PROCEEDINGS - The 6th International Conference on Social Sciences and Humanities 4-6 April 2017, Malaysia

ISBN 978-983-2795-36-0

(A083)

Migrasi dan Impaknya Terhadap Kepelbagaian

Etnik Islam di Sabah

Mohd Nur Hidayat Hasbollah Hajimin1, Ibnor Azli Ibrahim2

1
Calon Phd Peradaban Islam, Institut Islam Hadhari, Universiti Kebangsaan Malaysia
2
Professor Madya, Jabatan Syariah, Fakulti Pengajian Islam
& Felo Bersekutu, Institut Islam Hadhari, Universiti Kebangsaan Malaysia

Abstrak: Migrasi bukanlah suatu fenomena baharu di Sabah. Sebelum penjajahan lagi sehinggalah
Sabah mencapai kemerdekaan, gelombang migrasi terus berlaku dan tidak mempunyai tanda
berhenti. Terdapat banyak kajian telah dijalankan berhubung fenomena migrasi di Sabah. Kesan
mahupun impak migrasi merupakan topik yang sering menjadi tumpuan para pengkaji.
Bagaimanapun kurang kajian migrasi dari sisi pandang agama. Oleh itu kertas kerja ini akan
membahaskan berhubung impak migrasi terhadap kepelbagaian etnik Islam di Sabah. Kajian ini
adalah berbentuk kualitatif dan dijalankan dengan menggunakan pendekatan analisis kandungan.
Kajian mendapati bahawa migrasi etnik dominan Islam daripada Brunei, Filipina dan Indonesia
bukan sahaja membentuk kepelbagaian etnik Islam, malah menjadikan Islam sebagai kumpulan
majoriti dianuti di Sabah. Sekali gus memberi impak yang besar apabila Islam menjadi agama rasmi
negeri Sabah. Kajian ini diharapkan menjadi titik tolak kepada kajian migrasi dari perspektif agama
di Malaysia amnya dan Sabah khususnya pada masa akan datang.

Kata Kunci: Migrasi, Etnik, Brunei, Filipina, Indonesia, Sabah.

merupakan negeri kedua terbesar di Malaysia

Pengenalan
Migrasi bukanlah suatu fenomena baharu di Sabah.
Banyak kajian telah dilakukan berhubung fenomena
migrasi di Sabah dalam pelbagai aspek sama ada
dari sudut politik, ekonomi, sosial, keselamatan,
pendidikan, kesihatan dan lain-lain lagi. Impak dan
kesan migrasi merupakan aspek yang sering menjadi
tumpuan para pengkaji. Bagaimanapun kurang
kajian yang membahaskan impak migrasi di Sabah
dari segi hal ehwal agama. Bagi mengisi kekurangan
tersebut, kertas kerja ini akan membahaskan impak
migrasi etnik dominan Islam dari Brunei, Filipina
dan Indonesia terhadap pembentukan kepelbagaian
etnik Islam di Sabah.
Landskap Beragama Penduduk Sabah
Sabah merupakan salah sebuah negeri di Malaysia
yang terdiri daripada 13 buah negeri dan 3 buah
wilayah persekutuan. Sabah terletak di utara Pulau
Borneo iaitu pulau ketiga terbesar di dunia. Sabah
selepas Sarawak dengan keluasan 72, 500 km
persegi dengan pantai sepanjang 14, 400 km serta
berkedudukan pada 4-80 latitude dan 115- 120
longitude. Sabah dikelilingi oleh Laut China Selatan
di bahagian Barat, Laut Sulu di bahagian Timur Laut
dan Laut Celebes di bahagian Timur. Sabah
dikelilingi oleh beberapa negara iaitu Brunei,
Filipina, dan Indonesia.
Sebelum pembentukan persempadanan lagi,
penduduk Sabah adalah terdiri daripada 33
kumpulan etnik peribumi yang berkomunikasi lebih
50 bahasa dan 80 dialek. Pada awalnya masyarakat
Sabah adalah terdiri daripada beberapa suku etnik
peribumi asli yang kemudiannya telah menjadi
sebuah masyarakat majmuk ekoran daripada proses
migrasi yang berlaku seawal kurun ke-10.
Dipercayai migran yang datang ke Sabah pada
ketika itu adalah dari negara-negara berdekatan
seperti Brunei, Filipina dan Indonesia. Malah tidak
kurang juga migrasi dari negara-negara yang lebih
jauh seperti Yaman, China, India, Pakistan,

Mohd Nur Hidayat Hasbollah Bin Hajimin, calon Phd Peradaban Islam, Institut Islam Hadhari, Universiti Kebangsaan Malaysia, 43600, Bangi
Selangor. No. tel: 014-5602095, E-mel: mnhidayath_h@yahoo.com.

