LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY 3

Chöông 3
KIEÁN TRUÙC TAÂY AÙ – LÖÔÕNG HAØ COÅ ÑAÏI
(3000 – 300 Tr. CN)

I. AÛNH HÖÔÛNG TÖÏ NHIEÂN VAØ XAÕ HOÄI:

1. ÑIAÏ LYÙ:
• Naèm giöõa 2 soâng Tigris vaø Euphrates.
Ngaøy xöa 2 soâng naøy coù cöûa ra bieån rieâng, sau ñaát boài lieàn thaønh moät cöûa, ñaát ñai phì nhieâu, nhieàu
keânh raïch, noâng nghieäp vaø chaên nuoâi phaùt trieån. Hoaøn caûnh thuaän lôïi treân ñaõ taïo ñieàu kieän naûy nôû
moät neàn vaên minh röïc rôõ, thuoäc loaïi sôùm nhaát treân theá giôùi.
Vuøng ñaát treân coøn goïi laø Mesopotamia, nghóa laø vuøng ñaát naèm giöõa 2 con soâng “Löôõng Haø”, ngaøy
nay thuoäc ñòa phaän nöôùc Irak.
Hai con soâng naøy coøn laø con ñöôøng giao löu thuaän lôïi giöõa vuøng Haéc Haûi vaø Vònh Ba Tö.
• Ñòa hình: ít nuùi non hieåm trôû, khoâng bieân giôùi töï nhieân giao thoâng thuaän lôïi. Caùc boä toäc xung
quanh nhoøm ngoù, deã bò xaâm laêng, chieán tranh xaûy ra lieân mieân, ñoàng hoùa vaên minh caùc daân toäc,
khieán cho kieán truùc luoân thay ñoåi.

