapitan kay Rose.
“Buti pa’y unahin na natin ang pamumudmod ng meryenda.
Pakisabi lang sa mga tanod mo na tulungan sina Aling Salud
at Pokwang sa pagbibigay ng biscuit at orange juice. Nakahanda
naman ang lahat.”
Seninyasan ng kapitan ang mga barangay tanod na
tumulong. Kaya unti-unting nagsilapitan ang mga tao. Nang
makita ni Rose na nagkaipon-ipon na ang mga tao’y pumagitna
siya upang harapin ang mga ito.
“Magandang hapon sa inyong lahat. Marahil ay kilala naman
ninyo ako. Ako ang nagmamay-ari ng sari-sari store doon sa
labasan,” umpisa ni Rose.
Walang umimik. Nakatitig lang kay Rose.
“Nais kong paminsan-minsan ay magpupulong tayong lahat
dito sa ating barangay. Pag-uusapan natin kung ano ang ating
magawa upang umunlad naman ang ating pamumuhay. Isang
barangay lang tayo at dapat lang na magtulungan tayo upang kahit
paano’y makakaraos sa ating pamumuhay,” patuloy ni Rose.
Wala pa ring umimik.
“Alam kong karamihan sa inyo’y walang trabaho, o kung
meron man, nangangalakal lamang ng mga basura. Pero kung
magtutulungan tayo, baka sakaling kahit paano’y umasenso rin
ang ating buhay. Ano po ang masasabi ninyo?”
Isang lalaki ang nagtaas ng isang kamay.
“Kayo po, ano ang masasabi mo, Manong?”
“Wala na pong biscuit?”
Umugong ang tawanan sa kulumpon ng mga tao.
“Marami pa po roon. Pokwang, ilabas mo nga rito ang isang
trak, este, isa pang latang biscuit.”
“Huwag mo ring kalimutan ang isang dram, este, isang
baldeng orange juice,” dagdag pa ng lalaki.
Tumalima rin si Pokwang. Nagpatuloy si Rose.
“Napag-isipan kong magtayo tayo ng kabuhayan dito
sa ating barangay. P’wedeng isang kooperatiba. Kapag
itong ating kooperatiba ay me pundo na, p’wede kayong
umutang rito para sa inyong pangangailangan. Itong ating
kooperatiba’y magkakaroon ng mga livelihood program,
halimbawa’y isang cottage industry. Lalapitan natin ang mayor
o kahit ang ilang butihing konsehal upang mangalap ng ating
ipuhunan.”
Umugong ang mga tao. Bulong-bulungan.
“Ano, okey ba sa inyo itong panukala ko,” muling nawika ni
Rose.
Nananatili ang katahimikan.
(ITUTULOY)
PABATID SA MGA KONTRIBYUTOR!
PARA po sa sistema ng pagbabayad sa inyong nailathalang
mga akda sa Liwayway, kailangan lamang pong may
account kayo sa Philtrust bank o Landbank. Mangyari
lamang pong e-email ninyo ang inyong kompletong
account name at number, kasama ng inyong TIN number
sa liwayway.mb@gmail.com. Tanging Philtrust bank at
Landbank lamang po ang tinatanggap. Ang paghahanda
po ng payroll ay buwanan. Ang nailathalang akda sa
kasalukuyang buwan, sa susunod na buwan na idi-
deposit ang inyong kabayaran.
Maraming salamat po,
Editoryal
•Hulyo 1-15, 2019• 35
COVER STORY

Francine Diaz, nagmamarka sa mga

suking manonood ng Kadenang Ginto
Ni MARICRIS VALDEZ-NICASIO

M
ALAKING break
para sa young actress
na si Francine Diaz
ang maging bahagi ng main
casts ng Kapamilya TV series
na Kadenang Ginto. Bunsod ng
seryeng ito ay isang pangarap
ang natupad sa batang aktres.
Aminado ang 15 year old
na dalagita na hindi niya
inaasahang magbibida siya sa
isang serye. Nasanay na raw
kasi si Francine na gumanap
na batang version ng mga
bida sa teleserye. Kaya ang
laking gulat daw niya nang
malamang isa siya sa bida sa
teleseryeng Kadenang Ginto.
“Nang nalaman ko po na
isa ako sa mga bida rito ay
nagulat po ako at talagang
habang nag-i-storycon kami ay
nag-thank you agad ako kay
Jesus. Tapos, pinipigilan ko
po talaga ang luha ko dahil
sobra akong na-overwhelm,”
saad niya sa panayam sa TV
show na Magandang Buhay.
Kasama ni Francine sa
serye sina Dimples Romana,
Beauty Gonzales, Andrea
Brillantes, Albert Martinez,
Ronnie Lazaro, Joko Diaz, Larawang mula sa ABS-CBN Entertainment
Aleck Bovick, Sheree Bautista,
at marami pang iba. Although confident naman si Francine sa pakikipagsabayan
Hindi na bago sa industriya si Francine, noong taong 2017 kay Andrea, ngunit tulad ni Andrea ay ayaw rin niyang
ay gumanap na siya sa iba’t ibang teleserye tulad ng Be My magkasakitan sila sa kanilang mga awayan scene.
Lady bilang batang Erich Gonzales at young version naman ni Sa ngayon ay patuloy na kinalulugdan ng maraming
Kim Chiu sa Ikaw Lang ang Iibigin. televiewers ang kanilang serye na napapanood pagkatapos ng It’s
Si Francine ay tubong Cavite at pangatlo sa anim na Showtime.
magkakapatid. Isang maybahay ang kanyang ina at dating OFW Kaya hindi naman nakapagtataka na nakakuha ito ng all-time
naman ang kanyang ama. high rating na 27.3 percent at constant din ang kanilang 20 percent
Sa hangaring makatulong sa kanyang mga magulang at mga audience rating, ayon ito sa Kantar Media.
kapatid, pinasok ni Francine ang pag-aartista at paggawa ng Big winner din sa social media ang Kadenang Ginto dahil ang
commercials. kanilang daily highlights sa YouTube ay may higit 800 million total
Magandang kapalaran nga ang dumating sa kanya nang views, na ang bawat video ay halos umaabot sa higit one million
matoka sa papel ni Cassandra ‘Cassie’ Andrada Mondragon sa views.
naturang afternoon drama series ng ABS CBN. Napansin kasi nang Patok din ito pati sa iWant, ang network’s on-demand video
husto rito si Francine ng mga manonood bilang isang mabait at streaming app, dahil nanguna ito sa listahan ng most watched
mapagmahal na bata. programs na may higit 1.5 million views araw-araw.
Si Marga (Andrea) ay bully kay Cassie at bukod sa bangayan Ang pagkakasali rito kina Seth Fedelin (former PBB
ng mga magulang nilang sina Dimples at Beauty, respectively, Otso housemate) at kay Kyle Echarri ay lalong nagdagdag na
ang banggaan din nina Andrea at Francine ay kinalulugdan at magkaroon sila ng mas maraming mga batang manonood sa
laging inaabangan ng kanilang mga suking manonood. show.
Ayon nga kay Francine, may mga eksena talagang Ang show ay itinanghal din bilang Best Daytime Series sa
nagkakaroon sila ng ilangan ni Andrea lalo na’t kapag 2019 Golden Laurel Awards na ginanap sa University of the
kailangang magsalpukan o mag-clash ng kanilang mga karakter Philippines-Batangas dahil sa mga exciting na eksena at sa
dito. nakamamanghang istorya nito.

