LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY 3

Chöông 5:
KIEÁN TRUÙC HY LAÏP COÅ ÑAÏI
(Kieán truùc AEGEA 3000 - 1100 Tr.CN)
(Kieán truùc HY LAÏP CHÍNH THOÁNG 650 - 30 Tr.CN)

I. AÛNH HÖÔÛNG TÖÏ NHIEÂN VAØ XAÕ HOÄI:

1. ÑIAÏ LYÙ:
− Naèm beân bôø Ñiïa Trung Haûi vaø bieån Aegea, goàm trung taâm laø chính quoác Hy Laïp vaø ñaûo Crete,
caùc hoøn ñaûo nhoû trong vònh Aegea. Ngoaøi ra ñòa giôùi coøn bao goàm caû toaøn mieàn Nam baùn ñaûo Balkan,
khu vöïc Tieåu AÙ, vuøng ven bieån Haéc Haûi, xöù Italia, Sicily, Phaùp, Taây Ban Nha vaø caû Ai caäp.
− Vôùi phaïm vi xöù sôû noùi treân, ñaát nöôùc coå Hy laïp ñaõ tieáp thu caû caùc tinh hoa cuûa vaên minh Ai Caäp,
Löôõng Haø, Ba Tö.
− Ñiaï hình: coù phong caûnh phong phuù, caùc nuùi ñaù cho hình khoái saéc saûo, bôø bieån laïi quanh co
khuùc khuyûu ñaõ aûnh höôûng ñeán moät phong caùch kieán truùc coù ñöôøng neùt döùt khoaùt vaø chính xaùc.
− Maët khaùc, ñaát nöôùc vôùi nhieàu nuùi non hieåm trôû, ôû bieån khuùc khuyûu ñaõ chia caét caùc boä toäc.
Hình thaønh caùc thaønh bang rieâng leû. Noåi baät laø Athena vaø Sparta.
− Veà ñiïa lyù kinh teá coå Hy Laïp coù ít ñaát troàng troït, ñaõ phaûi phaùt trieån haøng haûi giao löu. Tieáp thu
thaønh töïu cuûa caùc neàn vaên minh laân caän.

2. KHÍ HAÄU:
OÂn ñôùi Ñòa Trung Haûi, AÙ nhieät ñôùi, aám aùp deã chòu, trôøi trong xanh aùnh saùng chan hoøa, thuaän lôïi cho khaû
naêng bieåu hieän hình khoái kieán truùc.
Maët khaùc, vôùi khí haäu aám aùp. Daân chuùng thöôøng caûm thaáy gaén boù vôùi thieân nhieân vaø öa caùc sinh hoaït
ngoaøi trôøi: teá leã, dieãn thuyeát hoäi hoïp nôi coâng coäng, xem haùt, kòch, thi ñaáu theå duïc theå thao… ñaõ laøm cho
caùc Portic haønh lang troáng, ñeàn thôø, nhaø haùt, saân vaän ñoäng… moïc leân raát nhieàu.
3. XAÕ HOÄI:
• Laø cheá ñoä chieám höõu noâ leä, vôùi hình thöùc toå chöùc khaùc nhau taïi moãi thaønh bang:
+ Thaønh Athena vôùi chính theå “daân chuû chuû noâ”.
+ Thaønh Sparta vôùi cheá ñoä “coäng hoøa quyù toäc” cuûa caùc quí toäc quaân söï.
4 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY
• Khoâng coù vua vôùi nhöõng ñaëc quyeàn “Thaàn quyeàn vaø vöông quyeàn bao truøm toaøn daân kieåu
Pharaon Ai Caäp”.
Engels ñaõ cho raèng: “Khoâng coù cheá ñoä noâ leä thì khoâng coù quoác gia Hy Laïp, khoâng coù ngheä thuaät vaø
khoa hoïc Hy Laïp”. Nhöng veà sau cuõng chính cheá ñoä noâ leä laøm cho quoác gia Hy Laïp suy vong khi söùc
lao ñoäng noâ leä ñaõ trôû neân loãi thôøi.