1
 PROCEEDINGS - The 6th International Conference on Social Sciences and Humanities 4-6 April 2017, Malaysia
Kepulauan Kokos dan lain-lain lagi. Migrasi ke
Sabah berlaku disebabkan kedudukan geografi yang
dekat, hubungan kekeluargaan, persamaan adat dan
budaya, potensi ekonomi, menyebarkan agama,
krisis politik dan lain-lain lagi.
Sebelum membahaskan berkenaan landskap
beragama masyarakat Sabah, perkara pokok yang
perlu diketahui terlebih dahulu adalah pembahagian
dan kumpulan etnik yang wujud di Sabah. Seperti
mana di negeri-negeri Malaysia yang lain, etnik
Sabah boleh dibahagikan kepada kumpulan
Bumiputera dan Bukan Bumiputera. Etnik
bumiputera utama di Sabah adalah Kadazandusun,
Bajau dan Murut. Kadazandusun merupakan etnik
terbesar yang mewakili satu pertiga dari jumlah
keseluruhan penduduk dan dianggap sebagai
penduduk asal Sabah. Hal ini kerana sukar untuk
mendatangkan bukti kewujudan etnik-etnik lain
berbanding Kadazandusun dan sub-etniknya yang
berasal dari Tanah Besar Asia. Manakala Bajau dan
Murut merupakan etnik kedua dan ketiga yang
terbesar di Sabah. Selain itu terdapat juga etnik-
etnik bumiputera lain seperti Idahan, Sungai,
Kwijau, Iranun, Melayu-Brunei, Kedayan, Bisaya,
Sulu, Tidong, Sino-Kadazan, Lotud, Rungus,
Tambanuo, Dumpas, Maragang, Paitan, Minokok,
Rumanau, Mangkaak, Kokos dan lain-lain lagi.
Manakala bagi Bukan Bumiputera, etnik-etniknya
terdiri daripada Cina, India, Pakistan, Eropah,
Yaman dan lain-lain lagi. Etnik Cina merupakan
kumpulan bukan bumiputera terbesar di Sabah. Cina
merupakan etnik terbesar selepas Kadazandusun dan
India pula merupakan kumpulan minoriti (Siti Aidah
2007: 4-6).
Sebelum kemasukan pengaruh agama, peribumi
Sabah tidak menganut sebarang agama (pagan)
sebaliknya mengamalkan kepercayaan animisme
iaitu mempercayai bahawa setiap benda dan alam
sekeliling seperti pokok, batu, dan lain-lain
mempunyai roh, semangat, hantu dan iblis.
Pengaruh Islam terawal memasuki Sabah
direkodkan pada tahun 1300 (Mat Zin 2003: 28).
Manakala kemasukan Kristian ke Sabah adalah pada
tahun 1859 (Regina 2008: 113).
Setelah kemasukan agama, etnik-etnik tersebut
sinonim dibahagikan kepada agama dan
kepercayaan tertentu. Ini kerana etnik-etnik tersebut
membentuk majoriti menganut agama-agama
tersebut. Bagi kumpulan etnik peribumi utama,
ISBN 978-983-2795-36-0
Bajau merupakan etnik dominan Islam.
Kadazandusun dan Murut merupakan etnik dominan
Kristian. Ini bermaksud penyumbang utama
pengangut Islam di Sabah adalah daripada etnik
Bajau. Manakala Kadazandusun dan Murut
merupakan penyumbang utama kepada Kristian.
Etnik-etnik lain yang dominan Islam adalah seperti
Idahan, Sungai, Iranun, Melayu-Brunei, Kedayan,
Bisaya, Sulu, Kokos, Pakistan, Yaman dan lain-lain
lagi. Etnik-etnik lain yang dominan Kristian juga
adalah seperti Rungus. Selanjutnya Buddha sinonim
dengan etnik Cina, dan Hindu sinonim dengan etnik
India. Namun, tidak dinafikan masih terdapat
masyarakat Sabah yang kekal tidak beragama.
Malah terdapat juga mereka yang telah menganut
sesuatu agama, kepercayaan animisme ini juga tidak
terpinggir kerana telah sebati sebagai adat mereka.
Dengan pembahagian di atas beberapa kesimpulan
dapat dibuat iaitu masyarakat Sabah terdiri daripada
pelbagai etnik dan agama. Setiap agama pula
sinonim dianuti oleh etnik-etnik tertentu. Secara
tidak langsung ia memudahkan masyarakat luar
untuk mengenali pegangan agama bagi sesebuah
etnik secara umum di Sabah. Dalam konteks
masyarakat Islam di Sabah, dapat dilihat ia juga
terdiri daripada pelbagai etnik. Mereka bukan sahaja
dibentuk daripada etnik majoriti Islam, malah turut
diwarnai oleh etnik minoriti Islam. Selain itu,
kepelbagaian etnik Islam Sabah juga adalah impak
daripada migrasi etnik-etnik dominan Islam
daripada negara jiran seperti Brunei, Filipina dan
Indonesia.
Migrasi Etnik Dominan Muslim Brunei
Sebelum kemasukan penjajah pada tahun 1881,
Sabah pernah berada di bawah dua pemerintahan
kesultanan Islam iaitu Kesultanan Brunei dan
Kesultanan Sulu. Melalui Sultan Brunei pertama
lagi iaitu Sultan Muhammad Shah (1383-1402M)
telah pun memberikan impak kepada perkembangan
etnik Islam di Sabah (Nurasnie 2012: 44). Hal ini
kerana Brunei merupakan pusat penyebaran Islam di
kepulauan Borneo pada ketika itu. Bagaimanapun
proses penyebaran dan perkembangan Islam adalah
lebih pesat ketika pemerintahan Sultan Brunei
ketiga Sultan Sharif Ali (1425-1432M). Melalui
penguasaan Kesultanan Brunei wujud aliran migrasi
masyarakat Brunei ke Sabah. Ini berikutan para
pembesar bukan sahaja dihantar mentadbir kawasan,