36 •Hulyo 1-15, 2019 •

 Kid Yambao, nabiyayaan
ng magandang kapalaran sa showbiz
Ni NONIE V. NICASIO

P
ATULOY sa paghataw ngayon ang showbiz career ng
Hashtag member na si Kid Yambao. Bukod sa regular
siyang napapanood sa It’s Showtime, kaliwa’t kanan din ang
kanyang out of town shows lately.
Ang tunay niyang pangalan ay Daniel Yambao, siya ay tisoy
dahil may dugong American-Spanish sa kanyang father side. Si
Kid ay twenty years old, ipinanganak sa Marikina, pero lumaki
sa Cavite. Ngayon ay nagho-home study ang newbie actor dahil
kailangan niyang umulit ng high school nang abutan ng K to 12.
Siya ay two years nang member ng Hashtag at masaya si Kid na
naging bahagi siya ng sikat na all male group sa naturang noontime
show ng Kapamilya Network. Ngayon ay masayang maging
breadwinner ng kanilang pamilya ang binata.
Nag-acting workshop siya kay Ogie Diaz at ito ang nagbukas sa
kanya ng pinto para makapasok sa showbiz at maging manager ang
una.
Sinabi ni Kid na sa isang event siya nakilala ng manager niya at tinatampukan nina Ms. Sylvia Sanchez, JM de Guzman, Arci
dito’y inalok siyang mag-artista ni Ogie. Muñoz, Maris Racal, at iba pa.
“Sa isang anniversary po ng parang barka-barkada namin, Si Kid ay gumaganap dito bilang bahagi ng Mabunga family
‘yung isa naming kaibigan kilala po ni Mama Ogs (Ogie Diaz). na mga prutas ang kanilang pangalan. Dito, siya ay isang
Pumunta siya sa event na ‘yun, tapos nakita niya lang ako at binatang masunurin at mapagbigay sa mga kapatid, ngunit may
lumapit siya sa akin... Parang ang sabi niya, ‘Gusto mong try pagkapilyo pagdating sa mga babae.
mag-artista?’ Pati sa pelikula ay sumabak na rin ang guwapitong aktor,
“E, ang sagot ko pa nga noon, ‘Hindi ko po alam kasi hindi isa si Kid sa tampok sa pelikulang Two Love You na mula sa
ko po alam ‘yung mga ganoon, e.’ Tapos sabi niya, ‘Dapat ‘yung OgieD Productions, in cooperation with Lion Wolf Productions,
sagot diyan, oo na. kasi dapat ‘yung ganyang opportunity, gina- Inc., at sa direksiyon ni Benedict Mique. Sina Yen Santos at ang
grab mo na.’ Doon na po nag-start ‘yung pagpasok ko sa showbiz.” komedyanteng si Lassy Marquez ang dalawa sa kasama niya sa
Kasama si Kid sa Kapamilya TV series na Project Kapalaran na naturang pelikula.

SHOWBIZ TRIBYA condominium. Tumigil pansamantala sa paglabas sa pelikula

noong 1978 at 1979.
Ni JULIO SILVERIO, JR. Bilang TV star, nagkaroon ng personality show, ang “The
Gloria Diaz Show” at “Manila After Dark”, isang regular talk
show.

I
SINILANG si Gloria Diaz sa
Maynila noong Abril 5, 1951. Bilang isang stage actress, siya’y unang gumanap sa dulang
Pampito sa 12 supling ng mag- “The Owl and the Pussy Cat”.
asawang Teresa Aspillera at Jaime Diaz. Ikinasal kay Bong Daza noong Abril 9, 1987. Ang kanilang
Kapatid ni Rio Diaz. supling ay sina Isabelle at Eva Esmeralda.
Nagtapos ng Commerce sa St. Sa mga beauty titlist, siya ang masasabing naging beauty queen
Theresa’s College. na hindi lamang beauty ang asset kundi talent din.
Naging fashion model sa United
States noong 1971 at ni Renee Salud -o0o-
noong 1980.

B
Unang Pilipinang naging “Miss AGO naman nag-artista si
Universe” at ito’y noong 1969. Esperanza Fabon, nagkaroon
Unang nag-alok sa kanyang Gloria Diaz ng singing engagement sa Saigon,
lumabas sa pelikula ay ang Gemini Mga larawang mula sa Google Vietnam. Unang gumanap sa “Fiesta
Films para sa “Ang Pinakamagandang Extravaganza” ng JBC Productions
Hayop Sa Balat Ng Lupa” noong 1974, kabituin ni Vic Vargas. noong 1969. Naging ganap na bituin sa
Kaya raw siya nag-artista ay ayaw niyang matawag lang na “Halina Neneng Ko”. Bilang katambal
former beauty queen. Gusto rin daw niyang mapaugnay sa ibang ni Eddie Peregrina.
larangan, at sa pag-aartista’y inakala niyang magkakaroon ng Ang unang dalawang awiting
tinatawag na “self-fulfillment.” isinaplaka sa Wilears Recording ay
Itinanghal bilang “Box Office Queen of Philippine Movies” ang “Two Faces” at “Come To Me”.
ng Guillermo Mendoza Memorial Foundating Awards noong Ang kanyang unang LP album ay may
Abril 30, 1975. pamagat na “Dedicated To You”.
Naging prodyuser din ng pelikula at ito ay ang G.D Naging contract star ng Wilears at Esperanza Fabon
Productions na ang unang pelikulang ginawa ay “Sa Ibabaw nagkaroon ng tatlong taong kontrata sa
ng Lahat” noong 1975. Noong 1978, humiwalay siya ng tirahan Vicor Recording.
sa kanyang mga magulang para mamuhay nang nag-iisa sa Nagkamit ng AWIT Award noong 1970 sa pagiging “Babaing
unang pagkakataon. Siya’y lumipat sa Makati Tuscanny, isang May Malaking Kinabukasan Sa Pag-Awit”.