4. TOÂN GIAÙO:
• Ña thaàn giaùo, khoâng xem coù moät thaàn ñoäc ñoaùn laøm chuùa teå vuõ truï. Thaàn thoaïi chæ laø moät söï
nhaân caùch hoùa caùc hieän töôïng xaõ hoäi vaø töï nhieân, mang tính chaát nhaân vaên trong xaõ hoäi daân chuû
chuû noâ cuûa hoï.
Prometheeù ñaõ cho raèng: “Con ngöôøi khoâng phaûi laø moät vaät theå cuûa trôøi taïo ñeå laøm raïng danh chuùa
trôøi maø sinh ra coù trí khoân kieàm cheá ñöôïc thieân nhieân”.
• Thaàn thoaïi Hy Laïp: laø söï phoái hôïp lyù trí vaø hoàn thô, khoâng phaûi chæ do söï khieáp ñaûm töï nhieân
maø coù. Theo töôûng töôïng cuûa ngöôøi Hy Laïp (ngöôøi La Maõ laëp laïi töông töï), caùc vò thaàn goàm:
THAÀN THOAÏI HI LAÏP THAÀN THOAÏI LA MAÕ
ZEUS : Thaàn toái cao (con cuûa Cronus vaø Rhea) JUPITER
HERA : Vôï Zeus, thaàn cöôùi xin JUNO
AROLLO : Thaàn phaùp luaät, ngheä thuaät APOLLO
ATHENA : Thaàn kieán thöùc, hieåu bieát MINERVA
POSEIDON : Thaàn bieån NEPTUNE
DIONYSOS : Thaàn röôïu tieäc BACCHUS
DIMETER : Thaàn ñaát vaø noâng nghieäp CERES
ARTEMIS : Thaàn maët traêng, saên baén DIANA
HERNES : Thaàn thöông maïi, giao lieân MERCURY
APHRODITE : Thaàn saéc ñeïp, tình yeâu VENUS
HEPHAETUS : Thaàn löûa, ngheà reøn, thuû coâng VULCAN
ARES : Thaàn chieán tranh MARS
HELIOS : Thaàn maët trôøi SOL
SELENE : Thaàn maët traêng LUNA
………………
Thaàn thoaïi Hy Laïp raát phaùt trieån vaø laø ñaát nuoâi döôõng ngheä thuaät Hy Laïp phaùt trieån: Caùc baøi haùt ca
ngôïi Apollon, Archilles… caùc ñeàn thôø thaàn xuaát hieän raát nhieàu.
• Taàng lôùp taêng löõ Hy Laïp: khoâng phaûi laø moät taàng lôùp coù ñaëc quyeàn, hoï cuõng soáng moät cuoäc
soáng bình thöôøng.

5. NGHEÄ THUAÄT:
Cö daân taïi ñaây coù naêng khieáu thaåm myõ baåm sinh, ñaëc bieät laø trình ñoä thaät cao. Hoï ñaõ ñaët neàn taûng cho
söï phaùt trieån cuûa nhieàu ngaønh ngheä thuaät Chaâu AÂu sau naøy.
LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY 5
• Ñieâu khaéc: ban ñaàu sao cheùp Ai Caäp coå, hình ngöôøi coù daïng coâng thöùc, veà sau saùng taïo töï do
vaø sinh ñoäng treân cô sôû nghieân cöùu kyõ löôõng giaûi phaãu vaø thieân nhieân. Ñaõ xuaát hieän nhieàu taùc giaû vaø
taùc phaåm baát huû:
+ Pythagoras vôùi töôïng Aphrodite (Venus).
+ Phidias vôùi ñeàn Parthenon cuøng caùc taùc phaåm töôïng Athena cao 12m, caùc phuø ñieâu cao, trang trí.
+ Miron vôùi töôïng ngöôøi neùm ñóa.
• Vaên hoïc: xuaát hieän nhieàu thaàn thoaïi, anh huøng ca, thô ca tröõ tình nhö Iliad vaø Odyssey (La
tin: Odyssea, Hy Laïp: Odysseia). Caùc vôû bi kòch vôùi caùc taùc giaû laø Eschyle, Sophocle, Euripide… raát
phaùt trieån keùo theo söï phaùt trieån cuûa caùc kòch tröôøng ngoaøi tröôøng. Haøi kòch noåi tieáng laø Aristophane.
• Trieát hoïc: ñaët neàn moùng cho 2 tröôøng phaùi Duy vaät, Duy taâm ôû chaâu AÂu:
+ Duy vaät vôùi Heraclite (Hy Laïp: Heraclitus, 5 Tr.CN)
+ Duy taâm vôùi Socrates (470 – 399 Tr.CN)
6. LÒCH SÖÛ VAØ CAÙC GIAI ÑOAÏN KIEÁN TRUÙC:
a) Thôøi kyø Tieàn Hy Laïp (PreHellenic 3000 – 1100 Tr.CN):
Coøn goïi laø thôøi kyø Homer vôùi caùc söï kieän:
+ Daân Aegea töø Tieåu AÙ traøn xuoáng döïng nöôùc taïi ñaûo Crete töø 3000 Tr.CN laáy Knossos laøm thuû ñoâ.
Ñeán naêm 1600 – 1400 Tr.CN ñaõ phaùt trieån tuyeät ñænh.
+ Daân Achaean (Dorius) ñeán xaâm löôïc vaø taøn phaù. Hy Laïp lui vaøo thôøi kyø Trung coå.
Kieán truùc thôøi kyø naøy goïi chung laø thôøi kyø Aegea vôùi 3 giai ñoaïn: Aegea, Crete vaø Mycenes.
b) Thôøi kyø Hy Laïp chính thoáng (650 – 30 Tr.CN):
+ Khi bò daân Dorian taøn phaù, Hi Laïp traûi qua moät thôøi kyø ñen toái maø lòch söû goïi laø ñeâm daøi Trung
coå. Sau ñoù laø söï höng thònh trôû laïi vôùi thôøi kyø Hellen.
+ Daân Achean bò Dorian taán coâng ñaõ chaïy sang Tieåu AÙ xaây döïng caùc thaønh phoá cuûa mình vôùi thaønh
Ionia noåi tieáng.
Ionia bò Ba Tö xaâm löôïc. Chieán tranh Hi – Ba dieãn ra vôùi söï thaát baïi cuûa Ba Tö. Caùc traän Marathon,
haûi chieán Salamis (480 Tr.CN), traän Platea (479 Tr.CN) ñaùnh thaéng quaân Ba tö ñaõ thuùc ñaåy söï
phaùt trieån cuûa nhieàu coâng trình kyû nieäm.
+ Pericles trò vì Hy Laïp (444 – 429 Tr.CN) vôùi thôøi kyø hoaøng kim cho thaønh Athenai (Athens), cuõng
laø thôøi kyø ngheä thuaät ñaït ñænh cao vôùi Phidias vaø ñeàn Parthenon (447 – 432 Tr.CN).
+ Chieán tranh Peloponae (431 – 404 Tr.CN) giöõa Sparta vaø Athena. Ñaát nöôùc Hy Laïp kieät queä, sau
bò Macedonia xaâm löôïc vaø thoáng nhaát quoác gia naêm 338 Tr.CN.
+ Macedonia suy taøn, Hy Laïp thaønh moät tænh cuûa La Maõ (301 Tr.CN) song aûnh höôûng cuûa vaên hoùa
Hy Laïp coøn maõi maõi, coù theå noùi: “Khoâng coù Hy Laïp, khoâng coù chaâu AÂu ngaøy nay”.
Caùc giai ñoaïn kieán truùc cuûa thôøi kyø Hy Laïp chính thoáng goàm:
+ Giai ñoaïn vieãn coå Archaic (theá kyû VIII, VII, VI Tr.CN) vôùi vieäc daân Dorian traøn xuoáng vaø ñoát phaù
ñöa tôùi thôøi kyø Trung coå.
+ Giai ñoaïn coå ñieån (theá kyû V, IV Tr.CN) goïi laø Hellenic.
+ Giai ñoaïn Hy Laïp hoùa (theá kyû III, II, I) coøn goïi laø Hellenistic vôùi söï xaâm laêng cuûa Macedonia.
Quan troïng nhaát laø thôøi kyø Hellenic, sau laø Hellenistic.
6 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