malah merupakan galakan sultan agar rakyatnya
2
 PROCEEDINGS - The 6th International Conference on Social Sciences and Humanities 4-6 April 2017, Malaysia
berhijrah bagi mencari tanah yang subur sekali gus
membina penempatan baru. Maka secara langsung,
pembesar yang diarahkan bermigrasi ke Sabah akan
turut diikuti oleh sejumlah rakyat Brunei. Selain itu,
konflik istana dan kezaliman sultan terhadap rakyat
juga menjadi faktor migrasi berlaku (Bilcher et. al
2008: 13).
Selanjutnya ketika Sabah berada di ambang
kemasukan penjajah SBBUB, sultan telah
menghantar bala tenteranya untuk menjaga beberapa
kawasan di Sabah daripada diceroboh. Sungguhpun
tidak berjaya, secara tidak langsung ia telah
meningkatkan populasi mereka di Sabah. Malah
ketika Sabah telah jatuh di tangan SBBUB, migrasi
warga Brunei terus berlaku bagi tujuan perdagangan
(Bilcher et. al 2008: 13). Sehingga kini migrasi
rantaian terus berlaku kerana mengikuti keluarga
dan kenalan yang sedia ada di Sabah. Maka tidak
menghairankan apabila terdapat etnik-etnik Brunei
seperti Melayu (dikenali sebagai Melayu-Brunei),
Bisaya dan Kedayan di Sabah. Etnik Brunei
mendapat julukan sebagai Islam Asal kerana
merupakan etnik yang mewarisi Islam secara turun
temurun seperti mana etnik Bajau, Suluk, Idahan
dan sebagainya. (Siti Aidah 2004: 91-92; Muhiddin
1990: 5). Etnik Brunei juga dapat dikenali menerusi
pangkal nama mereka yang memakai nama-nama
seperti Pengiran, Ampuan, Awang dan Dayang.
Taburan etnik Brunei boleh didapati di Pulau
Labuan dan kawasan Pantai Barat Selatan Sabah
yang pernah menjadi pemerintahan Kesultanan
Brunei. Ia merangkumi merangkumi Membakut,
Beaufort, Menumbok, Bongawan, Sipitang, Kuala
Penyu dan Papar. Menurut North Borneo Census
1951 iaitu bancian penduduk yang dibuat oleh
kerajaan British, etnik Brunei pada ketika itu adalah
berjumlah 22312 orang. Bagi tahun-tahun
berikutnya, menerusi banci penduduk di bawah
Kerajaan Malaysia agak sukar untuk mendapatkan
data etnik Brunei secara spesifik kerana telah
diklasifikasikan sebagai kumpulan Melayu yang
turut menghimpunkan etnik-etnik lain. Menurut
Banci Penduduk dan Perumahan Malaysia etnik
Melayu Sabah pada tahun 1970 adalah seramai
18244 orang dan pada tahun 2010 meningkat kepada
184197 orang.
ISBN 978-983-2795-36-0
Migrasi Etnik Dominan Muslim Filipina
Filipina mempunyai sejarah yang panjang dan jelas
mempunyai hubung kait terhadap pembentukan
masyarakat Islam di Sabah. Sabah pada ketika
dahulu pernah menjadi wilayah pemerintahan
Kesultanan Sulu pada tahun 1703 (Mohd. Nasran &
Akmal 2009: 2). Melalui pemerintahan tersebut, ia
telah membentuk aliran keluar masuk warga Filipina
ke Sabah. Ini tidak menghairankan kerana pada
ketika itu Sabah merupakan satu tempat
persinggahan strategik bagi para pedagang
terutamanya dalam aktiviti pertukaran barang.
Masyarakat Islam di Filipina bertumpu di bahagian
selatan iaitu wilayah Mindanao. Area ini dikenali
sebagai Wilayah Autonomi Muslim Mindanao. Ia
merangkumi Basilan, Tawi-tawi, Sulu,
Maguindanao dan Lanao Del Sur. Wilayah-wilayah
ini adalah hampir dengan sempadan Sabah. Terdapat
etnik-etnik dari wilayah tersebut sinonim beragama
Islam seperti Bajau, Visaya, Iranun, dan Sulu.
Kehadiran mereka ke Sabah selanjutnya menetap
dan berkahwin dengan penduduk tempatan, secara
tidak langsung menjadikan Islam berkembang dan
membentuk masyarakat Islam dari pelbagai
campuran etnik.
Malah kehadiran orang-orang Islam dari selatan
Filipina lebih jelas berlaku pada tahun 1970-an.
Presiden Filipina iaitu Ferdinand Marcos telah
mengisytiharkan undang-undang darurat yang
membawa kepada pertempuran antara pihak tentera
dengan rakyat selatan Filipina. Pertempuran tersebut
menyebabkan gerakan migrasi besar-besaran warga
Islam Mindanao ke Sabah. Setelah krisis tersebut
reda, migrasi terus berlaku melibatkan migrasi
ekonomi bagi mendapatkan pekerjaan dan migrasi
rantaian kerana mengikuti keluarga. Berdasarkan
kepada Laporan Suruhanjaya Siasatan Pendatang
Asing di Sabah (2014) menyatakan bahawa dari
tahun 1970-an sehingga 1980-an, dianggarkan
seramai 70,000 sehingga 150000, warga Muslim
Mindanao telah memasuki Sabah. Jumlah besar
tersebut jelas memberikan kesan kepada
perkembangan komposisi penganut Islam Sabah.
Pantai Timur Sabah merupakan wilayah
pemerintahan Kesultanan Sulu pada ketika dahulu.
Maka tidak hairanlah majoriti etnik-etnik tersebut
telah membentuk penempatan di bahagian tersebut.
Etnik Iranun di Kudat, Kota Belud dan Tungku,
3
 PROCEEDINGS - The 6th International Conference on Social Sciences and Humanities 4-6 April 2017, Malaysia
ISBN 978-983-2795-36-0