•Hulyo 1-15, 2019• 37

PARA KAY...
(Mula sa pahina 15)
Paano kung malalaman niyang isa lamang palabas ang mga
nangyayari?
“Pag-ibig na talaga ito, anti,” sabi ni Hunter nang sumunod
kaming mag-usap. “Ganito pala ang pakiramdam!”
Natakot ako.
“Imposible!” sabi ko.
“Ang mga mapagkunwari lang ang hindi nakakaramdam ng
pag-ibig,” sagot niya.
Naghiwalay kaming magtiyahin na naguguluhan ang aking
utak. At balak kong kausapin si Camille. Subalit naunang
lumapit si Camille. Kinabukasan din, pumunta sa bahay
namin.
“Ayoko na, anti, suko na ako,” sabi niya.
“Binasted mo na ba si Hunter?” tanong ko. Tulala
ako sa pagkagulat. Ano na kaya ang nangyari kay
Hunter?
“Hindi.”
“Pero bakit umayaw ka?”
“Pinagtatawanan kasi ako ng aking mga
classmate. Dagul daw ang mapapangasawa ko.”
Hindi ko na siya napakiusapan pa. Ayaw na
raw niya talaga. Balak ko pa namang magdaos ng
programa sa araw ng kapanganakan niya.
Kinabukasan, mag-isa na si Hunter na umakyat
sa hagdan ng eskuwelahan. Ganoon din sa
sumunod. At sa mga sumunod pa. Hanggang sa
napansin ko na kapag nakarating na si Hunter sa
may hagdanan, tatayo roon nang pagkatagal-tagal.
Nakatingin sa kawalan. Wala na, lubusan nang
naglaho ang kanyang ngiting hanggang tainga.
Kaawa-awa ang aking pamangkin. Maging si
Carlo na buntot pa rin nang buntot sa akin, ramdam
ko ang awa niya kay Hunter. Kung ilang beses kong
balak tulungan. Pero pinigilan ko ang aking sarili. Baka
hindi ko kakayanin at mag-iyakan kami.
Minsang pinagmamasdan ko na naman si Hunter
mula sa sulok, nakita ko ang isang lalaking lumapit kay
Hunter. Si Carlo. Sinubukan ni Carlo na kunin ang bag ng aking
pamangkin, pero tinabig niya ang kamay ni Carlo. Umupo.
Hindi tumayo hangga’t hindi umalis si Carlo. Naiwan akong
sapo ko ang aking bibig. Hindi ko mapigilang umiyak.
Nagbunga na ang aking ginawa.
Minsan, si Camille naman ang nakita kong kausap ni
Carlo. Kahit hindi ako lumapit, alam kong si Hunter ang
ipinapakiusap ni Carlo kay Camille dahil palingon-lingon sila sa
aking pamangkin na nakaupo sa di kalayuan.
Kinabukasan, may kumatok sa aming pintuan. Dagli ko itong
binuksan. Akala ko kasi ay si Hunter. Mali ako. Ang nanay pala niya.
“Puntahan mo nga saglit ‘yong pamangkin mo,” sabi. “Ayaw
na niyang bumangon.” Napansin ko ang namumugto niyang
mga mata.
Halos liparin ko ang pagitan ng aming mga bahay. Naratnan ko
si Hunter na nakahiga nga. Laylay ang ulo at may bula sa gilid ng
kanyang mga labi. Nagtaka ako dahil si Carlo, nasa kanyang tabi.
Ginagap ko ang isa niyang kamay pagkatapos kong punasan
ang kanyang mga labi. Hinimas ko.
“Ano na ang nangyayari sa ‘yo, anak?” tanong ko. Hinalikan ko
ang kanyang palad. Pinigilan ko man, nangilid pa rin ang aking luha.
“Ayaw sa akin ni Camille, anti,” sagot niya. Pinilit niyang
ngumiti subalit lalong lumamlam ang kanyang mga mata.
“At sumuko ka na?”
“Oo. Ayaw nga sa akin… Siguro, mararamdaman din niya
ang kahalagahan ko kapag wala na ako.” Mapait na ngayon ang
kanyang ngiti. “Mas marangal at busilak ang pag-ibig ni Angkel
Carlo kaysa sa akin.”
Ginapangan ako ng lamig at parang lumobo nang pagkalaki-
laki ang aking ulo. “Huwag mo ngang sabihin ‘yan,” sabi ko.
Kinagat ko ang ibabang labi ko. Parang nanginginig na ang mga
38 •Hulyo 1-15, 2019 •
labi ng aking pinsan. Pipi ang kanyang mga hikbi.
Tumawa si Hunter. “Tumigil ka na, inay,” sabi niya. “Napagod
lang ako. Tingnan n’yo at bukas ay papasok na ako sa school.”
Lalo tuloy nanigas ang mga kamay ng aking pinsan na
nakatakip sa kanyang bunganga.
“Tama, kailangang magpagaling ka,” sabi ko. “Pag hindi ka
papasok, pupuntahan ka ni Camille dito, nakita mo.”
Walang laman na ngiti ang sagot ni Hunter.
Ngunit hindi nakapasok si Hunter kinabukasan. Tumaas
ang kanyang lagnat. At lubos akong nakokonsensiya. Lalo pa at
naisip ko ang mga pinsan kong nauna na, kapag ihiniga na ang
kanilang karamdaman, hindi na sila nakakabangon.
“Sorry, anak,” sabi ko. Nilibot ng aking mga mata ang
paligid dahil parang may wala.
“Kay Angkel Carlo ka humingi ng sori, anti,”
tawa ni Hunter na kung magsalita, para bang
walang sakit. Sa kabila ng kanyang kalagayan, mas
matibay pa ang dibdib kaysa sa akin. “’Andyan na
nagmamakaawa ‘yong tao sa iyo, ako naman ang
iyong pinagkakaabalahan.”
“Hayaan mo,” sabi ko. Pero nasaan nga ba si
Carlo?
“Siya ang may sakit, anti,” sabi ni Hunter.
Napangiwi siya sa kanyang pagbaling ng higa.
“Sakit sa puso.”
“Siya pa ang nasa isip mo gayong ikaw ang
nakaratay.”
Umuwi ako na wala ako sa aking sarili.
Parang hindi ako makapaniwala na umiibig
nga ang aking pamangkin. At hindi basta pag-
ibig lang. Pag-ibig na imposible. Dahil paano
niya mapapaibig ang isang normal na babae?
Gayong ako, nasa tabi ko lang na nakahandang
sunggaban ko ano mang oras na gusto ko pero
binabalewala ko.
Nagbihis ako. Kailangang makausap
ko si Camille. Napasubo na ako, kailangang
panindigan ko na ang lahat. Tatapusin ko ang
aking inumpisahan. Ngayon pa na lalong umigsi ang
sinasabi kong maigsing buhay ng aking pamangkin?
Pero nang palabas na ako sa aming bahay, siya namang
pagdating nina Carlo at Camille.
“Dadalawin ko si Hunter, anti,” bungad ni Camille.
Natitigan ko nang matagal si Carlo. Nakangisi, kinakamot
nito ang kanyang batok.
“Gusto daw niyang makita si Hunter,” sabi ni Carlo.
Ang taong ito, gagawin yata ang lahat para sa akin.
Magmula nang dumalaw si Camille, parang milagrong
gumaling si Hunter. Nanumbalik ang kanyang sigla. Lagi na
naman siyang pumapasok sa eskuwelahan. At, tulad ng dati,
kung hindi si Hunter, si Camille ang maghihintay sa ibaba ng
hagdanan ng paaralan. Magkahawak-kamay silang aakyat.
Araw-araw iyon. Masaya silang dalawa. Saksi kaming dalawa ni
Carlo sa kaligayahan nila.
Hindi naglaon, paminsan-minsan na naman silang sabay
magmeryenda sa canteen. Nakikita pa namin silang nag-aaral
ng kani-kanilang leksiyon sa mga batong upuan sa lilim ng mga
punongkahoy sa loob ng eskuwelahan.
“Thank you,” sabi ko kay Carlo isang umagang pinapanood
na naman namin ang dalawang walang katumbas ang ligaya.
Matamis ang ngiting ganti niya. Ginalaw pa niya ang
kanyang mga balikat. Pero parang matamlay siya.
“Uwi na tayo,” yaya niya. “May appointment pa ako.”
Nauna siyang tumayo. Sabay kaming naglakad. Madikit kami sa
isa’t isa. Paminsan-misan, nagsasagian ang aming mga siko. Ramdam
ko ang init na parang kuryenteng dadaloy sa mga ugat ng braso ko.
Hindi ko maipaliwanag, pero para bang kulang ang hangin
na aking hinihinga. At ayaw ko mang aminin, ipinapanalangin
ko na hawakan ni Carlo ang aking mga palad.
Ngunit di ko nahintay.
Ikinawit ko ang aking braso sa kanyang braso. Napakainit niya!
 Tumigil siya. Nilingon ako. Ngumiti. Steady lang ako. Hindi MAGLUTO TAYO
ako umimik.
Itinuloy na namin ang paglalakad. Nagtataka ako sa aking
Pitak Ni MARENG LENA
sarili dahil bawat hakbang ko, may kaakibat na pangarap.

