Zagađenje i zaštita osnovnih

medija – zemljište
• Zemlja je jedno od bezbroj nebeskih tela. Ona je
tamno nebesko telo po obliku geoid.
• Zemljište (tlo) je površinski rastresiti sloj Zemljine
kore i važan ekološki faktor i
prirodni resurs.
• Plodnost zemljišta je trenutno stanje zemljišta s
obzirom na njegovu sposobnost da obezbedi rast
biljci.
Litosfera
• Zemljišna kora-litosfera predstavlja čvrst stenovit
omotač naše planete. Ona obavija čitavu Zemlju, ali njoj
je debljina različita (prosečna debljina iznosi oko 60 km).
• Litosfera je izgrađena od različitih stena u čijem sastavu
pretežno učestvuju određeni hemijski elementi. U
zastupljenosti hemijskim elementima u litosferi,
kiseonik je sadržan 50% (u svim oksidima i oko 2.000
raznih jedinjenja). Sledeći je silicijum sa 30% (u pesku,
mineralima i preko 800 jedinjenja). Aluminijuma ima
7%, a kalcijuma i gvožđa po 4%. Količine natrijuma,
kalijuma, magnezijuma i titanijuma su relativno male.
Litosfera
• Zemljište je površinski sloj kore planete Zemlje, koji nije pod
morem. Ono predstavlja kontinentalni deo litosfere i zahvata oko
15x107 km2 (1/3 površine Zemlje).
• Zemljište (tlo, produktivno tlo) je površinski, rastresiti, često vrlo
tanak, sloj. Produktivno tlo stvara se udruženim dejstvom
stratosfere, hidrosfere i biosfere. Ono je nastalo postepeno,
delovanjem Sunčeve toplote, vode i vetra. Na stvaranje tla uticale
su životinje, biljke i sitni, golim okom nevidljivi, organizmi, koji
izazivaju njihovo truljenje i raspadanje. Zemljište se obrazuje
raspadanjem stena pod uticajem klime i dejstva sitnih organizama,
koji ga čine rastresitim. Preciznije rečeno: tlo je nastalo kao
rezultat dejstva dve vrste faktora na geološku podlogu Zemlje
(stene): klimatskih - naročito temperature, vode, vazdušnih
pokreta i Zemljine teže, i živih organizama; biljni organizmi i
životinje.
Litosfera
• Tako tlo istovremeno predstavlja i produkte
aktivnosti živih bića i životnu sredinu.

• Stoga prestavlja specifičan kompleks ekoloških

faktora (edafskih), a obuhvata sve tri faze: tečnu,
čvrstu i gasovitu. Iz tih razloga zemljište je
disperzivni sistem čestica različitih veličina i oblika.
Taj sistem sastoji se od čvrste, tečne i gasovite
komponente, koje su isprepletane i povezane
međusobno u jednu celinu.
Litosfera
• Imajući to u vidu, u tlu se razlikuju mineralni i
organski deo. Prvi deo sastoji se od mineralnih
čestica, a drugi od ostataka i organskih jedinjenja
biljnog i životinjskog sveta. Osim navedenih delova,
sadrži: zemljišnu vodu, zemljišne gasove rastvorene
u vodi i slobodan vazduh; mikroorganizme,
beskičmenjake i druge životinjske organizme, gljive i
ogromnu masu korenovih sistema i njihovih
otpadnih delova.
Litosfera
• Produktivno tlo predstavlja posebnu prirodnu
tvorevinu. Nastalo je u dugoj geološkoj istoriji
Zemljine kore, a u zavisnosti od klime, geološkog
sastava i reljefa.
• Ono obuhvata čvrsti površinski sloj Zemlje,
karakterističan za biosferu. Tlo nije svugde istog
mehaničkog sastava, jer sadrži čestice različite
krupnoće. Prema krupnoći, čestice, koje čine
pedološki sloj zemljišta, mogu biti: crnica
(černozem), pepeljuša i podzol, crvenica i gajnjača,
aluvijalna zemljišta i lateritna zemljišta.
Litosfera
• Površinski sloj produktivnog tla je najbogatiji humusom, tj.
organskim materijama nastalim raspadanjem zelenih biljaka.
Humus je mrka organska materija u površinskom sloju zemljišta.