Lahad Datu. Etnik Bajau pula di Semporna,
Sandakan, Tawau, Kota Belud, Tuaran, Kota
Kinabalu, Putatan dan Papar. Adapun etnik
Sulu/Suluk/Tausug di Sandakan, Tawau, Lahad
Datu, Semporna, Kunak, Kudat dan Kota Kinabalu.
Jumlah spesifik untuk etnik-etnik tersebut kecuali
Bajau agak sukar untuk ditentukan kerana
dikategorikan sebagai “bumiputera lain” yang turut
dihimpunkan dengan etnik-etnik lain. Bagi Bajau, ia
merupakan antara etnik peribumi Sabah utama
selain Kadazandusun dan Murut. Bajau juga
merupakan etnik yang membentuk majoriti
penganut Islam Sabah.
Migrasi Etnik Dominan Muslim Indonesia
Indonesia juga merupakan salah sebuah negara
terhampir dengan Sabah. Sebelum pembentukan
persempadanan negara, masyarakat Indonesia juga
telah mempunyai arus keluar masuk ke Sabah.
Kedatangan orang-orang Indonesia adalah lebih
jelas dan dibuat secara formal pada zaman
penjajahan SBBUB. Pembangunan ekonomi Sabah
yang pesat memaksa kepada keperluan tenaga kerja
tambahan daripada luar Sabah. Mereka diperlukan
untuk bekerja dalam sektor perladangan seperti
tembakau, getah, pisang, pembalakan, koko dan
kelapa sawit. Pada tahun 1882, seramai 90 orang
etnik Jawa telah di bawa masuk (Tregonning 1965:
142). Pada tahun 1907, SBBUB menjalin hubungan
kerjasama dengan Kerajaan Belanda yang
memerintah Indonesia untuk menghantar tenaga
kerja Indonesia ke Sabah selama tiga tahun (Khazin
1988: 126). Sehingga tahun 1931, seramai 10014
orang Jawa telah di bawa masuk (Lee Yong Leng
1965: 48-50). Begitu juga pada era penjajahan
Jepun, buruh-buruh Jawa terus di bawa masuk
bagaimanapun dilakukan secara paksa.
kepelbagaian etnik Indonesia di Sabah. Daripada
etnik-etnik tersebut, Jawa dan Bugis merupakan
etnik yang dominan beragama Islam.
Sehingga kini, Bugis merupakan etnik asal
Indonesia majoriti di Sabah. Etnik-etnik tersebut
terutamanya Bugis lebih ramai tertumpu di kawasan
Pantai Timur Sabah merangkumi Tawau, Semporna,
Kunak dan Lahad Datu. Tawau merupakan daerah
yang paling ramai etnik Bugis ekoran kedudukannya
yang paling hampir dan menjadi pintu masuk dari
Indonesia. Bagaimanapun, agak sukar untuk
menentukan jumlah etnik-etnik tersebut kerana
dikategorikan kepada tiga kategori dalam banci
penduduk sama ada sebagai Melayu, Bumiputera
Lain, dan Warga Asing (Suraya 2007: 46). Menurut
North Borneo Census tahun 1960 iaitu bancian
penduduk yang dibuat Kerajaan British, seramai
24784 warga Indonesia terdapat di Sabah. Pada
1970 melalui bancian yang dibuat oleh Jabatan
Perangkaan Malaysia, ia meningkat kepada 39155.
Daripada jumlah tersebut, seramai 36367
merupakan penganut Islam. Pada tahun 1991,
jumlah tersebut meningkat kepada 139318 dan
seramai 131898 merupakan penganut Islam. Ini
menunjukkan bahawa majoriti etnik Indonesia di
Sabah adalah beragama Islam (Jabatan Perangkaan
Malaysia 1991).