L
UTUIN natin ang mga naritong putahe na pamilyar sa
Siguradong matutuwa si Hunter kapag nalaman niya ito.
Kinabukasan, kumabila ako sa bahay nina pinsan. Walang ating pandinig.
klase sina Hunter at marami akong gustong ibalita sa kanya.
Siguradong magugulat siya.
Naratnan ko si Hunter na nagsasapatos. CHICKEN STEW
“Saan ang punta mo?” sabi ko.
“Sa ospital… dalawa kami ni inay,” sagot niya. MGA SANGKAP:
“Ayaw na naman ni Camille sa ‘yo?” natatawang biro ko. 1 manok, ataduhin nang bite-size
“Hindi. Dadalawin namin si Angkel Carlo. Isinugod sa 1 sibuyas, tadtarin
ospital kagabi.” 2 sili macopa, isang pula at isang berde; hiwain nang pino
Sinugod ako ng takot dahil naalala ko agad ang sinabi sa matapos alisin ang mga buto at hugasan
akin ni Hunter noon: “May sakit siya sa puso.” 2 patatas, hiwain nang maliliit, pa-cubes
“Sakit sa puso?” nasambit ko sa gulat ko. 1 ½ puswelong gata ng niyog
“Di ba sinabi ko na sa ‘yo noon, anti?” 1 kalamansi
Hindi ko binigyang pansin iyan noon! Kung kailan pang 2 punong kintsay, alisin ang ugat at hiwain nang1 cm ang
natutuhan ko nang kalimutan ang matakot umibig! laki
Para akong nauupos. Niyakap ko ang aking pamangkin. Asin, paminta at pampasarap mix
Hindi ko na ikinahiyang umiyak.
PARAAN NG PAGLULUTO:

H
“HOY! Bakit ka umiiyak?” Nilingon ko ang lalaking kumalabit APLUSAN ng paminta ang manok. Itabi ito. Igisa ang
sa akin. sibuyas at mga siling pula. Ilagay ang patatas. Halu-
Ibinibigay na pala ni Hunter ang tatlong bulaklak ng rosas haluin. Mahina lamang ang apoy.
kay Camille na nakasimangot. Sigurado ako ngayon na hindi Ilagay ang manok. Halu-haluin. Makalipas ang ilang minuto
iyon simangot nang napipilitan kundi simangot ng paggiliw. ay ibuhos ang gata. Pigain dito ang kalamansi. Timplahan ng
Si Hunter, napakaluwang ng kanyang ngiti. Parang binanat asin, paminta at pampasarap mix.
na kupas na lastiko na ayaw nang manumbalik. Takpan. Patuloy na pakuluan hanggang maluto ang manok
“Yeh!” itinalon pa ang pagsuntok sa hangin. at lumapot ang gata. Sa paghahain, ibudbod ang kintsay.
Oo, nangyari na ito noon. Noong nakaraang taon. Hindi na
namin pinag-usapan ni Camille ang aming kasunduan. Pero
itinuloy namin ang aming plano.
Nagdaos kami ng isang programa na sabi ko’y hindi
ADOBONG PUSO NG SAGING
kailanman makakalimutan ni Hunter. Ngunit pati ako, hindi MGA SANGKAP:
ko na rin siguro makakalimutan—dahil totoong nobya na ni 1 puso ng saging, hiwain nang maninipis (lamasin sa asin at
Hunter si Camille. Tingnan mo nga naman ang pag-ibig. Kung hugasan)
anong katangian ang nakita ni Camille kay Hunter, hindi ko
¼ kilong baboy, hiwain nang panggisa ang laki
alam. Siguro ang pagkamatalino niya. O ang pagkamasayahin
3 butil ng bawang, pitpitin
niya. Basta hindi ko alam. Ang sigurado ko lang ngayon,
sadyang makapangyarihan ang pag-ibig. Kung hanggang kailan 1 sibuyas, hiwain nang pino
ang kaligayahan nina Hunter at Camille, hindi ko rin masabi. 2 kutsarang suka (o ayon sa panlasa)
Pero gusto kong isipin na isa si Hunter sa mga isolated cases ng 1 kutsarang toyo
Hunter syndrome, iyong mga umaabot sa 20, 30, o 50 na taon. Asin, paminta, pampasarap mix
“Wish!” isinigaw ng aming mga kamag-anak.
Abot-tainga ang ngiti ni Hunter na humawak sa kamay ni PARAAN NG PAGLULUTO:

P
Camille. Lumapit sila sa akin. Nginitian niya ang lalaking kumalabit AKULUAN ang baboy sa kaunting tubig hanggang
sa akin kanina. Saka sila humarap sa aming mga kamag-anak. magmantika. Ilahok ang bawang at sibuyas, igisa.
“Bago ako mag-wish, nais ko munang magpasalamat kay Ilagay ang puso ng saging. Timplahan ng asin, paminta,
anti!” bahagyang isinigaw ni Hunter. toyo at pampasarap mix. Pakuluan sa mahinang apoy hanggang
“Para sa alin?” tanong ko. maluto.
“Kung hindi sana sa aming pagkukunwari ni Camille, hindi
sana kami na-develop!” LUMPIANG PUSO NG SAGING
“Pagkunwari?” Talaga namang nagulat ako.
“Oo naman, anti. Pinalabas namin na mahal na mahal ko MGA SANGKAP:
si Camille… at minamahal din niya ako. Para alam mo na...” 1 puso ng saging, hiwain nang pino
Inginuso ni Hunter ang lalaki sa aking tabi. 1 sibuyas, hiwain nang maliliit
“Ang ibig n’yong sabihin,” nanlaki ang aking mga mata, 2 butil ng bawang, pitpitin
“pinagkaisahan niyo ako?” 1 itlog, batihin
“Tanungin mo kay Angkel Carlo!” humagikhik si Hunter. At 2 kutsarang arina
nandyan na naman ang ngiti niyang parang binanat na kupas na Balutan ng lumpia, sapat sa dami ng lulumpiyain
lastiko na ayaw nang manumbalik. Asin, paminta at pampasarap mix
Kinurot ko ang lalaki sa aking tabi. Hindi totoong may sakit
siya sa puso. Nagpaospital noon kahit nilagnat lamang para PARAAN NG PAGLULUTO:
puntahan ko sa ospital.

Ayaw ko sa iyo, sabi ko noon sa kanya, dahil baka
magkakaroon din ako ng anak na katulad ng aking mga
pamangkin. Pero kung kayang makipagsapalaran ni Hunter
sa ngalan ng pag-ibig, sabi ko sa sarili ko, kaya ko ring maging
hunter ng kapalaran—ng magandang kapalaran.
I
GISA sa bawang at sibuyas ang puso ng saging. Lutuin sa
mahinang apoy nang paminsan-minsang hinahalo.
Kapag luto na, hanguin. Ihalo ang binating itlog at arina.
Timplahan ng asin, paminta at pampasarap mix. Palamigin bago
balutin. Ang laki ay tulad ng sa lumpiang shanghai.
Sawsawan: Suka na may bawang o catsup.

•Hulyo 1-15, 2019• 39

40 •Hulyo 1-15, 2019 •
•Hulyo 1-15, 2019• 41
42 •Hulyo 1-15, 2019 •
•Hulyo 1-15, 2019• 43
44 •Hulyo 1-15, 2019 •
•Hulyo 1-15, 2019• 45
46 •Hulyo 1-15, 2019 •
•Hulyo 1-15, 2019• 47
48 •Hulyo 1-15, 2019 •
•Hulyo 1-15, 2019• 49
50 •Hulyo 1-15, 2019 •
•Hulyo 1-15, 2019• 51
PAG-USAPAN NATIN TATAK PILIPINO
Ni KUYA SAM Ni BOY A. SILVERIO

Nanay, nasaan si Tatay? A

NG pulo ng Luzon ay may kabuuang sukat
na 104,688 kilometro kuwadrado; ang pulo ng
Mindanao ay 94,630 kilometro kuwadrado; ang

D
EAR KUYA SAM: Walang patlang ang pagsubaybay ko
sa inyong pitak dahil sa dami ng mapupulot ko ditong aral.
Itago mo na lang ako sa pangalang Sofie, 30, single mother,
nagtatrabo sa isang accounting firm.
Medyo masalimuot ang karanasan ko, Kuya Sam. Nagmahal ako
nang walang kondisyon noon at ibinigay ko ang lahat. Labinsiyam na
taong gulang pa lang ako noon at ang boyfriend ko ay magkukuwarenta
na. Ang nangyari, nabuntis ako nang wala sa oras. Labis-labis ang
galit ko sa sarili noon kung bakit ako nagpakatanga. At ang masaklap,
Sulu Archipelago ay 495 milya; ang pulo ng Samar na
pinakamalaking pulo sa Visayas ay may sukat na 5,120
milya kuwadrado. Ang Batanes at Babuyan Islands, na
binubuo ng 40 pulo o isla ay may sukat na 312 milya
kuwadrado.
-o0o-

