p

Po
oi PE"wę
Tom
4ePiper
CA
mą ALE
e
wyg

EEE Ku$
RZE
*

sue
 HEGEL

1ersze
1
aforyzmy

wybrał i posłowiem opatrzył

Wit Jaworski
Spis treści
Wiersze 5 |

Aforyzmy 19
Poetyckie prolegamena filozofii ducha 54 l

|
Spontaniczność i rozum 72
Granice mitologii i poezja 79 |

Koniec przyjaźni. Filozofia czy poezja? 85 |

Poezja a państwo. Zaangażowanie poety 92

|
Miniatura
|

2
 Przekłady:
© Zdzisław Wawrzyniak

s
© Krzysztof Lipiński
DO NATURY
|

© Wit Jaworski
Przekładu wierszy aforyzmów dokonano na podstawie:
i Ciebie, Proteusza w tysiącach postaci,
Dokumente zu Hegels Entwicklung,
oprac. J. Hoffmeister, Stuttgart 1936.
Printed in Poland, 2003
Wydanie pierwsze
Wydawnictwo Krytyki Artystycznej
Miniatura w Krakowie, ul. Barska 13
tel. (012) 267-10-39
Skład i druk w Miniaturze
ISBN 83-7081-227-9
mutni są twoi przyjaciele, o naturo,
Opuściła już moc przemiany
I jak bezduszny miech
Leży skóra postarzałej ziemi,
Z której źródeł kiedyś i radość, i dusza tryskała.
Ale na bezchmurnym
Wszechsklepiającym błękicie
W nie gasnącym blasku
Oko świata idzie,
Uśmiecha się do oblubienicy.
(Z.W)
 V M ] WIOSNA
iosna zagraża! życie nagli do zewnątrz,
Jak pąk nabrzmiewa
z przeciwka,
Ludziom także chce się zatracić.
Słońce rośnie i głośno, i dziko
wybiega wszystkich zmysłów dążenie!
I oto wstawiasz jeszcze w nas obraz
KĄPIEL
Istoty wyższej niż przyrody postacie, i
W ŚWIETLE KSIĘŻYCA
By to co wewnątrz, co chce uciec z nas, utrzymać.
Pp rzeciw falom nurtów napierających
i
Dobrze niech sie jednoczy duch z naturą.
Ale nie za prędko nie bez godności. pracowałem, by miejsce swe utwierdzić.
I tak oddziela tych, co już złączeni się czują, I, objęty ich chłodem otaczającym,
Wzniosła kapłanka, twoja surowość. wzmocniony ciągłym oporem,
Dopiero przez matkę przyjęci jako Twoi, wyszedłem na brzeg ociekając wodą.
Dopiero przed królową od winy uwolnieni, A tam z twarzą upojoną Łuna
Miłość jasna niech w tobie zapłonie, uniosła się wśród zapachów.
Tobie służąc, niechaj szczęście jej rozkwita. Czyż bój zapalczywy przeciw ziemi i mgle,
Wysokie czoło, bez opaski zasłony jej policzki płoną, czyż rumieni się
Ozdabia teraz diadem, co wyrasta dziewiczo, przed rodem śmiertelnych obnażona?
Spod włosów pełni, Na
dół, do nas, do naszych drzew i płaszczyzn
Oko
już jasne, w rydwanie wysoko zsyła swe promienie jak zawsze przymilna:
Postać majestatyczna przeciąga bo nieśmiertelna, wcale nie ubożejąc,
Wśród ludzi stłoczonych.

(Z. W.) (Z. W.)

i
jeszcze niżej, ziemi oddaję żyję z nią.
 KONIEC WIERSZA ELEUSIS

P O JEGO PSIE
ędzi kręgi zataczając rozległe
| V / Do Holderlina. Sierpień 1796.
e mnie i wokół mnie mieszka spokój
i wpada na równinę, jego powrotem jesteśmy my; — śpi krzątających się ludzi nigdy nie spoczywa-
Szuka czegoś w ziemi, spostrzega mnie i skacze jąca troska, oni dają mi wolność i ochotę -— dzię-
na mnie, ki tobie moja wyzwolicielko, o nocy! -—
białym
Gdzież on jest? kwieciem mgieł określa księżyc niepewne granice
Spotkał towarzysza. Czubią się, uciekają od siebie odległych wzgórz; przyjaźnie lśni jasne pasmo
i gonią nawzajem. jeziora — dnia nudny hałas odsuwa wspomnienie
Ten, co goni, ucieka. jakby lata leżały między nim a chwilą obecną,
Ale patrz, za daleko wybiegają. twój wizerunek, o ukochany, staje przede mną
i pierzchłych dni radość; lecz wkrótce ustępuje
Do mnie! Słowo odrywa go od instynktu i
przygania do pana. słodszym nadziejom widzenia; już odmalowuje się
Ale jakaś suka odciąga go znowu na prawo. przede mną scena wytęsknionych, ognistych ob-
Stój! Do nogi! Nie słucha. Kij czeka na ciebie. jęć, potem pytań, tajemnych i wzajemnych po-
Znowu go
nie
widać. szukiwań scena, co w postawie, wyrazie, istocie
przyjaciela zmieniło się od owego czasu; radość
Pod płotem się skrada, złe sumienie
spowalnia jego kroki. pewności, że wierność związku pewniejsza jest
Do mnie! Krążysz daleko ode mnie, i dojrzalsza, związku, którego nie przypieczętowa-

merdasz ogonem. On musi. ła żadna przysięga, który żyje wolną prawdą tyl-
Czyż jeszcze nigdy nie widzieliście, co ko, pokoju kierującego myślą i uczuciem nie za-

i
znaczy: M u sieć! No to patrzcie. wiera nigdy. Oto paktuje już z ociężałą rzeczywis-
Inaczej nie można. tością pragnienie, które ponad góry jeziora unio-
Wrzeszczysz pod ciosami: Bądź posłuszny słowu sło mnie ku tobie — kłótnię ich zwiastuje już
który wzywa. pana, wkrótce westchnienie, a z nim ulatuje sen słodkich
(Z. W.) fantazji.

»
Mój wzrok unosi się ku sklepieniu wiecznego
nieba, ku wam błyszczące gwiazdy nocy, i zapom-
nienie wszelkich pragnień i nadziei spływa z twej
wieczności, zmysł gubi się w postrzeganiu, znika
to, co było moim, oddaję się niezmierzonemu,
jestem w nim, jestem wszystkim, jestem tylko nim.
Obce jest to powracającej myśli, ogarnia ją strach
przed nieskończonym i ze zdziwieniem nie pojmu-
je głębi owego postrzegania.
Zmysłom fantazja przybliża to co wieczne, koja-
rzy je z postacią.
Witajcie więc wzniosłe duchy, wysokie cienie,
z których czoła promieniuje spełnienie! on trwoży,
i
czuję to, ów eter należący również do mojej oj-
czyzny, powaga blask, który was opływa.
Ach, gdyby teraz same
z siebie otwarły się bramy
twej świątyni o Ceres, która królowałaś w Eleusis!
Upojony entuzjazmem czułbym dreszcz twej blis-
kości, rozumiałbym twe objawienia tłumaczyłbym
wyższy sens obrazów, słyszałbym hymny boskich
biesiad i wzniosłe słowa ich rady.
Lecz milczą twe świątynie o bogini!
Umknął krąg bogów z powrotem na Olimp z po-
święconych ołtarzy umknął z grobu zbeszczesz-
czonej ludzkości geniusz niewinności co ją wy-
czarował!
Milczy mądrość jego kapłanów, ani jeden dźwięk
10
świętych zaklęć nie przetrwał dla nas; nadaremno
poszukuje ciekawość badacza; nie z miłości do
wiedzy (posiadają ją poszukujący i pogardzają
tobą) — chcąc ją doskonalić poszukują słów,
które wyrażały twój podniosły sens!
Nadaremno! znajdują jedynie pył i popiół, w któ-
rym twoje życie wieczne nigdy do nich nie wróci.
Ale i pod zgnilizną i martwotą znajdowali upodo-
banie wiecznie zmarli; o cierpliwa! — na darmo
— nie było żadnego śladu twych świąt, twego
wizerunku!
Synowi wtajemniczenia zdała się pełnia
wzniosłych nauk, głębia niewysłowionego uczucia
zbyt świętą, aby suchy znak wyrażał jej godność.
Nawet już myśl nie pojmuje duszy, która poza
przestrzenią i czasem, w przeczuciu nieskończono-
ści zatopiona, zapomina się i znów budzi ku
świadomości.
Gdybykto chciał o tym opowiedzieć innym, choć-
by mówił językiem aniołów, czułby słów ubóstwo,
przerażałaby go świętość tak pomniejszona, tak
umniejszona przez nie, że aż mowa zdałaby musię
grzechem i za życia usta by swe zamknął.
I tego co ów wtajemniczony sam sobie zabronił,
mądrzejsze prawo duchom zabroniło uboższym,
aby nie obwieszczały tego, co wśród świętej nocy
zobaczył, usłyszał i odczuł - aby lepszemu hałas
11
 ich występków nie psuł nabożeństwa, ich pusto-
słowie nie gniewało go na sprawy święte, aby ich
i
nie wdeptywano w błoto i aby o tym nie trzeba
było pamiętać — aby nie stały się zabawką
warem sofistów, którą by sprzedawano po obolu,
płaszczem wygadanego oszusta lub nawet różdżką
radosnego chłopca i na koniec tak puste, że żyły-
by jedynie w echu cudzych języków.
Skąpi synowie twoi, o bogini, nie wynosili twej
czci na targowiska ulic, przechowując ją w we-
wnętrznej świątyni serca.
Dlatego nie istniałeś na ich ustach jej życie spra-
wiło ci zaszczyt.
Żyjesz jeszcze w jej czynach.
I dziś w nocy również usłyszałem cię, bóstwo.
Objawia mi cię często żywot twych dzieci,
domyślam cię jako duszę ich czynów!
Ty jesteś sensem wzniosłym i wierną wiarą, która
jak bóstwo, nawet gdy wszystko upadnie, nie
zadrży.
przeł. Krzysztof Lipiński
12
to-
PROJEKT WIERSZA
OKOLICZNOŚCIOWEGO
V M / 1800.
tej uroczystej godzinie,
gdy czyste serca wznoszą się ku Bogu,
gdy młodzieńcze wasze dusze drżące
nieskończonością
w każdym przyszłym czynie wiecznie
przezeń przeniknione
płynąć przed nim obiecują
spoglądającemu na nich zgromadzeniu
chrześcijan, własnej natchnionej duszy
najżarliwszej miłości matczynego serca obiecują
w tej uroczystej godzinie
również i moja warga część wewnętrznej głębi
wypowiedzieć może.
13
 Błagać więc muszę wieczną mądrość,
by udzieliła mi mowy godnej tej godziny,
by mi dała słowa, które tych chwil uroczystość
wywyższyć mogą, by stały się niezapomniane.
Znikają godziny, których zmienność
składa się na żywot śmiertelnych,
jak droga słońca wstępującego w światło
i staczającego się w noc,
tak wstaje wśród radości życie i stacza się
w ból, aż powstając i opadając
osiąga swego celu milczący kres.
Godzina wypiera godzinę,
w codzienności życie zapomina o sobie
i umyka nim zdąży się pomyśleć że było.
Niewiele godzin wybija się z pospolitości,
w których człowiek odczuwa większą pełnię
istnienia.
Wtedy czuje się bliższy Bogu,
wtedy dusza czuje tchnienie tego co wieczne
czuje pełnię swego początku
doświadcza godności bytu;
wtedy duch Boga ku nam spływa.
One towarzyszą nam przez całe życie,
swą wzniosłością poruszają każde drgnienie
ducha
i
swym pięknem każdy czyn.
Niech więc dobry duch sprawi że te godziny
14
staną się dla was godzinami wtajemniczenia,
zaślubin z prawdą i wytrwałością
niewzruszonego, nieskalanego piękna serc.
i
Dlaczego spoczywa na was o księżniczki
oko poddanych chrześcijan?
W książęcych córach wszyscy poszukują
odblasku wiecznej dobroci
i wszyscy wierzą w swego władcy prawa
jeśli dzieci władcy
dziećmi bóstwa
i powszechnego ojca dziećmi okazują się,
w dobroci szlachectwa ducha dowodzą.
Pewnien obszar dla żywej działalności serca
posiada każdy człowiek, lecz wśród tego rodu
niektórym
korzystniejszy los przypadł, aby za świadków
żywota
mieć lud cały, zwierciadłem być
tysiąca serc, ale również za sędziów
mieć owe tysiące.
Tak więc kształtujecie o księżniczki
dla
wzór tysięcy które są świadkami,
żaden żywot jednostki nie jest obojętny,
tym bardziej żywot władczyni
i w tym momencie zbliżają się w spojrzeniach
nadzieje miłości, uwielbienia
najpodobniej do ich serca czuje matka,
15
czuje w tej godzinie matka.
Tak wiele lat w niezmiennej trosce
niewzruszoną miłością je chroniła,
miłość matki w najróżniejszych troskach
podążała za wielością macierzyńskich uczuć,
S MŁODZIENIEC
yreno, oddałem ci moje serce. Pochłonęłaśje,
a teraz odpychasz mnie od siebie i śmiejesz się ze
śladem wzrastającego życia —-
swej kradzieży i mego ubóstwa. Cóż posiadam
w tej godzinie zebrało się wszystko, więc ponad uczucie, że jestem nędzarzem. Lecz
cała moc matczynego serca mogę również pragnąć niewiedzy o tym, że ist-
jest w niej odczuta, wszystko co następowało nieję.
po kolei
i dzieliło się na wiele długich dni

się zjednoczyło i w tych łzach.

O
w tym dniu
ZREZYGNOWANY
przeł. Krzysztof Lipiński bjęłaś mnie tysiącem ramion.
Lecz źródła twego nektaru były trucizną.
Gdzie wytryśnie dla mnie czyste źródło życia?

V M 7 STARY PUSTELNIK
idziałem jak dwadzieścia wiosen wykwi-
tało znad skał jeziora. Dwadzieścia razy powsta-
wałyście, róże, nad grobem mej ukochanej, którą
dzikie jezioro uniecestwiło u brzegu. Kwitła jak

i
owe róże. Opiekuję się nimi. Na każdy rozkwitły
płatek spada ma łza. Taką była. Taką była już jej
nie ma.
przeł. Krzysztof Lipiński

16 17
 (WPIS
DO PAMIĘTNIKA FINKA)
OBA
U boku przyjaciela depce,
Trzykroć szczęśliwszy jednak ten
Którego całuje dziewczyna patrząca weń.
AFORYZMY
(Z.W)
z okresu jenajskiego

LŚ

S DECYZJA (2)
Partia powstaje wtedy, gdy się sama w sobie
miało, niech syn bogów odda się rozpada. Tak samo dzieje się z protestantyzmem,
walce doskonałości. którego zróżnicowanie zniknąć ma na skutek
Zerwij więc pokój ze sobą, zerwij z dziełem
świata!
prób zjednoczeniowych; dowód na to, że przestaje
istnieć. Bo w rozpadzie powstaje wewnętrzne zró-
Dąż, próbuj dać więcej niż Dzisiaj i Wczoraj! tak żnicowanie jako realność. Gdy powstał protestan-
nie staniesz się tyzm, skończyły się wszystkie schizmy w katolicy-
niczym lepszym niż czas, ale będziesz nim zmie. Teraz prawda religii chrześcijańskiej będzie
w sposób się potwierdzać, lecz nie wiadomo dla kogo: nie
najlepszy! mamy już bowiem do czynienia z Turkami.

(Z. W.) KŻ]

18 19
 (7)
Przyczynek do logiki historycznej. Utrzymuje się,
że dokonujemy sądu mówiąc: złoto jest żółte. To
zapewnienie jest prawdopodobne. Ale nie tak sa-
mo prawdopodobne jest, gdy wnioskujemy: wszy-
scy ludzie są śmiertelni: Cajus jest człowiekiem,
a więc jest śmiertelny. Ja przynajmniej nie myś-
lałem nigdy o rzeczach tak banalnych. Powinno
(4) się to dokonywać we wnętrzu, poza naszą świado-

i się
Czymże teraz jest nauka! „Tarasiarz albo cało- mością. Oczywiście, we wnętrzu dokonuje wie-
kształt sztuki tarasiarskiej”. To samo w odniesie- le, np. produkcja moczu wiele jeszcze gorszych
niu do torfiarstwa, kominiarstwa, hodowli bydła rzeczy, ale gdy wydostaną się na zewnątrz, zaty-
rzeźnegoitd. jako dziedzin nauki. kamy nos. Również przy takim wnioskowaniu.

(Z.W) (KI)
20 21
 (17)
Nie bądź śpiochem, zawsze czuwaj. Jeśliś śpio-
(16) chem, toś ślepy i głuchy. Kiedy czuwasz, do-
Głupiec mądrzeje po szkodzie, mądry po szkodzie strzegasz wszystko i mówisz do wszystkiego, co
głupieje. jest. To już jest rozum i pojęcie świata.

(W.J) (W.J)

22 23

|
(19)
Skrupulantowi można powiedzieć, że sumienie
jest latarnią moralną, co na dobrej drodze świeci,
ale chodząc złymi drogami gasimy ją.
(21)
W Szwabii mówi się o rzeczach dawno minionych:
zdarzyło się to tak dawno, że niedługo przestanie
być prawdą. Tak samo Chrystus tak dawno zmarł
za nasze grzechy, że niedługo przestanie to być
prawdą.

(Z.W) (K.L)

24 25
 (23)
Prawda nauki jest spokojnym światłem, które
Wszystko rozświetla i rozwesela, podobnie do
ciepła, w którym Wszystko równocześnie wscho-
dzi, udaje się i ukazuje w całej szerokości życia
wszystkie skarby wewnętrzne.
Błyskawica myślowa jest kastratką, która ten
ogień niebiański naśladuje formalnie w zły i giną-
cy sposób, niszcząc wszystko i nie mogąc niczego
doprowadzić do trwałego życia.
(Z.W)
26
(24)
Dla podłości jedynie moralność jest drogą do
cnoty. Jak Karl Moor', który po śmierci ojca
i kochanki decyduje się na karę połączoną z czy-
nem moralnym: „Temu człowiekowi można po-
móc”.
I
Prawdziwie tragiczne Jest to, co moralne. jest to
równocześnie sentymentalne.
'
postać ze „Zbójców” Schillera. (K.L.)
(K.L.)
27

(29)
W niemieckich opracowaniach naukowych treść
większości dzieł jest następująca: również i ja
wiem to, co wynaleziono tu i tam. W ten sposób
sześciuset uczonych opracowało ospę krowią
i wszyscy powtórzyli to samo. Teraz popadli
w spór z powodu plagiatu, lecz rzecz polegała na
tym, że wszyscy odpisywali to samo, nie roz-
pisując, tak jak ewangeliści, lecz trzymając się
jednej tylko ewangelii. W wolnych naukach, ta-
kich jak filozofia, każdy odpisuje powszechną
trywialność wykształcenia.
(K. L.)
28
(30)
Odpowiedź, którą dawał na wszystko Robespier-
re, była krótka: la mort! — Jeden tego chciał,
a tamto czynił, o tym myślał, a tamto powiedział.
— Monotonia
tej odpowiedzi jest w najwyższym
stopniu nudna, ale stosowna do Wszystkiego.
Chcecie płaszcz, oto go macie, także kamizelkę:
tutaj; Uderzacie w jeden policzek: tutaj nadsta-
wiamy drugi. Chcecie małego palca: odrąbcie go.
Mogę Wszystko zabić, od Wszystkiego abstraho-
wać. Taki upór, własnosens, jest nieprzezwyciężal-
ny, a przezeń można wszystko przezwyciężyć. Ale
najwyższą przeszkodą do przezwyciężenia byłaby
właśnie ta wolność, ta śmierć sama w sobie.
(Z. W.)
29

(32)
Ora et labora! Módl sięi przeklinaj! Przeklinanie
zachodzi wtedy, gdy ktoś mówi: „sakramencki”,
ale w religii wszystkie rzeczy, normalnie rozbiegłe,
zbiegają się w jedno. Ziemia niech będzie prze-
klęta i będziesz jadł chleb w pocie swej twarzy!
Pracować znaczy świat niszczyć albo przeklinać.
(Z. W.)
30
(33)
Konieczność studiowania całego systemu filozofii.
Zasada zawiera w sobie wszystko osłonięte, ale
tylko osłonięte, latentne, puste formalnie pojęcie,
lecz nie rzecz samą. Podobnie jak skąpiec, który
w sakiewce trzyma wszystkie przyjemności jako
możliwość, a w rzeczywistości oszczędza sobie
nawet uciążliwości wszystkich przyjemności jako
takich.
(Z. W.)
31

(34)
Na pytania, na które filozofia nie odpowiada,
należy odpowiadać, że zostały źle postawione.
(37)
Myślenie pospolite nie konstruuje: tutaj lipa obok
wierzb, sadzonek itd., a pod tym wszystkim prze-
biega krowa. Myślenie pospolite niczego nie wie,
lecz swój wysiłek określa dowodem na coś, nudę
nazywa głębią, a wyczerpanie — rezultatem.

(W. J.) (Z. W.)

32 33
 (41)
Pierwszą subiektywnością w studiowaniu nauk
jest uczciwość wobec siebie samego. Łatwo myśleć
i mówić o wątpieniu we wszystko, ale powstaje

pytanie, czy wątpienie jest prawdziwe? Puste sło-

wo, jeśli nie zaprzecza sobie cała natura istoty,
(38) jest kłamstwem, a jest rzeczą przerażającą, jak
To, co ma głębokie znaczenie, właśnie dlatego nie dużo i co ludzie sobie i Innym kłamią oraz co
jest niczemu przydatne. sobie i Innym chcą wmówić.

(W. J.) (Z. W.)

34 35

(43)
Oryginalne cudowne dzieła w dziedzinie wiedzy
i odstępowanie od nich i ich przejrzenie — bez-,
przypominają bombę spadającą na leniwe mias-
teczko, gdzie wszyscy siedzą przy piwie przeko-
nani o własnej mądrości, nie wiedząc, że ich
prymitywne zadowolenie spowodowało właśnie
owo uderzenie gromu.
(K. L.)
(47)
Słowa: wieczny, święty, absolutny, nieskończony,
podciągają człowieka, który coś przy nich od-
czuwa, ku górze, rozgrzewają go i rozżarzają. Są
to moce, które nim rządzą, ciągną go w tę
i w tamtą stronę, a znakiem ich władzy nad nim
jest to, że on w ich obecności czuje samego siebie.
Są to naoczni bogowie Greków, którzy mieszkań-
com Północy ukazują się jedynie jako abstrakcje,
Jako słowa, a więc w idealnej formie. Tylko poj-
mowanie zabija ich moc. Pojmowanie odosobnia
się od nich. Zamiast życia w ich żywiole mamy
uczuciową jasność. Owe słowa wznoszą i uwznioś-
lają człowieka — o wiele więcej ich poznawanie!
Lecz ich poznawanie daje człowiekowi, daje jego
jaźni wolność, a uniesienie jest żarem lub (usunię-
tym) uczuciem jednostkowości.
(Z. W.)
37
 (48)
Bóg, który stał się Naturą i rozprzestrzenił się we
wspaniałości i milczącym krwiobiegu kształtów,
staje się świadomym tej ekspansji i utraconej
punktowości i popada z tego powodu w gniew.
Ów gniew to ten twór właśnie, zbiegnięcie się
w pustym punkcie. Zostaje on jako taki i jego
istota wyrzucony w niespokojną i nigdy nie spo-
czywającą nieskończoność, gdzie nie ma teraźniej-
szości, lecz dzikie przekraczanie granicy, która
wciąż powstaje tam, gdzie ją usunięto. Ten gniew
będący przekraczaniem, jest również zniszczeniem
Natury. Wykroczenie poza stworzone kształty jest
równocześnie absolutnym wejściem w samego sie-
bie, stawaniem się punktem centralnym. W nim
gniew ów pożera swoje twory, wchłania je w sie-
bie. Cały ich rozległy świat przejść musi przez ów
centralny punkt; ich kości zostają tam zmielone,
a ciało, tak samo zgniecione, zamienia się w płyn.
Gniew Boga na samego siebie w postaci swego
i
przeciwieństwa, upadły Lucyfer, tu określony,
oburzasię przeciwko Bogu jego piękno czyni go
butnym. Natura świadoma swej postaci ukazuje
ją i sama znajduje w niej upodobanie. Ale jej byt
sam dla siebie czy jej byt jako świadomość nie jest
jej bytem w wiecznie spokojnym wyobrażeniu
samej siebie, tak by myśl była czymś wtórnym,
38
pusta bezczynna przestrzeń, która przyjmuje jej
treść, lecz ta świadomość jest bezpośrednio ab-
solutnym działaniem; to sam ów gniew, zapłon
gniewu w nim, który się ściera i pochłania swą
butną wspaniałość. Pochłonięta natura powstaje
w idealnej postaci jako królestwo cieni, które
utraciło swoje pierwsze życie, postać ducha po
śmierci ich życia. Ta nowa postać jest jednak
przezwyciężeniem zła, wytrwanie w żarze bólu
w punkcie centralnym pozostawia uwolnioną
z wszelkich zanieczyszczeń zalegających w tyglu
resztę, która jest czystą nicością. Unosi się ona
jako wolny duch, który tylko w Naturze widzi
swoje oczyszczenie. Takie mity, takie poglądy są
poglądami barbarzyństwa. Postać tych poglądów
niszczy jednostkę; jest to raczej gniew skierowany
przeciw temu powstałemu, znów istniejącemu ab-
solutowi. Bo jednostka jest tu niczym. Nie ginie
lecz zginęła, poglądy muszą przejść jeszcze przez
jeden proces, aby stały się absolutne. Ten proces
to wiedza lub uświadomienie sobie, że samo wi-
maginowanie się w siebie, życiorys Boga, z które-
go pojmowanie wynika samo, że Natura w swej
istocie nie jest innym bytem, na który oburza się
ów zagubiony duch, lecz jej postrzeganie, ono
jako ono właśnie, jest duchem. Jednostka jako
taka sama jest Naturą i postrzega nie boskie
39
istoty naturalne, lecz jej treść jest duchem. Jedno-
stka sama przemierza ową drogę pochłaniania
siebie, albo poprzez naukę, gdyż przez nią zatraca
się naturalna istota jednostki. I jest to nie tylko
wyniesienie jednostki czy jej kształcenie, nie tylko
spojrzenie z jej strony i odniesienie do niej, lecz
drugi krwiobieg absolutu, który stawszy się du-
chem jako taki, jako zrodzona totalność, jako
duch, jako świadomość wtapia się w ból tak, że
duch jako świadomość swoje stawanie tworzy
sobie jako stworzonemu. Takie pojmowanie reli-
gii jest ogólną religią i jest nią tylko jako nauka.
Nie przechodzenie, produkowanie tej pierwszej
drogi w sobie jako pierwszego postrzegającego
krwiobiegu, lecz nauka unosi się ponad wiarę
i postrzeganie, opuszcza siebie jako duch i po-
wraca do siebie jako duch. Wykształcenie, nauko-
we rozwinięcie tego postrzegania polega na tym,
że pozostaje ono zawsze duchem, nie traci ducha
i jako niezatracający się duch staje się dla siebie
czymś innym i znów się odnajduje. Wiedza czyni
ów moment postrzegania, który sam w sobie jest
pewną nieprzeniknioną postacią, nie ujawniającą
wnętrza, lecz wynikającą, działającą i znikającą
wskutek innego działania, procesem samym w s0-
bie albo czymś w rodzaju natury duchowej.
(Ko)
40
(50)
FAUST uznał granice człowieczeństwa za zbyt
ciasne i z dziką siłą zwrócił się przeciw nim, aby
wznieść je ponad rzeczywistość. Spostrzegł, że
szlachetne umysły są uciskane i zaniedbywane,
a głupcy i łotrowie wywyższani. Chce zbadać
przyczyny moralnego zła, stosunek człowieka do
wiecznej Istoty, zbadać, czy to ona kieruje rodza-
jem ludzkim i skąd biorą się dręczące przeciwieńs-
i
twa. Szuka przyczyny rzeczy, tajemnych sprężyn
zjawisk świata fizycznego i moralnego tego, kto
wszytsko uporządkował.
Na próżno! Spieszy na scenę życia, gdzie mieszają
się cnoty i wady, gdzie zło wynika z dobra,
a dobro ze zła. Coraz bardziej plącze się myśl.
Widzi łańcuch konieczności oplatający wolne is-
i
toty, złorzeczy, iż nikt nie może być panem swych
czynów niczego zmienić nie może. Musi wszyst-
ko pozostawić swemu własnemu biegowi, przy-
czym owa siła, której nie widzi, która tylko zdaje
się naśmiewać z niego, spowita jest głębokim
mrokiem i ciemnym milczeniem. Dla ducha ludz-
kiego wszystko jest mroczne, on sam jest dla
siebie zagadką.
Teologia zapewnia to, czego nie daje spekulacja
filozoficzna: cóż uczyniłem waszemu Bogowi ja,
który chciałem jedynie spełnić prawa ludzkości
41
 zgodnie z porywem serca, waszemu Bogowi, który
za żadną z ofiar nie wstawił się na wasze prośby,
nie ukoił żadnego z waszych cierpień, ku któremu
na darmo woła udręczony przez was? Koniecz-
ność jest imieniem potężnej siły. To wszystko, co
zdolny jest uchwycić. Poddaj się i umrzyj.
To nie bóstwo, lecz ludzkość poprzez nadużycie
i
jej darów, przez niewłaściwe zastosowanie swych
umiejętności, małostkowość bezwład, ponosi wi-
nę za wszystko. Człowiek nadużywa wszystkiego,
co zostało mu dane dla jego dobra, religii, władzy
i wiedzy. Najszczęśliwszym jest ten, kto w spoko-
ju, z dala od szumnej działalności człowieka prze-
żywa swoje dni, nie wiedząc, w jaki sposób rzą-
dzeni są ludzie, nie dbając, dlaczego Bóg pozwala,
by na naszych oczach działy się rzeczy, które
zdarzają się na co dzień. Lecz czy człowiek jest
w stanie to uczynić? Czy decyduje sam o swoich
dniach i swoim losie? Czy nie zostaje gwałtem
porwany w wir życia? Wielkie Dlaczego powraca
zatem znowu.
Człowiek nie oskarżający już Boga, lecz uznający
swą zależność, chce wiedzieć, w jakim celu ist-
nieje. I jeżeli nie udaje mu się wymusić odpowie-
dzi, chciałby chociaż wiedzieć, dlaczego Natura
zostawiła go w połowie drogi i pozwala mu jedy-
nie na przypuszczenia tam, gdzie żąda pewności.
42
Człowiek jest panem swojego losu i swojego prze-
znaczenia. Dzięki swej wiedzy może wpłynąć na
piękny bieg świata moralnego, rozwinąć go lub
i
zakłócić cały rodzaj ludzki, od żebraka do króla,
jest mistrzem świata moralnego. Człowiek rozwija
jedynie to dążenie, które weń włożono, jak każda
rzecz w świecie widzialnym, lecz jedynie z tą
różnicą, że tylko on dzięki swej wolnej woli i umy-
słowi pojmującemu zło i dobro zdolny jest do
odczucia kary i nagrody. — Przezwyciężyłem
skłonność do złego. Czystość mej woli polega na
uczuciu, że działałem zgodnie z prawami rozsąd-
ku, na przekonaniu, że nie może zginąć istota,
I
która działała poprzez i zgodnie z rozumem. to
mnie podnosi na duchu.
— Nieustająca, śmiała, często bezowocna walka
tego co szlachetne z duchami stworzonymi przez
owych bogów —
rozdwojenie serca i rozumu, sny
podniosłe i zwierzęce, zepsute, sens czysty i pod-
niosły, czyny bohaterskie i zbrodnia, mądrość
się
i obłęd, gwałt i poddanie z westchnieniem, całe
społeczeństwo ludzkie ze swymi wspaniałościami
i głupotą — okropnościami
i zaletami.
czy ów entuzjazm jest czymś więcej niż snem
Tylko
fantasty? Czy usprawiedliwia go zimny rozsądek?
Czy nie gonimy, postępując za nim, za pustymi
cieniami, gubiąc przy tym istotę rzeczy? I czy
43
w ogóle w świecie takim, jakim on jest i jego
dzisiejsze stosunki, da się taka wersja zrealizować?
Duch Natury: Żyjcie we mnie, ze mną!
Jestem z wami i nie mogę stać się dla was wyrazis-
tszym, niż taki jakim jestem. Rozkwit i uwiąd, 51)
rozwój i destrukcja zależą wzajemnie od siebie. Każdy chce być i myśli że jest lepszym, niż otacza-
Moją przyjażń ukrywa przed wami to tak bliskie jący go świat. Ten, kto jest istotnie lepszy, wyraża
połączenie. Moim ukochanym dzieciom zwątpie- swój świat lepiej niż inni.
nie przydałem za towarzysza. Moją zapłatą jest
wasze szczęście. Jego źródło płynie bogatą rzeką (K. L.)
w waszych sercach. Tylko tam szukajcie! Uciekaj-
cie od szaleństwa tych, którzy szukają go poza
mną!

JI
(52)

i
Zwyczajną drogą w filozofii jest czytanie przed-
mów recenzji aby uzyskać jakieś pojęcie o przed-
miocie.

(RC EJ)

(53)
Ostateczną drogą królewską studiowania jest sa-
momyślenie.

(Z. W.)

44 45
 (54)
Ci, którzy tak bardzo przeciwstawiają się sys- (56)
temom filozoficznym, zapominają w wypadku Mówić własnym językiem — oto jeden z najważ-
określonego systemu tej okoliczności, że jest to
jednak filozofia; jest to główna okoliczność, tak
niejszych momentów ukształtowania. Naród nale-
ży do siebie. Precz z obcością aż po łacińskie
jak ta, że dąb jest drzewem. litery!

(Z. W) (K. L.)

46 47
 (59)
O pięknych naukach już się nie mówi, ale ciągle
jeszcze: pomyśl sobie -dom z dwoma drzewami
itd.,
obok zamiast: wyobraź sobie.

(Z. W.)

(57)
Występuje ktoś i głosi coś przeciętnego. Wszyscy
witają go z entuzjazmem jako swojego, pieszczą
go i hołubią: Jesteś jednym z Nas, nie bierzesz
wszystkiego poważnieitd.
(62)
O moralności: Najwyższą sztuką moralności jest
pogrzebać winę i cierpienia tego serca w nim
samym, uczynić serce grobem serca.

(X. I) (Z. W.)

48 49
 (64)
Połatana skarpeta, zacerowana skarpeta, lepsza
niż podarta; ale zupełnie inaczej, gdy chodzi o sa-
moświadomość.

(Z. W.)

(69)
Kanta cytuje się z podziwem, głosząc, iż uczy on

Żąda się od
(66)
filozofii, ponieważ religia upadła, aby
filozofowania,
a nie filozofii; jak gdyby ktoś uczył
stolarzenia, a nie robienia stołu, krzesła, drzwi,
postawiła na naprawę moralną i zastąpiła księży. szafy, itd.

(K. L.) (Z. W.)

50 51
 (70)
Radość ognia świętojańskiego należałoby tylko
zorganizować. Na w szystkich górach i pagórkach
zapala się ognie. Jest to radość pierwszego ognia,
a czymże jest radość z tak żywego żywiołu, jeśli
nie czymś religijnym? Bo jest to radość z niego
samego jako żywiołu. Ta radość musi sama siebie
uczcić, uporządkować się, uładzić się świadomo-
ści, uczynić się prawem. Wystarczy tę radość
uznać za powagę, a już to będzie nabożeństwo.
Ale tak się jej nie traktuje. Człowiek, żyjący
w religii bólu i cierpienia, pogardza swoją radoś-
cią, odrzuca i obala jej świadomość. -— Inaczej
u Greków, którzy nawet jedzenie przemieniali
w nabożeństwo, to znaczy cieszyli się nim świado- (73)
mie i chętnie. U nas nuda panuje w domu. Towa- Przez Jak jakiejś rzeczy rozumie się jej Rodzaj.
rzystwo zawsze wstydzi się jedzenia. Nie ma po- Cztery drewniane nogi, deska na nich, oto Jak
ważniejszych i weselszych ludzi niż Grecy. krzesła, to znaczy, właśnie krzesło.

(Z. W.) (Z. W.)

52 53

Poetyckie prolegamena
filozofii ducha
(O poezji Hegla)
S
Świadectwa przyjaźni
chyłek niemieckiego Oświecenia jest też koń-
cem wielu przyjaźni. W liście do żony Herder
użala się: „Duch czasów ma niestety zły wpływ na
stosunki przyjaźni. Opinie o obcych sprawach
niweczą sprawy najbliższe”. Hegel w przedmowie
do Fenomenologii ducha konstatuje: „Duch zerwał
z dotychczasowym światem swego istnienia i wyo-
brażania i ma zamiar zepchnąć go w dół, do
przeszłości... powoli, cicho zbliża się do swej no-
wej postaci, rozbierając część za częścią, budowlę
swego poprzedniego świata”.
54
Narastaniu kontrowersji, rozbieżności w poglą-
dach filozoficznych i ideowych towarzyszy nasila-
nie się osobistych niechęci. Wrogość, wzajemne
przemilczanie —
a nie tylko filozoficzna krytyka
— a więc zejście w sztuce polemiki do prywaty
namiętności, do tego więc, co u myślicieli było
kiedyś przedmiotem wspólnego krytycznego celo-
wnika, staje się niemal zwyczajem. Engels nazwie
go po latach „służalczym, nędznym duchem kra-
marstwa”. Zarazem jednak symptom ten zdaje się
być wyrazem intelektualnej dojrzałości, indywid u-
alnych aspiracji i wiary w siłę własnych przeko-
nań. „Kto nie umie odpychać, ten nie umie także
przyciągać, obie te siły stanowią tylko jedno ude-
rzenie pulsu duszy” napisze Herder w jednej
-—
z rozpraw, jakby potwierdzając polaryzację świa-
topoglądów. Autonomizowanie biografii i wykru-
szanie przyjaźni skojarzone jest z namiętnym par-
ciem ku indywidualnym syntezom, systemom me-
tafizycznym i etycznym, estetycznym i historio-
zoficznym.
Schyłek niemieckiego Oświecenia tworzy nowy,
nie spotykany dotąd typ indywidualizmu. Z od-
wracaniem się od siebie przyjaciół zdają się współ-
grać zarówno intelektualna dyscyplina, jak i zała-
mywanie się osobowości. Z jednej strony akade-
micki racjonalizm, a z drugiej nonkonformizm
59
i samotność poetów okażą się być miarą postaw
i światopoglądów, które odpowiadały na wyost-
rzone przez Oświecenie pytania.
Oto tylko jeden z wielu przykładów. Jego klam-
rą są następujące fakty: w Wykładach z estetyki
(lata 1818, 1820, 1823, 1826) Hegel nie wspomina
nazwiska Holderlina. Autor Hyperiona nie istnieje
dla niego jako poeta — być może jest on jako
osobowość pochłonięty przez ten moment w kul-
turze, który Hegel nazywa romantyzmem, a któ-
rego jest też krytykiem. Kiedy Hegel kończy wy-
kłady z estetyki, Holderlin przy zakratowanym
oknie wieży rozpracowuje klasyczną dyscyplinę
wierszy. Jest już autorem K/egii stuttgarckich, róż-
nych wersji hymnów, w tym hymnu Patmos. Hy-
perion pomimo wydania, jest ciągle jeszcze dla
jego autora wyzwaniem perfekcjonizmu, jakby
ocaleniem poetyckiej tożsamości.
Z sierpnia 1796 roku pochodzi natomiast poe-
mat Hegla Eleusis dedykowany Holderlinowi.
-—-
Nie zamierzam wkraczać w dzieje przyjaźni
filozofa i poety. Szkicuję tylko to, co zdaje się
przyjaźń tę jakby mocą bezwładnej logiki kultury,
dojrzewania w niej jednostek, prowadzić do koń-
ca. „Wszystkie godne uwagi dzieła owych czasów
tchną duchem oporu i buntu przeciw ówczesnemu
niemieckiemu społeczeństwu”. Dotyczy ta opinia
56
również słuchaczy Uniwersytetu Teologicznego
w Tybindze, przyjaciół: Hegla, Holderlina i Schel-
linga. W powszechnych i obiegowych konstatac-
Jach niemocy niemieckiego życia intelektualnego,
użalaniach na słabość postaw, polityczny konser-
watyzm -— przyjaciele poszukiwać będą własnych
diagnoz społecznych, uzasadnień dla krystalizują-
cych się światopoglądów. Pierwsze próby poetyc-
kie, literackie sympatie, filozoficzne notatki, szki-
ce i rozprawy teologiczne zdradzają namiętne
aspiracje, których wspólną cechą zdaje się być
uznanie doniosłości samodzielnego wysiłku inte-
lektualnego. Wyjście naprzeciw obiegowym są-
dom o „deutsche Misere”” łączy się bardziej z afir-
macją intelektualnej dyscypliny aniżeli z woła-
niem o „czyn”, chociaż entuzjazm dla wydarzeń
końca XVIII wieku nie ominie tak Hegla, jak
Holderlina. „Uwierz mi i módl się do Francuzów,
orędowników spraw ludzkich” — pisze Holderlin
do siostry w 1792 roku. Dosyć szybko obiegową
staje się paralela, iż rewolucję, którą w polityce
zrobili Francuzi, Niemcy urzeczywistniają w myśli
i kulturze.
Słuchacze Instytutu Teologicznego w Tybindze
żywo reagują na wydarzenia we Francji. W czwar-
tą rocznicę zburzenia Bastylii Hegel, Holderlin
i Schelling sadzą na dziedzińcu uczelni „drzewko
57
 wolności”, składając przysięgę na wierność rewo-
lucyjnym ideałom, mimo że na rozkaz księcia
Karola Eugeniusza w Instytucie zaostrzono dys-
cyplinę i represje wobec studentów sympatyzują-
cych z nastrojami wolnościowymi. W liście do
Hegla z 10 lipca 1794 r. (już po opuszczeniu
Instytutu) Holderlin wspomni o wierności idea-
łom rewolucji francuskiej jako o fundamencie
przyjaźni: „Drogi Bracie, jestem pewien, że często
o mnie myślałeś od czasu, kiedy to z hasłem
„Królestwo Boże” na ustach żegnaliśmy się z so-
bą. Wierzę, że po tym haśle poznamy się zawsze,
niezależnie od jakichkolwiek metamorfoz. Jestem
pewien, że cokolwiek się z Tobą stanie, czas nigdy
nie zatrze w Tobie tego zarysu. Myślę, że tak
będzie i ze mną. Bowiem jest to ów rys najpięk-
niejszy, który w sobie wzajemnie kochamy. I
tego Jesteśmy tak pewni naszej przyjaźni po wsze
dla-
czasy... Winniśmy sobie od czasu do czasu przy-
pominać, że mamy nawzajem w stosunku do
siebie niemałe prawa”.
Tymczasem Hegel dzieli jeszcze z Holderlinem
wspólną izbę w konwikcie. Obok studiów, Hol-
i
derlin pracuje nad Hymnami. Twórczości tej pat-
ronują Klopstock Schiller. Grecja starożytna jest
dla niego ideałem ludzkości. Holderlin publikuje
kilka wierszy w almanachach wydawanych przez
58
Staudlina. W 1793 roku poznaje osobiście Schil-
lera w Ludwigsburgu. Po egzaminie końcowym
w 1793 r. autor Zbójców poleca Holderlina na
guwernera syna pani von Kalb.
Hegel już w gimnazjum w Stuttgarcie zapoznaje
się z literaturą starożytną. Tłumaczy .Antygonę.
Prace gimnazjalne noszą tytuły O religii Greków
i Rzymian (1787). O pewnych charakterystycznych
właściwościach poetów starożytnych (1788). W Ty-
bindze sprawom filozofii, literatury i religii po-
i
święca wiele uwagi, to nie tylko z programowego
obowiązku. Na liście jego lektur są prace filozo-
fów francuskich — Rousseau, Woltera i innych.
Własne próbki poetyckie traktuje zaś jako żart
okazjonalny. 4 września 1790 r. wpisuje do pamię-
tnika Finka wierszyk:
Szczęsny, kto po swojej ścieżce
U boku przyjaciela depce,
Trzykroć szczęśliwszy jednak ten
Którego całuje dziewczyna patrząca weń.
W 1793 roku, śladem wielu, podejmuje pracę
guwernera w Bernie, w domu kapitana von Stei-
gera. Przebywa tam do 1796 roku. W 1797 r.
Holderlin załatwia Heglowi guwernerkę we Frank
furcie nad Menem,
u J. Gogela, handlarza win.
59
W mieście tym jako guwerner pracuje też Holder-
lin (u J. Gontarda, miejscowego bankiera). W tra-
kcie załatwiania pracy przyjacielowi Holderlin pi-
sze: „Naprawdę, mój drogi, bardzo potrzeba mi
ciebie, i myślę że i ty mnie będziesz potrzebował...
Twój przyjazd do nas musi być przedmową do
wielkiej, interesującej, nienaukowej książki o To-
bie i o mnie”. (List z 24 października 1795 r).
Hegel odpisuje: „... z każdej linijki Twego listu
przemawia Twoja niezmienna przyjaźń do mnie;
nie mogę ci nawet wyrazić, ile mi to sprawia
radości, nade wszystko nadzieja, że Cię wkrótce
zobaczę i uściskam.” (Z 1796 r.) I Holderlin do
Hegla: „... Stary druhu, będziemy po bratersku
dzielili trudy i radości. To naprawdę dobrze się
stało, że od kiedym osiedlił się we Frankfurcie,
opuściły mnie duchy piekielne, które zabrałem ze
sobą z Frankonii, i duchy powietrzne z metafizy-
cznymi skrzydłami, które mi towarzyszyły
ci z Jeny.
Tak więc się na coś przydam. Dzień mającego
się odbyć naszego spotkania przypomni nam na-
szą młodość... zabiorę Cię najpierw do siebie, by
się do syta Tobą nacieszyć”.
Niejako w podziękowaniu Hegel dedykuje
przyjacielowi poemat Eleusis (1796, Berno).
W czasie przyjaźni z Holderlinem Hegel pisze
jeszcze kilka wierszy; Auf Seinem Pudel — (10 XII
60
1798), An die Natur — (12 XII 1798), Monds-
cheineband — (12 VII 1800), Fruhling, Festge-
dichts - (1800), Entschluss — (1801). W sumie
dziesięć wierszy, wliczając w to trzyczęściowy cykl
aforystyczny Der Jungling, Der Resignierte, Der
alte Einsiedler oraz jeszcze jeden wpis do pamięt-
nika Ehemanna z 1793 r. (później, w tzw. okresie
i
jenajskim Hegel napisze 79 aforyzmów).
Jakie więc przekonania idee łączyły przyjaźnią
Hegla i Holderlina? Co wreszcie spowodowało
wykruszenie się przyjaźni? Wiersze Hegla, jego
pisma teologiczno-filozoficzne, jak również poe-
zja Holderlina zawierają mniej lub więcej ukryte,
dpowiedzi nate pytania. Już w pismach młodzień-
czych (do roku 1801), podejmując problemy reli-
gijne i estetyczne, Hegel zdradza wnikliwą intuicję
w stosunku do podstawowych pytań, antynomii,
celów i zadań, jakie stawiano i którymi żyła
kultura niemieckiego Oświecenia. Jednym z ta-
i
kich pytań, wyrosłym z konstancji kryzysu kul-
tury, życia społecznego politycznego, jest pytanie
o ideał, jego intelektualną i historyczną zawar-
tość. Ideał, który można by przez konfrontację
z wartościami akceptowanymi, np. reformacją,
przedstawić jako powszechnie ważny i obowiązu-
jący. I związane z tym zagadnienie społecznej
funkcji filozofii i poezji, próba rozstrzygnięcia
61
i określenia zakresu ich kompetencji, czyli pro-
blem wywyższenia filozofii kosztem nauki i poe-
zji, bądź odwrotnie, wywyższenia poezji nad filo-
zofię, lub syntezy obydwu, bez deprecjacji myśli
kosztem wyobraźni. Są to więc te pytania, któ-
rych rozwiązanie projektował w tym czasie naj-
wyraźniej Schiller w swoich esejach oraz wypo-
wiedziach metapoetyckich. Fascynacja twórczoś-
cią i osobą Schillera udzieliła się przede wszystkim
Holderlinowi. Hegel okaże się bardziej krytycz-
nym czytelnikiem dzieł autora Zbójców.

Niemiecki mit antyku

W poszukiwaniu ideału tak Hegel jak Holderlin
ulegli „niemieckiemu mitowi Grecji”, a autor Hy-
periona należy niewątpliwie do największych jego
przedstawicieli. (W czasach nam bliższych mit
Grecji uzasadnia w swoisty i nowatorski sposób
Heidegger, nie pomijając w swojej filozofii Hol-
derlina. W jego twórczości dostrzega jakby wcześ-
niejszą poetycką egzemplifikację swej filozofii).

62 63
 Kult antyku w Niemczech, zainicjowany przez
i
Wielanda, Herdera, Winckelmanna i Lessinga,
a kontynuowany przez Goethego Schillera, ze-
środkował w sobie spory o tradycję — ale przede
wszystkim był figurą ideału człowieka i kultury.
W przywoływaniu antyku jako ideału dostrzega-
my charakterystyczne dla kultury niemieckiej ost-
ro postawione antynomie: zmysłowości i rozumu,
wolności i konieczności, kultury i natury,
i spon-
i
taniczności refleksji. Ideał starożytnej Grecji jest
dla poetów filozofów Niemiec swoistą transfor-
macją aktualnych pytań, krytyczną normą osądu
współczesności, postulatu i układem odniesienia
dla refleksji tak społecznej jak estetycznej. Ideał
Grecji przeciwstawiony zostanie rozbitej, „prozai-
cznej rzeczywistości Niemiec”. Próbę oświetlenia
wartości kultury niemieckiej tą „Najwyższą mia-
rą”, podejmują również Hegel i Holderlin, choć
hasło powrotu do antyku, „naśladowania
grec-
kich kanonów piękna”, zdaje się być właśnie tym
punktem zapalnym, który ostatecznie oddali od
siebie przyjaciół.
Dla Hegla Grecja, a wraz z nią jej estetyczny
perfekcjonizm, okaże się być bezpowrotną prze-
szłością. Społeczna rola poety świata starożytnego
Jest nie do powtórzenia w czasach współczesnych.
Holderlin przeciwnie, cały czas będzie żywił się
64
mitem Grecji, chociaż harmonijna wizja antyku
ulegnie w jego twórczości zachwianiu — dalekie-
mu jednak od brutalizacji, a upadek Republiki
Greckiej będzie dla niego synonimem nieodwra-
calnego upadku całej ludzkości. Powstanie zbroj-
ne w nowożytnej Grecji rozjaśni na krótko ze-
pchniętą.u poety głęboko w podświadomości na-
dzieję. Holderlin powtórnie otworzy swego Hype-
riona, odmawiając zgody pojęciowym formułom
w opisie świata. Ideał Grecji odczytywany będzie
już przez symbolikę późniejszych mitologii, a en-
tuzjazm dla rewolucji francuskiej będzie kumulo-
wał pesymistyczne w swojej wymowie przeświad-
czenia o niemożności powrotu do utraconej har-
monii. (Chociaż w niektórych wierszach, np.
Chleb i wino, poeta obwieszcza jakby powrót
apollińskiej harmonii i dionizyjskiej radości.)
Sztuka i poezja, co uzasadni Schilling, pozostaną
jednak tymi środkami, poprzez które ocala się
własną podmiotowość w sprozaizowanym, roz-
bitym świecie.
W wyborze między sztuką a życiem odrzucił
Hegel mistyfikujące znaczenie sztuki, zatrzyma ją
w swojej wizji dziejów poniżej myśli, uznając jej
nieprzydatność w przedstawianiu nowych treści.
I choć nie mówi tego wprost, to właśnie Holderlin
stanie się dla niego przykładem postawy roman-
65
 tycznej, jej estetycznego ekstremizmu, przedkła-
dającego spontaniczność i pozór, grę wyobraźni,
indywidualne „rojenia” nad obiektywną logiką
rzeczywistości, postulat realizmu.
Pozostańmy jednak tymczasem przy wspólnych
fascynacjach przyjaciół. Wizja starożytnej Grecji
funkcjonuje we wczesnych pismach Hegla w kon-
tekście problematyki moralnej i społecznej. Filo-
zof dotyka przez nią współczesnych sobie pro-
blemów, rozpoznaje skłócenie kultury i życia,
i
śledzi przyczyny tak narodzin, jak upadku no-
wych prądów umysłowych religijnych. Spostrze-
gamy to już w poemacie K/eusis. Hegel, uczucio-
wo wychodząc naprzeciw spotkaniu z przyjacie-
lem, przywołuje w wyobraźni obiegową w niemie-
ckim micie o Grecji symbolikę, deklaruje, że „to
także eter mojej ojczyzny”. W tym wierszu, jak
i pismach teologicznych idealizacja antyku zawie-
ra nie ukrywany zachwyt nad „bezpośrednimi
osobowymi więziami społecznymi”. Problem nie-
przymuszonych, nie zinstytucjonalizowanych wię-
zi społecznych staje się w filozofii młodego Hegla
problemem najważniejszym. W przekonaniu filo-
zofa starożytna, przedsokratejska Grecja jest spo-
łecznością, w której więzi osobowo spajały jedno-
stki ze sobą w kulturze, godząc tę kulturę z samą
naturą.
66
Radość z mającego nastąpić spotkania znajduje
manifestację w słowach:
— rozkosz upewnienia
starego związku wierności mocniejszym,
dojrzalszym związkiem,
który żadną przysięgą nie przypieczętowany,
dla prawdy swobodnej żyć tylko, nigdy nie
zawrzeć pokoju
z konwencją, co sądy i odczucia reguluje (...)
I przywołanie tej symboliki greckiej, poprzez
którą trwa w poezji nieprzymuszona spontanicz-
ność, utrzymująca wizyjny status poezji, czyniąca
z poety medium, przez które przemawiają bogo-
wie:
Och! niechby same teraz otwarły się bramy twojej
świątyni,
O Ceres, co tron miałaś w Eleusis!
Duchem upojony, poczułbym teraz dreszcz twej
bliskości,
zrozumiałbym sens objawień twoich,
sens wysoki obrazów, usłyszałbym
hymny
z uczt boskich
i słowa wysokie ich rady.
67
 To najwymowniejsze świadectwo przyjaźni,
w którym filozof, pełen podziwu dla twórczości
przyjaciela, zaświadcza, że „sens wysoki obra-
zów” wymaga i od odbiorcy poetyckiego uniesie-
nia, wtajemniczenia. Ten arystokratyzm poznaw-
czy poety, jakby instynktowna pewność własnego
powołania w głoszeniu prawd, uzasadniająca się
„piękną radosną fantazją”, dzięki której „sens
gubi się w oglądzie””:
co moim nazwałem, zanika,
oddaje się temu, co nie zamierzone, jestem w tym,
jestem wszystkim, jestem tylko tym...
— Hegel zdaje się uznawać za czas przeszły, nie
dający się powtórzyć obecnie z takim skutkiem
jak w starożytnej Grecji.
Schillerowskie pytanie o wartości poezji naiw-
nej i sentymentalnej, poezji natury i ideału, spon-
i
taniczności refleksji, Hegel zdaje się przenosić na
twórczość przyjaciela. (Praca Schillera ukazuje się
właśnie w tym czasie: 17956). Zarysowaną przez
autora Zbójców antynomię poezji natury i normy,
rzeczywistości podmiotowej kreacyjnej i przed-
miotowej, Hegel stara dookreślić też dyskursem,
a winckelmannowski ideał „naśladowania sztuki
greckiej” uzna w tym czasie za utopijny i niereal-
68
ny (jednakże do końca życia pozostanie on dla
Hegla niedoścignionym kanonem piękna). Czym
więc był antyk dla młodego filozofa, który nie stał
się jeszcze „dla siebie”? Jak widział go w od-
niesieniu do współczesności? W czym jego spoj-
rzenie różniło się od entuzjazmu przyjaciela? Jak
więc wygląda ewolucja Hegla wobec idału antyku
i roli sztuki we współczesnym społeczeństwie? To
zespół pytań, na które odpowiedź zawarta jest
w pismach teoretycznych, a częściowo i w samych
wierszach.
Hegel, podobnie zresztą jak Schiller, zaakcep-
tuje w pewnym momencie, że antyk jest nieosią-
galnym ideałem, że grecki wzorzec człowieka dos-
konałego, wspomagany oświeceniowym senty-
mentalizmem, wymaga zasadniczego przewartoś-
ciowania. W pismach młodzieńczych -—
Religia
ludowa a chrześcijaństwo (1795), Życie Jezusa
(1795), Pozytywność religii chrześcijańskiej
(17956), Duch chrześcijaństwa i jego los (1799),
Fragment systemu (1800) ideał antyku
-—
jestteż
tą formułą, przez którą Hegel ujrzy proces histo-
ryczny jako bezpowrotne oddalanie się od kultury
helleńskiej. Heglowskiemu spojrzeniu na antyk
towarzyszyć będzie realizm próba oparcia się
—-
na materiale tak historycznym, jak socjologicz-
nym, a potem ekonomicznym. Zachwyt nad kul-
69
turą antyku szedł będzie w parze ze stopniową
eliminacją postawy utopijnej. Podziela więc po-
czątkowo przekonanie, że społeczeństwo i kultura
Grecji starożytnej są przeciwieństwem utylitar-
nych ideałów i propozycji praktycznych. Idealizo-
wana społeczność greckiej „„polis” pełni też funk-
cję kryterium oceny ideałów głoszonych przez
chrześcijaństwo. Anytk pozwala filozofowi spoj-
rzeć na poroblemy religii jak na problemy moral-
ne — w pismach wczesnych prześledzić można
stopniowe wyzwalanie się Hegla, słuchacza In-
stytutu Teologicznego, spod presji języka teologii
i coraz śmielsze sięganie do pojęć filozoficznych.
Od Kanta zaczerpnie pogląd, że religia jest pew-
nym typem więzi społecznej. Ale przeciwko Kan-
towi rozwijał będzie przekonanie o niemożliwości
rozpatrywania życia moralnego jednostki w oder-
waniu od struktur społecznych, obiektywnej kul-
tury. Uzna, że wolność nie jest tylko wewnętrz-
nym przekonaniem, motywacyjną wolnością wy-
boru, ale i właściwością działania, cechą kultury.
Opozycja wobec dualizmu moralności i kul-
tury, wobec prawa, sprzeciw wobec rygoryzmu
etycznego—
to częste wątki rozrachunków Heg-
la. U Schillera natomiast sprzeciw ten przyjmie
postać koncepcji estetycznej. Sztuka, artyzm sta-
ną się wzorem więzi społecznej, w której godzi się
70
moralne, rozumne działanie z partykularnymi
motywami. Uznanie sztuki za pośrednika między
jednostką a społeczeństwem będzie tym rozwiąza-
niem, ktore zaakceptuje za Schillerem autor Hy-
periona. Hegel starał się będzie poddać rozwiąza-
nie Schillera racjonalnemu namysłowi, dowartoś-
ciować je materiałem historycznym. Schillerows-
kie ujęcie więzi społecznej, jako więzi bezpośred-
niej i przeżyciowej, rozwinie Hegel w pracach
o religii ludowej. Grecka „polis” to właśnie uobe-
cnienie harmonii wewnętrznych przekonań jedno-
stki z interesem społecznym, pogodzenie spon-
taniczności z obiektywnymi zasadami współżycia.
Kultura helleńska, społeczność „„polis” są ucieleś-
nieniem religii ludowej. Jej przeciwstawieniem jest
katolicyzm. W Eleusis ową bezpośrednią więź
społeczną Hegel określa słowami:
dla prawdy żyć tylko nigdy nie zawrzeć pokoju
ze statutem co sądy 1
odczucia reguluje.
TA
 Spontaniczność i rozum
O
ile więc religia ludowa jest afirmacją ludz-
kiej wolności, osobowych więzi, pogodzeniem na-
tury z kulturą, o tyle „religia pozytywna” (katoli-
cyzm) jest
negacją wewnętrznej wolności przeko-
nań. Jako antyteza religii ludowej, przez swój
moralny dyktat, autorytatywność, nakierowana
jest na doskonalenie jednostek, ale wbrew całemu
społeczeństwu. „Wiara pozytywna — pisze Hegel
— to taki system twierdzeń, który ma stać się dla
nas prawdą, ponieważ jest on nam głoszony przez
autorytet, któremu nie możemy się nie podporzą-
dkować”. System religijnych prawd narzucany
jest jako bezwzględny, niezależny od naszego
przekonania. Katolicyzm ze swoją organizacją
i kodeksem instytucjonalizuje więzi osobowe. Jest
przyczyną utraty wolności — sprzyja politycz-
nemu despotyzmowi. „Kościół katolicki posiada
kodeks... ale jest sprzeczne z prawem rozumu
każdego człowieka być podporządkowanym ta-
kiemu kodeksowi: cała więc władza kościoła jest
niezgodna z pojęciem prawa i żaden człowiek nie
może zrezygnować z nadawania samemu sobie
praw, odpowiadania tylko przed sobą samym za
swą działalność, gdyż wraz z takim wyrzeczeniem
przestałby być człowiekiem”.
72
Katolicyzm poprzez rozwinięcie formalnych
norm i przepisów regulujących postępowanie mo-
ralne dezintegruje społeczeństwo w izolowane jed-
nostki, jest przyczyną społecznego atomizmu, de-
gradacją wolności. Jednym słowem, akcetpacja
katolicyzmu jako „religii prywatnej” oznacza nie-
odwracalny upadek antyku, którego ideały chcieli
w jakiejś mierze restytuować jakobini.
Hegel przywołuje antyk, by pokazać również,
że piękno sztuki wymaga sprzyjającego jej „poli-
tycznego klimatu”. Brak wolności i demokratycz-
nych zasad rządzenia, na przykład w państwach
Wschodu, w tradycji judeochrześcijańskiej, prze-
sądza o niemożliwości odnowy klasycznego kano-
nu piękna jako synonimu doskonażości człowieka.
W Sztuce Wschodu, tradycji katolicyzmu obca
jest prostota, jasność i radość życia. Katolicyzm
za bohaterów uznaje „męczenników — bohate-
rów
cierpienia, a nie działania”. W prawach Heg-
la wiele jest zaskakujących porównań dwóch kul-
turowych tradycji. Przytaczane przykłady z ar-
chitektury, malarstwa, poezji wykazują wprost, że
ich autor upatrywał w wolności przekonań i spon-
taniczności niezbędną przesłankę sztuki.
Grecy — „synowie wolności, wychowankowie
pięknej, radosnej fantazji” — podporządkowywa-
li się tylko tym prawom, „jakie sami sobie nadali,
73
 ludziom których sami postawili na czele, prowa-
dzili wojny, o których sami decydowali, wyrzekali
się swej własności, namiętności, tysiące razy skła-
dali w ofierze swe życie za sprawę, która była ich
i
sprawą, nie pouczali nie uczyli się, lecz w działa-
niu stosowali maksymy cnoty, które mogli na-
zwać swoimi maksymami: tak w życiu prywat-
nym, jak publicznym, każdy był mężem wolnym,
każdy żył według własnych praw” -- napisze
Hegel w rozprawie Pozytywność religii chrześci-
Jańskiej.
A jak w języku heglowskim wygląda opis
współczesnego społeczeństwa pochłoniętego przez
„religię pozytywną”? (De facto jest to opis Im-
perium Rzymskiego, które według Hegla zapo-
czątkowało nowożytność). Symptomem upadku
kultury Grecji jest rozluźnienie haromnii między
państwem a obywatelem. „Z duszy obywatela
— pisze Hegel pod wrażeniem lektur Gibbona
i Monteskiusza —
zniknął obraz państwa jako
wytworu jego działania, troska o całość i pogląd
na całość występuje jedynie w duszy poszczegól-
nych lub nielicznych jednostek... Użyteczność dla
państwa stała się wielkim celem, jaki państwo
postawiło przed swoimi poddanymi, celem zaś,
który oni postawili przed sobą, było dorabianie
się i utrzymanie siebie samego, każda działalność,
74
wszelkie cele odnosiły się teraz tylko do tego co
indywidualne, nie było żadnej działalności w imię
całości, w imię idei — każdy albo pracował dla
siebie, albo zmuszony był pracować dla innej
jednostki. Znikła wolność podporządkowywania
się przez samego siebie nadanym prawom... znikła
wszelka wolność polityczna, prawo cywilne zabez-
piecza jedynie własność, która teraz wypełnia cały
czas Jednostki, działalność jej całego życia
— śmierć musiała stać się dla niej czymś strasz-
nym, gdyż okazało się, że nic jej nie przeżyje
(republikanina przeżywała republika), a więc jed-
nostce majaczyła się myśl, że ona sama, jej dusza
jest czymś wiecznym”. Ten przydługi cytat jest
typową próbką marzeń, jakie filozof wiązał z an-
tykiem jako formą osądu współczesności.
Z heglowskim opisem upadku bezpośrednich
więzi społecznych korespondują słowa holderlino-
wskiego Hyperiona: (...) nie mogę sobie wyobrazić
żadnego innego narodu, który byłby bardziej roz-
darty niż Niemcy. Widzisz rzemieślników, ale nie
ludzi, kaznodziei, ale nie ludzi, panów i parob-
ków, młodzieńców i dorosłych, ale nie ludzi (...)
Twoi Niemcy chętniej poprzestają na tym, co
najniezbędniejsze, i dlatego tyle w nich wyrobnict-
wa, a tak mało swobodnej, radosnej pracy (...) nie
ma w tym narodzie rzeczy tak świętej, by jej nie
15
 zburzyli, zbrukali nikczemnym wykrętem, nie zbe-
zcześcili, a wszystko obliczający barbarzyńcy tra-
ktują jak interes (...)i nawet nie umieją inaczej, bo
gdy ludzka istota podlega tresurze, tedy musi
służyć tylko swoim celom, szukać jedynie włas-
nych korzyści (...) Dlatego też tak bardzo lękają
się śmierci i — by wieść żywot ostrygi, znoszą
wszelkie upokorzenia, bo wyższych celów nie zna-
ją, tylko swą fuszerkę, jakby zbierali kłosy na
ściernisku””.
Heglowski ideał religii ludowej, powołanie Gre-
ków za świadków współczesności, nie pomija
oczywiście kluczowego dla epoki słowa Narura.
Tak u Schillera, Holderlina jak i Hegla będzie
Natura kryterium oceny współczesności. Pojęcie
to jest ideałem moralnym, antropologicznym.
Przeciwstawione sprozaizowanej kulturze, stają
się synonimem utraconego, pierwotnego stanu
szczęśliwości. Jest również określeniem bezpo-
średniej więzi społecznej, w sferze sztuki — spon-
taniczności i talentu. Schiller, świadom wielozna-
czności tego pojęcia w myśli oświeceniowej, roz-
poznając jego znaczenia powie: „Nasze uczucie
do natury podobne jest do uczucia, jakie żywi
chory dla zdrowia”. Przy jej pomocy autor Łistów
odróżni poezję naiwną od sentymentalnej. A uten-
tyczni poeci natury to Grecy, godzący świat przy-
76
rody z bogami, fantazję z myślą; z drugiej strony
poeci sentymentali głoszą „naturę” jako ideał.
„Oni odczuwali naturalnie, my odczuwamy natu-
ralność”.
Program pogodzenia naiwności z sentymentali-
zmem, natury z kulturą wypełni poszukiwania
Schillera. Schillerowskie ustalenia zachwyciły po-
czątkowo tak Holderlina, jak Hegla. Starożytna
Grecja jest dla przyjaciół przez lekturę utworów
autora Listów nadal przedmiotem zachwytu, ale
już ostrożniejszego. W przekonaniu obydwu dy-
chotomia współczesnej kultury pogłębia się. Przy-
jaciele zgłaszają obawy co do jej rozwiązania
przez głoszenie aktualności greckiej organizacji
politycznej, greckiego kanonu piękna. Holderlin
przypomina symboliczną ornamentykę natury
niemal w całej twórczości. „Hyperion” jest jed-
nym wielkim hymnem do Natury, tyle, że pisanym
prozą. Optymistyczne przekonanie o powrocie
szczęśliwości wypełnia całą powieść: „Przyjdą, na
pewno przyjdą twoi ludzie, Naturo. Odmłodzony
ród ludzki i ciebie, i dawne przymierze duchów
wraz z tobą się odnowi. Jedno tylko będzie pięk-
no, a ludzkość, Natura zespolą się w jednej
wszechogarniającej boskości”.
Hegel napisze wiersz zatytułowany wprost: Do
Natury.
17
Już w tym wierszu Hegel zdaje się osłabiać ideali-
zowaną przeszłość Grecji. W pracach teoretycz-
nych powstających w tym czasie zdaje się prowa-
dzić wewnętrzny dialog z takimi głosami jak Hol-
derlin, utrzymującymi wiarę w powrót do świata
antycznego i zasad w nim kultywowanych. Osta-
teczne zerwanie z tymi przekonaniami — chociaż
„polis” stale będzie dla Hegla przykładem idei
suwerennego państwa i politycznej niezawiłości
— nastąpi już w artykułach Prawo natury, Wiara
i wiedza, a uwieńczenie znajdzie w Fenomenologii
ducha.
78
Granice mitologii
U
i poezja
Holderlina przywołaniu antyku, „żywej
ojczyzny”, towarzyszyć będzie z biegiem czasu
coraz śmielsze sięganie do symboliki chrześcijańs-
kiej. Wydaje się, że stosunek autora Hyperiona do
chrześcijaństwa, katolicyzmu nie jest tak jedno-
znacznie negatywny. Oczywiście, nie jest to katoli-
cyzm ortodoksyjny —- nawet w ramach swojej
mutacji. Naruszenie granic mitologii — silna in-
terioryzacja motywów tak „pogańskich”, jak
chrześcijańskich — to znaki heterodoksji. Wątek
panteistyczny i palingenetyczny w twórczości, za-
świadczony odautorsko (Holderlin podpisuje się
w pewnym momencie „„Scarandeli” i datuje wier-
sze jako powstałe przed jego narodzeniem), wy-
mykają się na tyle racjonalnej interpretacji, na ile
właśnie holderlinowski świat zaprzeczył jej for-
mułom. (Powoływanie się na obłęd autora jest już
bezwartościowym zabiegiem interpretacyjnym).
Niepokoje katolicyzmu, sztuka „transcendent-
na” budzą grozę, osłabiane są przez poetę właśnie
grecką filozofią natury. Niemal stoicki spokój,
rezygnacja z wiary w kreację przez myśl, oddanie
się tylko we władzę wyobraźni, magiczno-terapeu-
tyczne siły poezji — wprost emanują z wierszy
79
samotnego poety. W wierszu Rozkosze tego świata
napisze:
Przeminął kwiecień, maj i czerwiec się nie zjawi
Nie jestem niczym już, życie mnie nie bawi.
A w „Liniach życia” jakby dopowie:
To, czym jesteśmy tu, może dopełnić Bóg
Harmonią i spokojem, i wieczną nagrodą.
W wierszowanej wersji Hyperiona znajdziemy po-
stać Najświętszej Marii Panny ukrytą pod grecko
brzmiącym nazwiskiem Panagii. W poczji Holder-
lina symbolika, mitologia, sceny i wydarzenia tak
ze starego, jak z Nowego Testamentu splatać się
będą z postaciami greckiej mitologii. Chrystus
— przez Hegla obdarzony odpowiedzialnością za
wybuch indywidualizmu, sztuki grozy, społe-
czeństw autorytetu — w twórczości Holderlina
pojawia się jako brat Heraklesa i Dionizosa.
A w hymnie Patmos napisze:
Bo jeszcze żyje Chrystus
Od nieba pochodzą
Wszyscy bohaterzy (...)
80
To już nie Chrystus Hegla, bohater cierpienia
— przeciwstawiony Sokratesowi, „bohaterowi ży-
cia”. Hegel uporczywie przeciwstawiał będzie pię-
kno religii ludowej fetyszyzmowi ceremonii kato-
lickich, krytycznie oceniając rytualną sztuczność.
Powie nawet: „co jest piękne w katolickiej liturgii
— zapożyczone od Greków i Rzymian”.
Temat jednostkowej śmierci, w całej swej bu-
dzącej grozę atmosferze, uznany przez Hegla za
znak rozkładu społeczeństwa antycznego, za przy-
czynę wyodrębnienia się indywidualizmu, w wier-
szach Holderlina zdaje się dookreślać kanon „pię-
knej radosnej fantazji”. W ciągle doskonalonej
i nie ukończonej tragedii Śmierć Empedoklesa,
w hymnie Patmos, w osobistym liryku Niegdyś
spytałem muzy czy wierszu:
Ubiór mój na wietrze wieje
I wesoły duch mnie pyta,
Co się w moim wnętrzu dzieje
Aż dzień śmierci w nim zaświta
— by wymienić tylko niektóre utwory — temat
śmierci jednostki, cierpienia ze stoickim spokojem
splata się z marzeniami o Grecji jako krainie
szczęśliwości. Symbolika i mitologia chrześcijańs-
ka uzyskuje nowe, zaskakujące znaczenia — pre-
81
kursorskie wobec symbolizmu czy nadrealizmu.
Motywy te Hegel w wykładach z estetyki nazwie
romantyzmem.
To Schelling zdaje się konceptualizować poety-
ckie intuicje Holderlina, nadając im postać filozo-
ficznego systemu. Bowiem w jego przekonaniu
„bogowie wszystkich mitologii nie są niczym in-
nym jak ideami filozoficznymi oglądanymi obiek-
tywnie, czyli realnie”. W filozofii Schellinga tak
mitologia grecka, jak chrześcijańska — pierwsza
reprezentuje naturę, druga historię — stanowią
podwaliny pod nową mitologię mającą pogodzić
przeciwieństwa świata starożytnego i nowożytne-
go, przeciwieństwa tkwiące w każdej jednostce.
Przyszła mitologia synteza greckiego oglądu
— Nad światłem przebywa bóg błogosławiony,
świata jako natury i chrześcijańskiego widzenia
świata jako moralnego uniwersum — stanie się
też „poezją absolutną”, wchłaniającą w siebie
zarówno treści dyskursywne, jak wyobrażeniowe,
filozoficzne i poetyckie.
Dla Schellinga „idee i bogowie są w sztuce
jednym i tym samym”, „jeżeli mitologia grecka
czyniła zadość postulatowi przedstawiania tego,
co nieskończone, w tym, co skończone — to jest
postulatowi nieskończoności — to chrześcijańst-
wo opiera się na przeciwstawnych zasadach, dą-
żąc do włączenia tego, co skończone, do nieskoń-
82
czoności, tj. czyniąc zeń alegorię tego, co nieskoń-
czone”.
W poezji Holderlina światy dwóch kultur, grec-
kiej i chrześcijańskiej, oświetlać się będą równo
silnie, bogowie Grecji będą równowartościowymi
partnerami postaci z mitologii chrześcijańskiej,
a Fter okaże się np. w wierszu Burza, samym
Bogiem. U Holderlina najkonsekwentniej wyraża
się głoszone przez Schellinga wyznanie wiary
w nową mitologię, w której chrześcijański Bóg
bierze w swoje posiadanie „naturę, czyniąc ze
świata widzialnego swoje królestwo”. W wierszu
Powrót czytamy:
czysty,
Rozradowany grą świętych promieni.
W ciszy mieszka samotnie, i jego twarz jaśnieje,
On, co sam jest sterem, wydaje się chętnie
ź
rozdawać
Zycie, i tworzyć radość wraz z nami
Zaszczepienie naturze chrześcijańskiego Boga,
synteza świata historii i natury, nieskończoności
i skończoności w wierszach Holderlina jest two-
rzeniem nowej, przeczuwanej mitologii. Autor
Hymnów zdaje się zaświadczyć tę myśl Schellinga,
83
która głosi powrót filozofii, jak i nauk, do wspól-
nego Źródła — poezji. Nowa mitologia będzie Koniec przyjaźni.
dziełem „całego rodzaju ludzkiego, będącego jak- Filozofia czy poezja?
by jednym wielkim poetą”.
sk o irracjonalizujące rozwiązanie Schellinga,
uwieńczone „Filozofią sztuki”, Hegel podda kry-
tyce. Nastąpi zerwanie przyjaźni między filozofa-
mi, datującej się od czasów studiów w Tybindze
aż po okres współpracy w Jenie (1801 — 1803).
Pisząc rozdział Fenomenologii ducha zatytułowany
Zwierzęce królestwo ducha i oszustwo lub rzecz
sama, Hegel miał otwarty przed sobą satyryczny
poemat Goethego Lis przechera. Natura — He-
gla „rzecz sama w sobie — obdarzona zostaje
u
prozaicznymi cechami — namiętnością, pobud-
kami egoistycznymi itp. Nie będzie już idealizo-
wanym, retrospektywnym ideałem szczęśliwości,
stabilizowanym zespołem wartości. Okaże się ko-
nieczną przesłanką w wyjaśnianiu procesu dziejo-
wego, jedną z obiektywnych sił napędowych his-
torii. W oskarżeniach współczesności tak Hegel,
jak Holderlin zdają się powtarzać pytanie: czy
wraz z upadkiem antycznej „polis” zachowana
zostaje wolność? Odpowiedzi, pomimo wspólnego
tonu w krytyce czasów nowożytnych, zdają się
jednak dzielić przyjaciół. Hegel wyposaży przemy-
ślenia nad współczesnością w treści polityczne