II. ÑAËC ÑIEÅM KIEÁN TRUÙC:

1. THÔØI KYØ TIEÀN HI-LAÏP:
a) Giai ñoaïn Aegea:
Phaùt trieån vaøo thieân nieân kyû thöù 3, goàm caùc ñaûo vuøng
bieån, ñang ôû thôøi kyø ñoà ñoàng, khoâng ñeå laïi daáu tích
cho ñeán ngaøy nay.
b) Giai ñoaïn Creta (hay coøn goïi laø giai ñoaïn vua
Minos)
Hieän coøn toàn taïi daáu tích caùc cung ñieän vôùi ñaëc ñieåm:
+ Xaây caát coù chieàu saâu, coù laàu vôùi caùc caàu thang.
+ Maùi baèng (maëc daàu lôùp treân vì keøo goã), ñieàu naøy
laøm cho deã phoái hôïp khoâng gian, caùc phoøng keá
tieáp nhau vôùi moät soá saân nhoû, gieáng laáy aùnh saùng.
+ Coù heä thoáng caáp thoaùt nöôùc baèng keânh.
+ Trang trí: töông ñoái nhieàu, chuû yeáu laø sôn, caùc caùnh cöûa cung ñieän ñeàu 2 caùnh.
+ Kieán taïo: coät vi keøo goã maùi baèng, lanh toâ goã hay xaây baèng ñaù taûng lôùn khoâng goït ñeõo (ñaù lôùn
3m x 1m), ít duøng hoà lieân keát. Neáu coù laø hoà ñaát seùt. Töôøng daøy coù choã 18m, ñuïc laøm kho.
CAÙC COÂNG TRÌNH TIEÂU BIEÅU:
+ Cung vua Minos ôû Knossos: xaây naêm (3000 – 1890 Tr.CN), suïp naêm 1400 Tr.CN. Dieän tích moãi beà
khoaûng 130m, ban ñaàu goàm nhieàu coâng trình leû. Sau xaây lieàn nhau, bao quanh moät trung taâm
(55m x 30m). Phaàn lôùn caùc coâng trình laø 2 taàng, taàng treät nhaø thaáp khoaûng 2,7m. Caïnh saân trung
taâm laø phoøng ngai vua. Phía Taây doïc theo 1 haønh lang daøi laø chôï, cöûa tieäm buoân. Phía Ñoâng Baéc laø
nôi sinh hoaït coâng coäng. Coång vaøo (propylae) ñöôïc canh gaùc caån thaän (phía Baéc), Phía Nam cuõng
coù propylae. Trong coâng trình coøn coù caùc kho chöùa nhieàu bình loï lôùn. Coù khu veä sinh, taém, oáng daãn
nöôùc baèng ñaát nung.
LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY 7

MAËT BAÈNG CUNG VUA MINOS TAÏI KNOSSOS, ÑAÛO CRETA.