A
NG Pilipinas ay may
tumakas pa ang boyfriend ko at ang nalaman ko na lang, nagpakasal kabuuang sukat na 115,830
siya sa isang single mother din.
Hindi na ako naghabol, Kuya Sam. Binuo kong muli ang sarili. milya kuwadrado. Ito ay
Kumapit ako sa Panginoon at sa mga kamag-anak kong tumanggap nag-aangkin ng 7,107 pulo o isla
muli sa akin. Isinilang ko ang isang maganda at malusog na sanggol at (2,782 lamang ang may pangalan
pinalaki ko itong mag-isa. at ang ibang 4,315 ay walang
Sa awa ng Diyos, nasa grade five na ang aking anak. At pangalan). May 466 na isla lamang
napakaganda ng record niya sa pag-aaral, laging nangunguna sa klase. ang may sukat na isang milya
At dumating ang aking kinatatakutan, Kuya Sam. Nagtatanong kuwadrado.
ang aking anak kung bakit hindi kumpleto ang aming pamilya.
Actually, tinatanong na niya ito sa akin noon pa ngunit hindi ko -o0o-
sineryoso. But this time, mas masidhi ang kanyang pagtatanong. Sa
kanyang disposasyon, alam ko na kailangan niya nang hindi pabalbal

A
NG haba ng Pilipinas mula
na kasagutan. Alam kung hindi lang pangalan ng kanyang tatay
ang gusto niyang marinig kundi ang buong kuwento kung bakit sa Hilaga hanggang
nagkaganito ang lahat. Timog ay 1,152 statute miles. Ang
Kuya Sam, ayoko nang guluhin ang pamilya ng aking ex. May mga luwang at lapad naman mula sa Silangan
anak na rin sila at masaya na sila. Ngunit parang may bumubulong sa hanggang Kanluran ay 688 milya. Ang
akin na sabihin ko sa anak ko ang totoong kuwento. kabuuang sukat ng mga baybay-
Tulungan mo ako, Kuya Sam. Hintayin ko sa inyong pitak ang dagat (coaslines) ng Pilipinas ay
inyong payo. – SOFIE Mula sa Google
10,850.

D
EAR SOFIE: Kahit anong gawin mong pagtago, Sofie, -o0o-
darating at darating talaga ang panahon na tatanungin ka
ng anak mo. Dala ito ng kanyang pagtataka kung bakit

iba ang dynamics ng inyong pamilya kaysa nakikita niya sa labas.
Dapat noon pa man, pinaghandaan mo na sana ang iyong sarili
kung paano ito ipaliwanag sa iyong anak.
Karapatan ng iyong anak na malaman ang kanyang personal
na kasaysayan. Kailangan niya ito para makilala niya ang
kanyang sarili. Na hindi siya bigla na lang lumitaw sa mundo
na parang kabute. Na hindi siya mito. Na tao siya na may
kasaysayan, may mga magulang, may pagkakakilanlan.
Nagtatanong itong anak mo hindi dahil para sisihin kayo ng
tatay niya. Nagtatanong ito dahil gusto niyang malaman kung
A
NG distansiya ng Pilipinas sa Taiwan, mula sa isang
pulo ng Batanes na tinatawag na “Y’Ami” ay 65
milya.
Ang layo naman ng Pilipinas sa Borneo mula sa pulo ng
Saluag na pinaka-Timog ng Pilipinas ay 30 milya lamang.
-o0o-

sino siya sa likod ng kanyang pangalan. Iyon lang iyon, Sofie.
Kaya wala kang dapat ikatakot na ikuwento ito sa iyong anak.
Matatanggap niya ito dahil, in the first place, sa edad niya ngayon,
alam naman niya na lumaki siyang walang ama. Ang gusto
lang niya ay malaman itong kuwentong ito na sa iyo mismo
manggagaling.
Huwag mong ipagkait sa anak mo ang kanyang kasaysayan.
Lumaki na nga siyang walang ama, ipagkait mo pa ang
kuwentong ito. Kailangan niya ito para ma-locate niya ang sarili.
At higit sa lahat, huwag mong tamnan ng galit ang anak mo
para kasusuklaman niya ang tatay niya. Walang kinalaman ang
A
NG Kalabaw ay matapat na kasama ng magsasaka;
pangunahing gamit sa pagsasaka; gamit sa
pagsasaka, at tinatawag na “Damulag” ng mga
magsasaka.
Kung piyesta sa Pulilan, Bulacan, nagkakaroon ng karera
ang mga kalabaw, gayundin ang mga kalabaw na marunong
lumuhod pagtapat sa simbahan.
-oOo-

inyong anak sa problema ninyong kanyang mga magulang.
Ihiwalay ninyo ang inyong anak kung ano mang isyu meron
kayo. – KUYA SAM
(MAAARI ninyong isangguni kay Kuya Sam ang inyong mga problema
sa pag-ibig at buhay sa pamamagitan ng e-mail address: kuyasam29@
yahoo.com o kaya’y ipadala sa: PAG-USAPAN NATIN c/o Liwayway
Magazine, Manila Bulletin Publishing Corporation, Muralla cor.
Recoletos Sts., Intramuros, Manila.)
N
AGSIMULANG isuot ng ating mga ninuno ang
Barong Tagalog noong mga taong 1700. Sinasabing
nagmula ito sa mga Intsik na unang nagtungo sa
ating bansa para makipagkalakan. Dati itong isinusuot ng
mga Kastila, lalo na ng mga mararangal na Kastila lamang.
Subalit nang idaos ni Andres Bonifacio ang unang araw
ng pagtatatag ng Katipunan, siya’y nakasuot ng Barong
Tagalog.

52 •Hulyo 1-15, 2019 •

MATH PUZZLE
Ni ROSEMARIE ADAYA

ISULAT ang numero 1 hanggang 16 sa mga bakanteng kahon.