• Nastao je raspadanjem biljnih i životinjskih ostataka. Bogat je
ugljenikom, često kisele reakcije, jer sadrži huminske kiseline. On
zadržava vodu u zemljištu i stvara rastvorljive ugljene kiseline.
• Od količine humusa zavisi i plodnost zemljišta. Iz njega biljke crpe
hranu, pa ima veliku vrednost za poljoprivredu.
• Dakle, relativno vrlo tanak sloj, koji pokriva površinu kopna Zemlje,
poseduje veoma značajno svojstvo plodnosti. Ona je omogućila da
nadzemne zeljaste biljke crpu vodu i mineralne materije iz Zemlje,
koje su neophodne za život, za simbiozu organskih materija i druge
fiziološke procese. Naravno, za svaki tip produktivnog zemljišta
vezana je posebna vrsta biljnog sveta.
Litosfera
• U zemljištu se nalaze gotovo svi elementi Mendeljejevog
periodnog sistema i mnogi mikroorganizmi. Mnoge od tih
materija prelaze u vodu ili hranu. Stoga nije svejedno da li je
zemljište zdravo i čisto ili nezdravo (zagađeno).
• Zdravo zemljište je tlo kroz koje lako prodire vazduh i voda.
To je zemljište krupnozrne strukture, sa dubokim podzemnim
vodama.
Litosfera
• Nezdravo zemljište je:
• tlo zagađeno nečistoćama;
• vlažno, barovito i močvarno;
• u blizini niskih i plovnih obala reka, a naročito kraj njihovih ušća;
• ono koje se koristilo za ukopavanje leševa, smeća i drugih
organskih materija, pre isteka roka potpune mineralizacije;
• suvo zemljište sa visokim podzemnim vodama (1,5 m od površine
tla).
• U odnosu na čoveka, značaj zemljišta ogleda se kroz obrađivanje i gajenje
poljoprivrednih kultura, stanovanje, građevinarstvo i građevinsku
infrastrukturu, industrijsku eksploataciju sirovina iz zemljišta i lociranje
industrijskih objekata.
• Nedostatak oligoelemenata je važan oblik uticaja kvaliteta zemljišta na
zdravlje ljudi. On je u direktnoj zavisnosti od odnosa u prirodnom lancu
ishrane. Malo oligoelemenata u zemljištu znači malo u biljkama i
organizmima životinja.
• Posledica je manjak u organizmu čoveka, koja dovodi do poremećaja
zdravlja.
• Prema fiziološkoj ulozi i količini u organizmu čoveka, materije koje potiču iz
zemljišta dele se na: mikroelemente, esencijalne elemente i nedovoljno
ispitane.
• Mikroelementi – O, H, C, N,K, P, S, Na, Mg, Cl čine do % mineralnih
materija čovekovog tela i 99% minerala zemljišta
• Esencijalni elementi ili elementi u tragovima su: F, I, Fe, Cu, Se, Zn,
Co, Mn i Cr
• Nepotpuno ispitani, ali verovatno esencijalni elementi Ni, Li, V
zastupljeni su u zemljištu sa svega 0,1% ili do 100 mg/kg pojedinačno
• Opasne materije u zemljištu su: Cd, Pb, Hg, As, Cr, Ni iF
• Štetne materije su: Cu, Zn i B
 Značaj i dnevne potrebe oligoelemenata
Oligoelement Uloga u organizmu Patološki znaci i bolesti nedostatka Dnevna potreba
odraslih ljudi
F Stvaranje zubne gleđi, Karijes, deformacija kostiju 1,5 – 4,0 mg
okoštavanje
I Stvaranje hormona štitne Gušavost, miksedem, gluvonemost, 150 mg
žlezde kretenizam
Fe Stvaranje hrmoglobina i Hipohromna anemija 10 – 20 mg
mioglobina
Cu Hematopoeza, tkivno disanje Anemija i degeneracija nervnog 1,5 – 3,0 mg
sistema
Se Oksidoredukcioni ćelijski Degeneracija miokarda 50 – 70 mg
enzimi ostemuskulatura distrofija, trovanje
Zn Stvaranje fermenata u Neplodnost ili oštećenja ploda 15 mg
metabolizmu DNK i RNK
Co Stvaranje vitamina B12 Perniciozna anemija 8 -10 mg
Mn Održavanje oksidacionog Usporen rast i okoštavanje 0,3 mg
stanja u ćelijama
Cr Metabolizam ugljenih hidrata Metabolički poremećaji, dijabetes 50 – 200 mg
• Globalni problem nedostatka pojedinih oligoelemenata u zemljištu
širi se polako na više regiona u svetu.
