ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο

Σχολή Κοινωνικών Επιστημών
Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών
Διοίκηση Τουριστικών Επιχειρήσεων
Θεματική Ενότητα
Τουριστικός Τομέας

Θέμα Εργασίας
«Φυσικό Περιβάλλον και Τουριστική Ανάπτυξη»

Κωνσταντίνος Μπουνέλας (A.M. 92663)

Επιβλέπουσα: Δρ. Ελένη Διδασκάλου
Θεσσαλονίκη, Ιαν 2014
Περιεχόμενα

1
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Εισαγωγή.…………………………………………………………….……………..σ. 3
1. Προβλήματα που προκαλεί η ανάπτυξη στο φυσικό περιβάλλον -
αειφόρος τουριστική ανάπτυξη………………………………………….……..σ. 3
1.1. Διαχρονική εξέλιξη των προβλημάτων…………………..…………………….σ. 4
1.2. Προβλήματα από την τουριστική ανάπτυξη……..……….................................σ. 5
1.3. Αειφόρος ανάπτυξη…………………………………………………………...σ. 5
1.3.1. Έννοια αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης …………………………………σ. 6
1.3.2. Ιστορικό πλαίσιο……………………………………………………………σ. 6
1.3.3. Διεθνείς Διασκέψεις-Διακηρύξεις…………………………………...............σ. 6
1.3.4. Ρόλος διεθνών φορέων……………………………………………………...σ. 8
1.4. Συμπεράσματα………………………………………………………………...σ. 9
2. Σχέση Τουρισμού-Φυσικού Περιβάλλοντος…………………………………...σ. 9
2.1. Θετικές επιδράσεις του τουρισμού στο φυσικό περιβάλλον……………….σ. 10
2.2. Αρνητικές επιδράσεις του τουρισμού στο φυσικό περιβάλλον…………….σ. 10
2.3. Περιπτώσεις υπέρβασης της φέρουσας ικανότητας….……………………..σ. 13
2.4. Συμπεράσματα………………………………………………………………..σ. 14
3. Εξέταση περίπτωσης του τουριστικού προορισμού των Ιμαλαΐων…………….σ. 14
3.1. Περιβαλλοντικά προβλήματα από την τουριστική ανάπτυξη………………...σ. 15
3.2. Προτάσεις τουριστικής πολιτικής προς την αντιμετώπιση των
περιβαλλοντικών προβλημάτων…………………………………….……….σ. 18
4. Σύνοψη……..………………………………………………………………...…σ. 19
Βιβλιογραφία………………………….……………………………….………......σ. 20
Παράρτημα «1» Βασικές Αρχές Βιώσιμης Ανάπτυξης…………………………...σ. 31
Παράρτημα «2» Διαστάσεις-Προσεγγίσεις Φέρουσας Ικανότητας……..………...σ. 35

Εισαγωγή

2
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Η σχέση του ανθρώπου με τη φύση προσδιορίστηκε από την πρώτη στιγμή

της εμφάνισής του στη Γη ως μία σχέση εξάρτησης από αυτήν και τις συνθήκες του
περιβάλλοντος (Μακρυδημήτρης,2000). Με την πάροδο των αιώνων όμως εξελίχθηκε
σε μία σχέση αλληλεπίδρασης (UNEP,2012, Μάτας,2006,σελ.6). Έτσι, ο άνθρωπος
επηρεάζεται από το φυσικό περιβάλλον όπου διαβιώνει, αλλά ταυτόχρονα επεμβαίνει
σε αυτό, χρησιμοποιώντας τους φυσικούς πόρους.

Μέσα σε αυτήν την αλληλένδετη σχέση, γίνεται αντιληπτό ότι κάθε

ανθρώπινη δραστηριότητα, πράξη ή παράλειψη, έχει επιπτώσεις στο περιβάλλον
(Παππά,2009,σελ.14), θετικές ή αρνητικές, μικρές ή μεγάλες, βραχυχρόνιες ή
μακροχρόνιες, άμεσες ή έμμεσες, αναστρέψιμες ή μη (Τραγούδας,2012,σελ.1).
Μάλιστα, με την ανάπτυξη που επέφεραν η βιομηχανική επανάσταση του 19 ου αιώνα
και η τεχνολογική εξέλιξη του 20 ου, η ανθρώπινη επέμβαση στη φύση
πολλαπλασιάστηκε και γινόταν ανεξέλεγκτα (Δίγκα,2012,σελ.6).

Μία από τις βασικότερες ανθρώπινες δραστηριότητες που αξιοποιεί και

εκμεταλλεύεται τους φυσικούς πόρους είναι ο τουρισμός. Η γιγάντωση δε του
τουριστικού φαινομένου κατά τις τελευταίες δεκαετίες και η δυναμική του για το
μέλλον (WTO,2011,σελ.12) προεξοφλεί την εντατικοποίηση της χρήσης του
περιβάλλοντος για τουριστικούς σκοπούς, προκαλώντας θετικές και αρνητικές
επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον.

Το αίτημα της εποχής μας για συνεχή τουριστική ανάπτυξη χωρίς υποβάθμιση
της φύσης επιβάλλει την παγκόσμια ενεργοποίηση των αναπτυξιακών φορέων για
κατανόηση της λειτουργικής σχέσης τουρισμού και περιβάλλοντος και για εξεύρεση
της «χρυσής τομής», για μία πολιτική ανάπτυξης που θα περιλαμβάνει και
περιβαλλοντικές θεωρήσεις (Τζούφη,2010,σελ.221).

1. Προβλήματα που προκαλεί η ανάπτυξη στο φυσικό

περιβάλλον-αειφόρος τουριστική ανάπτυξη

Όπως προαναφέρθηκε, οι κύριες αιτίες των περιβαλλοντικών προβλημάτων

που ταλανίζουν τις αναπτυγμένες χώρες στη σύγχρονη εποχή εντοπίζονται κυρίως
στην οικονομική ανάπτυξη και τεχνολογία, καθώς, στην αρχή της ιστορικής τους
εξέλιξης, αδιαφορούσαν για την υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος, θεωρώντας

3
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

τους φυσικούς πόρους αλώβητους και ανεξάντλητους, και γενικότερα το περιβάλλον

ασήμαντο ή αντίρροπο της ανάπτυξης (Σαράφη,2007,σελ.118). Επιπλέον, οι
αναπτυσσόμενες χώρες θεωρούσαν πολυτέλεια την ενασχόληση με περιβαλλοντικά
ζητήματα, καθώς έδιναν προτεραιότητα στην οικονομική και βιομηχανική τους
ανάπτυξη (Κοκκώσης και Τσάρτας,1999,σελ.130-131).

1.1. Διαχρονική εξέλιξη των προβλημάτων

Η παραπάνω στάση απέναντι στο περιβάλλον μεταβλήθηκε γρήγορα, όταν

έγινε αντιληπτό ότι η ανάπτυξη επηρεάζει ανεπανόρθωτα το φυσικό περιβάλλον και
κατ’ επέκταση τον άνθρωπο.

Διαχρονικά, η θεώρηση για τα περιβαλλοντικά προβλήματα που προκαλεί η

ανάπτυξη πέρασε από διάφορες φάσεις. Αρχικά, τη δεκαετία του΄60 συντελέστηκε η
φάση της «συνειδητοποίησης» και εκφράστηκαν οι πρώτες ανησυχίες για την
κατάσταση του πλανήτη (δημιουργία WWF). Στη συνέχεια, τη δεκαετία του ΄70, οι
επιστημονικές και κοινωνικές προσεγγίσεις για το περιβάλλον έλαβαν πολιτική
διάσταση, με τη διεθνοποίηση του προβληματισμού και την ανάπτυξη πρωτοβουλιών
(σύσταση UNEP) (Τριανταφύλλου,2010,σελ.2). Η επόμενη δεκαετία χαρακτηρίστηκε
από τη μαζική ενεργοποίηση πολιτών για το περιβάλλον και την ευρεία συζήτηση
γύρω από την έννοια της «παγκόσμιας περιβαλλοντικής κρίσης» (διατύπωση αρχών).
Τη δεκαετία του ΄90 σημειώθηκε πραγματική πρόοδος στη συσχέτιση περιβάλλοντος-
ανάπτυξης με την υιοθέτηση της αρχής της «αειφόρου ανάπτυξης» (διεθνείς
διασκέψεις). Τέλος, η δεκαετία του 2000 σηματοδοτήθηκε από την επιδίωξη
εφαρμογής και αποτίμησης των συμφωνηθεισών πολιτικών (WWF,2009,σελ.1-2).

Με την πάροδο των ετών, λοιπόν, έγινε κοινά αποδεκτό ότι η οικονομική και
τεχνολογική ανάπτυξη συνδέεται άμεσα με πληθώρα περιβαλλοντικών
επιβαρύνσεων. Ενδεικτικά αναφέρονται η ατμοσφαιρική μόλυνση από το νέφος και
την όξινη βροχή (μεταφορικά μέσα-βιομηχανίες), η έκλυση ραδιενέργειας (πυρηνικά
ατυχήματα-όπλα), η υπερθέρμανση του πλανήτη (φαινόμενο θερμοκηπίου-τρύπα
όζοντος-άνοδος της στάθμης της θάλασσας-λειψυδρία-ξηρασία-κλιματική αλλαγή), η
μόλυνση των υδάτων (τοξικά-βιομηχανικά απόβλητα-φυτοφάρμακα), η
υπερκατανάλωση και ο όγκος των απορριμμάτων (απουσία ανακύκλωσης-
ανεξέλεγκτες χωματερές). Επίσης, στα προβλήματα λόγω της ανάπτυξης

4
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

συμπεριλαμβάνονται η αποδάσωση, η ερημοποίηση και η διάβρωση του εδάφους, η

υπερεκμετάλλευση φυσικών πόρων (αμμοληψίες-ορυκτός πλούτος-υδάτινα
αποθέματα-γεωτρήσεις), η μείωση της βιοποικιλότητας (εξαφάνιση σπάνιων ειδών),
η διατάραξη της ισορροπίας των οικοσυστημάτων, η ανεξέλεγκτη οικοδόμηση
(ακτών-αστικών κέντρων) και η αλόγιστη κατανάλωση ενέργειας, η οποία, αν και δεν
αποτελεί φυσικό πόρο (Κοκκώσης και Τσάρτας,1999,σελ.164), απαιτεί την
κατανάλωσή τους (υδρογονάνθρακες) για να παραχθεί.