Ang total ay kailangang tumugma sa sagot sa bawat hilera.

ASTROLOHIYA S AGITTARIUS (Nob. 23- Dis. 22) Masayang kausap,

malilimot mo ang mga problema mo dahil sa
kanyang mga kuwento, sino siya sa buhay mo? Siya ang
Ni MADAME SHARONA
makakarelasyon mo at makakasalo sa saya at ligaya. Lucky
days: Sunday & Tuesday. Lucky nos. 10-04 & 33.
H APPY BIRTHDAY: Magdaratingan ang mga biyaya
para sa iyo kahit pa sobra na sa mga kailangan mo.
Itago ang iba at ilaan mo para sa iyong kinabukasan. C APRICORN (Dis. 23-Ene. 19) Mahigpit ang pagtatalo ng
isip at ng puso mo sa ngayon. Sino kaya ang mananalo?
Ito ang araw na kahit wala sa katwiran ay puso mo ang
C ANCER (Hun. 21- Hul. 20) Huwag mong layuan
ang alam mo na ikaw ay pinahahalagahan. Dahil
kapag ginawa mo, hindi mo maiiwasan na magsisi at
mananaig. Lucky days: Monday & Wednesday. Lucky nos. 19-26 &
35.
manghihinayang. Lucky days: Sunday & Tuesday. Lucky nos.
19-26 & 27. A QUARIUS (Ene. 20 –Peb. 19) Huwag mong ibubuhos
nang todo ang sarili mo sa isang tao. Aminin mo na
pabago-bago ka ng gusto kaya walang garantiya na siya at
L EO (Hul. 21-Agos. 20) Ibuka mo ang iyong mga pakpak
nang sa ganoon ay maabot mo ang mga pangarap mo.
Hindi puwedeng nangangarap ka pero hindi ka naman
ikaw ay panghabambuhay. Lucky days: Sunday & Thursday
Lucky nos. 11-18 & 52.
kumikilos. Lucky days: Thursday & Saturday. Lucky nos. 23-19
& 38. P ISCES (Peb. 20-Mar. 19) Kapos ka sa sigla para umunlad
ang buhay mo pero sobra ang sigla mo sa mga bagay na
wala namang kabuluhan. Lucky days: Saturday & Monday.
V IRGO (Agos. 21- Set. 22) Ito ang araw na kung kailan
ay nakabukas ang tainga ng langit na hihintayin
ang iyong mga sasabihin at igagawa ng paraan para ka
Lucky nos. 27-18 & 15.

mapagbigyan. Lucky days: Wednesday & Friday. Lucky nos.

10-23 & 15.
L IBRA (Set. 23-Okt. 22) Itatabi mo muna ang iyong
mga mapang–akit na porma dahil ang ilalantad mo
sa ngayon ay ang iyong malilinis at mapagkalingang
personalidad. Lucky days: Sunday & Thursday. Lucky nos. 17-
21 & 32.
A RIES (Mar. 20 –Abr. 19) Malaki ang tsansa mo na
mapasaiyo ang gustong-gusto mo kung lalakasan mo ang
iyong loob. Lucky days: Sunday & Tuesday. Lucky nos. 19-21 &
23.
T AURUS (Abr. 20- Mayo 20) Kunin mo ang inaalok sa iyo.
Huwag kang mag-aalala sa halip ay matuwa ka dahil
magsisimula na ang masasarap na kabanata ng iyong buhay.
Lucky days: Thursday & Sunday. Lucky nos. 30-33 & 04.

S CORPIO (Okt. 23- Nob. 22) Hawak mo ngayon ang

iyong kapalaran. Kapag hindi gumalaw, hindi rin uusad
ang iyong buhay. Lucky days: Saturday & Wednesday. Lucky
nos. 31-40 & 27.
G EMINI (Mayo 21. Hun. 20) Yakapin mo nang mahigpit
ang mga suwerteng sumasaiyo sa ngayon. Huwag mong
ipamimigay tulad ng mga ginagawa mo sa nagdaan. Lucky
days: Monday & Wednesday. Lucky nos. 17-40 & 45.

•Hulyo 1-15, 2019• 53

 56 Simbolo ng Plutonium
PALAISIPAN 58
59
Ligaw na manok
Sibakin
MAGTAWANAN TAYO
Ni JOSE MARIE GALLEGO 64 Dagdagan ng asin
65 Nasalat CRIMINAL RECORD
66 Bungang-gulay
67 Irasan NAGPUNTA si Don Bobby sa
Canada upang doon manirahan.
PABABA Nang dumating na siya sa
1 Ikli ng Pamela Canada...
2 Isang pananong IMMIGRATION: Ano ang dahilan
3 Panduro ng pagpunta mo rito sa Canada?
4 Pelikulang “Muro _ _” DON BOBBY: Nais kong dito
5 Simple
6 Gunita
tumira sa Canada.
7 President & Publisher ng IMMIGRATION: May criminal
Manila Bulletin record ka ba sa Pilipinas?
8 Pigil DON BOBBY: Ha? Kelangan ko
9 Bulkan ng Batangas pa palang magkaroon ng criminal
10 Ipapadala record para lang makatira dito sa
11 Pahid Canada?
12 Mistula
13 Tanong sa naghahanap – ANTHONY LOCSIN
20 Balam Davao City
21 Plano
22 Halimuyak ng kape -oOo-
23 Kusinera
25 Serbesa
PAHALANG 28 Sumikat na PBA 26 Unang grupo SENIOR
1 Gulay na tinola Player 30 Mr. Tantay PAG-AKYAT ni Eteng sa bus, nakita
8 Bubungan 29 Pinagmulan sa sisiw 32 Pamalo ng bola niya ang dalawang tin-edyer na
14 Hayop (Ingles) 33 Albama, pinaikli nakaupo sa harapang upuan na
16 Pangalan ng Babae 30 Kurso sa kolehiyo 34 Balik nakalaan para sa mga senior citizen,
17 Pabulong (pantitik) 35 Sukat PWD at buntis.
18 On Line; pantitik 31 Batis 36 Awit sa pagpapapuri
19 Klase ng Tela 32 Ingles ng bubuyog 39 “ _ _ Now” hit song ni
ETENG: Uy, mga totoy, bakit
20 Hintay 33 Maliksi Barry Manilow diyan kayo nakaupo, e para ‘yan sa
24 Awiting tela 37 Tulugan 42 Huni ng daga mga senior?
27 Produktong maalat 38 Ignacio sa showbiz 46 Notang musical BINATA 1: Kaya nga po.
40 Tayog 48 Paos ETENG: Anong kaya nga po?
41 Ihawak 49 Pangamba BINATA 2: Kasi po, mga senior
43 Kapartner ni Adan 50 Pandagat na rin kami.
44 Nganga 51 Dating Cavite Governor ETENG: Anong senior
45 Huni ng ibon (Palayaw) pinagsasabi mo, e ang babata pa
46 Sagot sa mura 52 Pagsasatono ninyo?
47 Movie director 55 Sambit ng nag-abot
Willy 57 Nagwakas
BINATA 2: Eto pong ID namin,
48 Tawag sa lalaki 60 Taglagas sa Japan o. Tingnan n’yo po, senior high
51 Pagsasatono 61 Estado ng Amerika, school!
(rambol) daglat
53 Tigil 62 Balat ng palay – ERIC S.B. LIBRE
54 Gabay 63 Ilog sa Asya
Davao de Sur