84 85
i jakby przyzna, że ideał religii ludowej afirmujący
wolność jest anachronizmem i ma mglistość uto-
pii. Epoka współczesna posiada swoiste, normują-
ce ludzką działalność wartości. Nie wynikają one
tylko z wewnętrznego przekonania jednostek, ale
zawarte są w nowych sferach życia — oddalonych
i obcych już antykowi. Hegel poszukuje też obiek-
tywnej gwarancji wolności. Znajduje ją w urzą-
dzeniach społecznych, ustawach prawnych, państ-
wie. Wolność to już nie tylko subiektywne prze-
konanie o nieograniczonym niczym wyborze, ale
i racjonalności postępowania, którą orientują in-
stytucje społeczne. Jest zespoleniem motywów,
sumienia z obiektywnie racjonalnymi kryteriami.
Filozof uzna współczesny indywidualizm — włas-
ność indywidualną, tak oskarżoną o dezintegrację
społeczną w pracach o religii ludowej — za kon-
stytutywną dla wolności. To organizm państwa
i instytucje społeczne okażą się też być realnym
planem historii, dzięki któremu można mówić
o tożsamości moralnych przekonań i racjonal-
nych działań jednostki.
Ale racjonalności działań nie kojarzy z zewnę-
trznym dyktatem -- państwo stanowe, którym
zastępuje ideał „żywej ojczyzny” Greków, jak
i państwo republikańskie zespala partykularnie
nastawioną jednostkę z obiektywnymi normami.
86
Z taką próbą dowartościowania antyku współ-
czesnym indywidualizmem Holderlin nie godzi
się. Nie przyjmuje też ukrytej w refleksji Hegla
myśli o nikłej wartości poezji w czasach współ-
czesnych. Holderlin — spadkobierca charakterys-
tycznych dla schyłku Oświecenia pytań o wzajem-
poczją.
i
ną relację i wartość poezji filozofii opowie się za
Poeci są świętymi naczyniami,
Gdzie przechowuje się wino
Życia, ducha bohaterów
napisze w wierszu Buonaparte. Zachowa też prze-
konanie o normującej wartości antyku wobec
współczesności. Pytania i odpowiedzi na nie obec-
ne są już w Hyperionie, gdzie bohater relacjonuje
rozmowę
z przyjaciółmi i Diotymą:
..ale w taki sposób ten poetycko-religijny naród
miał być również narodem filozofów — tego nie
pojmuję.
Nie staliby się nigdy narodem filozofów bez
poezji!
Cóż wspólnego ma filozofia —-
odparł tamten
—- cóż wspólnego ma zimna wzniosłość tej wiedzy
z poezją?
Poezja —-
odrzekłem pewien swej sprawy,
87
jest początkiem i końcem wiedzy. Jak Minerwa
wyskoczyła z głowy Jowisza, tak poezja z twórczo-
ści nieskończonego boskiego bytu. W ten sposób
zlewają się w końcu w niej, jak w tajemniczym
źródle tworzenia, wszystkie skłócone żywioły.
Sową Minerwy u Hegla okaże się filozofia
i obce jej będzie poetyckie wieszczenie wieczności.
tej
I jeżeli do klimatu epoki, nazywanej też przeło-
mem romantycznym, należy przejście od filozofii
do poezji — a rzecznikami osłabienia filozofii byli
Holderlin, Schlegel, Schelling — to w myśli heg-
lowskiej zaznaczy się protest przeciwko wypiera-
niu filozofii przez poezję, dyskursu przez bezpo-
średni ogląd.
Opozycja ta uzyskała w filozoficznym, dojrza-
łym systemie Hegla wnikliwe uzasadnienie. Heg-
lowski opis historycznej ewolucji — romantyzmu
— rozkładu artystycznej świadomości, skazuje
w czasach współczesnych poetę na banicję niemal
jak w platońskim państwie. Poeta zapanowując
nad wszelką formą i treścią, przestaje liczyć się
z jakimikolwiek realiami — doceniając tylko sztu-
czność wykonania, technikę tworzenia pozorów
i mistyfikacji. Zostaje zerwana więź sztuki z „is-
totnymi siłami epoki”. Poezja jest tylko „subiek-
tywną przypadkowością”. Heglowski ideał poezji,
zawarty w zdaniu: „Prawdziwa oryginalność za-
88
równo artysty jak i dzieła sztuki polega na tym, że
dzieło i artystę ożywia rozumność treści w sobie
prawdziwej” — już jest niemożliwa do zrealizo-
wania środkami poetyckimi. To zadanie prozy
i filozofii. Romantyzm ucieleśnia sparaliżowaną
przez współczesną epokę świadomość artysty.
„Fantazja nie ujęta w karby przez rozwagę, wiz-
jonerstwo, skierowanie się poety, jego wierzącej
duszy -— zakładającej bóstwo jako przesłankę
— w swoją własną wewnętrzność” — to sym-
ptomy „zdziczałej genialności” romantyzmu.
Mieści się w tym opisie i Holderlin.
Zgłoszony prymat filozofii w stosunku tak do
poezji, jak religii ostatecznie więc oddali przyja-
ciół. Dla Holderlina tylko w poezji zawarta jest
możliwość zespolenia i syntezy tego, co ogólne, ze
szczegółowym, prawa moralnego z faktycznością.
Filozofia przez swoją analityczność jest czymś
drugorzędnym. Irracjonalizujące rozwiązanie
przejmuje też Schelling. W obliczu kształtującej
się nowej mitologii „w żadnym wypadku nie może
istnieć wydział filozoficzny, może istnieć tylko
wydział sztuki”.
Jak więc Hegel sytuował poezję w swej his-
toriozoficznej konstrukcji? Jakie społeczne zna-
czenie wiązał ze sztuką w tym momencie swej
biografii, kiedy uświadomił sobie, że wyodręb-
89
nienie historii jako autonomicznego bytu człowie- nie o doniosłym znaczeniu sztuki w przeszłości,
ka mogło dokonać się tylko w oparciu o pojęcie kiedy — jak np. u Greków — była ona najwyższą
kultury — dojrzałości człowieka do racjonalnego formą poznania prawdy, a artyści i poeci na-
rozpoznania swego miejsca w społeczeństwie? dawali kierunek działalności państwa.
Od lewicy heglowskiej pochodzi sąd: „...roman-
tyków jako takich reprezentyjących schellingiańs-
ką zasadę oglądania absolutu w formie fantas-
tycznych i genialnych wzruszeń, obciążonych jesz-
cze dodatkowo fichteańskim subiektywizmem, uj-
muje w karby filozofia Hegla. Podobnie jak ich
potomkom, pietystom dzisiejszym, polityczno-re-
ligijnym romantykom i młodoniemcom przeciw-
stawia się naukowa świadomość nowych czasów,
filozofia oczyszczona i uwolniona od stale się do
niej przyklejającej mroczności romantyzmu”.
W Heglowskiej historiozofii oskarżeniu sztuki
o niezdolność oddania współczesnych treści towa-
rzyszy wiara w dyskursywnie tworzone „obrazy”
świata. Wobec języka filozofii, nauki nie ma już
tematów, problemów, ,symboliki”, których nie
dałoby się sprowadzić do pojęć. Sam Hegel, za-
świadczając hasło końca sztuki wieloma zdaniami
typu; „Myśl, refleksja prześcignęły sztukę pięk-
na... sztuka nie daje już dzisiaj tego zaspokojenia
potrzeb duchowych... nasza obecna epoka w cało-
kształcie swoich stosunków nie jest okresem
sprzyjającym sztuce”, podzielał jednak przekona-