2. KHÍ HAÄU:
• Heø naéng chaùy taïi phöông Nam, muøa Ñoânglaïnh ñaëc bieät taïi phöông Baéc.
• Ít möa (tröø vuøng nhoâ ra ôû phía Baéc), hay haïn haùn nhöng do nhieàu keânh, soâng thuûy lôïi neân ít
bò thieät haïi.
3. ÑÒA CHAÁT:
• Vuøng ñoàng baèng: chuû yeáu laø ñaát seùt. Thuaän lôïi cho vieäc saûn xuaát gaïch, goàm coù gaïch soáng
vaø gaïch nung, ngoaøi ra coù gaïch men söù raát toát. Ñaát seùt coøn cho hình thöùc vaùch ñaát troän rôm phaùt
trieån maïnh.
• Vuøng nuùi: cho ñaù xaây döïng, nhöng ôû xa neân vaän chuyeån khoù khaên, vì vaäy hieám ñaù xaây
döïng.
• Vuøng soâng: cho ñaù cuoäi xaây döïng.
• Röøng goã: khaù hieám, goã toát phaûi nhaäp töø Liban.
4 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY
• Vaät lieäu keát dính: hoà voâi vaø Bitum.
4. LÒCH SÖÛ VAØ DAÂN CÖ:
Nhìn chung vuøng ñaát Taây AÙ, Löôõng Haø, Ai Caäp, töùc vuøng Trung caän Ñoâng ngaøy nay, xöa laø nôi giao löu
cuûa nhieàu chuûng toäc:
+ Toäc Hamite sinh ra ngöôøi Ai Caäp.
+ Toäc Semite coù nhieàu nhaùnh:
• Ngöôøi Akkad ôû phía Baéc Löôõng Haø.
• Ngöôøi Amorite ôû phía Trung.
• Ngöôøi Phenecia ôû phía Taây.
• Ngöôøi Hebrew (Do Thaùi) ôû phía Taây.
• Ngöôøi Assyria ôû phía Baéc.
• Ngöôøi Chaldeeù ôû phía Nam.
• Ngöôøi Elam ôû phía Ñoâng.+ Toäc Sumer: töø vuøng nuùi Altai (Trung AÙ) chuyeån xuoáng, coù nguoàn
goác Chaâu AÙ, khoâng xaùc ñònh roõ ñöôïc chuûng toäc, gioáng ngöôøi Moâng Coå, khaùc haún ngöôøi Semite
nhöng chính toäc naøy ñaõ ñaët neàn moùng ñaàu tieân cho neàn vaên hoùa Löôõng Haø töø khoaûng 4000 tr.
CN. Daân Sumer chaên nuoâi, laøm ruoäng, phaùt minh sôùm ñoà ñoàng, ñoà goám tinh xaûo, deät vaûi, laøm
thuûy lôïi toát.
Daân Sumer cuõng xaây ñaép thaønh thò vaøo loaïi sôù m nhaát (vieäc thaønh thò xuaát hieän ñaùnh daáu söï tan raõ
cuûa cheá ñoä thò toäc). Quan troïng nhaát laø caùc thaønh Ur, Eridu, Lagash, Kish, Surrupak, Uruk, Nippour.
Lòch söû Luôõng Haø chia laøm 4 thôøi kyø chính:
a) Thôøi kyø Babylon (3000 – 1250 tr. CN)
• Sargon I thuoäc ngöôøi Akkad ôû phía Baéc ñaõ thoáng nhaát quoác gia vôùi vöông quoác Uruk cuûa
ngöôøi Sumer phía Nam, döïng vöông quoác lôùn ñaàu tieân trong lòch söû, tieáp thu vaên hoùa Sumer.
Nhöng qua nhieàu thaêng traàm, cuoái cuøng ñeá quoác Ur cuûa ngöôøi Sumer trôû laïi thoáng trò
• Luùc ngöôøi Sumer suy thì ngöôøi Amorite xaâm nhaäp, laät ñoå ñeá quoác Ur, khoáng cheá toaøn vuøng
Löôõng Haø, laáy Babylon laøm thuû ñoâ. Cö daân goàm: Sumer, Akkad, Elam, Amorite ñeàu goïi laø
daân Löôõng Haø. Höng thònh nhaát laø thôøi vua Hammurabi (1782 – 1750 Tr.CN), Babylon thaønh
trung taâm cuûa phöông Ñoâng coå ñaïi. 1740 Hammurabi maát, daân Babylon suy vong.
b) Thôøi kyø Ñeá quoác Assyria ( 1250 – 612 Tr.CN)
Ñeá quoác Assyria döïng thaønh Assur ôû phía Baéc, ñaùnh baïi Babylon (732 tr.CN), döïn g caùc trieàu
vua Ninurta I vaø II. Ñeán trieàu vua Ashurnasipal II dôøi ñoâ veà Nimroud (Calah) xaây nhieàu cung ñieän,
phaùt trieån kieán truùc vaø ngheä thuaät:
• Vua Sargon II hieáu chieán vaø taøn baïo nhaát, ñaùnh thaéng Ai Caäp, Baéc Ba Tö xaây thaønh
Khorsabad noåi tieáng vôùi cung ñieän cuûa mình.
• Vua Sennacherib bình ñònh trong nöôùc, xaây cung ñieän taïi Nimroud vaø Niveneh
• Naêm 612 Tr. CN: Ngöôøi Medes chieám phía Baéc, ngöôøi Chaldeeù chieám phía Nam, xaây döïng
vöông quoác Chaldeeù töùc ñeá quoác Taân Babylon
c) Thôøi kyø Taân Babylon: (Chaldeeù) 612 – 539 Tr. CN.
Coù theå coi vöông quoác Babylon tröôùc kia ñaõ phuïc hoài laïi vôùi trieàu vua ñaàu tieân laø Nabopolassar,
nhöng noåi tieáng nhaát laø Nabuchodonosor, ñaõ ñaùnh chieám Syria, Palestine, 2 laàn coâng haõm
Jerusalem, dieät vöông quoác Do Thaùi, baét quyù toäc taêng löõ, thöông nhaân veà giam taïi Babylon:
“Nhaø tuø Babylon” laø söï kieän lòch söû maø ngöôøi Do Thaùi thöôøng nhaéc ñeán nhö moät moái haän raát
lôùn
(597 – 538 Tr.CN), ñeå kích ñoäng tinh thaàn daân toäc heïp hoøi.
Naêm 539 Tr.CN vöông quoác Taân Babylon vôùi vua Nabonnides bò vua Ba Tö laø Cyrus ñaùnh ñoå, xaõ
hoäi Babylon thoái naùt, khoâng coøn ai choáng cöï quaân Ba Tö.
d) Thôøi kyø Ba Tö (539 – 331 Tr. CN).
LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY 5
Cyrus ñaïi ñeá cuûa Ba Tö ñaùnh thaúng ñeán Hy Laïp, Tieåu AÙ, laäp vöông trieàu Achaemenian, baét ñaàu
thôøi kyø Ba Tö, tha cho daân Do Thaùi veà. Cyrus laáy thuû doâ Susa cuûa ngöôøi Elam, xaây ñoâng ñoâ laø
Persepolis.
Darius ñaïi ñeá ñaùnh phaù Hy Laïp, Tieåu AÙ cuûa ngöôøi Achean (goác Hy laïp) phaù caû ñeàn Ioni.
Vua Ba Tö Xerxes (486 – 465 Tr.CN) thua traän haûi chieán taïi Salamis vaø traän Plataca vôùi Hy Laïp
Naêm 331 Tr. CN. Alessandros ñaïi ñeá (Alexander vua Macedonia) ñaùnh tan Darius III, vöông trieàu
Ba Tö Achaemenian bò tieâu dieät vaø bò Macedonia cai trò. Sau khi ñeá quoác Macedonia tan raõ, Ba
Tö rôi vaøo tay caùc theá löïc Hoài giaùo.
Toùm laïi: Vuøng Löôõng Haø coå ñaïi coù 3 neàn vaên minh:
• Assyria (1250 – 612 Tr. CN).
• Babylon cuõ vaø môùi (3000 – 1250 Tr.CN vaø 612 – 539 Tr.CN).
• Ba Tö (539 – 331 Tr.CN).

NGHEÄ THUAÄT LÖÔÕNG HAØ PHAÛN AÛNH XAÕ HOÄI ÑÖÔNG THÔÙI DO GIÔÙI QUAÂN PHIEÄT THOÁNG TRÒ
. XAÕ HOÄI:
Nhìn chung daân cö Löôõng Haø coù nhieàu taøi naêng, döï ñoaùn thôøi tieát gioûi, kyõ thuaät ño ñaïc toát, khoâng tin saâu
saéc vaøo toân giaùo nhö Ai Caäp.
+ Giai caáp:
• Noâng daân coâng xaõ: laø thaønh phaàn ñoâng ñaûo nhaát. Coâng xaõ noâng thoân toàn taïi do yeâu caàu
hôïp taùc lao ñoäng ñeå choáng choïi vôùi thieân nhieân.
• Noâ leä: goàm chieán tuø, coù theå mua ñöôïc vôùi giaû reû( baèng thueâ 1 con boø).
• Quyù toäc quaân phieät: do hoaøn caûnh chieán tranh lieân mieân ñaõ caàm quyeàn trong xaõ hoäi.
• Vua: laø chæ huy toái cao, thay maët thaàn ñeå trò daân. Moät taám bia coå taïi Susa cho thaáy hình
Hamurabi ñang ñoùn nhaän lôøi phaùn baûo thieâng lieâng töø thaàn Maët trôøi vaø Coâng lyù laø thaàn Marduk.
+ Ñaëc tính xaõ hoäi:
6 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY
• Laø ñeá quoác quaân phieät nhöng chæ laø toå chöùc lieân minh quaân söï haønh chaùnh qui moâ lôùn cuûa
caùc caáp boä toäc, khoâng coù cô sôû kinh teá vöõng chaéc, deã hôïp thaønh vaø deã tan raõ.
• Khaù phoàn vinh do cuûa coâng naïp ñaày kho, vua chuùa boùc loät haø khaéc. Thöôøng coù caùc cuoäc noåi
daäy nhöng bò ñaøn aùp raát taøn baïo. Giai caáp caàm quyeàn xaây döïng nhieàu thaønh luõy vaø cung ñieän
phoøng thuû ñoái noäi, ñoái ngoaïi. Thaønh luõy kieåu Löôõng Haø laø maãu möïc cho kieán truùc phoøng thuû nhieàu
ñôøi sau, nhaát laø thôøi kyø Trung coå chaâu AÂu.
6. TOÂN GIAÙO:
• Khoâng tin saâu saéc vaøo toân giaùo nhö Ai Caäp.
• Phaùt trieån thôø cuùng do bò haïn haùn nhieàu. Do caùc tai hoïa thöôøng töø treân cao xuoáng, neân ñaõ
quan nieäm thaàn linh laø ôû treân cao. Vì vaäy, daân Löôõng Haø ñaõ xaây caùc ñeàn ñaøi treân vuøng ñaát cao.

II. ÑAËC ÑIEÅM KIEÁN TRUÙC:

1. KIEÁN TAÏO:
• Duøng töôøng daøy ñeå chòu löïc vaø caùch nhieät.
• Xaây töôøng gaïch soáng, duøng gaïch nung oáp beân ngoaøi.
• Do neàn yeáu:
− Duøng moùng beø nhöng khoâng ñaøo saâu. Caùc coâng trình lôùn thöôøng duøng taám ñan (dalle) ñaù voâi
choân vaøo chaân töôøng.
− Khoâng duøng ñöôïc nhieàu coät (coøn coù lyù do nöõa laø do thieáu ñaù).
• Ñaõ bieát xaây voøm, xaây boá truï… ñeå khaéc phuïc naïn thieáu goã. Tuy nhieân, kyõ thuaät xaây voøm coøn
yeáu, chuû yeáu laø voøm noâi.
Vôùi caùc lyù do treân, khoâng gian heïp, daøi vaø khoâng lôùn

TRANH OÁP GAÏCH MEN MAØU VOØM NOÂI XAÂY CUOÁN LAØM COÁNG NÖÔÙC
2. NGHEÄ THUAÄT KIEÁN TRUÙC:
• Loaïi hình cung ñieän, ñeàn ñaøi noåi baät hôn laêng moä (do ít tin vaøo kieáp soáng sau naøy). Ñeàn ñaøi
coøn laø trung taâm sinh hoaït coâng coäng.
• Hay söû duïng nhöõng ñeàn thaùp: Ziggurat hay nhöõng “nuùi thieâng” treân coù ñeàn thôø.
• Khoâng gian heïp (ñaõ giaûi thích ôû treân).
• Phaân vò:
− Caùc maûng lôùn theo chieàu ngang ñöôïc caét bôûi caùc raõnh theo chieàu ñöùng taïo boùng ñoå, taïo saéc ñoä,
saùng toái.
− Taän cuøng phía treân coù gôø keát thuùc taïo boùng
• Trang trí:
− Söû duïng söùc bieåu hieän caû beân trong laãn beân ngoaøi (khaùc Ai Caäp).
− Beân ngoaøi nhaø: oáp gaïch nung taïo boùng ngang doïc, coù khi duøng sôn.
− Beân trong nhaø: sôn maøu phuø ñieâu (caùc phuø ñieâu hình ngöôøi thöôøng cöùng ñô trong lôùp y phuïc do
chöa naém vöõng giaûi phaãu. Töôïng troøn chöa thaät toát nhöng cuõng khaù hay.
− Söû duïng töôïng troøn suùc vaät, tieâu bieåu laø töôïng sö töû ñaàu ngöôøi coù 5 chaân ñeå coù theå cho daùng
sinh ñoäng khi nhìn töø phía tröôùc cuõng nhö phía beân.
+ Cöûa soå ít vaø treân cao. Thöôøng söû duïng cöûa soå cuoán ñoâi.
LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY 7
+ Vò trí xaây döïng coâng trình: thöôøng xaây döïng treân neàn cao (töï nhieân hay ñaép).
.