TRONG CUNG SÖÛ DUÏNG NHIEÀU SÔN MAØU RÖÏC RÔÕ ( ÑIEÄN TRIEÀU KIEÁN APANADA ).
8 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

PHOÁI CAÛNH LOÁI LEÂN ÑIEÄN TRIEÀU KIEÁN CHO THAÁY COÂNG TRÌNH COÙ LAÀU COÄT ÑAÀU TO CHAÂN NHOÛ

PHOÁI CAÛNH TOAØN KHU CUNG VUA MINOS

+ Cung Phaestos nhoû hôn, nhöng cuøng thôøi vôùi Knossos. Caùc cung naøy coù nhöõng ñaëc ñieåm chung nhö
chia laøm 2 phaàn roõ reät:
• Phaàn tieáp khaùch, ñoái ngoaïi: Megaron.
• Phaàn sinh hoaït noäi boä hoaøng gia.
c) Giai ñoaïn Mycenae:
+ Laâu thaønh Tiryns (1300 Tr.CN): laø coâng trình tieâu bieåu, ñoù laø cung ñieän coù coâng trình quaân söï, töôøng
kieân coá bao quanh. Neàn vaên minh ñöôïc chuyeån leân bôø luoân bò hieåm hoïa xaâm löôïc ñe doïa neân coâng
trình mang tính phoøng thuû .
Coâng trình ñöôïc xaây döïng treân ñænh nuùi, töôøng daøy 13m, nhöõng nôi coù khoeùt kho hay ñieám canh daøy
tôùi 19m. Phaàn cung ñieän naèm nôi cao nhaát cuõng coù Megaron vaø nôi trieàu kieán, coù saân trong lôùn, töø
ñoù phaân phoái veà caùc phoøng, caùc kho vaø khu taém veä sinh.
LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY 9

Ngoaøi ra, coøn coù caùc hieân (terrace) thaáp hôn vôùi caùc coâng trình chính daønh cho daân chuùng tî naïn
khi coù giao tranh.
Noùi chung, kyõ thuaät xaây döïng vaø khoâng gian coù nhieàu ñieåm gioáng ôû Creta, nhöng ñaëc ñieåm noåi baät
laø tính chaát phoøng thuû cuûa caùc cung ñieän taïi Mycenae naèm treân ñaát lieàn do luoân luoân phaûi ñoái phoù
vôùi söï xaâm laêng töø phöông Baéc.

+ Coång sö töû taïi Mycenae (1325 Tr.CN): laø coâng trình tieâu bieåu cuûa loái xaây ñaù tieàn Hy Laïp. Cuõng nhö
caùc tröôøng hôïp khaùc, coång ñöôïc xaây cao hôn maët ñaát moät chuùt. Hai beân laø 2 taûng ñaù döïng thaúng
ñöùng. Ñoâi moät lanh toâ nhòp khoaûng 3,5m. chieàu cao lanh toâ choã cao nhaát laø 1m, daøy 2,5m. Phía treân
caùc coång ôû ñaây thöôøng chöøa ra moät maïng tam giaùc do keát quaû cuûa loái xaây ñaù nhoâ daàn ra (cuoán giaû).
Maûng tam giaùc ôû ñaây ñöôïc trang trí baèng 2 con sö töû vaø moät coät kieåu Mycenae coù ñaàu coät lôùn vaø
chaân nhoû.
10 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

+ Kho baùu cuûa Atreus taïi Mycenae (1325 Tr.CN): coøn goïi laø laêng cuûa Agamenon.
Kieán truùc goàm moät voøm xaây bôûi 34 voøng ñaù xaây raát kheùo vaø tinh teá. Chieàu cao voøm laø 16m, ñöôøng
kính 14,5m coù moät ngaùch môû sang beân caïnh chính laø phoøng choân caát.
Moät con ñöôøng loä thieân daãn vaøo cöûa laêng roäng 7m, daøi 38m (tieáng Hi laïp goïi teân ñöôøng daãn laø
Dromos).
LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY 11

2. THÔØI KYØ HY LAÏP CHÍNH THOÁNG:

Trong thôøi kyø naøy noåi baät nhaát laø giai ñoaïn “coå ñieån” hay coøn goïi laø giai ñoaïn Hellenic, ta nghieân cöùu
chuû yeáu giai ñoaïn naøy.
a. Giai ñoaïn coå ñieån Hellenic (V, IV Tr.CN)
Caùc taøi lieäu nghieân cöùu ñi saâu coøn chia ra:
• Coå ñieån tieân kyø (ñaàu theá kyû V Tr.CN).
• Coå ñieån thònh kyø (nöûa sau theá kyû V Tr.CN).
• Coå ñieån haäu kyø (theá kyû V Tr.CN).