9%) 91

Poczja a państwo.
Zaangażowanie poety.
znając, że współczesność nie sprzyja sztu-
ce, Hegel silnie zaakcentował niezależność twór-
czości artystycznej od państwa. Państwo jako
inkarnacja obiektywnego ducha posiada granicę
zasięgu swoich ingerencji. Granicę tę wyznacza
właśnie sztuka, jako rozwijająca „życie wewnętrz-
ne”, pielęgnująca wartości moralne. Nic tak nie
narusza autonomii sztuki, jak narzucane przez
państwo dyrektywy. Odpowiedzialność artysty
nie jest jednak odpowiedzialnością indywidualną.
Artysta odpowiada za rolę, jaką wyznacza mu
proces rozwoju społecznego, ale wobec ograniczo-
nej już bezradności w opisie i ocenie świata funk-
cja ta teraz przypada filozofii i prozie. Filozofia
dziedziczy funkcję i przywileje sztuki. Sztuka za-
pośredniczona zostaje przez myśl dyskursywną.
W Estetyce Hegel podziela częściowo przekonanie
o poezji, które żywili jego przyjaciele z Tybingi,
tyle że w przeciwieństwie do Holderlina czy Schel-
linga nie kojarzył już poezji ze sprzyjającym jej
odbiorcą. W sprozaizowanej współczesności nie
widział możliwości odnowy warunków dla jej fun-
kcji moralnej, poznawczej — warunków jakie
92
kiedyś zapewniała demokratyczna społeczność
Grecji. Nie przywołuje, jak Holderlin, Hellady
jako utopii przeciwstawnej partykularyzmowi
czasów obecnych. Było to dla niego zjawisko
niepowtarzalne, i cały historycyzm filozofa zdaje
się afirmować poezję w czasie przeszłym. „To, co
się mówi, jest w poezji tylko po to, aby być
wypowiedziane” -— napisze w Estetyce.
Nie znajdziemy też u Hegla, wbrew konsekwen-
tnemu historycyzmowi i zapewnieniom, że z rze-
czywistości przemawia do nas rozum, jakichkol-
wiek prób opowiadania się za poezją w służbie
państwa, historii. Co więcej, Hegel zawsze pod-
kreśla konieczność dystansu poety wobec relatyw-
nych okoliczności, koniunktur, gry interesów.
„Poeta musi wystrzegać się każdego celu — pisze
— leżącego poza obrębem sztuki... W ogóle poe-
zja jako poezja nie powinna być ani religijna, ani
religijnie budująca... to samo dotyczy nauczania,
moralnego doskonalenia, politycznej agitacji albo
zgoła powierzchownego spędzania czasu i rozry-
wki. Są to bowiem cele, do których urzeczywist-
nienia poezja może spośród wszystkich sztuk być
bez kwestii najbardziej pomocną, pomocy tej
wszakże —
o ile ma pozostać wolna w swej
własnej sferze — nie powinna im udzielać”.
Powraca postulat: „(...) Nie uważa ona zewnętrz-
93
nej okoliczności za cel istotny, siebie samą zaś
tylko za środek do celu, przeciwnie, wchłania ona
w siebie materiał owej rzeczywistości, aby potem
rozwijać go i kształtować w oparciu o upraw-
nienia i wolności fantazji. W tej sytuacji nie poe-
zja jest czymś okolicznościowym i akcesoryjnym,
lecz materiał stanowi zewnętrzną sposobność,
która staje się dla poety impulsem dla jakiegoś
głębszego wniknięcia w rzeczy i czystego jej
kształtowania, dzięki czemu wytwarza on
z siebie
to, co bez niego w bezpośredniej rzeczywistości
nie stałoby się w ten wolny sposób przedmiotem
świadomości”.
A więc, Hegel zdaje się konsekwentnie utrzy-
mywać przeświadczenie, że wolność jako poetyc-
ka samodzielność jest niezbędną przesłanką dla
i
rozwoju poczji kultury, że niemożliwa jest sztuka
wartościowa przy despotycznej formie rządu. Pro-
zaiczność współczesnego społeczeństwa, wrogość
wobec sztuki związana jest z nieodwracalnym
upadkiem demokracji. Z jednej strony młodzień-
czy entuzjazm, jakby pamięć o własnych próbach
poczjowania, a z drugiej konstatacje, że świat
współczesny to świat działalności praktycznej,
świat mieszczaństwa, które powodują, że w grun-
cie rzeczy Hegel zajmuje wobec poezji postawę
ambiwalentną.
94
Tęsknota za sztuką klasyczną, opis jej samo-
rzutnego rozkładu przypomina schillerowską an-
tynomię kultury (poezji naiwnej i sentymentalnej)
przed jaką stanęła kultura Niemiec. Za rozpad ten
odpowiedzialni są sami poeci. „Z jednej strony
— pisze Hegel — sztuka przechodzi do odtwarza-
nia codziennej, pospolitej rzeczywistości jako ta-
kiej, do przedstawiania przedmiotów takimi, jaki-
mi są one przed nami, w ich przypadkowej jedno-
stkowości i jej różnorodności. Sztuka interesuje
się teraz przekształcaniem tego istnienia w pozór
dzięki zręczności techniki; z drugiej strony, prze-
ciwnie, sztuka spada do całkowicie subiektywnej
przypadkowości — koncepcji i przedstawienia,
pielęgnuje humor jako zniekształcenie i przeina-
czenie wszelkiej przedmiotowości
i realizmu przez
dowcip i grę subiektywnego poglądu na świat.
Wreszcie kończy się to twórczą władzą artystycz-
nej podmiotowości nad wszelką treścią i formą”.
Autor Fenomenologii ducha, krytycznie nasta-
wiony do „sztuki codzienności” i „czystej wyob-
raźni”, jakby broni tej wrażliwości obecnej w tra-
dycji literackiej, która nie roztapia rzeczywistości
ani w powierzchownym konformizmie, ani nie
staje się racją samą w sobie przez grę eskapistycz-
nej wyobraźni. Ukryty tu postulat realizmu wobec
granic historycznej wolności zakłada, że czas
95
 to
ludzki nie tylko środek, przez który „bogowie”
piszą utwory, to również sama materia, temat dla
literatury, przez którą człowiek za swoim włas-
nym twórczym pośrednictwem rozpoznaje siebie.
I jeżeli nawet historia ukazuje negatywną siłę
czasu, skończoność biografii, osobistych przyja-
źni, znikomość celów jednostkowych wobec za-
gadkowej chytrości rozumu panującego bezwzglę-
dnie nad człowiekiem — to właśnie taka wizja
historii pozwala rozpoznać dysponowanie takimi
namiętnościami, jak rozumem. To w poezji his-
toria zdaje się wieńczyć pewien etap w poszukiwa-
niu siebie jako człowieka — moralnego dysponen-
ta własnych działań.
Tę myśl Hegla oddaje ostatni napisany przez
niego wiersz, zatytułowany Decyzja.

Przekłady fragmentów wierszy Hegla w posłowiu

— Zdzisław Wawrzyniak.
Przekłady wierszy Holderlina — Mieczysław Jastrun.

96
 ad s m.li
ii
BA