1.2. Προβλήματα από την τουριστική ανάπτυξη

Στη δημιουργία και συντήρηση των παραπάνω περιβαλλοντικών

προβλημάτων, συμβάλλει σημαντικά η ανάπτυξη του τουρισμού. Ως μία
κοινωνικοοικονομική έκφανση της ανθρώπινης δράσης, με τεράστια εμβέλεια
παγκοσμίως (Κομπότη,2005,σελ.2), άμεσα συνδεδεμένη με την πρόοδο των
τελευταίων δεκαετιών, προκαλεί πληθώρα αρνητικών επιπτώσεων στο περιβάλλον. Η
επιθυμία για κάλυψη της τουριστικής ζήτησης και αναβάθμιση του τουριστικού
προϊόντος δημιουργεί ανάγκες χρήσης φυσικών πόρων για υποδομές διαμονής,
μετακίνησης, σίτισης, διασκέδασης και γενικότερα παροχής τουριστικών υπηρεσιών
(πχ. για κατασκευή αεροδρομίων-λιμένων-μαρίνων-ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων,
διάθεση μεταφορικών μέσων, προμήθειες αγαθών).

Οι παραπάνω δραστηριότητες προξενούν άμεσα ή έμμεσα περιβαλλοντικά

προβλήματα, όπως αύξηση των εκπομπών αερίων, κατανάλωση ενέργειας, μόλυνση
θαλασσών, αύξηση όγκου απορριμμάτων, αποδυνάμωση του υδροφόρου ορίζοντα
κυρίως κατά τους μήνες αιχμής, υποβάθμιση της αισθητικής του τοπίου,
ηχορρύπανση, συμπίεση και αλλοίωση τοπικής χλωρίδας και πανίδας (Davies and
Cahill,2000,σελ.v-vii).

1.3. Αειφόρος ανάπτυξη

Με τη συνειδητοποίηση των δυσμενών επιπτώσεων της ανάπτυξης στο

περιβάλλον, προτάθηκε σε πολιτικό και θεσμικό επίπεδο ως κύριος μοχλός
άμβλυνσης των προβλημάτων η έννοια της «βιώσιμης» ή «αειφόρου» ανάπτυξης
(Παπανδρέου και Σαρτζετάκης,2002,σελ.103), που αποσκοπεί «στην παράλληλη
επίτευξη και μεγιστοποίηση των βιολογικών, οικονομικών και κοινωνικών στόχων»

5
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

(Κοκκώσης και Τσάρτας,1999,σελ.132). Η σύγχρονη στρατηγική εδράζεται στον

ισόρροπο συνδυασμό των τριών επιδιώξεων για οικονομική αποτελεσματικότητα,
κοινωνική ισότητα-δικαιοσύνη και περιβαλλοντική προστασία
(Τριανταφύλλου,2010,σελ.4).

1.3.1. Έννοια αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης

Αντίστοιχα, στον τουριστικό τομέα, η αντίληψη περί επιβάρυνσης του

περιβάλλοντος από την αρρύθμιστη τουριστική δραστηριότητα, έφερε στο προσκήνιο
τη σημασία της «αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης» (Μαρούλης,2012,σελ.74).

Σύμφωνα με τον WTO (2005), ως αειφόρος τουριστική ανάπτυξη ορίζεται «η

ανάπτυξη του τουρισμού που λαμβάνει πλήρως υπόψη τις τρέχουσες και μελλοντικές
οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις, προς ικανοποίηση των
αναγκών των τουριστών, της βιομηχανίας, του περιβάλλοντος και των περιοχών
υποδοχής τους». Για την Καπετανάκη-Μπριασούλη (2008,σελ.7), αειφόρος είναι ο
τουρισμός που λειτουργεί παράλληλα με άλλες δραστηριότητες για απροσδιόριστη
περίοδο και δεν υποβαθμίζει ούτε αλλάζει το περιβάλλον.

1.3.2. Ιστορικό πλαίσιο

Στη σύλληψη της ιδέας της αειφόρου ανάπτυξης συνετέλεσαν οι αποφάσεις

του ΟΗΕ στη Στοκχόλμη (Σουηδία,1972) (Wikipedia, 2014). Ωστόσο, η έννοια της
αειφορίας εισήχθη δυναμικά το 1987, με την Έκθεση της Επιτροπής Brundtland «Το
κοινό μας μέλλον» (Aabo,2006,σελ.5), όπου διατυπώθηκαν τρία αλληλένδετα
στοιχεία αειφορίας: το οικολογικό, το κοινωνικό-πολιτισμικό και το οικονομικό
(Λαγός και Διακομιχάλης,2011,σελ.4).

1.3.3. Διεθνείς Διασκέψεις-Διακηρύξεις

Σε συνέχεια της παραπάνω Έκθεσης, η Παγκόσμια Διάσκεψη Κορυφής του

ΟΗΕ για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη στο Ρίο (Βραζιλία,1992), θέσπισε για
πρώτη φορά τις βασικές αρχές της αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης (Παπαϊωάννου
και Μαυροειδής,2005,σελ.2). Εκεί, υπεγράφησαν διακρατικές συμφωνίες σε κρίσιμα
θέματα (ερημοποίηση-αποδάσωση-βιοποικιλότητα-κλιματική αλλαγή) και, ως

6
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

απαύγασμα, υιοθετήθηκε το πρόγραμμα δράσης «Agenda 21», για τη συνδυαστική

αντιμετώπιση περιβαλλοντικών και αναπτυξιακών θεμάτων (UN,1992). Περαιτέρω
στο Παγκόσμιο Συνέδριο στο Λανθαρότε (Ισπανία,1995) συμφωνήθηκε ότι η
ανάπτυξη του τουρισμού θα πρέπει να είναι φιλική προς το περιβάλλον και
καθορίστηκαν οι γενικές αρχές για τη βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη (Παράρτημα
«1») (Κρητικός,2012,σελ.92).

Αργότερα, στο Κιότο (Ιαπωνία,1997) υπεγράφη Διεθνής Συνθήκη για

περιορισμό των εκπομπών αερίων που ευθύνονται για το φαινόμενο του θερμοκηπίου
(Ζαννετοπούλου,2010,σελ.17-18). Το σχετικό Πρωτόκολλο απετέλεσε μεν πρόοδο,
ήταν όμως αναποτελεσματικό, καθώς βασικοί παραγωγοί αερίων (Κίνα-Ινδία-ΗΠΑ)
απέφυγαν να δεσμευτούν στην εφαρμογή του (Το Βήμα,2009).

Μετά την αποτυχία της Διάσκεψης στη Χάγη (Ολλανδία,2000), για

προσδιορισμό μηχανισμών εφαρμογής του Πρωτοκόλλου του Κιότο
(Αγγελοπούλου,2012,σελ.37), η Διάσκεψη στη Βόννη (Γερμανία,2001) ήρε το
διπλωματικό αδιέξοδο, μειώνοντας όμως την αποτελεσματικότητα των αποφάσεων
του Κιότο στο ήμισυ (Διμέλλη,2008,σελ.72).

Ακολούθησε η Διάσκεψη στο Γιοχάνεσμπουργκ (Νότια Αφρική,2002) για την

εξέταση της προόδου των αρχών του Ρίο και της Agenda 21, που δεν κατόρθωσε να
χαράξει τις βασικές προτεραιότητες της παγκόσμιας περιβαλλοντικής πολιτικής και
τελικώς υιοθέτησε μια χαλαρή στρατηγική εφαρμογής της Agenda 21 για την
αειφόρο ανάπτυξη (Αγγελοπούλου,2012,σελ.39-40, UN,2002).

Εμφανώς, μετά τον αρχικό ενθουσιασμό και την επιτυχία της Διασκέψεως του
1992, σταδιακά το πολιτικό ενδιαφέρον ατόνησε (Παπανδρέου και
Σαρτζετάκης,2002,σελ.105). Στην πρόσφατη Διάσκεψη Ρίο+20 (Βραζιλία,2012),
απλώς επαναλήφθηκε το όραμα για βιώσιμη ανάπτυξη (UN,2012,παρ.130-131),
χωρίς δεσμεύσεις και ουσιαστικά βήματα προώθησης αυτής της πολιτικής (Το
Βήμα,2012).

Ταυτόχρονα, σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, η βιώσιμη ανάπτυξη

νομοθετήθηκε στις Συνθήκες του Μάαστριχτ (1992) και του Άμστερνταμ (1997) και
εξειδικεύθηκε στις μετέπειτα Συνόδους Κορυφής (Κάρντιφ-Λισσαβόνα-

7
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Γκέτεμποργκ-Λάακεν) (Κιουφεντζή,2009,σελ.16,20). Έκτοτε, σχεδιάστηκαν 6

Προγράμματα Δράσης για το Περιβάλλον και μόλις προσφάτως εγκρίθηκε το 7 ο
Πρόγραμμα με τίτλο «Ευημερία εντός των ορίων του πλανήτη μας» με συγκεκριμένες
δράσεις για το περιβάλλον και τη βιώσιμη ανάπτυξη (Ευρωπαϊκή Ένωση,2013).