• Na to utiču kisele kiše (istaloženi sulfati i nitrati), koje menjaju
hemizam zemljišta. One sprečavaju iskoristljivost oligoelemenata
od strane biljaka. Stoga većina od njih nema sposobnost većeg
usvajanja i akumulacije oligoelemenata iz
zemljišta.
• Deformacije kostiju i trovanje su stanja koja se javljaju kod
preteranog unosa fluora, odnosno selena, a najčešće zbog
preterane količine u zemljištu, vodi i hrani.
• U higijenskom aspektu, osnovne prirodne karakteristike zemljišta
obuhvataju sledeće elemente: fizičke osobine (kao temperatura),
mehaničku strukturu, hemijski sastav i količina vode i vazduha,
sastav biocenoza u tlu, vrsta i količina zagađujućih materija.
• Idealne osobine zemljišta su: krupnozrnasta struktura, kroz koju se
voda brzo cedi do velike dubine - duboke podzemne vode; nizak
sadržaj vlage; velika količina vazduha. U odnosu na stanovanje i
urbanizam, bitne karakteristike zemljišta su: nosivost terena;
velika debljina podzemnih voda (dublje od 2 m); dobra
osunčenost; slaba izloženost vetru. Zemljište suprotnih
karakteristika - slaba propusna moć atmosferskog taloga, velika
vlažnost, ima lošu karakteristiku konduktivnosti. Takvo tlo leti
zagreva, a zimi dodatno rashlađuje objekte, koji se na njemu
nalaze. Nadalje, ima mali kapacitet razgradnje otpadnih materija,
koje u njega dospevaju. Imajući sve to u vidu, smatraju se
nepodesnim u sanitarno-higijenskom smislu. Sanitarni značaj
zemljišta objašnjava se na sledeći način: put vazduha kroz
porozno, suvo i propustljivo zemljište je lak i uspešan, pa uz
pomoć i mikroba i kiseonika obezbeđuje likvidaciju organskih
materija, koje dospevaju u tle.
• Zagađenje (kontaminacija, degradacija) zemljišta je promena njegovih prirodnih
osobina u hemijskom, radiološkom i biološkom smislu, a koje dovode do
smanjenja njegove plodnosti i sposobnosti za normalno odvijanje procesa
razlaganja i imaju velike posledice na ukupne osobine ekosistema. U zagađenom
zemljištu nagomilane su veće količine zagađujućih materija, koje remete prirodne
odnose u biocenozama i prevazilaze mogućnosti samoprečišćavanja zemljišta.
• Zagađeno zemljište je zemljište kod kojeg su nastale promene usled pojave novih
ili promene u koncentracijama postojećih hemijskih i bioloških komponenti.
• Degradacija zemljišta je posledica delovanja prirodnih i antropogenih činilaca.
• Prirodni činioci su: vulkani; zemljotresi; klizišta; lavine; poplave; ekstremne suše.
• Uzroci antropogene degradacije zemljišta su: biološki; hemijski i mehanički.
Imajući u vidu efekat i obim, hemijski uzročnici su najznačajniji.
• Kontaminacija zemljišta nastaje deponovanjem čvrstog otpada,
preplavljivanjem otpadnim vodama ili taloženjem materijala iz
zagađenog vazduha. Zagađenost zemljišta zavisi od emisije i dispozicije
štetnih materija (količine i dinamike deponovanja), njegovog sastava,
strukture i fizičko - hemijskih osobina. Sastav, struktura i fizičkohemijske
osobine zemljišta utiču na propusnost, akumulaciju i sposobnost
samoprečišćavanja. Zemljište se često zagađuje otpadnim materijama,
koje sadrže i patogene mikroorganizme. Dužina života mikroba u tim
organskim materijama je različita. Ona zavisi od vrste i karaktera
mikroorganizama i osobenosti i porekla same organske materije.