Ñaëc ñieåm kieán truùc giai ñoaïn coå ñieån Hellenic:

Xuaát hieän loaïi hình kieán truùc coâng coäng: quaûng tröôøng toân giaùo (Acropole), quaûng tröôøng thöông maïi
(Agora), ñeàn thôø, nhaø haùt, kòch tröôøng, phoøng nghò söï, saân vaän ñoäng...
• Xöû lyù hình thöùc beân ngoaøi coâng trình ñaït trình ñoä ngheä thuaät cao:
− Phaân vò, ñöôøng neùt, gôø chæ haøi hoøa duyeân daùng. Ñoù laø thôøi kyø cuûa “caùi ñeïp vaø haøi hoøa”.
− Bieát vaän duïng bieän phaùp hieäu chænh thò sai (optical correction), maøu saéc, saùng toái.
12 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

• Söû duïng caùc hình thöùc coät: Doric, Ionic, Corinthien, veà sau coøn xuaát hieän thöùc Cariathide hình coâ
gaùi daâng hoa.
+ Thöùc Doric:
• Xuaát hieän taïi thaønh bang ngöôøi Dorian, sau ñoù thònh haønh taïi baùn ñaûo Peloponae, ñaûo
Sicilia.
• Vaät lieäu xaây döïng laø ñaù caåm thaïch vaøng.
• Ñaëc ñieåm: thaáp, naëng, vöõng chaéc (ñaët tröïc tieáp leân neàn, khoâng chaân ñeá).
Nhaø lyù luaän kieán truùc Pollio Marcus Vitruvius (theá kyû I Tr.CN) cho raèng thöùc Doric töôïng tröng
cho caùi ñeïp cuûa ñaøn oâng.
+ Thöùc Ionic:
• Thònh haønh taïi Ionia ñaàu tieân, sau söû duïng roäng raõi ôû vuøng AEGEA.
• Vaät lieäu xaây döïng: caåm thaïch traéng laáy töø ñaûo Palos.
• Ñaëc ñieåm: thanh thoaùt, maûnh deû, giaøu trang trí hôn thöùc Doric, khoâng ñaët tröïc tieáp leân
neàn nhaø maø ñaët treân ñeá coät.
Vitruvius cho raèng thöùc Doric töôïng tröng cho caùi ñeïp cuûa phuï nöõ.
LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY 13

+ Thöùc Corinthien:
Maûnh mai nhö Ionic nhöng trang trí laïi coøn nhieàu hôn. Ñaàu coät ñöôïc trang trí bôûi laù caây
Acanthus (phieân thaûo) caùch ñieäu. Theo truyeàn thuyeát, moät kieán truùc sö thaêm moä ngöôøi yeâu bò
cheát yeåu, ñeå laïi boù hoa vaø laù treân moä vaø nghó ra yù ñoà ñaàu coät coù laù caây.

SO SAÙNH THÖÙC COÄT HI LAÏP VAØ THÖÙC COÄT LA MAÕ (THEO TAÙC GÆA SIR W. CHAMBERS)
• Kieán taïo: Chuû yeáu söû duïng heä daàm, töôøng coät vôùi vaät lieäu xaây döïng laø töôøng coät baèng ñaù, vì keøo
goã, ngoùi ñaù. Noùi chung ñaù thieân nhieân laø vaät lieäu chuû yeáu, coù theå tìm thaáy taïi nhieàu nôi treân ñaát
nöôùc Hy Laïp.
Daïng keát caáu ñaù naøy coù nguoàn goác töø caáu truùc goã thôøi xöa vaø coù nhieàu chi tieát naøy chæ ñoùng vai
troø trang trí ñaõ nhaéc laïi caùc boä phaän chöùc naêng cuûa keát caáu goã.
Vaät lieäu ñaù thieân nhieân ñaõ cho kieán truùc coå Hy Laïp moät phong caùch ñeïp töïa ñieâu khaéc. Tuy nhieân
veà phaùt trieån soá löôïng coù haïn cheá. Kieán truùc La Maõ tieáp sau vôùi söï xuaát hieän cuûa beâ toâng nuùi löûa
ñaõ phaùt trieån vôùi qui moâ roäng vaø lôùn hôn nhieàu.