54 •Hulyo 1-15, 2019 •

 5
572-8121;Fax:
; 572-7510

Para S
Sa Mga
g Ads
s
balita.bulletin@gmail.com

CLASSIFIED
C SS BOX
www.balita.net.ph
w b li h
R1
Weekdays..............R173.60
We per col.cm
p m
R196 00 per col.cm
Sundays.................R196.00
S
p l
balitaphl
Legal
L g l Notices.........R112.00
N i .R112 00 per col.cm
C ass fied Li
Classified e .R2
Line.........R28.00 p
per col.cm
Affida t R112 00
Affidavit....................R112.00 p
Balitaph
TULA

KALARO
Mga munting hiwa ng hangin
Ang isa-isang nagpapadulas sa slide
Ng bakanteng school playground. Pagdating sa ibaba’y
Dagliang papagpagin ang puwitan upang ulitin muli
Ang danas na parang wala nang bukas.
Habang sa may mahabang baras ay nakalambitin
Ang mga patak ng kangi-kangina lamang na pag-ulan
At sa kanilang isa-isang pagbagsak sa putikan
Ay ganap na bumigat ang kaniya-kaniyang mga lawas;
Nakaramdam na sila ng pangangalay ng braso
At ng biglaang pagkauhaw, pagkalusaw sa matinding hapo.
Doon naman sa may see-saw ay ayaw bitiwan
Ng basang lupa ang isang dulo nito at animo
Ay hinahamon ang papauwi nang araw na bumaba
At lumabas muna sa kaniyang sundong school bus.
Ngunit hindi na makukuha sa kantiyaw
Ang malaon nang hinihintay
Sa kanilang bahay.
At ako na tila iniwang nakaupong mag-isa sa swing
Ng playground, ako ang mistulang bata
Na napag-iwanan na ng aking sariling sundong panahon;
Ngunit hindi naman makukuhang magmukmok
Dahil sa maya’t maya’y may lalapit na isa
Sa aking mga kalarong hindi na yata marunong
Magpahinga at iihipan ang isa sa aking madalas
Na tinutuksong mga tainga. Yayayain ko siya
Na banayad akong itulak sa swing
Ng aking tumba-tumba
Nang hindi ko na sana ipinagtutulakan pa
Ang aking sarili.

- MANUEL ORTEGA ABIS

56 •Hulyo 1-15, 2019 •

 METRO MANILA
ALABANG BRANCH CUBAO BRANCH MAKATI BRANCH ORTIGAS BRANCH WEST AVENUE BRANCH
Unit 104 G/F South Center Tower, Manila Bulletin Building, 904 G/F, Atrium of Makati, G/F East Of Galleria Building, G/F Delta Building,
2206 Market, Madrigal Business Aurora Boulevard Corner Makati Avenue, Makati City; Topaz Road, Ortigas Center, West Avenue Corner
Park, Alabang, Muntinlupa City; Harvard Street, Cubao, Quezon City; Tel. 811-4214; Pasig City; Tel. 631-0193; Quezon Avenue, Quezon City;
Tel. 772-2839; 772-1902; Tel. 352-4390; 352-4396; 813-4453 631-0346; Tel. 373-3912; 372-5579
Fax 772-1903 Fax 352-5975 Fax 811-4391 Fax 631-0208 Fax 373-3910
Email: mbalabang@mb.com.ph Email: mbcubao@mb.com.ph Email: mbatrium@mb.com.ph Email: mbortigas@mb.com.ph Email:mbwest@mb.com.ph
PROVINCIAL
BAGUIO CITY CAGAYAN CEBU BRANCH DAVAO DUMAGUETE ILOILO NAGA SANTIAGO CITY
BRANCH DE ORO Manila Bulletin BRANCH CITY BRANCH BRANCH BRANCH
Unit 102 Egi BRANCH Building Manila Bulletin BRANCH Manila Bulletin Manila Bulletin Manila Bulletin
Albergo Di Ferroca Manila Bulletin D. Jakosalem Building, Manila Bulletin Building, Building Building
Condominium, Building, Osmeña corner Zamora C. Bangoy Building Silliman Quezon Peñafrancia Maharlika
#1 Villamor Drive, corner J. Ramonal Streets Pari-An, corner J.P. Rizal Avenue corner corner Delgado Avenue Corner Highway Corner
Brgy. Lualhati, Streets, Cogon, Cebu City; Streets, Davao City; Real Street, Streets, Dimasalang Street, Abauag Street,
Baguio City; Cagayan Telefax Tel. (082) 225-0662 Dumaguete City; Iloilo City; Naga City; Malvar, Santiago
Tel. (074) 422-6324; De Oro City; (032) 256-0125; Telefax Tel. (035) 522-1068; Tel. (033) 336-9658 Tel. (054) 473-7522; City, Isabela;
422-6204; Telefax 256-0127; (082) 225-0660; Telefax Telefax Telefax Tel. (078) 305-3339;
Telefax (074) 442-6070 (088) 857-1764 256-0128 225-0661 (035) 522-1069 (033) 336-9450 473-7526 (078) 305-3378