Pada tahun 1951, kemasukan warga Indonesia dari

pelbagai wilayah mulai meningkat. Mereka datang
dari Kalimantan, Sulawesi, Pulau Timor dan
Kepulauan Indonesia (Lee Yong Leng 1965: 48-50).
Kesannya wujud buruh Indonesia pelbagai etnik di
Sabah seperti Jawa, Bugis, Toroja, Banjar,
Bulongan, Buton dan Timor. Malah sehingga kini
migrasi warga Indonesia ke Sabah terus berlaku.
Pelbagai faktor penghijrahan mereka sama ada
ketidakstabilan politik, ekonomi, keselamatan dan
sifat mereka sendiri yang suka mengembara.
Kedatangan mereka ini telah mencorakkan

4
 PROCEEDINGS - The 6th International Conference on Social Sciences and Humanities 4-6 April 2017, Malaysia
ISBN 978-983-2795-36-0

Komposisi Penganut Islam Sabah Mengikut Etnik (1951-2010)

Jadual 1: Komposisi Penganut Islam Sabah Mengikut Etnik

Sumber: Diambil dan diubahsuai dari North Borneo Census, British & Banci Penduduk & Perumahan, Jabatan
Perangkaan Malaysia
Tahun/ Warganegara Bukan TOTAL
Etnik warga
K/Dusun Bajau Murut Melayu Bumi/ Cina India Indo Lain-
lain lain
1951 5093 44491 523 50959 237 101303
1960 9880 59421 687 69035 520 32781 172324
1970 16890 74628 1510 17960 90868 1194 36367 21528 260945
1980 Peribumi 1445 2096 487627
484086
1991 57280 202694 5688 106006 174004 3284 131898 22764 358596 1062214
2000 100968 342421 11698 303497 273092 8589 107782 510238 1658285
2010 128939 428928 18473 184197 529702 9591 3164 40216 752943 2096153