HEÄ KIEÁN TAÏO KIEÁN TRUÙC HI LAÏP VAÃN LAØ: HEÄ DAÀM - COÄT THÖÙC COÄT CARIATHIDE COÂ GAÙI DAÂNG HOA
14 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

LOAÏI HÌNH KIEÁN TRUÙC TIEÂU BIEÅU:

a) Ñeàn thôø: laø nôi sinh hoaït coâng coäng ngoaøi chöùc naêng thôø cuùng. Ñaëc ñieåm:
• Coù naác thang (tam caáp) bao boïc xung quanh.
• Chính ñieän quay veà höôùng Ñoâng, maët trôøi chieáu vaøo taùn baøn thôø trong nhaø (theå hieän tính chaát
sinh hoaït ngoaøi trôøi).
• Thöôøng xaây döïng thaønh quaàn theå ôû vò trí cao nhaát trong thaønh phoá thaønh quaûng tröôøng toân
giaùo (goïi laø Acropole) khaùc vôùi quaûng tröôøng thöông maïi (goïi laø Agora).
• Thaønh phaàn chính treân maët baèng goàm:
+ Pronaos (hieân vaøo).
+ Naos (chaùnh ñieän).
+ Opisthodomos (kho ñeå ñoà thôø cuùng).

• Phaân loaïi: Thaønh 5 loaïi:

− 2 - 4 coät giöõa hai vaùch: Inantis.
Neáu coù caû hai ñaàu nhaø: Amphinantis.
− Coù haøng coät phía tröôùc: Prostyle.
Coù haøng coät ôû hai ñaàu nhaø: Amphiprostyle.
− Coù 1 haøng coät xung quanh: Periptere.
Coù 1 haøng coät vaø haøng boå truï xung quanh: Pseudoperipter.
− Coù 2 haøng coät xung quanh: Dipter.
Coù 2 haøng coät vaø haøng boå truï xung quanh: Pseudodipter.
− Maët baèng hình troøn: Tholos.
Ngoaøi ra coøn phuï thuoäc soá coät ôû maët tieàn:
• Henostyle 1 coät • Pentastyle 5 coät • Enneastyle 9 coät
• Distyle 2- • Hexastyle 6- • Decastyle 10 -
• Tristyle 3- • Heptastyle 7- • Dodecastyle 11 -
• Tetrastyle 4- • Octastyle 8-
Teân goïi gheùp giöõa daïng maët baèng vaø soá coät maët tieàn. Ví duï: “Peripteral - Octastyle”.
LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY 15

VÍ DUÏ VEÀ CAÙC DAÏNG MAËT BAÈNG VAØ CAÙCH GOÛI TEÂN MAËT BAÈNG ÑEÀN THÔØ HI LAÏP COÅ ÑAÏI

COÂNG TRINH TIEÂU BIEÅU:

+ Quaàn theå Acropole taïi Athenai vaø ñieän Parthenon (447 B.C)
Xaây thôøi vua Pericles, vôùi kieán truùc sö laø Ictinos vaø Calicrates, chuû trì laø ñieâu khaéc gia Phidias.
Toaøn quaàn theå coù töôøng bao boïc, nhöng boá cuïc töï do tuøy theo ñòa hình ñoàng thôøi coù chuù yù ñeán caûm
giaùc ngheä thuaät do thöù töï xuaát hieän cuûa caùc coâng trình khi ñoaøn haønh leã haønh trình leân nuùi tieán vaøo
quaàn theå.
Quaàn theå Acropole (Acropolis) naøy goàm caùc coâng trình:
+ Pinacotheque: nôi ñeå tranh.
+ Töôïng nöõ thaàn Athena.
+ Nhaø haùt Dionysos (161 S.CN).
16 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

TOAØN CAÛNH QUAÀN THEÅ ACROPOLIS ATHENAI

+ Odeion cuûa Herodotus - Atticus (nhaø hoøa nhaïc). Moät hình thöùc nhaø haùt, nôi caùc ngheä só trình dieãn
cho coâng chuùng vaø thi laáy giaûi. Ngoaøi ra keát hôïp söû duïng vôùi nhaø haùt Dionysos laøm nôi dieãn taäp.
+ Stoa: Caùc cöûa tieäm buoân baùn quay maët tieàn ra phía quaûng tröôøng thöông maïi Agora.
Song, ñaùng chuù yù hôn laø caùc coâng trình sau:
+ Propylae: Kieán truùc coång vaøo. Taïm goïi laø tieàn moân.

MAËT BAÈNG TOÅNG THEÅ MAËT CAÉT ACROPOLIS ATHENAI TIEÀN MOÂN :PROPYLAEA, NHAØ ÑEÅ TRANH: PINACOTHECA VAØ ÑEÅN NIKE
LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY 17

+ Ñeàn Parthenon (447 - 432 Tr.CN) ñöôïc xaây döôùi thôøi Pericles.
Ñeàn kieåu Peripteral Octastyle, daøi roäng: 30,98m x 69,54m. Maët beân 17 coät, maët tieàn 8 coät, bao quanh laø
3 baäc neàn theo kieåu ñieån hình, söû duïng thöùc Doric.
Maët baèng goàm: Pronaos, Naos (coù töôïng nöõ thaàn Athena Parthenos baèng kim loaïi vaøng vaø ngaø voi laép
raùp ñöôïc), phoøng Parthenon vaø Opisthodomos coù löôùi saét baûo veä. Töôïng ñöôïc chieáu saùng bôûi loã cöûa maùi
vaø töø maët trôøi chieáu qua haøng coät höôùng Ñoâng cuûa Pronaos.
.