CAÙCH PHAÂN VÒ CUÛA MAËT TÖÔØNG GAÏCH LÖÔÕNG HAØ COÙ NGUOÀN GOÁ`C TÖÙ KEÁT CAÁU LAU SAÄY TRAÙT BUØN

III. CAÙC HÌNH LOAÏI KIEÁN TRUÙC TIEÂU BIEÅU:

1. CUNG ÑIEÄN LÖÔÕNG HAØ:
Ñaëc ñieåm chung:
• Cung ñieän lôùn nhoû ñeàu xaây baèng gaïch, ñaù daønh ñeå oáp caùc böùc töôøng daøy.
• Khoâng gian phoøng heïp vaø daøi.
• Maùi lôïp baèng gaïch khoâng nung.
• Maët baèng goàm caùc khoái nhaø hình chöõ nhaät (vuoâng caïnh) lieân heä vôùi nhau, xen keõ laø caùc
saân trong.
• Neàn ñöôïc toân cao ñeå traùnh aåm öôùt.
• Höôùng ñòa dö naèm veà boán goác.
• Cung ñieän thöôøng xaây vaét qua thaønh ñeå ñoái phoù vôùi beân trong vaø beân ngoaøi.
• Thaønh phaàn moät cung ñieän goàm:
+ Phaàn trieàu kieán, ngai vua.
+ Nôi vua ôû vaø haäu cung.
+ Phaàn phuï thuoäc: Nôi ôû cuûa ngöôøi phuïc vuï, kho taøng vaø lính ngöï laâm.

KIEÁN TRUÙC CUNG ÑIEÄN TIEÂU BIEÅU:

+ Cung ñieän SARGON II (722 – 705 Tr.CN) xaây taïi thaønh Khorsabad, coøn goïi laø Dur Saroukin do Boha
vaø Place tìm ra.
• Dieän tích 10 ha. Kích thöôùc (303 – 305) x 234m. Neàn cao 14m, coù 300 phoøng, 30 saân. Coù
3 saân trong lôùn vaø moät thaùp Ziggurat.
• Maët chính: cöûa vaøo lôùn huøng vó vôùi caùc ñaëc ñieåm tieâu bieåu trong caùch phaân vò (xem phaàn
ñaëc ñieåm kieán truùc), ñænh töôøng kieåu raêng cöa ñeå chieán ñaáu. Coù töôïng sö töû ñaàu ngöôøi vaø nôi caém
côø.
• Thaønh phaàn goàm:

Coång Ngöï laâm Haønh chaùnh Trieàu Haäu cung Noäi cung Traïi lính
quaân cai trò kieán taâm cung kho

Thaùp
Ziggurat
8 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

CUNG SARGON II TRONG THAØNH KHORSABAD, KHOÂNG HEÏP VAØ DAØI XEN LAÃN LAØ CAÙC SAÂN TRONG

CUNG SARGON II XAÂY VAÉT QUA THAØNH ÑEÅ COÙ THEÅ VÖØA CHOÁNG THUØ TRONG VÖØA CHOÁNG GIAËC NGOAØI
+ Cung GOUDEA taïi Lagash (Sipourra) 2340 Tr. CN
Kích thöôùc 50 x 53m. Xaây treân neàn cao 12 – 13m, coù 3 saân noäi vôùi saân lôùn nhaát 357m 2, coù phoøng lôùn
3,65 x 12m
+ Thaønh BABYLON (605 – 563 Tr.CN)
LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY 9
Coù neàn moùng töø tröôùc (2350 – 2150 Tr.CN), thònh nhaát vaøo thôøi cuûa Hammurabi. Naêm 689 bò vua
Assyria laø Sennacherib ñoát truïi. Höng thònh trôû laïi vaøo thôøi Taân Babylon (652 Tr.CN) vaø nhaá t laø thôøi
Nabuchodonosor (604 – 501 Tr.CN). Sau khi Alessandros ñaïi ñeá cuûa Macedon maát naêm 323 (Tr. CN),
Babylon trôû laïi hoang taøn.
Thaønh Babylon maët baèng hình chöõ nhaät. Caïnh Baéc coù cöûa Ishtar trang trí loäng laãy nhö thaûm. Caïnh Taây
coù 2 cöûa Marduk vaø Ninurta. Toaøn thaønh coù 9 cöûa. Ñöôøng röôùc leã roäng 7,5m chaïy thaúng töø Baéc xuoáng
Nam xuyeân qua caùc khu chính quan troïng. Beân caïnh saân thöù 3 ôû giöõa lôùn nhaát laø phoøng tieáp ñaõi cuûa
nhaø vua khaù lôùn xaây baèng cuoán gaïch, treân töôøng coù tranh hoaønh traùng oáp gaïch löu ly vôùi hình thöùc
ñoäng thöïc vaät.