Berdasarkan kepada Jadual 1, sungguhpun etnik
Kadazandusun merupakan etnik peribumi terbesar,
ia bukanlah penyumbang utama kepada penganut
Islam Sabah. Bajau merupakan etnik kedua utama
peribumi Sabah dan penyumbang terbesar dan
utama kepada komposisi penganut Islam, dituruti
oleh etnik Melayu dan Bumiputera lain. Bancian
pada tahun 1980 pula tidak dibahagikan mengikut
kepada etnik sebaliknya dihimpunkan sebagai satu
kumpulan peribumi. Ini menjadikan satu kesukaran
bagi menentukan jumlah spesifik penganut Islam
Sabah mengikut etnik pada tahun tersebut. Bancian
pada tahun 1970 dan 1991 juga menunjukkan
bahawa etnik Indonesia (warganegara) juga
menyumbang jumlah yang agak besar selepas Bajau,
Melayu dan Bumiputera Lain. Bancian 1991, 2000
dan 2010 menarik perhatian apabila bukan
warganegara mewakili komposisi Islam sekitar 30-
40%. Etnik-etnik lain seperti Murut, Cina dan India
walaupun mempunyai jumlah yang kecil namun
tidak dinafikan sumbangan mereka kepada
kepelbagaian etnik Islam dan peningkatan penganut
Islam Sabah.
Berdasarkan kepada Jadual 2, migrasi yang berlaku
bukan sahaja telah mencorakkan kepelbagaian etnik
Islam, namun telah menyumbang perubahan
komposisi penganut Islam daripada kumpulan
agama minoriti kepada majoriti di Sabah. Pada tahun
1960, Islam merupakan kumpulan minoriti iaitu
sekitar 30% berbanding bukan Islam (termasuk tidak
beragama) 60%. Bermula pada tahun 1970-an,
berlaku peningkatan yang signifikan terhadap
penganut Islam Sabah sehingga membentuk
kumpulan majoriti. Sehingga bancian tahun 2010,
angka tersebut terus meningkat dan Islam kekal
sebagai kumpulan agama majoriti di Sabah dengan
membentuk 65% manakala bukan Islam 35%.

Jadual 2: Komposisi Penduduk Sabah Berdasarkan Agama

Sumber: Diambil dan diubahsuai daripada North Borneo Census, British & Banci Penduduk & Perumahan,
Jabatan Perangkaan Malaysia
Agama/ 1951 1960 1970 1980 1991 2000 2010
Tahun
Islam 115126 172324 260945 487627 1062214 1564839 2096153
(45%) (38%) (40%) (51%) (61%) (63%) (65%)
Kristian 29092 75247 157422 258606 470371 691096 853726
(11%) (17%) (24%) (27%) (27%) (28%) (27%)
Buddha 63313 78868 126206 160433 194428
(10%) (8%) (7%) (7%) (6%)
Hindu 2896 3231 2468 3037
(0.3%) (0.2%) (0.1%) (0.1%)

5
 PROCEEDINGS - The 6th International Conference on Social Sciences and Humanities 4-6 April 2017, Malaysia
ISBN 978-983-2795-36-0

Lain-lain 33513 206740 94495 65078 25970 17277 5959

(13%) (46%) (15%) (7%) (2%) (0.7%) (0.2%)
Tidak 135425 75131 57481 40726 32087 9850
Beraga- (53%) (12%) (6%) (2%) (1.3%) (0.3%)
ma
Tidak 1380 43586
diketahui (0.08%) (1.3%)
Jumlah 257804 454311 651304 950556 1730098 2468200 3206742
(100%) (100%) (100%) (100%) (100%) (100%) (100%)