• Više vrsta zagađujućih materija, u raznim kombinacijama i iz raznih
izvora, prisutne su u zagađenom zemljištu. Zemljište je zagađeno i iz
udaljenih izvora i posredstvom aerozagađenja (na primer kiselim
kišama). Šireći se na daljinu transkontinentalno, emisija gasova oksida
sumpora i azota talože se padavinama do veoma udaljenih regiona.
• Otrovne, zapaljive i eksplozivne materije predstavljaju
opasan otpad. Osim što nose veliki rizik od akcidenata, one
štetno utiču na zemljište.
• Industrijski otpad sadrži: arsen, benzen, benzo(a)piren,
vinilhlorid, di-2-etil heksahlorftalat, živu, kadmijum, olovo,
polihlorovane bifenile (PCBs), reihloretilen, tetrahloretilen,
toluen, heksahlorftalat, hloroform, hrom i drugi opasan
otpad.
• Oni zahtevaju veliki oprez pri manipulaciji, skladištenju,
transportu i deponovanju. U suprotnom, akcidenti dovode
do degradacije zemljišta.
• Zagađen površinski sloj zemljišta predstavlja izvor hemijskog
trovanja čoveka, infekcije i šireg zagađivanja vazduha i vodotoka.
Izvor hemijskog trovanja čoveka su voda i hrana, koje potiču sa
kontaminiranog tla. U zagađenom zemljištu su pesticidi, herbicidi,
fertilizeri, teški metali i različit industrijski otpad. Infekciju izazivaju
mikroorganizmi i paraziti, koji se nalaze u kontaminiranom tlu.
• Širenje zagađene prašine vetrovima, spiranje zagađenih
površinskih slojeva zemljišta, atmosferskim talogom, u prirodne
rezervoare i vodne izdane, dovodi do šireg zagađivanja vazduha i
vodotoka.
• Prema izvoru emisije, zagađenje zemljišta deli se na komunalno i
industrijsko. S obzirom na prirodu zagađujuće materije, deli se na
zagađenje neorganskim, organskim i radioaktivnim materijama,
zagađenje infektivnim otpadom i teškim metalima. Oblici
zagađivanja zemljišta prikazani su u tabeli 11.
Oblici zagađivanja zemljišta

Zagađeno zemljište
Prema izvoru emisije
Komunalno Industrijsko
Prema prirodi zagađujuće materije
Neorganskim materijama
Radioaktivnim materijama
Infektivnim otpadom
Teškim metalima
Zagađivanje neorganskim
materijama
• Prisutna u višku, neorganska materija menja sastav
zemljišta.
• Ona utiče na prirodne hemijske reakcije i ravnotežu
ekosistema.
• Posledice zavise od vrste, količine i prodora materije u
zemljište i vodu, kojim se putem zagađenje širi.
• Ako neorganske materije prodru u podzemne vode,
zagađenje se širi kroz zemljište. Ipak, najčešće su
zagađeni površinski slojevi zemljišta.
• Ono potiče od nekog lokalnog izvora sa komunalnim ili
industrijskim otpadom.
• Zagađivanje organskim materijama. Ako nema komunalne
infrastrukture za dispoziciju otpadnih materija, zemljište je
prezasićeno otpacima hrane. Ono je zagađeno i otpadom
pojedinih industrijskih grana; petrohemija, tekstilna,
prehrambena, drvnoprerađivačka, industrija kože, i dr.
Budući da ga teško razgrađuje, zemljište je veoma opasno
zagađeno naftom, derivatima ulja i maziva. Naročito postoji
velika opasnost od zagađenja podzemnih voda i vodotoka,
koje se nalaze u okolini.
• Zagađivanje radioaktivnim otpadom. Zemljište je zagađeno
prirodnim fonom zračenja (prirodna radioaktivnost) i veštačkom
radioaktivnošću. Po poreklu od dubokih geoloških slojeva,
prirodna radioaktivnost dospeva, putem podzemnih voda ili
pukotina (gas radon), do površine zemlje. Veštačka radioaktivnost
zemljišta nastaje odlaganjem industrijskog, vojnog i radioaktivnog
otpada. Ono potiče iz naučnoistraživačkih institucija i zdravstvenih
ustanova. Ekscesino radioaktivno zagađenje nastaje usled havarija
nuklearnih energetskih postrojenja ili nerazumnog korišćenja
nuklearnog oružja u ratnim sukobima. Autopurifikacija zemljišta
od radiološkog zagađenja je veoma mala i direktno zavisi od
vremena poluraspada radionuklida. Zadržavanje radioaktivnog
otpada u nepropusnom sloju zemljišta (kompaktne gline) daleko je
prihvatljivije od njegovog rastvaranja i uključivanja u lanac ishrane.