MAËT BAÈNG THAØNH BABYLON COÅNG ISHTAR

Ngoaøi ra trong thaønh coøn coù moät thaùp Zigourat coøn goïi laø thaùp Babel, caùc ñeàn thôø Marduk, ñeàn Ishtar,
ñeàn Nihurta, ñeàn Goudea, cuøng moät kyø quan laø vöôøn treo noåi tieáng.
10 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

THAØNH BABYLON ÑAÏI LOÄ TAÏI BABYLON

+ Vöôøn treo taïi BABYLON:

Laø moät trong 7 kyø quan coå ñaïi, do Nabuchodonosor taëng vôï laø coâng chuùa con vua Medes voán ôû xöù
thieân nhieân phong phuù ñeå coâng chuùa nguoâi noãi nhôù nhaø.
Vöôøn ñaët caïnh soâng Euphrates, qui moâ vaø hình thöùc cheá ngöï toaøn thaønh. Theo nhieàu giaû thuyeátû vaø moät
soá di tích ta coù theå ñoaùn hình thöùc vöôøn treo naøy theo moät giaûi phaùp nhö sau:
• Chaân ñeá hình vuoâng 246m x 246m.
• Hieân thöù nhaát: 243m x 243m coù maïng löôùi coät 25 x 25 caùi.
• Hieân thöù hai giaät caáp vaøo vôùi maïng löôùi coät 21 x 21 coät.
• Hieân thöù ba: 17 x 17 coät.
• Hieân treân cuøng: 123m x 123m vôùi löôùi coät 13 x 13 coät.
Nhöng vöoøn khoâng giaät caáp ñoái xöùng theo kieåu Kim töï thaùp maø boá cuïc giaät caáp khoâng ñeàu:
+ 2 caïnh lui vaøo moãi beân 2 coät.
+ caïnh thaúng ñöùng.
+ 1 caïnh lui vaøo 4 coät.
Neàn cao 14,5m, chieàu cao vöôøn laø 77m, chia laøm 5 baäc baèng nhau, moät baäc khoaûng 15m. Töôøng ñôõ
xaây vöõng chaéc daøy 6,8m böôùc laø 3,08m. Saøn laùt dalle ñaù 4,95 x 1,23m, sau ñoù phuû leân moät lôùp lau
saäy troän Bitum vaø gaïch nung traùm Bitum choáng nöôùc thaám, sau laø lôùp ñaát ñuû daøy ñeåtroàng caùc caây coå
thuï caùc loaïi.
Ñeå töôùi vöôøn coù heä thoáng maùy bôm thuûy löïc, coù moät gieáng hình vuoâng vaø 2 gieáng hình oval, moät soá
coät roãng ñeå bôm nöôùc leân. Maùy bôm hoaït ñoäng baèng söùc ngöôøi ñaët doïc taàng hieân cao nhaát.
LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY 11

+ Thaùp BABEL taïi Babylon (xem theâm phaàn coâng trình toân giaùo):
Hieän nay vaãn coøn daáu tích cuûa thaùp: maët ñeá khoaûng 100m x 100m, goàm 7 taàng, maët ñeàn treân ñænh
oáp gaïch löu ly xanh. Taàng döôùi ñoà soä coù thang doác leân, caùc taàng treân xoaén oác theo kieåu Assyria

+ Cung Esarshapdon (680 – 669) vaø Ashurnasipal II (883 – 859B.C) taïi Nimroud.
2. THAØNH TRÌ LÖÔÕNG HAØ:
Thaønh trì Löôõng Haø, trong moät boái caûnh coù chieán tranh lieân mieân ñaõ phaùt trieån cao vaø trôû neân maãu
möïc cho thôøi Trung coå taïi chaâu AÂu.
Tieâu bieåu laø:
Citadel (thaønh trì) Sinjerli theá kyû VIII Tr.CN. Beân caïnh caùc thaønh trì nhö Babylon, Khorsabad, thaønh
Sinjerli khoâng phaûi laø moät ví duï Löôõng Haø chính thoáng maø thuoäc neàn kieán truùc Assyria (Taây AÙ) coù
nhöõng ñaëc ñieåm hoï haøng töông töï.
Thaønh Sinjerli naèm taïi trung taâm moät thaønh phoá Taây AÙ treân moät ñoài cao. Thaønh coù maët baèng hình
oval, ñöôïc chia ra thaønh nhieàu vuøng phoøng thuû bôûi caùc böùc thaønh ngaên, baûo veä caùc loái daãn tôùi cung haï
vaø cung thöôïng. Veà phía Ñoâng Nam laø khu nhaø doanh traïi.
Coâng trình ñöôïc caáu taïo bôûi khung söôøn goã, töôøng gaïch phôi naéng, moùng ñaù cuoäi.
12 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

3. KIEÁN TRUÙC TOÂN GIAÙO:

Chuû yeáu bao goàm caùc ñeàn thôø, tieâu bieåu nhaát laø caùc Ziggurat – töùc caùc “Nuùi thieâng” phía treân coù ñaët
ñeàn thôø, ngoaøi ra taïi chaân “nuùi” coøn coù theå coù ñeàn Haï.
a) Kieán truùc Ziggurat:
Theo thôøi gian, Ziggurat coù söï tieán hoùa cuûa mình:
LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY 13

• Thôøi kyø ñaàu (Achaic) 3500 – 3000 Tr.CN: Ziggurat chæ coù 1 baäc neàn, phía treân coù ñeàn thôø,
vaùch baäc coù phaân vò thaønh soïc ñoå boùng.
Coâng trình tieâu bieåu cuûa thôøi kyø naøy laø ñeàn thôø Traéng taïi Warka thuoäc neàn vaên hoùa Uruk, thôøi kyø
Achaic (3500 – 3000 Tr.CN). Ziggurat chæ goàm 1 baäc cao 14m. Maët baäc nghieâng vaø coù soïc ñoå
boùng tröø phía Ñoâng Nam. Treân cuøng laø ñeàn thôø coù gian thôø keùo daøi suoát ngoâi ñeàn daøi 5m, xung
quanh laø caùc phoøng nhoû, giöõa laø baøn teá baèng gaïch. Cöûa chính vaøo ñeàn thôø boá trí treân caïnh daøi
cuûa ñeàn moät caùch phi ñoái xöùng. Coâng trình ñöôïc queùt voâi traéng.
Ñaõ coù nhieàu ñeàn sôùm hôn thuoäc loaïi naøy, coù theå coi nhö ñaët treân moät neàn chöù chöa haún laø moät
Ziggurat.
• Thôøi kyø cuoái thieân nieân kyû thöù 3:
14 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY
Ziggurat ñaõ coù 2 hay nhieàu baäc, maët baèng hình chöõ nhaät. Caàu thang ñaët taïi caïnh daøi hôn vaø coù
3 veá, 2 veá döïa theo caïnh, 1 veá thaúng theo truïc, gaëp nhau taïi moät chieàu.
Coâng trình tieâu bieåu: Ziggurat Urnammu xaây vaøo thôøi vöông trieàu thöù 3 (2125 – 2025 Tr.CN)
ñöôïc xaây phaàn ruoät baèng gaïch phôi khoâ, bao boïc baèng gaïch nung daøy khoaûng 2,5m. Kích thöôùc
cuûa ñeá Ziggurat laø 68m x 47m, chieàu cao 23m. Phía treân laø ñeàn thôø, Ziggurat coù phöông höôùng
goùc veà phía boán phöông trôøi.
• Thôøi kyø nieân kyû thöù 2:
Ziggurat coù maët baèng vuoâng, vaùch ñaõ trôû neân thaúng ñöùng, vaãn coù soïc nhöng tyû leä caùc baäc cao
hôn.
Coâng trình tieâu bieåu: Ziggurat taïi Tchoga – Zanbil gaàn Susa – Elam theá kyû thöù XIII Tr.CN cuûa
vua Untash – Cal, maët baèng hình vuoâng, caïnh daøi 116m, moãi baäc laïi coù moät ñeá rieâng, baäc cuoái
cuøng thaáp nhaát.
• Thôøi kyø Assyria (1250 – 612 Tr.CN)
Ziggurat coù maët baèng vuoâng 7 baäc tæ leä cao vaø chaïy voøng quanh xoaén oác (Spiral) baèng caùc doác
thoaûi (Rampe)

ZIGGURAT ASSYRIA COÙ DOÁC THOAÛI XOAÉN OÁC ÑEÀN THÔØ HÌNH OVAL

• Thôøi kyø Taân Babylon (612 – 539 Tr.CN)

Ziggurat coù 7 baäc döôùi ñeàn thôø.
b) Ñeàn thôø hình Oval:
Tieâu bieåu laø ñeàn thôø hình Oval taïi Khafaje cuûa thieân nieân kyû thöù Ba Tr.CN. Maët baèng hình oval coù 3
baäc, coù saân trong vaø vaên phoøng, choã ôû cuûa giaùo só, taêng löõ, xöôûng, kho taøng. Giaøn teá ñöôïc boá trí caïnh
caàu thang leân.

3. NHAØ ÔÛ DAÂN GIAN:

Xaây döïng gaïch soáng, töôøng raát daøy.
LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY 15
Maët baèng giaûn ñôn, caùc phoøng quaây quaàn vaø lieân heä vôùi nhau.
qua saân trong. Caùc phoøng chia ra:
• Phoøng gia chuû.
• Phoøng phuï nöõ.
• Caùc phoøng phuï thuoäc (kho, beáp …)
• Khu veä sinh: ñaët taïi goùc saân.
Nhaø ôû ñoâi khi coù laàu, söû duïng caàu thang gaïch khaù doác, coù khi laø caàu thang goã. Xung quanh nhaø coù bao
lôn.

Toùm laïi: Neàn kieán truùc Löôõng Haø chaám döùt vôùi söï xaâm laêng cuûa Macedonia. Nhöõng teân Sumer, Akkad,
Babylon, Assyria chæ coøn löu laïi trong coå söû, nhöng caùc daân toäc laân caän khaùc: Phenecia, Do Thaùi… ñaõ truyeàn
baù phong caùch kieán truùc naøy moät caùch roäng raõi sang vuøng Ñòa Trung Haûi vaø saâu vaøo Trung AÙ. Kieán truùc
Löôõng Haø cuøng vôùi Ai Caäp trôû neân nieàm töï haøo cuûa theá giôùi coå ñaïi.

Chöông 4:
KIEÁN TRUÙC BA TÖ COÅ ÑAÏI
(Persia – Iran) 614 S.CN

I. AÛNH HÖÔÛNG TÖÏ NHIEÂN VAØ XAÕ HOÄI:

1. ÑÒA LYÙ:
Naèm keá beân vaø ngaên caùch Löôõng Haø bôûi daõy nuùi thaáp Zargos, laø vuøng cao nguyeân caèn coãi, ngaøy nay
thuoäc xöù Iran.

2. ÑÒA CHAÁT VAØ VAÄT LIEÄU XAÂY DÖÏNG:

Coù ñaát seùt laøm caùc loaïi gaïch, nhaát laø gaïch nung. Ít röøng, ít goã ñaù, nhöng chôû töø caùc nôi veà do vieäc
xaâm chieám caùc nöôùc khaùc.
3. KHÍ HAÄU:
Noùng vaø khoâ, kieán truùc ñoøi hoûi phaûi choáng ñöôïc noùng.
4. XAÕ HOÄI:
Giai caáp caàm quyeàn laø boïn phong kieán quaân phieät raát hieáu chieán, thöôøng xuyeân xaâm löôïc, thu gom taøi
nguyeân, nhaân löïc töø caùc nôi veà, boùc loät daân trong nöôùc cöïc kyø haø khaéc, daõ man ñeå xaây döïng cung
ñieän raát xa hoa (ñaëc ñieåm noåi baät). Ngoaøi ra, kieán truùc tieâu bieåu coøn laø moät soá ít laêng moä Hoaøng gia.
5. LÒCH SÖÛ:
Chia ra laøm 2 thôøi kyø:
16 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY
• Thôøi kyø ñaàu laø vöông trieàu Achaemenian laø vöông trieàu Ba Tö thuaàn tuùy, noåi tieáng vôùi caùc ñaïi
ñeá Cyrus, Darius, Xerxes …
• Thôøi kyø sau, bò Hy Laïp, Macedon ñoâ hoä. Sau khi vua Macedonia laø Alessandros ñaïi ñeá maát,
Ba Tö vaãn naèm döôùi quyeàn cai trò cuûa caùc töôùng lónh Macedonia vaø doøng hoï cuûa hoï theo töøng vuøng:
− Seleucia (312 – 247 Tr.CN) naèm ôû Taây Löôõng Haø treân bôø soâng Tigris do Seleucus laäp ra.
− Parthia (247 – 226 S.CN).
− Sassanian (226 – 641 S.CN) chòu aûnh höôûng nhieàu cuûa La Maõ.
II. ÑAËC ÑIEÅM KIEÁN TRUÙC:
Chòu aûnh höôûng cuûa caùc neàn vaên hoùa khaùc nhö Ai Caäp, Löôõng Haø, Hy Laïp, Macedonia. Chuù yù raèng, gôø Ai Caäp
(Gorge Egypte) ñöôïc duøng khaù roäng raõi.
1. KIEÁN TAÏO:
• Töôøng: xaây daøy vaø baèng gaïch nung, hoaëc khoâng nung, oáp ñaù trang trí ñaù thöôøng ñöôïc daønh
cho caùc thaønh phaàn quan troïng nhö: phaàn döôùi moùng ñaàu thanh, ñuïc khung cöûa caùc coät.
• Coät: duøng nhieàu coät vôùi vaät lieäu laø ñaù
• Maùi:

ÑIEÄN TRIEÀU KIEÁN COÙ TRAÊM COÄT (BAÙCH TRUÏ SAÛNH) VÔÙI CAÙC COÄT 2 ÑAÀU BOØ HAY 2 ÑAÀU NGÖÏA (COÙ SÖØNG)
- Maùi baèng vôùi heä thoáng daàm goã chính, phuï, treân laùt ñaát seùt troän coû.
- Maùi voøm: xaây döïng vôùi kyõ thuaät cao hôn Löôõng Haø nhö voøm noâi, ñaëc bieät laø voøm baùn caàu ñöôïc ñôõ
bôûi
caùc voøm buoàm treân maët baèng vuoâng, voøm baùn caàu coù loã nhö toå ong (voøm toå ong).
LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY 17

VOØM BAÙN CAÀU TREÂN CAÙC VOØM BUOÀM LÔÏP MAËT BAÈNG VUOÂNG VOØM TOÅ ONG
2. NGHEÄ THUAÄT KIEÁN TRUÙC:
• Söû duïng nhieàu coät ñeå taïo ra caùc phoøng vuoâng, noåi tieáng nhaát laø saûnh traêm coät (Baùch truï
saûnh) taïi Persepolis. Caùc coät thöôøng maûnh, böôùc coät: 5 – 6d (d: ñöôøng kính coät). Ñaàu coät chieám
1/3 thaân coät, thöôøng trang trí baèng hai ñaàu ngöïa hay hai ñaàu boø, vôùi caùc ñai kim loaïi.
• Trang trí: raát phong phuù, ñieâu khaéc, maøu saéc röïc rôõ. Ñaëc saéc nhaát laø vieäc söû duïng caùc lan
can ñaù coù chaïm noåi.
18 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY
CAÙC LAN CAN ÑAÙ CHAÏM PHUØ ÑIEÂU TAÏI CUNG PERSEPOLIS LAØ MOÄT ÑIEÅM TIEÂU BIEÅU CUÛA KIEÁN TRUÙC BA TÖ

III. COÂNG TRÌNH TIEÂU BIEÅU:

1. THÔØI KYØ ÑAÀU: VÖÔNG TRIEÀU ACHAEMENIDE
+ Cung CYRUS ñaïi ñeá taïi Parsagadae (550 Tr.CN) goàm nhieàu coâng trình phaân taùn, phaûn aùnh loái cö
truù du muïc cuûa caùc boä laïc Ba Tö ôû thôøi kyø ñaàu. Phía Ñoâng Nam laø moä Cyrus (xem phaàn laêng moä)
+ Thaønh SUSA vôùi cung cuûa Darius I. Ñöôïc xaây döïng vôùi vaät tö, nhaân löïc töø khaép nôi: goã töø Lebanon,
nuùi Zargos, Nam Löôõng Haø. Gaïch nung kieåu Löôõng Haø, ngheä nhaân töø Assyria, Babylon, Hy Laïp, Ai
Caäp. Ñöôïc trang trí baèng caùc loaïi gaïch men xa hoa, loäng laãy …
+ Cung ñieän taïi thaønh PERSEPOLIS (518 – 486 Tr.CN) cuûa caùc vua Darius Xerses, Artaxerxes.
Xaây treân neàn cao moät phaàn ñaép leân vaø moät phaàn laø ñaøo vaøo söôøn doác, kích thöôùc 500m x 300m x
cao 17m. Coâng trình xaây döïng, ñöôïc oáp ñaù cuøng caùc ñai saét. (xem theâm hình ôû trang tröôùc).
Thaønh phaàn ñaùng chuù yù laø:
• Ñieän trieàu kieán (Apanada) maët baèng 83m x 83m coù töôøng daøy hôn 6m, coù 36 coät. Ngai vua
ñöôïc ñaët cuoái phoøng.
• Kho chaâu baùu
• Phoøng ngai vua: raát noåi tieáng vôùi 100 coät (coù taùc giaû goïi laø Baù ch truï saûnh) maët baèng 75m x
75m, coät cao 12m, noùc baèng vôùi heä thoáng daàm goã, phía treân laùt ñaát seùt troän coû.
• Coâng trình ñöôïc trang trí loäng laãy baèng ñieâu khaéc, maøu saéc röïc rôõ khaù xa hoa.

PERSEPOLIS NAY CHÆ COØN TRÔ LAÏI CAÙC CAÁU KIEÄN BAÈNG ÑAÙ NHÖ COÄT, KHUNG CÖÛALAN CAN. MAÙI VAØ TÖÔØNG GAÏCH ÑAÕ MUÏC NAÙT.

+ Moä Darius taïi Baéc Persepolis (485 Tr.CN).

Ñöôïc ñuïc trong ñaù, maët ñöùng beân ngoaøi (Facade) cao tôùi 20m vaø roäng, mieâu taû laïi maët phía Nam
cung cuûa Darius. Phía tröôùc coù ñeàn ñoát löûa laø moät thaùp hình vuoâng chæ coù 1 phoøng, ñi leân baèng 6
naác thang.
LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY 19

+ Moä Cyrus taïi Parsagadae (530 Tr.CN).

Xaây phía Ñoâng Nam cung Cyrus. Hình daùng nhö moät caùi ñeàn treân neàn coù 6 baäc.

2. THÔØI KYØ SELEUCIA, PARTHIA VAØ SASSANIAN:

Chòu nhieàu aûnh höôûng cuûa Hy Laïp – La Maõ
+ Ñieän taïi Feruz – Abad: naèm phía Nam Persepolis (250 S.CN). Maët ñöùng coù cöûa saân daãn vaøo 3
voøm baùn caàu.

+ Ñieän taïi Sarvistan (Sassanian): maët ñöùng cho thaáy coù 3 voøm, phía sau laø moät voøm hình toå ong coù
caùc loã laáy aùnh saùng vaø thoâng gioù naèm treân caùc voøm buoàm vôùi caùc cung naèm treân coät, lôïp moät
phoøng maët baèng vuoâng. Hai beân laø hai phoøng daøi lôïp voøm noâi.
20 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

+ Ñieän taïi Ctesiphon (theá kyû IV S.CN): xaây döïng taïi ñoàng baèng Löôõng Haø vôùi vaät lieäu xaây döïng chuû
yeáu laø gaïch.
Thaønh phaàn chính laø moät voøm noâi lôùn (nhaéc laïi hình daïng caùc leàu du muïc), hai beân laø töôøng xaây
cuoán thaønh nhieàu taàng (aûnh höôûng cuûa phong caùch La Maõ)

HIEÄN TRAÏNG CUÛA ÑIEÄN TAÏI CTESIPHON

Toùm laïi:
Kieán truùc coå Ba Tö noåi baät vôùi caùc cung ñieän thaät xa hoa, xaây döïng baèng nhaân löïc, vaät tö thu gom khaép nôi
bôûi cheá ñoä quaân phieät hieáu chieán. Vieäc söû duïng nhieàu coät xaây döïng neân caùc phoøng maët baèng vuoâng loäng laãy
laø phong caùch ñaëc saéc cuûa kieán truùc thôøi Ba Tö thuaàn tuùy. Vieäc söû duïng cuoán voøm do aûnh höôûng cuûa La Maõ
laïi laø ñaëc ñieåm thôøi Ba Tö bò ñoâ hoä.
LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY 21