Kesimpulan Amar Steve Shim Lip Kiong, Herman J. Luping,

Migrasi jelas memainkan peranan terhadap terhadap
perkembangan Islam di Sabah. Seperti mana di
negara lain, kemasukan Islam ke Sabah itu sendiri
merupakan kesan daripada migrasi golongan
pendakwah ke Sabah. Melalui proses dakwah, Islam
mulai tersebar dan dianuti oleh peribumi Sabah yang
terdiri dari pelbagai etnik. Pada asalnya masyarakat
Islam Sabah hanya dibentuk oleh beberapa etnik
peribumi asal sahaja. Kehadiran kumpulan-
kumpulan etnik sinonim Islam dari pelbagai negara
telah mengembangkan dan mencorakkan lagi
masyarakat Islam Sabah. Perbezaan di antara suku
kaum di Sabah adalah sangat ketara terutama sekali
dari segi bahasa, agama, adat, budaya, pegangan
hidup dan termasuklah pakaian tradisi mereka.
Namun, masyarakat Sabah dapat membentuk
perpaduan yang kukuh dan hidup harmoni bersama.
Faktor-faktor tidak langsung seperti perkahwinan
campur sama ada antara migran Islam dengan warga
bukan Islam Sabah atau migran bukan Islam dengan
warga Islam Sabah tidak dapat dipinggirkan telah
berlaku turut memberi tempias kepada
perkembangan Islam. Bagaimanapun kurang kajian
migrasi yang mengaitkan sumbangan dan peranan
migrasi dalam perkembangan Islam di Sabah. Oleh
itu, dicadangkan agar kajian-kajian migrasi dari sisi
pandang agama terhadap Malaysia amnya dan Sabah
khususnya terus dilakukan pada masa akan datang.
Rujukan
Anon. 2014. Sabah contoh terbaik gagasan 1
Malaysia. Sinar Harian.
http://www.sinarharian.com.my/sabah
-contoh-terbaik-gagasan-1malaysia-
1.317271, 16 September. [26 September
2016]
K.Y. Mustafa, Kamaruzaman Ampon &
Henry Chin Poy Wu. 2014. Laporan
Suruhanjaya Siasatan Pendatang Asing di
Sabah.
Bilcher Bala, Baszley Bee Basrah Bee & Jakaria
Dasan. 2008. Pengaruh Kesultanan Brunei
Kepada Masyarakat Sabah (Siri I & II).
Utusan Borneo, 13. 3 April.
Jabatan Perangkaan Malaysia. 1970. Banci
Penduduk & Perumahan Malaysia 1970.
Jabatan Perangkaan Malaysia. 1991. Banci
Penduduk & Perumahan Malaysia 1991.
Jabatan Perangkaan Malaysia. 2010. Banci
Penduduk & Perumahan Malaysia 2010.
Jones, L.W. 1953. North Borneo: Report on the
Census of Population Held on 4th June
1951. London: Crown Agents.
Jones, L.W. 1962. Colony of North Borneo: Report
on the Census of Population Taken on 10th
August 1960. Kuching: Government
Printing Office.
Khazin Mohd. Tamrin. 1988. Orang Jawa di
Borneo Utara: Satu Nota Awal. Jurnal
JEBAT (16): 123-136.
Lee Yong Leng. 1965. North Borneo (Sabah): A
Study in Settlement Geography.
Singapore: Eastern Universities Press Ltd.
Mat Zin Mat Kib. 2003. Kristian di Sabah 1884-
1994. Bangi: Universiti Kebangsaan
Malaysia.
Mohd. Nasran Mohamad & Akmal Mohamad.
2009. Tuntutan Filipina ke Atas Borneo
Utara Serta Kaitannya Dengan
Kebanjiran Pendatang Islam Filipina di
Sabah. Bangi: Fakulti Pengajian Islam
Universiti Kebangsaan Malaysia.
Regina Lim. 2008. Federal State Relations in
Sabah, Malaysia: The BERJAYA
Administration, 1976-85. Singapore:
Institute of Southest Asian Studies.

6
 PROCEEDINGS - The 6th International Conference on Social Sciences and Humanities 4-6 April 2017, Malaysia
ISBN 978-983-2795-36-0

Siti Aidah Hj Lokin. 2004. Sejarah, Sosioekonomi
dan Kebudayaan Suku Kaum Bisaya
Sabah. Dlm. Mohd Sarim Hj. Mustajab
(pnyt). Warisan Budaya Sabah: Etnisiti
dan Masyarakat. hlm. 91-103. Kota
Kinabalu: Universiti Malaysia Sabah.
Suraya Sintang. 2007. Sejarah dan Budaya Bugis di
Tawau Sabah. Kota Kinabalu: Universiti
Malaysia Sabah.
Tregonning, K.G. 1965. A History of Modern Sabah.
Singapore: University Malaya Press.