Τέλος, την ευθύνη να ενσωματώσει τη λογική της αειφόρου ανάπτυξης στην

ελληνική πραγματικότητα ανέλαβε κατά συνταγματικά αμφισβητήσιμο τρόπο το Ε’
Τμήμα του Συμβουλίου της Επικρατείας (Αθανασίου,2007,σελ.110,113). Στη
συνέχεια, ο Ν.2742/99 ρύθμισε το «Χωροταξικό σχεδιασμό και αειφόρο
ανάπτυξη…», ενώ αποφασίστηκε και το «Ειδικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού
και Αειφόρου Ανάπτυξης για τον Τουρισμό…» (ΥΠΕΧΩΔΕ,2009, ΥΠΕΚΑ,2013).
Ενδιάμεσα, το 2001 ο αναθεωρητικός νομοθέτης έθεσε την αειφόρο ανάπτυξη ως
συνταγματική επιταγή στο άρθρο 24 του Συντάγματος (Αχτσιόγλου,2008,σελ.18).

1.3.4. Ρόλος διεθνών φορέων

Για την υλοποίηση των αποφάσεων των παραπάνω Διασκέψεων, στον τομέα
του τουρισμού συγκροτήθηκαν ή ανέλαβαν ενεργό ρόλο διάφοροι φορείς, καθώς
αναγνωρίζεται πια διεθνώς η αναγκαιότητα ενσωμάτωσης της περιβαλλοντικής
διάστασης στην πολιτική του τουρισμού. Οι κυριότεροι από αυτούς περιγράφονται
παρακάτω:

 Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού είναι υπεύθυνος για την προώθηση

της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης (WTO,2014), εκδίδοντας οδηγούς (WTO,2013),
διοργανώνοντας συνέδρια (WTO,2008) και πραγματώνοντας δράσεις (WTO,2012).
 To Πρόγραμμα Περιβάλλοντος Ηνωμένων Εθνών (UNEP,2014)
αναλαμβάνει ενέργειες υλοποίησης της Agenda 21, όπως με το Πρόγραμμα «Global
Partnership for Sustainable Tourism» (UNEP,2011).
 H UNESCO στηρίζει έμπρακτα και με προγραμματικές συνεργασίες τη
βιώσιμη ανάπτυξη, προστατεύοντας έτσι την παγκόσμια κληρονομιά
(UNESCO,2008, UNESCO,2011).
 H Ευρωπαϊκή Ένωση συμμετέχει εναργώς στη βιώσιμη τουριστική
ανάπτυξη μέσω συγχρηματοδοτούμενων προγραμμάτων (ΕΣΠΑ,2011,
Ιατρίδη,2013,σελ.2).

8
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

 Επίσης, στη βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη στοχεύουν και άλλοι

οργανισμοί που ασχολούνται αποκλειστικά με τον τουρισμό (πχ. WTTC, IFTO)
(Κρητικός,2012,σελ.104-105) ή συμπληρωματικά, όπως οι Τοπικές Αυτοδιοικήσεις
με την Τοπική Agenda 21 (Παναγιώτου,2012,σελ.13, Τσάρτας και
Σταυρινούδης,2006,σελ.40).

1.4. Συμπεράσματα

Από τα παραπάνω, γίνεται σαφές ότι για την άρση των επιβαρύνσεων που
προκαλεί η ανάπτυξη στο φυσικό περιβάλλον καταβάλλονται προσπάθειες σε όλα τα
επίπεδα αποφάσεων (παγκόσμια συλλογική ευθύνη), ώστε να προσεγγιστεί η
«βιώσιμη ανάπτυξη», που αφορά και στον τουρισμό και στο περιβαλλοντικό του
αποτύπωμα.

2. Σχέση Τουρισμού-Φυσικού Περιβάλλοντος

Στο παρελθόν, η σχέση τουρισμού και φυσικού περιβάλλοντος βρισκόταν σε

μία διαρκή αντιπαλότητα, καθώς ο τουρισμός επιτακτικά και αυξητικά επιζητούσε
την κατανάλωση φυσικών πόρων που είναι φθαρτοί και περιορισμένοι
(Γκανιά,2007,σελ.103). Στις μέρες μας όμως συνεργούν στενά και καθοριστικά
(Lickorish and Jenkins,1997,σελ.136), σε σχέση αλληλεπίδρασης και
ανατροφοδότησης (Τασσίου,2010,σελ.97-98) συντασσόμενη στη μακροπρόθεσμη
λογική της βιώσιμης ανάπτυξης (ΟΚΕ,2008,σελ.5). Άλλωστε, για τον Τσάρτα κ. συν.
(2010,σελ.12-13), το περιβάλλον αποτελεί το κυριότερο συστατικό στοιχείο του
τουριστικού προϊόντος και πρέπει η τουριστική ανάπτυξη να σχεδιάζεται κατάλληλα,
ώστε οι φυσικοί πόροι να αξιοποιούνται ορθολογικά και να ανανεώνονται, με σκοπό
τη μείωση των περιβαλλοντικών επιβαρύνσεων και την εκμετάλλευση των
πλεονεκτημάτων του τουρισμού προς όφελος του φυσικού περιβάλλοντος.

2.1. Θετικές επιδράσεις του τουρισμού στο φυσικό περιβάλλον

9
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Καταρχήν, ο τουρισμός αποτελεί ευκαιρία για το περιβάλλον και όχι απειλή.

Χωρίς αυτόν, περιοχές φυσικού κάλλους που αναπτύχθηκαν ως τουριστικά αξιοθέατα
θα εγκαταλείπονταν και μοιραία θα καταστρέφονταν λόγω απουσίας ενδιαφέροντος,
προστασίας ή επαρκούς χρηματοδότησης (Γκορέ,2013,σελ.25). Το ενδιαφέρον των
τουριστών και η οικονομική διάσταση του τουρισμού συμβάλλουν στη δημιουργία
έργων υποδομής που διαφορετικά δε θα κατασκευάζονταν (δρόμοι-αεροδρόμια-
λιμάνια, δίκτυα επικοινωνιών-ύδρευσης-διάθεσης απορριμμάτων-επεξεργασίας
αποβλήτων) (Κοντίτση,2010,σελ.13). Επενδύονται κονδύλια στο προϊόν που
προσελκύει τους τουρίστες, για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και του
περιβάλλοντος (βιολογικός καθαρισμός απορριμμάτων, καθαρισμός ακτών-
θάλασσας) και διασώζεται η περιβαλλοντική αισθητική (Λεονταράκη,2012,σελ.163).
Λόγω του περιβάλλοντος, ολόκληρες περιοχές, νησιά ή ορεινά χωριά, απομονωμένα
ή δύσβατα γίνονται πόλος έλξης τουριστών και δίνεται το έναυσμα συνολικής
ανάπτυξης και αναβάθμισης του τόπου (Κρητικός,2012,σελ.66). Τέλος, αυξάνεται η
οικολογική ευαισθητοποίηση τόσο των τουριστών από την επαφή τους με τη φύση
(στροφή στον οικοτουρισμό), όσο και των ντόπιων, που συνειδητοποιούν τη σημασία
των οικοσυστημάτων και επιζητούν τη διατήρηση της χλωρίδας και της πανίδας
(Θεοδωρέλλη,2009,σελ.60).

2.2. Αρνητικές επιδράσεις του τουρισμού στο φυσικό περιβάλλον

Πέραν της συνεισφοράς του στην προστασία της φύσης, είναι βέβαιο ότι ο
τουρισμός προκαλεί με τις δραστηριότητές του αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον.
Αν και δεν μπορεί να θεωρηθεί ως πρωταίτιος και να ενοχοποιηθεί για κανένα από τα
μεγάλα περιβαλλοντικά προβλήματα (Αθανασίου,2007,σελ.14,59), εντούτοις βοηθάει
στην εμφάνιση και εξέλιξή τους. Τα σημαντικότερα είναι τα παρακάτω:

 Μόλυνση-Ρύπανση:

Η μετακίνηση τουριστών προς τον τόπο προορισμού και η κυκλοφοριακή

συμφόρηση εντός αυτού προϋποθέτει τη χρήση μεταφορικών μέσων, με αποτέλεσμα
να επιβαρύνεται η ατμόσφαιρα από τα καύσιμα (Ποδηματά,2012,σελ.16). Η αύξηση
των επιπέδων επικίνδυνων αερίων ουσιών (CO2, SO2, NO2) από την καύση ορυκτών
καυσίμων για παραγωγή ενέργειας (ΥΠΕΚΑ,2014) προκαλεί αλλαγή στο μικροκλίμα

10
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

της περιοχής υποδοχής και ενισχύει το φαινόμενο του θερμοκηπίου παγκοσμίως

(Κατσαβού,2009,σελ.8).

Η ρύπανση των υδάτων δύναται να προκληθεί από την απερίσκεπτη ρίψη

σκουπιδιών των τουριστών στη θάλασσα, αποβλήτων από τουριστικά πλοία και
σκάφη αναψυχής και από διαρροή καυσίμων (Cessford and Dingwall,1999,σελ.7).
Από την έλλειψη κατάλληλων αποχετευτικών εγκαταστάσεων, το νερό που
χρησιμοποιούν οι τουρίστες για καθαριότητα, μαγείρεμα κλπ. καταλήγει στο υγρό
στοιχείο (θάλασσα-ποτάμια-λίμνες), όπου αναπτύσσονται παθογενείς
μικροοργανισμοί (βακτήρια-ιοί) (Θεοδωρέλλη,2009,σελ.61). Επιπλέον, η γεωλογική
διαμόρφωση μπορεί να ευνοήσει τη διαρροή τοξικών ουσιών προς τα υπόγεια νερά
(Γκορέ,2013,σελ.26).

Η ρύπανση του εδάφους προκαλείται κυρίως από την καταναλωτική μανία

του τουρίστα, την αλόγιστη δημιουργία απορριμμάτων και τη μη ορθή διαχείριση
αυτών στους τουριστικούς τόπους λόγω της έλλειψης κατάλληλων και επαρκών
εγκαταστάσεων επεξεργασίας λυμάτων (Sunlu,2003,σελ.264) Επίσης, η εγκατάλειψη
σκουπιδιών σε τουριστικές τοποθεσίες (πικ-νικ, δάση, παραλίες), όχι μόνο
καταστρέφει την αισθητική του τοπίου, αλλά αυξάνει και την πιθανότητα πυρκαγιών
(Αθανασίου,2007,σελ.23).

 Επιπτώσεις στους φυσικούς πόρους:

Ο τουρισμός παράγει και τη δική του υποδομή (ξενοδοχεία-τουριστικές

εγκαταστάσεις-μαρίνες), προκαλώντας δέσμευση φυσικών πόρων (Δαλακούρα και
Τσικούδη,2013,σελ.27). Η συνακόλουθη αλλαγή χρήσης γης επιφέρει διάβρωση και
καθίζηση του εδάφους και των ακτών (παρεμπόδιση φυσικής ροής των
υδρογραφικών δικτύων). Η οικοπεδοποίηση της αγροτικής και δασικής γης, η
αυθαίρετη δόμηση σε τουριστικές περιοχές σε βάρος αγροτικών εκτάσεων και
οικισμών, η ανέγερση τουριστικών καταλυμάτων ασύμβατου προς το περιβάλλον
όγκου και η ανεξέλεγκτη χρήση άμμου για τις κατασκευές αυτές, είναι δείγματα της
επέμβασης του τουρισμού στη γη (Nijkamp and Verdonkschot,1995,σελ.3).

Επιπλέον, η κατανάλωση ενέργειας για την πραγμάτωση του τουριστικού

προϊόντος και την ικανοποίηση των αναγκών των τουριστών οδηγεί στην εξάντληση

11
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

των φυσικών πόρων που απαιτούνται για την παραγωγή της και επιβαρύνει την
ποιότητα του αέρα της περιοχής (Βάλμη,2011,σελ.35).

Εκτός από το έδαφος και τον αέρα, ο φυσικός πόρος ο οποίος δέχεται τις
περισσότερες πιέσεις είναι το πόσιμο νερό, όχι μόνο για κάλυψη αναγκών
προσωπικής κατανάλωσης που πολλαπλασιάζεται ασύμμετρα σε περιόδους αιχμής,
αλλά και για προσφορά τουριστικών υπηρεσιών (πισίνες-γήπεδα γκολφ-κήποι).
Ενδεικτικά, αναφέρεται ότι σε διάφορα μέρη της Μεσογείου η κατανάλωση νερού
από τους τουρίστες είναι εξαπλάσια αυτής των ντόπιων κατοίκων
(Θεοδωρέλλη,2009,σελ.62). Έτσι, η υπεράντληση νερού σε εντατικούς ρυθμούς και
σε δεδομένο χρόνο, ειδικά σε περιοχές με χαμηλή βροχόπτωση, εξαντλεί τα
αποθέματα, ενώ η λύση των γεωτρήσεων περιορίζει τους υπόγειους υδροφορείς
(Γκορέ,2013,σελ.27). Το τελευταίο προκαλεί την υφαλμύρωση του πόσιμου νερού
και την ακαταλληλότητά του για χρήση (Αγγελίδης και Οικονόμου,2005,σελ.187).

 Επιπτώσεις στη χλωρίδα-πανίδα:

Το φυσικό οικοσύστημα μιας περιοχής μπορεί εύκολα να διαταραχθεί από

δραστηριότητες της τουριστικής ανάπτυξης, όπως η κοπή των δέντρων (για ξυλεία-
καύσιμη ύλη-κατασκευές-δημιουργία τουριστικών χώρων), η κυκλοφορία οχημάτων
(σε στέπες-ζούγκλες), η εξαφάνιση των αμμοθίνων και η ηχορρύπανση που
αναπτύσσεται σε περιοχές με έντονη διασκέδαση και κίνηση (Βαλαβανίδης και
Βλαχογιάννη,2008,σελ.334). Επίσης, η αλλαγή χρήσης δασικών εκτάσεων οδηγεί σε
συρρίκνωση του ζωτικού χώρου των έμβιων όντων (Borelli and Brogna,2000,σελ.5),
σε απομόνωση και μετανάστευση ειδών. Η κατασκευή προβλητών και λιμένων, η
χρήση σκαφών και η καθέλκυση κρουαζιερόπλοιων αλλοιώνει το θαλάσσιο
οικοσύστημα.

Ο ίδιος ο τουρίστας επηρεάζει τη χλωρίδα και πανίδα ενός τόπου

κυνηγώντας άγρια ζώα και αλιεύοντας ανεξέλεγκτα, συλλέγοντας ενθύμια (κοχύλια)
ή τρόπαια (κέρατα) (Saenger,1989,σελ.8), ακόμα και με την απλή περιήγησή του στη
φύση (Robinson and Picard,2006,σελ.40). Συντελεί στην εξαφάνιση σπάνιων ειδών
με την φιλοπεριέργεια του ή την άγνοιά του, όπως με την ενόχληση και
αποπροσανατολισμό των χελωνών Καρέτα-Καρέτα κατά την αναπαραγωγική
διαδικασία (Κυριάκου και Σουριανός,2011,σελ.143-144). Επίσης, με το θόρυβο που

12
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

δημιουργεί, διαταράσσει το βιολογικό κύκλο των ειδών (χειμερία νάρκη αρκούδων,

πεταλούδες), αναστατώνοντας τα φυσικά οικοσυστήματα (Σαμαρά,2008,σελ.22).

2.3. Περιπτώσεις υπέρβασης της φέρουσας ικανότητας

Με δεδομένες τις αμφίπλευρες επιπτώσεις του τουρισμού στο περιβάλλον του

τόπου υποδοχής, έπρεπε να βρεθεί ένα μεθοδολογικό εργαλείο μέτρησης των ορίων
της τουριστικής ανάπτυξης, ώστε να επέλθει η βέλτιστη ισορροπία ανθρώπου-
οικοσυστημάτων (Coccossis and Parpairis,2000,σελ.23). Κατόπιν τούτου, γεννήθηκε
η έννοια της «φέρουσας ικανότητας», προς εξισορρόπηση της ανάπτυξης με την
περιβαλλοντική προστασία, δηλαδή την επίτευξη της μεγαλύτερης δυνατής
τουριστικής ανάπτυξης μιας περιοχής με τις λιγότερες δυνατές οικολογικές βλάβες
(Νικόπουλος,2005,σελ.12).

Σε σχέση λοιπόν με την τουριστική ανάπτυξη, τις επιπτώσεις αυτής στο

φυσικό περιβάλλον και το σεβασμό στα περιβαλλοντικά όρια μιας περιοχής, η
φέρουσα ικανότητα ορίζεται ως «ο αριθμός των χρηστών που μπορεί να δεχτεί μια
τουριστική περιοχή χωρίς μόνιμη περιβαλλοντική υποβάθμιση και η διασφάλιση και
εξασφάλιση της ικανότητας της περιοχής να υποστηρίζει δραστηριότητες αναψυχής,
αλλά χωρίς να υποβαθμίζει την εμπειρία αναψυχής των επισκεπτών»
(Κομπότη,2005,σελ.23, Χατζηβγέρης,2003,σελ.1). Χαρακτηριστικό παράδειγμα
υπέρβασης της φέρουσας ικανότητας αποτελεί η τακτική σημαντικών τουριστικών
προορισμών για υπερσυγκέντρωση ανθρώπων και δραστηριοτήτων σε περιορισμένο
χρόνο και χώρο που τελικώς υποβαθμίζει το περιβάλλον και την ίδια την ποιότητα
του τουριστικού προϊόντος (WWF,2009). Έτσι, π.χ. σε ένα νησί όπου η τουριστική
ζήτηση πολλαπλασιάζεται κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, ένας τεράστιος αριθμός
επισκεπτών συνωστίζεται σε ένα περιορισμένο μέρος για ένα μικρό χρονικό
διάστημα, με αποτέλεσμα οι πιέσεις στο φυσικό περιβάλλον να μεγιστοποιούνται.

Η φέρουσα ικανότητα λειτουργεί είτε ως όριο είτε ως στόχος για τον

τουρισμό, προκειμένου αφενός να ελαχιστοποιούνται οι αρνητικές επιπτώσεις του
στο περιβάλλον και αφετέρου να επιδιώκεται η μέγιστη ανάπτυξή του (Λαγός-
Διακομιχάλης,σελ.3). Η ανάγκη για μια πολυδιάστατη προσέγγιση, οδήγησε στην
ανάπτυξη τριών διαφορετικών προσεγγίσεων της φέρουσας ικανότητας μιας περιοχής
(Παράρτημα «2»).

13
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

2.4. Συμπεράσματα

Σε κάθε περίπτωση, συμπεραίνεται ότι ο τουρισμός προκαλεί επιπτώσεις στο

φυσικό περιβάλλον, θετικές και αρνητικές, που είναι έκδηλες ιδίως στις περιπτώσεις
υπέρβασης της φέρουσας ικανότητας. Ειδικότερα, οι αρνητικές επιπτώσεις, μέσω
αλυσιδωτών αντιδράσεων, θέτουν σε κίνδυνο την υγεία του ανθρώπου και
υποβαθμίζουν την ποιότητα ζωής του (Κουτσιμανή,2009,σελ.19-20).

3. Εξέταση περίπτωσης του τουριστικού προορισμού των

Ιμαλαΐων

Τα Ιμαλάια βρίσκονται σε μία αραιοκατοικημένη περιοχή της Ασίας, έκτασης

2.000-2.500 χιλιομέτρων και υπάγονται διοικητικά στο Νεπάλ, στην Ινδία και στο
Μπουτάν αλλά και μερικώς στο Πακιστάν, στο Αφγανιστάν και στην Κίνα
(Chatterjee and Bishop,2014). Αποτελούν διάσημο προορισμό, μοναδικό στον κόσμο,
με εντυπωσιακό φυσικό πλούτο και οικοσυστήματα για τουρίστες με εξειδικευμένα
ενδιαφέροντα (αναρρίχηση-περιήγηση-περιπέτεια-οικολογία-προσκύνημα).

πηγή:world-geography.org/uploads/posts/2010-05/1273181807_himalayas.jpg

3.1. Περιβαλλοντικά προβλήματα από την τουριστική ανάπτυξη

14
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Ο τουρισμός στην περιοχή αναπτύσσεται γεωμετρικά (Basyal,2008). Σε

συνδυασμό με την κλιματική αλλαγή και το λιώσιμο των πάγων (econews.gr,2011),
πιέζει τους φυσικούς πόρους, καθώς οι οροσειρές αποτελούν εξαιρετικά ευαίσθητο
φυσικό περιβάλλον, με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά χλωρίδας και πανίδας (Charters and
Saxon,2007,σελ.13) όπου εύκολα δημιουργείται πλήθος περιβαλλοντικών
προβλημάτων (Kruk,Hummel and Banskota,2007,σελ.26-27). Τα κυριότερα που
παρουσιάζουν τα Ιμαλάια είναι τα παρακάτω:

 Αποδάσωση:

Η κοπή των δέντρων για κατασκευή υποδομών, η επέκταση των τουριστικών

εγκαταστάσεων στα δάση με συνακόλουθη αλλαγή χρήσης γης (Banskota and
Sharma,1995,σελ.5), οι τεράστιες ανάγκες των τουριστών για θέρμανση (5 kgr
ημερησίως ανά τουρίστα), η περιορισμένη χρήση άλλων μέσων, πλην ξυλείας, για
παραγωγή ενέργειας, οι πυρκαγιές που προκαλούνται από τις δραστηριότητες των
τουριστών-κατασκηνωτών και η εποχικότητα του τουρισμού αποτελούν τις βασικές
αιτίες της αποψίλωσης του δασικού πλούτου. Επιπλέον, οι επικρατούσες κλιματικές
συνθήκες δε βοηθούν στην αναπλήρωσή του, ειδικά κοντά στις τουριστικές
διαδρομές (Banskota and Sharma,1995,σελ.7, Kruk and Banskota,2007,σελ.9,
Sati,2006,σελ.7) και, εκτός των άλλων, προκαλείται διάβρωση του εδάφους
(Shrestha,1994,σελ.142).

15
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

πηγή:alphabetics.info/international/2012/01/12/deforesting-the-himalayas

 Σκουπίδια: Το πρόβλημα έχει τέτοιο μέγεθος, ώστε το τουριστικό

μονοπάτι για το Έβερεστ να κατονομάζεται ως «το μονοπάτι των σκουπιδιών»
(Nepal,2002,σελ.41). O ρυθμός φυσικής αποσύνθεσης των σκουπιδιών
πραγματοποιείται αργά λόγω υψομέτρου και συνθέσεώς τους (μη διασπώμενες
μπουκάλες οξυγόνου-κονσέρβες-σκοινιά-μπαταρίες) (Kruk and Banskota,2007,σελ.9,
Protothema.gr,2013). Εξάλλου, ακόμα και ενδεχόμενη ταφή τους σε πρόχειρες
λακκούβες (catholes), δεν αποκλείει το πέρασμα των σκουπιδιών στις υδρολογικές
πηγές της περιοχής (Spaltenberger,2007,σελ.11).

πηγή:photofolio.co.uk/keyword/himalaya-nepal-trekking-littering-rubbish

 Παρενόχληση Άγριας Ζωής: Η «εισβολή» των τουριστών στο φυσικό

χώρο των ζώων διαταράσσει το βιολογικό και αναπαραγωγικό τους κύκλο και
προκαλεί μετανάστευση. Επίσης, η περιήγηση των τουριστών εκτός των
προκαθορισμένων μονοπατιών οδηγεί σε καταπάτηση και καταστροφή της χλωρίδας
(Kc,2013,σελ.22).

16
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

πηγή:greathimalayatrail.com/staticPage.php?pageId=31

 Διάβρωση Μονοπατιών: Η επιδείνωση της κατάστασης οφείλεται κυρίως

στην αρρύθμιστη και εντατική χρήση των μονοπατιών από τους τουρίστες και στη μη
συντήρησή τους από τις αρχές. Ως αποτέλεσμα έχει τη χάραξη νέων οδών ή
αυτοσχέδιων εναλλακτικών μονοπατιών, εις βάρος των οικοσυστημάτων του βουνού
(Sati,2006,σελ.8, Spaltenberger,2007,σελ.12).

πηγή:austinhutcheon.com/snowman.html

17
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

3.2. Προτάσεις τουριστικής πολιτικής προς την αντιμετώπιση των

περιβαλλοντικών προβλημάτων

Με την αναγνώριση της σχέσης αλληλεξάρτησης φύσης-τουρισμού και

αποσκοπώντας στην αντιστροφή των ανωτέρω περιβαλλοντικών επιπτώσεων, είναι
αναγκαία η εκπόνηση ενός ολιστικού αναπτυξιακού τουριστικού σχεδίου, σεβόμενο
το χαρακτήρα της περιοχής στα πρότυπα της βιώσιμης ανάπτυξης (Luger, East and
Inmann,2014,σελ.6).

Προς το σκοπό αυτό θα βοηθούσαν τα παρακάτω:

 Η τοπική και εποχιακή διασπορά του τουριστικού ρεύματος, για

αποσυμφόρηση περιοχών, χωρίς απώλεια τουριστών και εσόδων.
 Η εισαγωγή εναλλακτικών μεθόδων παραγωγής ενέργειας φιλικότερων
στο περιβάλλον (Shah and Gupta,2000,σελ.32).
 Η συνεργασία των εμπλεκόμενων και ενδιαφερόμενων φορέων (τοπικές
κοινωνίες-ΜΚΟ-Κράτος-διακρατικοί φορείς τουρισμού και περιβάλλοντος-διεθνείς
οργανισμοί) (SPCC,2014) για οργάνωση προγραμμάτων εκπαίδευσης και
καλλιέργεια περιβαλλοντικής συνείδησης σε ντόπιους και τουρίστες.
 Η επιχορήγηση πρωτοβουλιών περιβαλλοντικής ανάπλασης με κονδύλια
από τα τουριστικά έσοδα.
 Η λήψη περιοριστικών μέτρων και κωδίκων συμπεριφοράς, δημιουργία
προστατευτικών ζωνών, οικοσήμανση-πιστοποίηση (UNEP,2005,σελ.99,102).
 Η δημιουργία οργανωμένων τουριστικών δομών με τήρηση
περιβαλλοντικών προτύπων για μείωση του ελεύθερου τουρισμού (κάμπινγκ).

4. Σύνοψη

Συμπερασματικά, γίνεται αντιληπτό ότι τουρισμός και περιβάλλον

θεωρούνται σήμερα έννοιες συμβατές μεταξύ τους και μπορούν να συμπορευτούν
αρμονικά πάνω στην αρχή της βιώσιμης-αειφόρου ανάπτυξης
(Αγοραστάκης,2003,σελ.71). Με τη χρήση καινοτόμων εργαλείων (π.χ. φέρουσα
ικανότητα) και την εφαρμογή κατάλληλων πολιτικών (π.χ. περιβαλλοντική
εκπαίδευση), η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος δύναται να αποτελέσει το

18
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

μέσο και την ευκαιρία για περαιτέρω τουριστική ανάπτυξη και βελτίωση της
ποιότητας ζωής του ανθρώπου.

Βιβλιογραφία

Ξενόγλωσση

Aabo, D. (2006), Sustainable Tourism Realities: A Case for Adventure Service

Tourism, Διπλωματική Εργασία Μεταπτυχιακού, School for International Training in
Brattleboro, Vermont, USA.

Banskota, Κ., Sharma, Β. (1995), “Carrying Capacity of Himalayan Resources for

Mountain Tourism Development”, Kathmandu: International Centre for Integrated
Mountain Development.

Basyal, T., (2008), “Mountain Tourism in Nepal”,

http://www.gorkhapatra.org.np/rising.detail.php?article_id=50804&cat_id=7,
[πρόσβαση 17/01/2014].

Borelli S. and Brogna, M. (2000), «Responsible tourism in the Mediterranean.

Current threats and opportunities»,
http://www.monachus-guardian.org/library/medpro02.pdf, [πρόσβαση 05/01/2014].

Cessford, G.R. and Dingwall, P.R. (1999), «An approach to assessing the
environmental impacts of tourism», http://www.doc.govt.nz/documents/science-and-
technical/CASN247.pdf, [πρόσβαση 06/01/2014].

19
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Charters, Τ., Saxon, Εl. (2007), “Tourism and Mountains: A Practical Guide to
Managing the Environmental and Social Impacts of Mountain Tours”, Παρίσι: United
Nations Environment Programme, 2007.

Chatterjee, S. P., Bishop, B. C. (2014), “Himalayas”,

http://www.history.com/topics/himalayas, [πρόσβαση 17/01/2014].

Coccossis, H. & Parpairis, A. (2000), “Tourism and the environment – some

observations on the concept of carrying capacity” in Briassoulis, H. & Van Der
Straaten, J. (eds.), Tourism and the Environment. Regional, Economic, Cultural and
Policy Issues, Dordrecht, The Netherlands: Kluwer, pp. 23-33.

Davies, T., Cahill, S. (2000), Environmental Implications of the Tourism Industry,

Ουάσιγκτον ΗΠΑ: Resources for the Future.

Κc, G. (2013), “Environmental Management and Sustainable Tourism Development

in the Annapurna Region, Nepal”, Πτυχιακή Εργασία, Centria University of Applied
Sciences, Finland.

Kruk, E., Hummel, J. and Banskota K. (2007), “Facilitating Sustainable Mountain

Tourism Volume I – Resource Book”, Kathmandu: International Centre for Integrated
Mountain Development.

Kruk, Ε., Banskota, Κ. (2007), “Mountain Tourism in Nepal: From Impacts to

Sustainability”, http://www.mtnforum.org/sites/default/files/publication/files/679.pdf,
[πρόσβαση 17/01/2014].

20
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Lickorish J.L., Jenkins, C. (1997), Introduction to Tourism, M. Βρετανία:

Buttweworth/Heinemann.

Luger, K., East, P., Inmann K. (2014), «Himalayan Tourism on the Sustainable
Trail?», http://fama2.us.es:8080/turismo/turismonet1/economia del
turismo/turismo sostenible/HIMALAYAN TOURISM IN SUSTANAIBLE
TRAIL.PDF, [πρόσβαση 17/01/2014].

Nepal, S.K. (2002), “Tourism as a key to sustainable mountain development: the

Nepalese Himalayas in retrospect”, Unasylva 208, Vol. 53, 2002, pp. 38-46.

Nijkamp, P. and Verdonkschot, S. (1995), Sustainable Cultural Heritage Planning: A

Case Study on Olympia, Research Paper, Free University, Amsterdam, The
Netherlands.

Robinson, M., Picard, D. (2006), Tourism, Culture and Sustainable Development,

Παρίσι: Societe Edition Provence.

Saenger, P. (1989), Environmental impacts of coastal tourism: an overview and guide

to relevant literature, Environmental management of tourism in coastal areas:
proceedings training workshop, 4-24 July 1989, Southeast Asian Ministers for
Education Organization, Regional Centre for Tropical Biology, Bogor, Indonesia.

SPCC (Sagarmatha Pollution Control Committee (2014), «Project Partners»,

http://www.spcc.org.np/future-project.php, [πρόσβαση 13/01/2014].

Sati, V. P. (2006), “Tourism practices and approaches for its development in the
Uttaranchal Himalaya, India”, http://lib.icimod.org/record/12369/files/528.pdf,
[πρόσβαση 10/01/2014].

Shah, K., Gupta, V. (2000), Tourism, the Poor and Other Stakeholders: Experience in
Asia, Νότιγχαμ Μ. Βρετανίας: Russell Press Ltd.

Shrestha, V. P. (1994), “Environmental Problems in the Nepal Himalaya”,

Contributions to Nepalese Studies, 21(1), pp. 137-151.

21
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Spaltenberger, Τ. (2007), «Tourism in the Himalaya»,

http://www.spaltenberger.de/usa/himalayantourism.pdf, [πρόσβαση 10/01/2014].

Sunlu, U. (2003), “Environmental impacts of tourism” in Camarda D., Grassini L.

(eds.), Local resources and global trades: Environments and agriculture in the
Mediterranean region. Bari Italy: CIHEAM, pp. 263-270.

UN (Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών), (1992), “United Nations Conference on

Environment & Development, Rio de Janerio, Brazil, 3 to 14 June 1992, AGENDA
21”, http://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/Agenda21.pdf,
[πρόσβαση 19/12/2013].

UN (Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών), (2002), “World Summit on Sustainable

Development”, http://www.un-documents.net/jburgdec.htm, [πρόσβαση 19/12/2013].

UN (Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών), (2012), “Future We Want - Outcome

document”, http://sustainabledevelopment.un.org/futurewewant.html, [πρόσβαση
21/01/2014].

UNEP, (2005), “Making Tourism More Sustainable, A Guide for Policy Makers”,
http://www.unep.fr/shared/publications/pdf/DTIx0592xPA-TourismPolicyEN.pdf,
[πρόσβαση 05/01/2014].

UNEP, (2011), “The Global Partnership for Sustainable Tourism”,

http://www.unep.org/resourceefficiency/Business/SectoralActivities/Tourism/
Activities/TheGlobalPartnershipforSustainableTourism/tabid/78818/Default.aspx,
[πρόσβαση 21/01/2014].

UNEP, (2012), “Green Economy: Does it include you?”,

http://www.sctimst.ac.in/conferences/resources/WInvitation - World Environment
Day Celebration.pdf, [πρόσβαση 21/01/2014].

22
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

UNEP, (2014), “Tourism”,

http://www.unep.org/resourceefficiency/Home/Business/SectoralActivities/Tourism/
tabid/78766/Default.aspx, [πρόσβαση 23/01/2014].

UNESCO, (2008), “UNWTO/UNESCO Conference on sustainable tourism

management at heritage sites”, http://whc.unesco.org/en/events/481, [πρόσβαση
20/01/2014].

UNESCO, (2011), “World Heritage and Sustainable Tourism Programme”,

http://whc.unesco.org/en/tourism, [πρόσβαση 19/01/2014].

Wikipedia, the free encyclopedia (2014), “United Nations Conference on the Human
Environment”,
http://en.wikipedia.org/wiki/United_Nations_Conference_on_the_Human_Envir
onment, [πρόσβαση 22/01/2014].

WTO (Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού), (2005), “Sustainable Development of

Tourism: Definition”, http://sdt.unwto.org/content/about-us-5, [πρόσβαση
05/01/2014].

WTO (Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού), (2008), “Conference on Sustainable

Development of Tourism in Arab world”, http://sdt.unwto.org/news/2011-08-
16/conference-sustainable-development-tourism-arab-world, [πρόσβαση 21/01/2014].

WTO (Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού), (2011), “Tourism Towards 2030:

Global Overview”,http://cestur.sectur.gob.mx/descargas/Publicaciones/Boletin/
cedoc2012/cedoc2011/unwto2030.pdf, [πρόσβαση 05/01/2014].

WTO (Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού), (2012), “The Ramsar Convention and

the World Tourism Organization (UNWTO) join forces to celebrate World Wetlands
Day – Wetland Tourism: a great experience”,
http://media.unwto.org/press-release/2012-02-02/ramsar-convention-and-world-
tourism-organization-unwto-join-forces-celebrat, [πρόσβαση 23/01/2014].

WTO (Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού), (2013), “Sustainable Tourism for

Development, Guidebook Enhancing capacities for Sustainable Tourism for

23
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

development in developing countries”,

http://dtxtq4w60xqpw.cloudfront.net/sites/all/files/docpdf/devcoengfinal.pdf,
[πρόσβαση 23/01/2014].

WTO (Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού), (2014), “Who we are”

http://www2.unwto.org/content/who-we-are-0, [πρόσβαση 23/01/2014].

Ελληνική

Αγγελίδης, Μ. και Οικονόμου, Α. (2013), «Επιπτώσεις της Τουριστικής Ανάπτυξης στο

Περιβάλλον του Ελληνικού Παράκτιου Χώρου και Χωροταξική Πολιτική»,
http://www.srcosmos.gr/srcosmos/showpub.aspx?aa=11757, [πρόσβαση 15/12/2013].

Αγγελοπούλου, Δ.-Π. (2012), Η Διεθνοποίηση της Περιβαλλοντικής Διακυβέρνησης

για την Παγκόσμια Κλιματική Αλλαγή, Μεταπτυχιακή Εργασία, Πανεπιστήμιο
Πειραιώς.

Αγοραστάκης, Γ. (2003), Περιβάλλον & Τοπική Ανάπτυξη, Χανιά: Νομαρχιακή

Αυτοδιοίκηση Χανίων.

Αθανασίου, Λ. (2007), Ι.Τ.Ε.Π.-Τουριστική Ανάπτυξη και Περιβαλλοντική Προστασία,

Αθήνα: Μιχάλης Τουμπής ΑΕ.

Αχτσιόγλου, Ευτ. (2008), Η Βιώσιμη Ανάπτυξη και ο δικαστικός της έλεγχος στη
Νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας, Μεταπτυχιακή Εργασία, Αριστοτέλειο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Βαλαβανίδης, Αθ. και Βλαχογιάννη, Θ. (2008), Περιβαλλοντική Χημεία και

Οικοτοξικολογία, Διαχείριση Οικοσυστημάτων, Εκτίμηση Οικολογικού Κινδύνου,
Αθήνα: Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Χημείας.

Βάλμη, Ελ. (2011), Παράγοντες Διαμόρφωσης της Τουριστικής Ζήτησης, Ερευνητική

Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Γκανιά, Β. (2007), Επιλογή Τουριστικών Προορισμών από τους Καταναλωτές,

Μεταπτυχιακή Εργασία, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

24
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Γκορέ, Ευ. (2013), Τουρισμός και Φέρουσα Ικανότητα, Πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ
Θεσσαλονίκης.

Δαλακούρα, Γ., Τσικούδη Ασ. (2013), Αξιολόγηση της Τουριστικής Δραστηριότητας

στη Λίμνη Πλαστήρα, Διπλωματική Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης.

Δίγκα, Αικ. (2012), Αξιολόγηση της Mελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων για την
κατασκευή του φράγματος των ποταμών Πείρου-Παραπείρου στο Νομό Αχαΐας και
εκτίμηση της εφαρμογής των περιβαλλοντικών όρων από τη μελέτη των επιπτώσεων
του έργου στο περιβάλλον, Μεταπτυχιακή Εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών.

Διμέλλη, Δ. (2008), «Οι Διεθνείς Διασκέψεις για το Περιβάλλον», στο Τσουδερός, Ι.,
Οικολογική Συμπεριφορά των Πόλεων, Αθήνα: Εργαστήριο Πολεοδομικής Σύνθεσης
ΕΜΠ, σελ. 64-79.

Econews.gr, (2011), “Ιμαλάια: κλιματική αλλαγή και σκουπίδια απειλούν τη «Στέγη

του Κόσμου»”, http://www.econews.gr/2011/10/25/imalaia-pagoi-skoupidia/,
[πρόσβαση 17/01/2014].