ÑEÀN PARTHENON, MAËT BAÈNG, MAËT CAÉT , TÖÔÏNG NÖÕ THAÀN ATHENAI VAØ CAÙC CHI TIEÁT
18 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

Coâng trình ñöôïc trang trí baèng nhöõng böùc phuø ñieâu tuyeät taùc cuûa Phidias theå hieän cuoäc tranh choáng Ba Tö, maøu
saéc quan troïng, tyû leä haøi hoøa. Ñeàn Parthenon ñöôïc coi laø coâng trình ñeïp nhaát cuûa theá giôùi coå ñaïi vaø lòch söû theá
giôùi noùi chung

ÑEÀN PARTHENON
+ Ñeàn Nike xaây (427 Tr. CN) ñeå coå vuõ Athenai trong cuoäc chieán tranh giöõa 2 thaønh bang Athenai vaø
Sparta. Ñeàn do kieán truùc sö Callicrates thieát keá xaây theo kieåu Amphiprostyle Tetrastyle, goàm 4 coät
Ionic. Maët baèng kích thöôùc 5,44m x 8,27m. Maët ñöùng cho thaáy roõ 3 phaàn cuûa thöùc Ionic. Coâng trình
coù töôïng nöõ thaàn chieán thaéng raát ñeïp.

ÑEÀN NIKE ( XEM MAËT BAÈNG Ô TRANG SAU) THÖÙC CARIATHIDE TREÂN PORTICO CUÛA ÑEÀN ERECHTHEION
LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY 19

+ Ñeàn Erechtheion (421 - 405 Tr.CN) do kieán truùc sö Minesicles thieát keá, maët baèng töï do, coù söû duïng
cöûa soå, coù khaùn ñaøi, xaây baèng ñaù hoa cöông. Ñaëc bieät söû duïng thöùc Cariathide duøng töôïng phuï nöõ
thay cho coät, raát hieám trong kieán truùc Hy Laïp.
Giöõa caùc coâng trình Parthenon, Nike, Erechtheion coù söï boá cuïc vôùi vò trí thích hôïp khoâng laán aùt laãn
nhau maëc duø coù to coù nhoû.

ÑEÀN ERECHTHEION
20 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY
Moät soá ñeàn khaùc nhö:
Veà thöùc Doric coù:
• Ñeàn Poseidon taïi Paestum (460 Tr.CN) coå xöa hôn, thoâ naëng hôn Parthenon.
• Ñeàn Aphdia taïi Aegina.
• Ñeàn thôø Zeus taïi Olympia (400 Tr.CN) cuûa kieán truùc sö Libon.
• Ñeàn Theseion taïi Athenai (449 - 444 BC).

Veà thöùc Ionic coù:

• Ñeàn Artemis ôû Ephesus (356 Tr.CN) traùng leä, xaây döïng treân neàn nhieàu baäc.
• Ñeàn Athena Polias ôû Priene (334 Tr.CN).
Veà thöùc Corinthian coù:
• Ñeàn kyû nieäm ca syõ Lysicrates taïi Athena (314 Tr.CN).

ÑEÀN KYÛ NIEÄM CA SÓ LYSICRATES DAÕY TIEÄM BUOÂN: STOA TÖÔÏNG NÖÕ THAÀN ATHENAI TAÏI PARTHENON
LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY 21

b) Nhaø haùt Kòch (Theatre):

 Muïc ñích coâng trình: khoâng chæ ñeå giaûi trí maø coøn ñeå haønh leã toân giaùo.
 Vò trí xaây döïng: thöôøng döïa vaøo söôøn nuùi ñoâi vaø xaây loä thieân.
 Thaønh phaàn:
• Khaùn ñaøi (Cavea) goàm:
+ Choã ngoài ôû phía treân.
+ Ñöôøng ñi laïi ngang naèm giöõa (Diazoma).
+ Choã ngoài ôû phaàn döôùi.
• Phaàn bieåu dieãn goàm:
+ Saân khaáu (Skene) nhöng khoâng phaûi laø nôi bieåu dieãn.
+ Daøn nhaïc (Orchestra) vaø laø nôi bieåu dieãn. Nhieàu hoài trong vôû kòch thôøi ñoù laø haùt.
 Hình theå:
Laø hình quaït troøn vôùi phaàn khaùn ñaøi chieám quaù moät nöûa voøng troøn khoâng kheùp kín, dieãn vieân,
khaùn giaû vaø thieân nhieân deã daøng hoøa hôïp hôn so vôùi thôøi La Maõ sau naøy khi kòch phaùt trieån cao.
Chuù yù raèng do kinh teá coøn yeáu, neàn doác nhaø haùt kòch Hi Laïp phaûi lôïi duïng neàn doác töï nhieân ñeà boá trí khaùn ñaøi
Coâng trình tieâu bieåu : Nhaø haùt Kòch Epidaures coù ñöôøng kính Rmax laø 56m vaø caùc nhaø haùt khaùc.