Zagađenje fekalnim otpadom
• U naseljenim mestima, gde nema kanalizacije, smetlišta i deponije, zemljište je
zagađeno fekalnim masama. Infektivni materijal i izlučevine izazivaju mikrobiološko
zagađenje tla. On dospeva u zemlju putem nehigijenski sahranjenih ljudskih i
životinjskih leševa. Kafilerijski i poljoprivredni otpad, koji sadrži delove životinjskog
tkiva, je izvor zoono-zaraza. One se prenose od bolesnih životinja na ljude. U zemljištu
se mogu naći mikrobiološki agensi koji su uzročnici tifusa, paratifusa, dizenterije,
kolere, tularemije, leptospiroze, tetanusa, antraksa i gasne gangrene. Tu su i larve
askarisa, trihocefalusa i ankilostome. Na vlažnim terenima razvijaju se komarci, koji su
prenosioci plazmodijuma, i drugi insekti, vektori transmisivnih oboljenja. U zavisnosti
od uslova, koji vladaju u zemljištu, vreme prisustva patogenih mikroorganizma u
zemljištu je različito. Zemljište kisele reakcije, sa velikom količinom vlage i niskom
temperaturom, predstavlja pogodnu sredinu. Najduže se zadržavaju patogene,
sporulentne bakterije. One izazivaju tetanus i botulizam, a porekom su iz crevnog
trakta životinja. U sredini sa puno organskog otpada i malo kiseonika, ostaju
virulentne i preko 15 godina. Kao izazivači crevnih infekcija, sa velikim epidemiološkim
značajem. Salmonela i Šigela ostaju u zemljištu nekoliko meseci. Bakterije ne opstaju
na samim površinskim slojevima zemljišta, jer ne vladaju povoljni uslovi. Dejstvo
ultravioletnog zračenja i brzina isparavanja utiču na bakterije. Već na dubini 10 - 50
cm broj bakterija može biti od 100.000 po gramu nezagađene zemlje do nekoliko
milijardi u gramu zagađene zemlje. Bakterije potpuno iščezavaju na dubini od 5 - 10
m.
Zagađenje teškim metalima
• Zemljište urbanih i industrijskih regiona ima povećane količine
teških metala. Glavni izvor su matične stene, koje se nalaze u
dubini. Čovek ne može da utiče na taj izvor zagađenja tla.
Rudarstvo i industrija prerade crnih i obojenih metala (sa tečnim i
čvrstim otpadom i aerozagađenjem) vrše ogroman pritisak na
sastav zemljišta. Saobraćaj i komunalni otpad sadrže teške metale.
Emisija olova, ambalaža (koja sadrži aluminijum, gvožđe i cink),
baterije i akumulatori (olovo, nikl, kadmijum) daju veliki udeo
zagađenju zemljišta. Pesticidi i mineralna đubriva (čak i prirodno
stajsko đubrivo može da sadrži puno bakra i arsena) predstavljaju
izvore zagađenja poljoprivrednog zemljišta teškim metalima.
Zagađeni vazduh i zagađenost voda za navodnjavanje teškim
metalima dodatno kontaminiraju tle. Kod nas se 75% agrarnih
površina nalazi pod rizikom od kontaminacije. Sve to daje veliki
rizik za trovanje ljudi i domaćih životinja putem hrane.
• Ako je zaraženo patogenim mikroorganizmima ili njihovim sporama, zemljište
je opasno po zdravlje. Kada dospeju u rane, spore iz zemljišta izazivaju
tetanus, gasnu gangrenu i antraks. U prašini zaraženog zemljišta mogu se
naći i prouzrokovači plućne tuberkuloze i botulizma. Uzročnici trbušnog
tifusa mogu se naći u vlažnom zemljištu (koji mogu da žive i do 5,5 meseci) i
kolere. Zemljište često sadrži i brojne saprofite. Tlo je ugroženo i zagađeno
procesom erozije (seča šuma, građevinski i hidrotehnički zahvati), otpadnim
vodama, radionuklidima (posledica intenzivnog aerozagađenja) i kiselim
kišama. Imajući u vidu vrste oštećenja, ugrožena zemljišta dele se na:
jalovine; flotacioni materijal; urbano i industrijsko zemljište; aerosedimenti.
Čovek svojim raznovrsnim i svakodnevnim aktivnostima degradira zemljište,
a naročito poljoprivredno. S tim u vezi, osnovne čovekove aktivnosti su:
podizanje gradova; izgradnja industrijskih kompleksa i saobraćajnica;
deponovanje otpadnog materijala; rudničke i industrijske jalovine;
intenzivna, neracionalna i nestručna upotreba hemijskih sredstava u
poljoprivredi (pesticidi, veštačko đubrivo).
• Zagađenje zemljišta ispituje se pojedinačno pomoću hemijskih,
bakterioloških, helminotoloških i radioloških metoda. Finalna procena i
zaključak donose se na osnovu analize podataka svih navedenih ispitivanja. U
odnosu na moguće zdravstvene posledice ljudi, zakonski normativi o
granicama dozvoljenog i prekomernog zagađenja zemljišta nisu doneti u
našoj zemlji.
• Hemijske metode ispituju količinu materija koje pripadaju normalnom
sastavu zemlje, a javljaju se u višku prilikom razlaganja otpada. Sintetičke
materije ispituju se kvalitativno, kojih u zemlji uobičajeno nema (kao teški
metali, pesticidi, i dr.).
• Za procenu čistoće zemljišta koriste se razni kriterijumi. Navedeni su hemijski
i biološki kriterijumi. Hemijski kriterijumi za ocenu čistoće zemljišta – stepena
zagađenja zemljišta, zasnivaju se na određivanju azota, organskih materija,
fosforne kiseline i humusa (tabela 12).
• Biološka ocena čistoće zemljišta bazira se na utvrđivanju broja larvi, jaja
crevnih parazita, bakterija, itd. (tabela 13).
Stepen zagađenja zemljišta

Sanitarni
Fosforna
Kategorija Ukupno N humusa broj (N C organski
kiselina
zagađenja mg/100 g mg/100 g humus/N mg/100 g
mg/100 g
ukupno)

Veoma
>200 >50 <0,70 500 60
zagađeno

Umereno 0,70 –
>100 >25 300 50
zagađeno 0,89

Relativno
<100 <25 >0,90 <300 <50
zagađeno
• Zagađenje zemljišta utiče i na senzornu i na estetsku sferu ljudi. Stoga su
naša vizuelna i olfaktivna zapažanja korisna u prepoznavanju fenomena.
Promene nastaju u pejzažu, vegetaciji, izgledu i boji zemljišta, mirisu (koji
je neprijatan a potiče od ugljendisulfida, hlorfenola, etil i
metilmerkaptana, nitrobenzena), i sl. One ukazuju na zagađenje
zemljišta, a registruju se bez pomoćnih sredstava i laboratorij
• Ukoliko se ekološka ravnoteža zamljišta poremeti - ugasi osnovna
struktura i procesi, to dovodi u pitanje način proizvodnje hrane, ali i
zdravlje i egzistenciju ljudi.
• Zdravstveno bezbedna hrana može se proizvoditi u ekološki ispravnom -
“zdravom”, zemljištu. Zaštita zemljišta obuhvata skup mera i postupaka
kojima se zabranjuje nepropisna upotreba mineralnih i organskih đubriva
i sredstava za zaštitu bilja, kao i bacanje, ispuštanje i odlaganje čvrstih i
tečnih opasnih i štetnih materija na zemljište (njihovo zakopavanje izvan
uređenih deponija ili objekata). To je skup mera koje se preduzimaju radi
očuvanja ili vraćanja funkcija zemljišta u prvobitno (prethodno) stanje
kvaliteta.
• Zaštita zemljišta podrazumeva smanjenje upotrebe
zagađujućih materija u poljoprivredi i opšte smanjenje
zagađivanja vazduha i vode. Osnovne mere zaštite zemljišta
jesu: sistem praćenja zagađivanja tla (monitoring sistem);
eliminacija izvora i uzroka zagađivanja; redukcija opasnih i
štetnih materija koje dospevaju u tlo ili na zemljište; dobro
pripremljena sanitarna polja za deponije (sanitarne
deponije); korišćenje različitih hemijskih jedinjenja za
neutralizaciju zagađujućih materija u zemljištu (hemijske
mere); gajenje biljaka koje opstaju na zagađenom zemljištu i
upijaju veliku količinu štetnih i otrovnih materija (biološke
mere).
Sistem praćenja zagađivanja životne sredine
(monitoring sistem)
• Monitoring je kontinuirano praćenje zagađenosti određene
sredine na određenim tačkama pod istim uslovima i sa istim
metodama. Monitoring sredine je praćenje zagađujućih materija
po ispuštanju u okolnu sredinu (životnu, radnu, čovekovu).
Monitoring životne sredine je kontinualna kontrola i praćenje
stanja životne sredine koje se vrši sistematskim merenjem
parametara na određenim tačkama pod istim uslovima i sa istim
metodama, u prostoru i vremenu, u faktorima životne sredine.
Pod monitoringom antropogenih promena životne sredine
podrazumeva se organizacija posebnog sistema za praćenje i
analizu stanja životne sredine. Monitoring sistem se organizuje u
cilju blagovremenog i efikasnog praćenja, informisanja i kontrole
stanja i promena (zagađenja i efekata zagađenja) životne sredine.
• Monitoring akumulacije je monitoring životne sredine na
osnovu merenja nagomilavanja (akumulacije) pojedinih
zagađujućih materija (toksični metali, pesticidi i sl.) u
organizmu. Monitoring ekspozicije je monitoring izlaganja.
Monitoring emisije je monitoring životne sredine na
mestima na kojima se vrši ispuštanje štetnih ili zagađujućih
materija. Monitoring izlaganja (ekspozicije) je monitoring
životne sredine kojim se meri kvalitativno ili kvantitativno
delovanje, odnosno izlaganje živih organizama i sistema
dejstvu zagađivanja. Monitoring osmatranja je kontrola ili
monitoring životne sredine u cilju osmatranja i upozoravanja
od mogućih, odnosno očekivanih opasnosti po životnu
sredinu.
• Monitoring sistem je organizacija posebnog informacionog
sistema za praćenje i analizu stanja životne sredine, pre
svega u pogledu zagađivanja i efekata zagađivanja.
Monitoring tehnološkog procesa je monitoring životne
sredine na samom izvoru zagađivanja. Budući da postoje
različiti sistemi i podsistemi monitoringa, jedinstven sistem
praćenja stanja i promena životne sredine ima poseban
značaj i perspektivu. Kontrola i monitoring životne sredine
vrši se monitoringom osmatranja (osmatranje i upozoravanje
od mogućih, očekivanih opasnosti po životnu sredinu) i
monitoringom praćenja (praćenje nastalih ili utvrđenih
zagađenja).
• Sistemi, odnosno podsistemi monitoringa životne sredine su sistem
kontrole različitih komponenata životne sredine - monitoring atmosfere,
hidrosfere, zemljišta, biosfere, sistem kontrole faktora i uzroka delovanja
- monitoring izvora zagađenja, sistem kontrole na osnovu praćenja -
monitoring fizičkih, hemijskih i bioloških pokazatelja. Biološki monitoring
(biomonitoring) sastoji se u praćenju akumulacije zagađujućih materija ili
njihovih nusprodukata u tkivima i organizmima. To je i istovremeno
praćenje odgovarajućih biohemijskih, morfoloških, fizioloških i patoloških
promena kod jedinki, odnosno populaciono-ekoloških promena kod
biljaka i životinja. Biohemijska indikacija zagađenosti je praćenje
biohemijskih poremećaja u organizmu (ćelijama, tkivima i organima) na
dejstvo zagađujućih materija. Morfološke promene organizma javljaju se
posle prvih biohemijskih i fizioloških poremećaja. Kod biljaka su
opadanje lišća, a kod životinja usporeni rast, smanjena reproduktivna
moć ili smanjena dužina života.