ΕΣΠΑ (Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς 2007-2013), (2011), «Πρόσκληση για

Υποβολή Προτάσεων στο πλαίσιο της πράξης “Συμπλήρωση και αναβάθμιση
υποδομών για την ανάπτυξη του τουριστικού τομέα και την αξιοποίηση του φυσικού και
πολιτιστικού αποθέματος ως μέσου αύξησης της ελκυστικότητας της χώρας και των
περιφερειών ως τουριστικού προορισμού”,
http://www.espa.gr/Lists/Proclamations/Attachments/1769/0082_prosklisi.pdf,
[πρόσβαση 15/12/2013].

Ευρωπαϊκή Ένωση, (2013), «Απόφαση αριθ. 1386/2013/ΕΕ του Ευρωπαϊκού

Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 20ής Νοεμβρίου 2013 σχετικά με γενικό
ενωσιακό πρόγραμμα δράσης για το περιβάλλον έως το 2020 “Ευημερία εντός των
ορίων του πλανήτη μας”», http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?
uri=OJ:L:2013:354:0171:0200:EL:PDF, [πρόσβαση 10/12/2013].

Ζαννετοπούλου, Φ. (2010), Παρακολούθηση της Aστικής Bιωσιμότητας μέσω των

Περιβαλλοντικών Δεικτών, Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Αθηνών.

25
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Θεοδωρέλλη, Δ. (2009), Εξεύρεση και Ανάλυση Σημαντικών Πλευρών του Τουριστικού

Φαινομένου-Παρουσίαση των Επιπτώσεων που Αποδεικνύουν τη Σπουδαιότητα του
Τουρισμού, Πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ Θεσσαλονίκης.

Ιατρίδη, Τα. (2013), «Προγράμματα της Ε.Ε για τον αειφόρο Τουρισμό: η περίπτωση
του Δήμου Καλλιθέας», http://www.rhodes.gr/userfiles/f3d32225-c364-4819-aea4-
00cf65c58887/IatridiTsambika.pdf, [πρόσβαση 02/01/2014].

Καπετανάκη-Μπριασούλη, Ελ. (2008), Τουρισμός, Περιβάλλον και Τοπική

Ανάπτυξη: Ζητήματα Αειφόρου Διακυβέρνησης, Τουρισμός και Οικολογία, 04 Οκτ
2008, Οικολόγοι-Πράσινοι, Χανιά Κρήτης.

Κατσαβού, Η. (2009), Κριτική Θεώρηση του Ειδικού Χωροταξικού Πλαισίου για τον
Τουρισμό, Διπλωματική Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Κιουφεντζή, Ελ. (2009), Η Βιώσιμη Ανάπτυξη και η Διαχείριση της Παράκτιας Ζώνης
Μελέτη - Περίπτωσης Ραφήνας, Μεταπτυχιακή Εργασία, Πανεπιστήμιο Πειραιώς.

Κοκκώσης, Χ., Τσάρτας, Π. (1999), Ανάπτυξη και Περιβάλλον στον Τουρισμό, Πάτρα:
Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο.

Κομπότη, Ελ. (2005), Η ανάπτυξη ενός Τουριστικού Προορισμού της Ηπειρωτικής

Ελλάδας: Η Περίπτωση του Νομού Πιερίας, Μεταπτυχιακή Εργασία, Πανεπιστήμιο
Πειραιώς.

Κοντίτση, Δ. (2010), Ανάπτυξη και Προώθηση Εναλλακτικών Μορφών Τουρισμού: Η

περίπτωση του Αγροτουρισμού στη Ρόδου, Πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ Κρήτης.

Κουτσιμανή, Αγγ. (2009), Κοινωνικοοικονομικοί Δείκτες της Ποιότητας Ζωής στην

Ελληνική Οικογένεια: Η Περίπτωση της Λάρισας, Πτυχιακή Εργασία, Χαροκόπειο
Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Κρητικός, Γ. (2012), Η Τουριστική Ανάπτυξη και οι Επιπτώσεις της στην Κοινωνία και
το Περιβάλλον, Πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ Κρήτης.

26
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Κυριάκου, Κ., Σουριανός, Ευ. (2012), Προοπτικές και Δυνατότητες Βιώσιμης

Ανάπτυξης: Η Περίπτωση της Ρόδου, Διπλωματική Εργασία, Αριστοτέλειο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Λαγός, Δ., Διακομιχάλης, Μ. (2011), Φέρουσα Ικανότητα Τουριστικής Ανάπτυξης

νήσου ΚΩ, “Περιφερειακή Ανάπτυξη και Οικονομική Κρίση: Διεθνής Εμπειρία και
Ελλάδα”, 6-7 Μαϊ 2011, 9ο Εθνικό Συνέδριο Ευρωπαϊκής Εταιρείας Περιφερειακής
Ανάπτυξης, Αθήνα.

Λεονταράκη, Ευ. (2012), Προβλήματα και Προοπτικές του Τουρισμού στην Ελλάδα,
Μεταπτυχιακή Εργασία, Πανεπιστήμιο Πειραιώς.

Μακρυδημήτρης, Αντ. (2000), «Το Περιβάλλον και η Βιώσιμη Ανάπτυξη»,

http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=129187, [πρόσβαση 12/01/2014].

Μαρούλης, Αθ. (2012), Στρατηγικές Τουριστικής Ανάπτυξης στην Ελλάδα,

Μεταπτυχιακή Εργασία, Πανεπιστήμιο Πειραιώς.

Μάτας, Αντ. (2006), Πολιτική και διαχείριση Προγραμμάτων Περιβαλλοντικής

Εκπαίδευσης: Προγράμματα Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης για την Προστασία του
Φυσικού Περιβάλλοντος στο νομό Λέσβου, Μεταπτυχιακή Εργασία, Πανεπιστήμιο
Αιγαίου.

Νικόπουλος, Δ. (2005), Αξιολόγηση Κατάστασης Νήσου Πάρου σύμφωνα με τις Αρχές

της Βιώσιμης Ανάπτυξης, Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Αιγαίου.

Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή Ελλάδος (ΟΚΕ), (2008), «Τουρισμός και

Περιβάλλον», http://www.larissa-chamber.gr/Uploads/Files/TANEO/OKE8.pdf,
[πρόσβαση 15/12/2013].

Παναγιώτου, Αντ. (2012), Βιώσιμη Τουριστική Ανάπτυξη στην Περιφέρεια Κύπρου,

Πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ Κρήτης.

Παπαϊωάννου, Μ., Μαυροειδής, Η. (2005), «Βιώσιμη Ανάπτυξη. Διεθνείς και

Ευρωπαϊκές Εξελίξεις και Προοπτικές»,
http://library.tee.gr/digital/m2045/m2045_papaioannou.pdf, [πρόσβαση 10/12/2013].

27
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Παπανδρέου, Αν., Σαρτζετάκης, Ευ. (2002), “Βιώσιμη Ανάπτυξη: Οικονομική

Επιστήμη και Διεθνές Θεσμικό Πλαίσιο”, Αγορά Χωρίς Σύνορα, τ. 8, νο. 2, σελ. 103-
117.

Παππά, Δ. (2009), Ο ρόλος του χιονοδρομικού τουρισμού στην Τοπική Ανάπτυξη του
Νομού Τρικάλων. Μελέτη περίπτωσης η περιοχή Περτουλίου, Πτυχιακή Μελέτη,
Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Ποδηματά, Μ. (2012), Τουρισμός και Κλιματική Αλλαγή, Ερευνητική Εργασία,

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Protothema.gr, (2013), “Γέμισαν το Έβερεστ σκουπίδια!”,

http://www.protothema.gr/environment/article/282523/gemisan-to-eberest-skoypidia,
[πρόσβαση 05/01/2014].

Σαμαρά, Φ. (2008), Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη σε ορεινή περιοχή: η περίπτωση του

Δήμου Ολύμπου και της Κοινότητας Καρυάς, Διπλωματική Εργασία, Αριστοτέλειο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Σαράφη, Μ. (2007), Ανάπτυξη και Περιβάλλον: Ιστορική Αναδρομή και Σύγχρονοι

Προβληματισμοί, Μεταπτυχιακή Εργασία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.

Τασσίου, Αγγ. (2010), Οι Επιπτώσεις του Τουρισμού στο Ανθρωπογενές και Φυσικό
Περιβάλλον της Χώρας Υποδοχής, Πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ Θεσσαλονίκης.

Τζούφη, Μ. (2010), Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη στη νήσο Κεφαλληνία, Διπλωματική

Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Το Βήμα, (2009), «Από το Ρίο στο Κιότο και στην Κοπεγχάγη»,

http://www.tovima.gr/world/article/?aid=304578, [πρόσβαση 16/01/2014].

Το Βήμα, (2012), «Ρίο: Απέτυχε παταγωδώς η Σύνοδος για το περιβάλλον»,

http://www.tovima.gr/world/article/?aid=463707, [πρόσβαση 21/01/2014].

Τραγούδας, Κ., (2012), «Περιβαλλοντική Διαχείριση Έργων»,

http://www.teiser.gr/repository/repository/sygkentrwsh_ylikou/didaktiko%20yliko
%20gia%20pylh/Tmhma_Politikwn_Domikwn_Ergwn/KWNSTANTINOS

28
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

%20TRAGOYDAS/PERIBALLONTIKH%20DIAXEIRHSH%20ERGWN/
SUSTAINABLE_DEVELOPMENT.pdf, [πρόσβαση 05/01/2014].

Τριανταφύλλου, Δ. (2010), Βιώσιμη Τουριστική Ανάπτυξη Ορεινών Περιοχών:

¨Πράσινος Τουρισμός¨, “Προοπτικές Σχεδιασμού Ολοκληρωμένης Εθνικής
Πολιτικής: Παράδειγμα του Μετσόβου”, 16-19 Σεπ 2010, 6ο Διεπιστημονικό
Διαπανεπιστημιακό Συνέδριο του Ε.Μ.Π. και του ΜΕ.Κ.Δ.Ε. του Ε.Μ.Π., Ε.Μ.Π.,
Μέτσοβο Ιωαννίνων.

Τσάρτας, Π., Σταυρινούδης, Θ., Ζαγκότση, Σμ., Κυριακάκη, Αν., Βασιλείου, Μ.,
(2010), Τουρισμός και Περιβάλλον, Αθήνα: WWF Ελλάς.

Τσάρτας, Π., Σταυρινούδης, Θ., (2006), «Η εφαρμογή των αρχών της Τοπικής
Ατζέντα 21 για τη βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη Λιγότερο Ευνοημένων Περιοχών: Η
περίπτωση των μικρών νησιών του Αιγαίου Πελάγους», Αειχώρος, 5 (1), σελ. 38-57.

Υπουργείο Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΥΠΕΚΑ), (2013), «Έγκριση

Τροποποίησης Ειδικού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης
για τον Τουρισμό και της Στρατηγικής Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων αυτού»,
http://www.ypeka.gr/LinkClick.aspx?fileticket=AMZhRHJon1E
%3d&tabid=367&language=el-GR, [πρόσβαση 13/01/2014].

Υπουργείο Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΥΠΕΚΑ), (2014), «Ποιοί είναι

οι βασικότεροι ατμοσφαιρικοί ρύποι, ποιές οι πηγές τους, και ποιές οι επιδράσεις τους
στο ανθρωπογενές περιβάλλον;»,
http://www.minenv.gr/1/12/122/12203/g1220302.html, [πρόσβαση 17/01/2014].

Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων (ΥΠΕΧΩΔΕ), (2009),

«Έγκρισης Τροποποίησης Ειδικού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου
Ανάπτυξης για τον Τουρισμό και της Στρατηγικής Μελέτης Περιβαλλοντικών
Επιπτώσεων αυτού», http://www.minenv.gr/4/42/00/kya.xorotaksiko.tourismou
%20final.pdf, [πρόσβαση 13/01/2014].

World Wildlife Fund (WWF), (2009), “Η περιβαλλοντική νομοθεσία και η εφαρμογή

της στην Ελλάδα”,

29
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

http://www.wwf.gr/old/images/pdfs/InductionPack_EnvironmentalLawWWF.pdf,
[πρόσβαση 05/01/2014].

World Wildlife Fund (WWF), (2009), “Τουρισμός, Οικονομία και Περιβάλλον,

Τουρισμός: η χήνα που γεννά τα χρυσά αυγά, ως πότε όμως;”,
http://www.wwf.gr/old/images/pdfs/InductionPack_Factsheet_TourismEnvironment
WWF.pdf, [πρόσβαση 05/01/2014].

Χατζηβγέρης, Κων. (2003), «Κύκλος ζωής Τουριστικού προορισμού – Φέρουσα

ικανότητα», users.teilar.gr/~hatzivgeris/link_files/kyklos-zois.doc, [πρόσβαση
16/01/2014].

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «1»

Βασικές Αρχές Βιώσιμης Τουριστικής Ανάπτυξης

(Όπως συμφωνήθηκαν στη Χάρτα του Παγκοσμίου Συνεδρίου για τον Βιώσιμο
Τουρισμό στο Λανθαρότε Ισπανίας στις 27-28/4/1995)

 1  Tourism development shall be based on criteria of sustainability, which means

that it must be ecologically bearable in the long term, as well as economically
viable, and ethically and socially equitable for local communities. Sustainable
development is a guided process which envisages global management of resources so
as to ensure their viability, thus enabling our natural and cultural capital, including

30
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

protected areas, to be preserved. As a powerful instrument of development, tourism

can and should participate actively in the sustainable development strategy. A
requirement of sound management of tourism is that the sustainability of the resources
on which it depends must be guaranteed.

 2  Tourism should contribute to sustainable development and be integrated with the
natural, cultural and human environment; it must respect the fragile balances that
characterize many tourist destinations, in particular small islands and environmentally
sensitive areas. Tourism should ensure an acceptable evolution as regards its influence
on natural resources, biodiversity and the capacity for assimilation of any impacts and
residues produced.

 3  Tourism must consider its effects on the cultural heritage and traditional
elements, activities and dynamics of each local community. Recognition of these
local factors and support for the identity, culture and interests of the local community
must at all times play a central role in the formulation of tourism strategies,
particularly in developing countries.

 4  The active contribution of tourism to sustainable development necessarily

presupposes the solidarity, mutual respect and participation of all the actors, both
public and private, implicated in the process, and must be based on efficient
cooperation mechanisms at all levels: local, national, regional and international.

 5  The conservation, protection and appreciation of the worth of the natural and
cultural heritage afford a privileged area for cooperation. This approach implies
that all those responsible must take upon themselves a true challenge, that of cultural,
technological and professional innovation, and must also undertake a major effort to
create and implement integrated planning and management instruments.

 6  Quality criteria both for the preservation of the tourist destination and for the
capacity to satisfy tourists, determined jointly with local communities and
informed by the principles of sustainable development, should represent priority
objectives in the formulation of tourism strategies and projects.

31
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

 7  To participate in sustainable development, tourism must be based on the diversity

of opportunities offered by the local economy. It should be fully integrated into
and contribute positively to local economic development.

 8  All options for tourism development must serve effectively to improve the
quality of life of all people and must influence the socio-cultural enrichment of
each destination.

 9  Governments and the competent authorities, with the participation of NGOs and
local communities, shall undertake actions aimed at integrating the planning of
tourism as a contribution to sustainable development.

 10  In recognition of economic and social cohesion among the peoples of the world
as a fundamental principle of sustainable development, it is urgent that measures
be promoted to permit a more equitable distribution of the benefits and burdens of
tourism. This implies a change of consumption patterns and the introduction of
pricing methods which allow environmental costs to be internalised. Governments
and multilateral organizations should prioritize and strengthen direct and indirected
aid to tourism projects which contribute to improving the quality of the environment.
Within this context, it is necessary to explore thoroughly the application of
internationally harmonised economic, legal and fiscal instruments to ensure the
sustainable use of resources in tourism.

 11  Environmentally and culturally vulnerable spaces, both now and in the future,
shall be given special priority in the matter of technical cooperation and
financial aid for sustainable tourism development. Similarly, special treatment should
be given to zones that have been degraded by obsolete and high impact tourism
models.

 12  The promotion of alternative forms of tourism that are compatible with the
principles of sustainable development, together with the encouragement of
diversification represent a guarantee of stability in the medium and the long term. In
this respect there is a need, for many small islands and environmentally sensitive
areas in particular, to actively pursue and strengthen regional cooperation.

32
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

 13  Governments, industry, authorities, and tourism-related NGOs should promote

and participate in the creation of open networks for research, dissemination of
information and transfer of appropriate knowledge on tourism and environmentally
sustainable tourism technologies.

 14  The establishment of a sustainable tourism policy necessarily requires the

support and promotion of environmentally-compatible tourism management
systems, feasibility studies for the transformation of the sector, as well as the
implementation of demonstration projects and the development of international
cooperation programmes.

 15  The travel industry, together with bodies and NGOs whose activities are related
to tourism, shall draw up specific frameworks for positive and preventive
actions to secure sustainable tourism development and establish programmes to
support the implementation of such practices. They shall monitor achievements,
report on results and exchange their experiences.

 16  Particular attention should be paid to the role and the environmental
repercussions of transport in tourism, and to the development of economic
instruments designed to reduce the use of non-renewable.

 17  The adoption and implementation of codes of conduct conducive to

sustainability by the principal actors involved in tourism, particularly industry,
are fundamental if tourism is to be sustainable. Such codes can be effective
instruments for the development of responsible tourism activities.

 18  All necessary measures should be implemented in order to inform and promote
awareness among all parties involved in the tourism industry, at local, national,
regional and international level, with regard to the contents and objectives of the
Lanzarote Conference.

(πηγή:gdrc.org/uem/eco-tour/charter.html)

33
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «2»

Οι Τρεις Διαστάσεις της Φέρουσας Ικανότητας

Physical-ecological component

The physical-ecological set comprises all fixed and flexible components of the
natural and built-cultural environment, as well as infrastructure. The “fixed”
components refer to the capacity of natural systems expressed occasionally as
ecological capacity, assimilative capacity, etc. They cannot be manipulated easily by
human action and to the extent these limits can be estimated they should be carefully
observed and respected as such. The “flexible” components refer primarily to
infrastructure systems (and their characteristics) like water supply, sewerage,
electricity, transportation, social amenities (postal and telecommunication services,
health services, law and order services, banks, shops and other services). The capacity
limits of the infrastructure components can rise through investments in infrastructure,
taxes, organizational-regulatory measures, etc. For this reason their values cannot be
used as a basis for determining carrying capacity, but rather as a framework for
orientation and decision on management/action options.

Socio-demographic component

The socio-demographic set refers to those social aspects, which are important to
local communities, as they relate to the presence and growth of tourism. Social and
demographic issues, such as available manpower or trained personnel, etc. including

34
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

also socio-cultural issues, such as the sense of identity of the local community or the
tourist experience etc. Some of these can be expressed in quantitative terms but most
require suitable socio-psychological research. Social capacity thresholds are perhaps
the most difficult to evaluate as opposed to physical-ecological and economic, since
they depend to a great extent on value judgements. Political and economic decisions
may affect some of the socio-demographic parameters such as, for example, migration
policies. Social carrying capacity is used as a generic term to include both the levels
of tolerance of the host population, as well as the quality of the experience of visitors
to the area.

Political-economic component

The political-economic set refers to the impacts of tourism on local economic

structure, activities, etc. including competition to other sectors. Institutional issues are
also included to the extent they involve local capacities to manage the presence of
tourism. Considerations of political-economic parameters may be also necessary to
express divergence in values, attitudes within the local community vis-à-vis tourism.

(πηγή:ec.europa.eu/environment/iczm/pdf/tcca_en.pdf)

35