NHAØ HAÙT KÒCH EPIDAURES: MAËT BAÈNG VAØ HÌNH CHUÏP

NHAØ HAÙT KÒCH TAÏI PRIENE (TIEÅU AÙ). CHUÙ YÙ SAÂN KHAÁU THÔØI ÑOÙ. NHAØ HAÙT KÒCH TAÏI DELPHI
c) Coâng trình chiùnh trò, nghò tröôøng:
Taïi Hy Laïp coå ñaïi coù neàn daân chuû chuû noâ, coäng hoaø quí toäc vaø daân töï do, vì vaäy coù nhu caàu hoäi hoïp,
nghò söï, baàu baùn laøm phaùt sinh nhieàu coâng trình chính trò:
+ Ecclesiasterion: phoøng hoïp roäng ñeå baàu cöû. Hình thöùc laø moät phoøng lôùn coù nhieàu coät, bình ñoà
chöõ nhaät, gheá xeáp ñoái dieän song song ñeå hoïp baàu cö.û
+ Bouleuterion: (xuaát phaùt töø chöõ Boule: Hoäi ñoàng) laø nôi hoïp nhöõng ngöôøi truùng cöû.
+ Pnyx: hoïp coâng chuùng vaø ngöôøi öùng cöû, xaây caùc baäc caáp ôû söôøn ñoài. Maët ñöùng baùn nguyeät chöùa
18.000 ngöôøi. Baùn kính: 120m. Dieãn ñaøn 10 x 10m. Laø nôi hoäi hoïp thay cho Ecclesiasterion.
22 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

BOULETERION TAÏI MILETUS

ECCLASIASTERON COÙ PHOØNG HOÏP HÌNH CHÖÕ NHAÄT.

d) Coâng trình theå duïc theå thao:

STADIUM STADIUM TAÏI ATHENAI (phuïc cheá)

Goàm caùc loaïi coâng trình:

+ Stadium (saân vaän ñoäng) coù ñöôøng chaïy vaø khaùn ñaøi thöôøng laø hình moùng ngöïa daøi. Tieâu bieåu laø
Stadium Olympia daøi 180m.
Stadium taïi Athenai chöùa tôùi 60.000 choã ngoài, neàn doác döïa vaøo söôøn doác töï nhieân cuûa thung luõng,
ñöôc Herodes Atticus phuïc hoài 1 laàn vaø ngöôøi ta taùi phuïc cheá 1896 trung thaønh vôùi nguyeân baûn.
+ Hippodrome: tröôøng ñua ngöïa, xe ngöïa, töông töï nhö Stadium, nhöng daøi hôn.
+ Palestra: thao tröoøng, daïy ñaùnh voõ.
+ Gymnasium: tröôøng daïy theå duïc theå thao. Stadium döôïc tìm thaáy taïi moät khu lieân hôïp TDTT duøng töø
thôøi tieân Hi laïp ñeán La Maõ coù caùc phoøng chöùc naêng quaây quaàn quanh moät saân taäp hình vuoâng.
LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY 23

MOÄT KHU LIEÂN HÔÏP TDTT, NGOÂI NHAØ MAØU VAØNG LAØ GYMNASIUM: COÙ CAÙC PHOØNG QUAÂY QUAÀN QUANH SAÂN TAÄP VAØ THI ÑAÁU.

e) Nhaø ôû vaø cung ñieän:

Cung ñieän thôøi coå Hy Laïp ít ñöôïc chuù yù tôùi. Ngöôøi Hy Laïp chuû yeáu sinh hoaït taïi nôi coâng coäng vaø caùc ñeàn
ñaøi, vì vaäy nhaø ôû cuõng raát khieâm toán.
Maët baèng thöôøng theo kieåu caùc phoøng quaây quaàn môû vaøo moät saân nhoû, caùc phoøng coøn laïi ôû phía Ñoâng vaø Taây.
Nhaø kieåu 2 taàng thöôøng thaáy taïi Olynthos, Macedonia (432 - 348 Tr.CN) vaø taïi Priene (baùn ñaûo Tieåu AÙ).
Coâng trình tieâu bieåu:
Nhaø soá 33 taïi Priene xaây theo kieåu laáy boä phaän tieáp taân Megaron laøm thaønh phaàn trung taâm, Megaron ñöôïc boá
trí quay vaøo saân trong.

NHAØ ÔÛ TAÏI PRIENE COÙ LOÁI VAØO BEÂN PHAÛI MAËT TIEÀN DAÅN VAØO PHOØNG TIEÁP TAÂN MEGARON QUAY MAËT VAØO SAÂN TRONG

NHAØ ÔÛ TAÏI ATHENAI VAØO THEÁ KYÛ THÖÙ IV – V TRÖÔÙC COÂNG NGUYEÂN
24 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY