\/Vojciech l'~akovvski

\/Vaclavv Leksil1

Wydanie jcdcnasle
 I .I
Spis treści

PRZEDMOWA strona 7

RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE strona 9

Równanie różniczk<>WC liniowe rzt;du

Równanie różniczkowe liniowe rzt;du
Równanie różniczkowe Bes se la I 88
Jl Równanie różniczkowe liniowe rzt,;du 11 I 94
12 Róv/nanic różniczkowe liniowe rzydu 11 o stałych współczynnikach / 104
13 Układy równatl różniczkowych I 112
14 Stabilność: rozwiqza1\ równań ri>żniczkowych / 123
15 Infornu1c._:ja o równaniach różniczkowych nieliniow:,·d1 / 139
·-·······-·„·-----------------
RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE CZĄSTKOWE

l Wiadomości wslt;pne / 145

2 Równania ró?.niczkuwc cząstkowe liniowe i quasi-liniowe rzędu pierwszego / 152
3 Równanie różniczkowe cząstkowe liniowe rzędu drugiego / 161
4 Równanie struny I 172
5 Równania fałowe / 190
6 Równanie przewodnictwa / 202
7 Równanie Laplacc'a / 209
8 Informacja o rachunku wariacyjnym / 223
6 SPIS TREŚCI

FUNKCJE ZMl.ENNE.J ZESPOLONEJ ~>trona 233

PRZE_DMOVv' A
I l'laszczyzna zespolona olwarla i dnmkniQta / 233
2 Ciągi i szeregi liczbowe o wyrazach zespolonych 23B
3 Funkcja zespolona zmiennej rzeczywistej / 242
4 Punkcja zespolona zmiennej zespolonej / 244
5 Pochodna funkcji zmiennej zepolonej / 250
6 Funkcja holomorficzna / 257
7 Ci;igi i szeregi funkcji zespolonych / 264

""
9
Funkcje wieloznaczne / 274
Odwzorowanie konforemne / 283
( '::11·ur1r i os/alni /u/Il podr{'c::nilw Ma1cn1t11yki dlu
10 Całka funkcji zmiennej zespolonej / 305
ll',1'd::i11/1i11· cleklrnniki ::1lll'icm 11yk!t1d r1l11·11u1/ nl":11il'::-
Jl Twierdzenie podstawowe Cauchy'cgo / 311 krn1Tc/1 ::11Tr·::uj11yc/i i 1·::ąs1ku11',\'i'/J, ji111kcj1· ::111ie1111cj
12 Wzór calknwy Cauchy'ego / 317 ::cs1ir1/011cj, r1n1:: J!r::eks::/11/cenia c11/ko11·1'. '/'en 10111 ::os/11/
13 Szereg Taylora / 322 1111pi.rni1.1• 11· / 969 mk11.
14 Szereg Laurenta / 332
C::11jc111.1· si(' 11• 111ily111 oh1111·ią::k11 11od::i(•ko11·111' !'111111
15 Punkty osobliwe odosobnione / 33B
16 Residuum funkcji / 3<12 Fro/i•soro11·i M11rii11101l'i l\11'afiis::o11·i::: Pulitec/111iki Cid111/-
sk hj oruz !'a1111 Fro/i•soro11·i Jer::c11111 Osio11'.\'k ie11111 ::: l'o-

IV PRZEKSZTAŁCENIA CAŁKOWE :.Iron" 351

li1ec/111ik i IVi1r.1·::1111'.l'kicj ::a /il'::ne i 1·e1111c 1111•ugi, k11ire
11yk11r::ys1u!i.i'llly f!l'::y 11isa11i11 lej ksią:':ki.

ł Wzór calkowy Fouriera / 351

2 PrzekształcenieFouriera / 360 Wojcicc/J /ak1J11'.l'k i
3 Przcksztalccnia L.aplacc'a / 371 IV11c/1111· Leksi1/ski
4 Rachunek operatorowy / 379
Wars1.awa, paź.dzicrnik 1'!70 r.
5 Właściwości przcl,sztalccnia Laplacc'a / 3g9
G Równania operatorowe linii długiej / 400
7 Dystrybucja delta Diraca / 409
----:-::=-::--:-:-----_:__ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ „ __ ,„„„„„„_,, __
LITERATURA ~;tron a 424
SKOlWWIDZ 425

"'
!I
'"
\ I
t\.. o" 'flfJ"'·TANll
ni
t~ .'<l . JJI'\1. A RÓŻNICZI(OWE
CZAJJ\JE

1. WIADOMOŚCI WSTIWNE

Pt7.ypuśćmy, że szukamy funkcji y(x) spełniającej w każdym punkcie pewnego

przedziału (a, b) równanie
I J
dy .
dx =.f(x) (LI)

przy czym./(x) oznacza funkcjQ daną, ci:1.gl:1 w tym przedziale.

Wiadomo, że istnieje nieskoóczenie wiele funkcji spełniających równanie
(1.1 ) . .Jeżeli F(x) jest jakąkolwiek funkcją pierwotną funkC<ii.f(x) w przedziale (a, b),
to 7.hit'>r wszystkich funkcji
y(x) = F(x) 1-C (I.2)
gdzie C oznacza dowolną stalą; zawiera wszystkie funkcje spełniające równanie (I.I)
i tylko takie JimkC<ie.
Mówimy, że zbiór funkcji o postaci (1.2) jest rozwiązaniem ogól11y111 lub ca/ką
ogó/11ą równania (I. 1).
Jeżeli zażądamy dodatkowo, aby funkcja y(x) spełniała warunek

(I.3)
gdzie x 0 E (a, h) i y 0 są z góry danymi liczbami, to biorąc poci uwagę (f.2) otrzymamy
Yo F(x 0 )+C,astącl
C ccc y 0 ·-F(x0 )
Warunek (1.3) nazywamy waru11kie111 początkm1T111, liczby x 0 i Yo zaś warto:iciami
początkowy111i.
Istnieje zatem dokładnie jedna f'unkt:ja y(x) spełniająca w przedziale (a, h)
równanie (I.I) oraz warunek początkowy (1.3), mianowicie
y(x) = F(x)-\-y 0 --F(x 0 ) (1.4)

Na podstawie drugiego twierdzenia głównego rachunku całkowego (por. czi;:ść I),

wzór (f.4) moi,na zapisać następuj:1co

y(x) '~' J'o l ~ f(t)dt (l.5)

Funkcję (J.4) nazywamy rozwiązaniem szczegó/11y111 (lub ca/ką szczególną) rów-

nania (l.I), spełniającym warunek początkowy (1.3).
 l. RÓWNANIA RÓŻ.NICZKOWE ZWYCZAJNE I. WIAIJOMOŚCI WSTl;l'NE 11
10

dy skąd na podstawie wzoru na całkowanie przez podstawienie, mamy

Pł'zyklad. Znaleźć rozwi:izanic szczególne równania-;/.~- - · :2.\', spcłniajqi:l.: warunek po-
(I .ii)
cz;1tkowy y(O) "~ l.
Ponieważ rozwiązanie ogólne danego równania ma postać y ''' --x +C, wi~c uwzględ-
2
Obliczając całki pu obu stronach rćnvnania (l.8) dostajemy
niając warunek początkowy, otrzymamy I, stąd y ''··' l--x •
2
·-0 2 +C, czyli C
lni'l'··'./'.,! · - -·-ktl·ln!C! (L9)
Równanie (l.l) zaliczamy do równmi Jimkąjnyc/1, to jest takich, w klórych gdzie C jest dowoln;1 stalą różn;i ml zera. Wobec (1.9) mamy
niewiadomą jest funkcja. Ze wzgl<,;du na to, że w równaniu (l.1) występuje pochodna T---1~,1-ce·· 1" (I. IO)
funkcji niewiadomej y(x), równanie to nazywamy równaniem różniczkowym Rów- Nietrudno zauważyć, żedla dowolnych warto:i.:i stale.i C (nic wyłączając wartości zero) funkcja
nania różniczkowe stanowią ważną w zastosowaniach matematyki klasę równai't (LIO) spełnia równanie (l.7). Jest to cal/w og1jl11a tego równania.
funkcyjnych Z naturalnego założenia, że temperatura zmienia si<; w sposób ciągly, dostajemy warunek
początkowy
Dcf. Równaniem różniczkowym zwyczajnym nazywamy równa n.ie lim T(I) T(O) ~--• To
l·O·i·
F(x, y, y', y", .. „ y("l) = O
St<td uwzględniaj:lc (l.10) znajdujemy C "" 7(, ·--1'.,. Wstawiaj:1c !Q wartość stałej do rozwiązania
w którym niewiadomą jest funkcja y(x) zmiennej x i w którym wyst<,;puje pochodna ogólnego (I. IO) otrzymujc!lly ca/kc szczególną równania (I.7)
tej funkcji. T(t)·-· 1~-l(To--·1'.,)e- 1" (Lii)
Pochodna, o której mowa w powyższej definicji, może być pierwszego lub vVspókzynnik k można obliczyć ze wzorn (l.11), jeśli znana jest nam (np. na podstawie po-
wyższego rzędu. W równaniu różniczkowym mogą występować pochodne różnych miaru) temperatura T, w pewnej chwili t, > O. Znając współczynnik k możemy za pomocą wzoru
rzędów, a także sama funkcja niewiadoma. (I. I I) obliczyć temperaturę w dowolnej chwili t > O.
Przykla!l 2. Niech będzie dany układ elektryczny (rys. I.I), ;mwierający kondensator 0 po-
Na przykład:
jemności C (faradów) i oporność R (omów). Gdy wyłącznik znajdował się w położeniu a, na okład­
t!2y
y' . :-::: y-!-x, (I.6) kach kondensatora z:.~1«1111adzonc były ładunki elektryczne: Q 0 (kulombów) i - Q0 (Q 0 > O).
dx 2
Oczywiście prąd wówczas nic płynął, ponieważ obwód nic był zamknięty. W pewnej chwili, któni
są to równania różniczkowe zwyczajne. przyjmujemy umownie za zerową (1 •= O), przerzucamy wyłącznik w położenie h. Należy zbadać
iI
Przymiotnik „zwyczajne" dodajemy w celu rozróżnienia rówmu't różniczkowych zmienność napięcia Ile mii;,clzy okładkami kondensatora oraz zmienno.~ć natężenia prądu i w ob-
wodzie w zależności od czasu t. Napięcie mierzymy w woltach, natężenie prądu w amperach, czas
o funkcji niewiadomej jednej zmiennej (są to właśnie równania różniczkowe zwyczaj-
w sekundach.
ne) od równar't rożniczkowych o funkcjach niewiadomych dwóch lub większej liczby
zmiennych (są to tak zwane równania różniczkowe cząstkowe).
Pod nazwą „równanie różniczkowe" będziemy rozumieć w tym rozdziale wy-
łącznic równanie różnii::zkowc zwyczajne, natomiast równaniami różniczlrnwymi
cząstkowym i zajmiemy się w rozdziale drugim.
Podamy teraz kilka przykładów 2.agaclnieil prowadzących do równail różniczkowych.
Przykład L Ciało o temperatU\ZC początkowej 1~, umieszczono w chwili Io O w pomiesz-
czeniu chłodniejszym o stałej temperaturze T., na skutek czego cialo zaczyna stygnąć. Znaleźć
temperaturę T(t) tego ciala w dowolnej chwili t > O.
dT Przyjmujemy umownie dodatni kierunek prąciu taki jak na rys. I.1. Marny więc w każdej
Wiadomo, że prędkość stygnięcia -;/- jest wprost proporcjonalna do ró:i.niey temperatur
1 chwili t >O
ciała stygnącego i pomieszczenia, w którym ciało się znajduje; zatem dQ
(I.12)
dT dt'
- · = -k(T-T.,) (l.7)
dl gdzie: Q(t), llc(f), 11„(1) oraz i(I) oznaczają odpowiednio: ładunek na okładce kondensatora (tej,
gdzie k jest dodatnim współczynnikiem, stałym w danych warunkach. Równ:inie (J.7) jest rów- na której w chwili I -···· O znajdował się ładunek Q 0 ), napięcie między okładkami kondensatora,
napięcie na oporności R oraz natężenie pr:1du i w chwili 1.
naniem różniczkowym z funkcją niewiadomą T(I). Dzieląc obie strony równania (I.7) przez T-·-1'.,
Z pierwszego i drngicgo ze wzorów (l.12) mamy
a następnie całkując względem t otrzymamy
· 1 dT (" C duc (l.13)
~ r-::r.,- dl dl= -·.i kdr dl

"'
•·• 12 I. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE l. WIADOMOŚCI WSTĘPNE
13
------„-------------

Korzystając z prawa Kirchhoffa, dotyczącego sumy napięć w obwodzie zamkniętym, otrzymamy .Zgodnie z drugą zasadą Newtona
llc-!-1111 =O, a z uwagi na trzeci ze wzorów (LIZ) oraz wzór (!.13)
ch.1
duc m - =-Iw (I.Zl)
uc+RCdi. • O 0
• (I.14) dt
gdzie: 111 jest masą okrętu, k - pewną stałą doclatniq, v = v(l)- niewiadomą prędkością okrętu
Napięcie llc(t) spełnia więc w każdej chwili t > O równanie różniczkowe (I.14). v-1 dowolnej chwili t > O.
Ponieważ w obwodzie znajduje się kondensator, którego energia jest wprost proporcjonalna
do kwadratu napięcia między okładkami, więc 7. natum In ego tu znlofonh ciągłości zmiany energii
wynika ciąglo.ść zmiany napięcia. Stąd dostajemy warnnek początkowy
lim llc(t) = t1 0 (0) = tlo (I.15)
1-->0+

·
gcI zte 11 0 = C-
Qo Jest
· · .
nap1ęc1em . l zy
m1ęc o Ił
c aclirnm1'k·oml ensatora przec1' zam Im1ęc1em
. . o bwmI u.

Pisząc równanie (I. !,I) w postaci

du„ o
(l.l 6)
11 0 dt RC
a następnie całkując je obustronnie względem t, otrzymamy

\ .L duc ··~ - r.· .„1.~c- dt

" Ile .) \. Rys. I.Z
skąd
r Pisząc równanie (l.21) w postaci
·- ]~c +In IAI (Lł7)
l dv le
gdzie A jest dowolną stalą różną ocl zera. Zgodnie z (L 17) dt (L2Z)
1J m
a następnie całkując (I.ZZ) stronami względem t, otrzymamy
Cl
I·~,_,
I - j~(:·
I r.l -1 dv = -
1c
r-· dt
czyli • 1J J //!
t st:J(l
"'11c
Ile ,, ' ~'l e (I.I 8) lnlvl = -Ot+lnlCJ (LZ3)
k
Uwzględniając warnnek poczqtkowy (1.15) otrzymamy A =• 11 0 • Zatem wzór gdzie O = ---·, a C jest dowolną stałą różną od z.era.
Ili
I!
t
-1ff: Zgodnie z (I.23)
Ile:::.:: flo C (!.l 9)
v.1 yraża z111icnnoś(;
napiQcia lic w zależności od czasu t.
Nietrnclno zauważyć, że dla dowolnych warto!\ci stalcj A (nic wylqczając wartości zero) funkcja czyli
I~-;-1 ' "
(. I
e-Ot

(L 18) spełnia równanie (Ll4). Jest to ca/ka ogólna tego równania a funkcja (LI 9) jest jego
miką szczególną. (I.Z4)
Korzystaj:ic ze wzorów (I.13) i (1.19) otrzymamy Uwzględniając warunek początkowy; v(O) = lO znajdujemy C = lO wstawiając tę wartość do
wzorn (I.24), otrzymujemy
lin HC (I.Z5)
-c (I.ZO)
R ~ łatwością m~żcmy sprawdzić, że dla każdej wartości stałej C (nie wyłączając wartości zero)
Wzór (l.20) wyraża zmienność natężenia i w nilcżności od czasu t. fu~k:Ja (I.Z4) spełma równanie (I.Z 1). Podobnie więc jak w poprzednich przyklaclach, znaleźliśmy
Zmicnnoś{; napięcia tle oraz natQżcnia i w zależności od czasu t jest przedstawiona na rys. I.Z naJp1erw całki.; ogólną (l.24), a dopiero później całkę szczególną (I.25).
l 5
P1·zyltlad 3. Okn,;l zrnnic.Jsza swą pn;clkość poci wpływem przeciwdziałającej jego rnchowi Uwzględniając obecnie warunek; ·v(5) = 8, obliczamy O"~ -1 11 - . Wt · · t ę warto ś'c
s awiaJąc
5 4
sily oporu wody. Siła la jest wprost proporcjonalna do prędkości okrętu. Początkowa pręcllcość do wzoru (l.25) otrzyn;ujemy
okrętu '/Jo =" •11(0) '~ IO m/s zmalała po czasie 11 5 s do wartości v 1 " ' v(t 1 ) '~ 8 m/s. Kiedy
-G~1n~)'
,PrQdkość okrQlu zmniejszy się' do l m/s'! V= lOe
 14 I. llÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE I. WIADOMOŚCI WSTl;l'NE 15
1,
Na podstawie tego wzoru możemy odpowiedzieć na postawione pytanie: kiedy pr<,;dkość
skqd
okr<,;tu zmniejszy się do 1 m/s? W tym celu wystarczy wyznaczyć I z równości y' ,, 2k (x+ C) (l.J3)

5
-(-'5 ln 4 ) I
1 ·. c jest to dowolna stała. . .
1 ·= 10 e gc "".!~i.cli przy określonej wartości stałej C zrói.niczkujemy równanie (1.33) obustronnie wzgh;-
. 5ln10 ' , . •• ,1 · . 1e (--C +w) to otrzymamy równanie (I.Jl). Mówimy, i.e rodzina parabol
Okazuje sit,', że nastąpi to w chwili I= - - - s ::::: 51,6 s. dcn1 x \\ 1 1 1·'-' 1·1•1 · ··· ' , .
(1.33) jest calkq oi;iiln:1 tego rownan1a.
ln~-
4 Kcirzystai•IC 1. warunku: y (I) -- 111a111y, z.gcidnie z (1.33), C =O. Tak wic;c szukaną

Przykład 4. Znaleźć krzywą przechodzącą przez punkt A(O; -2), do której styczna w do·
krzyw:i jest czt;śi: paraboli: y" 2kx, .I' > O.
wolnym jej punkcie ma współczynnik kątowy równy wartości potrojonej rz<,;dnej danego punktu.
y
Niech y = y(x) będzie równaniem szukanej krzywej. Zgodnie z treścią zadania
y' = 3y (I.26)
-:::?.~""'
t~•1
,,.„~

I
„.~.::::::----
Pisząc równanie (I.26) w postaci
A
1 I
-y'=3 (I.27) I
y
I
a następnie ca!kując (L27) obustronnie względem x, otrzymamy I
,_______ L_. ____x_
l
-dy=
\ J'
~ 3dx (I.28) O M' N
I I

Rys. 1.3
Stąd po wykonaniu znanych już nam rachunków dostajemy
Y = Ce'x (l.29) Dcf. LiczbQ /1 • ł nazywa111y r::rdem róll'11m1ia ró:'::11ic::koll'ego, jeżeli wyslQpujc
gdzie C jest dowolną stalą. w ty111 równaniu pochodna rzQdu /1 f'unkcji niewiadomej, nic wystQpuje natomiast
Zbiór funkcji określony wzorem (I.29) jest ca/ką ogólną równania (I.26). Korzystając z wa· w tym równaniu pochodna 1-zQclu wyżsżego niż 11.
runku początkowego: y(O) '= -2, mamy zgodnie z (!.29) C '~ -2. Zatem funkcja
)' = -2 cJX
jest całką szczególną równania (I.26) w przedziale ( - co, +oo), a jej wykres jest szukaną krzywą.
I+.!", y<">

Przykład 5. Znaleźć krzywą, leżącą w pierwszej ćwiartce układu współrzędnych i przecho- jest rzt;du pierwszego, drugie --· drugiego, trzecie -- czwartego.
dzącą przez punkt A(l; i/2k), której podnormalna ma stalą długość równą k jednostek cllu- Uwaga. Marny tu na myśli takie równanie, w ktiiry111 znslaly wykonane wszystkie możli­
gości. we redukcje i skróccPia mogące mieć wpływ na ustalenie liczby 11.

Niech y = y(x) będzie równaniem szukanej krzywej. Równanie normalnej w dowolnym punkcie Dcf. Ca/ką szczcgril11ą (rozll'iąw11ie111 s::czcgó/11y111) równania różnicikowcgo na
M(x; y) tej krzywej ma postać
przedziale X nazywamy l'unkcjQ spełniającą to równanie w ka;i.dy.rn punkcie tego
1
Y-y = --(X-x) (L30) pl'i·.cdzialu.
y'
Na przyklnd, funkcja y ~' x c·' jest ·n.l1.wiqzanicm szczególnym równania y ·--y
1
=.: c·' w prze··
gdzie X i Y są wspólrzęclnymi punktu bieżącego 1rnrn1cclncj. Przyjmując Y =• O w równaniu (UO)
wyznaczymy dlugo~ć podnormalnej (rys. I.3) dziale (-w,+ oo), pon.icważ 1
-'- (.re-')-xe"' = e"' dla kai.ucgo x c (-w,+ co).
1
{.\"
i\1'N= X-x = yy'
Wyk res kai.dego rozwiąza11ia SZC/.cg(1łnego równania różniczkowego nazywamy
Zgodnie z treścią zadania
krzywą calko11 1 ą.
yy' le (!.31)
Zagad11ic11ic111 Cauc/1y'ą;o dla niw11a11ia róż11ic::ko1vą1u rzędu /1 nazywamy za-
Pisząc równanie (I.31) w postaci
zag:1dnie11ic nastQpujące: znałc/.ć calk.,: szczegółn:t danego równania, któr:i spełnia
1
1-: yy' :;:=;:
(Ll2) ll'l/r1111ki poe::ąrkoive
y'(xo) :~ Y1, ... , y< J)(xo) :~.::: Yn-:
11
y (so) '"' J'o-, t ( 1.34)
a nastc,amie całkując (I.32) obustronnie wzgl~dem x, otrzymamy
przy czym liczby x 0 „y 0 , y,, „., y„ __ 1, zwane war10.fria111i początkoJ11y111i, s:1 dane.
• k ~ ---1 ydy '~ ~ dx
• W przypadku /1 = I warunki (L'.14) redukują siic do warunku (L:l) .
 16 J. llÓW~IAN!A RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE I. WIADOMOŚCI WST!WNE 17
j,
\

,, Pl'zyklad. Rozwiązać zagadnienie Cauchy'egn dla równania y" = 6x, z warunka111i począ­ kowy kierunek. Równaniem takiego zbioru punktów jest F (x, y, 111) = O, gdzie m
11 tkowymi: y (O) = O, y'(O) = I. oznacza ustaloną wartość pochodnej y'(x).
:~ Pon'icwai. y" ~· 6.r, wi~c y' = 3x 2 + C,, gdzie C, jest stai<i d\lwol11;1. oraz y "" .r" + C, x +
Na przykład izoklinami równania y'+y =O sq proste o równaniach 111-l-y =O, czyli y =
~{ + C 2 , gdzie C 2 jest także stałą dowolrn1. Stale C, i c, ohłiczymy korzysta.i<ic z warunków po-
:~ -111 (rys. 1.4).
czątkowych
O i·C 1 ·O+C,, ()
Omówiona wyi.ej metoda kreślenia krzywych całkowych nosi nazw.,: metody
"
:': 3·<H·Ci I
.r izoklin .
Slqd C 1 = 1, C.l = O. Szukanq całką szczcgólnq, która slanowi rozwi,1zanic danego zagadnienia

I
lJii
Cauc:hy'cgo, jest wit;:c funkcja y = x:1 + x.

hlter11rctacja geometryczna. Równanie rói.niczkowc pierwszq!O rz.,:du

i11tl'l'{lff/OH'<H' geo111etryl'::11ie. fntcrprctacjQ lQ wyjaśnimy na przykładzie równania
y'+y =O. Rozwiqzać r('>wnanic y'-1 y ~~O znaczy: znaleźć wszystkie
moż.na

~'i
·1 funkcje y(.Y) maj<1cc l<; własność, że dla każdego x 0 wartość pochod-
nej y'(x 0 ) jest równa liczbie przeciwnej do y(.\' 0 ), czyli y'(x 0 ) = -y(x 0 ).
Każdemu punktowi (r 0 ; y 0 ) na plaszcz.yź.11ie układu ortokarte1ja11skiego Oxy jest
zatem przyporządk,owany kierunek stycznej do krzywej całkowej przechodzącej

I
przez ten pun kl, mianowicie współczynnik kierunkowy 111 = - J'o lej stycznej
(rys. f.4). Odcinek o środku w punkcie (x 0 : )' 0 ), poloi.ony ·na styc1.ncj do krzywej

I !.

1~
'!'

I
~
\ ····\---\---? ---\-----\--·\----·. m=-2
__ :,, ----"'---·-~--1'o;:: -"-,- ---'·------·"<---··--·-----·-moc--'/
;\~"-:---~~~ ·---· ··--~,„·-·-·~,··--·~""- --~-·-· m:::::--f
RYS. 1.5

Uwaga. Jei.e!i jc.'>t dane równanie różniczkowe pierwszego rz~du. przy czym wartość
,fr
d:\

~
„--~----~-----~----+---1---~--~-~-x...,.. m ~"""o
o '/ " 3 4 I wyznac:t.n1ia
. , . . k
tego rownarna nic .1cst o res ona
'I w pun I\CIC
. (.r ; )'o ) , natom1asl
. dx = O w tyn1
d_-;;
··-- m'=;r 0
1
/'"'·----".-<-„--·-·/1.t:::'_ / / .,...>-: --·-7/ -
~,j
/ / /--- -l /.__ / - --/ /- m~"-/ punkci·~. ''' punk1owi temu przyporządkowujemy element równoległy do Oy. Jeżeli natomiast
~i ..... ' ~ .. ~
w pewnym punkcie nic 1st111cJC zarowno -;/,~-: pk 1 dY, .
~ to punkt lalu nazywamy p1111kte111 O.l'ob/i-
;; --/-- j---f--!I -----/-f---/----- -- m=2 wy111 danego równania różniczkowego. O punktach osobliwych będziemy mówić dokładniej
,)
I przy jakościowym badaniu równa1i różniczkowych.
"' RYS, !A
'f Przypuśćmy, że dane jest w 11kladzie orlokarlezjai1skim Oxy pole elementów

~
~•k
całkowej w tym punkcie, nazywamy c!c111c11t1·111 siy1·z11y111. Rysuj<1c dostatecznie
wicie elementów stycznych, czyli lak 1.w;1nc /)(ile cll'llli'lllÓ11· styc:11ych (r_vs. L4),
stycznych, utworzone dla pewnego równania różniczkowego pierwszego rzcedu.
\\'śród elementów tego pola mogą znajdować się elementy równolegle do Oy.
~ możemy zdać sobie dość dokladnic sprnwr; z kształtu krzywych calkowych. a jeśli Powiedzieliśmy wyż('j, że wykres każdego rozwi<Jzania szczególnego równania
dany jest warunek pocz<pkowy, to n10i.cmy sporządzi(' wykres szukanej całki szczc- różniczkowego nazywamy krzywą calkow1i. Styczna do krzywej całkowej poprowa-
gól nej (rys. T. 5). dzona w dlnvnlnym jej punkcie ma kierunek zgodny z kierunkiem elementu stycz-
Przy rysowaniu pola elcmcnlfrw stycrnych jest poi,ytecznc pojcecie izokliny rów- nego o środku w tym punkcie. Cz.,:sto krzywq całkową równania różniczkowego
nania różnie1.kowcgo rz.,:du pierwszego. rzQdu pierwszcgo jc_st wygodnie rozumieć w szerszym sensie: jako krzywą spój-
!::okli11ą równania F(x, y, y') =O nazywamy zbiór wszystkich punktów plasz- n:). której każdy punkt jest punhcm styczności z elementem stycznym o środku
u.yzny Ox)', w których styczne do krzywych calk.owych li:go równ<r11i:1 jcdn:i- w tym punkcie i która nic jest czQści:1 wlaściW<l innej krzywej spójnej mającej t.,:

2 lvfoten1:t!yka czę.';ć IV
18 L R<'1Wi':ANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE I. WIAIJOMOśCf WSTl;l'i'<E 19
- - - - - - - · ··--------·--·····

własność. Krzywa całkowa lak rozumiana może być wykresem jednej n'llvnania różniczkowego rz<,?du 11, to rnówimy, że jest określona rodzina kr::y11•ych
całki szczególnej, a może być wspólnym wykresem wii;;kszej cafkoll')'Ch tego równania zależna od 11 parametrów C 1 , C 2 , „., C„.
ich liczby; mogą też należeć do niej śi·oclki równoległych
Przy Ida dy. ltównanie x'+.1·' C, C c: (O, + <XJ), przedstawia rodzin« krzywych cal-
eł o Oy e I e m e n t ó w s t y c z n y c h. :"wych równania (J.35) zalcżn'! od jednego parametru C. Równanie y '= C 1 sinx·l·C2 cosx,
Jeżeli punkt (x 0 ; y 0 ) leży na krzywej całkowej (rozumianej w szerszym • c (
1
,; · -;.'.<), (· , + uJ), przedstawia nxłzin~ krzywych całkowych równaniay" -j·y ·-::: O
1

to mówimy, że krzywa 'la spełnia warunek początkowy y(x0 ) J'o. ;,tk.".!l,. lid dwóch pnt':lllld1 l'ny C1 i C 2 •

Przykład 1. Stosując metod<,; izoklin wyznaczyć krzywe całkowe równania ró7.nkzk,iwego

dy X
----= (l.35)
dx y
l
Izoklinami równania (I.35) są proste y '= -···- x oraz prosta x ""O. Dla y O i x i· O, ma-
m
dx
my - = O a więc elementy styczne w punktach osi Ox różnych od początku układu są równo-
dy ,
legie do osi Oy. Punkt (O; O) jest dla równania (!.35) punktem osobliwym. Krzywymi całkowymi
tego rówuania ;;<1 okn;gi x'+y' '"' C, C> O. Jeden z takich oki'ęgów (dla C '~ J) jest przedsla-
\Viony na ry~;. 1.G.

y m=O

Jt \'S. J.7

Def'. Ca/ką og1liną \J'o::11„,r:u1iirn1 ug1!/11y111) r1Jiv1ra11ia r1/;;11ic::ko1vego rzędu li

nazywamy rodzinie krzywych callwwycł1 Jego równania zależną od /1 parametrów,
których wartości można tak dobrać, aby otrzymać krzywą całkową ~;pdniającą
warunki początkowe (l.34) dla ka:i.dego układu wartości początkowych x 0 , Yo, y,,
... , y 11 __ , , dla którego krzyw;1 taka istnieje.
Rvs. 1.6 U w ag a. Podana definicja calki ogólnej uwypukla i11lerprctacjQ geometryczną rozwi:1zat'1
rt'Jwm1nia różniczkowceo. K.rzywa całkowa rnożc być wykrcse1n jt•tbH:i całki szczególnej, może
Si.C'\Hj.1c 1nctod~ izoklin wyznac1..y(~ krzywe całkowe równania różniczkowego tel. być łącznym wykresem h•iększej ich liczby, co zostalo omówione poprzednio w odniesieniu
dy x-1--y do równa1\ rzędu pierwszego. Jeżeli wszystkie krzywe calkowe rodziny stanowiącej call«; ogólną
(l.36) równania różniczkowego są wykresami funh:ii, a wi<;c gdy każda z nich jest wykresem jednej tyl-
dx x·-·y
ko całki szczególnej, lo mol.na w przytoczonej definicji mówić o rodzi11ie całek ,1·zczegó/11ych lub
JJl-1 o rodzinie }i11tf({:ii spełniających równanie rÓ'i:niczkowc.
Izoklinami równania (I.36) są proste y '~ ·-·-- x oraz prosta x '·O. Dla y ,., x i x i' O,
m-1- I
dx Pr1.ykład. Wzór y ~-' C 1 sinx+C 2 cosx przedstawia całk\'. ogólną równania y"-1 y O.
mamy -···- = O, a więc elementy styczne w punktach prostej y „_, x różnych od początku układu Istotnie, kal.da funkcja lej dwuparamelrowej rodziny funkcji jest całką szczcgólnr1 równania
dy
są równolegle do osi Oy. Punkt (O; O) jest dla równania (I.36) punktem osobliwyni. Krzywymi .r"l·Y '"O, a ponadto przyjmując dowolnie układ wartości początkowych .\'o, )'11, y, możemy
s(ałe (\ i C::. lak dobrać, aby otrzymać całkę szczcgółnq spełniającą warunki: y(xo) :--,, Yo,
cnlkowymi tego równania są spirale logarytmiczne (rys. 1.7).
y'(xo) '" y,. Odpowiedni ni°chunek przebiega następująco
Dcf. Jeżeli każdemu układowi 11 liczb ( C 1 , C 2 , .•. , C,.), wybieranych dowolnie
z pewnych przedziałów, jest przyporządkowana dokładnie jedna krzywa całkowa
.,'
2•
 J. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE I. WIADOMOŚCI WSTĘPNE 21
'"
\ ---·--------- ----~--·---- -----·

stąd Wykazać, że wzór ten przedstawia calkie ogólną danego równania różniczkowego.
C1 ~z::: J'o~dn.Xo-l-Y1 cosxo, C2 J'oCOSXo--·y1sinxo 7. Stosując metod!,'. izoklin naszkicować krzywe całkowe równania różniczkowego:

a więc szukaną całką szczególną jest funkcja

dv I+ y, h) .d.J'. = x+J'. c) !1J~ = x' +.1"',
y = (J'oSinxo-l-)'1 COSXo)sinx-1-(YoCOSXo--Yi sin.xo)COSX a) tix = dx dx
Pozostawiamy Czytelnikowi sprawdzenie, że wzór y 0~' x'+ C 1 x+ C 2 przedstawia całki;;
f) !/.1·_ =' +I
ogólną równania y" 6x, w sensie przyjętej tu dcf'inicji.
000 dl t!x_ = y' +i ,
dx
X
!'
dx
Zauważmy, żepodana definicja rozwiązania ogólnego nie wyklucza istnienia Odpowictlzi.
krzywych całkowych nie należących do niego, choć dla wiciu typów równm'i różnicz­ bi -c·-'+ e+.L, c) y :"~~ -x"+ x1 -x- _19_.
:1. a) y = --COS X, .1· ,.

kowych całka ogólna stanowi jednocześnie zbiór wszystkich krzywych całkowych c 4 2 4

I J

I danego równania. Do równm'i takich należą na przykład równania różniczkowe

liniowe, o których będzie mowa w następnych punktach.
2. RÓWNANm RÓŻNICZKOWE O ZMIENNYCH ROZDZIELONYCH
Należy zaznaczyć, że istnieją równania różniczkowe, które nie mają rozwiązail,
na przykład równanie e>" =O. Jeżeli równanie różniczkowe rzęclu 11 :::;, 1 ma rozwią­
Niech /: (a, b) -> R oraz Iz: (c, d) -> R będą funkcjami ciągłymi, przy czym
zanie szczególne, to nie zawsze isluiejc tak.ie, które spełnia z góry dane warunki
h (y) cf O dla każdego y e (c, d). Przedziały (a, b) i (c, d) mogą być sko!'1czonc lub
początkowe (I.34). Może się też zdarzyć, że istnieją dwie (lub więcej) całki szczególne
nieskoilczonc.
jednego równania różniczkowego, spełniające ten sam warunek początkowy (I.34).
Kwestii tych nie będziemy jednak dokładniej omawiać. Def. Równanie różniczko.we

dy
(I.37)
dx
l. Podać defink;jc: równania różniczkowego zwyczajnego, rzQdu równania różniczkowego, o fimkcji niewiadomej y (x), nazywamy równaniem ró::11ic;:;ko11')'tn o zmiennych roz-
krzywej całkowej, całki szczególnej oraz całki or;ólnej równania różniczkowego rz~du pierwszego.
dzic/011ych.
2. Co to jest zagadnienie Cauchy'ego dla równania różniczkowego rzędu 11'?
Równanie (I.37) zapisujemy także w postaci
:-1. Na czym polega metoda izoklin kreślenia krzywych całkowych równania różniczkowego
rzędu pierwszego? i1 (y)·y' =./(x) (I.38)
4. Znaleźć całkę ogólną, a nastQpnic całkę szczególną równania ró?.niczkowego, spełnia-
lub w postaci różniczkowej
jącą podany obok warunek początkowy: a) -:?; ·., sinx, y(i) =
0 O; Iz (y) dy= f(x) dx (I.39)
dy dy od której pochodzi nazwa: równanie o zmiennych rozdzielonych.
b) d,-:; = e-·<, y(I) ••• 1; c) -··-=x"··Jx"+x
dx
I, y(·-· f) --2.
Niech II oznacza pewną funkc:jie pierwotną funkcji h na przedziale (c, d), F zaś
sinx
5~ r>aua jest funkcja równanie różniczko\VC: a) J' xy'-\-y :--.· cosx; pewną funkcjie pierwotną funkcji f na przedziale (a, b).
Przypuśćmy, że funkcja y (x) spełnia równanie (I.38) na przedziale (ex, fJ) c
.-.,;
sin I 3 c (a, b). Wynika stąd, że: c < )' (x) < d dla każdego x e (ex, {J), pochodna y'(x)
c) y ,,
x) dt, xy' )'·"l xsinx; d)
·'' cosx jest ciągła na przedziale (ex, fJ) oraz funkcja y(x) spełnia na tym przedziale równanie
o
y'-y.tgx =O.
Wykazać, że dana funkcja jest całką szczególną danego równania różniczkowego w pew-
Il [y (x)] = F (x)-1-C (1.40)
i i nym zbiorze liczb. gdzie C jcsl stalą określoną
przez funkcje Jf, y i F. Każde rozwiązanie równania
l
6. Dany jest wzór okrcśłajqcy rodzinę krzywych oraz równanie ró~·.niczkowe: (f.38) spełnia wi1~c
równanie (I.40), gdzie C jest stosownie dobraną stalą.
c-·- ! Przypuśćmy z kolei, ż.c funkcja y 1 (x) spełnia równanie (I.40) z pewną stalą C,
a)y= Ci=(-w +c,<J) p'-·J•tgx=O·b) )'= -.. •"(--u:i, +rn),gdzicy„,0,
cosx ' ' '. . ' . 1Jx+C' na przedziale (y, b) C: (a, b). Wynika stąd, że c < y 1 (x) < d dla każdego x E ()>, t"i).
gdy C =+w, y' = 4y 2 ; c) y = ln(C+2ex), C"r= (--w, +oo), y' = 2cX··Y; dl y 2 = 2x 2 -Cx, Ponieważ pochodna Il', c;t,yli funkcja h, ma z założenia stały znak na przedziale
(c, d), wiiec lf jest· funkcją ściśle monotoniczną na tym przedziale. Istnieje zatem
2x2+yz
C10 (-w, +cxJ), y' = f'tmkcja u- 1 , odwrotna do funkcji lf i mająca ciqgłą pochodną. Ponieważ
2xy
 22 f. R(>WNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE 2. llĆJWNANlE Ró7.NICZKO\VE O Z~!IENNYCH ROZDZIELONYCH 23

Il [y 1(x)] = F (x)+ C I) cai/, 1• ró1r11ania (J:.37), a ponadto przez lwżr~)I p1111kt (x; y) prostokąta i'=·--'
== {(x; y): x E (a, b) /\)! E (c, d)} przechodzi jedna tylko jedna krzylJla cal!wwa
na przedziale (')', ó), wiQc
tego równania.
(!.42)
Przykład I. Znald.{- całkę szczcgólrn1 rów11a11in.
na tym przedziale. Wynik.a stąd, :i.e funkeja y 1(x) ma ci<iglą pochodną na przedziale
(')', ó). RM.niczkując obustronnie równość (l.41) względem x, otrzymujemy (!A5)

h [y 1 (x)J-y;(x) =f(x) spelniającąwarunek począlkowy: y (O) '= O.

Równanie (l.'15) jest równaniem o postaci (1.37), przy czym: /(x) = cos 2x, ft (y) = e'".
Każde rozwiązanie równania (L.40), gdzie C oznacza pewną stalą, spełnia wiQc rów-
Roz<lzielamy zmienne x i J', pisząc równanie w postaci (1.38)
nanie (f.38). Zbiór wszystkich rozwiązat\. równania (f.38) jest zatem taki sam jak
c}' tfF ::..: cos 2x t!x (l.4t>)
zbiór wszystkich rozwiąza{1 rodziny równail (I.40), gdy C przyjmuje wszystkie war-
tości rzecL.ywistc. a następnie znajduje111y ealkt; ogć>lną (mówimy: ca/kujemy t'<!wnanie (IA6)) korzystając ze wzo-
Równanie (l.40) zapisujemy tradycyjnie w postaci ru (J.41)
e'' = . 1. sin 2x +c (f.'17)
J h (y) dy= .[.f(x) dx-1-C (I.43) 2
Ahy uwzel<.cdnić warun·ek począlkowy, podstawiamy do równania (IA7) x = O, J' = O.
przy czym obie ealki rozumiemy tu jako ([o\\'ulne. leeL ustaione pierwut;;,:.
Równość (L43), która z uwagi na (I.39) jc:;L latwa do zapami<;:lania (obustronne
Stąd nullll'' (' '~ i. Szukaną całką szczególną jest wi<;c funkcja y = In (1 + -i- sin 2x) . Jej wykres
jesl jedyną krzywą całkową równania (1.45) przechodząca przez punk! (O; O).
eallrnwanie ), przedstawia cal Jq, o g ó I n ą równania (I.38). Istotnie, równość la
przedstawia jednoparamctrową rodzin« całek równania (I.38), a ponadto jeżeli Przył<lad 2. Znalcź.ć krzywą całkową równania
istnieje rozwiązanie y (x) tego równania spełniające warunek początkowy y (x 0 ) = . <fY_. 2x (lAfl)
= y 0 , to funk.eja y (x) spełnia równanie (L.43), ezyli równanie (l.40), gdy przyj- dx )'

przcchodz:icą przez punkt ( l ; l ).

miemy
C =Il (y 0 )-F (x,i) ( I.44) Rozdzielając zmienne, a nas!Qpnie całkując, otrzymamy kolejno: y dy '= -2x dx, ·';;:--
v"
yz
Wykażemy,. że dla każdego x 0 E (a, b) i Yo E (c, d) istnieje rozwiązanie zagadnie- -x 2 + C, x 2 + -·2- = C. Otrzymane równanie przedstawia dla lrnżdcgo C > O elips<;. Górny
nia Ca uchy' ego: y (x 0 ) = y 0 , dla równania (I.38). Istotnie, przyjmując w równa- (y > O) i dolny (y < O) luk każdej z tych elips jest wykresem funkcji spclniajw:cj równanie
niu (I.40) wartość C zgodnie ze wzorem (f.44), otrzymamy H (y)-H (y 0 ) = F (x)- (l.'18). Elipsy !;ą tu krzywymi całkowymi. Uwzględniając warunek początkowy otrzymamy
-F (x0), czyli
·'
C ~' -} , a wi~c szukaną krzywą całkową jest elipsa-} x 2 + ! y 2 = 1.
{,
I 1i (1) c11 J f (t) dt Do równania o zmiennych rozdzielonych można sprowadzić równania różnicz­
>'n kowe rzQdu pierwszego pewnych innych typów. Niektóre z nich omówimy niż.ej.
Ponieważ lewa strona tej równości jest funkcją </J (y) mającą na pewnym otoczeniu
punktu y 0 pochodną </>'(y) = ft (y) o stałym znaku, wiQc istnieje na pewnym otocze- .Rówmmie ]1~1lnwll"mlnno. Niech f (11). bQdzic funkcją określoną i ci:rnht w przedziale
niu punktu </J (y 0 ) funkcja odwrotna </J - i. Wzór (a, b), spclniającą w nim warunek .f (11) # u. Równanie ró:lniczko~vc pierwszego
X
rzQdu
Y == cr f .r(1)d1)
1
(
(1>; · --
dy
- .I ---
. ( y)
X (L49)
Xo

określa zatem na pewnym otoczeniu punktu x 0 całkę równania (I.38) spełniającą o funkcji niewiadomej y (x) nazywamy rólJl11a11ie111 ró::11iczlwwy111 jednorodnym.
warunek y (xo) = Yo· Równanie to rno:ż:na za pomoq podstawienia
W ten sposób udowodniliśmy naslQpujące twierdzenie:
u (~\:) = (J:.50)
Tw. Jeżeli .ftmkl)a /(x) jest ciąg/a w przedziale (a, b) oraz jl1:1kcja ii (y) jest cią- X
gla w przedziale (c, d) i nie przyjmuje w nim warto.fri zero, to ivzór i) przecl1·tawia d"O równauia ro2:niczkowcgo o :nniennych rozdzielonych..
 24 I. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE 2. RóWNANIB RÓŻNICZKOWE O ZMIENNYCH ROZDZIELONYCH 25
I·
\

i
. I [slolnie, ze związku (I..50), w którym 11 (x) jest 11ow11, pomocniczą funkcją nie- , • ~-
Rowname tfr =. r(a1X·i-b1)'+C1)
- , gd'
zie a 1 , b n c,1 , a 2 , l72 1. c 2 są to ([ ane
wiadomą, otrzymamy dx a2x+b,y-t-c2
liczby, f zaś jest symbolem danej fm1kcji ciągłej, można sprowadzić do równania
d)I dll du jednorodnego lub równania o zmiennych rozdzielonych.
"'l·f··;~·· ~= li (x) -1- X dx--- ' czyli 11-1-x (T.x == /(11)
,;; lsi :itn ie, w przypadku gdy
skąd a1
du dx W= (I.54)
(LS I) \Oz
T(;;y=.u X wprowadzamy nowe zmienne
Równanie (I.51) jest już równanie.m o zmiennych rozdzielonych. ~ = x-h ,, = y-k (I.55)
l'rzyldad. Znaleźć całki' ogólną równania gdzie h i k są to pewne stałe, które w dalszym cii1gu określimy.
dl' .Y+l' Ponieważ niewiadoma y (x) jest funkcją x, więc zgodnie z (1.55) 17 jest funkcją
dx X
zlożoną zmiennej ~ za pośrednictwem y i x. Zatem

Podstawiając)'_ ··'~~. =•
X
= 11, otrzymamy po redukcji x
1
(X
1, stąd du = dx:·, 11 = In Jxl + C,
X
d17
([[ =
d11 dy . dx
dy · dx d~
a ponieważ y = ux, więc ostatecznie y =--= x In lxl + Cx. Jest to calka ogólna danego równania.
Jrtówmmic .!. 1,'~ = f(ax-1-by+c), gdzie a, c i b of O s~1 to dane liczby, /zaś jest skąd, zgodnie z (1.55)
dx
symbolem danej funkcji eiąglej, można sprowadzić do równania o zmiennych roz-
dzielonych za pomocą podstawienia
n Rozpairywane rówrnrn;e możemy więc zapisać w postaci
11(x) = ax-J l>y+c \•

.!}_I)__= f ( a1 ~+b 1 ri+a 1 h+b1 /G_j~) (I.56)

I.stolnic, wobec (1.52) ma.my-"11 = a+b t(i·_, wiQc d~ a 1 ~+b 1 11+a 1 IH·b 2 k+c 2
t!x dx
du . Dla slalych h k tak dobranych, aby
stąd -- - = 11-1- b/ (11)
dx · a1 h+b 1 k+c 1 =O
czyli
a 2 h+b 2 k+c 2 =O
du
---- . .. . -- = " ' (l.53)
a-1-l~f'(u) · CP możliwe ze. względu na zalożenie (I.54), równanie (I.56) przyjmuje postać
'Równanie (I.53) jest równaniem o zmiennych rozdzielonych.
Przyklad. Znaki.ć całki' :;zczcgólną równania ~~ [- = f (-~;-~ ~:t-; ii-) (I.57)

At=x+v+7 W równaniu lym wystarczy licznik i mianownik ulamka będącego tu argumentQl)ł

dx ·
spclniaj:1c<1 waruncl( początkowy: y (O) = - 3. funkcji /podzielić przez Ę, aby się przekonać, że jest ono równaniem jednorodnym,
du dv o którym już mówiliśmy.
Podstawiając li c= X+ y + 7, otrzymamy --d.~- I+ --;/.~, więc dane równanie przyjP1ie
W przypadku, gdy
postać
a1
_!/{(__ = u-1-1 , czyli -------
d!!
0~ dx W=
dx 11+1 l a2

Stąd In [11 + 11 = x-1-A oraz [11 + J I = c.i + ", czyli /1 + 1 = Ce", g<lzie C może być dowolną liczbą istnieje liczba A. taka, że.!!.!.. = !!.L = ,l, Wówczas rozpatrywane równanie możemy
dodatnią lub ujemną. Marny więc x+y+7+ I =Ce", czyli y = Cc"-x-8. Z łatwościq mo- l/2 . b,
żemy sprawdzi(;, :i:c otrzymana funkcja spełnia dane równanie również dla C 0~ O. Uwzględnia­
zapisać w postaci
jąc warunek pocz:1tkowy, otrzymamy -3 = C-·8, stąd C = 5, zatem y = 5c"-x-8 jest szu-
(I.58)
kaną całk:t szczególną.
 26 I. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE 2. RÓWNANIE RĆlŻ.NICZKOWE O ZMIENNYCH ROZDZIELONYCH 27

W tym przypadku podstawiamy - ..'.I' ::l:J.J:..±_l_ (1.6,1)

x-l-2y- I

pomocą skąd
1 1
wówczas Wyznacznik IV =:•. I = O. Za
1 podstawienia z = x -I 2y, 'z = 1 -1- 2 .1i:_
1 :: 1
ex dx '
sprowadzamy równanie (l.6,1) do równania o zmiennych rozdzielonych
f I
1-„
__:_dz= dx
skąd otrzymujemy równanie o zmiennych rozclziclonyd1 z-1-3

dz AZ.+ c I )
b 2.f. ( ----·- Po scalkowaniu tego równania podstawieniu x+2y zamiast z otrzymamy
-··-· = ll2+
dx z+c 2 x+y-2 lu /x-l-2y+3/ = C (1.65)
Przykład 1. Znaleźć calkę ogólną równania
gdzie C jest dowolną stalą. Wzór (!.65) przcLblawia całkę ogólną równania (l.64).
!_9'_ = _ X-1-)'-2_ (l.59)
dx x-y-4
ĆWICZENIA
Ponieważ W = I: I- -
1
--1 - 2 '""' O, więc układ równa i\ algebraicznych

h+k-2 =o I. Podać dclinicję równania różniczkowego o zmiennych rozdzielonych oraz t wierdzenic

dotyczące tego równania.
h-k--•l = () z. Jakie równania różniczkowe i jakimi metodami moi.na sprowadzić do równania różni­
ma dokładnie jedno rozwiązanie: Iz = 3, k -1. = czkowego o zmiennych rozdzielonych'!
J. Znaleźć całkę szczególną równania różniczkowego, speh)iającą podany obok warunek
Zgodnie z (I.55) i (I.57), za pomocą podstawienia

e= x-3, 1/ = y-1-1 (I.60) a)

dx
.3L + y = O, y (O) "" 2; b)!!L.=y 2 x,
dx
y(l}=l; c) .1i:_ =
dx
X
y
y (O) = J;

sprowadzamy równanie (I.59) do równania jednorodnego d1• X

d}~= - „--, y (O) = -- J; c) _<f.Y_ = e' 1 '', y ( -1) = 2 .
dx . •l·P dx
_(!'L = - -~+1L
Znaleźć i;ałky ogólną różniczkowego:
de 1;-11 4. równania

a to z kolei za· pomocą podstawienia a) -„"-

"" = ~--
l' +tg -·„.
}' b) .dJ~ = 2x+y, c) dy_ = _.r::::.1'J:.1_
dx X X dr rfr x-y
u (e) = !L (f.()j)
e 35:l:J':::::2.
x-1
do równania o zmiennych rozdzielonych
5. Prvdkość zmniejszania się masy pierwiastka promieniotwórczego jest wprost propor-
--'.'...=_!_ _ du = .!!_/;_ cjonalna do tej masy. Znaleźc" zależność masy promieniującego pierwiastka od czasu (prawo
-11 2 -1-211-1-1 e rozpadu), jeżeli wiadomo, że w ciągu czterech dni masa zmalała dwukrotnie.
Calkując powyższe równanie otrzymamy 6. Kułc; żelazną nag1'zaną do temperatury 400°C umieszczono w obszernym pomieszcze-
·1
niu, w którym temperatura powietrza wynosi 20"C. Kula ta stygnie. Wiadomo, że prędkość
--ln/-11 2 +211+1/
2
In Jet - In yG;- wymiany ciepła miQdzy stygnącą kulą a powietrzem jest wprost proporcjonalna do różnicy ich
temperatur. Po dziesięciu minutach temperatura kuli wynosi 200"C. Obliczyć temperaturę kuli
gdzie C 1 jest ,dowolną stalą większą od zera. Stąd po nastc;pnych 20 minutach.
e1
( -11
2
-1- 211-1-l) C2 (J.62) 7. Tarczę obracającą siQ z prc;dkością kątową 100 obr/min umieszczono w wodzie. Jedyną
sił:\ działającą na t'.' tarcz<; jest opór wody, który jest wprost proporcjonalny do prędkości ką­
gdzie C 2 jest dowolną stałą.
towej tarczy. Po 1 minucie tarcza obraca się z prt;dkością 60 obr/min. Obliczyć, po jakim czasie
Uwzględniając w (I.62) związki (l.60) i (1.61) otrzymamy ruch tarczy bt;dzic praktycznie niedoslrzegalny (I obr/godz).
x +2xy-y 2 -4x-!ly = C
2 (I.63) a. Wiadomo, że prędkość rozpuszczania sic,: cukru w wodzie jest wprost proporcjonalna
do jego masy. Znaleźć zależność masy x cukru rozpuszczonego od czasu, jeżeli calkowif.a masa
gdzie C jest stalą dowolną. Wzór (l.63) przedstawia całkę ogólną równania (l.59). cukru w wodzie wynosi x 0 •
9. Znaleźć krzywą, której styczna odległa jest od początku układu wspólrzQdnych o bez..
Przyklad 2. Znaleźć całkę ogólną równania
względną wartość od.cit;tcj punktu styczno:'.ci.
i'
I .,"
I
 28 f. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE J. RÓWNANIE RÓŻNICZKOWE LINIOWE RZ!1DU I 29
•·
\ ------------ ~----·--------···---·-

Od,iowied:r.i. 3; a) y = 2c-\ b) y = ~--, c) x 2 -y 2 = I, d) x 2 +4y 2 = '!-, Zamiast stalej dowolnej, którq oznaczamy zazwyczaj jedną literą, napisaliśmy tu
11 3--xi In c • oc·r.ywiście, każdą stalą mo:i'.na zapisać w postaci logarytmu naturalnego
1
c) e--'·+e- .L - J_ =O. 'il. a) sinI = Cx, b) y = Cex-2x-2, c;) (x-y) 2 = innej, stos<lW!liC dobranej Stałej dodatniej C 1 , \V poprzednim punkcie postępowa­
~ C X
-2x+C, d) 2Cy = c 2 x 2 +l, c) C(y 2 -x 2 ) = y 3 , f) (x-1)(3x-ł-2y-i) == C. li:illlY już podobnie. Symbol,( p (x) dx oznacza w równości (I.68) dowolnie wybraną,
lecz. ustaloną funkc:ję pierwotną P (x) funkcji p (x) w przedziale (a, b).
5. = 1110 ( } ) ,,.,_ , gdz:ie 111 0 oznacza mas(,? początkową, t - czas mierzony w dniach
/11
Równość (f.68) możemy zapisać w postaci
od chwili, w której masa wynosiła m 0 • 6. ·około 61 ce. 7. Około l 7,2 min. 8. x =
2 2
= x 0 (1-e- 1"), gdzie k jest pewną stalą dodatnią, t zaś czasem. 9. x +y = Cx,
Ir!-- .= -
In ---c' j' p (x) dx, skąd IYI
·1
gdzie C jest dowolną stalą różną od zera.
ostatecznie
(I.69)
'' 3. U(JlWNAl'-m~ RÓŻNICZKOWY~ UNWWE RZĘDU 1PlfERWSZEGO
I gdzie C jest dowolną stah1 różną od zera.
!! Dd'. Równanie Wrac;1jąc do wymienionego wcześniej rozwiązania y (x) O, spostrzegamy, że =
dy da siQ i ono uzyskać ze wzoru (l.69), jeżeli C = O. Jeżeli C oznacza stalą dowolmi,
-~,,~- +p (x) y =
<

f (x) (I.66) to wzór (L69) przedstawia calkQ ogólną równania (1.67). Istotnie, jeżeli x 0 E (a, b)
i Yo są dowolnymi liczbami, to można tak dobrać wartość stałej C, aby spełniony
gdzie p (x) i f (x) są to funkcje dane, ciągle w pewnym przedziale (a, b), nazywamy. by! warunek początkowy y (x 0 ) = y 0 . Mianowicie, zgodnie z (I.69)
równmiie111 różniczkowym liniowym rzędu pierwszego.
Przedział (a, b) rnoże być sko11czony albo 11iesko11czony. skqd c = J'o el'(.v„)

Równanie (l.66) nazywamy jed11orod11y111 (przyjmiemy dla niego symbol RJ), 'fw ..t Jeżeli ji111kl:ja p (x) jest ciąg/a w przedziale (a, b), to ll'zór (1.69) przedsta-
jeżeli f (x) jest tożsamości owo równa zeru w rozważanym przedziale, niejednorodnym wia ca/kę ogólną równania (l.67), a ponadto przez każdy punkt (x 0 ; y 0 ) obszaru D =
zaś (symbol RN) w przypadku przeciwnym. = {(x; y):x E (a, b) /\)' E ( -CYJ, +w)} przechodzi dokladnie jedna krzywa całkowa
tego równania.
Przykład. Z ti-zech równa{1 różniczkowych rzt;du pierwszego
Uwaga. Z teorii równania różniczkowego o zmiennych rozdzielonych wynika, że przez
!!L -c'y ~~ o, -"~~ + )'2 =o każdy punkt zbioru {(x; y): a < x < b /\)' < O}, a także przez każdy punkt zbio1u {(x; y):
dx dx ·
a < x < h /\ y > O), przechodzi dokładnie jedna krzywa całkowa równania (I.67). Każda z tych
pierwsze jest liniowe jednorodne, drugie liniowe niejednorodne, trzecie ·zaś nic jest równanien1
kr1.ywych należy do rodziny (I.69), gdzie C c/c O, wil'C nic ma punktu wspóll).ego z Ox. Nic istnie-
różniczkowyn1 liniowyn1.
je zatem krzywa całkowa równania (1.67), różna od odcinka (a, b), która ma punkt wspólny
lVfetoda rozwiązywania RN wiedzie poprzez rozwiąz.anic RJ, które z Ox. Wynika stąd, że calka or:,ólna (I.69) zawiera wszystkie krzywe całkowe równania (l.67).
otrzymujemy z RN zastępując w nim run keję f (x) runkcją równą tożsamości owo
zeru Przykład. Znaleźć całki' szczególnq równania
dv
_.::--+p(x)y =O (I.67) _dy - )' clg X = () (l.70)
dx dx

Równanie (L67) spclnia oczywiście funkcja y (x) = O. Jeżeli y > O luby < O, to
spełniającą warunek początkowy: y ( ~ ) = 2.
równanie (I.67) jest równaniem o zmiennych rozdzielonych. Rozdzielamy więc
Równanie (l.70) jest RJ. Powta1zajqc wil'e rachunek, który doprowadził nas do wzoru
zmienne (1.69) i biorqc pod uwagc;, że w rozważanym przykładzie
dy eos X tf~
y
-p(x)dx -
rp(x) dx = Jctg x dx = J---'-.
·
_:_
~nx
~~ In !sin xl

callrnjcmy otrzymamy rozwiązanie ogólne y = C !sin xf. Rozwiqzanie to jest określone w interesującym nas -
In IYI J p (x) dx+ln cl (I.68) ze wzglc;du na warunek początkowy - przedziale (O, n), a także w każdym innym przedziale
28 I. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE J. RÓWNANIE RÓ).NICZKOWE LINIOWE RZ!jDU l 29

Zamiast stałej dowolnej, kt<mi oznaczamy zazwyczaj jedną literą, napisaliśmy tu

Od1iowic1ill:i. 3~ a) y=2e-x, b) y = - -- , c) x 2 -y 2 = I, d) x -i-'1y =4,
2 2 2
J-x2 In c _ Oczywiście, każdą stałą można zapisać w postaci logarytmu naturalnego
1
e) e-'·-1-e"'- ___!__ - 1- =O. 4. a) sinl'... = Cx, b) y = Ce"'-2x-2, c) (x-y) =
2
innej, stosownie dobranej stałej dodatniej cl. w poprzednim punkcie postc,:powa-
~ e X
-2x-l-C, d) 2Cy = C 2 x 2 +1, c) C(y 2 -x 2 ) = y 3 , f) (x-1)(3x-l-2y-J) = C.
J
lifolY już podobnie. Symbol fi (x) dx óznacza w równości (f.68) dowolnie wybraną,
lecz ustaloną funkcję pierwotną I' (x) funkcji p (x) w przedziale (a, b).
5. 111 = m0 (+) 114
, gdzie m 0 oznacza masę począlkową, t - czas mierzony w dniach Równość (f.68) moż.emy :zapisać w postaci
od chwili, w której masa wynosiła 111 0 • 6. Około 6 l 'C. 7. Około 17,2 min. 8. x =
= x 0 (l -e-k'), gdzie k jest pewną stałą dodatnią, t zaś czasem. ~~. x + y = Cx,
2 2 in
l.1'1
c I
J p (x) dx , skąd IYI
gdzie C jest dowolną stałą różną od zera.
ostatecznie
, - f11(x)rlx
y =ce . (!.69)
3. RÓWNANIE RÓŻNICZKOWE LINIOWE RZ]~DU lP'UERWSZEGO
gdzie C jest dowolną stalą rói.nąod zera.
Dcl'. Równanie Wracając do wymienionego wcześniej rozwi:1zania y (x) O, spostrzegamy, że =
da si.,: i ono uzyskać ze wzoru (I..69), jeżeli C = O. Jeżeli C oznacza stalą dowolnq,
1
..!: L
dx
+ p (x) y = f (x) (I.66) to wzór (f.69) przedstawia całkę ogólną równania (l.67). Istotnie, jeżeli x0 E (a, b)
i Yo są dowolnymi liczbami, to można tak dobrać wartość stałej C, aby spełniony
gdzie Jl (x) i f (x) są to funkcje dane, ciągłe w pewnym przedziale (a, b), nazywamy był warunek pocn1tkowy )' (x 0 ) = y 0 . Mianowicie, zgodnie z (1.69)
równaniem róf::niczkowym liniowym rzędu pierwszego.
Yo= Cc-P(.\·u>, skąd
Przedział (a, b) może być sk011czony albo nieskończony.
Równanie (I.66) nazywamy jednorodnym (przyjmiemy dla niego symbol RJ), Tw. I . .leżeli ji111'((:ia fi (x) jest ciąg/a li' przedziale (a, b), to wzór (I.69) przecll'ta-
jeżeli/ (x) jest tożsamości owo równa zeru w rozważanym przedziale, niejednorodnym wia cal/u,: ogólną równania (l..67), a po11ad10 przez każdy pw1kl (x0 ; y0 ) obszam D =
zaś (symbol RN) w przypadku przeciwnym. = { (x; )'): x E (a, b) 1\ }' E ( - oo, + oo)) przechodzi doklad11ie jedna krzywa całkowa
1ego ró11,11mlia.
Przyklud. Z trzech równa1\ różniczkowych rz<;du pierwszego
Uwaga. Z teorii rów11ania różniczkowego o zmiennych rozdzielonych wynika, że przez
!!.L. -c°'y =O, .!!L-c"'F
dx ·
= l
'
kai.dy punkt zbioru ((x; y): a< x < b/\y <O}, a także przez każdy punkt zbio1u {(x;y):
dx a < x < b /\ J' > O}, przechodzi dokładnie jedna krzywa całkowa równania (1.67). Każda z tych
pierwsze jest liniowe jednorodne, drur,ie liniowe niejednorodne, trzecie ·zaś nic jest równaniem krąwych należy do rodzi11y (1.69), gd;;ie Cf O, wi~c nic ma punktu wspóh)ego z Ox. Nic istnie-
różniczkowym liniowym. je zatem krzywa całkowa równania (1.67), różna od odcinl<a (a, b), która ma punkt wspólny
Metoda rozwiązywania RN wiedzie poprzez rozwiązanie RJ, które z Ox. Wynika stąd, że całka ogólna (l.69) zawiera wszystkie krzywe całkowe równania (l.67).
otrzymujemy z RN zastępując w nim funkcję f (x) fimkcją równą tożsamości owo
zeru l'rzyk!ad. Znałci.ć calkę szczególną równania
dy
--- + p (x) y = O (ł.67) dy
J' clg X={) (1.70)
dx dx

Równanie (L67) spełnia oczywiście funkcja y (x) = O. Jeżeli y > O lub y < O, to
równanie (f.67) jest równaniem o zmiennych rozdzielonych. Rozdzielamy więc
spełniającą warunek poclqtkowy: y Ci'-) = 2.

Równanie (1.70) jest RJ. l'owta1zajqc więc rachunek, który doprowadził nas do wzoru
zmienne (l.<i9) i biorqc pod uwag<,', że w rozważanym przykładzie

-dy -- -p(x)dx . /' ctg x dx = ('cosxdx .

y
--
I p(x) dx
-
=
- J
._„_ :·---- ·-· = In !sin .rl
Siil.\'

cal kujemy otrzymamy rozwiązanie ogólne y ,_, C !sin xl. flozwiązanic to jest określone w interesującym nas -
In IYI = - fp (x) dx+ln C 1
(f.68) ze wzgl<;du na warunek początkowy - prz1'dziale (O, re), a także w każdym iunym przedziale
 ,, 3() L RÓWNANfA R(XLNICZKOWE ZWYCZAJNE 3. RÓWNANIE RÓŻNICZKOWE LINIOWE RZ~DU I 31
\

ciągłości funkcji p(x) = -··clgx. W przedziale (O, -;r:) mamy /sinx/ ''"silu, a więc y Csinx. Istotnie, łatwo zauważyć, że funkcja y 1 (x) spełnia RN, \c::>.di więc y*(x) je~t 1
Uwzględniając warunek poczqtkowy, otrzyinarny 2 · C · 1, czyli C 2, sfa.d jakąkolwiek calką RN, to różnica y*(x)-y 1 (x) jest całką RJ. lVlożna więc otrzy-
" y ,., 2sinx -mać ją ze wzoru (I.69) dobierając stosownie stałą C, gdyż wzór ten wyraża wszystkie
jcsl szukanq całką szczególną.
calki RJ. Stąd y*(x) = C1 c- 1'<x> +Y1(x), gdzie C1 jest odpowiednio dobraną sta-
Jeżeli znamy już rozwiązanie ogólne R.T, to rozwiązanie ogólne RN możemy lą c. Wobec powyższego możemy wypowiedzieć następujące twierdzenie:
uzyskać za pomocą jednej z dwóch metod: metody uz111ic1111ie11ia st alej I ub metody
prze1vidyll'ml.
Tw. 2. Jeżeli fimkcje p(x) i .f(x) są ciągle w przedziale (a, b), Io wzór (I.74)
przecli·tawia całkę ogólną równania (1.66), a ponadto przez każdy punkt (x 0 ; y 0 )
lvfo:tmfa umnie1micu1ia stałej. lVletoda ta polega na tym, że zastępujemy we obszaru D = {(x; y): x E (a, b) /\ y E (-oo, +oo)} przechodzi dokładnie jedna
wzorze (l.69) stalą C nieznaną nam f'unkcją, którą oznaczamy symbolem C(x), krzywa całkowa tego równania ..
a Hastępnie r:taramy się tak tę funkcję dobrać, aby wztir uwag a. W dalszym ciągu będziemy pisać krótko CORJ zamiast „całka ogólna równania
y(x) C(x) e-\p(x)dx (I.71) jednorodnego", CSRN zamiast „całka szczególna równania niejednorodnego".

przedstawiał rozwiązanie ogólne RN. Przykład 1. Znaleźć całkę szczególną równania

Przypuśćmy, że taka funkcja C(x) istnieje. Ze wzoru (l.71) obliczamy dy
--clgx·y = sin 3 x (I.76)
dx
<ZJI ... C'( ·)
e --\plx)dx -1-, C(,\') -\p(x)dx[ ( ·)]
-·- p X . (l.72)
:;pclniającą warunek początkowy: y(--~)
-{/.\;- -- .X C
== 1.
.Jeżeli podstmvimy prawe strony wwrów (ł.71) i (l.72) do RN, odpowiednio na \\' 1 „,·zykładzie rozwiązywanym poprzednio wyznaczyliśmy CORJ odpowiadającego rów-

miejsce y i ;t-, to równanie to powinno być z założenia spelnione. Po redukcji

panin (l.76). Jest nią y ==' Csinx, dla każdego przedziału ciągl0ści funkcji ctgx.
Dla znalezienia CORN zastosujemy metodę uzmiennienia stałej. Rachunki, jakie należy tu
wykonać, są nast<,'pnjącc. Przyjmujemy y = C(x)sinx, obliczamy pochodną y' = C'(x)sinx+
otrzymamy więc
C'(x) c-\l'(x)tlx .f(x) -1-C(x)cosx podstawiamy do równania (I.76)
C'(x)sinx-1-C(x)cosx-clgx· C(x)sinx = sin 3 x
czyli
Stąd
C"(.\·) ='.;·(·,\·) e \f'\X)t/x C'(x) =„„ sin 2 x
więc
dla każdego x w rozważanym przedziale. Stąd 1 1
C(x) •==Z x- 4 sin2x+ C,
C(x) o.= ~ ./(x) el f'(X) dx dx I C1 (L?:ll Oslalccznie
l 1
gdzie C 1 _jest stalą dowolną. v(x) '~ c,sinx+-xsinx-- sin 2 xcosx
. 2 2
VVobec (1.71) mamy zatem
jest CORN (I.76)
i(··;)~-(-' .• -\1'\X)tlx_ _ ,-Jl'(x)tlx. \" f·
J. j(.\·) Cjf'(X)dx {X (l.74)
) .\ - - -1 ,, 1 C Ze względu na wamnek początkowy interesuje nas przedział (-re, O). UwzglQdniając waru-
re\ re rc-4
przy czym wszystkie całki są to rozumiane jako dowolne, lecz ustalone funkcje nek y ( -·----,
2 l, otrzvmamv
- 4 sti1d C 1 •= ·--·,czyli
. I == ··-C.-1--, 4 funkcja
pierwotne.
T'-4 l I
Oznaczając drugi składnik po prawej stronie wzoru (l.7 1l) symbok.:n y 1 (x) y(x) -··---- sinx+-·-- xsinx-- ·· · :;in"xcosx
4 2 2
oraz pamiętając, że ~ p(x)dx jest dowolnie wybraną, lecz ustaloną fi.mkc:ją pier-
wotną P(x) runkcji p(x) w przedziale (a, b), mamy jest całką szczególną równania (I.76), spełniającą warunek początkowy y (-~) •= 1.

y(x) =,, C 1 e-l'(xl.J y, (x) (I.75) Przyklad 2. Znaleźć całkę ogólną równania
i·~iech x 0 E (a, h) i y 0 będą dowolnymi liczbami. Wzór (I.75)--- a więc i wzór dy
(I.77)
(L'ft!.) -- przcds!awia calkę ogólną R !'!, y(x 0 ) ~" Yo, gdy przyjmiemy dx xcosy-l-sin2y
C1 "c [y0 -y 1 (Y0 )] cl'(xuJ_ vVzór (!.75) wyr;:-;.;_1 wszystkie całki szczególne równa!lia Równanie (l.77) nie jest równaniem liniowym dla funkcji niewiadomej y(x), jest natomiast
'(l.66). równaniem liniowym.dla funkcji x(y), odwrotnej do funkcji y(x). Ograniczając się więc do prze-

!
I...
 3. lt()\VNr\NfE RÓŻ.NlCZKOWE LlNlOWE RZl;DU I 33
32 I. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZ,\JNE

działu, w którym funkcja x(y) istnieje oraz korzystając z (I.77), Z!}odnie z twierdzeniem o pochodnej 1:in:cwi1~ywali1. lvletoda !a polega na odgadnil,'cill CSRf'-1, a nastt;pnie
funkcji odwrotnej mamy skorzystaniu z udowodnionego o:;(atnio twierdzenia, przy e7.ym COIU wyznacrn--
dx
'= xcosy-l-sin2y
JHY tak jak poprzednio. Okazuje ~iQ, że w wiciu ważnych praktycznie przypadkach
(I.78)
dy odgadnit;cic CSRN jest dość łatvJc, a metoda przewidyw11i't prowadzi do rachunków
Wyznaczymy najpierw CORJ krótszych i łatwiejszych niż metoda uzmiennienia stałej, która może wymagać
dx pracochłonnego całkowa ni a.
- - = xcosy (l.7'!)
dy Podamy tu pewne praktyczne wskazówki dotyczące odgadywania CSRN o po-
Rozdzielając zmienne oraz całkując równanie (I.79) otrzymamy !il<ici (I.66). Jeżeli jednak CS Rl'! nic potrafimy odgadnąć, to należy stosować metod<;
uzmicnnienia stałej, ktc)r;1 _ie:;! Gdą ogólną.
r -~ = ' cosydy
J· dx
X ' Metod<; przewidywa1\ stosujemy wówczas, gdy funk ej a da 11 a p(x) ----
czyli wysti;pująca w równaniu (I.66) ----jest stał a, a ponadto funk ej a ./(x)
lnlxl = siny-1-lnJCI jest bądź to w i e I o rn i a 11 e m W„(x), bądź s u mą o po s tac i
gdzie C jest dowolną stałą różną od zera. Zatem
asinwx+ (JcOS(l)X, bącJ:/. f li n kC j ą typ li ae 1'x, gdy fi =fa -p, bądź też SU Iną
lub iloczynem runkcji trzech danych 1ypów. w każdym
X CcBln>' (I.80)
z wymienionych przypadków CSRN należy przewidzieć w tej samej postaci co
Ponieważ funkcja x -- O jcsl również rozwiązaniem równania (I.79), wkc całkę ogólną tego rów- j(x), zachowując odpowiednio: stopie{! wielomianu, liczb<; u> oraz liczbQ b, przyj-
nania przedstawia wzór (f.80), gdzie C jest dowolną stałą. mując natomiast w miejsce pozostałych stałych (współczynniki wielomianu, a, fi
W celu znalezienia CORN (I.78) stosujemy metodę uzmiennienia stałej. Przyjmujemy oraz a) pewne stale (A, !J, C, „ .) chwilowo nieokreślone, k1órc następnie wyznacza-
x = C(y) csln Y, obliczamy pochodną :i:'= C'(y) e"Jn Y-j-C(y) cnln Ycosy i podstawiamy do równa-
my z warunku, jaki przedstawia sobą równanie (I.66).
nia (I.78). Otrzymujemy
Posti;powanie takie objaśnimy na przykładach.
C'(y) enln Y-1-C(F)cosy er.In Y-C(y)cosy enln Y = sin2y
stąd Przykład I. Znalc:i.ć calk~ ogólną r<'>wnania
C'(y) = e-nln Ysin2y
więc -,;rdl' -I 'IY "" x" (Uli)
C(y) = )e-nlnYsin2ydy~~ -2e-nl 11 Y(l-l-siny)+C 1
CO!U jc:;t Lu y C '-' „ix i'uuicwa:i. /(x) x-', wi<;c CSRN przewidujemy w postaci
gdzie C 1 jest dowolną stałą. Yi - - Ax"-l ll.r 2 -l-Cx+D
Ostatecznie
x(y) = C 1 culn l'-2siny-2 Stąd y; ,~ 3Ax 1 -l-2llx-l-C, a wobec (Uli) y; +4y, ~" x", wkc
3Ax"-l-2Jix IC-14Ax" 14/Jx -l-4Cx-l-4D ~" x" 2
jest całką ogólną równania (I.78), a tym samym równania (I.77).
czyli
4Ax"+ (3A+4JJ)x 2 +(2lJ HC)x+ (C-l 4D) "~ x" (I.82)
Tw. Suma CORJ i jakiejkolwiek CSRN jest CORN.
Równość (I.82) jest spełniona dla każdego x, zatem funkcja y,(x) jest CSRN (Uli) wtedy
DOWÓD. Niech Y0 (x) oznacza CORJ, a Y1 (x) jakąkolwiek CSRN (I.66). Mamy więc i tylko wtedy, gdy
d
---- Yo(x)-1-p(x) · Yo(X) = O
4A I, 3A-l-41J "" o, W-HC ~ o, CHI> o
dx Sląd
! I 3 3 3
A -- 11 C,- D
d
- Y1 (x)-l-p(x)· Y1 (x) =/(x) 4 Hi ' 32 IW
dx Funkcja
l 3 3 3
dla każdego x E (a, b). Stąd Yt (x) -- ---- X:l_ -- -- x"+ . .Y·------
'I 16 32 128
d
- - [Yo(x)-l-Y1 (x))-l-p(x)[Yo(x)-l-Y1 (x)) '" f(x) jest wi~c całką szczególną równania (U;t), a zatem w myśl udowodnionego wyi:cj twierdzenia
dx

a więc suma Yo(x)+ Y, (x) jest całką RN. Niech x 0 E (a, b) oraz J'o będą liczbami danymi dowol-
nie. Ponieważ Yo(x) = C e-I'C«), więc wzór y = Y0 (x)-l-Y1 (x) przedstawia CORN, gdyż y(x0 ) =Yo
gdy przyjmiemy C = [y0 -Y1 (x0 )) cP(xo), end. jest rnzwi11zanic1n ogólnym równania (Ult).
„

l J Matematyka c1,~·f;ć IV :•
..
\
34 I. llÓWNANlA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE
-------- -·-··---·------
3. RÓWNANIE RÓŻNICZKOWE LINIOWE RZl;DU I 35

l.'h·;,;ykiail 2. Znalci:ć całkę szczególną równania

cOJU jest tu Y C c- 3 ". Skorzystamy teraz z ostatniego twierdzenia, z którego wynika, że
dv suma CSRN
_:__--1-2} 1 ;o-_": .X CX (I.83) dy '
t!x . ---l-3y = r (I.86)
dx
spełniającą warnnd~ początkowy: y(O) 2.
iCSRN
CORJ jest tu y = C c- 2 ". CSRN przewidujemy w postaci iloczynu wielomianu stopnia pierw- t!v
--'-- -l-3y =o -COS 3x (l.87)
szego i funkcji wykładniczej ex · dx
Yi '= (Ax+B)e" jest CSRN (I.85).
CSRN ([.86) przewidujemy w postaci wielomianu stopnia drugiego: y 1 = Ax 2 -l-Bx-J-C.
Stąd y~ ''" A ex+(Ax+JJ) c", a wobec (I.83) y;-l-2y 1 ~~ x c". Zatem Stąd y; 2Ax-l-B, a wob(~c (I.36) y~-J-3y 1 = x 2 • Zatem 2Ax+B-!-3Ax 2 +3JJx-!-3C = x 2 • Otrzy-
A e"-1-(Ax-l-IJ) c·"-J-2(Ax-J-B) ex= x ex (I.84) many warunek jest spełniony dla każdego x wtedy i tylko wtedy, gdy jednocześnie zachodzą rów-
1 2 2
Warunek (I.84) jest spełniony wtedy i tylko wtedy, gdy A-1-(Ax-!-B)-l-2(Ax-l-JJ) = x,czyli naści: JA=· 1, 2A-J-3./J =··O, B-J-3C= O, awic,;cgdy A= 3"' JJ = - i C=r;· Całkąszczegól-
gdy 3Ax-1-A-!-3B =• x dla każdego x. Stąd 9
n:i równania (I.86) jest wobec tego funkcja
3A = 1, A-J-3JJ =O, więc
<) 1'1 ·-·
.
-~3 x 2 -~<) x-1-2_
27
Całką szczególną równania (I.33) jest więc funkcja
CSRN (I.87) przewidujemy w postaci kombinacji funkcji sin3x i cos3x, czyli y 2 = Asin3x+
-l-llcos3x. Stąd y; = 3Acos3x-3Bsin3x, a wobec (I.87) y;-l-3y, = -cos3x. Zatem 3Acos3x-
-31Jsin 3x-l-3Asin3x-i-3!Jcos3x = -cos3x. Otrzymany warunek ma być spełniony dla każdego x,
zaś 1>:
a wi<;c w szczególności dla x ·~O i x ---. Stąd 3A-l-3B -~ -1 i A-11 =•O. Tc dwie równości
2
s:i spełnione jednocześnie wtedy i tylko wtedy, gdy A = JJ = - ~- Dla tych wartości A i JJ in-
przedstawia ro:t.wiąnmio ogólm: równania (Ul3). Uwzgli;dniająG warunek początkowy, otrzymamy 6
I Ji9
2 ~7"--: C- , stąd C ::-::: - . Szukaną całkq s7.c:z.cgó1ną jest więc funkcja (3A-i-3JJ)cos3x-J-(3A-3JJ)sin3x ~~ -cos3x
9 9
jesl spdni<>na dla każdego x, ponieważ po obu jej stronach współczynniki przy cos 3x są równe
"r"" w:;p(>lczynniki przy sin 3x są równe. Całką szczególną równania (1.87) jest więc funkcja
I l
I'oc!amy teraz twierdzenie, którego dowód pozostawiamy Czytelnikowi. y, = - sin3x-- cos3x
6 6
(}:~tt1tecznic I I
rJfYV'„ ;':)ulJU! cafki szczegóbu.i i'Ól"Jt't!Jl/tl
l 2 2 .1 1
)' ·~ C e-ox+- x 2 - - - - x + - - - sin3x- -- cos3x
du 3 9 27 6 6
_:.r__
dx
+fi (x) ·F ''" ·/' (x) 1
przedstawia całkę ogólną równania (I.85). Uwzg!Qdniając warui1ck początkowy otrzymamy:
i ca/ki szczególnej rówuania 2 l 49
c+ ------ ··--·--, skąd C J• Szukaną całką szczególną jest zatem funkcja
dy 21 6 54
---1-p(x)J' = l~(x) 1 2 2 l 1
dx ·- .l' c-Jx+-x 2 -~-x+-----sin3x---cos3x
3 9 27 6 6
jem' calkq su:zcgó!ną rówt1m1ia
'l'r:r,ylcla<l 4. Niech dany będzie układ elektryczny (rys. I.8), zawierający źródło siły elektro-
dy mo!orycznej c(t) ,-~ Esinwt, induk<.:yjność L (henrów) i oporność R (omów). W chwili t = O za-
{/X- -1-p(x)y '''fi (x)-1-j~(x)
rnyknmy wyłącznik, na skutek czego w powstałym obwodzie popłynie prąd elektryczny o natęże­
niu i. Należy znaleźć zależność natężenia prądu i od czasu t. Siłę elektromotoryczną mier.iymy
1l.
11
1·zy?Lnad 3„ Znaleźć cnlkę szczególną równania
w woltach, natężenie prądu w amperach, czas w sekundach.
di• Przyjmujemy umownie dodatni kierunek prądu taki, jak na rys. I.8. Na podstawie prawa
,;,, -1- 3y ''" x 1 -- cos 3x (Ul5) Faradaya wiadomo, że jeśli przez cewkę o indukcyjności L płynie prąd zmienny, to w cewce tej
r/9
indukuje się siła elektromotoryczna samoindukcji ei,, o wielkości wprost proporcjonalnej do szyb-
spdniającą warnnek początkowy: y(O) ••„ di
51f. kości zmiany prądu, czyli do pochodnej-, prz.y czym L jest współczynnikiem proporcjonalności.
dt

3*
 36 I. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE 3. RÓWNANIE HÓŻNICZKOWE LINIOWE RZliDU I 37

1
N n1yśl reguły siła ckktrornotoryczna przeciwdziała :1.:1-.:hodząccj z1nianie.
Lenza indukowana 1t
Według przyjętej umowy dodatnie kierunki napięć na elementach obwodu przyjmuje się prze- warunek (l.91) ma być spcln;ony dla każdego I> O, a w.ięc w szczególności dla t =
2w
ciwnie wzgl<;dcm dodatniego kierunku prądu, dod<ttnie zaś kierunki sił elektromotorycznych -
di oraz t , -"-. S't:1d
~
otrzymu.1·crny układ dwóch równa1!
zgodnie z dodatnim kierunkiem prądu. Jeżeli natężenie prądu w obwodzie wzrasta, czyli ·;i;· > O, w
LwA-1-lUJ ,,, O
to zgodnie z regułą Lenza rzeczywisty kierunek siły elektromotorycznej eL jest taki, aby temu wzros- (I.92)
towi przeciwdziałać, czyli jest p r ze c i w n y względem dodatniego kierunku prądu. Jeżeli zaś RA-·-wLEJ - 0
• E
di niewiadomych A i JJ. Oczywiście, jeżeli liczby A i 13 będą spełniać układ (l.92), to warunek (I.91)
dt < O, to r.i:cczywisty kierunek c1, jest z go cl ny z dodatnim kierunkiem prądu. Przyjmując 0
spełniony b~dzie dla każdego I, zatem warunek (1.92) jest warunkiem nie tylko koniecznym, ale
di i dostatecznym na to, aby funkcja i,(1) była CSRN (l.89).
więc c1, = - L - będziemy w zgodzie z prawem Faradaya, regułą Lenza i przyjętymi umownie Rozwiązując układ (I.92), otrzymamy
dt
I1
dodatnimi kierunkami natężenia prądu oraz eL. RE -·EwL
A -· , B=-' ----·----·--·
R 2 -l-w 2 L 2 2
R -l-ui2L 2

stąd
E
i, (Rsinwt-wLcoswt) (I.93)

Całką ogólną równanitt (I.89) jest zatem

_n, F
i(t) '~Ce L +-----<-·-· (Rsinwt-wLcoswl) (I.94)
R11-w2L2
Z fizycznego sensu rozpatrywanego zagadnienia olrzy1mijemy warunek początkowy:
lim i(I) = i(O) '~ O, który pozwała wyznaczyć stalą C, mianowicie
Na podstawie prawa Kirchhoffa o bilansie napięć sil elektromotorycznych w obwodzie 1->0+
zamkniętym,
EwL
mamy c R1-1-w2L2
(I.88)
Szukana z~ilci:noś(: nat<,?żcnia prądn od czasu I wyraża si<; wobec tC!lO nastc;;pującym wzorem
w każdej chwili I> O, przy czym
u
F
"R = Ri, e E'sinwl c /.. ·i· (Rsinwt-wLcoswt) (I.95)
!(~ -!-w2 Li

Natężenie prądu i spełnia więc na mocy (I.88) następujące równanie różniczkowe Drugi składnik otrzyn1ancgo wzoru zapi~uje si~ cz~sto w nieco innej postaci. Oznaczajqc
mianowicie
di
Ri-1-L-· Esinwt R wL
dt ::::c:: COS<jl, sinrp
,1J~2 :1~(;)ii:i
czyli
di R E otrzyrnan'.y ostatecznie
-+-
dl L
··i= -
L
sinwl (I.89)
(I.96)
Równanie (I.89) jest niejednorodnym równaniem różniczkowym liniowym rzędu pierwszego,.
dającyn1 się łatwo rozwiązać rnctoda przewidywai1. (l)L
udzie rp arc tg
COJU jest tu R
_11_, Wzór (l.96) umożliwia przeprowadzenie analizy zmienności nal\'Żenia prądu w rozpatrywa-
i= Ce L (l.90) nym obwodzie. Pierwszy skłtldnik, zwany prądetn przej.friowym, zanika z czascn1 do zera, przy
gdzie C oznacza dowolną stałą. R
czym pr\'dkość tego zanikania jest tym wii;ksza, im wi«kszy jest stosunek-_[,-·. Składnik fen opfr:ujc
di,
CSRN przewidujemy w postaci i 1 = Asinwt-1-Bcoswt. Po obliczeniu pochodnej pod-
dt tak zwany <ftd(f wlącze11ia.
stawieniu jej oraz i 1 do ró"'nania (I.89), otrzymamy Drugi składnik, zwany prądc111 11stalouy111, z1nicnia siQ sinusoidalnie 7. pulsacją w, równą pul-
sacji działającej w obwodzie siły elektromotorycznej e(I). Amplituda lego składnika jest ilorazem
(ALw-l-BR)coswt-1-(AR-BwL)sinwt ~" Esinwt (f.91) amplitudy siły elektromotorycznej wymuszającej prąd w obwodzie i wyrażenia IZI ce i/.R 2-::f-(;~7.ii~
".,
"'
,, L RÓWNANIA R(lŻNICZKOWE ZWYCZAJNE 3. RÓWNANIE RÓŻNICZKOWE LINIOWE RZ!jDU I 39
\

będącego modu/em i111pedmuii Z''' R·ljwL, a mlgrywajqccgo rol<,; analogiczną do roli oporności
wiązaniem równania (I.100), to funkcja y(x) spclniająca związek (I.98) jest rozwią­
w obwodzie prądu slalcgo. Zwracamy uwagę, żć impedancja .?: zależy nie tylko od parametrów
obwodu (R i L), lecz także od pulsacji dodalająccj w nilll siły cleklromotoryezncj. zaniem równania (I.9?).
VI' reszcie 1p je,;l ill'f{llllWl/lem (głównym) impcdawii, zwanym też ji1zq poc::ątkoll'ą prądu usta· Przypuśćmy teraz, że znamy całkę ogólną równania (l.100). Zastępując w niej
foucgo, która charakteryzuje przesunięcie w CZi.tsie sinusoidy prądu ustalonego wzglydcn1 sinu- z(x) przez y 1 -• dostaniemy całkę ogólną równania (J.97).
n:
soidy wymuszającej len prąd siły clcklromoloryczncj. Ponieważ w myśl (l.96), O •• 'I' · , wi~c PrLjd:ład. Znalci.<; całkQ ogólnq równania Bernoullicgo
2
.,, dy l lnx 2
< -rp < O, zatem faza początkowa jest ujemna i sinusoida pqdu ustalonego jest w rozpalry- --Y+------Y (I.101)
2 dx X X

wanym przypadku opóźni o n a w czasie o 'fi - wzglQdcm sinw;oicly c(t). p i c r ws z y s p o s ó b. Wprowadzamy nową funkcj« niewiadomą z(x) za pomocą podsta-
(I)
ł
wicnia (I.99), które w danym przykładzie (r = 2) ma postać z ~0 - • Zgodnie z (I.l OO) równanie
y
JH:iiwmmie ;·ó:i;uuiczkmvc .ll~crn1mlllicgo. Niech będą dane funkc_;jc p(x) q(x)
(I.IO!) zastQpujcmy równaniem liniowym
ciągłe w pe>vny1n przedziale (a, b), oraz dowolna liczba rzeczywista r.
d;; lnx
---· = -- z-----·-- (I.102)
Deif. Równanie różniczkowe pierwszego rzędu dx X X

dy COIU ma postać z = Cx, gdzie C jest dowolną stalą. W celu znalezienia CORN (metodą
p(x)y I q(x)y" (1.97)
uzmicnnienia stałej), przyjmujemy z =' C(x)x, obliczamy z' C'(x)x·!· C(x) i zgodnie z (I.102)
dx
piszemy
nazywamy równaniem ró:::11iczkowym Bcmoulliego. lnx
Gdy r ~-' O, równanie (I.97) jest równaniem liniowym niejednorodnym, gdy zaś C'(x)x+ C(x) = C(x)- ---·-
x
r "~ l -- równaniem liniowym jednorodnym. l\lfożcmy więc w dalszym ciągu za~ Stąd otrzymujemy
kładać, że r 1' O i r 'f-. l, wówczas równanie (l.97) nic jest równaniem liniowym lnx
C'(x) = „.

dla funkcji y(x). Mo:i;na je jednak sprowadzić cło równania liniowego ze względu
na inną funkcję niewiadomą. W tym celu korzystamy z podstawienia czyli
lnx 1
z::--::.:: v 1 - I ' (l.98) C(x) = --+---+C1
X X
przy czym zakłada.my, J:c (y (x)) 1 -„ jest określone na przedziale (a, b). Wzór
P.6żniczkując (J.98) va.gięciem x, mamy z= c.x-l·lnx+l
prz~dstawia całkę ogólną równania (l.102), a wzór
rlz dv
(!. r) l'.,. --·-. (l.9<J) 1
. cl.I: )'~'" ------
C\x-1-lnx+l
lvi~nożąc obustronnie róvvnanic (!.97) przez (1--r)y-r otrzymamy calkę Pg<';ln:1 równania (I.101).

{~)'
(1--r)y-'' 'tl~· -·-- (l--r)p(x)y 1 - ' ! (1--r)q(x)
Dr 11 g i sposób.· Rozwiążemy równanie (I.101) jeszcze innym sposobem. W tym celn
wprowadzamy dwie nowe funkcje niewiadome u(x) i v(x) za pomocą podstawienia

skąd zgodnie z ([.98) i (1.99) y u(x)v(x)

Wówczas :1>' '~' u'(x}v(x)+u(x)v'(x) i z1•odnie z (I.JOJ) mamy

dz
·a;;·,=, (l- r)p(x)z 1-(1---r)q(x) li. I (~0)
xu'v+u(xv' +-1;) = 11
2
v 2 1nx (I.103)

Pokazaliśmy więc, że jeżeli funkcja y(x) jest rozwiązaniem równania (1.97), Na funkcji; "(x) nalo7.ymy teraz dodatkowy warunek, dzii;ki któremu równanie (I. !03) stanie
to iimkr~ja z(x) określona wzorem (1.98) jest rozwiązaniem równania (I.100). sii; równaniem różniczkowym o zmiennych rozdzielonych. W tym celu wystarczy przyjąć v (x) '"
I
y'' Wówczas xJJ'-1-v =O i równanie (l.103) przyjmuje postać
Mnożąc obustronnie równanie: (1.100) przez T--r oraz korzystając z (1.98)
lnx
(L99) otrzymamy równanie (!.97). Ozn<1cza to, że jeżeli funkcja z(x) jest roz- 11' ;~.;-..: u2 --
x2
40 I. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE J. RÓWNANIE RÓŻNICZKOWE LIN!OWE RZl~DU I 41
- - - - - - - - - - - · -----··-- - - - - - ---------·---·--·---

Po scałkowaniu tego równania otrzymamy . Wyka1-ać, że jeżeli y 1(x) jest całką szczególną tzw. r<iw11a11ia Riccatiew>
9
dy
X •..., a(x)y 2 -i-b(x)y-l·c(x)
li=---------·--
dx
c,x+lnx+l
można je sprowadzić do równania Bcrnoulłiego podstawiając 7.(x) y(x)--y.(x). Wiadomo
gdzie C 1 jest dowolną stalą.
~~z.is,~ si~ J(orzystając
1
z·c równanie 1-krnoullicgo sprowadza do równania liniowego. ze wskazanej
Wracając do zmiennej y otrzymujemy
1
dy·· ·' x 3 )' 2 ·1- ( 2-·-·
(lr()g i, znaleźć całkę ogólną równania: ---
dx X
3) y--·3, znajq<: jego
XJ
całkę szczcgół-
y = ---~-~---··-

C,x-1-lnx-H
a więc wynik Zgodny z wynikiem uzyskanym poprzednio.

ĆWICZENIA

1. Podać definicję równania różniczkowego liniowego rzędu pierwszego jednorodnego i nie-

jednorodnego oraz sformułowaćtwierdzenia o rozwiązaniach tych równat'1.
2. Na czym polega metoda uzmiennienia stałej oraz metoda przewidywania, które stosujemy RYS. f.9 RYS. I. IO
przy rozwiązywaniu równat't różniczkowych liniowych niejednorodnych'/
Od(lowicdzi. 1!. a) y Cx·I- I v.i b) y • x 2 sinx·I Csinx,
3. Napisać równanie Hernoullicgo i wyjaśnić metodę jego rozwiązywania. 2. '

4. Stosując metodę uzmiennienia stałej znaleźć calkQ ogólną równania: a)

dy
dx
x"+y
. ·, c) C e-"-'+·sinx+2cosx, d) )' I (x -I· l sin2x·I
cosx 2 4
c), c) x Hsin 2 J'
2
-!--Cc- 1 ~ 0 1:>',

dy dp 1 . 1
b) ---yctgx = 2xsinx, c) ... :·--!-2 F ..:- Scosx, f) siny a) Y '" (smx-1-cosx), h) y
2
··x 2 + 2 .r·I· 4'
dx dx · 2
dy dy
e) ~/.:;; = xsii1y-1-2si;2y ' f) --- cosy+sin v •= x+ 1. C) )' c~ e-X·l·2X-2, d) y
dx ·
2
5. Stosując metodę przewidywat'1 albo metodę uzmiennienia stałej znaleźć całkę szczególną
1-! a·i-b absinx+acosx
cl>.Y _ ---~~·--------- f) y = 2 c-nln-'+sin.r-·· I.
dv l -l-/J2
równania, spclni(1jącą podany obok warunek początkowy: a) _:.. .. +1· cosx, y(0)=0,5;
dx ·
b) y3 Cx 2 1-xa, c) Csinx-1-x.
dp y1.
2
b) y'-2y = -x , y(O) = 0,25; c) --=·-··-1-y ••• 2x, y(O) --1;
dx
RC du„
dy d)' 7. Ile c ;>. C-- -+a11„ --bu:: .. O,
y(!) = O; c) dx = asinx+by, y(O) =• l; f) · --1-Fcosx = sinxcosx, y(O) l. R ilt
dx ·

6. Znaleźć całkę ogólną równania: a)

dy
b) :lxy'--·2y lloCXp ( ··· ~ 1)
dx 9. y
c) 2sinx-y'-l-ycosx = y 3 (xcosx---sinx).
7. układzie, przedstawionym na rys. 1.9, znajduje si<; nienaładowany kornknsalor o po-
W
jemności C (faradów), oporność R (omów) oraz źródło stałej siły elektromotorycznej L' (woltów).
W chwili I = O zamykamy obwód. Zbadać zmlcnno:ić napięcia w b1'Ekn::atorze '.prądu w obwodzie ,i_ iFl.(>WNANJlli~ UÓŻNJlCZRWWE ZILWEILNE
w zależności od czasu 1, który liczymy w sekundach. Sporządzić wykresy (na wzór rys. l.2).
11. Dany jest obwód kondensator - dioda (rys. I.10). l'rŻyjmujcmy we wskazany m: rysunLu Niech bQdą dane l'unkcje P(x, y) i Q(x, y) klasy C 1 w pewnym płaskim ob-
sposób dodatnie kierunki prądu i napięć. Dana jest charakterystyka diody szarze jednospójnym D, tj. pósiadającc ciągle pochodne pierwszego r:t.Qdu w ob-
szarze JJ, a ponadto niech funkcja Q(x, y) nic przyjmuje wartości zero w żadnym
. fa11-J-b11 2
dla 11 O
I= lo dla 11 <O punkcie tego obszaru. Równanie ró:i.niczkowc rzQdU picrwszcµ:o

a> O, b > O. W chwili I= O zamykamy obwód. Ułożyć równanie różniczkowe dla napi~da
<ŹV P(x, y)
11„(1), a następnie rozwiązać je, przyjmując warunek początkowy llc(O) -·-110, llo. O. dx Q(x, y)
.,'
 I1

4. RÓWNANIE RÓŻNICZKOWE Zlll'ELNE 43

•·\ 42 I. J(()\VNANIA H(JŻNfCZKOWI' ZWYCZAJNE

można zapisa(; w równoważnej pos1aci czyli

l'(x,y)dxfQ(x,y)r(v O (UM)

gdzie d.r ofa O jest różniczką zmic.;nnej nic.;zależncj x, dy zaś różniczką niewiadomej
i wobec tego
funkc:ii y(x). u(x, y(x)) = C (LI 08)
D1)f. Mówimy, ).e równanie (1. I 0-1) jest ró1v11m1iem różniczkowym z11pc/11ym, gdzie c jest dowolną stałą.
gdy istnieje funkcja u(x, y) klasy C 2 w obszarze D, 1j. posiadaj,1ca ciągle pochódne
cząstkowe do rzQdu drugiego wlączni,; w obszarze D, której ró?.niczka zupełna y
równa siQ lewej stronic tego rtiwnania, <1 wir;c gdy
d - ---------~

'-ri
óu (l.105) C B
- ---· '"~ P(...,,:, y) Q(x, y)
<).Y
w obszarze D.
Na przykład
równanie 2xdx-l-3y 2 a'.I' O jest zupełne w dowolnym obszarze płaskim D,
ponieważ lewa strona tego równania jest różniczką zupełną funkcji 11 x 2 ·1-y3. Yo - - tA I
·-···-----,-
Weźmy teraz pod uwagQ obszar prostolqtny D = {(x; y):x E (a, b) AJ' E (c, d)}.
Wiadomo (część li, rozdz. U), że istnieje funkcja, dla której S<) spełnione równości O a
(l..105) (tzn. równanie (1.104) jest zupełne) wtedy i tylko wtedy, gdy jest spelnimry RYS. T.l I
w obszarze D warunek
1)P aQ Okazało się więc, że funkcja y(x) spełnia w przedziale (a, b) warunek (I.108).
1)y ax z łatwością możemy wykazać, różniczkując (l.108) obustronnie względem x, że
Jeżeli ten warunek jest spclniony, io jedną z funkcji, dla których zachodzą również odwrotnie, każda funkcja y(x) spełniająca warunek (I.108) spełnia równa-
równości (l.105)? jest funkc:ia u(x, y) wyrażona za pomocą wzoru nie różniczkowe zupclne (I. I 04).
X
Niech x 0 E (a, b) i y 0 E (c, d) będą dowolnie danymi wartościami początko­
wymi. Obierając C =;o u(x 0 , y 0 ) mamy zgodnie z (I.108) równanie
u(x, y) ~ P(t, y)dt'i ~ Q(x 0 , t)dt (T.106)
u(x, y(x)) = u(xo, Yo)
La two zauwazyc, że funk.ej<,? 11(x, y) określoną wzorem ( 1. l 0(1 i 11101.n~1 przed- które w sposób jednoznaczny określa rozwiązanie y(x) spełniające warunek po-
stawić za pomocą całki krzywoliniowej skierowanej
czątkowy y(x0 ) =~Yo. Zatem wzór (Ll 08) przedstawia całkę ogólną równania róż­
niczkowego zupełnego (LI 04).
11(x, y) ~ P(x, y)dx 1-Q(x, y)1~J' (l.107)
AJ! Tw. Jeżeli funk<:ie P(x, y) i Q(x, .ii) k/{/,\y C 1 Jl' prostokącie

po luku ,W, będącym łamaną ACB (rys.I. 11). oP oQ . .

D = {(x; y):x E (a, b) /\ y E (c, d)} spcl11iąją warunek - - = - .„._ oraz junkC)a
Przypuśćmy, że funk~ja y(x) spełnia równanie różniczkowe zupełne (l.!04)
oy ax
w przedziale (a, b), tzn. że dla każdego x E (a, b) Q(x, y) nie prz;:j1111{jc 1rartofri zero w żadnym punkcie tego pt;ostokąta, to wzór
(1.J 08), w którym jimkc:ja u(x, y) jest okre.flona równofrią (LI 06), przedstawia całkę
P(x, y(x) )!frf Q (x, y(x) )r~v ""c O ogólną równania ri)ż11iczkowego zupelnego (L 104), a ponadto przez każdy punkt
czyli (xo; y 0 ) prostokąta D przechodzi dokładnie jedna krzy1rn całkowa tego równania.
P(x, y(x))I Q(x, y(x))y'(x) '~O
Pr:r.ykliul 1. Znaleźć całki; ogólną równania
;;1ąd, zgodnie z (I.I 05), otrzymujemy
(x 3 -l-xy 2 +1)dx+(x 2 y-l·y1)dy == O 0 (f.109)
Ponieważ
óQ
2xy 2xy
tlx
 44 f. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE ·L RÓWNANIE RÓŻNICZKOWE ZUPELNE 45

wi<;c w dowolnym obszarze prostokątnym D bez punktów osi Ox, są spełnione wszystkie zało­ Dcf. Mówimy, że funkcja /t(x, y)jesl czynnikiem ca/lc1(jący111 równania (l.104),
żenia udowodnionego twierdzenia. dy równanie (1.111) jest równaniem różniczkowym zupcln.ym w obszarze J).
Zgodnie z (I. I 06) g Inaczej mówiąc, funkcja /t(x, y) jest czynnikiem calk.ującym niwnani;1 (I. I 04)
;\ :· . . \'..i x2 yi r2 v2 wtedy i tylko wtedy, gdy spełnia w obszarze D równanie
u(x, 1')
, =Jl (x.J+.u'+
. - IJdx+ ./ (x,l -v+r')dp=
. 4 + ----
-"--- 2 +x+ .:..".•--
2 + •,1 +C'i
-~o Yo 1)(p.P) 1l(p.Q)
gdzie C 1 jest pewną stałą zależną od obranego punktu (x 0 ; Yo) obszaru D. Zatem wzór (ly ax
~ + -3.2 yi_ +x+ .xą_.l~:_ + L = C tzn. równanie
4 2 2 4 <)/~) (l.112)
przedstawia całki; ogólną równania (l.109), 1)y

Przykład 2. Znaleźć całk<; ogólną równania Jest to równanie różniczkow<; cząstkowe, niełatwe do rozwiązania w ogólnym
(sinxy-1-xycosxy+ l)dx+x 2 cosxydy ·~· O (I.I IO) przypadku. Równaniami tego typu zajmować sic,? bQdziemy w nastQpnym rozdziale.
Ponieważ
Przykład. Równanie
iJ
(sinxy-1-xycosxy+ I)"~ xcosxy-l··xcosxy-x 2ysinxy „„ 2xcosxy-x 2ysinxy (3x 1·2y-l-y 2 )dx-Hx I 4xy-l-5y 2 )dy „, O (l.113)
iJy
oraz nic jest równanicni ró:i.niczkowyrn zupełnym, ponicwal,
c)Q <l
·--- (x 2 cosxy) ••• 2xcosxy--x 2 1•sinxv 1lQ
<lx iJx • - I Hy
,).11 ilx
wi<;c wszystkie założenia udowodnionego twierdzenia są spełnione w każdym obszarze prost<l-
n:
1)1' ilQ
skąd wynika, :1.c warunek --- tlx nic jest spełniony w żadnym obszarze płaskim.
kątnym, bez punktów osi Oy i krzywych xy "" ---· -l-2nn:, gdzie /1 jesl dowolną li<.:zbą całkowit;1. tly
2
Mnożąc równanie (l.113) obustronnie przez funkcji,' 11 x-l-y 2 otrzymamy
Obecnie nic korzystając ze wzoru (I. I 06) wyznaczymy funkcji) u(x, y) spełniającą oba wa-
runki (I.105). Całkując wLglqdcm x pierwszy z nich, tzn.
(x I y 2 )(3x + 2y· l-y 2 )dx-I- (x-1 y 2 )(x-l-4xy+ 5y 2 )<~J' ·ce O
cl11 czyli
----·- = sinxy-!-xycosxy-1-1
clx (I.I ł4)

otrzymamy
u(x,y) •= xsinxy-l·x-i-C1(Y)
z łatwości') możemy sprawdzić, że równanie (I. 114) jest równaniem różniczkowym zupełnym
w dowolnym obszarze plaskim. Funkcja I" x I y 2 jest więc czynnikiem całkującym równania
przy czym C 1 (y) jest dowolną funkcją różniczkowalną.
(l.113).
Drugi z warunków (I.105) przyjmuje teraz postać
Stwierdziliśmy poprzednio, że poszukiwanie funkcji ;1.(x, y) of. O spełniającej
x 2 cosxy+ c; (y) -~ x 2 cosxy
skąd równanie różniczkowe cząstkowe (l.112) na ogół nic jest łatwe. Zadanie to upraszcza
Ci (y) •= C2 si<;; w pewnych szczególnych przypadkach, np.: gdy funkcja p(x, y) jest funkcją
gdzie C 2 jest dowolną stałą. tylko jednej zmiennej x (p. ~= /t(x)) lub gdy funkcja /t(x, y) jest funkcją tylko jednej
Wobec powyższego u(x, y) = xsinxy-l-x-l-C2 i zgodnie z (I.108) wzór zmiennej y (/t = p.(y)). Poniżej zajmiemy sic,? tymi dwoma przypadkami, zakłada­
xsinxy-1-x = C jąc dodatkowo, że w żadnym punkcie obszaru prostokątnego J), w którym rozpatru-
przedstawia całkt; ogólną równania (LI lO). jemy równanie (1.111) funkcje P(x, y) i Q(x, y) nic przyjmuj;! wartości zero. Przede
wszystkim zauważmy, że równanie (J.112) można przedstawić w postaci I,
Czynnik c:1i~mj:1cy. Przypuśćmy, że równanie
(I.104) nie jest równaniem
różniczkowym zupełnym. Weźmy pod uwag<,? funkcje,? p(x, y) klasy C 1 w obszarze J). i { Óf/, p
... oP ao'
·ó~~)
<l/l ) I ( (1.115)
Zakładamy ponadto, że lej samej klasy w tym obszarze są funkcje P(x, y) i Q(x, y). ·11: \·-,1:~· Q
--~))~
Q c)y
Rozważmy równanie lub ·,,'
p.(x, y)P(x, y)dx+1~(x, y)Q(x, y)i(v „ O (f. l l l)
,11.
( cljt
1)y
Q
[>
~/l-)
()x } (~~--- 1)~J)
ay
(Ll 16)
II bQdącc wynikiem obustronnego pomnożenia równania (I. I 04) przez ;1.(x, y).
.,'
 46 I. llÓWNANfA HÓŻNfCZKOWE ZWYCZAJNE
-
(

4. RÓWNANIE RÓŻNICZKOWE ZUPELNE 47

•· ~--------- -··
'
Rozpatrzmy teraz kolejno wymienione dwa przypadki: Ponieważ w odpowiednim obszarze płaskim D Uakim'I)

l 0
1i =" ft(x).
D,rt
W tym przypadku - ,---- = --.-
d11, • <)/t
I --- - · O, więc zgod aiD z ll 5)
_L (!.!'__ '!_Q) = _:iy2-1-2J:=x2 = i
OX dx iJy Q 1ly 1lx 3y 2 -l-2y-x 2
wi~c zgpdnic z (L 1 l H) funkcja /< "" ex jest czynnikiem całkującym równania (l.121). Stąd wynika
r!,u. że równa o ie (I. I :'.l) można zastąpić równoważnym mu w obszarze D równaniem różniczkowym
-,-;,--Jx (LI 17)
zupełnym
(I.122)
r~tąd wynika, że prawa strona równania (I.117), a tym samym i równanie (U 15)
jest funkc.:ią tylko jednej zmiennej x. Z drugiej strony, jeżeli prawa strona równania Aby znaleźć c;;'L1'. ogólną równania (l.122), a tym samym równania (l.121), nalcż.y wy-
znaczyć funkcjQ u(x, y), dla której
(l.115) jest funkcją tylko jednej zmiennej x, to wśród funkcji p(x, y) spclniających
równanie (I.1 l 5) znajduje się funkcja ft(x). 1)11 o o du
- "~ ex(y 3 -l-r-x-y-2xy) oraz - ~0 e"(3y 2 +2y-x 2 ) (I.123)
1h: dy
Warunkiem koniecznym i wystarczającym na to, aby wśród funkcji
Willioselr..
Callrnjąc obustronnie względem x pierwszą z równości (I.123) otrzymamy
p spełniających równanie (L 115) znąjdowała się funkc;ja p(x) zależna tylko od jednej
zmiennej x, jest to, by prawa strona tego równania była funkcją tylko jednej zmien- li'= c"(y,+y2-x'y)+C,(y),
"
nej x. gdzie c, (y) jest dowolną funkcją różniczkowalną zmiennej y. Ró7.niczkując otrzymany wynik
Wówczas zgodnie z (I.l !7) mamy dla p. >O względem y i porównując z drugą równością (l.123) mamy
e"(3y 2 -l-2y-x 2}+C;(y) = e"(3y 2 +2y-x 2)
( ·) .l ~-(-%'.--'!g)dx (I. l 18)
fl ..\ ==.C shid c;ci·) ,=O i C,(.v) ,., C2, gdzie C, jest dowo'ną stalą, np. równą zeru. Zatem wzór

przy czym symbol całki oznacza ustaloną funkcję pierworną ex(y,-l-y2 __ x2y) = C

2° ft '=' p(y). Vv tym przypadku - )./!_

0
'~ Oi -(~/],_ = dip, , więc zgodnie z (J.l 16) pr1.edstawia całk~ ogólną równania (1.121).
<X uy r:y
Przyklad 2. ZnaleH: całkę ogólną równania 1,
µ-:~~- == (-~~- -- ~;) (LI 19) 2
(x y-y1ny)dx+ (+ x 3 -2xlny-x )dy= O (I. l 24)

Vv'ynilrn stąd, że pnrwa strona równania (UI9), a tym samym i równania (l.116) Mamy
jest funkcją tylko jednej zmiennej y. Z drngiej strony, jeżeli prawa strona równania tli' iJQ
-- = x 2 -lnv-l oraz - - =' 2x 2 -2lny-1
dy . <lx
(I.116) jest fnnkc;ją ty I.ko jednej zmiennej y, to wśród funkcji ,11.(x, y) spelniających
równanie (Jf.116) znąjduje się funkcja 11,(y). zatem równanie (I.124). nic jest równaniem różniczkowym zupełnym.
Ponieważ w odpowiednim obsz;irzc płaskim D (jakim?)
'Wlluum;;;l::. VVanmkiem koniecznym i wystarczającym na to, aby wśród funkcji
/t spełniających równanie (J.J 16) znajdowała się funkcja /t(y) zależna tylko od jednej 1 (dQ dl') "=.x xy-ylny
-i' -;);;---;y
-lnJ' 1
- )-; 2
2

zmic11nej y, jest to, by prawa t;trona tego równania byla funkcją tylko jednej zmien-
nej y. więc zgodnie z (I.120) funkcja ;1. = y jest czynnikiem całkującym równania (I.124). Stąd wynika,
Wówczas zgodnie z (1.l 19) mamy clla ;i:.> O 'ie równanie (I.124) można zastąpić równoważnym mu w obs7~trze D równaniem rM.niczkmvym
z11pełnyn1
_1_(~()-~lF..)<11•
\
. p ,).\: ,)y .
(Ll 20) y(x
1
y--ylny)dx-l-y(-}x 3 -2xlny-x)dy "''O (I.125)
p(y) '"' e
gdzie symbol calki oznacza jedną konkretną funkcję pierwotną funkcji podcałkowej. Aby znaleźć calkc; ogólną równania (I.125), a tym samym równania (I.124), należy wyznaczyć
Przykiaql L Znalei15 calkc; ogólną równania funkcj~ u(x, y), dla której

(y"+y 2 -„l'. 1 y-2xy)dxi-(3y 1 -l-2y--x 2 )dy 0~ o (I.12 l} du

_____ = x2y2-y2lny oraz -
1)11 2
o~--x 3y--2xylny--xy (I.126)
]\famy tlx óy 3
oraz --·2X xJ
Całkując obustronnie wzgl<;;dcm x pierwszą z równmki (f.126) otrzymamy 11 = ----- y 2 -xy 2 lny-l-
3
zatem równanie (I.121) nie jest równaniem róci:niczkdwym :;.upeh1yrn.
 48 I. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZA..11'-ac 5. R(>WNJ\MlA RÓŻ.M!CZKOWE LAGRANGE' A l CLAIRA UTA

+C,(y), gdzie C 1(y) jest dowolną funkcją różniczkowal11q. Z::.1d 1i,_ llnq;;i równością (Ll26) Ten zaś punkt rozdzialu poświęcimy równaniom rM:nk:drnwym. postaci
mamy więc
Y ::~--·: g(.x, y') (1..1'.l.ll)
2 2
;.„x'y--2xylny-xy+c;(y)
_,
•:• 3--x-'F--2xvln;•
- .
--xy
oraz X • -. ft(y' y') (LIW)
skąd c;(y) '-=O i C,(y) •·-- C2, przy czym C 2 jest dowolną stalą, np. równą zeru. Wzór
Metody rozwiązywania równa{1 por;taci (ł.128) i (LJ 29) różnią sic;. w r;pos<'>L>
zasadniczy od podanych w poprzednich punktach metod rozwiązywania równa{1
JOS!aci (I.127). RM:nica polega na tym, że do rozwiąza1'i równat'i typu (1.127) do··
przedstawia zatem całki' ogólną równania (I.124).
~lwdzimy przez cal/wwm1ie, natomiast do rozwiąza!l równai'i postaci (ł.128) i (I.129)--
1rzcz róż11ic=ko1vm1ie, a następnie calkoll'a11ie.
ĆW J CZENIA
1 w dalszym ciągu pochodną y' funkcji niewiadomej oznaczać będziemy literą p.
Równanie (l. ! 2i\) przyjmie wit,~c posta<5
1. Podać definicje;; równania różniczkowego zupełnego oraz twierdzenie dotycz;icc tego rów- y g(x, p) (I.UO)
nania.
przy czym należy pamiętać, że p jest funkcją zmiennej niezależnej x. Ró:i;niczkując
2. Co to jest czynnik całkujący i jaką spclnia roli,:'?
równanie (1.130) obustronnie względem x otrzymamy równanie róż.niczkowe
3. Znaleźć całki; ogólną równania:
a) (Jx 2 -2x---y-1- l)dx-l-(2y-x-l--3y 2 )dy ~-O, 1)g dg dp
·I--· (I.131)
(-sit:~:~--1-2-+/x-l-(y---_s_i;~:x )dy= O,
p--
b) eh: c)p dx
I I
2x y 3 -3x 2 rzędu pierwszego ze względu na funkcję 11iewiado1m1 fi=·= p(.x).
c) -- -dx-1- -------dv ="O
y3 y'ł. . Niech
4. Sprawdzić czy
dana funkcja jest czynnikiem całkującym napisanego obok równania: Jl =ce cp(x, C)
a) ft(x, y) =~ x-1-y, (Jx 2 y-l--y-')dx+ (x 3 ·!-2xy 2 ) dy= O;
gdzie C jest dowolną stalą, będzie' całką ogólną równania (I.131). Korzystając
b) 11(x) = x, (3x 2-l-6xy-l-3y 2)dx-l-(2x 2 -l-3xy)dy =O;
c) /l(J') = cosy, 2xtgydx-l-(x 2 ·-2siny)dy =O. z (I.130) i (Ll 32) otrzymamy wzór
5. Znaleźć całkę ogólną równania: y •=• g(x, <p(x, C)) (l:.J 3J)
a) (x"lnx-2xy')dx-l-3x 2y 2dy ==O, b) (2xy 2 -3y")dx-l-(7-3xy 2)dy =O.
który przedstawia całkę ogólną równania (L 130).
Odpowic1lzi. 3. a) 3 3 2
x -l-y -x --l-y --xy-l-x2
C,
Jeżeli zalo~:ymy, że funkcja p = f!(X) ma funkcję odwrotną x "'" x(p), J;.tórcj

.xi dx
pochodna --- - =f O, lo równanie (Ll3!) możemy zaslą1)ić równownż.nym równani.cm
<:) ---:1- -I-In IYI =" C. 4. a) nic, b) tak, c) tak. 5. a) y"+x"(lnx-1) "-' Cx 2 , dp
Y-

b) x 2 ---~--3xv
y .
-~ C.
(UJ1!}

Niech
X=-= ·1p(p, C) (l.135)

5. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE LAGRANGE'A ][ Cl:Al!JRAUTA będzie całką og('tlną równania (Ll3,1). Wobec (l.IJO)
y g(1p (p, C), p) (l.136)
Niech będą d;,:1-· trzy funkcje: ./(11, v), K(u, v) i h(u, v), z których każda
tl"I"' L.- l'.'Zory (l.135) i i36) opisują parametrycznie całkę ogólną rów-
klasy C' w odpc11icdnim o:.iszarze płaskim. Do tej pory mówiliśmy o równani:1
nania 1J.. przy czym p odgrywa w tych wzorach rolą, parametru . .leżeli wyrngu-·
róż.nic:.-,kowych postaci
jemy Jl ze wzorów (l.l 35) i (LI 36), to otrzymamy calkę ogólną w postaci (U 3'.l).
y' =.f(x, y) (L 12"/J
Przykfod. Zllalc;:ć całkQ ogólną równania
która charakteryzuje się tym, że pochodna y' funkcji niewiadomej y(x) jest wyra- ' .\:2
y 2r'x I- ( l'')"-1· ·- ---- (LI 3'7)
1:ona w zależności od zmiennej niezależnej x i funkcji niewiadomej y. - . 2
.,'
Ą Matematyka częf;t'; lV
 50 l. R(JWNANIA llÓŻNIC:ZKO\\T. ZWYCZAJNE 5. n()WNANJA RÓŻ.NICZKOWE LAGRANGE'!\. I C:L\I'.'„\ UTA 51
•·\
Różniczkując równanie (LIJ'/) obuslrPnnic wzgl«dcm x urn;: cmaczając y'. p, :<u:ymamy
dp . '. dp . dp dp l
p ·~ 2 -x·I J.p 1·2p ·l·x, skąd J. · (x-1-p)+x·I fi •O, czyli (2p -- l) ____ „ "" -- (1.147)
dx 11.\' dx dy fi
Jest to równanie o zmiennych rozdzielonych. Całkując je dostaniemy
(.1 Ip) (2 d;i i 1) o (LI38)
2 1 2
Y = - p ' - - p +c
li.\' (I.148)
Je:i.eli x-l·p ~· O, top···· -x i wówczas 3 2
,dzic c jest dowolną stałą. Nic wyznaczając p z równości (I.148) możemy uwa74'lĆ, że wzory (I.146)
y (Ll39)
f(l.148) opisują paramctrycznic całkę ogólną równania (I.145).
jr;strozwiązaniem szczególnym równania (l. 137). Zakładając w dalszym ciągu, że x·l-p;. D, mamy Ważnym i interesującym przykładem równań różniczkowych postaci (I.128)
dp I
wobec (Ll38) 2„-lX---+1 '"" O, skąd p · x+ C, i:;clzic C jcsl dowolną stałą. Tak wi<;c zgodnie jest n\wn:tPi.e różniczkowe Lagrange'a oraz równanie różniczkowe Clairauta.
1 2 ._ .
.;\LEXIS CLAUDE CLAIRAUT (1713-1765) był astronomem, geodetą i matematykiem
z (I.137) wzór
francuskim.
(f.140)
Rllwnanic r6żniczkowe Lagrange' a. Niech będą dane dwie funkcje rp(p) i 7p(p),
przedstawia całkę oitólną równania (l.137). Zauważmy, że całka ogólna (J. 140) nic obejmuje roz-
wiązania :izczcgólncgo (LI 39). klasy C 1 w swych dziedzinach.

ltównanic (1.129) rozwiązuje HiQ podobnie jak równanie (l.l28). Oznaczmy Delf. Równanie różniczkowe

. . . , (' dx I J' = !p(y')x+ ~·(/) (I.149)

l.llHlllOW!CJ(; )' = fi. ,:>ląd „ ... „ „ przy czym p możemy traktować jako fonkcjQ
- dy p nazywamy rów11a11ic111 różniczko1vym Lagrnnge'a. Równanie to jest postaci (I.128).
zmiennej y. Zgod!lie z (I. l 29) Tak jak. dotychczas pochodną y' niewiadomej funkcji y(x) oznaczać będziemy
.y =·= li(y, p) (I.1'11) przez p. Zakładamy też, że funkcja p(x) ma funkcję odwrotną x(p), której pochodna
Ró;~niczkując równanie (J.141) obustronnie wzg!Qdem y otrzymamy równanie
_dx,, cf O. Korzy5tając z oznaczenia y' ~~ p, przepiszemy równanie (I.149) w po-
rM.niczkowc dp
st a ci
(T.142)
)' == rp(p)X-\-'lf'(p) (I.150)
j!

pierwszego rzędu ze wzglv.du na niewiadomą funkcję p(y). Różniczkując równanie (I.150) obustronnie względem x, otrzymamy równanie
Niech rM.niczkowe rzędu pierwszego
(f.143) (Ll 51)
/} = rp(p)+ [rp'(p)x+ 11l(p)]-clL
• dx
gdzie C jest dowolną stalą o wartości z pewnego przedziału, będzie całką ogólną
równania (l.142). K.orzystając z (1. Ml) i (1.143) otrzymamy wzór z funkcją niewiadomą p(x). Równanie (I.151) możemy zastąpi<: równoważnym mu
równaniem różniczkowym liniowym rzędu pierwszego (pr7.y zalożeniu, że rp(p) =I p)
x 0~ 0 /i(y, </>()', C)) (L 14:1)
dx I !p'(p) ·1p'(p)
• = ---------- (I.152)
który przedstawia całkę ogólną równania (1.141). ----- 'T _______ „ _ „_ _ ~.

dp rp(p)-p - p--rp(p)
Payllbd. Znaleźć całkę ogólną równania z fonkcją niewiadomą x(p), które potrafimy scałkować.
X"~ (y')2-- / I JO (!. !<15) Niech
UwzglQdniając oznaczenie y' =: p, 1na111y x = w(p, C) (l.153)
X p°' f' 1·10 (1, I :16) gdzie C jest dowolną stalą, bQclzie całką ogólną równania (l.152). Zgodnie z (I.150)
wb:i0 P "" p(y) jest funkcją zmiennej y. KM.11iczkuj:1c równanie (1.146) obustronnie względem y
y = <p(p)w(p, C)-\-'1p(p) (l.154)
otrzy1nainy
Wzory (Ll 53) (J. 154) opisują para111ctrycz11ie całkQ ogólną równania La-
fi gr'tngc'a.

I1
 -r--··
52 T. RÓWN'AN'IA RÓŻN'ICZKOW E ZWYCZ,\JNE 5, RÓWNANIA RÓŻ.NICZKOWE LAGRANGE' A 1 CLAlłlAUTA 53

Przykład. Znaleźć calkQ ogólną równania z kolei wobec (I. I62) mamy
X -1p'(p) (LIM)
y = (y')2x+- (L!'.i51
y'
skąd na podstawie (I. I 60)
Zgodnie z (Ll52) mamy
dx 2 y' ' ---p11/(p)+111(f!) (1.165}
------1-------------x ,., (l.156)
dp p--1 p"(p--1)
Tw. J(rżywa okrdlona para111etrycz11ie rów11m1ia111i (LI 64) i (1.165) jest krzyll'ą
CORN (L 156) jest lu
I--2p C ca/kową równania (1.159).
\: = ---------!----------· (!.157)
. 2p2(1--p)2 (l --p)2 DOWÓD. Wystarczy pokazać, ;;e pochodna y' funkcji y(x) określonej równaniami (I.164)
Wobec (I.155), gdzie zamiast y' należy podstawić p, i (!.157) mamy i (!.165) wynosi p. fotolnic, ponieważ

l--2p dy dy dp dy
·-----····-- - -·
)'= (l.158) tip dx dp dx
2(1
·;~-,
Wzory (I.157) i (I.158) opisują paramelrycznie calk'< ogólną równania (Ll55). Zauważymy, że całka wi~c zgodnie z (LI 64) i (LI (i'i) ma111y
ta nic zawiera rozwiązania szczególnego y == x-\-1 równania (l.155).
U w a g a. 13czpośrednim rachunkiem można sprawdzić, że dla dowolnej wartości stałej C dy [ '( _ "( .) I '( )] ,. 1 ] =p, end.
-,i_~-= --ljl p)---p•p p --111 [! • _-- 'Jl"(py
pochodna y' funkcji y(x) określonej parametrycznie równaniami (LI 57) i (I.158) wynosi p.
Mówimy, że wzory (LI 64) i (1. Hi5) przedstawiają rozwiązanie osobliwe (ca/kę
Równanie różniczkowe Clainmfa. Niech bi;:dzie dana funkcja ·1p(p) klasy osobliwą) równania Claira11ta.
Rozwiązanie to ma bardzo ciekawą i n I: c r pre··
C 2 w swojej dziedzinie. tac j Q g come t ryc z n ą. Weźmy mianowicie pod . uwagQ równanie rodziny
Def. Równanie różniczkowe prostych (i. l 63)
Cx+·1p(C)---y =c O (J.166)
y == y'x+·1p(y') (LI 59)
Lewa strona równania (1.166) jest funkcją trzech zmiennych x, y i C. Zgodnie
nazywamy ró11 m111ie111 ró::niczkowym Clairauta. Jest ono szczególnym przypadkiem
1
z (I.I 66) pochodna tej funkcji wzgli;:clcm C powinna być równa zeru, więc
rozpatrywanego poprzednio równania różniczkowego Lagrangc'a.
Korzystając z oznaczenia y' = p, przepiszemy równanie (1.159) w postaci x+1p'(C) ==O (I.!67)

y ~= px-l-·1p(p) Wobec (l.166) i (1.167) mamy

Różniczkując równanie (LI 60) obustronnie wzgli;:dcm x, otrzymamy p p I- [x-1

.\'. --tp'(C) I (LHiii)
y '"' ---1//(C) C+1p(C) f
+1p'(p)]!.[P__ , czyli
dx Wiadomo, że jcżdi z r<>wnai'1 (l.168) wyrugujemy parametr C, to otrzymamy
równanie obwiedni rodziny prostych (l. J 63). Z drugiej strony, zgodnie z (1.164)
dp '
-- --[x-1-vJ (p)] = O i (I. I 65), równania (1.168) opisują parametryezuic rozwiązanie osobliwe równania
dx
skąd (1.159). Zatem k r z y w a b Q cl <! e a w y k r c s e m r o z w i ą z a n i a o s o b l i -
w c g o r ó w n a n i a C l a i r a u t a j c s t obll'iedJtią I u b aę.frią ohll'ied11i
dp
------==o (LI 61) rod z i ny pros ty c h, p r ze d s ta w i aj ą cyc h ca I kę o g ó I n ą leg o
dx
rów n a n i a.
lub
x+1p'(p) o (l.l 62) Przykład. H.ozwiqzać równanie

Wobec (U6!) mamy Jl''' C, gdzie C jest dowolną stalą, wiQc zgodnie z (1.160) y xy' -l- (ł.J ()'))
2y'
jeclnoparametro-wa rodzina pro&tych
Na podstawie (I. J63) rodzina prostych (rys. I. I 2)
y = Cx+-1p(C) (Ll 63)
Cx \- 2C (l..170)
jest całką ogólną równania (I.159). y
.,'"
 54 I. ll(JWNANIA JU)/.NICZKOWE ZWYC7.AJNE 5, RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE LAGRANGE'A T C'LAlRAUTA 55

jest całką ogólną równania (l.l <i'J). Zgodnie zaś z (l.164) (1.165) równania I
Cp'+2p~ 1 _ - ; y = x-1, b) x = 2(1-p)+Cc-I', .l' = (l·l·p)[2(1-p)·i·Cc-l']+p2,
y = 2(p~ 1) 2 I'
X
2>1 (Ll7J) c) y ,~ Cx+C', J' =
xi
4
, 7. x213 -/· y2/3 = 0 213.

1'.
p J 6. 'JJ.'n'.ASEKTOJRIE ORTOGONALNE
opisują para metrycznie rozwi~izanic osobliwe równania (f. I(,<}) . .leżeli z równa i\ (I.171) wyruguje-
my parametr p, to otrzymamy parabolQ y' ' 2x, która (bel :;wcg11 wicu.cholka) jest obwiednią Niech F(x, y, C) oznacza funkcji;; klasy C 1 w pewnym obszarze Q c E 3 , przy
rodziny prostych (I. 170).
czvm __óF ,; O. Zmienna C (zwana tu parametrem) przyjmuje wartości z pewnego
• Ó)'
'I przcclzialu. Przypuśćmy, że dla każdej z tych wartości równanie
F(x, y, C) = O (I.172)
przedstawia krzywą na płaszczyźnie ukladu Oxy. W ten sposób jest określona
rodzina krzywych (rodzina linii). Równanie (1.172) nazywamy równaniem rodziny

---· -----·--·- ------·----

X li11ii.
Na przykład:
a) )'- Cx' ,c O jest równaniem rodziny parabol (rys. I.13),
b) :1„ Cx O jest równaniem rodziny prostych (rys. I.14),
c) x·i·y· ! · ll jl'sl rórnrnnicm rodziny prostych (rys. I.15).

\\" j/J
I)

c~;;;c·f,_
RYS. Ll2

(:WlCZEN!A

M. Omówić metody rozwiązywania równali l""laci (l.12}3) i (1.129).

7(·~: 711'
2. Podać definicję równania róż.niczkowegl.l Lagrange'a nraz omówić n1ctndę jegn roz-
wi~!Z.YWania.

J. Podać dcrinicj<( równania róż11iczkow1..~go Clairauta onll: omówić 1nelody jego rozwiązy~
wania.
~ł. Jak~l interpretacjv ge~1mclrycz11:1 ma rozwi<1za11ie ()sobliwe n\wnania rl)iniczkowegu
Clairauta'! C·~-1 C, ·-;;

S. Znaleźć całkQ ngólną n\wnania: RYS. I.13 RYS. I.14

1 l
a) Y. - v'x ··
J . 6 .
(1•')' I·
:i .r' ' h) y y'l!l_\'',
Niech . •J'i,n:icza pochodną funkcji y(x, C) określonej w sposób 11wikla11y
6. Rozwi:1zać równanie: równanlrn; (U 72) przy ustalonej wartości C. Wykresem tej funkcji jest określona
krzywa (lub jej część) rodziny (J.172).
a) y ~' x(y')' ·- b) )' ' c) )' X.\''·i (y'f
y' t
Różniczkując równanie (I .172) obustronnie w;:ględem x, otrzymamy
'/. Znalc?.t; krzywą 111ającą lę wlasnDŚĆ, ie odcinek stycznej do niej (w każdym punkcie,
w którym ta styczna istnieje) zawarty llliędzy Psiami wspóh·zędnych ma stabi długo;ić n'iwną a.
-~!'_~(::,J'c9. + rH•:(x,y,~~ y', . 0 (I.173)
!)X c)y
C' I
01 ~1pff1Yic1hL S. a) yo.-.---x 2 1Cx· <-i hl .r Jn 2pi-lnp+C y -plnp, .lcżdi z układu równa{1 (1.172) i (l.173) wyrugujemy parametr C, to otrzymamy rów-
2
~
C[r'+2p I na nie
c) „\.· .„ p°' --·~p·l-2, y p.1 ,,, i-c. 6. al X </i(X, y, y') oo• O (I. 17<1)
3 2f)''(p . I)"
 56 I. RÓWNAN!A RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE r;. TRAJEKTORIE ORTOOONALNE 57
---------------------------

które jest równaniem różniczkowym rodziny linii (l.172). Calką ogólną tego równa- Wiadomo, że tgq 1, • lgr11 °-~ - I, a ponieważ tg<p 1 Y' i lgrp co· y', więc
nia jest właśnie rodzina krzywych (1.172). W poprzednich punktach mając równanie
różniczkowe wyznaczaliśmy jego całkę ogólną, tzn. pewną rodzinę krzywych. Teraz (Ll7.'i)
y'·
odwrotnie, mając pewną rodzi n•; Lrzywycl1 wyznaczamy jej równanie ró;i.niczkowe.
Korzystając z równania (J.174), edzie w miejsce X i y należy podstawić odpo--·
wicdnio X i Y, oraz uwzględniając zależność (1.175) otrzymamy równanie

</> (x, Y, ?,) , , O (l.l 7(>)

które jest równaniem różniczkowym rodziny trajektorii ortogonalnych.

Oznaczając w dalszym ciągu współrzędne punktu bieżącego trajektorii przez
x i y zamiast X i Y możemy równanie (l. l 76) zapisać w postaci

(1)(-\'.,y,- -· J>) C-= o (L!TlJ

Rozwiązując równanie (1.177) znajdziemy nic jedną, a całą rodzinę trąjektorii orfo„
C=-1
go11alnych rodziny linii (LI 72).
RYS. I.15
Aby wiiec znaleźć rodzinQ trajektorii ortogonalnych
K'rzyk!ad. Wyznaczyć równanie różniczkowe rodziny parabol rodziny linii (i.172), na.le;i.y wyznaczyć równanie róż.nicz­
y---- Cx 2 ~c () k 0 w c d a n ej rod z i ny 1 i n i i, z as tąp i ć w tym r ó w n a n i u y'
Bic;":c'll1Y pod uwag\; układ równa{1
j . . ' t
y--Cx 2 =,O p r z cz --- ---,-, a n as t Q p n 1 e ro z w l
ą z ac o l rzym a n c w . c n s p o-
y' -- 2Cx ,~-, O y
z klórcgo, po v;y.1.11;~ow~L1iu parmnctru C, otrzyn1an1y żądane równanie różniczkowe
sób równanie różniczkowe rodziny trajektorii ortogo-
1 n a I ny c h.
y- - xy' '~O
2 Przykład I. Znaleźć trajektorie ortogonalne rodziny parabol
:'kL Krzywą, która w każdym swym punkcie tworzy kąt prosty z krzywą
y-Cx 2 O (Ll7H)
rodziny (I.172), przechodzącą przez ten punkt, nazywamy trąjektorią ortogo11ul11ą
Zgodnie z poprzednim przyk!adcrn równanie
rodziny (L 172).
l
y---- 2 xy' O (J.179)

jest równaniem rMniczkowym rodziny (1.178). Zast<,?pująe w równaniu (L 179) y' prze/. - otrzy-
y'
mamy równanie

yy'-1- -x ,, .. O (l.l!\OJ
2
które jest równaniem różniczkowym trajdctorii ortogonalnych.
Po rozwiązaniu równania (l.I BO) okazuje sic,:, ~.c rodzina elips (rys. 1.17).
x 2 -[-Zy 2 C (l.IHIJ
RYS. I.16 gdzk C jest dowolną stalą dodatnią, jest rodziną trajektorii ortogonalnych rodziny parahol (l.17H).

Przykład 2. Znalczć trajektorie ortogonalne rodziuy linii

Niech Y == Y(X) będzie równaniem trajektorii ortogonalnej rodziny (I.172), x'- -1-y" ,.,, 2Cy (LIB/J
do której styczna w punkcie (X, Y) jest nachylona do osi Ox pod kątem qi 1 of O Linie rodziny (LIB2) są olm;gami stycznymi do osi Ox, których środki leżą rnt osi Oy.
(rys. I.16). Ponadto niech styczna do krzywej y = y(x, C) rodziny (L 172), przecho- Różniczkujemy obustronnie równanie (L IB2) wzglQdcm x
dzącej przez punkt (X, Y) będzie nachylona w tym punkcie do osi Ox pod kątem q>. (LI B3)
2x-I 2yy' ::-_: 2C)1'
'
·•.

iI
 I. RÓWNANIA Ju'J/.NICZKOWE ZWYCZAJNE 6. TRAJEKTORIE ORTOGONALNE 59
•·\
a nast<;pnic bierzemy pod uwagQ układ równat'1 Uwag a. Uogólnieniem poji;cia trajektorii ortogonalnej j•::st trajektoria izogo11al11a rodziny
X2·J·yz 2()1 ł
(I.184) (f.l?2). Jest to krzywa, która w każdym swym punkcie tworzy dany klit a E (o, -i-) z krzywą rodziny
x· I .r.1" ' C)'' I
(LI ?2), przechodzącą przez ten punkt.

ĆWICZENIA

L W jnU spo:;(JIJ zn;ijdujcmy równanie różniczkowe danej rodziny krzywych (1.172)?

2. Podać definicję trajektorii ortogonalnej rodziny (LI 72) oraz omówić metodę wyznaczania
. . trajektorii ortogonalnych .
3, Znaleźć równanie różniczkowe danej rodziny krzywych: a) x 2 -y 2 - Cx = O,
b) y-x'-x-C =O, c) y 2 -2Cx-C 2 =O.
4. Wymaczyć trajektorie ortogonalne danej rodziny krzywych: a) y-Cx •c" O,
b) y'-2(x--C) =O, c) x 2 +y"·-2Cx ~O, d) x 2 -·y 2 -C 2 ·.O. II
RYS. J.17 Odpowiedzi. 3. a) x -l-y --2xyy' ~~O,
2 2
b) y'-2x·-1 ="O,
c) y(y')'+2xy'-y oo o, 4. a) x 2 -l-y 2 ~., c, b) .1' ~ce-·',
Po wyrugowaniu parnn1elru (' <'. układu (I. l lM) otrzymamy równanie 2
c) x'+y --Cy c~ O, d) X)'"" c.
(I.185)
które jest równaniem ró:i.niczkowym rodziny (LIH2). Zastępując natomiast w równaniu (I.185) y'
1
7. TI(ÓWNANIA RÓŻNICZKOWE RZI~nu DRUGIEGO
pu.e,, -·-··· dostaniemy równanie
y'
SPJitOWADZAlLNE DO RÓWNAŃ RÓŻNJ[CZKOWYCH
2xyy'· l·x 2 ·-y 2 ,_, O ([.186) ]iZI~DU PIERWSZEGO
któr~ jest równanicn1 różniczkowyrn trajektorii ortogonalnyd1.
Rozwią7ywm1ie pewnych równai1 różniczkowych rzędu drugiego można spro-
I/ wadzić za pomocą odpowiednich podstawiet1 do rozwiązywania iÓwnai1 różnicz­
kowych rzędu pic1w~>L<0)!,. "'oniżej omówimy niektóre z takich równai\..

JUnvnimie ty1m F(x, y', y") ==O. Rozważmy równanie

F(x, y', y") =O (I.! 88)

które charakteryzuje się tym, że oprócz drugiej pochodnej y" niewiadomej funkcji
r(x) mogą w nim występować: zm1L'"'l<'. niezależna x lub pierwsza pochodna y', nic
\\'ys!Qpujc natomiast w tym równaniu sama t'.i<:'.".;.'·!doma funkcja y(x).
Za pomocą podstawienia
(I.189)

wprowadza.my nową funkcję niewiadomą u(x). Na podstawie (LJ89) mamy

/' 11', slqd wynika. ;'.c rozwiq7.anic równania (Ll88) można sprowa-
RYS. l.IB dzić do rozwiązywauia równania

Po rozwi;izani11 równania (l. I H6) okazuje sit;, :i.c rodzina linii F(x, 11, 11') occ O (Ll90)
(LIB7) l'fa:ch calka ogólna równania (I.190) ma postać <p(x, u, C 1) = O. Stąd, uwzględ­ 0

gdzie c~ jest dowolną stalą ró1,n:i od zera, jest rodziną trajektorii orlo~.!,onalnych do rodziny okn:- niając (I. l S9), ot rzym ujemy równanie różniczkowe 1-zc,:d u pierwszego
gów (I.I B2). Trajektorie (l. IH7) sq również okręgami; ale stycznymi do osi Oy, których środki lcżq
(I.191)
na osi Ox (rys. I. łBJ.
 60 I. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE 7. l(('l\VNANIA IH)ŻNICZKOWE RZ1;nu li SPROWADZALNE DO RZ.l;DU I 6[

z funkcją niewiadomąy(x). Zatem rozwiązując równanie (J.191) olrzymamy całk~ W równaniu (I. I 98) h<;.dz.iemy traktować)' ja k. o z mi c n n :1 n i cz a Ie 'i, 11 :1
ogólną równania (I. Hrn). W calec tej oprócz stałej C 1 wystąpi jeszcze druga stała . niewiadomej runkcji 11(y), klór:1 wprowadzimy za 110111oca,
11 O W C.J
dowolna C 2 • podstawienia
y' 11(y) (I.I<)<))
Pnyldad 1. Znaleźć całki; ogólną równania
Na podstawie ( l. l 99) mamy wtedy )' 11 y 11'11, skąd wynika, 'i.e ro z ..
4y' 0 = 4xy" - (y") 2 (I.192)
wiązy w a n i e r ó w n a n i a (l. l 98) 111 oż n a s p ro w a d z i ć d o ro z w i ą -
Wprowadzamy nową funkcję niewiadomą 11(x) za pomocą podstawienia
zywania równania
y' •= u(x) (l.193) F(y, 11, 1111') o (f.200)
skąd y" "'' 11'. W ten sposób rozwiązywanie równania (L192) sprowadzamy do rozwiązywania
Niech rp(y, 11, C,) • O b<;.dzie całką ogólną równania (1.200). UwzglQdniając
równania Clairnuta
1 (1.199) otrzymujemy rt'1w11anie rM.niczkowe rz1;du pierwszego
11 = xu'---(11')2 (Ll94)
4 q{J', y', C,) '"'O (f.201)
1
Całka ogólna równania (I.194) ma postać 11 °~ C 1 x-- „c:. Stąd wobec (I.193) mamy y' = z funklją 11iewiado111:1 y(x), którego ro1,wiązanie jest cal ką ogólną równania (!. l 98)
4
' l z .
w calec tej oprócz stałej C, wystąpi jeszcze druga stała dowolna C2 •
C,x- - Ci, a więc
4 Przykład 1. Znaldć całkę og(1lną równania

I l(y'J' 2yy" (1.202)

\\'prowadzając nnwr~ funkcjQ niewiadotną u --: u(y) za pomocq podstawienia

jest całką 011óln:) równani<t (Ll92). Oprócz całki ogólnej, równanie Clairauta (I.194) ma jeszcze
calkQ szc:zq/JhJą u r'« Zatem, zgodnie z (1.193), równanie (I.192) ma jeszcze jcdnoparamctrową y' u(y) (l.203)
1 skądy" = u'y' rozwi:1zywanie równania (I.202) sprowadza1ny do rozwiązywania równania
rodzin<; krzywych całkowych y = .x 3 +C, nie obj<;tych całką ogólną. 1(11,
3 rz~du pierwszego
(I
Przykład 2. Znale::ć calk<; szczególną równania 2y1111' =I +11 2
Całka og<'>lna r(>Wnania (l.204) ma postać J +11 2 = C, y. Wobec (1.203) mamy (y'f' =
y" ~~= y' lny' (Ll95)
c, y-1, czyli y' = + VC, y·- I. Po scałkowaniu ostatniej równości otrzymamy calk~ ogólną
·spełniającąwarunki początkowe: y(O) = 2, y'(O) • • l. równnnia (I.202). mianowicie
Wprowadzamy nową funkcji; niewiadomą 11 u(x) za pomoq podstawienia
y
y' ::::~li (l.196)

·skąd y" 00 = 11'. W ten sposób rozwiązywanie równania (I.195) sprowadzamy do rozwiązania równa- Przykład 2. Po dodatniej pillusi Ox poru:;za si« punki materialny A'f o masie /11 pod wply-
nia różniczkowego rz<;du pierwszego wcm siły odwrotnie proporcjonalnej do t rzccicj polQgi odci~lcj punktu M i zgodnie równoległej
u'~-= ulnu (1.197) z osią Ox. Znaleźć równanie ruchu tego punktu dla x · I.
C1 ex. Zgodnie z drugą zasadą Newtona manty
Całka ogólna równania (Ll 97) ma postać 11111 = C 1 ex. Stąd wobec (L l9G) mamy lny'
l<.orzystając z drugiego warunku początkowego znajdujemy C 1 ==O. Zatem y' .„„ l oraz y x·i·Cz. k
/Il (l.205)
Korzystając teraz z pierwszego warunku początkowego znajdujemy C 2 = 2. Ostatecznie
gdzie k jest pewną stalą dodatnią.
y '"" x+2
Wprowadz;;rny now:1 funkcjQ niewiadomą 11(x) za pomocq podstawienia
jest szukan:r całką ozczcg•:ilną rćiwnania (I.l 95). dx
•• u(x) (l.206)
dl
Rówmmie l:::nm F(y, y', y") ~= O. Rozważmy równanie
skwl
d2.r du dx tiu
F(y, y', y") ~c O (I.198) li
dt" d.1· dl dx
które charakteryzuje siQ tym, że oprócz drugiej pochodnej y" niewiadomej funkcji Rozwiązywanie równania (l.205) ~;prowadzamy wi\'c do rozwiązywania równania rz~du pierwszego
y(x) mogą w nim wystQpować niewiadoma funkcja y lub pierwsza pochodna y', du k
lllfl (1.207)
nic wyst~pujc natomiast w tym równaniu zmienna niezależna x. dx
 j, 62 l. RÓWNANIA R(>ŻNICZKOWE ZWYCZAJNE 7. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE RZl)DU II SPROWADZALNE DO RZĘDU I 63
\

Całkując równanie (L207) otrzymujemy które po podzieleniu obu stron przez e""' przyjmie postać
//2 k k F(x, I, u', (11')2+11") =O (I.213)
2
Równanie (I.213) z funkcją niewiadomą u(x) jest wprawdzie w;edu drugiego, ale
gdzie C, jest dowolną stalą dodatnią z przedziału (O, I). St:id przy czyrn a
11 •·•• a nic występuje w nim explicite funkcja u(x). Rozwiązywanie równania (I.213). a więc
pośrednio i równania (J.209), możemy więc sprowaclz.ić do rozwiązywania odpowied-
•= ·11/:/::.
V 111
Na podstawie (f.206) mamy niego równania rzędu pierwszego.
d.\· . /rT·--·
di '
0
' fi ~ «~.-- xi' (I.208) Pr:r.ykhul. Znaleźć calk<; ogólną równania

xy'[yy"-(y') 2 ]-y()"') 2 -x''y" ·~O (I.214)

Rozdzielając zmienne w równaniu (I.208) i całkując otrzymamy
Zauważamy, że lewa strona równania (I.214) jest funkcją jednorodną stopnia trzeciego wzglę­
a) dt dem zmiennych y, y' i y". Na podstawie wzorów (I.211) i (l.212) otrzymujemy zatem równanie

(12 x11'11"-.(11') 2 -x" o.·~ o (I.215)

c:kąd 1/c;; · i/~ 2 ~:z:•~ ··· at ·I· aC2 , gdzie C2 j<-'st dowolną stalą dodatnią. Tak więc x' (t+C·J'·'-
. '
( ~' I
z fu n keją niewiadomą 11(x), w którym jednak ta funkcja nic występuje. Wprowadzamy nową funkcjt,;
+c„ zatem niell'iadomą z(x) za pomocą podstawienia
u' z (I.216)
skąd 11" ""z'. W ten sposób rozwiązywanie równania (I.215), a więc pośrednio i równania (I.214),
jest szukanym równaniem rnchu punktu materialnego AI. sprowadziliśmy do rozwiązywania równania rzędu pierwszego

l
Hóvrn:mnc .ic1lluNml·1:lun1.~ JF(x, y, y', y") •·• Il. Rnzw;r.'my równanie z' 0 •• - z+x 3 z-'
X
F(x, y, y', y") ,._., O kt<',ire jcsl równm1ie!1' :krnoullicgo.

" które charakteryzuje się tym, że funkcja F występująca po stronic„ lewej tego rów1n· Całka ngólna tcg0 równania ma postać z= x 1lx 2 -fc--;,
gdzie C, jest clowolną stalą. Stąd
nia jest jed11orodna il'zglr,;dem z111ie11nyc/J y, y' i y", tzn. istnieje liczba naturalna 111 na P"dstawic (f.21<>J t'l·liC?nrn)' calkt; ogólną równania (l.215)
taka, 7.c dla każdego x E (a, h) i dla każdego k zachodzi rówi'iość l ·;;
11 ~" ··- (x 2 +c,)· +lnC2
3
F(x, ky, ky', ky") k"'F(x, J'. y', y") (l.210)
gdzie C, jc:;t duwo!ną stalą dodatnią. Zgodnie z (I.21 l) funkcja
Liczbę 111 nazywamy wówczas siop11ie111 jcd11orod110.\:ci funkcji F.
Na przykład funkcja F(x, y, y', )'") x'yy" „ (y -.x_1")' jcsl jednorodna względem zmiennych
(I.217)
y, y' i y...,., poJJicważ dla każdego x L; ( -„- co, ·!-o:)) i dla ka:i.diJgo k
spełniarównanie (I.214).
/i(x, ky, liy', ky") x 2 kyk.r"---(/iy··xky')2 • - k'[.Y'yy"-··()"„x/r'l k'F(x, )', y', .v") .leżeli C„ podobnie jak i C, oznacza stałą dowolną, to wzór (I.217) przedstawia całkę ogólną

Stopicil jednorodności tej funkcji wynosi 2. równania (I.214). Dowód tego faktu pozostawiamy Czytelnikowi.

W celu :;prowadzenia rozwiązywania równania (1.209) do rozwiązywania pew-

nego równania róż.niczkowcgo rzędu pierwszego wprowadzamy nową funkcję ĆWICZENIA
niewiadomą 11(x) za pomocą podstawienia
J' c" (1.211) I. Wymicni1; trzy typy rówmu\ różniczkowych rzędu drugiego sprowadzalnych do równ;l'i;
różniczkowych rzędu pierwszego.
skąd
(1.212) 2. Omówić metody rozwiązywania rówmu\ różniczkowych postaci (I.188), (I.198) i (I.209).
y' c"I!'.
Cl. Znaleźć całki; ogólnq równania różniczkowego:
Podstawiając w 1111c.1sce J', y i y" w równaniu (l.209) odpowiednie wyrażenia v'
:zgodnie z wzorami (H.21 I) i (1.212) oraz kor1..ysłając z (l.210) otrzyrnamy równanie a) yy"-„2(y') 2 c.c o, b) xy"-2y'łn.'
.\'
•co(), c) yy" --(y')2-- J Oce O,

c"'"F(x. l,11',(11') 2 ·[ 11") · O 4. Znaleźć krzywą, której pro111ic1\ krzywizny jest staly i wynosi R.

L.:.
iI 64 I. RÓWNANIA R(JŻNICZKOWE ZWYCZAJNE IL l\ÓWNANll' R(lŻNICZKO\VE LINIOWI' RZl;DU 11 GS
5. Znaleźć równanie ruchu dla spadającego swobodnie ciała " masie 111 [kg! z uwzgłf,'dnic­ Rys. 1-19 wyjaśnia sens geometryczny warunk<Sw (1.220).
nicm oporu powietrza G ~, KSv 2
, gdzie K 0,08 r~C~s'], 111·~
S[m 2
] jest pole111111aksy1nalncgo pr1.c- oczywiście, przytoczona tu treść zagadnienia Cauchy'cgo dla równania (1.218)
odnosi sit,: także. w przypadku szczególnym.f(x) = O, do równania (l,219).
1 1
kroju lego ciała plaszczyznq prostopadłą do kierunku ruchu, '/J [ ~ -] zaś jest prQdkości:} ruchu. l'rzyj.
A
'I
mując, że przyśpieszenie ziemskie g ~ JO [~],
s-
obliczyć w przybliżeniu, z jaką prQdkością ląduje
na ziemi skoczek spadochronowy, jeżeli wraz ze spadocbronern waży on !OO kg, a promic1\ pod.
stawy spadochronu wynosi 5 111.

C2
Odpowiedzi. 3. a) y b) y. ·l·C,_,

4. (.d-Ci) 2 -Hy+C,) 2 ~- R 1 • 5. d 2X
·;1,i· •'·' /,' .. Jlćl',_I') (,' ','/:!\'·) 2'

I.111]
około 4 _··s- , Tw. I. Jeżeli Jim keje p(x) i q(x) są ciągle 1v przedziale (a, b), to zagadnienie
Ca11c/1y'ego dla n!i1•1ta11ia (1.219) ma dla ka::.dc'.i tr<!iki liczb: x 0 e (a, b), y 0 oraz y 1
dokladnie jedno rozll'iąza11ie.
8. RÓWNANIE RÓŻNICZKOWE LlNlOWE RZl~DU DRUGmGo DOWÓD pu111inic111y.

Tw. 2. Jeżeli ji111k cje y 1 (x) i Y2 (.\') spelniają ril1P111111ie ( 1.219) 11· pell'll.J'lll prze-
Dcf. Równanie rM,niezkowe
dziale, to każda ji111kcja, kt15rą otrzy111a111y ze w::om
y"-1-p(x)y' I q(.v)y ./(x) (1.218)
(1.221)
gdzie p(x), q(x) i.f(x) są to dane runkejc, ciągle w pewnym przedziale (11, b) .. skoil- „

podslall'i11jąc Il' mhf\'L'I' cl C2 doll'olne liczby, ,\'fielnia takie Io /'Óll'/1(1//ie 11' /'OZll'(/-
czonym lub nieskoi1czonym - nazywamy rów111111ie111 n!5:11ic::k,J1vy111 /i11io1Vy111 rzędu
ża11y111 przedziale,
drugiego,
Jeżeli/(x) jest tożsamościowo równa zeru w rozważanym przedziale, lo równanie DOWÓD wynika 1. uwagi, że iloczyn dowolnej stale.i i dowolnego rozwi:izania równania
(1.218) nazywamy jed11orod11y111 (R.I), w przypadku zaś przeciwnym 11iejer/Jtorod11ym (I.219) oraz suma dwllch rozwiqzai'l rlnvnania (l.219) są także rozwi:izanian1i tego równania.

(RN). U w a g a. fvłówiitc o rozwiązaniu (calce) równania rbżniczkowcgo 1nan1y na my~~li rozwiq-

zanic szczególne (całk~ szczc:gólnq) tego równania.
Na przykład z trzech równai1 różniczkowych rz~du drugiego
= X 2, y -(y')J Dd. .leżeli każdej liczbie rzeczywistej x E (a, b) przyporządkowana jest
11
y"-·-XJ' o..:; 0, y" 0
pierwsze jest liniowe jednorodne, drugie liniowe niejednorodne, trzecie zaś nie jest równaniem ró7.- clokladnicjcdna liczba zespolona 11', to mówimy, że w przedziale (a, b) jest okrcśl;·rna
niczkowy111 liniowy111.
Jimkl;ja zespolona zmiennej rzeczyn•ist1j x
Podobnie jak dla równania liniowego rzQclll pierwszego m c l o d a r o z -
11'' 1v(x) 11(.x) +.f71(x) (1.227.)
w i ą z y w a n i a rów n a n i a (l.218) w i e dz i e po p r z cz ro z w i ą z a n i e
równania jednorodnego przy czym u(x) Re ll'(x), 7'(x) Im ll'(x), j jednostka urojona.
y"+p(x)y'-1 q(x)y 0~ o (l.2t9J Na przykład wd>r w cos.v I jsinx określa w pr1.cdziale (-·· "·» ·I m) fu11kcj1,; zespoloną z111icn··
ncj rzeczywistej x.
powstałego z równania (1.218) przez zastąpienie f'unkcjij(x) funkcją tożsamościowo
równą zeru. Jeżeli istnieją granice właściwe lim u(x) 110 i lim 7'(X) c= 7; 0 , Io mówimy, że

Zagad11ienie Cauchy' ego dla równania (I.218) fornmlujc naslyp1j;; cu: za:dcf.ć r I .·. f ' ')•")'!\ • >-Xu .\' ·Xu
,\·:

Lill (Cl l '< „„..:, ma grallict,' 11' punkcie .v 0 , przy czym lim 1v(.Y) , 11" I .f7.'o.
0

calkQ szczególną y(x) równania (l.2 li)), spełniając[ ą'art111ki f!Ol'~·ą1ko11'c X •Xo

.leżeli istnieje granica 1l'la.frilva

(l.220)
1v(x+/lx)- iv(x)
lim (L223}
gdzie x 0 c; (a,/!), J'o zaś i y, są to dane lici.by. Ax ,.o ~{~

.,'
 I. RÓWNANIA RÓŻ.NICZKOWE ZWYCZ/\.l!·!I; i!. RÓWNANIE RÓŻNICZKOWE LINIOWE RZljDU li 67
"\
Io nazywamy ją po1'hod11ą .fimlu:ii zespoloną; w(x) i oznaczamy symbolem w' (x). Przypuśćmy, że y 1 (x) i J'2(x) są całkami równania (i.219) w przedziale (a, b)
Ponieważ . . .1 x G (a b). Ponieważ
1 nice1, o '
w(x I lfx)-- w(x) ~c 11(x-I /lx) --11(x)-lj[z1(x-l-/lx)--·v(x)] Y1(x)
W(x) =c , J'2'((x)) I --~ y, (x ) Y2. (x)-Y2
- ( x ) Y1, (x ) (I.227)
istnienie pochodnej 111'(x) jest równowa;i;ne istnieniu pochodnych 11'(x) i v'(x), IY1(X) Y2 X

przy czym więc

w'(x) o~c u'(x) ljv'(x)
W'(x) =~ y; (x)y;(x)+ Y1 (x)y;' (x)-y;(x)y; (x)-
(I.224)
-yh}v; '(x) 0 ~ 0 y,(x)y;'(x)-y 2 (x)y;'(x)
Jeżeli istnieje pochodna [w'(x)]', to nazywamy ją drngą pochod11ą i'unkcji 7.espo-
i biorąc pod uwagę równanie (I.2i9), które spełnia każda z funkcji y 1 (x), J'2(x),
loncj w(x) i oznaczamy symbolem w"(x). Mamy wówczas
dostajemy
w"(x) ''' u"(x) 1-jv"(x) (I.225) W'(x) = p(x)[)'i(x)y;(x)-y 1 (x)y~(x)] == --p(x) W(x)
Jeżeli dla każdego x E (a, b) jest :;pełniony warunek w"(x)-1-p(x)w'(x)+ Wroliskian W(x) spełnia więc następujące równanie różniczkowe o zmiennych
-1-q(x)w(x) "''O, to mówimy, :i.e runkc:ia zc:qiolona w(x) spełnia równanie (L219) rozd1.iclonych
lub, ż.e jest ca/ką tego róvmania w (u./;). W'(x) = -p(x) W(x) (I.228)
Stąd
Ha pn:ykłnd funkcja w(x) ens.\· +J~:inx jc;;1 c·ałkn. równ>::'Ji:- C; X
·-·coS.\'·-.isinx, a zatem w"(x)·l· ll'(x) · ., O dla każdego x. - j p(t)dt

O runkcjach zespolonych zmienne.i rzeczywistej biedzie jeszcze mowa w trzecim W(x) = rV(x 0 ) e xo (I.229)

ro-"dzialc lej książ.ki. gdzie W(x 0 ) == )'1(Xo)Y~(Xo)-J'2(Xo)Y;(.x-o).

Jeżeli zatem w jakimkolwiek punkcie x 0 e (a, b) wrońskian jest równy zeru, to
Tw. 3. Jeżeli .fim!u:ja (l.222) jest miką równania (l.219) z rzeczywistymi
jest równy zeru tożsamościowo w całym tym przedziale. Jeżeli zaś W(xo) =!= O w pew-
wspólczy1111ika111i p(x) i q(x) 11• przedziale (a, h), to jej czę.>i15 rzeczywista u(x) i część
nym punkcie x 0 E (a, b), to wobec (I.229) H''{x) r O dla każdego x z tego prze-
1m1jo11a ·u(x) są także ca/kami tego równania w przedziale (a, b).
działu.
DOWÓD. .foże'ii ll'"(xH-p(x) w'(x)-1-q(x) w(x) O dla każdego x z rozważanego przedziału
Przyklad. Wykazać, że funkcje y 1 = c2 x i y 2 = x c 2 x są całkami równania
in wobec (L2:>.4) i (I.225) (I.230)
y" -4y' -l-4y ""'o
u"(x) -1- p(x) 11' (x)-1·ą(x)11(x) + a nasti;pnic sprawdzić, czy tworzą one układ podstawowy całek tego równania.
Oznaczając lcw:i stronę równania (I.230) przez L[y] mamy
-1-j[v"(x) I p(x)v'(x)-l·q(x)v(x)] O
Lf.1• 1 ] '"" (c2-')" --4(e2-')'-l-4c 2 " "" 4e 2 x-seu+4e 2 " = O
-db każdego XE (a,/!.). Wobec tego
oraz
11"(x)+p(x)11'(x)-l-q(x)11(x) o' L[Y2l = (xe 2 ·')" -4(xc 2 ")'-l-4xe 2" =•
(c 2 x+2xcn)'-4c 2 "-!lxe 2 x+4xe 2 "
v'"(x) 1-p(x)v'(x) I q(x)'o(x) -- O = 2en-1-2cu-1-4xc 2 "--'lc 2 "-8xc.2 "-l-'1Xe 2 " -=O
<:nd.
sk:1d wynika, że funkcje y 1 (x) i y 1 (x) są calkami równania (f..2:10). ·wrmiskian tych całek
Hd. Dwi0 całki .J'i(x) i .vi(x) równania (1.219) w przedziale (a, b) nazywamy
ukladem pod1·tawo11 1ym calek lego równania, jeżeli W(x) =~ le2:. "x e2x " I= e4x 11 x I
== e4"(1 +2x-2x) = e4x =!= O
2e··" e--"+2x e·x 2 l-1-2x
y,(x) .vi(.x)I , dla każdego x. Zatem całki y 1 = e 2" i y 2 ~~ x e 2 x tworzą układ podstaWO\VY calek
't= O (I.226)
ly;(x) y;(x) równania (1.230).
Uwag a. Mówimy, że funkcje y 1 (x) i y 2(x) są liniowo 11ieza/eż11e w przedziale (a, b). jeśli
dla kaJ:tlcgo x E (a, b).
l'ÓWJH)ś{;
Wyznacznik wysl1;pujący w waruilku (!.226) nazywamy wro1/skia11c111 i ozna- C1.J'1 (x)·I· C2J'2(x) =- O
c:t.amy symbolem W(.Y). Nazwa la pochodzi od nazwiska matematyka i filozofa jest spełniona toi.sanH,:iciowo w tym przedziale wtedy i tylko wtedy, gdy stale C, i C, sąjedno­
polskiego JÓZEFA MARII W1trn'1s1' IEGil (I T7B-J B53). cześnie równe zeru. Jócli natomiast istnieją stale C 1 i c„ z których co najmniej jedna jest różna

5•
68 I. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE 1:. R<)WNANIE IU)Żl'!ICZKOWE LINIOWE Rzr;DU [[ 69

od zera, takie, że powyżs?~l równoś<: jest spełniona tożsamościowo w prLedziale (a, b), lo mówi- Metoda uzmicnmicn1i:u sa:nlydn. W przypadku równania (L218) metoda ta po-
my, że funkcje y 1 (x), y 2 (x) są liniowo zależne w tym przedziale.
Jcg'1 Jl,,1 z·ist~!JJieniu
,, •
stałych C 1 i C,• w COR.I (1.219) funkcjami C\(x) i C 2 (x)--
Liniowo niezależne całki szczególne y 1 (x), Yi(x) równania (ł.219) w przedziale ''I \"O n·im nieznanymi -··- które następnie tak dobierzemy, aby wzór
chWI O' '
(a, b) tworzą uklacl podstawowy całek tego równania i odwrotnie: całki szczególne y - C 1 (x)y,(x) I C2(x)y2(x) (f.233)
y 1 (x), y 2 (x), tworzące układ podstawowy całek równania (1.219) w przedziale .·. J' (\) i )•,(x) stanowią układ podstawowy całek RJ, przedstawiał CORN.
g1.IZlt.: J • • •
(a, b), są funkcjami liniowo niezależnymi w tym przedziale. Wobec (1.233) mamy
lslulnie, niech x <o (a," h). Jedynym rozwiązaniem układu równali y'(x) c;(x)y,(x) I C 1 (x)y;(x) I c;(x)YJ.(x) I C 2 (.1.')y;(x)
'.
CiJ'1 (x)-1 C2Y2(x) 00
- O) Zażądamy tu dodatkowo, aby szukane funkcje C 1 (x) i C 2 (x) spdnialy warunek
C\y;(x)+C2Y~(x) OJ c;(x)y 1 (x)I c;(.")y 2 (x) O (L'.34)
o niewiadomych C 1 i C 2 , jest rozwiązanie zerowe wtedy i tylko wtedy, gdy wyznacznik tego układu
Wówczas
będący wronskianem jest różny od zera. y'(x) (l.235)

Tw. 4. Jeżeli całki y 1 (x) i Yz(x) równania (1.219) s/anowią układ podl'lawoH·y skąd
y"(x) (f.236)
całek tego równania w przedziale (a, b), to
Podstawiając prawe strony wzorów (ł.233), (J.235) oraz (l.236) do (l.218)
(I.231) biorąc pod uwagę, że zarówno y 1 (x) jak i y 2 (x) są CSRJ, otrzymamy warnnck
gdzie C 1 i C 2 są to dowolne stale, jest rozwiązaniem ogólnym równania (1.219). (UTI)
DOWÓD. Każda funkcja otrzymana ze wzoru (l.231) jest rozwiązaniem równania (1.219) Traktując równania (1.237) i (1.234) jako układ dwóch. równai't liniowych wzglę­
na podstawie tw. 2.
dem niewiadomych C;(x) i c;.(x), obliczamy
Niech x 0 E (a, b), Yo i y 1 będą dowolnymi liczbami. Wśród rozwiąnu1 (!.231) znajduje się
takie, które spełnia warnnki początkowe y(x 0 ) ~0 y 0 , y'(x 0 ) y 1 wtedy i tylko wtedy, gdy układ o )'i(x)I Y1(X) o I
równa11.
C1Y1(xo)+C2Y,(xu) =)'o)
(I.2:l2) C'.(.Y) I
./{x)
117(:~)
y;(x)
.
Iy;(x) /(.-;)
-·IV(x)
(l.2'.l!l)
C1y;(xoH·C2y;(xo) co Y1 f
ma rozwi11zanic wżględcm niewiadomych C 1 i C 2 • Układ ten· jest układem Cramcra, ponieważ gdzie JV(x) je,;t wro11skianein ( t.227). :)tąd
wyznacznik lego układu jesl wartością wroilskianu W(x) w punkcie x 0 z założenia różną od zera.
Istnieje wiQc para liczb C 1 , C 2 spełniająca układ (l.232) - i to dokładnie jedna, end.
o Y2(x)1
Uwag a. Z tw. I wiemy, że istnieje dokładnie jedna całka szczególna równania (l.219)
C1(X) I
~ .f(\·),v/J{\2 dx 1 A
spełniająca warunki początkowe y(x 0 ) '~ y 0 , y'(x 0 ) = y 1 dla dowolnie danych liczb Xo E (a, h),
Yo i y 1 • Z tw. 4 wiemy natomiast, że można taką całkę szczególną uzyskać ze wzoru (l.231), przyj-
mując wartości stałych C 1 i C 2 zgodnie z warunkami (l.232). Wynika stąd, że całka ogólna (1.231) J'1(x) o I
wyraża wszystkie całki szczególne równania (1.219). I (x)
\" .1·; f\x) dx I l!
W c e 1 u z n a 1 c z i e n i a r o z w i ą z a n i a o g ó I n e g o IU w y s t a r - .\ W(x)
czy zatem znaleźć jakikolwiek układ podstawowy ca- gdzie A i lJ są to stale dowolne, całki zaś nale:r.y rozumieć jako dowolne, lecz usta-
l c k t c g o r ó w n a n i a, a n a s t ę p n i c s k o r z y s t a ć z e w z o r u lone f'unkcje pierwotne. Wobec (1.233) mamy zatem
(1.231).
)' Ay 1 (x)!By2(x)l-
Znalezienie układu podstawowego całek mo:i'.e być zadaniem tnidnym. W wiciu
ważnych praktycznie przypadkach całki te nic są funkcjami elementarnymi. Istnieje IO yi(.x')I 'yi(x) O I
metoda wyznaczania układu podstawowego całek równania (I.219), gdy funkcje •. 1-1rl/(x).·y;(x) /·1 (·)l'\y;(x.) J{x)d'" (l.2.l'J)
' J '\·\. '1 · )V(.\') { .\ J'2 .\ ,\ IV(x) .
p(x) i q(x) są stale. Będzie o tym dokladnic.i mowa w następnym pual;.cic:,.
Przypuśćmy teraz, że znana nam .kst .2! chcemy zaś znaleźć CORN przy czym suma dwt\ch :;ldadników po prawej stronic lego W7.0l'll jest
(1.218). Podobnie jak w przypadku równania liniowego rzędu pierwszego możemy CORJ, natomiast suma dwóch ostatnich składników jest CSRI'>I.
skorzystać z metody 11zmie1111ienia stalyc/1 względnie metody przewidywmz. Uzasadnienie tego ostatniego faktu pozostawiamy Czytelnikowi.
,,
'.'''
'/() I. RÓWNANIA l!Ó:i'.NICZKOWE ZWYCZAJME Il. lt()WNANIE RÓl.NICZKOWE LINIOWE RZf;DU li _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _„ .
71

Udowodnimy ni:!.ej, że suma COfU i jakiejkolwiek CSRN jest CORN. Wynika . , ..· iloczyn dowolnej stałej i rozwi<1zania równania jednorodnego jest rozwi;izanicm tego
stąd, :że wztir (l.239) przedstawia CORN. Jeżeli y*(x) jest jakąkolwiek CSRN, to
Ponicw.iz
. . .. , (r) ·
ccx jest rozw1ązan1c111· r ćlWnama· JC
· cl norocI ncgo ocI powmc
· l a.Jf:1ccgo
· · ·
rownan1u
. ·n·tnHl Wl\'.C .l 2 , • j I I I . .
row ' ' . Z'IIlI"I v (\'.)i v 2 (x) nic tworzą 3ednak układu poc stawowego ca c c c ancgo rownan1a
oznaczając sUmQ dwóch ostatnich składników po prawej stronic wzoru (L239) o4t) RozWl'l ·• ' . ' . . . .
(!.~ · Uzmienniając stalą C wyznaczymy C(x) tak, aby funkcja )'2(x) ~. C(x) e-' tworzyła
przez Y 1 (x) stwierdzamy, że ró:{,nica y*(x)-- Y 1 (x) jest pewną CSRJ. Można więc ·. lnorodncgo.
J"t k .„I' (x) układ podstawowy całek rownama
, .

otrzyma<~ ją ze wzoru (1.231) dobierając stosownie stałe C 1 i C 2 , gdyż wz6r ten z da•Hł fun CJ•1 . ' .
X 1
wyraża wszystkie CSR.I. Stąd y" x- I. y' + ·:~:~.:)- y '= O

y';'(x) = Y 1 (x)l-Ay 1 (x)-I By 2 (x) Obliczamy

C'(x) c-'+ C(x) e-' I1
gdzie A jest odpowiednio dobraną stałą C 1 , B zaś odpowiednio dobraną stałą C2 ,
y~'(x) •= C"(x)c'+2C'(x)cX-J·C(x)cx
Wzór (L239) wy r aż a w i Q c wszy st Je i c CSRN.
a następnie , ~„
\VSt't\VI"imy 1•,(x) .i<(x) i 1•;'(x) do danego równania jednorodnego. Otrzymamy w ten
l • 4, , ... •

ll'rzylrfall l. Znaleźć całkę ogólną równania

sposób równość
y
0
/·y ·•• sinx (l.240) x--2
C"(x)+ ---· C'(x) '" O
x---1
znając dwie całki szczególne odpowiadającego mu równania jed1wrodnego, mianowicie y 1 (x) ·= sin.i·
i y 2 (x) cosx. która musi być spełniona tożsamościowo w przedziale, w którym rozwiązujemy równanie (l.241).
Ponieważ wroilskian
Mamy
IV(x) ••·
sinx
c<:sxl ---sin 2 x--cos 2 x ·l
C"(x) 2-x

Icosx --smx C'(x) x-1

więc CORJ y"+y O jest y C, sinx+ C 2 cosx. i po obustronnym sca/kowaniu tej równości względem x otrzymujemy C'(x) A(x-·· I) e--', gdzie A
Stosujemy metodę uzmicnnicnia stałych i posrnkujcmy CORN w postaci y = C 1 (x)sinx+ jest dowolm1 stalq różną od zera. . . .
·I C 2 (x)cosx. Wobec warnnków (1.235) i (l.237) otrzymujemy układ równaii Niech np. A ·--·I. Wówczas C(x) '·"' x e-·', skqd y 2 (x) =-• x. Rozw1ąza111a y, (x) ••• e-'
c; (x)sinx-1· C~(x)cosx -· O ) i 1.2 (x) x tworzą układ podstawowy ca/ck danego równania jednorodnego, ponieważ. ich wrmiskian
c;(x)cosx „ C~(x)sinx sinx I Ji'(x) (I. x) ex cf O dla każdego x •l I. Zatem
y
c; (x) : sin.rcosx' jcsl COR.l.
zakrn Zastosujemy teraz metodę uzmiennienia stałych i będziemy poszukiwać CORN (l.241) w posta-
X I ci)' C 1 (x)e"'+C2(x)x.
C 2 (x) • ·/· sin2x·J-11
2 4 Wobec warunków (l.235) i (I.237), otrzymujemy układ równai\
Ostatecznie c;(x)ex+c;(x)x=O I
X c; (.r) eX + c;(x) ~· (x·-· I) e-' I
)' Asinx+lJcosx·I siu:i„r·-- ·- cosx-J- sinxcos 1 x
2 2 2
czyli c;(x) •· X, c;(x)
X zatem
)' Asinx·/ /Jcosx·J· sinx cosx
2 2 .\1
2 +A, Cz(x) --cx+JJ
jest szukaną calb1 ogóhu1 równania (l.240).
I Ostatecznie
Z uwagi na to, że A· I· jest stałą dowoln:1, gdy A jest stalą dowolm1, możemy otrzyman:1
2 xz )
y A ex+ llx+ ( - --x e"
CORN napisać następujiico 2
jest callq ngó/nit równania (1.241).
y --~ A,sinx-1-Bcosx- . xcosx
2 Pn,~1 ~:bd 3. Zna1c:i,ć całkę ogólnq równania
gdzie A 1 i B sq to stak dowolne.
y"·!-9y =~X (l.242)
U.,,rzy~db~.aa 2.„ ZnalcJ.c; całk~ ogólną równa n in·
zna i:i 1
: jl:d:1i! cal!·.„· '·/f.'f.ególn:.t odpowiadaj,1ccgo n1u równania jednorodnego, rnianowicic J'1 (x) ~..:::::
X sin3x.
y"-- X--1 y'-/ X ··1 )' (x I) c" (l.2•11)
Ponieważ iloczyn dowolnej stałej i rozwiązania równania jednorodnego jest rozwiązaniem tego
znaj~1c jcdrni cal kę szczcgólnq odpowiadającego n1u równania jednorodnego, mianowicie y 1(x) ex. równania, wi~c y 2 (x) --~ Csin3x jest także rozwiązaniem danego równania jednorodnego. Roz-
 72 I. HÓWNANIA RÓ/.NICZKOWE ZWYCZ,\JNE ::. ltÓ\VNANlE R(>ŻNlCZKOWE LINIOWE Rzr;nu Il 73

wiązania Yi (x) i Y2(x) nic tworzą jednak układu podstawowego ca kk tcg,1 r(iwflaJJ1:1. lJzmicnniają Metoda przcwidyvrni1. Dla 1:ównania (l.218) metoda ta polega na odgadniQciu
stalą C wyznaczymy C(x) tak, aby funkcja y,(x) C(x)si113.r twor1.yla wraz z daną funkcjąy,(.t~ , RN a następnie, jeśli znamy już. CORJ, na skorzystaniu z udowodnionego
CS, ii~i twierdzenia. Odgadnięcie CSRN jest w wiciu przypadkach łatwe wówczas,
układ podstawowy całek równania ·
y" l-9y o ost.1t1
,
. . ( . . . . I . ·
w p ó ł c z y n n t k 1 p x) 1 q(x) RJ s ą s l a c, natomtasl.1(x Jest un CJą
„ ) • r k ·
Obliczamy 5
gdy · · . . I .I . li . .
y;.(x) •= C'(x)sin3x 1·3C(x)cosJx . z tyiiów wyrn1c111011ych przy omawiantu metol y przcWll ywan l a rownanra
JCl1ncgo · . . ,
C"(x)sin 3x+ 6C'(x)cos3x--9C(x)sin 3x ... · ·zkowego liniowego 1-z.ędu pierwszego (p. slr. 33). Przy odgadywa111u CSRN
roznic „ • . • . .
a nastt<pnic wstawiamy Y2(x) i y;.' (x) do danego równania jednorodnego. Otrzy111a1ny w ten sposób . leż , też korzystać ze wska:wwek lam podanych . .leżch z.as nic uda nam się od-
równość C"(x)sin3.r-I 6C'(x)cos3x O, która powinna być spclniona tożsamo,iciuwo w prze-
11'1 .)
, c" CRSN to należy slosowac metodę uzmtcnntema sla yc 1, ·tora .1e:;l ogo'I na.
. ' • • • I I k ' .
catI114 , '
dziale, w którym rozwi:1zujcmy równanie (1.242). Ograniczymy si~ lu do przcdzial11 (O, IE.). Stąd - przyklad. Znaleźć calk" szczególną równania
C"(x) cos3x 3
C'(x) --6 sin :lx· Po obustronnym scałkowaniu tej równości wzglt<dcm x otrzy111 a 111y C'(x)

A
spclniając:i warunki początko':"e: :·(O) ~;, J.'(O) 2.
cos3x Wiemy ju:i. (p. str. 70), ze CORJ J' l·y O jest y C1sinx+C,cosx. CSRN przewiduje-
sin23:;:-, gdzie A jesl dowol11:1 stalą różną ml zera. Niech np. A 3. Wówczas C(x)
2A, podstawiając zaś do równania (1.243) 2A na
1
sinJx my w postaci y 1 Ax' I- EJx+ C. St:1d y;'
skąd y 2 (x)· •= cos 3x.
miejsce y" oraz Ax 2 I /Jx·l·C na miejsce .I', otrzymamy
Rozwiązania: y,(x) sinl\' i y,(x) .c• cos3x tworz:1 układ podstawowy całek równania
A.r'l·lix1Cl·2A x'
y"-l-9y O, ponieważ ich wroi\skian IF(x) ---J ·/ O.
Stąd A I, li - O, C -2, wi•;c J'i x 1 ·- 2. 'Wzór y ·c· C 1sinx I C,cosx-l x'--2 przedstawia
Zatem
zatem CORN. Aby uwzgl<;dnić warunki początkowe, obliczamy y' C,cosx- Ci.sinx I 2.r i pod·
jest COJU. stawiamy x O, y O oraz y' 2. Otrzymamy wówczas nasl<;pujqce warunki: O C, 2,

Zastosujemy nast<;;pnie 111ctod~ uzmic1111icnia stałych, poszukuj:1c CORN (l.242) w postaci 2 „~ (' 1. Szukan:1 calk:1 szczcgóln:i jest wi<;c f'unkcja
Y • • C1(x)sin3x-I C2(.r)cns3x. Wykorzystując warunki (l.235) i (l.237), otr;:ymamy układ równali y 2sin.r I- 2cosx-! .r 2 -2
c;(x)sin3x I C~(x)cos3x Ol Zagadnieniem brzegowym dla równania (1.21 B) nazywamy zagadnienie naslę·
Je; (x)cos3.\ --·· 3C~(x)sin 3x x f pujące: znaleźć funkcję y(x) spelniaj:1cą w rozważanym przedziale (a, b) równani.e
l I I I (1.218), a ponadto warunki
Stąd c; (x) •••• ']- xcos3x, C';,(x)·" --· -.\'sin3x, a zatem Ci (x) ... . xsin Jx+ cos3.\ +A, C' 2 (x) ""
3 9 27 )'(.\'i) k,, )'(Xz) k2 (l.2•14)
I
xcos3x- „„. sin3x·I Jl. Ostatecznie gdzie x 1 i x 2 s<i lo pewne liczby z przed1.iału (a, b), k, k 2 zaś ---- dowolnie dane
l) 27
liczby.
y "" Asin3x-I /Jcos3x + l) x Warunki (l.244) nazywamy 11·11m11ka111i brzego11'_)'111i.
jest szukaną całką ogólną równania (l.242). Gcom e l ryc z ny se n s zagadnienia brzegowego jest następujący: szu-
kamy takiego rozwiązania danego równania rói.niczkowcgo, którego wykres prze-
Tw. S11111a CORJ i jakiej/w/wiek CSRN jest CORN.
chodzi przez punkty: /' 1 (x 1 ; ki) i P2(-'·2; kl)-
DOWÓD. Niech Yo(X) oznacza CORJ, V,(x) zaś jakąkolwiek CSRN (l.21H). Marny wi~c
Przyf,dad. Z11alc?.l: rozwiqzanie szczególne równania y" ·I )' x, spclniającc warunki brze-
iI Y;,' (x) I- p(x) Y,;(x) I 11(.r) Y0 (x) ~· O
oraz
r; '(x) I p(x) Y; (x) I q(x) Y, (x) /(x)
gowe: y(OJ y (-~) O.

dla każdego x E (a, b). Stąu Calka ogólna rozpatrywanego równania nrn postać
y - C 1 sin.r-1 C 2 cos.r l-x
[Yo(x)·I· Y,(x)]" I p(x)[Yo(x)+ Y 1 (x)J' I q(x)[l'0 (x) 1 l'.(x)] f(x)

Suma Yo(x)+ Y 1 (x) jest zatem całką RN. Uwzgli:dniając warunki brzegowe, otrzy1na111y C, 'c, O, a wi<;c rozwiązaniem poslawio-
2
Niech -"o E (a, b), J'o i y 1 b~dą dowolnie danymi liczbami. Ponieważ zgodnie z (1.231) Y0 (x)
ncgo zagadnienia jest funkcja
= C1Y1(x)+C2J'2(x), więc suma Y0 (x)+ Y 1 (x) spclnia warunki początkowe: l'0 {x 0 )+ Y1(.r 0 ) „, y 0 ,
Y'(xo)·l·Y;(xo) = )'1, gdy stale C 1 i C 2 spełniają układ równali )' sinx I x
2
C1Y1(xo)+C2J'2C\'o) Yo .... Y,(xo) l Uwag a. Zagadni1:nk brzegowe 11ic zawr;zc posiada rozwi:lzanic. Np. równanie Y I Y O,
11

Cu•;(xo) 1-C,y~(.rol .1· 1 - r;(.1·0) ! którego całka ogólna ma post:i(~ y C 1sinx f-. C 2co.sx, nic ma rozwiąn:1nia szczególnego spclnia-
Ponieważ układ len jest ukladc1n Cramera, wi~c twierdzenie jest udo\V1.HJ11i\l11c. jąccgo warnnki brzegowe: _1'(0) O, J'(21') I.
.,'
 ·Ir-
\
;
..
\
74 I. R(lW1'1ANIA RĆ>L.1'11CZKOWE ZWYÓ'.A.INE

Dcf. Równanie (I.245), będące szczególnym ~· ale bardzo ważnym w zasto-

sO\vaniach - przypadkiem r6wnania (I.219), nazywamy jed11orod11y111 równaniem
~. Jakie równanie naz.ywamy równaniem rM.nicz.kowym liniowym rzc,;du drugiego jedno-
róiiticzkowym liniowym dmgiego rzędu o stałych wspólczy1tnikac11.
rodnyrn, a jakie nicjcdnorodny1n '!
Rozwiązania równania (I.245) poszukujemy w postaci funkcji wykładniczej
Z. Na czym polega zagadnienie Cauchy'eco dla równania różniczkowego liniowego rz\!du
,Jrugicgo? (1.246)
3. Co In jest układ podstawowy całek równania różniczkowego liniowego rzQdu drugiego?
,4_ Sformułować twierdzenia dotyczqce równania różniczkowego liniowego rz.,,du drugiego, gdzie „jest Jiczb1'. niewiadomą, kt6rą postaramy się tak dobrać, aby funkcja (I.246)
5. Jakimi metodami rozwiązujemy r()wnania różniczkowe liniowe rzędu drugiego i· na czym spełniała r6wna111e (1.245).
Ponieważ y' = r e'X, y" = r e'x, więc funkcja (l.246) spełnia r6wnanie (I.245)
2
te metody polegają?
6. l"'-la czyrn polega zagadnienie, brzegowe dla równania róż.niczkowego liniowego rzędu wtedy i tylko wtedy; gdy liczba r jest pierwiastkiem równania kwadratowego
drugiego'?
r 1 +pr-\-q =O (1.247)
7. Czy dane funkcje:
a) 2, x 2 ; b) cosx, cos2x; c) sinx, 2sinx; d) x. lnx Równanie (1.2·~7) nazywamy równaniem charakterystycznym dla r6wnania
mogą tworzyć układ podstawowy całek równania różniczkowego rz.,,du drugiego, a jeżeli tak, to (I.245). Rozpatrzymy obecnie trzy przypadki w zależności od wyróżnika ;I = p 2 --4q
w jakim przedziale'?
równania charakterystycznego.
li. Znaleźć całkę ogólną równania y"+ J6y x 1', znając dwie całki szczególne: y 1 (x) ,-.
•= sin4x i y 2 (x) cos4x równania y"+ 16y O.
PrzyJladck A > O. Równanie (I.247) ma wówczas dwa różne pierwiastki
9. Znalcźó calkQ ogólną równania y 0
y e\ znajqc dwie całki szczególne: y, (x) ·=ex
i Yi(x) - c-·.t równania y"- ·y ,_-_O. rzeczywiste r, i r2. Funkcje
HO. Jak łatwo sprawdzi(', całką szczególną równania x 1 y" ···xy' -1- y O jest funkcja y 1 (x) "~ x,
Znaleźć całki' ogólną lego równania.
H. Całką szczególną równania y'"+2y'+y O jest funkcja y,(x) · c·" Znaleźć całkę
są więc rozwiązaniami r6wnania (1.245). Funkcje te stanowią układ podstawowy
szczególną tego równania, spełniającą warunki brzegowe: y(O) 1 , y( I) O. całek tego równania, ponieważ wro11skian

HZ. Całką szc('.cgólną

J
równania 4y" - · 3y' - O jest funkcja y 1 (x)
J
·.\'
c"' . Znaleźć calk\! ogólną W(x) CCC li e'1X
r i e' ,x „
eix/-
r1 e'2x ----
(r2-r1) elr1+ri)x 9'= o
równania 4y" -- 3y' , - x 1..~"' x
dla każdego x. Wzór
13. Całką S7..czególnąrównania y" 1·6y' f-9y O jest funkcja y 1(x) c--Jx. Znaleźć całkę
szczególną równania y" I 6y"l· 1);• · 10sinx, spc!niającq warunki początkowe: y(O) y'(O) -···O. „ ••

Olil'owiclizi. 7. a) tak, (--w, O); (O, -I w), b) lak, (Im, (k-f-l)TC)--k dowolna przedstawia zatem w przypadku 11 > O rozwiązanie og6lne r6wnania (I.245).
liczba całkowita, c) nic, d) tak, (0, c); · (c, I- C(J).
Przykład. Znaleźć rozwi:tzanie ogólne równania y" -f-5y' +4y .--~ O.
9. y l'is~cmy równanie charakterystyczne r 2 -f-5r-l-4 ~·O, obliczamy wyróżnik 11 ·-· 9, a następ-

~ ·;~·X 'r·--x'
( I
4 \ ~'. \'.
nie r, I, ,„ --4. Stąd na podstawie wzoru (I.248)
J!2. y '
C,i·C2c x)c'". I I
6 9 jest całkq ogólmt danego równania.
D. y (x-1- -~-) e--:ix 1- ~ (4sinx --3cosx).
Przypadek Lil ''~ O. Równanie chmakterystyczne (1.247) ma w tym przypadku
jeden pierwiastek rzeczywisty, pod1wjj11y r 0 = - ··~-.
9'. IR(.l>WNANU: ~1:.ÓŻNliCT :nw;p; !LllNllOWE RZU~ll)UJ
Dysponujemy więc dopiero jedną całką szczególną y 1 == c'0 x równania (I.245).
DJIHJGlllli:GO O STAJr, :''/Eil'Ó~,CZ'\'NNif:KACi]
Zauwai.y!ny, że y C'c" 0 x jest także całką tego równania dla każdej wartości sta-
Zajmiemy się obecnie wyznaczaniem układu podstawowego całek dla równania le.i C. Całkę ogólną równania (1.245) znajdziemy metodą uzmie1111ie11ia stałej. W tym
celu szukamy ro:z.wi<izania r6wnania (I.245) w postaci
y" lpy' HD' ···' O (l.245)
gdzie p i q są to dane liczby rzeczywiste. (f.249)

' '
1..1.'
 76 I. RÓWNANIA RÓŻNlCZKOWE ZWYCZAJNE , RtJWNANIE RÓŻNICZKOWE LINlOWE RZI;DU li O STALYCll WSl'ÓLCZYNNlKACH 77
9. ···-···-··-··· ... ......... · - - · . ····-·· ····--···············
-------·
gdzie C(x) jest nieznaną nam chwilowo funkcją. Stąd Funkcja
y' == C'(x) e 0
x+r 0 C(x) c' 0 x \ y "'· e""'(C, sin11JX··l·C 2 coswx) ( 1.25'.l)
(l.250)
y" = C"(x) c'.0 -'-l-2r0 C'(x) c' 0 -'+ril C(x) e 0x J · wi"'c w przypadku L.l ·< O rozwiązanie ogólne równania (l.245). ··il
przedstawia " 'I
Podstawiając prawe strony wzorów (1.249) i (l.250) do równania (1.245), a następ- l'rLykład 1. Znaleźć rozwiązanie ogóluc równania y" +4y o.
nic dzieląc je obustronnie przez c' 0 ·' otrzymamy warunek Mal11Y tu r 2 +4 ~-""' O, r1 · - 2), r2 · --2j, wii;c a,- O, m 2 ostatecznie na podstawie

C"(x)+(2r 0 +p)C'(x)-I (rii-l-pr 0 +q)C(x) ==O (l.253) wzór

Ponieważ r 0 jest pierwiastkiem podwójnym równania charakterystycznego r l-pr+ 2
1, ·+q ==O, więc 2r 0 +p =O oraz ri;+pr 0 ·1-q =,O. Stąd C"(x) == O dla każdego x,
przedstawia s;,ukanc rozwi:.izanic ogólne.

czyli C(x) = C 1 x·l-C2. l'rt.ykilld 2. Znależć rozwirlzanic równania y" ·l 4y'+Sy O, spcłniajqcc warunki począt~

Funkcja kowc: y(O) O, y'(ll) I.

Po wyznaczeniu pierwiastków równania charakterystycznego r 2 ·I 4r I 5 ~·· O, dochodzimy
(l.251) do wniosku, że rozwiązanie ogólne danego równania rna postać
spełnia zatem równanie (1.245) dla wszelkich warto~\ci stałych C 1 i C 2 , w szczegól- .l' e-u(C',sinxl C 2 cos.r).
ności dla C 1 = l i C 2 =O, a więc funkcja J'2 = x c'"x jest całką tego równania. Aby uwzglQdnić warunki początkowe, obliczamy pochodnq y' ·· ·2 e- 2 x (C 1 sinx+ C 2 cosx)+
Całki y 1 = e' 0 -' i y 2 = x e' 0 -' stanowią układ podstawowy całek równania +c- 2x (C 1 cos.r · ·· C 2 sin .r), a naslQpnie korzystamy z lego, że gdy x O, to y 0
O i y' •" I . Stąd
•·•

(I.245), ponieważ wroilskian otrzymujemy C2 O oraz I ···· 2C, + C., czyli C 1 ··" ł, C 2 O.
Szukanym rozwiązaniem jest wi~c funkcja
W(x) = I e'·ox X c'"x/ = c2rox op O
y c--l.\'sinx
ro c' 0 ·' (I +r 0 x) c•· 0 x
dla każdego x. Funkcja (l.251) przedstawia zatem w przypadku ;J O rozwią-
Wykluczając rozwiązanie zcrmv<.: (C 1 ~" C 2 =O), możemy wzór (l.253) napisać

zanie ogólne równania (1.245). w postaci

y (l.254)
Przykład. ogólne równania y l-4y' + 4y
Znaleźć rozwiązanie O. 0

gdzie
Ponieważ równanie charakterystyczne r 2 ·1·4r+4 • O ma pierwiastek podwójny ro ·2,
wi~c na podstawie wzoru (l.251) sinq>
A

jest całką ogólną danego równania.

Wzór (i.254) nadaje si.,: lepiej do interpretacji fizycznych niż wzór (1.253).
Przypadek L1 < O. Równanie charakll!rystyczn<.: ma w tym przypadku dll'a
r<1ż11e
pierwiastki zespolone .1przęż01tc: r 1 CJ. +jw i r 2 CJ.· jw. Funkcje zespolone

zmiennej rzeczywistej x postaci

są więc całkami równania (1.245).

Na podstawie wzoru Eulera mamy
e"-' coswx·+-.i c"-' sinwx
zatem na mocy tw. 3, udowodnionego w poprzednim punkcie, funkcje
Przykład. Niech dany będzie układ elektryczny (rys. 1.20), w którym znajdują się: nałado"
J' t (x) =--: Cax Sill(OX, Y2(x) '·'·' e"xcoswx \Vany do napi~cia u0 (woltów) kondensator o pojemności C (faradów), cewka o indukcyjności
L (henrów) oraz oporność R (omów). W chwili t •·c" O zamykamy obwód, na skutek czego kon-
są także całkami równania (I.245). Całki te stanowi<! układ podstawowy całek,
densator zacznie się rozladowywać. 1'-lalc?.y znaleźć zależność napi~cia na kondensatorze od czasu.
ponieważ utworzony z"nich wrońskian Możemy tu napisać 11astęp11jącc zależności, omawiane ju:i. szczcgólowo poprzednio.
W(x) , •w e 2 "x op O (l.252) di C du,,
L !?i, ([.255)
.· dt.
dla każdego x. Sprawdzenie warunku (!.252) pozostawiamy Czytelnikowi. dt
..
\
I. RÓWNANIA llÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE

Stqd Z zależności tej wynika, że rozl.ad'.1wanie ko~1dc~1satorn w roz:vażan.ym p~zypadku ma cha·

li/, L d (C, duc)

di tit
. •/acl'}/ll'. Mamy tu do czyn1cnm z drga111m111 e/ektrycwy1111 tl11111w11y1111 na skutek dodat-
raktcr o.ie) - · . ,
. . . ttiści stałcJ o (rys. I.21).
n1e.1 w.ir
Na podstawie drugiego prawa i(irchhofTa

v.;ięc

dt1c tf2Uc
RC---~-+LC-----:-+uc O
dl dt 2 .

czyli
,f2uc R du„
d12 ·I- - r, dt---· + -·--- Ile
LC
--C ()
(I.256)
w każdej chwili t > O.
ltównanie (1.256) jesl równaniem różniczkowym liniowym jednorodnym rz<;dll drngicgo
o współczynnikach stałych. Aby znalefo sz11kaną zależność 11„ uc(t), należy to równanie rozwią.
zać, uwzględniając przy tym warunki początkowe, określone fizycznym sensem zadania: llc(O) ""
du,.(0) du„ l RYS. l.21
--" lim Ilc(I) ~. ~1~ ~~ o.
t-->-0 I- dl t·.·01 dt c
R I ])cf. Równanie
Oznaczamy -- - W{) piszemy równanie charakterystyczne równania (1.256)
. L y" -1-py' -1-qy = .f(x) (I.257)
r 2 -i-2i!r-l-mfi O gdzie pi q są to dane liczby rzeczywiste, .f(x) ~O jest zaś daną w przedziale (a, b)
Rozpatrzymy dalej tylko przypadek /I 'l(rF·--wC) O, jako najbardziej intcrc,;ujący. Przy. funkcji), nazywamy równaniem różniczkowym liniowym niejednorodnym rzędu dru-
R2 1 giego o stałych wspólczy1111ikach.
padek ten wysl<,:p11jc wlcdy i tylko wtedy, :.;dy 11" / mii, 'i ,,.;.,c gdy < LC' czyli gdyopornośćR
Korzystając ze wzorów (J.248), (J.251) i (J.253) na CORJ (I.245), możemy
obwodu jest dostatecznie 1nała, n1iannwicie
wyznaczyć CORN (I.257), stosując metodę 11zmie1111ie11ia stałych lub metodę prze-

R 7 ·1 /L widywania.
- lV c Podamy teraz twierdzenie, którego dowód pozostawiamy Czytelnikowi.
Pierwiastki równania charaktcry~;tyczncgo sq \VÓwczas zespolone sprZ\!ŻOnc: r1 ::::"' - t5-/-jw ...,
r.i. ,- - --<)---.im.„, gdzie <Os~= ~l~nif=='-15i.
Tw. S11111a całki szc;:ególnej rów1ta11ia
Rozwiązanie ogólne równania (1.256) jest więc w rozważanym przypadku nasli,;pnjącc y" -1-p(x)y' -1-q(x)y 00 ~ ./~ (x)

t/11„(0) y" -1-p(x)y' -1-q(x)y ==' j~(x)

Uwzględniając warunki początkowe 11„ (O) . -' u 0 ·-- -dt ,_~ O, wyznaczainy odpowiadające
jest całką szcze,;ólną rów11m1ia
o"
fizyc:r.ne1nu sensowi zadania wartości stałych C 1 CJ., 1nianowicie: C 1 u0 , C 2 :- , lin.
;::_--
y" -1-p(x)y' 1-q(x)y = / 1 (x)+./~(x)
Zatcn1 wzór
Przykład I. Znalcźt': całkQ ogólną równania

uc(t) :_-:--, !!o_ i,.:--t'it(«:isinw,.,.t-1·-m..,cos<l)st) y" -1-y "" c 2 -'-l-4xcosx (l.258)

ms Równanie charakterystyczne r 2-1-l ~0 O ma dwa pierwiastki: r1 = j, r2 "-~ -j. Na podstawie
przedstawia szukaną zależność napkcia lic od cza~; u I. wzoru (l.253)
\Vzór ten n1ożna zapisać w postaci Yo"" C1sinx-l-C2cosx
jest COR.J.·Skorzyst,uny obecnie z tego, że suma CSRN
uc(I) '--" mo u0 c-M sin(m,\.t-1-<p) y"„J·)' oo::..:: c2X (l.259)
(Os
oraz CSRN
gdzie rp _:__~ arctg UJ.~ y" +)' '"" 4xcosx (I.260)
Il jest CSH.I'" (L:5H).
go I. R<)WNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE . ROWNANIE RÓŻNICZKOWE LINIOWE RZljDU II O STAŁYCH WSPÓŁCZYNNIKACH 81
9

CSRN (l.259) przewidujemy w postaci ~ O Zatem na podstawie

TI 1 ,. zależności (1.255), otrzymujemy równanie
w kai.dcj chw1 .

cf2uc duc
LC- --1 - +RC --· l-11c ··~ Esinwl
skqd y~ - - 2a c 2 x oraz y~' 4a e 2 x. Wobec (1.259) mamy y;' 1-y, c 1 x, czyli 4a c 1 x !-a c 2 ·'· cix, dl dl
1
Otrzymany warunek jest spelniony dla każdego x wtedy i tylko wtedy, gdy a -. Zatc111 lub
5 R du„ E
I LC; Ile ·-- LC sinwl (I.261)
I L dl
)'1 ;;..:-- 5 clX

Równanie (J.261) jest równaniem różniczkowym liniowym niejednorodnym rzędu drugiego

jest CSRN (I.259).
wspólczynnikach stałych. ~by znaleźć ~;-ukaną ~~leżność Ile = uc(t)'.należy. znaleźć całkę ogólną
CSRN (l.260) przewidujemy w postaci 0
równania (I.261), a następme uwzględmc warunki początkowe, okreslone fizycznym sensem za-
y2 (11 1 x 2 l-b,x-l··ci)sinx-l-(a 2 x 1 -!-b 2 x··l·c2)cosx - . duc(O) . duc(I) 1 .
skąd -•. (O) hm flc\I) ,_._ O,----- =• hm ------ '" - -- 1(0) =O.
dani.i· 11c „\J + dt , __ ,.o+ dt C
R~>wllanicm _icdnorndnym odpowiadającym równaniu (I.261) jest rozpatrywane wcześniej
oraz
równa 11 ic (l.256). Wiemy zatem, że jeżeli oporność R obwodu jest dostatecznie mała, mianowicie
y~' "" 2a 1 sinx--l-2(2a 1 x-l-bi)cosx--- (a, x 2 +b 1 x-1- c 1 )sinx· I·
·I· 2a 2 cosx---2(211 2 x+·b 2 )sinx-- (a 2 x 2 +-b 1 x-1- c 1 )cosx R<2 -i/:§:. to CORJ ma postać
Wobec (1.260) mamy y~' +Yi .-, 4xcosx, czyli
0
lico • e-<lr(C,sinw_,l-l-C2COSWsl)
„trcosx
2a 1 sinx-l-2(Zt1 1 x·l·b 1 )cosx-l-2a 2 cosx--2(2":"'· I· b,)sin x
Otrzymany warunek jest spełniony tlla każdcr,o x wtedy i tylko wtedy, gdy j,odnoc:zcśnic gdzie: ,) -~~-, w_, ~-- J;;;,}- S2, przy czym o>~ -· le
zachodzą równości: 2a,-2b 2 =O, 2b 1 -l-2t12 =O, -•la2 =O, 4a, = 4, a wi~c gdy: a,'"" 1, CSRN (1.261), ze wzgl~du na prawą stron<; tego równania, przewidujemy w postaci
a 2 =O, b 1 =O i b 2 "~ J. Przyjmując c 1 = C2 =O dochodzimy do wniosku, że
lici · Asinwl-1-Bcoswt
y 2 = x 2 sin x+x cos x
stąd
jest CSRN (l.260). Awcoswl- - /Jwsinwl uraz -Aw 2 sinwt-JJw 1 cosw1
Ostatecznie, zgodnie ze wzorem y =Yo+ y, + y„ CORN (1.258) ma postać
Wobec (I.261)
y =• C, sin x + C 2 cos x + J_ e + x 2 2
sin x + x cos x R E
5
-'
·- 11;. 1~1- · --- lici· - sinwt
L LC LC
czyli
R R I E
Awcoswl --- --- Jiwsinwl·I· Asinmt-1- -- ·· - Hcoswl -- sinwl
L L LC LC LC

unf R Otrzymany warunek jest spclniony dla każdego I> O wtedy i tylko wtedy, gdy jednocześnie
zachodzą równo~ici
R A E R lJ
--Am 2 - !Jw+- - Bwi+ .L Aw+ LC o
L LC .LC'

RYS. 1.22 - · E(LC'w 2 1) --CRCw

A JJ
(l --LCw-')'--1 R'C'oi' (1-- LC'w 1 ) 1 -l-R 2 C 1 w 2
Przykład. Niech dany b<;dzic układ elektryczny (rys. l.22) zawierający rozładowany kon-
2. Zatem
densator o pojemności C (faradów), indukcyjność L (henrów), oporność R (omów) oraz źródło E(LCw 2 -~- l)sinwl ERCwcoswl
~-~ - -· ··- -~·· - ·- ---·-·· - (!.262)
sily elektromotorycznej e(I) .--· Esinwt mierzonej w woltach. Po zamknkciu wyląeznika w chwili (I --- LC01 2 ) 2 I· R 2 C 2 w 2 (1--LCw 2 )2-I- R 2 C 1 w 2
t O, w obwodzie popłynie prąd i(I) mierzony w amperach, a na okładkach kondensatora jest CSRN (l.261 ).
pojawi siQ napięcie Ile(/). Znaleźć zależność tego napięcia od czasu I mierzonego w sekundach. Całkę (I.262) można przedstawić w postaci
Na podstawie prawa Kirchhoffa, o bilansie napięć i sil elektromotorycznych w obwodzie
zamknir,;tym, mamy -- "
_ _____ ____ -~---~~- ~--- cos(wl· -<p) (l.263)
1/ (1- LCw 2 ) 2 1-R 2 C 1 w 1
.,'
Matematyka t::t_d;C IV
 82 I. RÓWNANIA lt(J/',NICZKOWE ZWYCZAJNE <J. RÓWNANIE RÓŻNICZKOWE LINIOWE RZllDU Il O STALYCH WSl'ÓLCZYNNIKACH 83
'"
\
l J

gdzie kąt <p określają wzory dy dy dx , dy

c' -- , skąd
sinq1
J.C<w~ Obliczamy -,fii .„„„„ - - -

dx du
""'

dx
,1 (l n«;/ 2 )2 n'C 0\,, 2
dy dy
(l.264) c-" -
- - =: (l.270)
COS'fl --' RCm - J dx du
(f- i?Cm')' + 1~ C (1) 2 1 1
2
j'
t/2)' t!2y dy tl2y 2 dy
· -· ---2 e 2 "+ - - e "-l- ---, więc
Zatem, w rozważanym przypadku ( R ··. 2 ~/ ~;.) a nas t ~pm·e -J!i2- -- dx dx e" = -dx
„„.„.
2 du
2
d y " ('!211 dr)
cos(wl ·</') = c-~u .....;__:'__ -·- __ :~
(1.271)
J,C(l) 2 ) 2 ·I R'C"m 1
(1.265)
-;/x2· , du 2 du
jest callu1 ogóln:1 równania (l.261 ).
'vVstawiaj:ic prawe !,1 rnny wzorów (1.268)-(1.271) do (J.267) otrzymamy rów-
iluc(O)
Uwzgl.,;dniając warunki początkowe llc(O) ()i ... O, oraz korzysta.i<!C z (L2M) i (1.265)
tit nanie
wyznaczaniy obecnie odpowiadaj::~cc fizycznemu sensowi zadania wartości stalych C 1 i C}.; mia„ t!2v . dv
n owicie
·a1;z- -l(p-l)-;/11-l-qy c~ o (I.272)

Hm(f,C<o' I· RC1) · I) 1„·RC(l1

c, c, które jest właśnie równaniem różniczkowym liniowym o stałych współczynnikach.
mj( I LCm 2 ) 2 + Ri(· 2 10 2 ] ' (I f,Cw 2 ) 1 I R'C'w 1
'\V całce ogólnej równania (1.272) wystarczy uwzględnić związek (1.268), aby otrzy-
()statecznie wic;;c wzór mać calk~ ogólną równania (1.267).

'«·Ul Pnyklalł L Znalcl.ć całkę ogólną równania

x 2 y" -- 2xy' +6y o (1.273)
-1· R.Cm..,coS(fl 8 /]-·· cos(ml 'l') (1.266) Mamy lup 2iq 6, więc równanie (l.272) przyjmuje postać

przedstawia szukarn1 zak>;żnrnić rn1pi~cia lic od czasu t. (l.274)

Zauważ1ny 1 :i.c ze wzro:)lc1n t do nicsko1lczonośd pierwszy składnik po prawej stronic wzoru
(L266) driży do Zt~nl. ~:;!dadnil: ten charakteryzuje pn:ehi<'g prz<'.lfrioH')' 1tapięcia. Drugi zaś skład Piszcll1y ;'(;•;/•n11;c charakterystyczne: r 2 --3r-i-6 O i obliczamy jego pierwiastki r1,2 ::::...::

11ik pn prawej stronie w:r.orn (l.266) charakteryzuje napircic 11· stanie usta/011,1•111. !\.famy tu do czy- 3TjJ/i:;
nienia z drganiami !'h'k trycz11ymi ll'J'l!Ws::ony111i ::ilq elekt ron1otoryczn:~ c( t). \Vypada .ies1.czc tylko podsl(~\\'iL~ wzoru (l.253) całka ogólna r{p.vnania (Ll7•i) rna postać
2
przypnrnnicć, 'i:c wzór (l.266) przcdslawia zalc~.no.~Ć·ll~tpk:cia 1'1· od C'l,;\~;1! I ., nr1 \'J'.·1:!L11, ::,d)' '.lpnr~
11o~i6 )( obwodu jcsl do<.;tatecznic rnala. y
2
ill'.ivwmmie k·iv'i:u~k:;:!wwc ll~uiHern r:;:~1lun drn1.~iego skqd, uwzględniając (l.268), otrzymujemy całkę ogólną równania (I.273)
!l)e!L Równanie n:ii..niczkowe liniowe
(l.267)

gdzie p i q są to dane liczby rzeczywiste, nazywamy ró11'1/a!lie111 nlż11iclwll'y111 Eulera

Pr1.ykład 2. Znaleźć całkę ogólną 11iejed11orotl11ego równania róż11icz/aJwe1:0 J-,,'u/cra rzędu
r:,edu t!rngiego. drugiego
Rozwiązywanit: równania (l.267) sprowadzimy do rozwiązywania pewnego rów- (l.275)
nania różnic:r.lwwcgo liniowego o sialych współczynnikach. Ograniczaj:1c się do Wslawiajqc prawe strony wzorćiw (l.268)-(I.271) do równania (1.275) otrzymamy równanie
przedziaiu (O, -i o'). wyprowadzamy w tym celu nową zmienną lliaalcżną 11 za d2y
pomoc<! podstawienia ----·-
2
-- v ""-·: e2u (I.276)
t/11 •
X e" (l.268)
które jest niejednorodnym równaniem różniczkowym liniowym rzQdu drugiego o stalych współ­
Funkcja niewiadoma y(x) jcsl tli wit;.c run kc.i:! /.loJ.oną czynnikach. Jeżeli w calce ·ogólnej
I' Yi.\'(11)J (i.WJ)
Y'
:r.miermcj ni eza ló:nt:j 11.

(,•

I„
 84 I. RÓWNANIA RÓŻNlCZKOWE ZWYCZAJNE óWNANIE RÓŻNICZKOWE LINIOWE RZĘDU li O STAŁYCH WSPÓŁCZYNNIKACH 85
_..------9. R - - - - - - · ···------·------· ·---------------

-- 1·(1·-I)x'- ' więc fu n kc j a (1.285) s p e I n i a

uwzględniamy zależność całkę ogólną 2
równania (I.276) (I.268), to otrzymamy równania (r.275)
p 011 ieważY ' = rx.r-t ' Jl''-·
C2
+ -3I 2 , • ie (I.267) w t e d y i t y I le o wte cl y, g cl y I i cz ba r j est
Y = C1x-I- ·-- X roWll'1 11
X . viastkiem równania kwadratowego
U w a g a. Równanie różniczkowe postaci
pl cf\
r 2 -l-(p- I)r-\-q =O (I.286)
(ax-l-b) 2 y" +p(ax-1-b)y' -1-qy =O (I.277)
gdzie a #- O, b, p i q są to dane liczby rzeczywiste, rozwiązujemy podobnie jale równanie (l.267), W"dzimy, że równanie (1.286) jest równaniem charakterystycznym równania (I.272).
Rozpatrzymy trzy przypadki w zależności od wartości wyróżnika LI = (p-1) 2 -
Wprowadzając nową zmienną niezależną 11 za pomocą podstawienia 1

ax-1-b = e" (I.278)

traktujemy funkcję niewiadomą y(x) jako funkcję złożoną
-4q.
y = y[x(11)] (I.279) Przypadek LI > O. Równanie (I.286) ma wówczas dwa różne pierwiastki
dy dy 1
Obliczamy --····· ··-- - e", skąd rzeczywiste r1 i r2 . Funkcje
d11 dx "
dy dy Y1 (x) = x'' Y2(x) = x' 2
- - =ac-u- (I.280)
dx d11
są więc rozwiązaniem równania (I.267), a ponadto tworzą układ podstawowy całek
. d 2y d 2y 1 dy 1 I 211 d 2 y dy
tego równania, ponieważ wrońskian
a następme - ·1· = - - 2- - 2 e'"+ - - -- eu = - -
2
e ----·-
2
+ --·····, skąd
d11 dx a dx a a dx du

d1;~
dx 2
=' a2c- ,„ (:_1_1Y - .:_IJ'_)
du 2 du
(I.281)
W(x) = lx'
r1xr1-l
x'"
r2xri-l
I= (r 2 -r 1 )xri+r,-1 # O

Wstawiając prawe strony wzorów (I.278)-(1.281) do· równania (1.277) otrzymamy równanie dla każdego x E (O, +co).
różniczkowe liniowe o stałych współczynnikach rzędu dnigicgo Wzór
!1._~J'_
du 1
+ (! --1)
a
1
. dy
du
+ --'~- y '=o
a2 •
(I.282)
(I.287)

przedstawia zatem całkę ogólną równania Eulera (I.267).

W całce ogólnej równania (I.282) wystarczy uwzględnić związek (I.278), aby otrzymać całkę
ogólną równania (I.277). Przykllul. Znaleźć całkę ogólną równania
Przykład. Znaleźć calkę ogólną równania x 2 y"+2xy'·-2y ='O
(x-·2) 2 y"-1·3(x-2)y'-3y =O (I.283) Mamy tu: p '"' 2, q '~ ·-2, wi<;c równanie (I.286) przyjmuje postaó r2 +r-2 =O. Oblicza-
Mamy tu następnie pierwiastki: r,
my ,J ·=' 9, 1 i r 2 = --2. Stąd na podstawie wzoru (l.287)
b = -2, f1 3' IJ
.I'== C 1 x·+C,x- 2
więc równanie (I.282) przyjmuje postać jest calkq ogólną danego równania.
d 2y dy
----
2
·1-2 -·· -3y =o Przypndcll Ll = O.
Równanie (I.286) ma w tym przypadku jeden pierwiastek
du du
rzeczywisty, podwójny r0 = ~Jl . Dysponujemy więc dopiero jedną całką szczegól-
Jeżeli w całce ogólnej 1
y '~ C 1 e 11 +C2 e 3 "
tego równania uwzględnimy związki (I.278) i (I.284), to otrzymamy całkę ogólną równania (L283) ną y 1 (x) = x'o. Lecz funkcja Yi(X) = x'o lnx też jest całką szczególną równania
(I.267), co można sprawdzić bezpośrednim rachunkiem, a ponadto rozwiązania
y ''' C1(x-2)-l-C2(x-2)3
y 1 (x) i J12(x) tworzą układ podstawowy całek tego równania, ponieważ wrol'1skian
Całkę ogólną równania Eulera (I.267) możemy znaleźć również inaczej niż
to było pokazane poprzednio. Poszukujemy mianowicie rozwiązania równania W(x) =
x··· , _ x'•!nx I= x2ro-1 #- o
(I.267) w przedziale (O, +oo) w postaci jimkcji potęgowej l o
l'oX
1
x'•- 1 (rolnx-1-1)
(I
y = x' (I.285)
dla każdego x E (O, -\-co). Wzór

gdzie r jest liczbą niewiadomą, którą staramy się tak dobrać, aby funkcja (f.285) y 0= x·· 0 (C1 -l-C2 lnx) (I.288)

spełniała równanie (I.267). przedstawia zatem całkę ogólną równania (I.267).

.,'
 86 L RÓWNANIA IlÓŻN!CZKOWE ZWYCZAJNE fl{)WNANIE Jl(>i.l'ICZKO\VE LINIOWE RZljDU li O STAL.YCH WSl'OLCZYNNIKA_~~l-----~2
•·
'
i>h·:r.yk!ml. Znalcź<: calkQ ogólną równania znaleźć calkQ ogólną równania:
4
2·"'·I·1oy' I 8,1' O, b) y"-l-6y o, c) y"-4y'-l-4y o,
x;y„ -'lxy' I-· I 6y O
::~ /-7/112,J' 12x 2 , c) y"--4y'+l3y sin2x, f) y"ly' 6c'",
Mamy tu: p 16, wiGc równanie (l.2!16) przyjmuje postać r 2 ·--8r-I- 16
- - 7, q O ma ·)'11 I 4y .rsin 2 x, h) y'' -I y' · · .r 2 --c-.\· !·ex.
jeden pierwiastek rzeczywisty, podwójny r 0 4. Stąd na podstawie wzoru (l.288) g) · ~. znalcić całkę szczególną danego równania spclniaj<1cq podane obok warunki poczqtkowc:
y 00
-'"'(Cd C2lnx) ,,: .. 25i• O, y(O) O, y'(O) ·'· I; b) ·'"'I 5y'-l 4y O, y(O) I, y'(O) O;
1
~i ·,."! 4_,.' sinx, y(O) y'(O) I; d) y" IY x, y(O) -"O, y'(O) c . 2;
••

jest całką ogólną danego równania.

c) >'15/14.l' 2sin3x, y(O) O, y'(Ol 2.
IP'rzyp:utlieli( /J <: O. Równanie O.2B6) ma w
tym przypadku dwa ró:i.nc pier- . 6. zna Ich'.: calk<; ogólnq równania:
, " o ' Pl'··-· O, b) x'y" +?xy' i·9y O, c) x'y"--.\'y' 5y ··O,
wiastki zespolone sprzęż.one: r„ 2 =c= Cl.+)«>. Funkc:ia zespolona zmi•.::.~nci rzeczy-
wistej
~~~ ~;-:-,.':i~_;'..~6~; ·•x. c) (2x l)'y" 2(2.r l)y'l4y O.
. Rozwiązać ni11•11m1ic różniczkowe Czebyszewa ( 1 --- x 2)y" -- xy' ·1·· n 2y O, gdzie n jest
7
nicuicnHl<} l!czbq calkowitq, w przedziale ( I, 1).
jest więc całką równania (l.267). Na podstawie wzoru Eulera · Nazwa równania pochodzi od nazwiska ma1c1natyka i mechanika rosyjskiego PAFNUTJJA
CZEl\YSZl'\V A (I 82 l--IB94).
y*(x) === x"xi"' = x" ci"' 111 " == x"(cos(wlnx)+jsin(wlnx)J ws k a z ów k a. Wprowadzić nową zn1ienną niczalcżnq za pomocą podstawienia x ;-:c"

skąd (zob. tw. 3, str. 66) wynika, że cos I.

I
8. Niech 'l(,(x) - - cos(11arccosx) dla 11
211-- l
I, 2, 3, „. Wykazać, że funkcja
x"cos(w lnx)
'/~/\'). będqca całk(l szczcgólrnt równania różniczkowego Czcbyszcw~1 z poprzedniego zadania,
są także całkamirównania (1.267). Całki te stanowią układ podstawowy całek tego jest wielomianem stopnia 11, a następnie znaleźć wielomiany T,(x), T,(x), T,(x) i 7'.,(x).
równania, ponieważ utworzony z nich 'wroilskian Wska z ów ka. Korzystajqc z tożsamości cos(11+ J )l·l·.cos(11--- 1)1 2COSJl /COS I wykazać,
I
(l.289) ie 7;,_1.,(.I') x'l;,(.r)- -~T T„_,(x) dla 11 - 2, 3, 4, .„.
dla każdego x E (O, +w). Uwag a. \Vielomiany 7~ 1 (x), o których mowa w zadaniu H. nazywamy wielomianami Czti-}
Sprawdzenie warunku (1.289) pozostawiamy Czytelnikowi. h)'.\'ZCH'(l,

Wzór 9. I Jdowodnić, że (x 11 c-x), gdzie 11

funkcja L 11 (x) -- O, I, :: , J, „„ jest rozwiąza-
li! tf.yti
y ~= x"[C 1 sin(wlnx)-l-C2 cos(wlnx)] ll.290)
niem szczególnym r<hwta11ia rrii:11ic::kowcgo Lagw·rrc,a xy" ·l- (I "-·- x)y' !·ny O w przedziale ( --- r•::J,
przedstawia więc całkę ogóln~! równania (1.267). ·i·W).
Nazwa równania pochodzi od nazwiska n1atcmatyka francuskiego EDMONDA N1COL/\S/\
[>.-:i:ykti;,;I. Znaleźć całki; ogólną równania LA<;UERRE'A ( IB34-IB66).

x 2 y 11 -l-xy 1 +·9y O 10. Wykazać, że funkcja L„(x), 11 ''" O, I, 2, 3, „„ będąca roz.wiązanicrn szczegól-
nym równania różniczkowego Lagucrrc'a z poprzedniego zaclanin, jest wiclom'iancm postaci
Równanie (L236) ma tu postać r 2 +9 ''=O. Ponieważ r 1 , 2 , .. :L3j, więc '1. ~--O, w== 3. Stqd
11 xk
na podstawie wzoru (l.290) Y (· a nast<;pnic znalc:i.ć wielomiany L 0 (x), L 1(x}, L 2(x) i L.1(x).
J)k(k)-
y '"' (\sin(31nx)+C2 cos(31nx) f7:o Id'
Uwag a. Wielomiany L„(x), o których mowa w zadaniu 10, nazywamy wie!o111ia11ami
jest całką ogólną danego równania. Lagucrrc'a.
d"
I I. Udt>wod11i<\ ie funkcja H„(x) (-,I)" e-' 0 - - (c-·'') gdzie 11 •=O, I, 2, 3, „„ jest roz-
dx"
ĆWICZENIA wiq:t.anicm szczególnym rów11n11ia rrJż11iczkowe1:0 llcrmitc'a y" --- 2xy' + 2uy "'"" O w przcdziak
(--w, -1-w).
·a.
Jakie równanie nazywan1y równanicn1 charnkterystyczny111 jednorodnego równania róż~ Na1.wa równania pochodzi od nazwiska matematyka francuskiego C11ARLESA l łEllMI n:'A
niczkowego liniowego rzQclu drugiego o stałych wspólczynnikach'! (1822-1901).
1.. Podać wzory na całki; ogólną jednorodnego równania różniczkowego rzędu drugiego 12. Funkcja Jl11 (x), 11 O, I, 2, 3, ... , będąca rozwiqzanien1 szczególnym równania ró:i.~
o stałych wspókzy1111ikach, w zależności od pierwiastków równania charakkrystyczncgo. niczkowcgo l-łcnnitcla ·z zadania poprzedniego, jest wiclnmi:1111:m stopnia 11. \Vykaza(:, że
lf„(x) 2xll„_ 1 (x)--· 2(11-- I) Il„_ 2 (x) dla 11 ;?-o 2,
3. Jaki<~ równanie nazywarny równanien1 różniczkowyn1 Eulera rzędu drugiego j jakimi
a nastl,'pnie znaleźć wielomiany H 0 (x), H, (x), H 2 (x} i lf.1(x).
metodami je rozwiązujemy'!
 88 I. RÓWNAN'IA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE Hl. RÓWNANIE RÓŻNICZKOWE DESSELA 89

Uwag a. Wielomiany JI„(x), o których mowa w zadaniu 12, nazywamy wielomianami "Ie który ustalimy później. Przypuśćmy, że szereg (l.292) można różniczko-
lfermitc'a. przc cl z1,1 , • ,

via Ć d
wukrotnie wyraz po wyrazie. Wowczas
Odpowiedzi. 4. a) y=C 1 c-x+c2 c-"·', y=.C 1 si111liix+C 2 cosi/6x,
b) oo

7 37 y' = "\.., a1.(111-l-k)x'"+ 1<- 1 (f.293)

c) Y (C 1 x-i-C2 ) c 2 x, cl) y = C 1 e 3 x-l-C2 e"·'-l-x 2 + ·G·x-1- 72' L~i
k···O
1 8 oraz
c) Y= sin2x+ cos2x-l-A c 2Xsin(3x+<p), f) y = Ci-i-C2 c-x-1-c2-',
145 145
(I.294)
1 1 l
g) y C 1 sin2x-l-C2 cos2x+ ·- x- ---xcos2x- ... x 2sin2x,
=
8 32 16
l 1 1 Wstawiając prawe strony wzorów (I.292)-(l.294) do równania (I.291) otrzy-
h) y = C,+C2c-·"-I· -x·1 -x 2 -l-2x-l-xc-x+ ·---ex. 5. a) y = . .sin5x,
J . 2 5 mujemy
4
b) y •-• - - c-x ___
3
56
13
J
c·--1.',
3
I
c) y = cos2x+ J (sinx-l·sin2x),

I
<l) y
3
x-1-sinx,
3
I:
k""o
[a 1Jm-l-k)(m-\-l:.::-- I)-\-a .(_:1~-11 2 adx 111 +k =
(m+k)2a"
1 I:
k=O
(-a 1c)x
111
+k·t-7.

c) y=---c--'-·---c-"x- ..--sin3x---sin3x---cos3x. 6. a) J''~C,x +C2 x-",

3

15 75 25 25 25 skąd
1, b) y = x- 3 (C.-l-C2 lnx),

<l) y ,,, C 1 x 2 +C2 x 3 -

1
---x,
2
c) y = x[C 1 sin(2lnx)+C2cos(2li1x)],

c) y •= C 1 (2x-1)-l-C2(2x-l)ln(2x-l).
f
1:~-0
[(111-\-k) 2 -11 2 ]akx 111 •1 k =I k~-2
(-ak_2)x ·•·k
111
(I.295)

1 Równoś1; (l.295) jest spełniona tożsamościowo wtedy i tylko wtedy, gdy współ­
7. y = C 1 cos(11arccosx)+C2sin(11arccosx). 8. T 1 (x) = x, T2(x) =·= x2- - ,
2 czynniki przy tych samych potęgach zmienn~j x po obu jej stronach są równe,
3 l
T3(x) =• x 3 - -x,
4
T..(x) == x"-x 2 + --. 10. L 0 (x) = l, L 1 (x) = 1-x, a więc, gdy zachodzą jednocześnie warunki
8
x2
L2(x) == 1-2x+---,
XJ
L,(x) = l-3x+1,5x 2- . -. 12. Jl0 (x) = 1, J/ 1 (x) = 2x,
(m 2 --11 2 )a 0 = O} (I.296)
2 6 [(111+I)2-11 2 ]a 1 =O
JI,(x) = 4x 2 -2, ll3 (x) == 8x 3 -12x. oraz
(l.297)
dla każdego k = 2, 3, ....
Zakładając w dalszym ciągu, że a 0 =/= O mamy z pierwszego warunku (I.296):
JtO. RÓWNANIE RÓŻNICZKOWE BESSELA
111 1·--n 2 =O, skąd m =n lub m = --11.

Def. l\ficch n ;?.'; O będzie daną liczbą rzt:czyvvistą. Róvln:.uJi\': ró~~nic~e:.k~·. w1,,·
Przypa1fok m = n. Z drugiego warunku (I.296) mamy wówczas (211-l-l)a1 = O,
liniowe jednorodne rzędu drugiego
skąd a 1 =O. Zatem na podstawie warunku (ł.297)
(I.291) ll2p- I = Q (l.298)
nazywamy rów1ta11iem róż11iczkowym Bessela (od nazwiska astronoma i matematyka gdzie p jest dowolną liczbą naturalną. Wykażemy, że dla każdej liczby naturalnej p
niemieckiego FRIEDRICHA WILHELMA BESSELA (I 784-1846) ). zachodzi równość
Aby znaleźć rozwiązanie ogólne równania (l.291), należy wyznaczyć ukhtcl (-·1)1'a 0
(l.299)
podstawowy całek tego równania. W tym celu poszukujemy całki szczególnej rów- 22 l'p !(1,-=1=.1y(,1-=i=-2) .-.:-(n -1-"PY
nania (I.291) w postaci szeregu
DOWÓD. Na podstawie warunku (l.297) <lla le = 2, mamy
oo
-ao -ao (- l)'ao
y(x) = '\"' akxm+k (I.292) 2
= (11-1-2)2==" 2 • ··22c11+1T == 2 2 ·111c11+ 1)
hi skąd wynika, że
"

wzór (I.299) jest prawdziwy dla p •= l.

.,.

Przypuśćmy teraz, że
gdzie m jest chwilowo liczbą niewiadomą. Postaramy się dobrać liczbę m oraz (-- JYao
(I.300)
współczynniki a1; tak, aby funkcja (I.292) spełniała równanie (I.29 I) w pewnym a lr :.~ -22';~,:·((;;+1)(11 +2)--.-.- .~ c;;-:-j~·;.)-
„'
l
·I·
!1:
i._,
 90 I. H()WNANIA IU'>l.Nl(?,KO\VE ZWYC/.AJNE tO. RÓWNANIE R(lŻNICZKOWE BESSELA 91
I•
\•

Na podstawie warunku (1.297) dla k 2r I 2, mamy PrzyJladck m ""~ --11. Rozum.ując podobnie jak w przypadku poprzednim
!z imy cło wniosku, że funkc.1a

r-"
a.~„
doC IJOL .

~ (~
'l(r I 1)(11! rl I)
.lei.cli 1.atc111 1.achodzi równosć (1..100), to
(--I )I'
1)"+ 1 ao .l_„(x) = 1-p!/'(-·1i=i=-1i-:j.:-]f (I.304)
P,.,..o
2
2 ("+ 1 l(r+ I )!(11 I 1)(11 I 2) .„ (11·1 r·l l)
równania (1.291) w p17.cdzitdc +oo).
dla każdego r I, 2, .... Stqd na podstawie twierdzenia o indukcji matematycznej wzór (l.299) j~st r''\wnic): cnlką
jest prawdziwy dla !mi.dej liczby naturalnej />, end.

Wzory (1.298) i (1.299) określają wszystkie współczynniki ak zarówno o wskaź­

nikach nieparzystych jak i parzystych. Uwzglcrdniajiic je we wzorze (1.292) oraz
pisząc .l„(x) zamiast y(x) mamy

X
J„(x) (l.301)

przy czym w przypadku p ' O należy zamiast iloczynu (11 l J)(n I 2) ... (n.j-p)
RYS, J.23
podstawić I.
Ponieważ.
Dowodzi się, że jeżeli n nie jest liczbą całkowitą (11 # O, I , 2, ... ) , to funkcje
(n+ !)(11+ 2) ... (11 i p) /'(11+ I) /'(11-I p I I) J (x) i J_„(x) stanowią układ podstawowy całek równania (J.291) w przedziale
11
I (O, -j-w). Wówczas
wiQc przyjmuji1c we wzorze (1.301) o 0 ,_ .), otrzymamy
-;,1 ,-. , . . - (
,_ 1 n-1· 1 y = C1.l11 (x)-l-C2.f_,,(x) (I.305)
.\' lp+" jest rozwiązaniem ogólnym równania Bessela.
(-1)" ( i) Przyklad. Znaleźć całkę ogólną równania
J„(x) .' :L.102)

x 2 y" -1-xy' -I· (x'- -1~6.) y O

gdzie symbol r
oznacza funkcję gamma Eulera (część II, str. 222). I
Funkcję (1.302) nazywamy jimf((:k !Jesse/a pierwszego rodzqju rzędu 11. Przed- Mamy tu /1 c~ ·-,więc na podstawie wzoru (I.305)
4 .
stawiając jq w postaci y c~ CJ I (x)+ c,J 1 (x)
-;i - 4-

jest rozwiązaniem ogólnym danego równania.

(1.303)
Wyznaczenie układu podstawowego całek równania (l.291) komplikuje się,
gdy /1 jest liczbą całkowitą (11 == O, 1, 2, ... ). W tym przypadku bowiem wrońskian
zauważ.my, że szereg występujący po prawej stronic wzoru (1.303) jest szeregiem W(x) funkcji ./„(x) i .l_„(x) jest równy tożsamościowo zeru w przedziale (O, +co).
potc;gowym zbieżnym dla każdego x. Tak więc dwukrotne różniczkowanie szeregu Istotnie. Jeżeli /1 O, l, 2, .. „ to 1'(11-l·p+l) "~ (11-l-p)! i wobec (I.302) mamy

(1.292) było pełni.uzasadnione.

w Ze względu na czynnik (';i-r funkcja .1 (x) może
11
.f„(x) ~, f-)&i_::;)! (_:~)'l'i" (I.306)
nic być okw\lona dla x c;; O. I'·'··O
1
Mamy już jedną całkę szczególną równania (1.291) w przedziale (O, +co); Z drugiej strony, ponieważ--- . =O, dla x ,, O, -··I, :•, „„ więc zgodnie z (1.304) i (J.306)
· l'(x) dl'
jest nią funkcja Bcsscla pierwszego rodzaju rzędu 11, określona wzorem (l.302).
Rys. 1.23 przedstawia wykresy funkcji Besscla pierwszego rodzaju trzech najniższych (.... I)I' (-·2'····-)21•-i·" ''' (- J)"J11 (x)
rzędów całkowitych. (/11·11)!11!

I J
.. t..'
92 l. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE IO. RÓWNANIE RÓŻNICZKOWE DESSELA 93
----
Zatem wrońskian U w a g a 2. Funkcje Bcssela i Neumanna są stablicowane. Wartości tych funkcji można
ln(X) 11 . ,tywać w tablicach funkcji specjalnych. Poniżej zamieszczamy tabl. I. I, w której sq podane
W(x) =•
l-11(X)l •·• 1'J11(.<) (-l_l J 11 (x)1 ..• () odczt.;s'ci funkcji Dessela i Neumanna dwóch najniższych rzędów całkowitych, w kilku punktach
IJ;,(x) J'...n(x) 1;,(x) (-1) 11 1' (x) i war o.
pricdzialu (O, +.oo).
dla każdego x E (O, +w). Tablica I.I
Niech v > O oznacza dowolną, lecz nie całkowitą liczbę rzeczywistą, 11 - zaś
nieujemną liczbę całkowitą. W przedziale (O, -1- co) jest więc określona funkcja I .fo(X)
I N 0 (x)
L I
Nv(x) = Jv(x)cos_vn-J_„(x) _ --- O ! I o --·W oo
Slll117t
(I.307)
-----1·---··---·-----··- -------- - - - -
Można udowodnić, że w przedziale tym jest określona także funkcja graniczna
------~~ -1---- ::::: ---~:.::~---- - ------2.:~----- -- =:)::::- --
Nn(X) = lim N.(x)

Wzory (I.307) i (I.308) określają więc w przedziale (O, -I-co) funkcję N 11 (x), gdzie
n = O, I , 2, „.. Funkcję tę nazywamy Jim keją Bessela drugiego rodząici rzędu
całkowitego 11 lub jimkcją Neumanna rzędu całkowitego 11. Ta druga nazwa pochodzi
(f.308)

--
------ --- -·-- - -- --.1-! --·------- ------------------ - - - - - - - - - ---·----------

----
J,_5
2
2,5
I

0,224
-··--·-------
·-- 0,048
0,512
-------- ---------
0,558

0,577

0,497
--0,412 0,382

0,510

0,498
-0,!07

0,146
od nazwiska matematyka niemieckiego KARLA GoTFR!EDA NEUMANNA (1832-1925), -------1----------· -------·---·-·-- ------··-- ----····-··--
--0,260 0,339 0,377 0,325
Funkcja N 11 (x) spełnia równanie (I.291) w prz~dziale (O, -1- o:i), a ponadto wraz ---- ----------- --~----------- --------~--

--0,246 0,043 0,056 0,249

z funkcją J„(x) tworzy układ podstawowy całek tego równania (dowód pomijamy). 10
Jeśli więc, 11 ~= O, I , 2, ... , to rozwiązanie ogólne równania Bessela ma postać
U w ag a 3. Funkcja
'7t
)Il• --
(l.309) 2
1„(x) e 1 11 (-jx)
Rys. I.24 przedstawia wykresy funkcji Neumanna trzech najniższych rzędów
nosi nazwę zmodJjikowauej fwtla:ii Bessela pierwszego rodzaju rzędu 11. Jest ona rozwiązaniem
całkowitych.
5 1.czcgółnym rówumtia Bcssela
x 2 y"-l-xy'--··(x 2 -/-n 2 )y ""O

X ĆWICZENIA

1. .Jakie równanie nazywamy równaniem różniczkowym Bcsscla oraz jaki związek z tym rów--
na niem mają funkcje Bessela pierwszego i drugiego rodzaju'!

2. Wykazać, że J (x) ''" 11; ·-

li
sinx i J 1 (x) = ~ 1
./2 · · cosx.
1
~ f ITX -~ ~ IT.\'

RYS. I.24
3. Rozwiązać równanie x'y"-f-xy' + (x'-- ·-l-) y O, wprowadzając nową funkcję niewia-
Przykład. Znaleźć całkę ogólną równania domą z(x) za pomocq podstawienia z ' ·· 1/.vy.
x 2 y"-l-xy'-l-(x 2 -4)y =O 4. Ni<.,d1 , · O i 11 > O b~dą danymi liczbami rzeczywistymi. Znaleźć rozwiązanie ogólne
Mamy tn li = 2, więc na podstawie wzoru (I.309) r(nvnania x:tyu +xy' + (m 2 x·~ --11 2 )y o.~, O, wprowadzając nowq z1nicnną niezależną t za potnocą

y ··~ C1l2(x)-l-C2N2(x) podstawienia t mx.

Wiedząc, że l_i_ (0,6) "" O, 7, znaleźć rozwiązanie równania x
1
jest rozwiązaniem
ogólnym danego równania. 5.
'l
2
y" ·I- xy' + (4x 2
-- ·
9
)y o,
U w a g a 1. Funkcja Uessela pierwszego rodzaju rzędu całkowitego 11 jest funkcją okrcślon<1 ciągłe W punkcie X 0 i spclniającc W<inmck y(O, 3) 0
·• 2.
dla każdego x i jest funkcją parzystą, gdy 11 = O, 2, „„ nieparzystą zaś, gdy li = 1, 3, 5, „„
sinx cosx
. . · x 2
x" Odpowiedzi. J, y •· C - -I· C 2 •t Jeżeli n ;l I , 2, „ to
Wymka to bezpośrcdmo ze wzorn (I.306). Np. funkcja J 0 (x) = 1- -
4
+ ---
64
- ... jest funkcją parzystą, ' 1/;: . 1lx
„

1 x' Y = C1.!11(mx) l·C 2 1_ 11 (mx); jeżeli natomiast 11 I, 2, .„, to y C 1 .!11 (m.r) I C,N„(mx).
zaś J, (x) = 2" x- l6 + „. jest funkcją nieparzystą. 5. y •= 2,8571.l (2x).
.,'
 94 I. It(lWNANIA H(JŻNICZKOWE ZWYCZAJNI' 11. R()WNANIE RÓŻNICZKOWE LINIOWE RZl1DU N 95

li . (r) = Rew(x) i v(x) = lmw(x). Wprowadzone w p. 8 tego rozdziału pojęcie

gdzie ' ·rzędu pierwszego w'(x) i pochodnej rzędu drugiego w"(x) funkcji (1.314),
11
ochol1ncJ ~
Det Równanie różniczkowe P .' , wgófnić na przypadek pochodne.1. rzędu n ""' . .
·' 3, przyJmUJąc
mozn,1 t
y(">-/-p„_ 1(x)y<n-I) I „. -I 1'1(x)y'-lpo(x)y /(x) (l.310) w(ll) (x) = [w< 11 - 1l(x)]' 0

gdzie p 1,(x), k O, I, 2, „ „ 11----I, i ./(x) są to dane funkcje ciągłe w pewnym prze. MamY wówczas
dziale (a, b) ---- sko1\czonym lub niesko1\czonym --- nazywamy rówlfaniem różnicz. wl 11 l(x) = 1/ 11 l(x)-/-jv( 11 l(x)
kowy111 liniowym rzulu 11.
Jc7.cli dla każdego. x E (a, b) jest spełniony warunek
Dotychczas rozpatrywaliśmy przypadek 11 ~' I oraz 11."·' 2.
Jeżeli./(x) jest tożsamościowo równa zeru w rozważanym przedziale, to równanie
w< >(x)-l-p11 _ 1 (x)wt 11 - 1 >(x)+
11 „. -l-p1(x)w'(x)+Po(x)w(x) =O
(1.3 IO) nazywamy jed11orod11y111 ( IU), w przypadku przeciwnym----· niejednorodnym to mówimy, że funkcja zespolona w(x) spełnia równanie (1.311) lub że jest calkq
(RN). tego równania w przedziale (a, h).
Podobnie jak dla równai\ liniowych rzędu pierwszego i rzędu drugiego, metoda
N:i przykład funkcja w(x) cos2x-l-jsin 2x jest całką równania y"' -y" -l-4y' ----4y O,
rozwiązywania równania (ł.31 O) wiedzie poprzez rozwiązanie równania jednorodnego
w przedziale (·--w' +w). ]stolnic
y(")+P„-1(x)y<"-1i1 „. -+-J11(x)y'·/Jio(x)y ccc O (I.311) w'(x) "• ----2sin2x+2jcos2x
powstałego z równania (1.31 O) przez zastąpienie funkcji ./(x) funkcją tożsamościowo w"(x) -----4cos2x----4jsin2x, w'"(x) 8sin2x-8jcos2x
równą zeru. 1atcm
w'"(x)--w"(x)-l-4w'(x)---4w(x) -- O 00

Zagad11ic11ie C1111c/1y'ego dla równania (l.3 l O) fonnuluj·.: '.,ii;: następująco: znaleźć

dla każdego x.
całkę szczególną y(x) spełniającą w przedziale (a, b) równanie (J.3 IO), a ponadto
warunki początkowe Tw. 3. Jeżi!lijimkcja (1.314) jest calkq równania (I.31 l) z rzeczywistymi w1pól-
czv11nikm11i Jik(X), k O, l, „., 11--I, w przedziale (a, b), to .ie.i czę,\:<' rzeczyl!'ista
y(.\'o) Yo, y'(xo) Y11-I (l.312) u(:•) i cze.I'<' 1m~jo1111 'l'{x) są także ca/kami lego równmtia w przedziale (a, h).
gdzi(: Xo e (a, b), Yo, y 1 , ... , y„ __ 1 zaś są to dowolnii.; dane liczby. DOWÓD jest analogiczny do dowodu tw. 3 p. 8 tego rozdziału.
Tw. ll. Jeżeli jimlu;ie pdx), k O, I, 2, „., 11--- I, są ciągle 111 :>, ~cdziale Dcf. Układ /1 całek y 1 (x),y 2 (x), „.,y11 (x) równania (l.311) w przedziale
(a, h), Io zagadnienie Cauchy'ego dla równania (l.311) nw dla każdego uf.: iu:fu n -1-1 (a, b) nazywamy 11klade111 podstawowym ca lek tego równania, jeżeli 11·ro1lskia11
liczb: x 0 E (a, h), .J'o, y 1 , „., y„_ 1 , dokładnie jedno rozll'iqzanie. 1)' (x)
1 Yz(x) Y11(x)
DOWÓD p(lminicmy. y;(x) y;(x) y;,(x) i= 0 (l.315)

Tw. :i,. .feżeli.Jimk<:ie y 1 (x), y 2 (x), ... , y„(x)

przedziale, Io kom/Ji11acia liniowa lyc!i jimlu:ii
spc/niqią równanie (1.311) wpell'nym
l
•
):;,;~·!·;(,~». ~"~;,~; ;~:~; „ ... „ . ·;,:\:,·~; .l(x)
i
I dla każ,dego x E (a, b).
'
y U w a g a. Jeżeli w jakimkolwiek punkcie x 0 E (a, b) wrońskian jest równy zeru, to jest
.i (l.313)
równy zeru tożsan1ościowo w całym tym przedziale. Jeżeli zaś W(x 0 ) ie O w pewnym punkcie
Xo Le (a, h), to IV(x) 1' O dla każdego x z tego przedziału (dowód pomijamy).
przy doll'olny111 wyborze stalych C 1,, I( ~' I , 2, ... , 11, spe/nia także to równanie li' roz-
ll't1.ta11y111 przedziale. Przykł:uł n. \Vykazać, że funkcje y 1 :::-.:o c2x, y2 ::...-:: c 3 x i YJ :--= x c 2 · \ będące caika1ni równania
i y'"--1y"-l· 16y'-12y () (I.316)
DOWÓD wynika z uwagi, że iloczyn dowolnej stałej i dowolnego rnzwiqzania równania
l (LJ t I) oraz srnna 11 rozwi~1zatl równania (L.31 I) są także roz\vi:.p:aniami tego równania. tworzą układ podstawowy calek równania.
U w ag a. ł\!lówiąc o rozwiqzaniu (całce) równania różniczkowego mamy na myśli rozwią~ Wrońskian tych mlek
X c2X
zanic szczególne (całkt,? szczcgólnq) tego równania.

. W(x)
Niech będzie dana w przi.;dziale (a, b) funkcja zcspolon:1 zmic1111"j
wistej x 4 c2x 9 cJx 4 c 2 x-1-t1x c 2 x

I 11' ll'(X) 11(x) I j-u(x) (1.314) dla każdego x. Dane funkcje tworzą więc układ podstawowy całek równania (l.316).

I
\
l\
I
,:.i.
 96

Przykl:1d 2. Sprawdzić,
l. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE

czy funkcje y, 1, Y2 c·\ YJ -=--: 2 e\ J'.1 6 c-', bQdące całka.

----- ; I. Jl(JWNANIE R(>Ż.NtCZKOWE LINIOWE Rl.l;DU li

Uwag a. Z tw. I wicllly, :i.c istnieje dokładnie jedna całka szczególna równania (l.:1 I I)
97

n1i równania . ·lniająca warunki pocz:1tkowc (t.:\12) dla dowolnie danych liczb x 0 r' (a, h), J'o, y 1 , ••• , J'n- • ·
y(·'>-l-y' --2y" - .
0
o (l.317) :r~w. 2 wiemy natomiast, że można taką całki,' szczególną uzyskać ze wzorn (f.31 t:), przyjlllując
tworzą układ podstawowy całek tego równania.
~-irtości stałych ( ·,, C2, ... , C„ zgodnie z warunkami (f.J ł 9). vVynika stąd, fo całka 01;ól11n (LI I li)
z"t wszystkie całki szczególne równania (f.31 I).
11
'
Wroilskian tych całek \\'yra .. · ~ ,
w celu
znalezienia rozwiązania ogólnego R.1 (l.311) wystarczy znaleźć jaki.koi··
wiek układ podstawowy całek lego równania, a nast<,;pnie skorzystać ze wzoru
W(x) --- O e" (J.3 Il:\).
2 ex
Znalezienie układu podstawowego całek równania (1.3 l 1), podobnie jak w przy„.
O ex 2 ex ---6 c·'
padku jednorodnego równania różniczkowego liniowego rz<,;du drugiego, może być
dla każdego x. Dane funkcje nic tworzą układu podstawowego calclc Czytelnik J. łatwością sprawdzi,
że funkcjey1 J, Yi x, J'.1 ~"ex i y„ c- 2 x tworzą układ podstawowy całek równania (I.317).
zadaniem trudnym. Istnieje jednak metoda wyznaczania układu podslawowcgo
c:iłck rów11:1ilia (l.31 I), gdy funkcje p,,(."C), k O, I, 2, .„, 11---l są stale.
U w n ll a. Mówimy, :le funkcje y, (x), J' 1 (x), ... , y„(x) S<I /i11iowo 11icza/e'.:11c w przedziale B~dzic o tym. mowa w naslr,epnym punkcie.
(a, b), jeżeli równość
Przypuśćmy 1L:raz, że znana nam jest CORJ (!.'.ll l); chcemy zaś znalcźt; CORl'·I
'>---, CkJ'k(X) = () (I.310). Podobnie jak dla niwna11 liniowych m,xlt1 pierwszego i rz.ędn drugiego
k~l
możemy w przypadku równania liniowego rz.<,;du 11 ~-, 3 slosować 111etodr 11z111ie1111ienia
jest spełniona tożsamościowo w tym przedziale wtedy i tylko wtedy, gdy stale Ck, k --- I, 2, „., 11 ,
są jednocześnie równe zeru. Jeżeli natomiast istnieją stale c„ k ._ - I , 2, „., 11, z których co najmniej
stalych wzgl<,;dnie 111etodr prze11'i<~J'IJ!mi.
jedna jest różna od zera, takie że powyższa równość jest spełniona tożsamościowo w pu.cdzialc
(a, b), to mówimy, że funkcje y 1 (x), y,(x), „., y„(x) "l !inioll'o za/eżm• w tym przedziale. JVIclod:1 m:m~c1;mimnfa si;\f:ydr.. Dla równania (1.31 O) metoda ta polega na zast;1-
picniu stałych C\,C 2„„.,C„ w CORJ \1.311) funkcjami C 1 (x),C2(x),„.,C„(x)
Podobnie jak w p. 8 tego rozdz.ialu można wykaz.ać, że liniown niezależne całki
chwilowo nam nieznanymi, które na[;tępuic tak dobierzemy, aby ·wzór
szczególne y 1 (x), Yi(x), „„ y„(x) równania (I.311) w przedziale (a, b) tworzą układ
podstawowy całek tego równania i odwrotnie: całki szczególne y 1 (x), Y2 (x), ... , y,Jx), (f.320)
tworzące układ podstawowy całek równania (1.311) w przedziale (a, h), są runkcjami
gdzie y 1 (x), )'i(X), „., y„(x) stanowią układ podstawowy calck RJ, przedstawia!
liniowo niezależnymi w tym przedziale.
CORN.
Tw. 4. Jeżeli jimkc:je y 1 (x), y 2 (x), . „, y„(x) stalloll'ią uklad p()(l\'tmvowy ca lek \Vobcc (l.320) mamy
równania (1.311) 1V przedziale (a, b), to
y' c;(.'<)J'1(-»)I C5,(x)y2(X) I I c,; (x)y„(x) I
" C ,_vi.(x)
)-,
y 1 (l.318)
~.:.-..J -I C1 (x)y; (x)+ C2(x)y; (x) I· 1-C„(x)y;,(x)
k I

gdzie Ck, k == l , 2, ... , 11,

0 są to dolVolne stale, jest rozwiązaniem ogólnym równania Na funkcje C 1 (x), C 2 (x), „., C„(x) nakladamy warunek
(1.311) w tym przedziale. C;(x)yt(x) i-C;(x)Yz(X)-1- .„ +C;.(x)y„(x) ···-• 0 (J..3211}

DOWÓD. Każda funkcja otrzymana ze wzoru (I.318) jest rozwiązaniem równania (I.311) Wówczas
na podstawie tw. 2. Niech x 0 E (a, b), J'o, y 1 , „., y 11 _ 1 będą dowolnymi liczbami. Wśród rozwiązań
(l.318) znnjduje się takie, które spełnia warunki początkowe (I.312) wtedy i tylko wtedy, gdy układ
równa{1
y" ~ C'.(x)y;(x) I Ch}vh:)I- „. I c;,(x)y,;(x)l-
C1Y1(.\'uH-C2Y2(xoH- „. + C„y„(xo) 00~ Yo
1(x)y;'(x)-I C'2 (x)y;'(x)+ „. +C„(x)y;,'(x)
Ciy;(xo)-i-C2Y~(xo)-I- „. -IC11 y:.(xu) y, (l.J 19)
1
Na funkcje C, (x), C 2 (x), „., C„(x) nakładamy obecnie następny warn nek
C1y\"- \.\'o)-1-c1)'~ - )(xo) + „. + C„y~,"- I) (xu)
1 11
o·c Yn-1
ma rozwiązanie względem niewiadomych C 1 , C„ „„ C„. Układ ten jest układem Cramera, po-
nieważ jego wyznacznik jest wartością wroilskianu W(x) w punkcie x 0 z założenia różną od zera. wówczas
Układ (l.319) ma więc rozwiązanie C 1 , C„ „„ C„ i to dokładnie jedno, end. y" "'' C 1 (x)y~' (x)-l-C2 (x)y;,' (x)+ ... -J-C„(x)y,; '(x)
.,'
7 M:1tc111atyka c1.cSć IV

!I
•·
\
98

y( 11 -
1
l
I. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE

V! (n-- l}·szym !;roku takiej proc:edury otrzymamy

c; (.Y)y\11 - 2 >(x) I C~(x)_r>:•- 2 l(x)-I-
... -I c;,(x))'~,11 - 2 >(x)+
>• --- ·~

---
Po
można
0
11. RÓWNANIE RÓŻNICZKOWE LlNIOWE RZI)DU Il

d bnie jak w przypadku równania różniczkowego liniowego rzieclu drugiego

c1owoclnić, że wzór (T.329) wyraża wszystkie CSRN (T.310).
11
99

-I C 1(:.1:)y\"- 1l(x)+c: 2(x)/;1 -- 1>(;';) i· ... l-C.',1 (x)y,\ 11 - 1>(x) przyldnd 1. Znaleźć całki;; ogólną równania
y( 4 ).J-y"'-2y" ;:-; ;-: X (I.330)
~i':ąd:ijąc, ahy szukane i"unkcjc C\(x), C 2 (x), ... , C 11 (x) spclnialy warunek
, •.. tcrv całki szczególne odpowiadającego mu równania jednorodnego, mianowicie; y 1 (x) = l,
c;(x)yy•·-!l(x)-1-c,;(x)A:•- 2 l(x)+ ... +c;,(x)y,\ 11 ·'1 o (l.325,.,)
''rl:lJQC
•·
y.(.\)
.
cz .
„
.„
.
x,
,
)J
(x) •= e'
•.
..
1 y.,(x) --~
„ .
c-···'.
oi.rzyn1amy • ponieważ wronskmn
y\11--1) '"' C1(x)y\"·-ll(x)l-C'2(x)y~"-1l(x)-I· ... +C„(x)y\:•·-'>(x) X e" c-2x I
skąd o c·" -2 c-2.X

W(x) = ·- -J2c-XoF o
o o CX 4 e-ZX

(l.327„) o o CX ~s c- 2 ·';
dla każdego x, więc
Podstawiając prawe strony wzorów (l.322 1), (1.3242), ... , (1.326„_ i), (l.32711)
do (l310) i biorąc pod 11wagQ, ?,c y,(x),y 2 (x), ... ,y„(x) są CSRJ, otrzymamy "est CORJ y«<l-j-y"'-2y" =O.
Stosujemy mctodc;; uzmiennicnia stałych i szukamy CORN (I.330) w postaci: y = C 1 (x)+
1
wmunek J I
+c 2
(x)x-J-C3 (x) ex+ C4 (x) c-n. Wykorzystując warunki (I.321 1 ), (I.323,), (I.325 11 _ 1 ) i (I.328 11 )
w przypadku 11 •= 4, otrzymujemy układ równail

Warunki (l.321 1), (!.323 2), ... , (!.325,,_ 1), (1.328 11 ) możemy traktować jako
c; (x)+ C~(x)x+ c;(x) ex+ c.;(x) c-2X „.• o
niejcdnorodny ukbd 1.1 równar1liniowycho11 niewiadomych Cf.(x), k ~~ I, 2, ... ,n, C~(x)+C;(x) c"-2C:,(x) e- 1 x -·O
Wyznacznik tego układu jest wmi1skianem W'(x) układu podstawowego całek, c;(x) Cx.1-4c:,(x) c- 2 X ,--, ()

wobec czego jest różny od zera. c;(x) e"-- 8C:,(x) c-2X '"X
Oznaczając przez l'V1/,,;), k l, 2, ... , 11, wyznacznik jaki powstaje z W//.n:1cz- Stąd W'j7.J1!l('Z\ll11)':

11Lka JV{x) drogą zasląpienia k-tcj kolumny przez Lolum11Q Wl)lnych wyrazów roz- 1 I
c;(x) •.„ --- x 2 -·---- x,
palrywam~go ukladu, rnamy na podstawie wzorów Cramera 2 4
H'1<(X) ' I
k ce~ J, 2, ••• J C:1(x) •·• x e-", X
. jjl'(.'.\:) , /I
3 12
c2X

oraz
1 I
C1 (x) . x 3 - --3 x 2 -l·A 1 ,
C„1.(.A). ~ IV1Jx) .,
c,, ---- ., --.---)-dx-i--A"
6
• 1·i (x
1
1 I
C:i(x) ••-• - „ x e-x _ _ _c-x+A 3 ,
gdzie Ak> k są
to dowolne stałe, całki za~i należy rozun;icć jako do-
I, 2„ ... , 11, 3 3
Ostatecznie
wolne, focz w;lalnne l"unh:je pierwotne. Wobt:c (l.320) mamy zatem
I l 1 3 l I 1 I
Y ••• A1 +A 1 x-J-A, c-'+A" e- 2 ·'+ --x'- - x 2 - - x - -- x- -- - --- x+ -
. G 8 4 3 3 24 48
(I.329) lub po redukcji
1 ] 3 15
y ·--~ A 1 -J-A 2 x-l-A 3 ex·l·A„ c- 2 x-
12
x"- 3-x 2 - 3x- 48
przy czym pii:.rw1:zy sldadnik po prawej stronic lego w?:oru j1.:::t COR.l, drngi skladnik
mdominsl CSR!'-L gdzie A,, Ai, A:i i A4 są to stale dowolne, przedstawia s:-uka11ą całkę ogólną równania (I.330).
I Jza::adui1;ni1: tego o:>!a!niego Caktu Przykład 2. Znaleźć całkQ ogólną równania
l'oni:i:ej udowoduimy, że··-- podolrnie jak w przypadku równania ró:i.niczko- 3 6 6
+ ~i·)' -
Ili li f

·;~.;· )' = (I.331)

wego liniowego rzędu drugiego (str. 72) - suma CORJ (1.31 I) i jaki<'.ifwlwiek )' - X )' X cX

CSRN (J.31 O) jest CORN (UJO). Wzór (UW) przedstawia za Jem CORN (I.3 JO). znając jedną całki;; szczególną odpowiadającego mu równania jednorodnego, a mianowicie y 1 (x) = x.
7•
 100 I. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE
11. RÓWNANIE RÓŻNICZKOWE LINIOWE RZĘDU li 101

Ponieważ
iloczyn dowolnej stałej i rozwiązania rówHania jednorodnego jest rozwiąza · Suma COIU (L311) i jakiejkolwiek CSRN (I.3IO) jest CORN (I.:HO).
t . .. ( ) C . ó ( . nicrn TW•
ego rownanm, więc y x = x Jest opr cz Y1 x) rozwiązaniem danego równania jednorodne
, WÓD. Przebiega on analogicznie do dowodu ostatniego twierdzenia p. 8. Niech Yo(x)
Wśród rozwiązail !' = ~x, gdzie C jest dowolną stałą, nic znajdziciny jednak takiej pary rozwiąz,~~· DO CORJ (I.311), Y,(x) zaś jakąkolwiek CSRN (I.310). Mamy wiPec
która wraz~ ro~wiązam.em J'1 (x) tw?rzylaby układ podstawowy całek danego równania jcdnoroct'. omacZ<'l
nego. Uzmiemuamy wię~ stalą C 1 szukamy dwóch rozwiązaii postaci y = C(x)x, które Wr
z rozwiązaniem y 1 (x) tworzyłyby układ podstawowy calck równania
Ili J fi 6 r 6
az
oraz yf"\xH·f1 11 1
11 -1(x)Yf - >(x)-I . . -l-JJ1(x)Y;(x)·l·J1o(x)l'1(x) ~~f(x)
Y -- ~~-· Y -1- xi- Y - --~"i· Y :.": O
dla k<tżdcgo x E (a' b). Stąd
obliczamy , [Y0 (x)+ Y1(x)j('1J-l·p 11 _,(x)[Yo(x}-l-Y1(x)]< 11 - 1J+ „. +
)'
1
(x) 0~ C'(x)x-1-C(x), y"(x) = C"(x)x-l-2C'(x) -l-p 1 (x)[ Y0 (x)+ Y1 (x)]' +/lo(x)[Yo(X)-1- Y1 (x)] = f(x)
oraz
y'"(x) C"'(x)x-l-3C"(x) " tcm ;;urna )'„(x)-i-Y1 (x) jest całką RN (l.310). . . . .
71
Nicdt x (o, b), y 0 , y,, .„, J' 11 - 1 , b~dą dowolmc danymi hczbann. Ponicwa7. zgodnie
0
a nastf,'pnie wstawiamy obliczone pochodne oraz y(x) '= C(x)x do danego równania jednorodnego, Il
~S C1,yi.(x), wii;c suma Y0 (x)+ Y 1 (x) spełnia warunki początkowe
?trzymamy w ten sposób warunek: C'"(x) =O, skąd C(x) ~ JJ 1 x 2 -l-B2 x-l-JJ 3 , gdzie B,, B, z (I.318) Yo(X)
,,:::::1
1 BJ są to dowolne stale.
Przyjmując JJ 1 =O, B 2 = l i JJ, =•O mamy C(x) = x, stąd rpzwiązanicm RJ jest J'l(X) = x'
Natomiast w przypadku JJ 1 = li JJ 2 = JJ, = O mamy C(x) = x 2 i rozwiązaniem RJ jest J'3(x) = xl:

y"' -
Rozwiązania y,(x) = x, J'2(x) = x 2 i y,(x) = x 3 tworzą układ podstawowy całek równania
3 6 6
y" -1- --:,- y' - -:;- y = O w przedziale ( --· J.:i, O) oraz w przedziale (O, -!- co), ponieważ wron' S·
gdy stale ck> k = 1, 2
C,y,(xo)
C,y;(x 0 )
I „ • > li, spełniają uklad równa!l
-!-C2y 1 (x0)
-i-C2J';(.1·0)
+ ...
+ .„
+CoJ'11(xo)
+c„y;,(xo)
= Yo-Y1(Xo)

= y,-Y;(xo)
l
X x• X' ' (I.332)
{1
lei an
X x2 xJ ;,·~,~:;~·:;~-~~;~I·--~~~:~;,~: ·,·~~~~·~I~.::: ·-·I:~::~~;,:~·;;~.~:~;.~·~::,~~·~·;,~·,:~·:;~:~,:; j
W(x) -- 2x 3x 2
- 2x 3
o Układ ten jest układem Cramera, ponicważjcgo wyznacznik jest wartością wrońskianu W(x) w punk-
o 2 6x "' cie x , układu podstawowego całek y 1 (x), Yi(x), „., y 11 (x). Układ (I.332) posiada więc rozwiązanie
0
dla każdego x i6 O. Zatem c,, Cz. .„, C,„ i to dokładnie jedno, cdn.
y = C,x-l-C2 x 2 -l-C3 x 3
jest CORJ odpowiadającego równaniu (I.331). Metoda przewidywań. Metoda la dla równania (I.310) polega na odgadnii,eciu
Stosując metodę uzmiennicnia stałych, znajdziemy teraz CORN (I.331) w postnci CSRN (I.310) a nasti,epnic -jeśli znamy CORJ (l.311) - skorzystaniu z udowod-
Y = C,(x)x-l-C2(x)x 2 ·1-C:i(x)x 3 nionego oslalDio twicr<lzcnia. Odgadnic;:cie CSRN (1.310) jest w wiciu przypadkach
łatwe wówczn:;, współczynniki p 1c(x), k o= O, 1 , 2, ... , 11--- I , są stale, natomiast
Wykorzystując warunki (I.321 1 ), (I.3232) i (l.328 11 ) w przypadku 11 = '.i, otrzymamy układ
równai1 f(x) jest funkcją jednego z typów wymienionych przy omawianiu. metody przcwidy-
c;(x)x+c;(x)x -l-C~(x)x 3 ~~o
2
) wa11 dla równania różniczkowego liniowego rzędu pierwszego (str. 33). Przy od-
c;(x)+2c;(x)x-1·3C;(x)x =O 2 gadywaniu CSRN (l.310) należy też skorzystać ze wskazówek tam podanych i sto-
2c;(x)+6C;(x)x= xc'
sowanych już pq:y odgadywaniu CSRN rzędu drugiego w punkcie 8 i 9. Jeżeli jednak
stąd nic uda nam się odgadnąć CSRN (I.310), to należy stosować metodę uzmiennienia
stałych, która jest ogólna.
C3' (x) = . l . ex
2 Przy kb<! 1.. Znaleźć całki,; szczególną równania
zatem
y"'----Gr"-1-lly'-Gy '"' cos 2 x--sin 2 x (I.333)
C2(x) = -x e·'-l-c-'-l-A 2 spełniając:( warunki początkowe: y(O) ł , y' (O) -~ y" (O) "'- O, wiedząc, ~.e funkcje: Y 1 (x) ~- e",
y,(x) = c 2 " i Y:i(x) -" e'" są całkami równania jednorodnego odpowiadającego równaniu (L33.3).
Ponieważ wroilskian
cX c2X c:D:
Ostatecznie
Y "~ A1x-l-A2x 2 -l-A 3 x 3 -J-xe" IV(x) CX 2 c"-' :l c:ix .„_ 2c 6 X -;:/: o
gdzie A" A2 i Ao są to stale dowolne, przedstawia szukaną całkę ogólną róvmania (X.:13 l).
CX 4c 2
;" 9 c:u·
.,'
.. 102 I. RÓWNANIA R<)ŻNICZKOWE Z\VYCZ,\J"lE
----·--------
t l. RÓWNANIE RÓŻNICZKOWE LINIOWE RZĘDU li
---------------
103
' -----
dla każdego x, więc Warunki (l.339) nazywamy wamnkami brzegoll'ymi.
y C1 cx+c2 c 2x+c, c""
Ge 0 111 c try cz ny se n s zagadnienia brzegowego dla równania (l.310)
jest CORJ y'" -6y"+ J ly' -6y = O. CSRN (l.333) przewidujemy w postaci
• , t~-j)UJ. ilCY: szukamy takiego rozwiązania danego równania różniczkowego
Jest n.is " · ·tórego wykres przechodzi. przez punkty: P1(x 1 ;y1), P 2(x 2 ;Yz), .. „
Yo=" Acos2x+Bsin2x (I.334)
Stąd l
rzęc Iu li ' ' •·
y;, --2Asin2x-!-2Bcos2x
Pn(X„; y„) ·
y(,' ·~ --4Acos2x---4Bsin2x (I.335)
Prt.yldad. znaleźć: rozwi:1zanic równania
y(," ''' 8Asin2x-8/3cos2x Y 11 '-l-y' =--= 2x (I.340)
Podstawiając do równnnin (l.333) prawe strony wzorów (I.334) i (I.335) odpowiednio w miejsce
y, y', y" i y'" otrzyn1an1y spclniajqcc warunki brzer,owc: y(O) = 1, Y (-i)= -: 2

-1, y(7<) = n -l-1,

2
wiedząc, :le funkcje

- 14A sin 2x+ 18B sin 2x+ 18A cos 2x+ J4B cos 2x = cos 2x ·) _ I Y• (x) = sin x i y 3 (x) = cosx są całkami równania jednorodnego odpowiadającego rów·
Y1 (.'\: - ' ...
Warunek ten jest spełniony tożsamości owo w przedziale ( - co, +co) wtedy i tylko wtedy, gdy naniu (I.340).
Wrońskian
jednocześnie spełnione są równości: -14/1·I·11' U •·• O i 18A-l-14B = 1, a więc gdy A = _2._ sinx cosx
130
. 7 W(x) = O cosx -sinx = -1
1 13 = -----. Zatem
130
O -situ: -cosx
9 7
y=C 1 cx+c2 cu+c, cJ:"+ cos2x+ „„„ sin2x (I.336) skqcl wynika, że
. 130 130 y = Cd-C2 sinx-l-Cocosx
przedstawia CORN (I.333).
Aby uwzgl<,;dnić dane warunki początkowe obliczamy jest CO JU -"'" -1-y' ~ O. CSRN (l.340) przewidujemy w postaci
Yo= Ax 2 -l-Bx-l-C
(I.337) St:id wyznaczamy: y~ = 2Ax-l-B, y~' = 2A i y;,'' =O. Podstawiając do równania (I.340) na
oraz miejsce _r'" oraz y' wyznaczone wartości otrzymamy 2Ax-l-B = 2x. Warunek ten jest spełniony
14 wtedy i tylko wtedy, gdy A 0~ 1 i B = O. Przyjmując ponadto C =O, mamy J'o "" x 2 • Tak więc
cos 2x - sin 2x (I.338)
65 y = C,-l·C2sinx-!-C,cosx-l-x'
a nastQpnic podsti1wiamy do wzorów (J.JJ(i)--(I.J3ll) wartości: x ••O, y -. J, y' ·· /' O. Otrzy. przcdstaw.ia calkc; ogólną równania (I.340).
mamy wówczas warnnki Uwzględniając warunki brzegowe otrzymamy

121 C,-1-CJ = 1
C1+C2·I C_,
130 C1-CJ = 1
7 C,-l-C2 = -1
C, 1-2C2 -l-3C, '" --- ·<,s- skąd: C1 ~ l, C 2 = -2i C3 ~-O.
Ostatecznie
18 y = 1-2sinx-l-x 2
C'i·l-4C'rl·9C.1 '" GS
jest szukanym rozwiązaniem spełniającym dane warunki brzegowe.
208 91 . ' 16
skąd znajdujemy: C, „„.- c ..., 2(, 1 C;, U w a g a. Zagadnienie brzegowe nic zawsze posiada rozwiązanie. Np. równanie y"' + Y = O,
65' • 13 którego całka ogólna ma postać y = C'i+C2 sinx-l-C3 cosx, nic ma rozwiązania szczególnego
Os ta tcczn ie
208 91 16 9 7 spclniajqccgo warunki brzegowe: y(O) -·-O, y ( ~-) = l, y(27<) 0
= 2.
y '" ----- c"- ---· c 2 ·'+ -- c-'-' I· ---- cos 2x-+· --sin 2x
65 26 13 130 130
jest szukam) całką szczególną równania (I.333) spełniającą dane warunki pocz:1tkowc.

Zagad11ie1tiem brzegowym dla równania (l.3 IO) nazywamy zagadnienie nastę· ĆWICZENI A
pujące: znaleźć funkcję y(x) spelniaiącą w rozważanym nrzcdz!alc (a, h) równanie
1. Jakie równanie nazywamy równaniem różniczkowym liniowym " .'<.:dnorodnym,
(f.310), a ponadto warunki a jakie niejednorodnym 'I Ii
y(_.\:k) •= )'1;, k ~c~ J , 2' „., Il (T.339)
2. Na czym polega zagadnienie Cauchy'cgo dla równania różniczkowego liniowego rzędu 11?
przy czym liczby x 1, z przedzialn (a, h) oraz y" są z góry dane. 3. Co to jest układ podstawowy całek równania różniczkowego liniowego rzędu 11?
 104 l. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE 12. RÓWNANIE RZI;nu Il ·o STAŁYCH WSPÓŁCZYNNIKACH 105

4. Sf"onnu!ować twierdzenia doly.:zącc równania różniczkowego liniowego rz<,?du 11. . . I·cJ·. 1 (1.342) spclaia równanie (1.341) wtedy i tylko wtedy, gdy liczba r jest
więc1un, ' . . .
5. Jakimi metodami rozwiązujemy równania różniczkowe liniowe rzędu " i na czy 111 te .. ·, ·tlciem równama algebraicznego stopma n
p1c1WJ.lS
metody polegają? 11 11 1
1' -\-JJ11-1f' - -\· ··· ·\·fJ1l'--\-JJo ''= () (l.343)
6. Na czym polega zagadnienie brzegowe dla równania różniczkowego liniowego rzędu Il?
7. Czy dane funkcje: a) 1, 2, x 2 ; b) e", 3 e", 2 c--'; c) 2, sin 2 x, cos2x; cl) 1 Równanie (1.343) nazywamy rówllaniem c!iarakterystycznym równaaia (I.341).
x, x 2 , x" mogą tworzyć układ podstawowy całek równania różniczkowego liniowego, a jcżcll Poniżej rozpatrzymy kilka przypadków w zależności od rodzaju pierwiastków rów-
tak, to w jakim przedziale'!
nania (I.343).
3. Znaleźć całki? ogólną równania y"' +y" = l , znając trzy całki szczególne: y 1 (x) ""' I,
y 2 (x) = x i y 3 (x) ~= c--< równania y"' ·l·y" = O.
t". Równanie dmrnkterystyczne (I.343) ma 11 l'ÓŻ!lych 11ierwiastków rzeczy-
9. Znaleźć całki,; ogólną równania y("l-1-y" --·-· x 2 +x, znając cztery całki szczególne:
y 1 (x) = 1, y,(x) = x, Y:i(x) = cosx i y 4 (x) -= sinx równania y<"H·y" O.
wistych 1'11 l'z, „ · ' „ 11 • Wówczas funkcje

:n.o. Znaleźć całk~ ogólną równania y"' ·--4y' x c 2·\· -!-sinx-J-x\ znaj~1c tr:zy c:i:ki :<t.' {~,;glJ:ne;
0 ,::.:

y 1 (x) •= 1, y 2 (x) -- c"-", y;i(x) ··= c- 2 x równaniay"'-·4y' O. sa roz.wi<!zani.uni równania (1.341). Funkcje te tworzą układ podstawowy całek
11. Znaleźć calkę szczególną równania yl 4 >-y 8 ex spełniającą warunki początkowe: fl~wnania \I. 341 ), ponieważ wroI\.skian
y(O) = -1, y'(O) =O, y''(O) •••I, y"'(O) =O, znając cztery całki szczególne: y 1 (x) c\
y 2 (.\·) c-X, y;i(x) co,;x i y„(x) "" sinx równania yi"l--y ~O.
łaiwu !Jpniwdzić, całlGt szczególną
0 0
J12. ,;:tL równania y' -·-6y +-12s'-Hy O jest funkcja
y 1 (x) ''" c 2 ·'·. Znaleźć całki? ogólną równaniay"' -6y" + l2y' --8y = sin2x. JV(x) 0 •••

Od!lowicdzi. 7. a) nic, b) nic, c) nic, d) lak, (----ro,+ cY)).

I' l
I );·I .\'j
3. y=C 1 -!-C2 x+C,c-x+·---x 2 •
2
9. y·~C 1 +C 2 x+C;,cosx+C.,sin.r'--!-
12
+ (j
·-·x 1 •

1 xa x c2x
]\O. )' = C1-i-C2 c 2 X-j-('3 c- 2 -'+ -- COSX·- - - - ----- -j-(2x 2 -3x)·---· .
5 12 8 32
1
AZ. y ~ (C 1 + C 2 x+ C.1 x 1 ) en+ sin2x ·- ·-
.,
.u-1 „11-l
'.l2 32 11
cos2x. '
'------~,.----------,/
wy1.n:1t:111ik Vandermonde'a ·,'· O

dla kaz.dc1(<> : \l/zór

ll2. lRÓWNANlE .iLilNJlOłVll~

przedstawia zatem w tym przypadku rozwiązanie ogólne równania (l.34 l ).

Zajmiemy siQ obecnie wy/.naczanicm układu podstawow..:go całek dla równania Przykład. Znaleźć rozwiązanie ogólne równania y(' 1 J --- 5y" -!-4y c':. O.
Piszemy równanie charakterystyczne r't -5r 2 + tl O oraz obliczan1y jego pierwiastki: l't 1,
(l.34!) r, ,., -l, l'.1 • 2 i r., „2. Str1d na podstawie wzoru (1.344). dla 11 • 4, otrzymujemy calk~
ogólną danego równania
gdzie ]J;,, k ''" O, 1, 2, ... , n·-1, są to dane liczby rzeczywiste.
Równanie (I.341), bQdąee szczególnym przypadkiem równania (l.3 l l), jest
jednorodnym rów1ta11ie111 różniczkowym li11iolł'y111 rzędu 11 o s1alyd1 11'.\}Jlilc::y1111ikac/1.
Rozwiązania równania (f.341) poszukujemy w postaci l'unkcji wykładniczej
2°. Hówmmic dmrakteryslycznc (l.3:13) ma Ft różnych niicrwiasfk6w r1, r", ... ,
„., r,„ wśu·1)1t
kiórycli znajduj•! się picnvhistki :r.cspolone. Niech np. liczba
([.342) r1 '~' a-\ jw b<,:d1.ic pierwiastkiem równania charakterystycznego (1.343). Ponieważ
gdzie r jest liczbą niewiadomą, którą postaramy siQ tak dobrać, aby l\111kl:ia (1.342) .kgo współczynniki są rzeczywiste, to liczba r 2 ' <X· ju1, sprzQżona z r1, tci jest
spełniała równanie (1.341). Ponieważ pierwiastkiem tego równania. W«l\vczas l'unkcjc zespolone zmiennej rzeczywistej x

y' = „ c"x, y" = „2 c"x, ... 'yln- l) =_;; „11-1 c'"\ yfn) .J'i'(\') yHx)
.,'
 106 J. llÓ\VN"ANIA F;()~~!'·l!C;~J:_()\V!~ ZV.'YCZAJNE 12. HÓWNANIE RZljDU 11 O STALYCH WSPÓLCZYNNIKACH 107
•·•;
s;~ całkami zespolonymi równania (l.341). Ponieważ, na podstawie wzoru Eulera Stąd, wobec (T.346), mamy
Yi'(x) =• c"-' cos 1.ox+j e"°' sin 1ox li t111-l d
1I (·"'e'<»')-\·/I eox) J„ "flx (x"'c'·ux)+PoX"'c' 0"' ~ 0 O (I.347)
11-l -···-·-(x
111
--···-- .\ 111-l „. ·+J11
więc na mocy lw. 3 z poprzedniego punktu funkcje tfx" . (X

y 2 (x) ~-· e"-' cos (l)X Ila każdego Ili'"" O, I, 2, .„, k-· l.
są także calkami równania (J.341). Jeżeli pozostałe pierwiastki r3 , r4 , ••• , r„ rów. c Zgodnie z (I.347) funkcje c'° 0 \ xc'° 0 \ ••• , x'- 1 c' 0 x są rozwi<tzaniami równania
nania (f.343) są rzeczywiste, lo mamy 11 rozwiązwi rzeczyirisfych równania (I.341) (I.Jol J). Uwzględniając ponadto rozwiązania c'°'"'\ c•·111 2\ ... , e' 11 x tego równania,
odpowiadające 1-zccI.y\vistym i róż.nym pierwiastkom r1;+ 1 , rk+ 2 , „., r„ równania
Yi -::-;-: c'.!x cos nJX, . I' J
charakterystycznego, mamy 11 rzeczywistych rozll'iązml równania (l.341)
Rozwiązania te tworzą uklnd podstawowy calck równania (1.341), ponieważ ich
wror1skian W(x) of. O, dla każdego x (dowód pomijamy).
Rozwiązania te t.worzą układ podstawowy całek równania (1.341), ponieważ
Wzór
ich wro1\skian W(x) ..P O, dla każdego x (dowód pomijamy).
(I.345)
przedstawia zal.cm rozwiązanie ogólne równania (l.341) w przypadku, gdy wśród Wzór
różnych pierwiastków równania charakterystycznego znajduje siv. doklad11iejed11a para
y (C 1 +c 2 x+ ... ·+C1;xh-· 1) c• 0x+ C1; 1. 1 c'1;.,x+ ... +C„c'"x (l.348)

pierwiastków zespolonych sprzężonych. Jeżeli wśród różnych pierwiastków równania przedstawia zatem rozwiązanie ogólne równania (1.341) w przypadku, gdy wśród
charakterystycznego będzie więcąj par pierwiaslkó,1· zcc;nolonych •;p:.?:tt:i.onych, to rzeczywistych pierwiastków równania chamki.erystycznego znajduje się dokładnie
we wzorze (T.345) zwiększy sit;; odpowiednio liczba ;;kladników, wysiępu_i:t icden pierwiastek k-krotny.
funkcje trygonometryczne i jednocześnie zmniejszy się liczba skladników, w których Podobnie znajduje się całkę ogólną w przypadku, gdy rtSwnanic charakterystycz-
wystQpują same fi.mkcjc wykładnicze. ne ma dwa lub ll'i{'cc;j picrwiast.ków wielokrotnych.
iP'rzykfo.d. Znałeźó rozwiązanie ogóJnc rl)\vnania y"' ·~-2y" +y' -2y O. Przykład. Znaleźć całkQ ogólną równania
Piszemy równanie charakterystyczne r 3-:;r'-+r ···2 O oraz obliczamy jego pierwiastki J'( 5 l-6y("l·l· 14y'" -1 Gy" +9y' --2y O
1· 1 •., j, r2 ~~-.i, r:i '"''.'..Stąd na podslawic wwru (T.345), dla 11 • • 3, otr1.ymujcmy calkQ ogólną +
Piszemy n'>wnanic charakterystyczne r 5 -Gr"1 14r 3 - I<ir 2 +<Jr·-2 '·' O oraz obliczamy jego
danego równania pil'rwiastki: r 1 ' · rJ. ,._, J'.1 1, rs ~-,,.:; 2.
y C 1 sinx+ C 2 cosx+ C.i c"'' St<1d kor1.ystając ze wzoru (l.348) w przypadku gdy 11 5 i k '"'" 4, dostaniemy
.l' (C1+C2x+C3x 2 +C.,x")c-'+C5 c 2 x
:.~ „
0
.lltbvn~:rnunic 11.~Un~un·~dclcn·ystycznc
(H.343) nna n }licn·vviastkÓ\<V rzeczywistych \Vzór ten przedstawia całkę ogólną danego równania.
J" 1, 1·2, ... , 1·11 , wśH·ó1Il lr.tó1·ycl1 zm1j1idsj:~ ~;ię n·ówuue między sobą jlicnviasdlti. Niech
np. początkowe pierwiastki r 1 , r2 , ••• , r1, będą równe liczbie r 0 , pozostałe zaś 4". Rliwnanie charakterystyczne (I.343) ma 11 pienviastkliw r 1 , r 2 , ••• , r 11 ,
r1,+ 1 , ••• , r„, z których żaden nic równa się liczbie r 0 , niech będą różne między sobą. wśrlid ktlirych zna.idu.ii! się pierwiastki zes1>olone wielokrotne. Niech np. począt­
Vvówczas r0 jc~;t k··k.rotnym pierwiastkiem równania (f.343) i jak wiadomo kowe pierwiastki r 1 , r 2 , ••• , rk będą równe liczbie r 0 = u. -\-jw, pierwiastki r1;+ 1 , ••• , r 2 1;
li (ro) ~. ()' li' (ro) o, ... , fi<k- I) (ro) • ,. o, IP" (ro) o/ o (!.346)
liczbie sprzężonej i' 0 ~-= rJ.·-j(IJ, pozostałe zaś r 2 1i+ 1 , r 2 1;+ 2 , .•• , r 11 , dla ustalenia uwagi,
niech bQdą rzeczywiste i rM.nc mii;:clzy sobą. Liczby r 0 == a-l)w i 1'0 = a-)w są więc
gdzie przez h(r) oznaczyliśmy lewą stroni;; równania chamki.erystycznego (l.343). li-krotnymi pierwiastkami równania charakterystycznego. Można wykazać, podobnie
\Ne7.rny pod uwagę to'l.samość jak \V przypadku 3°, że funkcje zespolone zmiennej rzeczywistej x:
d 11 d"- 1 d
ft (r) ex
.,.,
-dx" (c·)lp „_ 1···············(c'"')l
tf.y"-1
... IJJ1„(X-(c'"')+Poc'x
1
Trnktując r jako parametr oraz różniczkując 111-krotnic ti;; tożsamość obustronnie
względem r, otrzymamy są wówczas całkami zespolonymi równania (1.341 ). St<1d na podstawie wzoru Eulera

il" tfll·-1 i tw. 3 z poprzedniego punktu funkcje

-dx" · (:.x:'"e"·') I·JJ11-1 (L~t1.::1 ( ·\'. 111 <''"'.)
, I·
Cax sin (1>.Y, X Cll'x sin O)X, ... , .r'•- 1 Cax sin <t>X
ft (r)x"'c'·'+ ('J') ft' (r)x"'- 1 c'x-\ · „. ·I („.'11 1 ) ft(m- l l (r) xc'°x \ /z 1"'> (r) c•·x

l.
 108 I. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE 12. R6WNANtE RZĘDU li O S'i'ALYCH WSPÓ!.CZYNNIKACH 109

two17-1t u Ił·'
są także całkami równania (I.341). Uwzględniając ponadto rozwiązania c'2k>1•
. e--x, x c-x, c -·l·x sin - (3
-- ---x .-}x
i c cos J./3'... x c au pot1stawowy caII '
c c tego row-
c" 2 "• 2 x, •.. , c'"'\ odpowiadające rzeczywistym i różnym pierwiastkom r 21.i- 1 , r 2 H '
2 , .••
funkcJe: 7
-'
„ ...
7
.!.

równania' ., onicwai„ jak można łatwo sprawdzić, ich wro!tskian W(x) f. O dla każdego x. Tak wiQC 0
... , r11 równania charakterystycznego, mamy 11 rzeczywistych roz1viązmi nl.łni.1, P
(I.341) y ,,, (C.' 1 ·I· C„ 2 x) c·-·'+
. ( ' .
c_,sm- . i/3' x ) e - l"
,13·-- x-!-C.cos---i---
2
c"-" sin wx, x c"-" sin 01x, ... , xl<-l c"" sin mx
. )zwi·1z.anicn1 ogółnyrn danego równania.
jCSt f( '<
c"'" cos wx, x e"·' cos wx, ... , x!•- 1 c"" cos r1ix [)cf. Równanie
y«»-1p„„1J'("--- 1l I ... ·IP1Y'-IP0Y f(x) (1.3.50)

=f O jest z.aś daną

<l?.ic /lk, k =- O, I , 2, ... , 11-· ·· I , są to dane liczby rzeczywiste, .f(x)
Rozwiązania
te tworzą układ podstawowy całek równania (1.341), ponieważ
~v przedziale (a, b) funkcją, nazywamy równaniem różniczkowym liniowym 11iejed110-
ich wrol'iskian W(x) i= O, dla każdego x (dowód pomijamy).
rodil)'lll r:cdu 11 o stałych wspólczy1111ikach.
Wzór
·Ponicwai. potrafimy znaleźć CORJ odpowiadającego równaniu (I.350), więc
stosując metodę uzmicnnicnia stałych lub metodę przewidywania, możemy też
znaleźć COR N (1.350).
l'rzyklad. Znalcźc całk<,; ngółnq równania
(I.349) y( 4 )-J-4y"'+8y"+ !Gy'+ 16y '= 128c"'+9cosx-12sinx (l.351)
Równ;::,:C- ,:j;;,raktcrystyczncr"+1lr 3 +Hr'+ 16r+ 16 =O ma Cl.tery pierwiastki: 1'1 = „, = -2,
przedstawia zatem w przypadku, gdy wśród pierwiastków równania charaktcryslycz. r, ~ 2j i r„ - 2j. CO!U odpowiadi1jącer,o równaniu (l.351) ma wi~c postać
nego znajduje się dokładnie jedna para pierwiastków. zespolonych k-krotnych, roz. y" (C, + C 2 x) c- 2 x+ C 3 sin2x+ C 4 cos2x
wiązanie ogólne równania (I.341). Skorzystamy następnie z tego, że suma CSRN
Podobnie znajduje się całkę ogólną w przypadku, gdy równanie charaktcrysty· yC'') + •ły"' +By"+ l 6y' + l 6y = l 28c 2 x (l.J52)
czne ma dwie lub więcej par pierwiastków zespolonych wielokrotnych. ornz CSRN
yC">+4y"'-i-By"+l(>/-1 l6y = 9cosx-ł2sinx (l.353)
Przykład. Znaleźć rozwiązanie ogólne równania jest CSRN ([.351 ).
CSRN (1.352) przewidujemy w poslaci y 1 "" ac 1--', skqd .I'; c~ 2ae 2 · \ y'; = 4ac'·'. y'," = 8acix
yC"l+2y"'+3y"+2y'+y ~~O
; /;'>= 16ac 2 ·'. Wobec (1.352) mamy y\">+ 11y'1"+8y'(+ IC1y; + 16y 1 = 128c'-', sk<td 12Bac" ,„.
Piszemy równanie charakterystyczne r"-!-2r 3 +3r 2 +2r-!-1 =O oraz obliczamy jego picr· = ł28e'x. Oirzymany warunek jest spełniony dla każdego x wtedy i tylko wtedy, gdy a = I. Zatem
. 1/3- )'1 = clX
wiastki: r 1 r2 ~0 ··l-1--i---, r, "' r,, 2 --j Sl:!d na podstawie wzoru (J.349), dla
2
jest CSRN (L\5)).
11 ~~ 4 ik 2, l'nn1'cj"
CSRN (l.353) przewidujemy w postaci y 1 '= Asinx+.lJcosx, skqd y; =' Acosx--!Jsinx,
y~ ,~ --Asinx-Bcosx, y;' = -Acosx+!Jsinx i y\''l = Asinx+/Jcosx. Wobec (1.353) A:q1
+4y~'+8y~+l6y;+t6y 2 == 9cosx-12sinx, c7.yli (9A--ł2!J)sinx+(l2A+91J)cosx = 'Jcosx·I

jest całką ogólną danego równania. -12sinx. Otrzymany warunek jest spełniony dla każdego x wtedy i tylko wtedy, gdy A ~"O
i lJ = l . Zatem
U w a g a. Spośród wzorów (l.344), (L345), (I.348) i (l.349) tylko pierwszy ma charakter
ogólny. Pozostale były wyprowadzone, kolejno w przypadku 2", 3" i 4°, przy pewnych dodatko·
wych założeniach odnośnie pierwiastków równania charakterystycznego. Nakży wi~c z tych wzo· jest CSRN (L353). Ostatecznie, zgodnie ze wzorem y = y 0 +y 1 +y,, CORN (1.351) ma postać
rów umicj<;tnic korzystać, a jeżeli te dodatkowe założenia są nic spełnione, to odpowiednio je mo·
y = (C 1 ·I· C,x)c- 2 x+ CJsin2x+ C.,cos2x-l-c'-' +cosx
dyfikować.
Uówmmie róż11icz!wwc E1nforn :1-;r.ęr-lu n
Przykład. Znaleźć rozwiązanie ogólne równania
Dcf. Równanie rL\żniczkowc liniowe
yC"'H-3y"'+4y"+3y'-l-y =O
x"y(n) I p„_1x"-· 1y(n-l)_\- ... +P1XY' I PoY =' () (U.54)
Piszemy równanie charakterystyczne r"+3r 3 -l-4r 2 +Jr+ I ' O oraz obliczamy jego pier·
gdzie p 10 k O, i, 2, .„, 11--- I, są to dane liczby rzeczywiste, nazywamy ró1vna11icm
~~
l .(f. . 1 . {3'
wiastki: r 1 r2 = -1, r, "~ -T +1
2
- 1 r„ ,= - --i-1-2-. różniczkowym Eulera n:ędu 11.

.,'

\
 110 I. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE 12. RÓWNANIE RZl)DU 11 O STALYCH WSPÓLCZYNNIKACH 11 l

Przypadek 11 °= 2 rozważaliśmy na str. 82. Przypadek

0
11
3 ro zpa truje się PrzyJdatl 2. Znaleźć calkq ogólną 11iejed1torod11ef?o rów1u111ia róż11iezkowego Eulera rzędu
podobnie, mianowicie za pomocą podstawienia czwartego
x"y<"H-JOx"y'" -l-32x 2 y" ·i-54xy'-J-36y = 0 36ln 3 x-1-6lnx-I- J 8 (I.365)
(l.355) Korzystając z (I.355), (l.362) i (l.363) obliczamy
;;prowadzamy równanie (l.354) do równania różniczkowego liniowego stałych t1·'y d' 1 1' d"i· d"i• d 2 1• tf-'y d 3y d 2y
ws pólczynnilcach.
0 - __:__ c'"'-1- 3 · c-' 11 -1-3 __::- --2 - · --- e""-1-3--- - 9 - - +
d.«' du-' du' d.r" du" du 2
Pl'zyłd:ul Znaleźć calkQ ogólną równania tr1y r/- 1_1· ri"1· d'v dy
Jl.
+''
i(J'
e4 u 3
-:- (l - ~/7'· 11 __ _:__ + 6 ---
3 2 tiu du' d.\'' du 2 du
x y"'-l-6x y"-l-13xy'-l-27y '=O
(l.356) skąd 2
Wobec (l.355) fnnkcja niewiadoma y(x) jest funkqją złożoną d"y ( d"y d'y d y dy)
dx·' e-"" --;;;;:;:-6 du;,-+ l I ··;1i;2--6--;;;; (I.366)
y = y [x(11)]
(I.357) Wstawiając
prawe strony wzorów (I.355), (l.357), (I.359), (I.361), (l.363) i (I.366) do równa1·
zmi<:nncj niezależnej 11. Korzystając z (I.355) i (I.357) obliczamy 1
nia (I.365) otrzymamy równanie
dy dx dy d"y d"y d 2y dy
"~::: c"-·-- (I.358) -- -1-4-- + 13-- -J-36-- -!-36y = 36u 3 -J-6u-l-J8 (I.367)
dx du dx du'' du" du 2 du
skąd
które jest niejednorodnym równaniem różniczkowym liniowym rzqdu czwartego o stałych wspól-
dy dy ovnnikach. Piszemy n»wnanic charakterystyczne równania jednorodnego odpowiadającego rów-
-·-- -·-· :..·-.: c- u -·· --~
dx du (T.359) n;i.niu (1.367l: 1"1 +4r-'l-.1Jr'-l-36r-1··'.16 =O oraz obliczamy jego pierwiastki: r 1 = r 2 = -2,
Korzystając z (I.355), (L35B) i (1.359) obliczamy r.i ,~ Jj i r. 1 '" --3j.
Stąd
{Py <f2y
e2u _1~ __dJ'
_:: . cU
tf2y dy Yo (C 1 +c2 11) c- 211 + C.isin311-1-C. cos311 1

d11 2
dx2
o.·:
-;/:~2 c211 1- (I.360)
dx du jest COIU.
skąd
CSRN (I.367) przewidujemy w postaci
J'1 =' Au'-l-llu 2 -1-Cu-l-D
(J.361)
„ „, . ti"r, t!"v,
·;tqd_,.;,":i.-ru'-1-~B11+C,_1· 1 =6A11-1-2IJ,y, =61t1y<1" 1 =0.Wobec(l.367) d,>,-+4 di;:i +
a następnie korzystaj11c z (I.355), (I.360) i (I.36 l) obliczamy
d'y . (!")'_ c•311 -I-----;- t!2y d"y d 2y dy -1- I J " + 36 .!V'_c_ + 361· 1 = 3611 3 + 611 + 18, czyli 36Au" + (I 08A + 36/J) 11 2 + (78A + 72/J +
- ') (12)' ,·•
e· 11 -J- ----- - = e 31'-l-2-- - ? „ ..
----- -+ d1r du ·
d11 3 dx
3
dx·· du 2
dx" du 2 •• du +36C)11+24A+26/J+J6C+J6D = 361r'+611+l8. Otrzymany warunek jest spelniony dla
każdego 11 wtedy i tylko wlcdy, gdy A = I, Il = -3, C = 4 i D = -2.
d 2 J' tf·1y d 2y dy
+-_:_~~ c" 11 -l-3----·----2--- (I.362) Zatem
d11'~ du 2 du
y 1 ~' 11 3 -3u 2 -l-411-2

.!! y =~ c- (.:i~J~- -- J .'!:_Y__ +') _(!J:_)

3 311
(I.363)
jest CSRN (1.367), czyli CORN (l.367) ma postać

y = (C1+ C 2 11) c- 2 u+c,sin3u-l-C.,cos3u-l-11 3 -311 2 -l-4u-2

rlx 3 du" - du 2 - du
Uwzelcdniając (I.355) otrzymujemy calkQ ogólną równania (I.365)
Wstawiając prawe strony wzorów (I.355), (I.357), (U59), (I.36!) i (L 6.'_' ::<1 równania (I.356),
otrzyma111y równanie ró:i'.niczkowc liniowe o stałych wspólczynnilud 1. y (C 1 + C„ lnx)x- 2 -!- C.1 sin(3 lnx)-I- C„cos(3 lnx)-l-ln"x-31n 2 x-l-4 lnx--2
r/3y d 2v t!J'
--·--:- -1-3-:~- +9---:__ -j-27y =o (I.364)
du·' du- du
('.WICZENIA
. 7: kolei pi~zcmy równanie charakterystyczne r 3
-l-3r 2 -J-9r-l-27 = O oraz obliczamy jego pier-
wiastki: r, = 31, 1'2 ~= -3j i /':1 =~ --3. Na podstawie wzoru (I.345) dla /1 = 3 całka ogólna rów-
nania (f.36 11) ma postać ' ' L Napisać równanie różniczkowe jednorodne rzędu 11 o stałych wspólczynnikach, a nastQp-
nic jego równanie charakterystyczne.
Y = C:1sin3u-l-C'2 cos3u-l-C:1 c-:i 11
2. Omówić metodę wyznaczania układu podstawowego całek jednorodnego równania róż­
:;kąd, 11wzi;l<Jdniając (LJ5.5), otrzymujemy całki; ogólną równania (I.356) niczkowego liniowego r1.ę~lu 11 o stałych współczynnikach.
3. Jakie równanie nazywamy równ;miem różniczkowym Eulera l'Z!,'du 11 i w jaki sposób
Y ''" C:,si11(3lnx)-l·C2 cos(31ru:)+ C.':,
je rozwittzujcmy '?
 I 12 I. RÓWNANIA RĆJŻNJCZKOWE ZWYCZAJNE 13. \Jl(LADY Jt(JWNAŃ llÓŻNICZKOWYCil l 13
------------- -----...___ ----- - ----------------------·---·-----·-- ----------·--- ------------

4. Znaleźć całki,; ogólną równania: a) y'"-6y"-/-lly'--6y „, O, b) y< 4 l-/-2y"-/-y""O Układ(I.368) charakkryzujc si\~ tym, że pierwsze równanie wchodzące w jego
2
c) y<''l--/-y' •= x 2 , 0
<l) y<"l-2y /-y == x -3, c) y("l---y( 4 ) ·-=I, f) _1k'J--- l6y ..„ x'--c-,' , wicrn 1·JOchodną
tylko funkcji niewiadomej x(t), drugie zaś pochodną lylko
g) y"'-y::.::....: cosx, h) y( 5 )-y( 4·) xcx-1, i) y"'---·y "°" sinx. ' skh( I Z-'1
'. 'kc'i nic:wi:,c!om1:j y(t), przy czym w obu równaniach pochodne te są wyrażone
5. Znaleźć całkę szczególną danego równania speinia_i;1cą podane obok warn11l;i początkowe· l•111iiomucą • Iezne_1
· . I .1 1·un I(CJI„ n1cwiac
a) y"'-y' =O, y(O) = y'(O) ~=O, y"(O) = J; b) y\''l-: y 2 .
__ J -
z11ucnnc_1· rneza . .
omyc I1 x (- t ) oraz y ( t ) .
-J -

y(O) = y'(O) =' y"(O) •= y"'(O) „„ l; c) y<"l--y •--• Sc", y(O) O, y'(U) ;,, Y"(O) ,
Z.I
o układach tegu typu lllc'Wlill)', /.c ma.1ą po.1·1ac' normaI11ą.
. . • •
4
y'"(O) = 6; d) y"'-y' •= -2x, y(O) „. O, y'(O) =·· 1, y"(O) --· 2.
l)cf. Calką szczególną (ro::wiązanic111 szczcgr!l11ym) układu (L3G8) w przedziale
6. Znaleźć cal ki,; ogólną równania: a) x 3 y'" -- 3x 2 y" + 3xy' O, b) x"y"' -2xy' ,, O,
c) x"y<"l-/-6x 4 y'" -/-51x"y" -l-5łx 2 y' -/-625xy =• 676.
(ć!, /3) nazywamy każdą parę funkcji x(t), y(t), które spełniają ten układ w danym
7. Znaleźć całkę ogólną równania (2x-1- l)'y"' -/-28(2x-l-1)2.v" -/-56(2x-1- l)y' -/-32y ~ 0 przedziale.
sprowadzając jego rozwiązywanie do rozwiązywania pewnego równania różniczkowego linio'. Na przykład para funkcji .1: •· c--·lf, y •· - 2 c-·lf jest rozwiąrnnicm sz.czcgólnym układu
wego rzędu trzeciego o stałych współczynnikach za pomocą podstawienia 2x+ J ,_„ c".

l
ilx
Odpowiedzi. 4. a) y -~ C 1 e-'+ C 2 c2x + C 3 eJx, ·-- :lx-1-Sy
cit
b) y == (C1·i-C2x)sinx-l-(C3 +C.,x)cosx,
cly
. -2.\ - - Hy J
dt
dx
w przedziale C, o.i, ~j-uJ ). ponieważ ~ft 7 c- 7 r jednocześnie '.lx-l-5y := 7 c-;u, a ponadto

ilJ~ = 14 c--71 i jednocześnie ---2x---liy - M c---it.

dr
15 c·\
Zagad11ie11ie111 Cmrc/1y'ego dla 11kladu (1.368) nazywamy zagadnienie nasft<pU··
j - .
-:)- (smx·:· C1J:;x), jącc: znaleźć rozwi:izanic szczególne danego układu, które spclnia 11·an111ki poc:ąt­
kowe
+ ( ~' -4x)
2

h) Y = C1+C2x-1-C:ix 2 -!-C.,x'+C, e+ x'' c-\ x(/ 0 ) • x0 , (1.369)

24 2
przy czym liczby 1,„ x 0 i )" 0 , (/ 0 ; x 0 ; _1' 0 ) E D, zwane 11•arlo.fria111i początko1vy111i, s:1
i) y = C1 c-'+ ( C2 siui}~x-/-C3 cos4:[x) c --lx+-} (cosx-sinx). z góry dane.
iI
5. a) y = clix-1, b) y = ex, c) y = 2x c-', d) y •-= shx + x 2. Rozwiązanie szczególne: x == _y(I), _r y(t) układu (l.3(>g) w przedziale (<x, /1),
6. a) y =• C1+C2 x 2+C3 x'', b) y = C 1 +C2lnx-/-C 3 x3, spclniaj;1ce warunki początkowe (l.J69), możemy i n t c r p r c I. o w a ć g co -
1 m c try cz n i c jako krzyw:1 A l\JJ (rys. L!5) w przestrzeni Otxy, przechodzącą
c) Y = -- +(C,+C2lnx)sin(5lnx)-l-(C,+C.,lnx)cos(5lnx).
X
przez punkt 1\,(1 0 ; x 0 ; y 0 ). Rt'>wnania.
7. Y "" [Crl-C2ln(2x-/-l)](2x-!-1)- 2 +c3 (2x:+-1)-'.
x • x(t) j
y= _r(t)i·/E(o.,(I) (1.. 3'/0)
13. UKŁADY RÓWNAŃ RÓŻNICZKOWYCH
I •· I

Niech będą dane dwie funkcje F 1 (t,x,y) i F 2 (t,x,y) określone w pewnym opisują fH1ra111ctryc::11ic t~ krzyw<!, zwaną krz_l'll'f/ calfwll'ą n kładu (1.368).
obszarze D przestrzeni O txy. Rozpatrzymy układ dH'Ó<'h ni wmul różniczkowych Tw. .!e~diji111k1je Fi i F2 ll'_l'S/('fll!ilfCC li' 11kladzie (1.:l(ii\) są klasy C 1 IV obszar;:e
rzędu pierwszego
Di Po E D, Io Jl' pe11•11y111 otoczc11i111n111kl11 P 0 istnitJe dokllll/11iejed11a krzy1va calko1va
11kl11d11 (l.368) przechodząca przez /<'il p1111kt.
c1,·"':..=F1(t,x,y)j
(f
(I.368) DOWÓD p;>mijamy.
dy
--(ii-~= F 2 (t,x,y)
Traktując zmienną niezale:i.ną r jako czas, rnoże1ny uwa:i.ać, :i.c układ (l.'.168)
z dwiema funkcjami niewiadomymi x = x(t) i y = y(t). w każdej chwili I określa w zadanym punkcie (x; y) płaszczyzny Oxy, zw:111cj ;'J/11.vz···
.,'
,'J,
114 I. R(l\VNANIA ROi.NICZKOWE ZWYCZAJNE 13. UKŁADY RÓWNAŃ RÓŻNICZKOWYCH 115
I

czyz11ą fazo11'ą, wektor prr,:dko.fri v [F 1 ; F:,] porusznj;1cego sii,; punktu. W te' !11H postać
fi z y cz n ej i n t e r p r e t a c j i u kl a du (1.368), każde jego rozwiązanie przed: 5
stawia ruch, a krzywa, którą opisuje punkt poruszaj<\CY sii,; po płaszczyźnie fazowej,
X=·- -
9 C1 c2'-l-Co.. c-7r

(I.3 72)
1rnzywa sii,; trąjektorią tom tego ntdw lub trąjektoriąjiizową . .leżeli z równail (ł.370)
wyrugujemy parametr t, to otrzymamy n">wnanic trajektorii fa/.owcj w postaci uwik. Y ~· - -~- C1 c 21
-2C2 c·- 71 J
lanej
Istotnie, dla dowolnych wartości stałych C 1 i C2 para funkcji (I.372) jest rozwiązaniem układu
/(x, y) o-- o (!J?l) w przcd:-ialc ( - w, :i·
c:1 l._ Niech . '" E ~ - co, -1: ':°),
Xo i Yo _będą dowolnymi liczbami.
Równania Wsród rozwiązan (I.372) znaJdUJC s1<,; rozw1ąza111e spclmaJące warunki początkowe (I.369) wtedy
i tylko wtedy, gdy układ równań
l .
X x(t)
y. ·• y ()J
I
·/E(rx,/1)
~ C1 eiro+C2 e-7to = Xo l
·~Yo]
stanowią natomiast opis parm11etryczm· tej trajektorii.
--· ··} C 1 e 2 'o-2C2 c- 71 0

ma rozwiązanie względem C1 i C2. Uklad ten jest układem Cran1era, ponieważ jego wyznacznik
charakterystyczny
5
__ c2to c-7to
9

_ -~~- e11 0 -2 e-11 0

9
Stąd wynika, że istnieje para liczb C 1 i C 2 - i to dokładnie jedna - spełniająca ten układ. Zgod-
nie z podaną definicją wzory (J.372) przedstawiają całki,; ogólną układu (I.371).

Metoda dnmim1.cji. Jedną z metod rozwiązywania układów równai'i różnicz­

Hvs. 1.7.5
Układ (l.368), w którym funkcje F 1 i P2 w sposób istotny zależ<! od czasu I,
n:1zywamy ukladcll! nies/{u:io1trm1y111 . .Id.cli f'unkcjc F 1 i F 2 nic zależą od czasu I,
to mówi.my że układ (l.368) jest ,\'fill:jo11amy.
kowych postaci (l.368) jest tzw. metoda eliminacji, która polega na sprowadzeniu
rozwh1zywani:i układu (I.368) do rozwiązywania pewnego równania różniczkowego
rzQclU drugiego z jedną tylko funkcją niewiadomą. Zastosujemy tie metodie w przy-
padku gdy przynajmniej jedno z równa{1 układu (I.368) można rozwiązać algebraicz-
nie względem funkcji niewiadomej, której pochodna w tym równaniu nic występuje.
Przypuśćmy na przykład, że pierwsze równanie układu (I.368) można rozwiązać
algebraicznie ze względu na y. W tym celu wystarczy założyć, że

C'a/ką ogólną (ro.~>l'iąza11ic111 ogóf11y111) ukladu (1.368) nazywamy rodzinę óF1

Dcf. --- i'
i)y
o (I.373)
rozwiązai't lego u Ida du : x x(t, C-: 1 , C 2 ), y =• y(t, C 1 , C\) zależ.ną od dwóch
paramcl:rów C 1 i C 2 , których wartości można tak dohral'. a by otrzymać rozwią­ w rozpatrywanym obszarze.
zanie tego układu spełniające warunki poc/.ątkowe (Lići'J) dla każdego układu Różniczkując pierwsze równanie układu (1.368) obmironnie względem t otrzy-
wartości początkowych 10 , x 0 , Yo, dla którego rozwiązanie takie istnieje. mamy
1,
Na przyklad całka ogólna układu
d1x
{j/ 2
dx
di
Jx 1·5,1· l skąd, wobec (I.36B)

I
(L'7ll
dy 1Px
dt
'.'x :>y "(/ii

8'
 .'
I

116 i. RÓWNAclIA Rt'JŻ.NJCZKOWE ZWYCZAJNE LI. Ul~LADY ll(JWNAN RÓŻNICZKOWYCH 117

---------- ········------------------ -------·-----·---·-·---·--.
-~--------
Bierzemy następnie pod uwagę pierwsze z równm1 (I.368) i wyznaczamy z niego y l'rLyltlnd. ZnakźC: całki,; s7.czcgólną układu równail
· ·. ocl t, x 1. -dx
w za 1cznosc1 -. U zys lcanc wyrazentc
. . poclstawiamy
. I rownama
co . . (l.374)
I I c1t ' dx
di ,., y ·l
w wyniku czego otrzymamy równanie różniczkowe rzędu drugiego (L:lHO)

(l.375)
-1f ,, - X I
łniającą warunki początkowe: x(O) '" O, y(O) ,_,, 1 .
z funk«ią niewiadomą x(t). spe Stosując metodę eliminacji różniczkujemy obustronnie wzgl<,;dcm t picrwsw równanie ukła-
Niech dy . '(
I 380)' -dzx ,,_, ---- ·
'.orzystaJąc o tJccmc
· z cIrug1cgo
· • · tego u11
rownama c aclu olrzymu.1cmy
· •
row-
' Iu ( . . dt 2 tit
(I.376)
uanic różniczkowe liniowe rzędu drugiego
będzie całką ogólnąrównania (1.375). Korzystając z pierwszego równania układu
(I.368) otrzymamy wówczas
(l.377)
z funkcją niewiadomą x(I). Całka ogólna tego równania ma ·postać
Ze sposobu, w jaki otrzymaliśmy funkcje (I.376) i (1.377), wynika, że spełniają .\'. = c,sin1-1-c,cost (I.38 l)
one pierwszc równanie uklaclu (l.368) dla dowolnych wartości stalych C 1 i C2 ,
skąd, zgodnie z jJicrwszym równaniem ukladu (I.380), mamy
Udowodnimy, że funkcje (L376) i (I.377) spełniają również drugie równanie tego
J' ,, C 1 cos1-C2 sint (LJU7.)
układu. W tym celu wstawiamy prawe strony wzorów (I.376), (l.377) do pierwszego
równania układu (1.368) i różniczkujemy to równanie obustronnie. względem t Wzory (I.381) i (I.382) przedstawiają całkę ogólną układu (I.3BO). Uwzgl<;,dniając dane wa·
runki początkowe otrzymamy: C 1 = 1 i C 2 ,,, O, skąd wynika, że szukana całka szczególna układu
i>F1(t,x,y) dy (I.380) ma postać
;jj" (I.378)
X:..~ si11t, y cost, fE (-CXJ, -1-CXJ) (L383)

Następnie odejmujemy obustronnie od równania (l.378) równanie (J.374), Cal ka ([.383) pr.leC:st;n" i;; "' J' r:1.,_:;\rzcni Otxy linię :irubową o opisie paramctryca1ym:
w którym wcześniej należy
w miejsce x i y podstawić prawe strony wzorów (I.376) x =sini, y ~·_c: cost, t '--:.C.: 1J: ·+-1z)).
.-', (

Trajektorią fazową odpowiadającą calec (f.38'.l) jest okrqg x 2 -J-y" = l..

i (I.377)

i>F1 (t,x,y) [dx F ( . )-J I oF1 (t,x,y) [dy 1,2 ( . )]-- 0

--iJx-- (li- 1 t,x,y j -- --~ (li- t,x,y -
Układ 11 róvrn:iii'1 ró;i;n1kzkowycli1 1rzę111n [ikirwszcgo. Niech 11 > 2 b<;:dzie dowohu1
liczbą naturalną. Uogólnieniem układu (I.368) jest układ 11 ró1Pnmi i'Ól.:nic;dwwyd1

Stąd, wobec pierwszego równania· układu (I.368), otrzymujemy

(I.379)
rzcdu pienvszego

i=l,2, ... ,rz

dxi ~~ F;(f,
""(ii X.1, X2, •.• , X11) l (UM)

Na pocislawic (I.373) i (l.379) mamy więc o /1 funkcjach niewiadomych xi(t), i = I, 2, ... , 11.
dy . Do układu postaci (I.384) sprowadzają siQ liczne układy rówmu'i ró:i:nic:z:lw„
dt = F,(t
--- - , X , J') wych innych typów, a także równania różniczkowe rządu. 11.
Przykla1ly
przy czym x i y oznaczają tu prawe strony wzorów (!.376) i (l.377). Wynika stąd,
że funkcje (I.376) i (I.377) spełniają nic tylko picrw~;:.'.c, !ce'!. i drngie r\\\\'lr.: t~i,; 1• kładu 1) Niech bQdzic dany układ równn{1 rói:nic:i:kowych rzędu <lrngiego
(I.368).
Korzystając z warunku (I.373) oraz z tego, że wzór (1.376) wyraża calkę ogólną
(OB5)
równania różniczkowego (l.375) można wykazać, iż wzory (1.376) i (l.377) przcdsta·
wiają całkę ogólną układu (I.368) w sensie definicji podanej na str. J 14.
.,\
l 18 1. H()\VNXr,rIA J~ÓŻT'-HCZKO\VE /'.\\'YC'ZAJNE Il. UKLADY RÓWNAŃ RÓŻ.NICZKO\VYCH 119

d.1· dv llictod'' eliminacji różniczkujemy pierwsze równanie układu (I.388) obustronnie

Stosując '
VVprowac.i't:ając oznaczenia: .r 'X1, dt 'X:z, y '"'-" X:l i~/~ ·-' x.~, 1noże1ny sprowadzi(: ukiad
względem t d2.r dx dp dz
(UH5) do układu czterech róvn1m) różnic:dcowych rzęd11 pierwszego 2--·- +·.:..·-2----1 (l.3B9)
t/12 di di di
dr, dx, dx:i dx"
,--~ .\·.t' :-:, X1
X2) .\"3' ·iwicniu do r<iwnania (l.389) prawych stron równai\ (I.3BH) i po wykonaniu redukcji wyra-
dl di di dl p0 ws.t
2) Niech b~dzi1: dane równanie różniczkowe rzQdu trzeciego
·,ów podobnych otrzymamy
y"'+y ~o()
(I.390)
(I.386)
Wprowadzając oznaczeniu: y ____; x,' y' 0 ~-. Xi, y" X3, n1ożen1y sprowadzić równqnic (I.386)
Różniczkujemy równanie (l.390) stronami względem 1:
do 11klac!u trzech równań różniczkowych rz.;d11 pierwszego
dx, dx:. t!"x dx dz
-. ---2·--·· (I.391)
di ~~' Xo, tft := --X1 dt" dl dl
p wstawieniu d11 rÓ\\T1ania (l.391) prawych stron pierwszego i trzeciego równania układu (I.388)
U w ag a.Przy pewnych dodatkowych założeniach układ (f.384), gdzie 11 > 2, można 0
rozwiązać metodą clilninacji, podobnie jak uklail (I.Jóll). Mianowicie drogą rugowania nicwiado. i po wykonaniu redukcji wyrazów podobnyc;h otrzymamy
mych funkcji sprowadzamy układ (L384) do równania d/'.n\c;r.k<'l\'cgo rz•;dn 11 z jedną funkcją d"x
(I.392)
niewiadonHt. dt"
Zagad11ic11ie111 Ca11c/1y'ego dla nkladu (l.384) nazyw:i.my zagadnienie nastQ· Bierzemy teraz pod uwagę trzy równania: pierwsze równanie układu (I.388), równanie (I.390)
pujące: znaleźć rozwiązanie szczególne danego układu, tzn. n fnnkcji x 1 (t), x 2 (t) ,„„ i równanie (I.392). Rugując z tych równań niewiadome y i z otrzymamy równanie różniczkowe
... , xJt) spdniających dany układ w przedziale (a, (J), które ponadto spełnia wa- liniowe rzędu trzeciego
x"' -x" -\-x' -x ~_;;·~ O (I.393)
r1111ki początkoll'e
z jedm1 funkcją niewiadomą .r( t).
(1.387)
Całka ogólna równania (l.393) ma postać
przy czym liczby t 0 E (a, (J), x'i, xg, ... , x~, zwane warto.friami początkowymi, są x --~. C, c'·I C 2 sinl·l·C.,cos1 (I.394)
z góry dane. Obliczamy
dx if'.Y
Uwag a. Rolę plaszczyzny fazowej dla ukladu (L384) spełnia pr::estrze1I fazowa 11 wy· c, c'+C'2COSl--C,sin1 i C, c' - C 2 sin1-C:,cosl
1niarowa Ox 1 X2 x
•. ·• . 11 • tit t/1 2

lD>c!I'. Ca/ką ogóhtą (roziviązaniem og1)/;iy111) układu (I.384) nazywamy rodzinę a nast<;pnic, korzystając z pierwszego równania układu (I.388) oraz z równania (I.390) wyznaczamy
rozwiąza11 lego równania y ·--· l-C' 1 c'+C',sin1+C 2 cosl (I.395)
oraz
7 ,--· C 2 sinl·i·C:icosl·i-1 (1.396)

Wzory (I.394), (l.395) i (l.396) przedstawiają całkę ogtilną układu (l.388).

' ... , C„) Całki pierwsze. Niech x 1 (I), x 2 (1), „., x„(t) bc;:dzie dowolnym rozwiązaniem
zale:i.ną odparametrów C 1 , C 2 , ••• , C 11 , których wartości mo:i.na L:ik dobrać,
/1 układu (l.38il) w przedziale (a, (J), przy czym
aby otrzymać rozwiązanie tego ukhdu spdniające warunki początkowe (I.387)
dla ka2:clego układu wartości początkowych / 0 , x?, xg, ... , x:~, dla którego rozwią­ l i\
JG('l.,/i)
(x1Ct); X2(t); „.; x 11 (t)) E Q
zanie istnieje.
gdzie .Q jest pewnym obszarem przestrzeni Ox 1 x 2 „. x„.
l'nylcfa!l. Znalcźc' całkę ogólną układu
dx ) Def. Funkc:ice </>(!, x,, x 2 , .„, x 11 ) klasy C' w obszarze
rlt. 7.x·l·y···2z--1+7. il .Q, {(!; .1:,; X2; ... ; xJl):t E (a, (J) /\ (.\": X2; .„; xll) E Q}
dy ~ 111c równ:1 llli.s:11no<;,·i11w" slalcj, nazywamy ('({/k11 pien1·s;;ą układu (1.384) wtedy i tyl-
dl l ,, i o:.:i88J ko wkdy, gdy

Ii / \ </>(!, x 1 (t),.x 2 (t), .„, x„(t)) ''' const

<fa (I.397)
tit ••• x·/··y-z··l·/·I tt\(~./ll
 120 i.. l~Ól,VH„\ NL\ Ró2:i"flCZK0\VE ZWYCZAJNE 1:1. UKLADY RÓWNAN R(JŻNICZKOWYCH 121

Przypuśćmy, ~:c ,'.n:.:my 11 niezależnych calek pierwszych </1 1(!, Xi, x 2 , ... ,X) d(x·l·Y) d(X·-.l'}
dstawk znanych wlasnośd podwójnych proporcji: ~-" dt oraz-·-··- dt.
</1 2 (t, Xi, x2 , ... , x„), ... , •/1„(t, x 1 , x 2 , ... , x„) układu 0.384), tzn. takich, dla który~h skąd na po · x·l·y+ 1 x-y··· I
. . y+l = C, e' oraz x·· · r-· 1 = C 2 c-', a stąd
Tak więc x·1- ·
d<f1 J d</1 J (I.40?.)
(x-·y-1) c' •= C 2
dx 1 ···ax„
·················· '?o Wzory (l.·102) p17.cd,.tawiają c_ałl:c,; ogólną. ukladu (lJ!Ol) w ~1o~laci kra';"dziowcj, natomiast
d</1„ 1)./1„ . y t)•ch wzorów są calkanu pierwszymi ukladu (l.401). Jczch ze wzorow (I.'102) wyznaczy-
l•WC stron . . .
~x-;- ··· ·7;-x,~ 0
• • , to otrzymamy całki,: ogólną tego układu, w postaci nastc;puJąccJ
niY .t i J'
w obszatze 9.. i c, e'-C c- 1
.

2
·, y =· --·····-·-··
2
-1
2
(1.403)
. . . ( ) D(</1 1,</12, <ti)
W yznaczn1k występujący w I.398 oznaczamy zwykle symbolem---· ----··~
D(xi,x2 , ••• ,x.) Uwzględniając warunki początkowe obliczamy: C1 = I C2 -1, skąd na podstawie
i nazywamy Jakobianem. (I.403) mamY
Pisząc w dalszym ciągu x 1 , x 2 , ••• , x„ zamiast x 1 (t), x 2 (t), ... , xJt) mamy X•= Shl, y = cht-1
zgodnie z (I.397)
</ii(!,
</>.~(t,
'.\:2, ... ,
:,rt, X2, ... ,
lx„)
x,i) ==
cl
C2
Jest to wlaśnic szukane rozwiązanie szczególne układu (l.401), którego trajektorią fazową
jest hiperbolo (y·l· 1)
2
-x" = 1, Y O.
:'

(I.399) przyklml 2. Znald:ć lini"' pola wektorowego

;il:,(·,·:·~·~·:·~·::·::::·~.:;. ~·~„ I ff,." [2(y-z); z···x; x-y] (I.'104)

przechodzącą przez punkt l'o(l; O; 2).

eclzic C 1 , C'2 , ••• , C„ są to dowolne stałe. przypuśćmy, że równania: x "~ x(t), y y(t), z "~ z(t) opisują paramctrycznic Gzukaną
Dowodzi się, :i:e warunek (I.398) zapewnia możliwość rozwiązania układu dx dy dz

I
linię. Wówczas, zgodnie z definicją linii pola wektorowego skąd
(l.399) względem x 1 , x 2 , ••• , x„. Dzięki temu możemy wyznaczyć całkę ogólną 2(y-z) z-x x-y
układu (L384) dx 2.dz xdx 2zdz
•= -- --··- ,., oraz -·-··-··-- ~ ·--···-··· '" ···----·-·
2(y-z)2(z-x) 2(x-y) 2x(y-z) 2y(z·-x) 2z(x·-y)
x, = x1(t, cl> C2, ... , c„) Korzystając z własności po<lwójnyd1 proporcji mnmy wic;c

~~. =· .~:Y:. ~.!.'. .~~ :..-.-.-:..~.:~ (I.400)

dx
x„ - x„(t, Cl> C2 , •.• , C„) d(x-l-2y+2z)
oraz
() 2(y-:z) o 2(y-z)
Bardzo często poprzestajemy na wzorach (I.399) mow1ąc, że całka ogólna skąd
układu (I.384) jest elana w postaci krawędziowej. Wskazana metoda wyznaczania
d(x·l-2y·l·2z) = O oraz
całki ogólnej układu (I.384) za pomocą cafok pierwszych jest drugą mdodzie
eliminacji) metodą rozwi:tzywania ul;ładu (U84). Nazywamy .h mewdą czyli
całek pierwszych. x+2y·l··2z ''' C, oraz x 2 +2y 2 +2z 2 = C 2 (l.405)

Znaleźć rnzwiązanie szczególne układu W ten sposób otr;;ymaliśmy całą rodzinę linii pola wektorowego (l.'104). Jest nią rod;:ina

dt
dx = y+l l (L401)
elip.v o równaniach krawędziowych (l.405).
Uwzględniając punkt, przez który szukana linia ma przechodzić, oblicza1i1y C, "" 5 i C, "" 9.
Tak więc szukaną linią pola wektorowego (I.404) jest przekrój powierzchni x 2 ·\-2y 2 ·1·2z· , . 9
2

dy płaszczyzną x+2y·!·L: :; .
- - "'-::X dy
tit J że wzury (I.'i05) przedstawiają całkę ogólną układu ~L~
spełniające warunki początkowe: x(O) = y(O) '=O. dz X-·-1'
. . . dx dy ···· - .... :._ z funkcjami niewiadomymi l' '., y(x), z z(x).
dx 2(y-·z) · ·
Zastosujemy mc to dę c a Ie k p i c r w s z y c h. Mamy mrn.nowiem---- = ··- '= dl,
y·i·l X Lewe strony wzorów ([.'105) są caikami pierwszymi lego ukladu.
.,'

1.'
,, 122 I. H(l\VNANIA RĆlŻ.NICZKOWE ZWYCZAJNE !·I. STAH!L:l';ś(: lWZWIĄZAŃ RÓWNAŃ RÓŻNICZKOWYCH 123
•
(:WlCZENłA y ::;~.; 2 c', d) x = -(21+sin1+cost·l·c- 1), y = cos1-2e- 1-1-2.
c) X 1 I J
L O jakilll układzie dwóch ri'>wnai'I różniczkowych rzl)du pierwszego mówimy, że ma • --1:.+lnl.ri "" C,, lnlxl+~ =~ C2, b) -,- - ···2 =' C 1 ,
0 9. a) X 2z 2 y· z
norn1al11"? P stac
I
Z. Podać dcl'inicjt,; całki szczególnej układu dwóch równat'1 różniczkowych . .Takie zagadnie .
JJazywainy zagadnieniem Cauchy'cgo dla takiego układu? nic
;>:
10.-- •"
y
c,, C2; X= f, y =I, O<t<cn.
,,
3. Podać interpretacji' geomelrycznq i fizyczm1 rozwiqzania szczególnego ukła(ILi dwóch
równai\ różniczkowych, spcłniaj11cego dane warunki początkowe.
14. STABILNOŚĆ ROZWIĄZAŃ UÓWNAŃ RÓŻNICZKOWYCH
•I. Podać dcf"inicjQ całki ogólnej układu dwóch równali różniczkowych. Na czyn1 polega
metoda eliminacji rozwiązywania takich układów?
Równania różniczkowe stanowią podstawowe narzędzie matematyczne do opi-
5. Podać definicję całki szczególnej układu 11 równa1i ró?.niczkowych rzi;;du pierwsze,
Jakie zagadnienie nazywamy zagadnieniem Cauchy'ego dla układu 11 rówmui różniczkow ~o. sywania i analizowania zjawisk fizycznych. Badane z,jawiska fizyczne zwykle jednak
l'odać dcfinicjQ całki ogólnej takiego układu. yc i? upraszczamy (idealizujemy), a ponadto wicie parametrów liczbowych, zwłaszcza
6. Co to są całki
pierwsze układu 11 równai\ n\i.niczkowych rzi;;du pierwszego? Na czym wartości początkowe, znane są nam tylko w przybliżeniu. W związku z tym na roz-
polega metoda całek
pierwszych rozwiązywania takich układów? wiązania równm\. różniczkowych .opisujących zjawiska fizyczne nakładamy pewne
7. Stosując metodę eliminacji znaleźć całki;; ogólnq układu równari:
warunki. Takim podstawowym warunkiem, niezbędnym dla praktycznej użytecz­
dx IŹ)' 3 , dx tfy dz
ności rozwiązania jest żądanie, aby niewielkim zmianom wartości początkowych
2- 1· 1-y--x;
a) dt l·Ht --2x---tly, dt b) J' dt ·-··-·-- :::.; V'
di . '

c)
dx d_l'
dr =-' .\>-y+z,
dz
X I·)' tł)
dx
x·l-y-1 z·l·c , 1
"'
~.
odpowiadała niewielka zmiana całki szczególnej.
Omówimy to zagadnienie dokładniej. Niech będzie elany układ równai\. róż-
dt dt
"' dz
X l-yl-zl-4.
niczkowych
;~ 1,2, ... ,Jl
H. Znaleźć całki,; szczególną "' danego układu, spełniającą podane obok warunki początkowe:
(I.406)

dx dy dx tŹJ' oraz warunki początkowe

a) dt •-• y, tit ..• x; x(O) , •. 3, y(O) _,O; b) tit - .• Y l-2x, dt •• x-1-sint;
i= I, 2, ... , /1 (I.407)
d2x
x(O)
4
y(O) O; c)
tlt 2 .)' ' x; x(O) •• y(O) ~- x'(O) .l''(O) = 2; przy czym t 0 E (O, -I-oo), a 1 , a 2 , „„ a11 są to dane liczby.
dx dy „ dx tŹl' Dcf. Rozwiązanie x 1 (I), x 2 (t), „., x 11 (1) układu (I.406), spełniające warunki
d) + c-t ···-y, + • • sin/··2.l'; x(O) --2, y(O) I.
dt tlt tit tit
początkowe (1.407), nazywamy stabilnym w sensie Lapwrowa w przedziale (t 0 , +oo),
'Jl. Znaleźć równania krnw<;dziowc rodziny linii pola wektorowego: a) R [x"; xy; x'z'] jeżeli dla dowolnej liczby i: >O, istnieje taka liczba b :>O, że dla każdego roz-
b) 1l -~ [yz; y"; ::"].
wiązania , x~~(t), ... , x;;•(I) układu (I .406) z warunkami początkowymi x/' (1 0 ) =
10. Znaleźć równania krawi,:dziowc rodziny linii pola wektorowego R "" grad(x'·l-y'-z'·l-5),
a nast~pnie wyznaczyć IQ liniQ, która przechodzi przez punkt P 0 (l; 1; I).
I, 2, ... , 11, spclniaj;1cymi nierówność

x -·-- C, c 21 +c2 c-"'-l-1 2 -l-1,

L (ai-·b;)2 < i'F
li
Odpowiedzi. 7. a) J'

b) x·-· <\+C2c1.l·C':1c- 1, y= C 2 c'-·C:ic-r, z•-· C 2 e' + C:i c- 1 , j;,:J

c) x C, e'-l-C2 c- 11 , y •.„ C'i e'-1-C.1 c-21, C, c' ·-(C2 + C,,) c- 21,

zachodzi nierówność
I l I 3
d) x·· ·.i C,c- 1 1- C 2 c 21 + C.1c-21+ e'-J- ----c 3 t--2, li
2
11 (i 20 ')„ [x;(l)-x;i'(1)] 2 < 1:
2 (l.'108)
I L...--1
)' c, c- 1 -1- c.-2 e21. __ „ (\ C ·-~~I - j- l
:1 6
I l dla każdego t t0 .
-· c, c-11- C2 c2r __ c'·I· e.1'.
J J 2 4 Tak zdefiniowane pojQcic stabilności pochodzi od matematyka rosyjskiego
H. aJ .r 3chl, y 3shl, ALEKSANDRA LAI'UNOWA (1857-1918).
. I 31/i ;- 3 3 3J/2 . Rys. I.26 przedstawia i n te r pre tac j ę g e om et ryc z n ą tej definicji
b) _,.•.„ - smt+-; cosl-J- ·-;,,·--· e1shj 21, y -" - -cost+ sint J· dclql:i 1 -- - . --c'shJizl
4 1 ' tl 4 tj. 8 ' W przypadku 11 ~-·· l i t0 = O.
 124 I. RÓWNANIA llÓŻN!CZKO'v'1i: ZWYCZAJNE
14, STABILNOŚĆ; ROZWJĄZA!~ kóWNAl~ RÓŻNICZKOWYCH 125
--------
. y iJOU uwag'< rozwiązanie tego równania x(t) ''" c·- 1, spdniające dany warunek po-
Znaczenie stabilności w sensie Lapunowa wywodzi się stąd, :i;e przyjmowan mcrLcn1 . . .
or·ir. dowolne mnc rozw1ązaJJ1c x"'(t) ,„„ b, e- 1, spclniające warunek początkowy
w praktyce wartości a1 , i = I , 2, ... , 11, mogą już .być obarczone błędem (npe ntkoWY.
c'
' .I „
Ponieważ dla kazc ego I . :· O
pomiaru), nie interesują nas więc rozwiązania „zbyt wrażliwe" na zmianę warunkó;. x•(O) ~' 1,, . . .. „ . „
[.r(l)-x"(/)]2 '·'' e- 21 ( 1„-/J,)• •' (I-- b,) 2 < r·
początkowych. Liczba ojest tu pewną tolerancją.

hd'„ . ".
\·
,.· ' 11 ''"' 1·allu .\(t) . - e-1 . jest stabilna w ~.cnsic Lapunowa w2 przedziale
•~:d'." \l
', _, J. C„I'" t.t jest tl'I .1„ymp!cll)'t.;Zi11C stabilna, bo ponadto lim (c- 1-·b1 c- 1) ,„„ O.
(O, t--++co

r--- :!) Dane jest równacie róLBkzkowe

dx
2l2~ ~jl'Z2*,4"7'7',r~:tit:U,/,. dt
X

l~--~
oraz warunek początkowy: x(O)_'' l '. . . ..
Bierzemy pod uwagt< rozw1ąza111c tego rowna111a x(I) c', spclnmiącc dany warunek począt­
koWY oraz dowolne inne rozwiązanie x*(I) = b, e', spełniające warunek poczqtkowy x*(O) ''' h,.
o ponieważ
[x(l)---x*(1)]2 ,_, czr(l--·h,) 2 „, UJ, gdy /--> -I-CO
RYS. l.26
dla każdego b, o/ I, wi~c całka x(I) ,- c' nic jest stabilna ani asymptotycznie ani w sensie La-
Rozwiązanie, które nic jest stabilne nnywamy niestabilnym. Rozwiązanie pu110wa.
takie rzadko ma praktyczne znaczenie. J) Dany jest układ
i/.y
Jl)ef. Rozwiązanie x 1 (t), x 2 (t), ... , x 11 (t) układu (I.406), spełniające warnnki po. dt
czątkowe (I.407), nazywamy asymptotycznie stabilnym, jeżeli dla dowolnej liczby (~J'
e > o, istnieje taka liczba o > o, że dla każdego rozwiązania xt(t), xr(t), „„ x:(t) dl
układu (I.406) z warunkami początkowymi xf(t 0 ) = b1 , i= I, 2, „„ n, spe!·
li oraz warunki początkl)wc: x(O) '" 1, y(O) O.
niającymi nierówność J; (a 1-b1) 2 < cF, zachodzi (I.408) dla każdego t ;i: 1
0
Bierzemy pod uwagQ rozwiązanie tego układu
1~1
n x(t) {·, - I ' y(l) ' ' ()
i lim J; [x1(t)-xt'(t)]2 = O. spełniające dane warunki począlkowc oraz dowolne inne rozwiązanie
t-++oo•=1 ·
x"(t) „ ('1 1 -f-h 2 ) c-'--/J 2 c- 21 , y"(t) '= b 2
Rys. I.27 przedstawia interpretację geo:mctrycz:<i:iJ. Hn:rn1ptotycznie
c-21

stabilnego w przypadku n= 1 i t0 =O. spclniającc warunki początkowe: x''(O) ·-- h 1 , y*(O) h2 •

Ponieważ dla każdego I O

[x(1)--x'1'(1)]2+ [y(l)--)11'(1)]2 ' [(!--- h 1 --b 2 ) e- 1 i h 1 e- 21 ]2-I (b 1 e- 21 )2 =„

21
= (l---h1)2e- --2(1- h1)b1 e- 21 ·1-f>i e- 21 -! 2(1- h,)b 2 e- 31 · 2h~ c- 31 -1-
-1-2/J~ e- 4 I < 2[(1--btf 1-hn < 1:
2

I I
gdy (l-b 1 )2·/-b~ więc rozwiązanie: x(t) ,,,
1
< 1l2 = - '.;·, e-•, y(t) =• O jest stabilne
w sensie Lapunowa w przedziale (O, +co). Rozwiązanie lo jest też stabilne asymplo-
tycznic, bo ponadlo
RYS. I.27 lim
t-k·l·tf)
{[(!- h, h1 ) c- 1 h2 c- 21 )2 /-(b 2 c- 21 ) 2 } o
JP'nyldooy
1) Dane jest równanie różniczkowe
Stabilność rnzwi:po::mf:'. .leżeli mamy zbadać stabilność rozwiq-
zania x, =• :i-1(1), i'·- I, 2, „., 11, ukfodu (l.406) z warunkami początkowymi
oraz warunek początkowy: x(O) = ; . (l.407), to wprowadzając nowe f'unkcjc nicwiadomcy,(t) .\'1--.\·1(1), i" I, 2, ... , 11,
.',·
 r

126 I. R(JWNJ\N!A

sprowadzamy Io zagadnienie do badania stabilności rozwiązania

l(ÓŻNIC:J'.KOWI' ZWYCZAJNE

-------
trywialnego przyl,l:tdY
14. STABILNOŚĆ: ROZWIĄZAN RÓWNAN RÓŻNICZKOWYCH
~~~~~--~~~~~~-
127

y;(i) =O, i' I, 2, ... , 11, układu równai'1 różniczkowych J) ])an)' jest układ
dx
1(1';
d1 .. I F;(I, y, i==·:J~2, ... ,n (l.409) dr
t!y
z warunkami początkowymi dt -~, -y
.l';(lo) ()' I, 2, ... , n (L4IO)
. "irunki początkowe: x(O) =•O, .i•(O) 0 0
• O.
l'-la prtyklad za pomocq podstawienia y x- e1, bada11i1....· stahitnnSci całki x er, równania oraz'""
dx
x z warunkiem poczqtknwyrn x(O) I , sprowadzamy do badania stabilności rozwiązania Xz
dr

trywialnego t' ;::_-~ O równania~-;,

dv d1'
c' I· x, czyli równania ,;;· .r z warunkiem początkowy 111
---- --.._
y(O) O. \
I
\
W dalszym ci;igu moi.crny zatem zająć si<,: badaniem stabilności tylko rozwią­ I
I
zania trywialnego .Y;(I) o-.' O, i J, 2, ... , 11, układu (I.'106), zakładając, że ma on
\; ( X:
I
I
lak.ie rozwiązanie. I I
I
I
Dei'. Układ 11 stalych (A 1, A2, •.• , A„) taki, i.e F;(I, A,, A,, .. „ A„l =O dla każ- /
/
dcg.o i ''~ I, 2, .. „ 11 oraz dla ka:i.dcgu 10 • nazywamy slr111c11r ró11·11011·a.1Ji (stanem
s1acjo11amy111 11k/ad11 (L40Ci) ).
RYS. l.28 RYs. l.29
Def. Punkt A(A 1 ; A 2 ; ... ; A„) w przestrzeni fozoll'ej. odpov;i:1d:ijący stanowi
równowagi, nazywa my punk Ie111 rrh1·11011•agi (punkt e111 .1·1 aljOllill'/I)'/!/) 11 kia du (l.406).
Bierzemy pod uwag' rozwiqzanic trywialne tego układu
W dalszym ciqgu stan równow;1gi będziemy utożsamiać z punktem równowagi.
x(I) ~" 0, y(I) o
Oczywiście każdy sian równowagi uldaclu (l.406) jest jego rozwiązaniem i odwrotnie.
kai.de rozwhizanie układu (f.406) złoi.one z /1 stalych jest stanem równowagi tego spd11iaj:1cc dane warunki początkowe oraz dowolne inne rozwi;1zanic

ukladu. \lv szc1.ególności rozwiązanie trywialne x;(t) ~ O, i I, 2, .„, 11 jest x*(I) b, c- 1 +(b,--b 2 ) e- 21 ,
sianem równowagi 11kladu (1.'106). \'!/ ·1ym przypadku początek: przcsłrzcni fazowej
spełniające warnnki początkowe: x*(O) •-· br, y*(O) b2.
jcs! punk1cm n'l\vnowagi. Ponieważ tlla każdego I O
Z derinicji słahilności rozwiązania układu niw11a1i (l.ll06) \;·vnika, że sian rów- f.r 1'(1)]" ·i· f.1·'·(1)]2 2/•i e<" ·i 21> 1 b,_ c-JI -21>1 c-:" +bf c-·· 11 ···· 2br h2 c-·ll +M c- 41 < I I
nowagi (0; O; .„; O) tego układu jest s/abilny w scnsil' !.11;>1mowu. dl;i dowolnej
liczby P ·O, istnieje laka liczba 1) >O, ).c dla k:1i:dcg(1 l'('.'·'-''i:)1:1i!iil .r{ (1), i'"
r2
I, 2, ... , 11, układu (l.tl06), z nicniwności ~ [x/(1 0 )f 1\' wy ni ka nicrów- gdy [x*(O)J 2 + [y*(O)]" /Jl+·hi < 1\2 '·' ··-·, wi,c rozwi:1zanic trywialne danego układu jest
i ..-1 5
stabilne w sensie Lapunowa w przedziale <O, +w). Rozwiqzanie to jest też stabilne asymptotycz-

110:;1' 2.~ [xt(i'l]" r", dla kai.dcgo I 10 . Jcżdi ponadto lim ~ [xj"(1)]2 ,,, O, nie, bo ponadto
i I t ·~+''' j. I lim {(b1 c- 1 ·I (br -·-b1) e- 21 ]2+ (/>1 e·-') 1 ; O
I
In mówimy, ).e len s1an ró1vnowagi jest stahiln.1· a.vr111f'l<il_1·c.:11ie. f. >-+Cf)
! 2) Dany jest układ
Stabilność sianu równowagi w przypadku 11 2 oznacza, że knżda trajektoria
fazowa wychodząca w chwili 10 z WnQlrza koła X(O; h), n środku w punkcie równo-
wagi i promieniu 11, nie wychodzi z wn~lrza kola f((O; r:}, o środku w punkcie rów·
':;;
0
0 x-l·y 1
nowagi i promieniu r, w żadnej chwili I : · / 0 (rys. 1.28). Stabilność asymptotyczna
oznac;r.a zaś, że każda trnjckł or ia f'azowa wychodz<ic:i w chwili / 0 z wn\:trza kola
dy
di
2y I
K(O; h) dą).y do punktu równowagi, gdy I·>+ u_i (rys. l.29). oraz warunki poczqlkowc: x(O) O, y(O) ··' O.

„'L.
 128 I. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE 14. STAlllLNOŚ( RO/.WI,V.AŃ RÓWNAŃ R(>ŻNIC/.KOWYCll 129

Bierzemy pod uwagę rozwiązanie trywialne tego układu "SlIJ.C nas zacl10wanie się trajektorii fa1.owycl1 w otoczeniu tego wlaśnie
I11 (cie. _ · · -
x(l)""O, )!(/) "' o W celu uzyskania bliżs;.ych infonnacji na len temat zastosujemy do ukladu
pun kt u. · ·
spełniające dane warnnki początkowe oraz dowolne inne rozwiązanie (I.4l I) J11Ctodę e~irninacji. Rugujqc z tego ukłach1 funkcję y. po latwych przekszlał·
x"(t)= (b,-b,)c'-l·b2c 21 , y"(I)''' b2 c 21 ccniuch o t rzyn w1cmv
. ; równanie
spełniające warunki początkowe: x" (O) = b,, y" (O) =" b2.
Ponieważ (l.413)
-I
gdy/->- +oo, dla b1 i b2 nic równych jednocześnie zeru, wiGc rozwi:1z:rni,: trywiainG danego uklndu zauważmy. ż.c ruguj~!C z uklaclu (l.'11 I) funkcję x, zamiast (L413)'olrzymamy
nic jest stabilne ani asymptotycznie, ani w sensie Lapunowa.
równanie
I I 3) Dany jest układ równaii
d 2 \'
.1~'_ =
dl
V
-
l
'
- ·.-
dt 2
• cl)'
-(a-1-d) ·- -1-(ad-hc)1· =O
cit .
(1.414)

~J'_-
dt
=-X f
.
Równania (I.413) (f.414) mają
2
wspólne równanie charakterystyczne
}, -(a-1-d)A+ad-bc =O (l.415)
oraz warunki początkowe: x(O) = O, y(O) = O.
Bierzemy pod uwagę rozwiązanie trywialne tego układu które J110:i.na zapisać w postaci
x(t) = O, y(t) =' () a-A.
spełniające dane warunki początkowe oraz dowolne inne rozwiązanie I
b -o (1.416)
x*(t) '= b2 sint-l-b 1 cosl, y*(t) ,_, h 2 cost--b, sint
l c d-A. -

spełniające warnnki początkowe: x*(O) = b 1 , y*(O) b2 •

Ponieważ dla każdego I > O Zachowanie się trajektorii fazowych w sąsiedztwie punktu równowagi (O; O)
[x*(IW-1· [y*(l)J 2 =, bi+M < ,i zależy więc od pierwiastków A1 i A2 równania (1.416). Nic przeprowadzając cloklacl-
gdy [x"(0)] 2 + [y*(0)] 2 '"'bf+M < cl2 = i;2, wi~c rozwiązanie trywialne danego ukladu jest sta. ncj analizy, poniżej przedstawimy w kilku przypadkach jej wynik.
bilne w sensie Lapunowa w przedziale <O, +oo).
Rozwiązanie to nie jest stabilne asymptotycznie, gdyż lim {[x'''(l)i'+ [y''(f)j 0' ; :,;·+bi ;6 o I". R{n;·uimiije (HAHi) mi1 1łwa rii:i:nne i1ienvi:nstRd !'Zeczywiste A. 1 <O i A. 2 <O.
t-->-+w
dla bi i b2 nic równych jednocześnie zeru. Zachowanie się trajektorii przedstawia rys. f.30, przy czym strzałki wskazują kie-
runek ruchu. Punkt równowagi O (O; O) nazywamy w tym pr;r.ypadku 11•ęz/c'111 sta-
Kl:nsyfilrncja 111mktów równowagi. Podana poprzednio interpretacja geometrycz- bi /11y111 a.1y111fi I(} fJ'CZll ie.
na stabilnościstanu równowagi nasuwa myśl, że badanie jej pozostaje w ścisłym
związku z badaniem zachowania się trajektorii fazowych w sąsiedztwie punktu
równowagi. W ogólnym przypadku jest to zagadnienie bardzo trudne. Ograniczy-
my się więc do ukladó1v dwóch równwl róż11iczko1Vych li11io1Vych

-;lT-
dx = ax-i-by l (!All)

--1h'- = ex-I-dy J

gdzie a, b, c i d są to dane liczby rzeczywiste, których wyznacznik RYS. l.30 RYS. I.31

J; ~I* o (f.412) 2". R{nv11mnic (HAU>) ma dwa rn:mc 11icni-ia~;tki 1·zccz)'wistc A. 1 > O i A. 2 > ·O.
Trajektorie zachowuj<! się tak samo jak w przypadku 1", tylko ruch po nich odby-
Warunek (l.412) gwarantuje, że punkt (O; O) jest jedynym punktem równowagi wa si~ w kk runku przcciwny.m (rys. [.31 ). Punkt równowagi U (O; O) nazywamy
układu(I.411). w tym przypadku 1ręzle111 11icst11hi/11y111.
_,'
9 Matemntykn cz_t;ść I V
j 30 I. lt(JWNANJA R(JŻNICZKOWE ZWYCZAJNE (4. STABILNOŚĆ JlOZWIĄZAl~ RÓWNAJ~ R(JżNICZKOWYCH 131

3°. !:lówum1111ic (ilAJl6) nma ;hm l,lic!l'wim;~ki :c:a~czywisfo różnydn :r.mnk6w, np, 6". Rówmmic (li.4lll6) ma Jl~lrę niicnviastlców unrnjm1ych SfJl'Zęfonych A1 ~~ jq'
:i\. 1 :> 4) li 11. 2 < 41. Zachowanie siQ trajektorii, z których czl<:ry są półprostynii , ---jq. Zachowanie si<;; trajektorii, z których każda jest krzywą zamkniQtą,
twor/'.ącymi na ogr'll ukośnokątny nklaJ. współrzędnych, a pozostał<: swym ksztal. ~;.zcclstrnvia rys. ].35, prz~) cz;:m .~trzalki \.~skazują
kierunek ruchu, jednakowy na
tern przypominają gałęzie hiperbol, przedstawia rys. l.32. Zaznaczone 1rn. lrajektoriach iiszystktch 1 -· uni~t 1ownowag1 0(0; O) nazywamy w tym przypadku
strzalki wskazują kierunek ruch11. Punkt równowagi 0(0; O) nazywamy w tym przy. .irodk ieJJI JC~;t: stabilne w selisie Lapunowa.
padlrn siodle111. Siodło .kst 11icstahi/11e. ·

Rvs. I.35

7°. l<frmw!!ile ([.416) m:~ ]!lienvi:ustck rzeczyw5s~-y !Hldwójny j\ 1 = Az < O.

Trajektorie zachowują siQ tak jak na rys. I.36a albo b. Strzałki jak zwykle wskazują
kierunek ruchu. Punkt równowagi 0(0; O) nazywamy w tym przypadku zwyrodnia-
lym węz/em stabilnym asy111ptotycz11ie.
RYS. l.3J

llMwmmie (llAd6) 1nrn jl:Uh'ę iifonvi:astków zcs11ofonych /1. 1 ' ' P+.iq, 'A. 2 = p-jq,
tf'.
"» c:r.ęi;d o;L Il i części rzeczywi;;tt~j p <O.
1dli'o.imne.i IJ Zachowanie siQ trajektorii, które
są spiralami lagorytmieznymi, przedstawia rys. l.JJ, przy czym strzałki wskazują
kierunek ruchu. I'11nkl równowagi 0(0; O) nazywamy w tym przypadku ogniskiem
stabill!y111.

RYs. I.36

RYS. J.:M
RYS. I.37
S". !ltj';vrnm~fo (ll.4lli!i) m:1 11~m.~ jlienviasild•w ;ws1•ołmnycllu 'A. 1 ,= p-1-_j~v, A.2 ='
=c p }11, 11 er,\'{;d vnrnjl[)m~J IJ 7" O i czę(;ci w:.w~zywiskj Jl > O. Trajektorie zach o· , . 8°, lłów1nmnie (JIAJ16) miu 11ienviastck rzeczywisty 11odwójny A. 1 = Az >O.
wują siQ tnk samo jak w przypadku 4", tylko ruch po niell. odbywa się w kierunku 1 ra.1:ktorie zachowują siQ tale jak w przypadku 7°, tylko ruch po nich odbywa siQ
1
przeciwnym (rys. l.34). 1.'unkt r6wnow;1gi 0(0; O) nazyw::m_; w tym przypadku w kierunku przeciwnym (rys. I.37a albo b). Punkt równowagi 0(0; O) nazywamy
Dg11iskien1 11ieslabib1y111. w tym przypadku Zll'yrodnialym węzłem niestabilnym.
9'
132 I. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE 133
----- 14. STAOILNOŚĆ ltOZWIĄZAN RÓWNAŃ RÓŻNICZKOWYCH
------~--------
------------..
Przykład. Zbadać stabilność stanu równowagi układu
oczywiście V(x., x,) < cdla każdego punktu (x,; X2)c=f((O; b). Jc:i:cli więc punkt l'o(X1(lo);
dx . )) jest punktem wewnętrznym koła K(O; '5), to V(l'o) '= c 1 < c. Wobec założenia 3°, dla
-=x-y
dt ·"~ 1d0 ,0 punktu J'(x1(1); xz(I)), gdzie I:> Io, mamy V(P) <: c1 < c. Oznacza to, że punkt I'
knZ
' cgza"iący się po traJC · WYJ(· ł zie
· I(toru·- f azoWCJ· me · z o l1szaru ogramczonclN
· 1·uną
· l ,, a tym samym
.!!L = 2x -1- 3y porus . ' .
dt z wnętrza kola K(O; c). Mamy więc
[x 1 (1)] 2 -l- [x,(1)] 2 1
2, gdy [x,(10)]2-l-[x2(10)] 2 < il'
l'vfamy lu: a = l, b = - I, c = 2 d = 3. Piszemy równanie (1.416)

il 2 -4il+5 = () dla kai.dcgo t ;; Io, cm!.

uwag a. Funkcję V(x 1 , x,, „., x„) spełniającą założenia twierdzenia o stabilności nazy-
?raz obl.icz~my j~go pi_erwiastki: ~· = 2-1-j, il 2 = 2-j. Zgodnie z 5° punkt równm'.tgi O(O;O) walllY fonkcją Lapunowl_t. O ~ochodncj występującej w założeniu 3° mówimy jako o pochodnej
Jest og111sk1cm mcstab1łnym, a w1~c stan równowagi danego układu jest niestabilny. funkcji Lapunowa wzdłuz całki układu (l.406).

pn,yklad. Zbadać stabilność stanu równowa[;i (O; O), układu

Twierdzenia La1nmowa o stabilności. W dalszym ciągu zakładamy. ;'.c układ
(I.406) ma rozwiązanie trywialne X;(t) =O, i= I, 2, ... ,n, w przedziale +co). dx1
--- : - __:: -.xy'"
'Jl'w. (o stabilności). Jeżeli istnieje funkL:ia V (x 1 , x 2 , ••• , x„) klasy C 1 w otoczeniu dt
Q punktu równoivagi O (O; O; ... , O) układu (I.406), spelniqjąca ll'(rru11k i
t(F A
I0
V (O) = O -- - ~~ .\ y
tit
20 V (x 1 , x 2 , ••• , x„) ::> O, gdy (x 1 , ••• , x„) E Q-{O}
funkcją Lapunowa tego układu, bo: I 0 V(O, O) ~-~ O,
30 Dla każdej całki x 1 (t), ... , x 11(t) układu (I.406) Funkcja V(x, y) =' x"-!-y'' jest
dV dx dy 4
2' V(x, y) > O, gdy x 2
+y 2
>O, oraz 3° ----- ''" 4x" - - -l-4i" ---- ,-, --'1x:'J"' ,,, 4x"y Odla ka:i:-
l~ --~~
dt d1 . tit
dV iJV
-/t =
( ox,
F;(t, X1(1), X2(t), ... , x (t))
11 < 0, gdy dego t > 10 , gdzie 10 E <O, +oo). Stąd na podstawie twierdzenia o stabilności wnioskujemy, że
i=l stan równowagi (O; O) danego układu jest stabilny.
Podamy teraz bez dowodu następujące twierdzenie:
to stan równowagi (O, G, ... , O) ukladu (i.406) jest stabilny w sensie Lapunowa na
<t
przedziale 0 , oo). Tw. (o stabilności asymptotycznej). .leżeli .fimlu;ja V(x 1 , x 2 , „„ x„) spel11ia
Xz w/ożenia twierdzenia o stabil110.fri, a ponadto dla dowolnej liczby b t :--· O, istnieje
. dV "
liczba {J > 0 tal, a, ::e - ;-
ar
-{J, gtfJJ
i---1
xf oi dla każdego I L 10 , to stan ról!'-
\
\
I
nowagi (O; O; .„; O) uk/adu (I.406) jest stabilny asy111ptotycwic.
\

J------l--------:-c---l--J_1:_x_1- Przykład. Zbadać stabilność stanu równowar,i (O; O) układu

I

I dx
\
dt
X;;
J' 1
l
/ dy
";'~· x~yJ
dt

Il YS. 1.38 RYS. 1.39 Funkcja V x 2 --l-y 2 jest funkcj:i Lapunowa tego układu, bo I" V(O, 0) "'O, 2" V(x, y) > O,
dV
DOWÓD. Dowód przeprowadzimy w przypadku /1 = 2. Wobec zalożci'1 1° i 2° funkcja gdy x 2 -l-y 2 > O oraz 3° 2x(--- y---x")l-2y(x- -y"), - - -7.(x'' 1--.i"') - O dla każdego f > Io,
dt
V(x„ Xi) ma w punkcie 0(0; O) minimum właściwe. Niech e > O bi,;dzic dowolną liczbą. Dla gdzie 10 E< O, +w).
dostatecznie małej liczby c > O, linia L, będąca rzutem na płaszczyzn\) Ox 1 x 2 przekroju powierzchni M. Stąd
Niech b 1 :>O b~dzie dowoln:t liczbą. jeżeli x 2 -l-y 2 >bi-, to
z = V(x 1, x,) płaszczyzną z = c (rys. I.38), leży całkowicie wewnątrz kola K(O; c) o środku w punk· dV
cie O i promieniu c. Ponadto linia L nic przechodzi przez początek układu Ox 1 x„ więc istnieje -2(x" 1-Y'J - 'ix'y' ::i1·; 2(x"-l-Y') 2Ó'[, czyli - ---2(x'' 1 .i"'J · -1\') - (!.
dt
liczba o> O taka, że koło K(O; <l), o środku w punkcie O i promieniu <l, zawiera się w obszarze
Tak wit;c, na podstawie ostatniego twicrdZ<'.nia, stan równowagi (O; O) danego układu jest
ogmniczonym tą linią (rys. l.39).
stabilny asymptotycznie.
.,
\
 135 I

-------
; I• 134 !•I. STAHILNOŚC ROZWIĄZAŃ RÓWNA1'1 RÓŻ.NICZKOWYCH
\•

i'rzypuśfany icrn:L., :i:e u.kład (!.,IO(,) moi.im przedstawi<~ w postaci . „ „i ukladu (I.418). Jeżeli przy badaniu stabilności stanu równowagi układu
rowno'''1o
li tł?) korzystamy z twierdzenia o układzie pierwszego przybliżenia, to mówimy,
rfr, (I.Istosujemy me tot !ę p1erll'szcgo
że
. przy li" ·
J 1zcnw.
J, 2 ~ ... , ll (l.4 I 7)
dt

l
pr1,yldad. Z.badać stabilność stanu równowagi (O; O) ukladu

li,j I
R;'
przy czym lim O, gdzie I! ''I li
x;,
o
o'I a j ;.:1ż( Iego i =-' l , 2, ... , 11 oraz · x-y l-x 2

;~ -~
u •O I} dx
dla każdego I O.
.\' l·y-y° COSI

11.llcf. Układ
· tamY tu: 0 ,, "" I,""•= -- I, a21 ~-, I i a22 -~' I, a wiQc założenie 1° ostatniego twierdzenia jest
rlx;
a;;(t) X;, J~ 2' ... ' JJ (l.418)
5~~lnionc. Ponadto w dowolnym otoczeniu punktu równowagi (O; O), mamy
di 1+1
IR,I ='lx'[,-,; x 2 +y2 = (x 2 -l-y 2 )" •

nazywamy 11klade111 ró11·11mi pierwszego przybliżenia dla układu (ł.417). ! +!

JR,I '" l·-y 2 cosll < y 2 < (x 2 -1-y 2 )"
Powstaje pytanie, czy badanie stabilności stanu równowagi (O; O; „.; O) ukła.
sk:id wynika, że spclnione jest również założenie 3°, przy czym N•= I a = ł. Równanie cha-
du (L417) można zasląpi.S badaniem stabilności stanu równowagi (O; O; „.; O)
raktcrystycznc
ukłac!n (l.r!IB)? Jeszcze pod koniec XIX w. uważano, że odpowiedź na postawione 1---}. -11 ,, o
pytanie jest zawsze pw;ylywna. Dopiero LAPUNOW wykazał po raz pierwszy, że 1 I 1--J.
w przypadku ogólnym jest to niemożliwe. Ponadto udowodnił nastrcpująee twicr· ma pierwiastki zespolone }" -~ I -\-.i i J. 2 1-.i o dodatnich częściach rzeczywistych. Tak więc, na
dzenic: podstawie twierdzenia o ukladzic pierwszego przybliżenia, wnioskujemy, że stan równowagi (O; O)
danego ukladu jest niestabilny.
'lrw. (o układzie pierwszego przybliżenia). Jeie!i:
W nieliniowej teorii generacji drgai1 elektrycznych duże znaczenie ma równanie
I wspólczy1111iki a;; (i, j ,_ I, 2, ... , 11) są stale,
0

2° W,\'Zystk~e picrwiast ki rów11a1tia cito rak terystyczl/ego Van der !'o/a

.x-i:(1-x 2 )x+x =o, D > ()
a,, ), 1112 a,„
. dx
Niech - - y. Wówczas r<'l\vna nic Van der Pola możemy sprowadzić do układu
(l.419) dr

(Jnl
dx
iiU{ją i(jcnure czę.\'ci .r::.ec::y11 iste,
1
-- tli' y
i.1·t11h:ją stale t!odal11ie N i a !akie, ·::e 11· dus/f1!1•c;;nie ma/ym 01oc::e11iu p1111kt11
0
:l
r'Óll'IMH'agi (O; O; „.; O) są spl'ltrione wc!nm/ci (~\!

1 dr
11 ·- -··!·rt

IR;/ J:'...•.1 Xj'')"~

- I'V(\-' , i ' I , 2, ... , n Zbadamy, czy stan równowagi (O; O) tego układu jest stabilny. Mamy tu: a11 _.,~O,
j I
a,2 I, a 21 I i a 22 1:, a wii;:e założenie I" ostatniego twierdzenia jest speł­
dla każdego I 10 , io sian r1!11'11011'agi (O; O; „.: 0) 11k!arl11 (1.4171 jed11oczc:i11ie nione. Ponadto w otoczeniu Q(O, (})punktu równowagi 0(0; O), n promieniu f.! >O,
11k/11il1t 0.41 g) jest siohi/ny a.1:J1111ptotyc::11ie. mamy
.!ei:c!i 11r1tomiast spchtione są zalo:i:enia l" i 3", rtl11·1w11ie (l A 19) 11w za:i eo 11aj-
1:x 2 y/
11111ii'.ijede11 pierll'ictstek o dodatni(!i CZ\'. VC i rzec::y11•istc;i, Io slc111 ró1r11011·agi (O; O; „.; O)
uk lad11 (I A 17) i jed11ocze:i11ie 11klad11 (l.4 JB) jest niesI ab i lny. >k:1d ll'ynika, i.c jest spełnione również zalożenie 3°, przy czym N~---- Dl}
DOWÓD pomijamy. P.c'l\l'Jlanie charaktci)1 styczne
Twierdzenie to for111ulnje warunki wyslan.:f'.ające na to, ahy badanie stabilności
Mann ri\v/nowagi układu (IA 17) mn;i.n:i bylo :r.a:;iąpić badaniem stabilnofoi stanu r- I-}, I~-- o
~-·

I. RÓWNANIA R(JŻNICZKOWE ZWYCZAJNI' s:~~~~·]'l~ć _I~~l~Z~Ń l~~~t'l ~~!:~1~::1<.~WY~- 137

136 !4.
----·--·--
'{ ·1 I 1·1·tyc·l1 1111'c1/ · 1!1·e11111ą
"c· O) o W.IJJO czynili WC I rzeczyw •
czę.fć rzeczywistą,
czyli równanie }, 2 --1•}.+- I O, ma przynajmniej jeden picrwiasld u do(ht . ,
, . . t . 'I' I . I . . . . ' llicJ --. 1 a„ „ ·
(n Y' ' . ·;»tarcza, żeby .IJJel111011y J)' l/f( acI n 111erow11osc1
l I 1 I . ' ' .
cz<,;sc1 rzeczyw1s e.J. a ( więc, zgol nic z tw1crdzcrnc111 o układzie pierwszego prz b.
. . I . d' . . . . . y 11. otrzeba i li •
o
zerna, oc powie z na poslawwnc wyze.1 pytanie Jest negatywna. P au-1 all an-1 (/fi

an-2 llu-1 >0, „.

011-1
>o, {)' an-3

Kryterium Hunvitza. Niech będzie dane jednorodne równanie różniczkowe (111-2 an-5 a„_.i, l111-3
an--:\
liniowe rz<,;clu 11
(/ri-1 a" o o
(/n-3 (]11-2 a11-t o
a„_J o >0
o rzeczywistych współczynnikach a1" k '=• O, J, 2, „., 11, funkcji llicwiadonicj an-5 an-4

y=-y(t). ·································
Równanie to można sprowadzić do układu 11 równa;'1 .kuwych
dx 1 • 1 C7)1/ll (I·'"() dla i 0.
pr•J ~ J •
(li-
DOWÓD pomijamy.
Twierdzenie to, 0 dużym znaczeniu praktycznym, podał w 1895 r. matematyk
(l.420) · 'ccki AnorF HuRWITZ (1859-1919).
n1en11 ·
Przykład. Zbadać stabilność rozwiązania y "°' O równania różniczkowego
dx„
. ;1t- y("l·l·4y"'+7y"+Gy'+2y O

JJicrzcmy pod uwag<,' równanie charakterystyczne

o funk~jach niewiadomych x 1 (t),. x 1 (t), ... , x„(t), gdzie x 1 (t) •• y(t), x 2 (t)·~­
}.'' 141.'+71. 2 +6}.-l-2 =··o
= y'(t), ... , x„(t) == y<"-!)(t).
J c ż c I i s ta n rów n o w a g i (O; O; . „; O) t cg o u k I a d u j c st i sprawdzamy, czy wspólczynniki tego równania: a.1 =I a.1 ~· 4, t11 = 7, a, -- G i ao = 2spelniają
s ta bi I ny (asy m pt ·ot y cz n i c s ta bi l ny), t o m ó w i my, 'i. c ro z. nierówności wystcpujące w kryterium Hmwitza. Otóż
wiązanie y=oO danego równania różniczkowego rzędu 11
n
j e s t s t a b i I e (a s y m p t o t y c z n i c s t a b i I n c). J c ż c I i s t a n r ó w •
llJ ··.. ·I.· O,
\"-'a,
a„1
ao[
I ,, \;, li
7 ~ 22 >o,

nowagi (O;O; ... ;O) uldadu (1.420) jest niestabilny. to mówi- o 4 o

my, że rozwiązanie y=:O da1:cgo równania rói.11iczkowc-
1(/.1 tl.1

(Il 01 llJ G 7 4 ==100>0

g o r z ę d u 11 j c s t n i c s l :.1 bi l n e.
\o au a1 o 2 G
Z twierdzenia o układzie pierwszego przybliżenia wynika wai.ny wniosek.
oraz
Vv'uniosek. Jeżeli każdy picnviastek równania charakterystycznego "-' a., o o I 4 o o

danego ''Ó'-V'1',;:i„t ró).niczlrnwcgo liniowego rzędu /1 ma l{je11111ą czę.w: rzcc::y11'istą,

:· : , ;: :1 ~ ~ i, ; 200 > "

to rozwiązailic y =O tego równania jest asy111ptotycz11ie stabilne. Jeżeli natomiast Tak więc, zgodnie z kryterium Hurwitza i podanym wcześniej wnioskiem, rozwiązanie Y "" O
co 11aj11111iej jeden pierwiastek równania charakterystycznego ma dodat11ią c::ę.1'c danego równania różniczkowego jest asymptotycznie stabilne.
rzeczywistą, to rozwiązanie y O jest niestabilne.

Istotnie, wystarczy zauważyć, że powyższe równanfo charakterystyczne danego równania ć:WICZENIA

{, różniczkowego liniowego rz~du 11 jest jednocześnie równaniem charakterystycznym ukladu (I..120).
!. Podać definicję rozwiązania stabilnego w sensie Lapunowa oraz rozwiązan'.a stabilnego
Tw. (kryterium 1-lurwitza). Na to, żeby każdy r1!1t·11w1i11
asymptotycznie ukladu 11 równai1 różniczkowych rzędu pierwszego w postaci normalnej, a następnie

a„il"·+a11 _ , }."-' I·· ... ·i·a1 ?.+ao () zinterpretować te rozwiązania geometrycznie w przypadku n •·· 1 ·
.,'
•·
\

'./..
!. RÓWNANIA H(J:ż.NICZKOWE ZWYCZAJNE

Poda(: dcf''.ni<,i\' stanu r<n;now'.1gi _<O;.O; „.; O) stabilnego. w sensie L111unowa orazstabjJ.
nego asy1~1ptc:łyczn1e ukl:~d~1 /1 rownan n:)zmczkowych r:t.:Qdtt pierwszego w postaci normalnej,
a następni" zrnlcrprdowac JC geomclrycznre w przypadku 11 2.
-- .------.-· !-1. ST.\111LNOś(: IlOZWl,\ZAŃ HÓWNAŃ RÓ:Ż.NICZKOWYCH

·i) znaleźć dla danego równani~~ równoważny n1u układ dwóch równru'1 różniczkowych picr-
' zędu o funkcjach niewiadomych x(/) i y(I) '·' ,\:(!)
wszego) rS.t stiJ"lc metod!,? pierwszego przybliżenia znaleźć warunek dostateczny asymptotycznej
b I. (), •'
139

3~ Przeprowadzi<~ klasyfikację punktów rów110\Vagi układu dwóch równar'l różniczkowych . , · st·inu równowagi (O; O) otr7.ymancgo układu oraz warunek dostateczny na to, aby stan
stabilnosc1 , ' . .
liniowycl1 post ac.i (l.'I I I). ·, w·igi był mestabliny (tzw. "'"rwtck s"1110wzlmdzc11ia).
rowno '
1~. Sformułować twierdzenia Lapunowa o stabilności.

S. Korzystając z podanych derinicji stabilności zbadać czy rozwiązanie szczególne danego

dx dx dx
równania (układu równai\): a) dt 3x, x(O) 1, b) dt 'l, x(I) I, c) dr "·c X···y,
dy dx dy
o•3y, y(O) 'O, x(O) O, d) X I)', · · lClx·-,1', x(O) O, y(O) O icst
tit dl dl
stabilne'?
{~. Zbadać stabilność ~tanu równowagi oraz określić charakter punktu równowagi danego
RYS. 1.40
dr dy dr dy dx
układu równa1\: a) -~// x · y, dt x I y, b) ·dl 2x I By, tit „·.\"··3y, c) ..„ii. =y, c) w równaniu
danym wyst<,'pują trzy parametry:"'• :x i J'· \Vykazać, że w przypadku a.> O
można zredukować liczb<; parametrów do jc~~1cgo, wprowadzajqc nowq zn1icnną niczałe7,r1q T wt
dy
dl
-; .\".
oraz now<) funkcj~ nicwiadorni:t x* ·/''a·
~ X.

dr t~l' 12. Udowodnić kryterium Hurwitza w przypadku /1 =.- I oraz w przypadku 11 2. Wykazać,
7. Dla jakiej wartości 'l. stan równowagi układu ----- · r:cx-l·J', .„ x jest: a) stabilny,
' tit dt 7c n"iwnanic: a) x"-1·2x 2 -J-3x+ I O, b) x"+3x 2 +3x ~"O, c) x.1·1 0x'„:. l h Hi'·" O nic ma picr-
h)stabilny asymptotycznie, c)niestabilny'? Narysować trajektorie fazowe w przypadku u. -- O, w szczc· wiaolka 0 dodatniej cz1:ści rzeczywistej. Wykazać, że co najmniej jeden pierwiastek równania
gólności t~, która odpowiada rozwiązaniu szczególnemu spclniajqcemu warnnki poczqtkowc: _,..1.1. 2x'+ x I 3=0 ma dodatnią czQŚĆ rzeczywistą, a nastQpnic, że równanie to nic ma pierwiastka
x(O) O, y(O) I. urojonego.
13. Czy rozwiqzanic y S2 O równania różniczkowego: a) y'"-3y"+l2y'-·l0y O,
B. Sprowadzić
dane równanie różniczkowe z danymi warunkami poc1:!tkowymi:
b) y("J J-5y"'·I 1Hy"+34y' l-20y =O jest stabilne'? '1
a) :~+rn 2 x '"O, x(O) •·· x 0 , .\·(O) x,, m • O
h) :\·+2i),\·-J·w 2x "'O, x(O) "" Xo, .i:(O) ' ' x,, 1): O, w> O do równoważnego układu dwóch Odpowiedzi. 5. a) tak, asymptotycznie, b) tak, w sensie Lapunowa, c) nic, d) tak, w sen·
równail różniczi.::owych rzQdu pierwszego, a nasl<;pnie zbadać stabilno~:ć stanu równowagi tego sic Lapunowa. 6. a) ognisko niestabilne, h) ognisko stabilne asymptotycznie,, c) siodło.
układu nraz naszkicować trajektorie fazowe w s;1siedztwie punktu równowagi. dx dy
9. Jeżeli l'(x 0 , )' 0 ) O Q(xo, Yo) O~ tci i):1 1 :kl (.ro; Yo) nazywamy punktem osobliwym
7. a) r1. ' O, b) u.. " o, c) r1. o. H. a)
dl
. y, ·- w 2 x, x(O) ;i/
Xo, y(O) ·'' x, , stan

dy Q(x,y) dx
równania ró:i,niczkowcgo '• Jest on wt"J\\'C'r:<:s punk1L'm równowagi tdd:iiJu równml: równow;iri (0: 0) .iest ~•.wbilHy. na płaszczyźnie fazowej odpowiada n1u centrum, b) tit y,
dr P(x, y)
dx d,1• t(l' 2x··-y dy
dl co/'(x, y), dt -:c-:Q(x, y). Zbadać charakter punktu osobliwego rt'>wnania: a) dr 7.r)y, x(O) x 0 , y(O) '"' :r,, stan równowagi (O; 0) jest stabilny asymptotycznie, na
2~~· ~t~ ·sy• dl
dy x--9y płaszczyźnie fazowej odpowiada mu w~zcl, gdy Ó 2 ·~-w
2
O, ognisko zaś, gdy ó 2 - -w 2 <O.
b) d\" 4x --y 9. a) siodło, h) centrum. Hl. a) tak. asymptotycznie, b) tak, asymptotycznie, c) nic.

Czy sian równowagi (0; 'O) danego układu rbwnaii: dx dy R RC

JO.
dy
11. a) dl' y, tit
1 2
. 1<1 .\ ·I e<y-yx y, b) M < M s·D;;2· s
tlx t!x 1(1•
a) --x l-y·-1-2.r.1·. 2x· Jy+ sx·' I y"; b) dx,, rP.Y.1,
dl tit dl dl przy czym .\·.;· X·,i, Ll. a) nic, b) tak, asymptotycznie.
tlx dy dT dr 1
c)
tli dt
jc:;t stabilny'!
15. llNFOn!V~AC.IA O RÓWNANIACH lH)ŻNi!ClKOWYCH
Analizujqc pracę pewnego układu elektrycznego (rys. l.110) otrzymujemy równanie róż-
J\i.
NBEUNIOWYCH
1 MSw' n
niczkowe x (c1. ·)'x').i', przy czym x i(-r)dr, ~1_ 111.S'f/) 1 · L--, i'
c DPI". Każde n'.>1;ma11ic rM.niczkowc, które nic jest liniowe, tzn. nic jest postaci
"'" -- f,(·;, M, Si]( za;; są to pewne stale dodatnie. ILJ I O), 11;1 zywa my r1>11·11r111 ii'lll r1J.t11iczku1vym 11ieli11iowy111.
 140 I. RÓWNANIA.RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE
- ---- ----------
w nielicznych tylko przypadkach szczególnych równanie takie moż.na rozwią. Niech
zać efektywnie w tym sensie, aby można było podać wzór na niewiadomą funkcję, (1)
2
= w5 I ;.d1 1 (A 0 )-l-1< 2 h2(Ao)+ ... (1.422)

Dlatego w dziale matematyki zajmującym sic; równaniami nieliniowymi przeważają • ; h . są to chwilowo nieznane funkcje.
gdl.IC 11 ' 2' . . . . , • . .
badania Jakościowe i metody przybliżone. Przytoczmy przykłady takich równat\ Okresowego rozwiązania rownama (I.421), z wanmkarrn początkowymi
nieliniowych wraz z ich genezą fizyczną i przy okazji podamy idee niektórych z nie. x(O) = A 0 , .\-(O) ~= O, poszukujemy w postaci
tocl przybliżonych. x(I) ~0 x 0 (t)+px 1 (1)-l-p- 2 x 2 (t)+ ... (1.423)

są to chwilowo nieznane funkcje okresowe.

~dz.ie Xo, Xi' -'2' · · ·

T
;l - o
~ Zakładamy, że szerc~gi występujące po prawych stronach wzorów (l.422)
i (1.423) s11 zbieżne, oraz że szereg (1.423) można różniczkować dwukrotnie wyraz
po wyrazie.
Wyznaczając rofi ze wzoru (l.422) i wstawiając do równania (I.421) otrzynm-
F, L_ A„ jcmY
X .\··-l-<o 1 x (l".424)

I I
RYS. I.4l
z kolei prawą stronę wzoru (I.423) oraz prawą stronę wzoru
:\-(I) ==- :\·o(t)+ p:-\-1(t)+1i 2 :-\-i{t)-l-
M:.isa znwicszomt im sprężynic o nieliniowej cbarnktcrystycc spi"ężystości. Niech
wstawiamy do równania (l.424). Dostajemy wówczas
położenie równowagi masy m odpowiada początkowi O osi liczbowej Ox (rys. l.41).
Kosztem siły F(x) = kx-J-ax 3 , gdzie k >O, a i: O (w przypadku sprężyny o linio-
0
.r0 +p:-\- 1 +µ 2 :-\-2 -1- „. -l-w 2 x 0 +w 2 ~xi-J-w 2 p 2 x 2 -I- „. 0 = .pxi;--J-,uh1 (Ao)Xo-1-

wej charakterystyce spręż.ystości a = O) wychylamy masę 111 cło położenia A 0 (np. +p 2

(.„)-I- . . . (l.425)

A 0 > O). W tym położeniu na masę /11 działa siła sprężystości F_" której współrzęd­ Porównując współczynniki przy tych samych potęgach µ po obu stronach
na na osi Ox wynosi -F(x) (nic uwzględniamy tu oporu powietrza). Jeżeli masie m wzoru (I.425), otrzymujemy nicsko1'tczcnic wicie równal't różniczkowych liniowych
puścimy swobodnie w położeniu A 0 , to sprężyna zacznie drgać. Wcdiug li zasady dla niewiadomych funkcji x 0 (t), x 1 (t), x 2 (t), ... , mianowicie
Newtona mamy

111
<f2X
·-;Ti2- ~= -F(x), czyli
d2)„;
lJ'i ------:,--
dt··
I . ,
-l-1<.X-i (/.X:> :.~: l)
~: : .::: :: .... ~;. ::~~x:: .A",~' (~~'.~O:l:. .O. ;, (O).~ Ol
'. h,
(I.426}

k .?
'· O, I" '''' -- (/. , otrzymujemy Zalożyliśmy, że parametr p. jest niewielki, więc możemy sit;; ograniczyć do wyzna-
skąd, oznaczając wi\ == - ----
/Il I/I czenia p i c r w s z c g o p r z y b I i ż c n i a

(l.421) x(t) ~ x 0(t)\-/<X 1(t)

szukanego rozwiązania równania (1.421).
W przypadku µ = O równanie (l.421) jest liniowe (równanie drgm/ hm111011ic:· Z· układu (1.426) bierzemy zatem poci uwagę tylko dwa pierwsze równania.
nyc/1) i przy wynikających z treści fizycznej warunkach początkowych: x(O) Ao, Rozwiązaniem pierwszego z nich jest funkcja Xo(t) c~ Aocoswt. Wstawiając ją do
x·(o)· = o ma · · x
rozwiązamc ~= A0 cos·m ; ' ----
k-t · prawej strony drugiego równania otrzymujemy
w Ili
(f.427)
Jeżeli
pi: O, to równanie (I.421) jest równaniem różniczkowym 11ieli11iowy111.
Na tym przykładzie omówimy tzw. metodę ma/ego parametm. 3 l
Ponieważ cos 3 wt cos(l)t-1 · __ : -- cos 3wt, więc zgodnie z (l.427) mamy
Przyjmujemy, że równanie (I.421) ma rozwiązanie okresoJVe, opisujące drganie, 4 4
które badamy. Pulsacja w może zależeć od wyc/iyle11ia A0 oraz parametru/<, o którym
założymy, że jest 11ie1Vielki (stąd nazwa metody). Fizycznie oznacza to, że zakła· (1.428)
damy słabą nieliniowość sprężyny.

"'
 r·

142 I. R<'.>\Vi'{/\._l,llA HÓ'.,~i'lfCZKO'NE ZWYCZAJNE J5. INFORMACJA O RÓWNANIACH RÓŻNICZKOWYCH NIELINIOWYC!! 143
---- - - ~ - ----------~--- - - ~ ~----· ---~"·-

Całka ogólna równania jednorodnego odpowiadającego równaniu (1.428) llla . , ·c J·csl wa?.nym przykładem równania Przy okazji
poslal; klOI I . . .
, vnania wprowac zimy p0Jęc1e tzw.
tego ro\ , .
C 1 sinu>t I· C 2 cos11J/ W przypadku B =~O, rownamc har111011icz11yclz;
Całki szczcgr\l11cj równania niejednorodnego, gdy po prawej stronic (I.4 ) H-x =o. Wszystkie jc~o rozwiązanit: są okresowe, a trajektorie na płaszczyźnie
28
jest tylko pierwszy składnik, poszukujemy w pw;taci ·. vcJ· Oxy, gdzie y == x, są okriegam1.
·1
f,iZO\ . Iego B >· o1st111eJe
Okazuje się, że d 1a k azc . . . ty Ilco JC. dna trnJe. Jctona
. 1·azowa zam k'mę- .
B 1 sin3(1)t-l-B2 cos301t
ta (dowód pomija~1y). Rozwiązanie okresowe odpowiadające tej trajektorii nazy-
Obliczamy B 1 skąd że wspomnianą całką szczc: wamY cyklem grm11cz11ym. . . . . . . . . .
Mówimy, że cykl gramczny Jest stabilny, Jeżeh trnjektone z sąsiedztwa trnjck-
gólną jest fonkcja „ zrrmkniietci nawijają siie na nią, niestabilny jeżeli się rozwijają, pólstabilny zaś,
torll " · ·
Aii trdY jedne siQ rozwijają, a inne nawijają.
cos Jw/ C' ••
32ro 2
Calk.i ~:zczcg<>lncj równania niejednorodnego, gdy po prawej stronie (I.428) lj
jest tylko drugi ~;kladnik, nic możemy poszukiwać w postaci D 1 sinu1/-I„ D 2 coswt
.
bo każda lak:1 l'unkcja ~:pełnia równanie jednorodne. Poszukujemy wiiee tej całki
'
w postaci

3
~:i~) 'O . .Jednak powinno być ])
1
Obliczamy V 1 '.;!: (A 0 1t 1 (A 0 H· i D2 ' 1 '=O,
2

ponicwa}; szukamy okresowego rozwiąz:l!lia n'1w11ania (l.421). Vv'obcc A 0 i- O

JA~
wystarczy w tym celu przyjąć ft 1 (A 0 ) c·,

ogólne równani~1 (l ma zatem postać R.Ys. 1.tl2 RYS. 1.43

dx
Przypuśćmy, że na płaszczyźnie fazowej Oxy, y "=-(Ti" znamy trajcktoriie
Po mvzględnicniu warnnlców pocztitkowych dla drugiego z róvvna{t (f.426), otrzy-
zamkni<;tą, np. dla r ~= 5 (rys. J.42). Dzielimy przedział, w którym zmienia siie x,
rnujcmy
na równe czieści .dx, odczytujemy średnic wartości y(y„„), a nastiepnic obliczamy

Lit= ilx. W ten sposób metodą przybliżoną grąficz110-a11a/itycz11ą możemy wyzna-

y„
Ostatecznie, przybliż01te rozwiązanie równania (J.421), gdy parametr µ jest czyć cykl graniczny odpowiadający danej trajektorii zamkniietcj (rys. 1.43).
co do bezwzględnej wartości niewielki, ma postnó
Uwag a. W celu znricntnw:1 1 ~i:1 ~;ię, jald kszu~lf ;11:i i, ·1jddoria fazowa równania (I.tl29)
dl'
dla kon\.:.retm~.i wartości para1n.:!r!1 1 J, naleY,y wy/..naczyt: pochodną--~~-, korzystając z układu
dx
równat1 równoważnego równaniu Van der Poła
„ „ 3Ai;
przy czym <1>" "'-= m;j ..„ li //..
l
.„
dx
dl y

równania Van der Pola

·wrócimy jeszcze do omawianego w poprzednim punkcie l~l'
dl
„.„,._!· ty·· rx 2 y I
.\--„1'( l - x 2).\:·l-x () (I.429) a następnie zastosować rnctodt;: izoklin.

I J
144 I. R(>WNANIA RÓŻNICZKOWE ZWYCZAJNE

ĆWICZENIA
II
RÓV~/1\lAI\TIA RÓŻNICZICOWE
1. Jakie równanie nazywamy równaniem różniczkowym nieliniowym'!
2. Wymienić metody przcbliżoncgo rozwiązywania równań różniczkowych nieliniowych, CZĄSTJCOWE
Na czym te metody polegają?
3. Co to jest cykl graniczny? Kiedy mówimy, że cykl graniczny jest: a) stabilny, b) nicsta.
bilny, e) pólstabilny?
4. Stosujqc metodc< małego parametru, znaleźć pierwsze przybliżenie rozwiązania okresowe.
go równania .\'-E(I-x 2)x+x =O, spełniającego warunki pocz.1tLowe: x(O) ~0 O, :ic(O) "" 2.
t;' s
Odpowiedzi. 4. x;:::: 2sint+ -·- cost- - cos31.
4 4 Jl. WKADOMOŚCJ! WSTĘPNE

przypuśćmy, że szukamy funkcji u(x, y) spełniającej w każdym punkcie (x; y)

prostokąta P:a :( x :( b, c y < <
d równanie
011 ·
ox =.f(x, y) (II.I)

przy czym f(x, y) oznacza daną w tym prostokącie funkqję ciągłą ze względu na
zmienną x.Niech F(x, y) będzie dowolną funkcją klasy C 1 w prostokącie Pi taką, że

!)F . ]
/ \ [ ---~- =' f(x, y)
<--:YJ eh.
Wówczas zbiór funkcji
11(x, y) = F(x, y)-\-g(y) (II.2)

gdzie g(y) jest clowolhą funkcją klasy C 1 w przedziale (c' d), zawiera wszystkie
funkcje klasy C' w prostokącie P spełniające równanie (II.1) i tylko takie funkcje.
Mówimy, że zbiór funkcji (H.2) jest rozwiązaniem ogólnym lub całką ogólną
równania (I I.I).
Jeżeli żądamy dodatkowo, aby funkcja u(x, y) spełniała warunek

u(x 0 , y) = <p(y) (I I.3)

przy czym Xo E (a, b) oraz funkcja <p(y) klasy C 1 w przedziale (c, d) są z góry
dane, to biorąc pod uwagę (11.2) otrzymujemy <p(y) =·" F(x 0 , y)-!- g(y), skąd
g(y) = 1p(y)·-F(x0 , y).
Warunek (JI.3) nazywamy warunkiem początkowym, a liczbę x 0 oraz funkcję
<p(y) - wartościami początkowymi.
Tak więc funkcja
u(x, y) ="' F(x, y)-\-<p(y)--F(x 0 , y) (II.4)

jest jedyną funkcją spełniającą w prostokącie P równanie (I I.I) oraz warunek po··
cqtkowy (Il.3).
Funkqk (ll.4) nazywamy rozwiąza11ie111 szczegó/11y111 lub ca/ką szczegóillą rów··
nania (Il.I), spełniającą warunek początkowy (H.3).
'·
'I·
10 Matematyka C1r~..: IV
 146 Il. It(lWNANIA R(lŻMICZl(OWI' CZĄSTKOWE t. WIADOMOŚCI WSTĘPNE 147
•·
'
R6wnanie (! l. l) j';st przykładem równania ró::11ic.::ko11·1·go c:ąst km1'Cfio. Tego Uwag a. Często calkc;; szczególną (rozwiązanie szczególne) nazywamy po prostu całką

rodzaju równania występują przy rozwiązywaniu wiciu 1'.agadnk1'1 u:<,111ctrii i l'izykj (ro:wiąZ<llficm).
Rozważając na przykład zjawisko rozchodzenia się cicpia w pewnym środowisk~ J)cf. Gatką ogólną lub rozll'ią::a11ie111 ogól11y111 równania różniczkowego cząst­
przestrzennym, traki.ujemy 1empcralurQ T jako funkcjQ współrz9dnych ·'· v z kowego nazywam~ zbiór wszy.stkich ,całek ~zcz:~ó~nych tego równan!a.
punktu tej prz<~st rzeni oraz czasu t ·' Pamiętamy, ze całka ogolna rownama rozmczkowego zwycza1nego zależy od
T T(x, y, z, I) cwncj liczby s t a I Yc h d o w o I n Y c h. Okazuje się, że całka ogólna równania
a więc jako runkcjr; czterech zmiennych. Z nauki o cieple wynika, że między funkcją p'z'ri'iczkowego cząstkowego zależy od pewnej liczby funkcji do w 0 I ny c h
ro. · · '
T(x, y, ;: , {) a jej pochodnymi c:w,~;i.kowymi zachodzi pewien związek:, o któryn1 dostatecznie regnlarnych, z których każda jest funkcją tej samej liczby argumentów
będziemy mówili w p. 6 tego rozdziału. Związek ten stanowi tzw. r ó w n a 11 i c
jeden mnicjsz,;j ::-d liczby argumentów rozwiązania. Sprawdzimy to na kilku przy-
0
r ó ż n i c z k o w c c z ą s t k o w e p r ze w o d n i c t w a c i c p I a. kładach.

U:Jlo~lf. R1hl'1tmtiem ró:;11ic::koll'y111 c;ąstko\1')'111 nazywamy równanie ł)fl..\·J1 ;nd :L \.Ycźrny pod uwagę równanie

1)11 a 11 2 ,)211
""o (II.6)
fi" ( X, y, ... , 11, Óll
)··.:· i))' ' ... , 1)x 2 ' clxlly
()i.

w którym nicwiadom~) jcsl funkcja 11 dw<\ch luli większej lic1.hy zmiennych i w którym
Poszukujemy całki ogólnej tego równania. Ponieważ -'~.
eh:
(il") ~=
c)y
O, więc
cl11
pochodna ---
c)y
występuje co ll(ljmni,;j jedna pochodna cząstkowa tej runk.cji. c)u
nic zależy od zmiennej x. Wynika st11d, że --· ''" g(y), gdzie g(y) jest. dowolną funkcją klasy C'
Pochodna czą~;tkowa, o której mowa w powy:i;szcj dcrinilji może pierwszego c)y

lnb wyż1:zego rzędu ze względu na dowolny układ zmiennych niezależnych. W r6w. w przedziale (-co, +co). Oznaczając przez <p(y) dowolną funkcję pierwotną funkcji g(y) w tym
przedziale oraz przez •r(x) dowolną funkcję klasy C 2 w przedziale (-co, +co) otrzymujemy
rnmiu mogą wy1;!ępować pochodne cząs!kowc ró:i'.nych rzęd6w, a także sama Cunkcja
całkę ogólną równania (H.6):
niewiadoma. .
u(x, y) -~ •r(x)-1-<p(y) (IL7)
l!'i·zylr.ll:u~ily

<)f,t dl! :Zn:ilc·;.iona całka ogólna zależy od dwóch dowolnych, ale dostatecznie regularnych funkcji,
x-- l" li z których każda jesl funkcją jednej zmiennej.
1h . t)y
(11.5)
,):~u 1).!11 ()!{( ,)211 Prlyklnd 2. Znaleźć calk<,; ogólną równania
I O,
1)1 2 ,)x2' 1h" 1ly'

St! lo l'Ó\VIHlllia róh1iczkowc cząstkowe.

o (IL8)

ll]id. Liczbę /1 ·-:

I nazywamy rzttfe111 równania n'ii.nic1.kowcgo c1.ąstkowcgo, Jeżeli wprowadzimy nowe zmienne niezależne

jeżeli wys!ępujc w tym równani11 pochodna cząstkowa rzędu 11 runkcji niewiadomej,

natomiast nic wysti,;pujc w nim pochodna cząstkowa rzędu wyższego nii. 11.
to funkcja u(x, y) będzie funkcją zlożon:i zmiennych .~ i ·11:
]'la p17yklad pierw:;ze z równa(> (ll.5) jest rzędu pierwszego, pozostałe zaś -- ·rzędu drugiego.

lll>d. Ca/ką s::czegól11ą

lub rozll'iąza11ie111 s::czcgó/11y111 równania różniczkowego
u(x,y) 11[~(l'h1).+((-·11)] 0
h((,11)

a.ąstkowcgn rzędu 11 w obszarze J), na1.ywamy runkc,i« klasy C" w obszarze D

1)/i 1lh
(lj. fonkc~jQ lllającą ciągle pochodne cząstkowe do rzędu 11 włącznie w obszarze D), Ponicwa:i. -~}~.~
clx .)(--I ·&~' ily
spclniającą dane równanie w każdym punkcie lego.obszaru.
Calkuj11c równanie Ni O, otrzymujemy h((, 11) g(l'), gdzie g(() jest dowolną funkcją klasy C'
Pu·zyltlia~L Funkcja 11 - - x 2 y jest całką szcI.cgólnq równania x 11.-..: y lly u w dowolnym ob· 1111
szarze plnskim J), ponicwa:i'. je:;l J'unkcj:1 I< lasy C' w obszarze J> oraz w przedziale ( -„:J:J, +co). Tak więc całka ogólna równania (I Ul) ma postać

rl 1l u(x, y) '·" g(x-1-y) (II.9)

.\'·-· (x 1 1') .I' -·-·(r 1 1·) x'y
1l.1· . 1ly .

dla ka:i.dr.ogo ptlnktu (x;.J')<O D. Znaleziona całka ogólna zależy od jednej funkcji klasy C', która jest funkcją jednej zmiennej.
IO•
 148 li. :tVX>iAN!A RÓŻNICZKOWE CZĄSTKOWE I. WJAl)OMOŚCI wsn;PNE 149
·------------------·---------------
Przykład J. Znaleźć calkt.; ogólną równania zagadnienie Cauchy'ego dla równania (Il.14) polega na wyznaczeniu takiego
011 rozWl<! '
„nnia 11 "" u(x, )', :: , t) tego równania w obszarze /) 2 c E 4., które spełnia
-~~-- = o
<lz · 111'·i 11oczątkowc
11·m1 ''
Niech .Q będzie dowolnym obswrcm przestrzeni trójwymiarowej. Jeżeli h(x, y) oznacza dowal u(x 0 , y, ::, t) "-~ <p(y, ::, t), uJx0 , )', ::, t) =• 1p(y, z, t) (II.l 5)
funkcję klasy C 1 w obszarze D, będącym rzutem prostokątnym obszaru .Q na płaszczyznę Oty ntą v czvm liczba x 0 oraz funkcje <p(y, z, t) i ·1p(y, z, t) określone w obszarze D;
. ' o prZ'· .
11(x, y, z)'= h(x, y) (ll.ll) s: z góry dane .
Znaleziona całka ogólna zależy ot! jednej dowolnej funkcji dwóch zmiennych. .\ Uwag a. Obszar D 2' b~dący l 1·1·
ztc\ zmą 'l"(
lu1HCJl <p y, z, t )l '•/I( y, z, t )JCS
'tbo szarcm przestrzc-
U w a g a. Na podstawie powyższych przykładów mogłoby :;i1: wydawać, że całka ogóln . E . żonym ze wszystkich punktów, klórych współrz<;dnc są trzema ostatnimi współrzędnymi
!li ., z1o. -
równania różniczkowego cząstkowego rzc;du pierwszego zależy od jednej funkcji dowolnej, calk a dowolnego punktu obszaru D2 c E.,.
ogólna równania rzędu drugiego od dwóch dowolnych funkcji itd. Przypuszczenie to w ogólny a Liczbę x 0 oraz funkcję <p(y, z) w przypadku zagadnienia Ca uchy' ego dla rów-
przypadku jest jednak błędne. m nania (Il.12) lub odpowiednio liczbę X{1 oraz funkcje <p(y, z, t) i ·1p(y, z, t) w przy-
padku zagadnienia Cauchy'cgo dla równania (II.14) nazywamy warto.frimni po-
Zagadnienie C:mchy'ego. W teorii równai\. różniczkowych cząstkowych po.
czątkowymi.
szukujc się najczęściej rozwiąza1\. nie tylko dostatecznie regularnych, lecz spełniają.
Pri.yklad l. Znaleźć całk<; szczególną równania 11., ·-· 11 >' '~ O określoną na całej płaszczyźnie
cych ponadto pewne \:odatkowc warunki. Tc dodatkowe warunki określające roz. Oxy i :;pc!niającq warunek poeząlkowy: 11(0, y) "·' y 2 •
wiązanie szczególne (nic zawsze w sposób jednoznaczny) nazywamy warunkami Zgodnie z (11.9) całka ogólna tego równania u(x, y) =• g(x-1· J'), gdzie g(t;) jest dowolną
granicznymi. funkcją
klasy C' w przedziale (-w, +co).
W zależności od interpretacji fizycznej zagadnienia warunki graniczne uazy. Ponieważ 11(0, y) = g(y)
y2, wi.;c g(x-l·y) (x·l-y)2, a zatem całką szczególną spełniającą
wamy warunkami początkowymi albo warwtkami brzegowymi. Obecnie omówimy dany warunek początkowy jest funkcja 11(x, y) ·- (x-l-y)2. 0

podstawowe w teorii równm\. różniczkowych cząstkowych z ag a cl n i cni e z w a. Przykład 2. Znaleźć całkę szczególną równania 11.u ""' O określoną na całej płaszczyźnie
r u n k a m i p o c z ą t k o w y m i. i spclniającą warunki początkowe: 11(0, y) •• y2, ux(O, y) y.
Niech będzie dane równanie różniczkowe cząstkow.; rz~clu pierwszego Calka ogólna tego równania 11(x, y) g(y)x·l·h(y), gdzie g(y) i h(y) są to dowolne funkcje
klasy C 1 w przedziale ( ·-· cD, +·w). K.orzystając z warunków początkowych otrzymujemy: /z(y) "~ y 2 ,

~~ =~ j~ (x, y, z, u, ~j.-, --~-)

g(y) = y. Szukaną całką szczcgóln:i danego równania jest wkc funkcja 11(x, y) = xy-l-y 2 •
(Il.12) Powstaje pytanie, przy jakich założeniach o funkcjach występujących w rów„
naniach (II.12) i (11.14) oraz o funkcjach występujących w warunkach początkowych
w którym li == u(x, y, z) jest funkcją niewiadomą, j~ (v 1 , v 2 , „., v 6 ) zaś jest funkcją
(11.13) i (II.15) zagadnienie Ca uchy' ego ma jcd11oz11acznc rozwiązanie? Na pytanit.:
elaną, określoną w pewnym obszarze Q 1 c E 6 •
to dają odpowiedź dwa twierdzenia, udowodnione przez wybitną matematyczkę
Zagadnienie Cauchy' ego dla równania (II. 12) polega na wyznaczeniu takiego
rosyjską ZoFIIJ .KOWALEWSKI\ (1850-1891). Twierdzenia te są znane w literaturze
rozwiązania u= u(x, y, z) tego równania w obszarze D 1 c E 3 , które spełnia wa·
pod nazwą twierdzcf1 Cauchy'cgo-Kowalcwskiej. Przed ich sformułowaniem wpro-
runek początkowy
wadzimy pojęcie funkc:ji analitycznej.
fl(X 0 ,y,z) = tp(y,z) (lI.lJ)
Dcf. t'·tmkeję ./{x) nnzywnmy analityczną w otoczeniu Q punktu x 0 , jeżeli
przy czym liczb~t x 0 oraz funkcja <p(y, z) określona w obszarze D;, Uóry jest rzutem
obszaru D 1 na płaszczyznę Oyz, są z.góry dane. ifJ

Warunek (ll.13) oznacza, że na plaszczyźnlc x = x 0 rozwiązanie u(x, y, z) ma /\ [J(x) =

xc; Q
2= a„(x-x 0 )"]
(H.16)
przyjmować z góry dane wartości.
110""0

Niech z kolei będzie dane równanie różniczkowe cząstkowe rzędu drugiego Wiadomo, że funkcja analityczna w otoczeniu Q punktu x 0 ma w tym otoczeniu
pochodne dowolnego rzędu, a ponadto dla każdej liczby naturalnej 11
~ ~- = j~ (x, y, z, t, 11, ox
21
~li-, „., -~))_1!__, ~-:.°
2

uX ll uxuy
~~-, .„, .:~"!J-)
ut
(Il.14)
all==
f<"l(x 0)
--.-„-c-----
w którym 11°~- u(x,y,z,t) jest funkcją niewiadomą, j~(z1 1 ,11 2 , „.,11 18) zaś jest Szereg (11.16) jest wóy„,_;';to. ~;zcrcgiem Taylora funkcji f(x) (por. część :n,
1
I funkcją elan<!, określoną w pewnym obszarze Q 2 c E 18 • rozdz. lll, p. l O).
.,'
 150 Il. llOWNANI,\ RÓŻNICZKOWE C/.;\STKOWE I. WIADOMOŚCI WSTl;.P1'1E 151

Na pr<.ylclad funkcja f(x) ex jest analityczna w dowolnytn otoczeni11 punktn .\"1J Ol PO· Niech bQdzic dane równani~ rM.niczkowe nqstkowc rz~du pierwszego
uwag a.
nieważ
1
;; :
0
f(x, y, z, :'. ','. J
, którym 11 11(x, y) jest. funkcją niewiadomą, a /(7•,, 71 2 , "", "") jest funkcjq danq określoną
11
·wnvm obszarze Q c: /~.~.
11• pe , . . ' ,
Di~f. Funkcję ./(1:, y) nazywamy a11alitycz11ą w otoczeniu Q pnnktu P 0 (x 0 ; Yo), zagadn1e111c Caud1y ego dla tego równania w prostokącie P:a < .\'." ~ b, c y · · d polega
jeżeli nn wyznaczeniu takiego rozwiqzania u 11(x, .vl. które spełnia warnnek początkowy

11(.\'o, )') • ~ <p(y)

/\ [.f(x, y) (ll.17) rzv czym liczba x 0 E (a, b) oraz funkcja 'P(Y) określona w przedziale <c, d) są z góry dane. Za-
(x; ,l') G Q
~aclnienie to ma ~irostq intcrprctacjt; geometryczną. Chodzi n1ianowici~ o wyznaczenie takiej po~
Można udowodnić, że funkcja analityczna w otoczeniu Q punktu 1'0 ma w tym wicr:chni rnlko11•11 11 11(.1·, y) danego równania, która przechodzi przez z góry daną krzywą

otoczeniu pochodne cząstkowe dowolnego rzędu, a ponadto dla każ.dej pary (i,j) Xo, li 1f1(y), )'E(c,d) (li.I 8)
nieujemnych liczb całkowitych Bardzo cz~slo zagadnienie to formułuje się w ogólniejszej postaci. Chodzi wówczas o wyzna-
c)i+i/(Po) czenie powierzchni całkowej danego równania przechodzącej przez kr7.ywą
ch·ic)yi X .\'(I), y y(t), li··· 11(1). I C (o:, /l) (!I.19)
I J
Szereg potęgowy dwóch zmiennych (J 1.17) jest wówczas s ze r cg ie m Ta y I or a która nic zawsze leży w jednej płaszczyźnie.
Może się zdarzyć, że przez krzywą (lI.18) lub (Il.I <J) przechodzi nieskoi'iczenie wicie po-
funk«ii /(x, y).
Na przykład funkcja .f(x, y) wierzchni całkowych równania. Krzywą taką nazywamy wówczas c!taiakterystyką lego równania.
sin(x· l·y) jest analityczna w dowolnym otoczeniu Q punktu
(O; O), ponieważ
(i l·.i)rr:
sin ĆWICZENI A

/\
(X;J')G (}
[sin (x l·y) ~· L
;.u.~o
i!j!
2

I. Jakie równanie nazywamy równaniem różniczkowym cząstkowym'! Podać dcfiniCj«:

a) m;du, b) calki szczególnej, c) calki ogólnej równania różniczkowego cząstkowego.
Podobnie definiujemy po.iwie funkcji analitycznej trzech lub większej liczby zmiennych nic·
2. Na czym polega zagadnienie Cauchy'cgo: a) dla równania ró7.niczkowcgo cząstkowego
zależnych.
1-zQdu pierwszego, b) dla równania różniczkowego cząstkowego rzędu drugiego?
Podamy teraz bez dowodu zapowiedz.i:me wcr.c:'.11\ej dw:1 twierdzenia Cauchy'cgo·
'.\. Sformulować twierdzenia Cauchy'cgo-Kowalewskicj dla rówm111 (ll.12) i (11.14).
Kowalewskiej odnoszące sii;, odpowiednio do n\wn:mia !'.'.) do równania
ilu
(11.14). 4. Wykazać, że funkcja 11 " 0 1lxy jest rozwiązaniem szczególnym równania u(x +11)
óx
'lf'w. ll. .leżeli:
·- y(y !·11) O w dowolnym obszarze płaskim zawartym w zbiorze D ,,, {U; y):xy: O}.
l 0 jimk<ja / 1 (z1 1 ,71 2 , „., 71 6 ) jest analityczna li' pewnym otoczeniu punktu (x 0 ; 1)y

y 0 ; zo; x!i; x~; x~D E~ł 1 , x ilu du

5. Wykazać, że funkcja u c--· jest rozwiązaniem szczególnym równania xy -y 2 -··- ,-~ x
2" ji111/aja q{J', z) jest analityczna w pewnym otoczeniu punk tu (y 0 ; z0 ) E D;, 2y ,)x 1ly
to istnieje otoczenie punktu (x 0 ; y 0 ; z 0 ) E }) 1 , w którym zagadnienie Cauchy'ego w dowolnym obszarze płaskim zawartym w zbiorze D ,,, {(x; y):y 0 O}.
dla równania (I I. 12) ma dokladnie jedno rozwiązanie analityczne. 6. Znaleźć
równanie różniczkowe o pochodnych cząstkowych rz<,;du pierwszego z f'unkcj:i
niewiadomą 11(x, y), które w dowolnym obszarze płaskim ma rozwiązanie postaci: a) 11 f(x-1-y)·I·
11'w. 2. .leżeli: +x-y, b) 11 f(x'·-·y 2 ), gdzie/jest dowolną funkcją klasy C' w przcclziale (-·CIJ, i·ctJ).
l ji111kcja ./~(11 1 , 7J 2 , ... , 7J 1 u) jest a11alitycz11a w pell'11y111 otoczeniu punktu
0 1)11 1)11
W s k a z ó w k a. Obliczyć pochodne „ „ -- ~, a następnie z otrzyn1anych równafl wyru-
(xo;Yo; Zo; Io; x~; ... ; xYn) E.~·~, 2 , 1lx <ly
gować funkcję f.
2" jimkcje 1p(y, z, t) i ·y1(y, z, t) są a11alitycz11c w pewnym otoczeniu punklll
7. Znalcż<ó
r(Mnanic różniczkowe o pochodnych cząstkowych rzędu drugiego z funkc.i<t
(vo, :;·o, Io) EJ.);,,
nicwiadcinq u(x, t), ktOrc ina w dowo1ny1n obszarze płaskin1 rozwii1zanic postaci:
to istnieje otoczellie punktu (x 0 ; Yo: z0 ; 10 ) e }1) 2 „ 11' którym zagadnilmie Cm:chy'ego "J i: •./\x)sint+g(x)cost, b) 11 .,,j'(x)g(t), c) 11 f(x+t)·l·g(x·-·t), gdzie fig są to do·
dla równania (IL J1l) ma dokladttie jedno ro.c:wią::·anie W1'!11e funkcje klasy C' 2 W przedziale (- CIJ, + CfJ).
 152

8.
Il. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE CZ,\STKOWE

Znaleźć całkQ szczególną równania u--x

ilu
--~ -x 2 y 2 ~=O w obszarze
------ ·----·~·-
2. RÓWNANIA LINIOWE I QUASI-LINIOWE RZl)DU I

Równanie (II.21) pozostaje w .frisłym związku z następującym u kła cle m

153

równan 1
<lx ' ·óżniczkowych zwyczaJ'nych

D 0
= {(x;y):(x-1)2-l-y 1 ~ ·}}, spełniającą warunek początkowy: 11(1, y) = -y 2 • dx <~)' dz
(II.22)
P(x, y, z) (X(x; ~i;; z) '== 'R(:,-;-y, z)
Ws ka z ó w k a. Pr1:yjmując y za parametr rozwiązać dane równanie jako równanie róż.
niczkowe zwyczajne. w dalszym ciągu zakładać będziemy, że P(x, y, z) i= O w całym obszarze D.
0 211 1 <111 Wówczas zmienną x w układzie (II.22) możemy traktować jako zmienną niezależną,
9. Znaleźć całk~ ogólną równania - - - - 0~ O.
ox<ly 2x óy , ozostałe zmienne y i z jako jej funkcje .
.i p I „
W s l<a z o' w 1<a. W prowa d zie
.. nową f un I(CJę
. mewia
· · dom.[ ·o(x, y ) = ''
11 Niech para fun CCJI
ily y(x), z(x) (JI.23)
, il111 , il211 <)211
10. Znaleźć całk~ ogólną równania x 2 ····-- +2xy ···-- -l-y 2 - - •= O. będzie dowolnym rozwiązaniem układu (II.22). Wspomniany związek równania
dx 2 tlxoy tl 2y
(U.21) z układem (II.22) ustalają twierdzenia, które teraz podamy.
Wska z ów ka. Wprowadzić nowe zmienne niezależne i; 0
= -=1'.., ·11 = y. Tw. 1. Jezeli funkl;ia
X
li = </>(X, y, z) (H.24)
,)11 ilu 011 il1i ó1u
Odpowiedzi. 6. a) _,__ -- -- ·= 2, b) y „„- +x -·- •= O. 7. a) Jl" +u= O,
jest rozwiązaniem równania (II.21) w obszarze D, to fimklja
i)x tly <lx dy
</>(x,y,z) (1L25)
8. u(x, y)
jest ca/ką pierwszą układu (1 f.22).
9. u(x, y) "' f(y) /x+g(x), gdzie/(y) i g(x) są to funkcje dowolne klasy C 2 ; pierwsza w pr;:cdziale
f I DOWÓD. Wstawiając (II.23) do (lI.25) otrzymamy funkcjQ złożoną </>[x, y(x), x(x)],
(-co, +co), druga w przedziale (O, -I-co). 10. u(x,y) =!(-;-) y-l·g(-~;), gdzie[(!;) i g(0 d</>
której pochodna ---- wyraża siQ wzorem
dx
są to dowolne funkcje klasy C 2 w przedziale (-co, +co).
il</> il</> cl</> dy ó</> dz
-=
dx i)x
---+„--+-·-·
ily dx clz dx
(II.26)

2. RÓWNANIA ]lÓŻNICZKOWE CZĄSTKOWE UNllOWFJ: Wobec (II.22) i (H.26) mamy

I QUASI-LINIOWE RZĘDU PIERWSZEGO ih/> l [ il</> il</> a</> ]
-„- =" · ; „ - - - P(x,y,z)-- -1-Q(x,y,z)-- +R(x,y, z ) -
dx l'(x, y, ;;) iJx <)y clz
Def. Równanie różniczkowe cząstkowe
. . smna w nawiasie
Pomcwaz . . proslo Icątny1n rowna
' • zeru z za Iozcnm,
się
· . •
w1~c
d</> =
J---; O, a zatem
ou ou ou
P(x, y, z);;-- +Q(x, y, z);;--- + R(x, y, z)-::,- = f(x, y, z) (U.20) </>[x, y(x), z(x)] = const. Funkcja (H.25) jest więc całką pierwszą układu (II.22), end.
uX uy uZ
Tw. 2. .Tezeli fimkcja </>(x, y, z) klasy C 1 w obszarze J) jest całką pierwszą
gdzie P(x, y, z), Q(x, y, z), R(x, y, z) i f(x, y, z) są danymi funkcjami klasy C1 układu (If.22\ to .f1111kcja u = </>(x, y, z) jest rozwiązaniem równania (II.21).
w pewnym obszarze D c E 3 , nazywamy równaniem r6z1ticzlcowym cząstkowym
liniowym rzędu pierwszego z funkcją niewiadomą u = u(x, y, z). DOWÓD. Ponieważ para funkcji y(x), z(x) jest rozwiązaniem układu (lI.22), wi~c
</i[.r, y(x), z(x)] const, skąd
Równanie (U.20) nazywamy jedttorodttym, jeżeli f(x, y, z) = O w obszarze D,
d1/1
niejednorodnym zaś w przypadku przeciwnym. o (ll.27)
dx
Zajmiemy się r ó w n a n i e m j e d n o r o d n y m Z drugiej strony

,il</> cle/>
___, --·- il</> dy
+ "·--" + -··il</> dz (H.28)
~1!__ -1-Q(x, y, z)-~u ()i~„ =O
"~ „. ".„ „

P(x, y, z) +R(x, y, z) ([I.21) dx ,)x dy dx ilz dx

uX ~ ~
Korzystając, z (II.22) i (1[.28) mamy
w którym co najmniej jedna z funkcji P(x, y, z), Q(x, y, z) i R(x, y, z) jest różna 1·-·- [P(x,
.di/>_ •. c • --- y, z) <l</>_+Q(x, y, z)<)</> +R(x, y, z) i!</>_] (II.29)
od zera w całym obszarze D. dx l'(:r:, y, z) ilx ily i)z
,,'
 154 Il. It()WNANIA It(JŻNICZKOWE CZĄSTKOWE 7.. R(!WNANIA LINIOWE I QUASI-LINIOWE RZl)DU I 155
•·
\ ·------·-----------· ----------
Wobec (11.2"/) i (lf.29) ·1 w od])Owicdnim przedziale, •jest cal ka... rów1~an1;1 w dost;1tccznie ma-
1-
I·1'iV C,
tle/> <l</>
l'(x, y, z) . ·-I Q(x, y, z) ··-- + R(x, y, ;:) ~ '· · toczeniu dowolnego punktu obszaru 1·esl to całka 01_.~1'ilna.
1Jx ily 1)z
:)
i.YJll o . .
Przykład 1. Znaleźć powierzchnię całkową 11 = u{x, y) równania
w punktach rnzwiqrnnia układu (11.22). Ponicwai. jednak, 1.gndnio twierdzeniem z p. 13 poprzcd. 1.
niego rnzdziału, przez każdy punkt (x; y; z) Cć f) przechodzi krzywa całkowa układu (II.22), wi c ilu ilu
y - X--··-· ·-· o (11.33)
funkcja u•= </>(.Y, y, z) jest rozwiązaniem równania (ll.21), end. ę 1lx ,1_,,
pri.echod7llCą przez krzywą
Tw. 3. Jeżeli y, ::'), <fi 2 (x, y, z) I\ lasy C 1 w obszarze D, są nie-
ji111k cje 1/1 1 (x, 11 -,f(x), y o (II.34)
zależ11ymi ca/kami pierwszymi 11k/11d11 (11.22) (zob. rozdz. l, p. 13), to
przy czym f(x) jest daną funkcj:~ klasy. C' w otoczeniu p:mktu x 0 = o promieniu r < I.
li Równanie charakterystyk rownanm (II.33) ma postne
(ll.30)
dx dy
gdzie F(I; 1 , /; 2 ) oznacza dowolną ji111kc:ję klasy C 1 w odpo11'ied11i111 obszar:::e plaskim, y X
jest ca/ką ról!'11ania (I 1.2 l); li' dostatecznie malym otoczeniu dowolnego punktu obsza.
Rozwilizujqc to równanie otrzymamy x'+y' C, skąd wynika, że funkcja 1/1{x, y) '= x'+y 2
/'li J) jest to całka ogólna. jest jego całką pierwszą. Tak więc rozwiąmnic ogólne równania (U.33) ma postać
DOWÓD. Poka:i:emy, że funkcja (11.30) jest rozwi:1zanicm równania (fl.21). Pominiemy 11 = F{x 2 +y 2)
natomiast dowód drugiej części tezy, która dotyczy lokalnej ogólności rozwi:izania (ll.30). gdzie F($) jest dowolnq funkcją klasy C 1 w przec.lziałc (O, +oo).
Weźmy pod uwag<,' pochodne cz:1stkowe funkcji złoi.onej (lI.30)
Wobec (ll.34) mamy F(x') f(x), skqd F(x) ='!(Ir,:). Ostatecznie
1)11 M'" 1l1/1, clF 1l1/1z clu "lF tl</>1 óF (lr/J2 ilu Me ilr/1 1 clF clr/J,
I- I 1----- li -~ !( ,;:, 2T:1>)
<lx <l.~l 1lx ,)„;2 1lx 1ly c)~l cly ()(~2 <ly ' <lz ()~1 1)z iJ~2 uz jest równaniem szukanej powierzchni całkowej.
Stąd
du <lu 1)u Przykład 2. Znaleźć całkę ogólną równania
l'(x,y,z)-c)~, +Q(x,y,z) ily +R(x,y,z) <)z
<111 1)11 óu
X
1lx
l·l'
· ,)y
-l·z 2 y
óz
o (ll.J5)
il</1 1· IQ(x,y,z)·····
ilF [ l'(x,y,z)·· 1l1/> 1 i !'(.\·,_i•,
, •
c) 1_lr./11]
" -
.,•. (Il.31)
~ ~ ~- z funkcją niewiadomą li "" u(x, y, z J.

ilF ,.
·I · ,
d0z <l02
P(x, y, z)··.··· I Q(x,y, z)-·---· ·1-R(x, y, ::)
J0z]
·······
Układ równm\ charakterystyk równania (II.35)
dx dy dz
Óć02 I. ox 1ly 1).~ .
z2y
X )'
Zgodnie z tw. 2 wyrażenia w nawiasach kwadratowych po pnl\vej stronic równości (II.31)
X 1
równają się tożsamościowo zeru w obszarze D, sk:1d wynika, że funk<;ja (Jl.30) jest rozwiązaniem ma dwie niezależne całki pierwszc:<f1 1 .,,"·-·i <f1 2 y+ ··--,obie klasy C' w dowolnym obszarze D
y
równania (ll.21), end.
będącym podzbiorem zbioru Q, •c• {(x; y; z):xyz -./O}. W closlalccznie małym otoczeniu do-
Układ
równai'1 różniczkowych zwyczajnych (11.22) nazywamy układem równml wolnego punktu obszaru D rozwiązanie ogólne równania (If.35) ma postać
charakterystyk ról1'11a11ia (IT.21). Każdemu rozwiązaniu tego układu odpowiada
1
nieskmlczenie wiele rozwiąza11 równania (11.21). Każde z nich jest postaci (II.30). 11 -"· F (-=-,
y
y-1 - -)
z
W przypadku równania liniowego jednorodnego
gdzie F(!; 1, !;,) jest clowołnq funkcją klasy C' na całej plaszczyźnie 0!; 1 !' l •
) , l)l! , l)ll
I(x,y)···- IQ(x,y)·········-~···O (Il.32)
· l)x óy R6wnanic rbżniczkowc cz:!sikowe 11m1si--fo1liowl!
z funkcją niewiadomą 11 . u(x, y), .układ równaó charakterystyk redukuje się do Dcf. Równanie
jednego równania różniczkowego zwyczajnego r)u au ,
P(x, y, 11)
óx
+ Q(x, y, 11)--)·-·· '·"' R(x, y, u) (II.36)
dx dy l)'

l'C~,-.i;)- ~c (!(x-~v)
gdiie l'(x, y, 11), Q(x, y, u) oraz R(x, y, 11) są danymi funkcjami klasy C 1 w pewnyp;
Można udowodnić, i.e jeżeli funkc.:j;1 r/{Y, w obszarze c E 2 jest całką llh•;;arzc D c .l\'3 , nazywamy równaniem różniczkowym cząstkowym quasi-li11iowy1,11
pierwszą tego równania, to u F[1/;(x, oznacza dowofną funkcjQ z funkcją niewiadomą u =' u(x, y).
156 _________________
II. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE CZ,\STKOWE ,"
2. RÓWNANIA LINIOWB I QUASI-LINIOWE RZĘDU I
-------------------------------·
157

R ó w n a n i c ą u as i - I i n i o w c (II.36) cha r a k t c ryzuj c si Mówimy, że związek (II.40) określa rozwiązanie ogólne równania (II.36) w po-
tym, że w spół czy n n i ki P i Q przy p .och o cl ny c h czą st k 0 :
w y c h s z u k a 11 c j fu n k c j i o r a z r u n k c j a R, w y s t ę p u j ą c a p sl aci uwiklmtej.
0 priykhid. Rozwiążemy równanie
p r a w e j s t r o n i c r ó w n a n i a, z a I e ż ą n i c t y I k o o cl z lll i e n n y c h
11 i cz a Ie ż ny c h x i y, j a k to ma mi c j s ce w przyp a cl ku rów. --·-···· c)u iJu
(1-1- J/ 11-x--y)-- + --
oy = 2 (II.41)
nania liniowego, ale również od szukanej funkcji u(x,y), c)x

W dalszym ciągu będziemy zakładać, że co najmniej jedna z funkcji P(x, y, u) t t cznic malym otoczeniu punktu P~, będącego rzutem prostokątnym na płaszczyznę Oxy
i Q(x, y, u) jest różna od zera w całym obszarze D. w dos a c . ;--·---
doWO!nc g
o punktu Po obszaru D, w którym funkcja P(x, y, 11) = 1 ~ u-x-y jest klasy C'.
. . .
+
Weźmy poci uwagę funkcję v(x, y, u) klasy C 1 w obszarze D, której pochodna w tym celu bierzemy pod uwa:c'. :\ „„·i;nme

_°-3!_
~
-#O w otoczeniu punktu P0 E D. Niech funkcja u = u(x, y), określona
. w sposób _
(I-\- J/11-x--y ------
c)v
+ ---
tlv ov
-1-2-- =O (II.42)
c!x <)y <lu
uwikłany równaniem
oraz układ równań charakterystyk tego równania
v(x,y, u)= O (U.37)
dx dy d1i
spełnia równanie (II.36). "·------~------·-- = ,__ = --- (II.43)
1 2
Różniczkując obustronnie równanie (II.37) kolejno wzgl1"dem x i y otrzy111'.1my

iJv c)v c)11 c)<J c)·o c)u Wobec (II.43) mamy

(5:\: + ·;1;;·· -,;_;;· ~,, o, -()_);· + ·-s11-ay-- = 0
dy du dy d11-cfr-dy
skąd oraz
2 ---- = .. „ ,111=:~.:_-;-;=
iJ·o c)v
-iJx- Oli oy skąd wynika, że funkcje: </J, = 11-2y i </J2 ~" y· 1-21li1-x:=-j;- są całkami pierwszymi układu (II.43).
c)x -Óv-' -dy- - -Sv (lI.38) Tak więc związek
-iJll Oli F(11-2y, y-1-21/u-x-·y) O
Wstawiając (IJ.38) cło równania (II.36), a następnie mnożąc je obustronnie gdzie F(~ 1 , .~,) jest dowolną funkcją klasy C' na płaszczyźnie O~, /: 2 , określa rozwiązanie ogólne

:~ ) i dodając cło jego obu stron R(x, y, u) ~~

równania (ll.4 i) w po,taci uwikłanej.
przez (- , otrzymamy
Równanie liniowe niejednorodne
iJv iJv iJv
P(x, y, u)~ -1-Q(x, y, u) ~
uX ~
+R(x, y, u) -:\ = ~
O (II.39) .
P(x, v)-
ou
-i Q(x,y)-) -
du
=
.
R(x, y)
· ox 1y
Okazało się więc, że funkcja v(x, y, u) jest w otoczeniu punktu P 0 rozwiązaniem
liniowego jednorodnego równania różniczkowego cząstkowego postaci (II.39). z funkcją niewiadomą 11 = u(x, y) rozwiązujemy podobnie jak równanie (IJ.36).
Każde rozwiązanie v(x,y,11) równania (II.39) przyrównane
Przykład. Rozwiążemy równanie
cło zera określa funkcję uwikłaną u(x,y). Funkcja ta spe!·
n i a r ó w n a n i c (U.36) w ot o c ze n i u p u n k tu Pb, b ę d ą ce g o r z u· tlu
+ ..c)u
„ .....• ~" 1 (ll.44)
tern na płaszczyznę Oxy punktu P0 • Można uclowoclnić, że jeżeli 1)x c)y

funkcje <p I (X, J, 11) i </J2 (X, J', u), kJ asy ci W OlOCZeniU punktu p O, są niezależnymi z funkcją niewiadomą /1 "~ 11(x, y), w dostatecznie małym otoczeniu dowolnego punktu płasz­
całkami picrv:szymi układu charakterystyk równania (II.39), to związek czyzny Oxy. W tym celu bierzemy pod uwagi; równanie

F[<fai (x, y, u), </J 2 (x, y, u)] = O (II.40) ,lv clv clv
··+
1Jx 1ly
+ c)11
=0
gdzie F(l; 1 , !; 2 ) jest dowolną funkcją klasy ci w odpowiednim obszarze płaskim,
oraz układ równatl. charakterystyk tego równania
obejmuje wszystkie rozwiązania równania (H.36) w dostatecznie malym otoczeniu
punktu P~ (dowód pomijamy).
.,'
„ Il. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE CZĄSTKOWE 2. HUWN.\NIA LINIOWE I QUASI-LINIOWE RZI;DU I 159
•
Całkami pierwszymi ostatniego układu są funkcje </J, ·· • 11 x oraz </J2 ··" y-·-x. Tak więc związek + ,111 parom wartości stałych C 1 i C2 odpowiadają różne linie pola wektorowego W.
wyznaczyć powierzchnię całkową przechodzącą
11
-~O Ri'.-' : cl1ccmY równania (II.45)
F(u ·x, y ·x)
Jezc 11
gdzie F(I; 1 , i.'2) jest dowolną funkcją klasy C' na płaszczyźnie Ol; 1i.' 2 , określa rozwiązanie ogól , przez krzywą I:
równania (UJM) w postaci uwikłanej. ne X= X{!), u=u(t), I E (a, fJ) (II.48)

Powróćmy jeszcze do równania (l 1.36), które zapiszemy w postaci która itiejest linią pola wektorowego W, to wystarczy wziąć pod uwagę zbiór wszyst-
kich charaktery:tyk przechocłzą.cych p~·zez punkty krzywej (II:~s:._ CI_rnrakt~rystyki
. .
P(x, y, 11)
1)u
) 1-Q(x, V,
au
11) ·· ). R(x, J'. 11) o , tworzą właśnie szukaną pow1erzchmę (rys. 11.2). Aby znalezc JeJ rowname rugu-
• 1y (II.45)
tc y z. i·ówna1\ (l l.47) i (11.48). zmienne x, y, u i t, a następnie cło otrzymanego
IX
~m
Niech funkcje P(x, y, 11), Q(x, y, 11) i R(x, y, u) bc;;cłą współrzędnymi pola wcl;-
związku
torowego W=• [.P; Q; R] określonego w obszarze 1J przestrzeni Oxyu, natomiast
11 ~·· u(x, y)- równaniem powierzchni S' położonej w tym obszarze (rys. Jl.i).

Weźmy pod uwagę wektor normalny do powierzchni .S' zamiast stalych C1 i C2 podstawiamy lewe strony równai1 ·(11.47).

JV ·== 1·. __ 1)u . __ _a11 .• 1·1

1h:' óy' .
w dowolnym jej punkcie llI(x; y; 11).

11

RYS, 11.2

Podobnie postępujemy, gdy krzywa, przez którą ma przechodzić powierzchnia

całkowa. jest dana równaniami

O, .f~(x, y, =O (11.49)
o -----------X""
11)

Rugujemy wówczas zmienne x, y i 11 z równail (11.47) i (11.49).

/Y Przyklad. Znajdziemy powierzchni.,; całkową równania
RYS. !!.I 1)11 1)11
2)'!1 --2 ·l·,1' " 0 () (II.50)
. (),\· ,)y
Układ równai'i charakterystyk równania (ll.45) przechodzącą przez hiperbol<,?
y' -·411' 36, (11.51)
dx l(J' du
(IL46) Uklad równai\ charakterystyk
p Q R
d.r dy du
jest 11k/{f(/e111 ró11•11ml różniczkowych linii pola wektoroll'ego H7 , więc każda /i11ia tego 2yu -2 - 1
pola jest c/iamkterystyką równania (11.45). Jeżeli linia pola wektorowego UV leży na
ma dwie niezależne całki pierwsze: </J 1 '= 4u--y 2 , 1/J 2 u'+x. Rugując z równai\ (11.51) oraz
powierzchni /;', to w każdym jej punkcie wektory W i N są prostopadłe, czyli w każ­
dym punkcie tej linii jest spełnione równanie (Il .45). Wiadomo równitż, czego nie 11 2 +.r - C, (l!.52)
będziemy dowodzić, że katda poll'ierzch11i11 całkowa rów11a11ia (11.45) jest 11t11•orzo1111 t.micnnc .r. y, 11, otn:ymarny
z linii pola wek torowego YV. C, !AC, I 16 O (ll.53)

Rozważmy dwie niezale?.ne całki pierwsze układu (ll.'16) \\'stawiaj<)C lewe strony równa1\ (11.52) do (Il.53), znajdujemy równanie poszukiwanej po-
\Vicrzchni całkowej
(I[.47)
411 2 - ·y 2 ·1·4x 1·411+ 16 O
160 li. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE CZ,\STKOWE J. R(J\VNANIE LINIOWE RZlf.IJl.I li l(il

ĆWICZENIA J. ilH°J':/.f»!i(:ZKOV\IE CZ1\S'l'l\OWH•: HJl'!mwn·:

i~ZJ~]l!U DIH.JGrnGo
1. Podać twierdzenia ustalające związek między jednorodnym równaniem różniczkow
cząstkowym liiiiowym rzędu pierwszego a układem równm1 charaktcrystyl~ tego równania. Ym
Wiek zagadnici'i fizyki i lccl111iki prowadzi do rów11ai'1 róJ.niczkowych cząst­
2. Jak rozwiązujemy równanie różniczkowe cząstkowe quasi-liniowe oraz liniowe niejedno.- . w ich rzi;du drugiego. Równania le nazywamy czi;slo ró11·111111ia111i Jh::_Jiki 111a1c111a-
rodne? ko ) · . 1·· I . . . . I I . ' .
•c"ltej. Nickt1'1rc rownania 1zy \I malematycz.neJ 0111ow1111y w la S/.CJ czi;sc1 lego
3. Jak wyznaczamy powierzchnię całkową równania różniczkowego czqstkowcgo linioweg
/.l)z:izialu. B<;d<! Io ró11•11m1ia ró::11iczko11·e c::ąstko11•e /i11i1111•e l'Z('d11 drugiego. Dlatego
lub quasi-liniowego, przcchodzqcą przez z góry daną krzywą, nic będącą charakterystyką leg~
r ~ ~cnic podamy pewne ogólne inf'ormacjc o takich wlaśnic równaniach, ograni-
równania? 11
' "ie si" do przypadku dwóch zmiennych niczalcż.nych.
4. Rozwiązać następujące równania o
pochodnych cząstkowych w dostatecznie rnałym cZ:IJ• · ~
otoczeniu dowolnego punktu płaszczyzny Oxy, różnego od początku układu: l)cf. Równanie n'1ż11iczkowe cz:1slkowc
011 au clu <)11
a) y--l-2x---=0,
clx cly
b) 2x----Y-=l',
vx vy ·
1)
2
u il 211 1)u
A(x,y) 2/J(x, l') -- C(x,y)----1 la(x,y) 1
. i!x1)y !ly·· 1h
l VII cl11 <lu au
c) - - +xy - == 11 2 , d) (xy 3 -2x")------ -!-(2y"---x-'y) :.- 9(x 3 -y")u
2 vx vy <lx cly c)u
h(x, I') I c(.Y,y)u d(x,y) () (11.5•1)
i)y
5. Wyznaczyć powicrzchniQ całkową danego równania, przcchodzqq pr1.e1. daną krzywą:

ilu ilu rwzyw:imy nl11•11a11it'111 ni::11iczko1vy111 c::ąs1koiv1·111 /i11ioll'y111 rzędu drugiego 1. runkc.i<!
a) y--- +2x li; il y', X ()
ilx cly 2 nii'.wi:idom<! 11 • u(x,y). Zakladamy, i.c f"unkcje dane A(x,y), B(x,y), C(x,y),
ilu ilu a(x,y), b(x,y), c(x,y) i d(x,y) S<! klasy C 2 w pewnym obszarze plaskim I>, a po-
b) (3y--211)----- ---3x - - -!-2x 0: O; x'-1-y' ·= J, 11 () .
ilx ily nadto f"unkcje A(x, y), !J(x, y) i C(x, y) nic znikajq jednocześnie w żadnym punkc;ie
<lu ilu tego obszaru.
c) 2x----y--=--y; x=••l 2 , y•--1, 11~0
clx <ly l'rzcprowadzin1y k I a s y r i k a ej <; równa i'! postaci ( 11.54) w zaló,ności od
ilu VII wspólczynników przy pochodnych cząstkowych rzc,xl11 drugiego. W tym celu bierzemy
d) -+xy---·-11 2; x=-1, y-·-1, u-·-
2 ax oy pod uwag<; wyrażenie
ó(x, y) A(x,y) C(x,y) JF(x,y) (11.55)

11 ~- F x' -
v2) jest
· całką ogólną, przy czym F oznacza dowolną
Odpowiedzi. 4. a)
( 2 Dcf. Mówimy, i.c równanic: (l l.54) jest w zbiorze .O lypu:
funkcj<; jednej zmiennej klasy C' w przedziale (--co, -I-co). b) F(u--y, xy') ~---O jest całką liiperbo/ic;;11ego parnholicz11cgo c/Jj1/)'<:e:11cgo
ogólną w postaci uwikłanej, przy czym F oznacza dowolną funkcje; dwóch zmiennych, klasy C' wkdy i tylko wtedy, gdy
w dowolnym obszarze płaskim. c) r(x 2
-lnlyl, 2x- --~-)"'O jest całką ogólną w postaci
/\ (Il(.\'. y) .·. 0) /\ ( c\(x, )') 0) j\ (ó(x, y) .„ O)
uwikłanej, przy czym F oznacza dowolną funkcje; dwóch zmiennych, klasy C' w dowolnym ob· (x;y)• /) (.\·; Y) (· [) (x; y} I'/)

szarze płaskim. d) F(x"y"u, .::'.

\ yi
+ x2 .!„) =•O jest całką ogólną w postaci uwikłanej, przy czym l'rzyklady
a) Rów n a n i c ra I i p I as k ie j (r t'J w n a 11 ie s l r u 11 y)
F oznacza dowolną funkcje; dwóch zmiennych. klasy C' w dowolnym obszarze płaskim.
()211 d ~l. li
i ()
5. a) 11-~· -(l' 2 -2x 2 ),
2 . b) x 2 -1-y 2 --11 2- l =O, c) (11-y)"--xy'=O, ()x2 d/ 2

z funkc.i<l nicwiadorn<1 11 • ,_ 11(.r, 1) jest równanicrn typu hiperbolicznego w dowolny111 obszarze

d)
J )2 4(x 2 -lnlyl)- plaskim.
( 2x+-;; -I
b) R ów n a n i c p r z c w o d n i c t w a
,1 1 li ,)11
o
ax 2 1)/

z funkcj;.i 11icwiatk1rn;~ u u(.r, t) jest równanie1n lyp11 /Htraho/ic:.:ncgo w dowolny1n obszarze

płaskim.
.,'
l 1 Makniatyl:a czrf,l: I V
..
\
162 li. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE cz,\STKOWE J. RÓWNANIE LINIOWE RZf)DU Il 163

c) Rów n a n i c La p I ac e'a n a plas z czy ź n ic

\\' ktoryn 1 · 1·
• ,vsi ółczynniki wyrażają sit~; wzoran1i
iJ 2 11 cl 2 11
- -- + - -· ... () : c)(/1 t )
2
i)1/1 i clip t (' 111/1 t )
2
,)x2 i)y2
A,(!;, 11) '·"A \-ii.~- 1wi);- -;));- +c -~;,;;
.kst równaniem typu eliptycz11ego o dowolnym obszarze plaskim.
Wymienione równania należą do podstah·uwych ró1w1ml fi=yki matematyczrtcj. JJ ($,
1
,,J =·A ~l</> 1 !~<fi.:_ +B(~i_._ 1lP._: + il<f!i_ !!.P!..) +c!!!/>i il</»
1lx ilx iJx iJy ily ilx iJy ily
U w ag a. Jeżeli wyrażenie (II.55) nic ma stałego znaku w obszarze D, to mówimy, że rów.
(~!/~ 2-) + 2JJ-~<f>!_ !lJ>_:_ + C (!!_</1.:_)
2 2
nanie (ll.54) jest typu mieszanego. Równaniami typu mieszanego nic bQdziemy się zajmować. C 1 ($, ·11) ,,, A
ilx iJx ily ily
Dcf. Przelrnztalcenie rzeczywiste (II.60)
rl1/1 l <ll/J i V2</J l i) 2</J I i) 21/J l
(II.56) a($ 11) ••a - - - +b ----+A---·
2
+2B···-- +C---
2
1 ' iJx cly ilx ilx<ly ily
nazywamy przeksztalceniem 11ieosoblill'y111 obszaru JJ wtedy i tylko wtedy, gdy speł­ " <l</12 il1/>2 iJ 21/>2 il 21/12 i)
2
if>2
nione są w tym obszarze następujące dwa warunki: h1 (1;, ·11) c= a--- + b - - +A +2B-- +C--···
2
<lx 1)y clx 2 ilxcly tly
1° funkcje </> 1(x, y) i 1/> 2(x, y) są klasy C' 2 c,((;, ?J) ce c I I
2° jakobian przekształcenia (I 1.56)
d1(g, ?J) = d
DU;__,_-112. # 0 Bezpośrednim rachunkiem można sprawdzić, że
D(x,y)
2
01,b 1 il</>2 )
Warunki 1° i 2° gwarantują nam lokalną odwraca/110/;ć przekształcenia (II.56). A1 C, m,
· ·
<l</11 il</12
iAC-B 2 ) - - - - -
( iJx iJy
- --
iJy
__
iJx
(II.Gł)
Udowodnimy teraz nastiepująee twierdzenie.
skąd wynika, że znak wyrażenia A 1 C, -Bł, tzn. wyrażenia (II.55), po przekształceniu (II.56)
Tw. Jl. Typ równania (Il.54) jest niez111ie111tikiem przekszta!ce11ia 11ieosoblill',~go.
jest taki sam jak przed przcksztalccnic1p, end.
DOWÓD. Wystarczy pokazać, że po zastosowaniu przekształcenia (II.56) nic zmieni się
znak wyrażenia (II.55). Funkcję niewiadomą w równaniu (II.54) moż,~my traktować jako funkcję Dcl'. Równanie ró:ż.niczkowe cząstkowe
złożoną
2 2 2
(II.57) () u () 11 d u ( du 011 )
-- ·I- C(x, y)--- +F x, y, u, -
11 ,, F[i/1 1 (x, y),<fi,(x, y)]
zmiennych x i y. Jej poclrndnc cząstkowe pierwszego i drugiego rzędu wyrażają sil' wzorami
A (x J')--·;;·
' 1)x·
+2B(x, y) ·--1b.:uy c)y ox 2
,-
dy
=O (ll.62)

<111 ilu 1)11 clr/i;, 1)11 <lu cl</1 <lu

·-(li/1·--1 + .. „ ...... +
1
-·1li/i,
--· l nazywamy rów1ta11ic111 rr!L:11ic::ko1t')'m cząstkowym prawie-liniowym rzędu drugiego.
1)/,' ilx il17 <l.\' cly 1li; 1ly iJ11 c)y
,)211 ! Jest ono szczególnym przypadkiem r1)w11a11ia różniczkowego cząstkowego quasi-
' .;'~·2 ·I· i~2: (-'~1.>) ' I·
,)2u c)tf> 1
--- ---- ~'"" ---·- c-1),,,,_l_r +2 _.l'11 /i11ioll'l'go r::ędu drugiego

Il
,)x2 t)~2 <lx <li; 1l11 eh
1)11 2
1/1 f 1)11 11 2 </>2 2 2
óu óu ) d u
+w. ( x, y, u, ax·,
iJ11 ou ) iJ u
Ó
I·
,)~: 1)x2 I
1l11 ilx 2 A ( x, y, u, óx·, ·-;)..~2„
15)-;- oy oxoy +
rl 211
~t:2 + :~~~ (-l~f;,:y i
il 2 11 1li/i, t)2 li
-·
( dy f12
il</> I
(If.58)
+ C (x, y, 11, ··-1h:
1
)~.' , -~)~'--)
21
-~-iJy··
~ +F(-:, y, 11, -~!!_, .!!!..) =

I
i)y2 il!;1l11 1ly O
cli/ 1)
2
i/1 f 1)11 1l'</>2
ay \ ax oy
+ -+ -
t)y 2 () 1) t)y 2 Równanie liniowe (11.54) jest oczywiście szczególnym przypadkiem równania
ilif1, 1)1/i,_ + 2
1) 11 (ó<f1,_ <l</12 + ~-i~1- 1li/>z..) + prawic-liniowego (11.62).
ilx oy il!; <111 \ 1lx 1ly <ly 1lx , Przykład. Z trzech równai\ różniczkowych cząstkowych rzędu drugiego
1)211 <)ip2 <ll/Ji 1)11 1) 2 </) I , 1)11 i) 21/Jz
+ 1h12- eh ·I cl/,' óx1ly r 1l;;· ;i:,·1l)~ i)11 iJ 2
11 iJ 2 11
i)1;- 3---+11---= o
Podstawiając wzory (I l.5B) do równania (II.5•1) otrzymamy równanie i)x ilx 2 iJy 2

iJ211 1)211 + (- i)Zll )2 ~~ 0

<lx 2 1)xiJy

(!L59) które nic są liniowe, pierwsze i drngie jest quasi-liniowe z tym, że pierwsze jest ponadto prawie-
liniowc.

li'
!fi"'"..

164 Jl. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE cz,\STKOIVI' .\. R(>WNJ\NIF LINIOWI RJJ;IHI li 165

Typ równania (ll.Ci2) określa siQ tak samo w zależności od wartości ó("· .-.,, y ). Uidad (Ii.65) jest równnwai.ny r(>w11a11iu
jak równania (11.54). Latwo zauważyć, i.c udow,1d11ionc wyżej tw. J 110 z „t.~ ti)') ·' cl.i·
.os <IJc ,·I ( :UJ I C () (ll.(J(1)
prawdziwe dla .równania (11.62). d.r dr
Oznaczmy przez 1/(11) eZQŚĆ rzQdu drugiego równania (II.<i2) t1.n. su111Q trzech Niech ru 11 J,cjc </1 1U'. y)
i </J _,(.r. y). klasy c·' w ohszar1.e D będq niezalcż11yn1i cal kami pierw-
pierwszych składników jego lewej strony. . „ , • -i
sz)'!lll 10\\ 11 ,11
(U.65). Wiemy, ze luukc.ic le 11H1sn1 spcl11iać rbw11a11ie (ll.63). Slosujqe przekszlal-

Ocf. Mówimy, że r1!11'1ta11ic (ll.62)jesl 1111.1·/aci kwtonicznei wtedy i tylko Wtedy, cenie I) </J _,(.r, .I') (11.67)
gdy
,, 'Z)'Sl'IJ·ac z (IJ.1,0J dosu;jc1ny: ..I, <·, O. l'onadto, W<>hcc niczalc:i.ności calek </1,(.r, )')
a2 11 lub
a2 11 a2 11 )[;\/, t-01 > ' . ' . ' .
'.</1:(.r,)'), jakobia11 przcks'..lalcen1a (11.67) .1c:l r(lzny od zera w obszarze D, co zgodnie z (li.Cli)
2
a.X--1ly ilx t)y2 1 .. że JJ, ,;, O. lak wll;c po zaslosowa111u przeksztalcc111a (11.67) rriw11m1ic (!Ui2) typu hiper-
~~Ll, .· ' . . '
bolic:tll'I!" przy.1m1e następu.FIC'! posta« ka110111<·.:11ą
a211 lub
a 2
11
I f (11)
ax 2 ()_;;2 du) o (ll.GH)
i!IJ
c)2 u ,)211
-,).x2 -·1 c)y 2 \Vprowadza.i:lc nowe zmienne niezależne

Najdogodniej jest badać równanie (11.62) w postaci kanonicznej. Na pytanie /I (.';-! IJ), I'~ (l' - IJ)
2 2
czy równanie, które nic jest dane w postaci. kanonicznej można do takiej postaci
sprowadzić, odpowiada nastQpującc twierdzenie. oraz kor;,ystaj:tt.' Il l J-,~,; ), muh'my \'Ó\\ nank (l l.(>2) sprowadzić do drugie'} postaci kauoniczm:i

Tw. 2. lslnir~ie przeksztalccnie 11icosobli1vc, za pomocą ki<!rcgo r<iiF11a11ie (ll.62) ()

111oż11a sprowadzi<: do postaci lrn1101ticz11ej.
DOWÓD. Ro7.patrzymy trzy możliwe przypadki: 2" ,) 'N tym przypadku f11nkcjc A(x. y) i C(x, y) t1il' lllOfN Jcd11oczc.i11ie Z!likać
O.
I" ó < O. W zbiorze punktów obszaru IJ, w których A C O, równank (ll.62) jest wżadnym punkcie obszaru D. Istotnie, gdyby w jakimś punkcie obszarn D funkcje A(x, y) i C(x, y)
postaci kanonicznej. Wystarczy wi<;c zająć si<,; przypadkiem, gdy co 11aj11111i~i jedna z .fimkcji A(x, y) rnikaly, to wobec równości AC 11 1 """O, musiałaby znikać w tym punkcie również funkcja EJ(x, y),
i C(x, y) jest różna od zera w calym obszarze. Nic zmniejszając ogólności rozważa i\ zaklmlać bę· a jednoczesne znikanie wszystkich trzech fu11k<:ji w obszar1.c I> jest niemożliwe. Nic zmniejszając
dzicmy, że ogólności rozważai'i, b~dzicmy w dalszym ciqgu zakladać, :i.e
I I
j\ [A(x, y) '/OJ
(x; y) '' /)
/\ !.l(.r . .1·) l OJ
(.r: y)i J>
Wcź111y pod uwag<;: równanie różniczkowe cząstkowe
2 W rozpatrywanym przypadku równania (I I .(„fa) i (l l.Mb) rcdukuj:1 się do jednego równania
A( tl</1_) +2B il</1 _,l1/1 IC ( <l1e)' 0 (11.63)
óx óx óy dy 1!1/J cl1/J
A i I! o (11.69)
Wobec przyj<;tych założc1\, równanie (lI.63) można zapisać w postaci tlx 1l.1·

[,·I ~</1 -I- (11·1·· Y.!=.-,·,)

a równanie charakterystyk ma postać
I
,)11_, [/I chp_ +(lJ·-1'I --Ó) . · 11
ilt/J {) d)' li
t)x c)y. c>x rly ~ (l l.70)
skqd dx
o (llhla)
:.;i,·c 11 1"1•;;;_,:.i:i «'' 1'.1·, y) klasy C" w obszarze I> hcdzie calkq picrwszq równania (ll.70). Ponicwai'.
lub dc/J I
„1 O, ·;;i.,:c wubcc (lł.<19) -/O. S1<1d wynika, że przckszlalcc11ic
cl</!
A -- 1-(B 1/ S) o (llhlb) oy
,)x dy
t </>i(X, y), I) (11.71)
Oczywiście każde rozwi:1zanic równania (li.Ma) i każde rozwiązanie równania (llhlb) jest ro1.-
wiqzanicm równania (lf.63). jest nieosobliwe. Ponieważ funkcja <f1, (x, _1·) spcl11ia r(>wnanie (l U19) oraz równanie (I 1.6:1), wi~c
Równania charakterystyk równa1i (ll.64a) (ll.64b), zwane w dalszym ciągu równaniami zgodnie z (ll.<10) A, 11 1 O, natomiast (' 1 •/O. Wobec tego, po zastosowaniu przekształcenia
charnkterystyk równania (ll.62), mają postać (łl.7!), równanie (f(.(,2) przyjmie postać kanonicznq

dy /Jl,;_;) dy 1)"11
'
,
:· 1'.1
• ( ,.
,_;, 1),11,
tlu <111)
, ··----- o
(ll.65)
dx A dr dl( , c)l; <h/
.,'
j.
_I
166

T) ,J :.> O.
li. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE CZ1\STKOWE

W ty1n przypadku równanie c.:harakterystyk. (Il.66) 11ie ma rzeczywist,

calek pierwszych. Niech </>(x, y) = </>1(x, y)·l-j</>2(x, )') gdzie </!1(x, y) i </J2(x, y) są funkcjami Je/i
czywistymi klasy cz w obszarze D, bQdzie jedną z ze.11wlo11ych całek pierwszych tego równa::·
Ponicm:ż funkcja </>(x, y) spełnia równanie (U.63), przy czym jej pochodne cząstkowe wyrażają:~·
-----
\stosu)<!
„ c wzory (U.58) mamy
ó 2 11
1lx2
c)Zu
3. RÓWNANIE UNIOWE RZĘDU Il

v2
- - = y2 - - - 2 - · -
<le xz
1) 2 11
---+- ---+2-3
cl~ iJ-1)
y2
x"
cJZu
cl17z . x
y ó11
cl17
167

wzorami ę <l 2 u cl 2 11 <) 2 11 l <l7u

--~ox 2 ----+2---\-- --
fl</J l . t)(/Jz r)y2 1l; 2 1l; cl-17 x2 óąz
-------+; -.--,
ax <lx
Wst:1wiając zna IcZl· one 11ochoclnc cz:1stkowe do równania (II.74) otrzymamy J·ego postać kano-
więc
niczn:i
a<1~' r + 2B ~,;:1 ~~~~~ + C clt:_) z
il 2 11 l
d,1.~~) z - 2/J a<t~- <_:;~;'- -- C (dt;.=) 2+
Óll
------=O (II,76)
A ( -A ( ó~<l'I} 2; tlą

-1-2 j ,.A 1~</> 1

_il</» + B(~-1~:_ !!_</y,. + ~<ł_i_ ~1>:__) + Cj!<_Ei_ j!_<ł::] = O Niech -<lu- ~0 z ("s, 11) • Wó wczas rownamc
• . (II .76) przyJmte
. . postae.
. c)x óy ox . 1)y <ly óx <ly oy . 1h1
skąd iJz 1
-----z 0~ o
iJ!; 2;
A ( o<fi, )2 +w<)_</>_:__ -~</>__:_ +c ( '~</2), =A ( ~.11!:.)2 +w _a</>_:_ <_l<f>::_ l · c (-''.''~-) 21
. eh <lx <ly <ly <lx 1)x c)y cly Uważając 17 za parametr i rozwiązując ostatnie równanie jako równanie różniczkowe zwy-
(lI.72)

I
czajne otrzymamy
A ~</>i __,l<f1 2 + JJ ( 1l</> ó<f>.: + ~/>_1__
1 <_l<f>:._) + C cl</>~- i><_f>:: 0 [f(iJ)
<lx <ly !lx !ly t)y clx 1)y r)y
gd?.icf(11l jest tlowoln:1 f•_mkcją klasy C' w przedziale (O, -\-oo). Ostatecznie
!'ominiemy dowód, że przy dodatkowym założeniu analityczności fnnizcji ,·l(x, y), JJ(x,y)
Il= 1/[g(-17)-\-h(~)
i C(x, y), jakobian przekształcenia
gdzie g i h są to dowolne funkcje kłusy cz w przedziale (O, +oo).
'I) == </!z(X, )') (II.73)
Wobec (II.75), całka ogólna równaniu (II.74) ma postać
jest różny
od zera w obszarze D.
Korzystając z (ll.60) i (II.72) mamy: A, "'' C'i 'l O oraz 11, ='O, co
niu przekształcenia (II.73) równanie (!T.62) przyjmie postać km1011icz11ą
~znacza że po zastosowa-
11 = 1lxy g (-S-)-1-h(xy) (II.77)

UwzglQdniając warunki początkowe mamy

-~~-''. +P:, (1;, IJ, u, a~ , __'l'-'-) -_,, o
W ten sposób dowód tw. 2 został zakmkzony.
r)i;--
·\· a2u_
Ól/ 2 1)~ ÓIJ,
{Y' g ( ~-)-\-/z(x) = 1lx l (II.78)
U w a g a. VI/ przypadku szczególnym, gdy równanie (II.62) jest równaniem liniowym
(IL54), funkc;jc Fi, F2 , 1":1 i l''., w postaciach kanonicznych tego równania zalc).ą w sposób liniowy ~
2 ,;.,
g (~)+-~ g' (~)-1-xh'(x) =
J/xX X
xJ
od swych argumentów.
Odejmując stronami równanie pierwsze od drugiego, po uprzednim zróżniczkowaniu równania
lPh'zyk!:ul 1. Znależc: calkQ szczególną równania pierwszego względem x i podzieleniu drngiego stronami przez x, otrzymamy
r)Zu iJ2u
x'- -------- ·- 1' 2 - - O (II.74)
<lx1 .

spełniającą warunki początkowe: u(x, I),, 1/.v, uy(x, l) x. Stąd

Równanie (II.74) jest w obszarze D = { (.~; y) : (x > O) /\ (y > O)} typu hiperbolicznego, 1
ponieważ ,5 = AC-JJ 2 = -x 2 y 2 <O. Sprowadzimy je w tym obszarze do postaci kanonicznej.
g (- _--) = _:1_ In x- i/x -1-c (II.79)
X 4 I J
Równania charakterystyk mają postać oraz zgodnie z pierwszym równaniem układu (II.78)
dy
<fr
y
X
dy
<fr
y
h(x) 00

4
/- vx
x-1-1 x---lnx-C] x
;- (II.BO)

a funkcje <p 1 =• .:1.'.. i </>z ~' xy są całkami pierwszymi tych równai\. Biorąc pod uwagę przcksztal· Wobec (11.77), (II.79) i (Il.80) funkcja
X
cenie {\'.V
u= x(y-1)+-- (2-ln y)
.l' (II.75) 2
'I/ - -
jest szukaną calk:i szczególną równania. (IL 711).
 li. R()WNi\NIA RÓŻNICZKOWE CZ1\STKUWE 169
168

ł'rr.yklad 2. Rozwiązać równanie Klasyfikacja rbwnal1 rbżniczkowych cz:1stkowych liniowych l'zędu drugici~o
I I a 2
11 11 a 2 a·:u ···1·1r1dlrn ogMnym
----------l-~----- l) \\ pl,,_ '
dx2 - c>xtJy !)cf. i(,;1,·1w11it'lll n)'.;lliczko11·ym l'Zf/.1'/kOll'_l'lll finiol\!)'111 /'Z("dll drugiego Z runkcj;!
w dowolnym obszarze płaskim D. · I , 11·1 11 u(x1, x_-., .. „ x,,-) nazywamy równanie
nicll'l~11 ' 1 '·
Równanie to jest typu parabolicznego, ponieważ r\ AC - 11 2 o_ li fi
. dy -1\1 _ 1J'u
o ( 1l.B5J
Równanie charakter)1styk ma 11c>stac----- J ·1
t!.r --- ' , f"1111l·c1··1
' .' <f'> ' --- . -- "',. J- ""
I' ""l ca
, liq p1erwszq
· tego \,_J
_, . A,;(/')
,L......i il.\;
.
równania. i I j I

Biorąc pod uwagi; przekształcenie prlY czym A 1;U'), B;(P), C(I') i F(l') są tn dane f"unkcje klasy C\ określone w każ.­
dvni punkc:ic /'(.\' 1, -'2, „ „ x„) pewnego obszaru J) c E„.
i stosujqc wzory (!1.58) mamy · Dla 11 I nic 1110:'.11a na ogół równania (f 1.B5) sprowadzi{: w całym obszarze D
,)211 ,)211 {·,:[{ ,r~u
-- 2 l· do prostszej postaci z.a pomocą jednego przekształcenia. Jest to natomiast 111ożlill'e
<)!;1 .ói; 1)11
1h'- <11/' w 1.ym przypadku, gdy wszystkie wsp1'ilczy11niki A 1; s;1 stale. Mówi o tym nastc;:pującc
d 2 11 a2u a2 u a2u a111
-···-······ I ... ··-·--···- 1wicrd1.enic:
d.r <)J' f <)J;l I - <)~ dij ' t)yl
Tw. 3. Jeżeli wszys1kie ll'.lf>ólczy1111iki A;; w ró11·11a11iu (ll.85) są .1·1a/e, Io istnieje
Wstawiaj11c znalezione pochodne do równania (11.81) otrzymamy jego posta1' kanoniczną
d2u /inioll'C 11icosohli1l'e t>rzekszta/ccnie
,),/ o "
t
'-./;
.. \""\
/;:_;
\"
f,i· /~ k I, 2, ... ,n
Stąd, po dwukrotnym calkowaniu, znajllujcmy i I
/{ l/g(l;)+li(i;J (Il.83)
za pomont k I 1)r,,g,J rr) 11•11a11ie ( l l. g_5) 1110::11a .1pro11•ad;:ii' do 110.1·1 aci ka11011iczlli'.i
gdzie g(/;) i fi(i;) są to clowoine f"unkCJC klasy C' 2 W przedziale ( - CO, -!- CO).
Il li
Ostatecznie wi<;c, z uwagi na (ll.82) i (IUUJ
\_' , 11''11 \ 'l
11 -~ xg(y-- x)-1-h(y--x) > ).; > IJ;,
+ /..--l o
,..;'.,---l
i I i I
jest cal ką ogólną równania (l l.81 ).
gdzie ws1.ystkic wsp1'llu.y11niki }, 1 S<! n-,wnc _-J-1 lub O,
l'rzyklad 3. Śprowadzić do postaci kanonicznej równanie
li

2
a1u cflu
)
1
IJ./, .. dla i
1' --- I x 2 ---· O (ll.84) .1:.....-1 .I 1.f
. ,)x'- cly' i I

w dowolnym obszarze plaskim D, nic zawierającym punktów osi ukladu wspólrz<,:dnych. DOWÓD leg<> twierdzenia p"1ni_ia111y.
Równanie (ll.84) jest typu eliptyc::ucgo w obszarze D ponieważ r) AC- - li' .r'l' 2 O
w każdym punkcie kgo obszaru. Dcf. M1\wi111y, ż.e równanie (IU~5) jest w punkcie 1'0 (x'/; x~; „.; x::) e: D
Równania charakterystyk majq postać typu:
dy X dy .\'. paraholicz11ego clipty1·z11ego
_,_,i--, ·i,- hipcrholicztlego
dx y dx ·y
wtedy i tylko wtedy, gdy po sprowadzeniu równania (11.85), o wsp1\lczy1111ikaeh
Calką pierwszą drugicgu z tych równa!\ jest r,;nkcja </>(X, y) y 2 -l-jx 2 • lliorac pod uwagę
przcksztalccnie . A 1;(/'o) .J,i postaci kanonicznej
0

I/ wszysl kic współczynniki wszystkie wsp( llu.ynni-

i stosując wzory (ll.58) 111a1ny
i.; są ró:i.ne od /.era i }. 1 z wyjąt ki cm jednego ki },; są rM-.nc od zera 1
wszystkie z wyjątkiem }, 1, są n\ż_ne od zera i 111a- mają len sam znak
jednego maj:1 ten sarn j:1 ten sam znak oraz
Wstawiając znalezione pochodne czqslkowe do równania (lUM) otrzymamy jego postać znak ilu
ka11011icz11q wsp(i!czynnik przy ()i;k-
{)111 1)'11 1)11 t c)u
()!;2
-1------ -I
_,
?I;
+· o n'i·i.11y od zera
cl11' il!; 211 1h1
.,'
 170 Il. H()WNANIA RÓŻNICZKOWE CZĄSTKOWE J. RÓWNANIE LINIOWE RZI;DlJ Il 171
1:
\'
·----··--·-------- -----
Mówi my, że równanie (fLB5) jest typu llipcrbofic:11ego (pambolicwego albo e/i Kiedy n1ówi1ny, że równanie różniczkowe cząstko\ve p~·:1\\'it -lird J\\'e rz1~du drugiego 1

3'.„ niewiadomą u u(x, y) jest w postaci kanonicznej i jakq ru! 1y;grywaj~1 równania cha-
'!'cz11ego) w obs~m·;;c J) wtedy i t~lko wtedy, _gdy jest typu hiperbolicznego (parab~:
1
=-.c:; ,'.

t [unkcJ<lt k przy sprowmIzanm . t Iancgo rownanm

• . d o postaci. IGmo111cznct':
. ..
licznego albo eliptycznego) w kazclym punkcw !:ego obszaru. raktcrys Y ·
Ten podział nic wyczerpuje wszystkich typów równai'1, a mianowicie, tzw 4
• znaleźć zbiór, w którym równanie:
2
r1)11111wi 11/tra/liperbolicz11yc/1 i ulirapambolicznych, które mają dla zastosowai1 Ztti: iJ211 il 2 11 1) 11 óu
a) (x2·1-y2) -~)~;2· --2 ,);:~5-y· + a:v2· -2x ·s:~ = o
korne znaczenie.
il 211 <lu 1)11
Pnyldady - (1-l-y 2 ) ----- --2x --- -2y --- ·~ O
2
óy <h: <ly
a) R ó w n a n i c d r g a ti m c m b r a n y
1211 il 211 . '1 211 • ilu
1)211 ,)2/( 1l211 l--·-'-2cosx---~----·--s1n 2
x-------s1nx - :;:,-=O
----
1l.\:2
+ -·······-
1)y2
- ·----
ót2
= o c) -~x2 1 iJx ily 1)y
2 óy
jest typt( hiperbolicznego, parabolicznego, eliptycznego.
z funkcją niewiadomą 11 ,,_, a(x, y, t), która przedstawia wychylenie punktu (x, y) płaskiej mcnibra.
ny w chwili t, jcsl: równaniem typu hiperbolicznego w dowolnym obszarze tzw. czasoprzcstrzc. 5. Sprowadzić do postaci kanonicznej równania:
ni Oxyt.
b) Rów n n n ie fa I s r c ryc z n y c h O, w dowolnym obszarze płaskim nic zawierającym pl)nktów osi Oy,

,)21/ () -~ li
-1- -- d 2 11
+ iJy"
b) x2--+2xy--
tPu,
w dowolnyrn nic zawierającym
1)x2 1lx dy
z funkcją niewiado1lli! li':~ u(x, y, z, t), która pr1.edstawia amplitude fali w j)i:li (CŻc' (x; y; .::) w chwili I,
1

jest równanic111 typu hiperbolicznego w dowolny111 obszarze przestrzeni Oxy;;t. punktów osi Oy,

c) Równanie przewodnictwa na płaszczyźnie

,) 211 a211
c) -j-x 2 -~-•-••O, w dowolnym obszarze płaskim nic zawierającym punktów osi Oy.
()
5~ 2 1)y-
-l··
1)y2
6. Rozwiązać równania:
z fon keją niewiadomą 11 11(x, y, 1), k tfaa przedstawia tc111perat11rę §rodo!l'iska li' p1111kcic (x, y)
w chwili I, jest równank:m typu parabolicznego w dowolnym obszarze czasoprzestrzeni Oxyt. d'u ó 2 11 ó'u ilu óu
a) x' ----·2 -- 2xv --- - - · + v' --- + x - - +y ----- =- O, w dowolnym obszarze płaskim zło-
1))· ,)v · <)y' clx óy
d) n. ó w n a n i 0 p .1· z c w o d n i c t w a w p r z c s t r z c n i
• 1)x ·

żonym z punktów o dodatnt„.11 ,.HlciQtych,

d 2 11 d 2 11 '1 2 11
+- <)y2··+ dt
o~(}
il'u 2
1) 11 <) 2 11 y 2 óu x2 iJ11
b) y' - -'.'.xy -------- -1-x' ---- 2
·-- -·-- --- ---- - -·- =• O, w dowolnym obszarze płaskim
1)x Óy Óy X <lx )' 1)y
z funkcją niewiadomą 11 "~- u(x, )',z, t), która przedstawia 1c111pcr11t11rę .frodowiska w p1111kcic (x;y; z)
nic zawierającym punktów osi układu współrzędnych.
w chwili t, jest równaniem typu parabolicznego w dowolnym obszarze przestrzeni Oxyzl.
e) Rów n a n ie La p I ac e'a w p r z c str ze n i 7. Znaleźć rozwiqzanie równania

d2 11 ó'u d2 u 112
11 <l 2 11 <l'11
Ospelrnaj< 1 ccwarunkir.oczątkowc:11(x,l)--·x,11y(x,l)=x •
2

-1- - -··- ·--+· ·--·---:·.:~o xZ,,--_;:2·--2xy ilxcly 3y 2 <ly'

<lx2 ily2 azo
:r. funkcją niewiadomą 11 = 11(x, J', z) jest równaniem typu eliptycznego w dowolnym obszarze prze· 8. \Vykazać, że równanie
strzeni Oxyz. Równanie takie spełnia np. polcncjal elektrostatyczny wytworzony przez ładunki
·~- (l-x)2
elektryczne w obszarze nic zawierającym tych ładunków. 1lx [<1-x)'-1)"-I
_,i_
<lx_
a211
<lt 2
z funkcją nicwiadnm~J u u(x, t), można przedstawić w postaci

Ć\VlCZENIA c• ()

ze stosownie dobraną funkcją niewiadomą v v(x, 1).

U. Podać dd'inicję, a następnie in·zcprowadzi(., klasyfikację równania różniczkowego cząsl·
kmwgo liniowego rz.;;du drugiego.
Oc!J)owie<l:d. 4. a) D 1 {(x;y): x'-1-y'< !}, D, - {(.x;y): x 2 -l-y 2 -- l},
2. Podaó twierdzenia dotyczące równania różniczkowego cn1stkow~~go praw1c-1iniowcgo D.i D 1 -- {(x;y): x 2 -y 2 < l}, D 2 · - {(x;y): x 2 -y 2 --1},
(x; .J): X"'~ J' 2 J ;; b)
rzędu drugiego. D, ·J' typu hiperbolicznego na całej płaszczyźnie Oxy.
(.\·: l''.: _y2. ! }; c)
 172 Jl. ll(J\VNANIA llÓŻ.NICZ.KOIVE CZ,\STKOWI'. ·I. I<OWNANIE STRUNY 173

<lu ; krzywej. Ponieważ inleresują nas 111ale odchylenia struny, wii,:c naprężenia w punk-
5. O, o,
'llj '&;/"'o, tt;J \·/ i M, 1117.yjmiemy za równe co do wielkości naprężeniu T. Z tego samego
1 I I
[;!Cl •· ·

\ + h\X.J'). !!,c!zic: g(I;) i h(i;) są lo dowolne run keje klasy C 2 w lll'Z .

ciągu
I I . <lu . I
. Ja w bardzo
cl) ··)···, ,c o.
( ,, 6. aj Il •- ::(.1y) In
.c. •lti )()mi1'a6 będzicllly w dalszylll kwadrat poc tot ncJ
pow O' 1 · llx
dziale (--co, -:·u.· 1, b) 11 x 2 g(x 2 + y') ·I· h(x 1 + y 2 ), gdzie g(!;) i '1($) są lo dowolne funkcje klasy
mały w porównaniu z jedno~icią.
C 2 \V przedziale {:)i -:- C(.i ).
Niech rx będzie kątem ostrym, jaki styczna do krzywej przedstawiającej strunę

1. " .\ .. +,, (~.- . V?). tworzy z dodatnim kierunkiem osi Ox. Wówczas Iga =„ «)x, slqd
Óll

tgo: du
41. RÓWNANm STRUNY S1I1 C( (ll.87)
1/11 lg 2
r:J.

~I + (x~
· II . Óll )"-
Zajmiemy się obecnie badaniem równania typu hipcrbo/iczliego t

(!l.86) Suma wspó/rzęd11ych llllfll'{'że1/ struny w punktach .M 1 i /\./ 2 wzglirdcm osi Ou wyraża
się wzorem
które wystirpuje w wielu zagadnieniach rizycznych, zwiiizanych ze zj;, 11 iokami drgati (ll.88)
mechanicznych lub elektrycznych. Przede wszystkim pokażemy, ;i.c n\wnanie (ll.86)
otrzymuje się pr-z.y r(l1patrywa 11 i u małych poprzecznych drgat1 swobodnych struny gdzie rx 1 i rx 2 s;.! wartościami wspomnianego wy;i.ej kąta odpowiednio w punktach
naprężonej. M 1 i M 2 • Wobec (ll.87) i (1Ul8) mamy

Równanie 1;k'g,u:1 ;;;:nmy. Przez strunę rozumieć będziemy nić spn~żystą, tj.
nić zdolną do swobod ncgo zginania si.,:. Zakładamy, ;i.e struna znajduje się pod dzia-
Vc· ..· T [.( <'
. eh:
11
)
M,
( du )
ÓX M,.
I (ll.89)

łaniem silnego naprężenia T i w stanic równo11•agi bez działania sił zewnętrznych

rozciągnięta jest wzdłuż osi Ox. Jeżeli wyprowadzimy ti,: strunę ze stanu równowagi, Zastępując przyrost pochodnej
<)u
a:~· , występujący po prawej stronic wzoru (I U\9),
a następnie w chwili t "'·' O swobodnie puścimy, to st~·una rozpocznie drgania. Nic <)211
będziemy uwzględniać oporu ośrodka, w którym odbywa się drganie, ani :;iły cięż· rM.11iczk~1 1lx, otrzymamy
kości działającej na strunę. Ograniczymy się do rozpatrzenia 111a/yd1 poprzecz·
nyc/1 zakładając, ż.e cały ruch odbywa się w jednej p/aszczyźnie i 'i.e 1m11kty struny (ll.90)
porusząją się prostopadle do osi Ox. Przez 11 •c~ u(x, t) oznaczmy odcliy/e11ie od stanu
równowagi punktu struny o odciętej x w chwili t. Niech (! będzie g('S/o.i'cią /i11iową stm11y jednorodn<'.i. Wówczas si/a ine{'(ji ele-
mentu M, M 2 wyraża si.,: wzorem
u
/] (!l.91)
T(x) Nt N2 T(x+Ax)
-·~
,-«" I I
. "-·(".'·1::·.:____ _ J _ _~---- ~n JhHJstawic ~I dynamiki Newtona: >'·I B ~-·O, więc zgodnie z (11.90)
01 Nt(x) N2 (,r-t-LL0 X i(ll.91)
Rvs. ll.3 2
) li
2
1) li
'/' 'i)x2 >lx-· cJ/2 I! I. I X o
Przy ustalonym t wykres l"unkcji 11 11(x, t) przedstawia strunę w danej chwili t
(rys. I 1.3). Rozważmy element M 1 M 2 struny, który w równowadze miał położenie
Stąd, po wprowadzeniu oznaczenia a
/T
~/ I! , otrzymamy równanie (11.86), kt,\rc
N 1 N 2 • Matematycznym odpowiednikiem sprę'i.ystości struny jest warunek ::Lvanośc:i
napręż.e1i T do krzywej przedstawiającej strunę w danej chwili t w kai.dyi01 punkcie nazywać będziemy ni11·nr11tic·111 stmny lub ró11·11anie111 fali fi/askicj.
.,'
 174 Jl. RÓWNANIA R<);'.N!CZKOWE CZ;\STKOWE 4. RÓWNANIE STRUNY 175
"
\ --~-----~--- --------------

Omówimy obecnie związek równania fali pla~;kicj /'. UJclad '\·r:m1 (ll.93), (lT.95) ?.:t;iisujc się zazwyczaj w postaci
które
ma znaczenie w teorii rozchodzenia się drgai'1 elektrycznych, w przypadku gdy D11 r)i
dl ugość p r z c w od ów .i est r z ę d u cl I u gości fa I i. ·-7jx =Ri+L7j(
r)i Du
l!Łóvvmmia fo1ii diuugne.i. Rozważ.my d11 1 11przewodową linię elektryczną, kt6rą - - - = Gu+C....,-
óx (}f
charakteryzują cztery parametry:
i nazywa równaniami linii dlugiąj. Stanowią
one podstawę do analizy matematycznej 11

oporność R [-~-], indukcyjność L [-~~-] zjawisk elektrycznych w liniach długich. Należy podkreślić, że nazwy linia długa
nic należy rozumieć doslownie; chodzi tu o wspólmiemo.lić długości linii i długości

· "C[FJ
111- ,
po.Jenrnosc I ··G[ J
up ywnosc 1 .l
-6.~Jll-
fali rozchodzącego się w niej zaburzenia elektrycznego. Na przykład dla czc,;stotli-
wości przesyłowej 50 Hz długość fali wynosi około 6000 km, więc za linię długą
Każdy punkt tej linii ma określoną współrzędną x (rys. H.4). Niech u(x, t) oraz uważa siQ wówczas taką, której długość wynosi co najmniej kilkaset kilometrów.
i(x, t) oznaczają odpowiednio napięcie między przewodami oraz natężenie prądu Typowym przykładem linii długich są tu kable transoceaniczne. Jeżeli natomiast
w punkcie o współrzędnej x i w chwili t. Rozważmy odcinek linii długiej, odpo· rozpatrnjcmy przebiegi elektryczne wielkiej czc,;stotliwości, np. 50 MHz, to długość
wiadający przedziałowi (x, x+.dx) osi Ox, przedstawiając go w postaci zastępczego fali wynosi 6 m, więc za linie,; cllug~1 trzeba uważać już taką, której długość wynosi
czwórnika o sta~)'ch skupionych (rys. 11.4). kilkadziesiąt centymetrów.
Różniczkując równanie (H.93) obustronnie względem x i korzystając z rów-
nanin (lI.95) możemy wyrugowacS z równa(1 linii długiej jedną funkcję niewiadomą,
np. natężenie prąciu. Otrzymamy wówczas równanie, jakie spełnia napięcie 11(x, t)
ó 2 11 · óu ó2 u
LC -~)(2.- +(RC+ LG) )j[ +RGu =~ óx 2 - (If.96)

zwane równaniem telegrą/icz11y111.

Podobnie można wyrugować napięcie, co pozostawiamy już Czytelnikowi.
W przypadku, gdy R ~-'" G =O, otrzymujemy znane nam już równanie fali
płaskiej, przy czym a= /~-="=-· Przypadek ten odpowiada linii bez strat.
l LC
li w ag a. Jeżeli ~"
L = O, to równanie (II.96) przyjmie postać
G
Zgodnie z H prawem Kirchhoffa mamy w przybli:i:eniu d 211 , ilu
----- - RC ----- ~" O (11.97)
11(x+l1x, t) --·u(x, t) = ·-Ri(x, t)llx--L-~i~~,t!_,dx (II.92)
óx 2 · <)/
Jest to znane równanie przewodnictwa, zwane również równaniem jednowymiarowej dyfuzji.
Badaniem równania przewodnictwa, zajmiemy siq w 6 punkcie tego rozdziału.
Dzieląc równanie (I I.92) obustronnie przez llx, a następnie przechodząc po obu
Równanie (lf.<)G) w przypadku G ~' L ""' O rozpatrywał po raz pierwszy fizyk i matematyk
stronach otrzymanej równości do granicy przy Lix -> O, otrzymamy angielski Vv'!L!Al'l (jg]Jl-1 'l07), od JB<)2 lord KELVIN.
óu . . ói
--= --Rt-L-,-- (ff.93) Vl'arn.i:iLi Równanie (.U.86) ma wiele różnych rozwiąza!l. Aby
óx ót
rozwiązanie było jednoznacznie określone, musimy znać położenie punktów struny
Z kolei zgodnie z I prawem Kirchhoffa 11iamy w przybliżeniu oraz ich prc,;dkość w chwili początlcowej t = O. Inaczej mówiąc szukamy takiego
·c· ) .(. I , .) C'l.I XI/ (X-i·/. I X, tl+
. C'..(X·------,-----'--
J c)11(x-l-llx,t) (!I.94) rozwiązania równania ÓI.86) w obszarze J) = {(x; t):-0'.)<x< +O'.) A t ;?o O},
I X, t --/.Cl> -/oX, t ==
. Ol które spełnia wamn!ci początkowe:
Dzieląc r6wnanie (H.94) obustronnie przez ,dx, a następnie przechodząc po obu óu(x,O)
<p(x)
u(x,0) = f(x), ---·····---·'-- = (H.98)
stronach otrzymanej równości do granicy przv .dx -+ O, otrzymamy ót
gdzie ./(x) i <p(x) są danymi funk~jami odpowiednio klasy C 2 C 1· w przedziale
(IT.95)
(~ci:i, -I-co).
 176 Il. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE CZ1\STKOWI'. 4. RÓWNANJE STRUNY 177

Jeżeli struna jest ograniczona zjed11ci l11b:: ohu ,;·rro11 w punktach.\: o i x,,.. Struna ilwnsh:mmic t.riieogn-mniczmna. Poszukujemy rozwi;izania równania (!U\G)
to musimy ponadto wiedzieć, jak zachowują się jej koi'lcc. W przypadku, gdy ko: I, ()211
. . . . ' nec
struny s'.l umocow.anc, .na '.1oz101'.11e . przy.1ętym umowmc za zerowy (u O), to Dx2
poszuku.1cmy rozwiązania rowna111a (.11.8<>) w obszarze D ,,_ {(x; 1):0
. X'~ i 1\ ;\ I O}, które spełnia warunki począt-
/I. t :;: O}, spclniająccgo oprócz warunków pocz:)t knwych .Jeszcze tzw.
zerowe w -17.11·orzc JJ' ·i(x; i): x ce (- U.J, ·I
waru11ki brzegowe koWC (!I.98). , . ' . ,
Równania charakterystyk dla ruwnama (Il.b6) ma.i;r postac
11(0,t)~=O, 11(/, I) ()
(ll.99)
dla każdego t O. Żądamy przy tym, żeby były spclnionc następuj~1cc tzw. warunki dt dt I
dx a
' -{lx
-
(/
zgod110/;ci
./(/) ' o'
/(O) o a funkcje r/1 t '-' x--at i i/12 x-\ at sq całkami pierwszymi tych równai'1. Rodziny
(ll.too
Może się zdarzyć, żekoi1ce struny nic są w11oco11•mtc, ale pornsząją sit,J w pcwie ) prostych rCnvnolcglych: x- at const i x-1-at const S<) charakterystykami n\w-
okreś.lo.ny sposób. YV_ tym przypadku poszukujemy rozwiązania równania (II.a~ nanin (11. 86 ).
spehmtjącego warunki początkowe (I l.98) oraz waru11ki brzegoll'e postaci p 0 zastosowaniu przekształcenia
·11 - x-1-at (li.103)
11(0, r) ,,, x(r), 11(!, r), ·1p(t) (n. 101 i
dla każdego I:,:::: o, gdzie x(t) i 1p(t) są to dane funkcje klasy C' IV prz.cdzialc <O, +o::i). równanie (II.86) przyjmie postcu' k1111011icz11ą
Wówczas żądamy, żeby były spełnione wanmki zgod110.'>'ci a2 u
1)E a,1 o
./{O)== x(O), ./(/) ''' 1p(O), q1(0) = ;((O), rp(f) 1p'(O) (ll.102)
skąd wynika, :l.c
11' g(l;)lh(rJ) (11.104)

gdzie g(I;) i 11(11) są to dowolne funkcje klasy C w przedziale ( 2

co, -I co). Wo hec
(Jl. I03) i (I I.I 04) rozwiązanie ogólne ró11 1nania (I I.BG) ma postać.
u(x, t) g(x- at)-lh(xl al) (11.10'.i)

Zanim skorzystamy z warunków początkowych (11.98) zastanowimy się nad

interpretacją .f/::yc::ną roz11·iązania og<ilnego (I I. I 05). W chwili początkowej t ' ' O
picrws1.y sk!aduik wychylenia strnny, c1.yli g(x---at), przyjmuje w punkcie x Xo war-
tośćg(x0). Po upływie czasu 1 tie samą warlość przxjmic runkcja g(x-- at) w punkcie
X= Xo+·at. Oznacza Io, że g(x--- at) przedstawia r a 1 V ro z c h od z ą cą si V

z p r ę d kości ą a w d od a l n i m kie r u Il k u os i Ox. Analogicznie,

1, RYS. 11.5
/i(x-i-al)przcdstawiaf'alę rozchodzącą się z prędkością a w ujcm-
Rozwiązanie równania (l 1.86) spełniające warunki początkowe (11.98), warunki n y m kier u n ku os i Ox. Rozwiązanie ogólne (IL I 05) można więc interpre-
brzegowe (I I.I OI) oraz warunki zgodności (U.102) przedstawia geometrycznie tować jako wynik 11a/oże11ia si!J dwóch fal rozchodzących się z jednakowymi pręd­
powierzchnię u"' u(x, 1) w nieograniczonym obszarze D {(x; t): O x ~I/\ kościami w obu kierunkach osi Ox.
O ,,:; I < w} przechodzącą przez trzy dane krzywe, które.i przekroje płaszczyznami
x = const mają z góry ustalone kierunki styczne przy I =~ O (rys. 11.5). Obecnie skorzystamy z warunlJl\V początkowych (IJ.9g). Ponieważ
l n t c r pre ta ej ę geom c try cz n ą rozwiązania równania (11.86) spcł·
i)u(x, I)
niająccgo warunki początkowe (Il.98), warunki brzegowe (11.99) oraz warunki -ag'(.r-- at)-1 ah'(x-\ al)
zgodności (li. I OO) pozostawiamy Czytelnikowi.
at
wi~e zgodnie z tymi warunkami mamy
W konkretnych zagadnieniach f'izycznych nic interesuje nas najcz\~ścicj rozwią·
zanic ogólne równania, opisującego dane z,jawisk:o, lecz rozwiązanie spełniające g(x) I h(x) "' .f(x)
określone warunki graniczne, tzn. warunki początkowe i ewentualnie wun111ki brze· I
g'(.x)-····h'(x) rp(x)
go we. a
 J7H •I. RÓWNANIE STRUNY 179
•·
\

Przepisując pierwsze z l.ych równm1 bez zmiany, drugie zaś obustronnie eałk . i (x), opisują~c stan struny w chwili początlwwej, były określone tylko w pewnym
otrzymamy ' UJąc,' 1
;zcdzialc skonczonym (/~'. q): to ze wzoru (Il.108) można by obliczać wartości
g(x)+h(x) ~·~ .l(x)
X
~ kcJ'i 11 (x, t) tylko w troJkąc1e Ppq, ograniczonym odcinkiem pq i charakterysty-
Jun · . .. •
kallli przcchoclzącym1 przez Jego koi1ce. Wówczas stan struny w dowolnej chwili
g(...,,:)--h(x) =' --· 1
{/ .o~ <p(z)dz-l·C 1
byłby określony tylko na odcinku p'q', leżącym wewnątrz wspomnianego trój-
;~ta na prostej t "'' Io (rys. H.6). Długość odcinka p' q' zmniejsza się wraz ze wzrostem
skąd . q-p
czasu. Po prze Icroczenm przez czas wartości T = Ta- , bQdącej rzędną punktu P,
l •. 1 (; c nie potrafimy określić stanu struny na podstawie jej stanu początkowego w prze-
g(x) =• ·· ·.1(:r)· - ·')· 1) 1 1(::)rh: I· -
2 -a . 1 2
o dziale (p' q) ·
(II.106) Jeżeli natomiast funkcjef(x) i <p(x), opisujące stan struny w chwili poćzątkowej
I . l ~-; C są określone na s:;ałej osi Ox, to wzór (Jl.108) pozwala określić stan strmiy w chwili
h(x) = -,:;-f(x)+? <p(z)dz- -
- _a ()• 2
1 >o, ez.yli w dowolnym punkcie czasoprzestrzeni Oxt.
Wobec (II.105) i (H.106) Przypuśćmy, że w chwili początkowej t = O struna jest zaburzona tylko w pew-
nym przedziale (p, ą) osi Ox, tzn. że 1\mkc~e f(x) i <p(x) są określone na całej osi,
x+ut
Ica są równe tożsamościowo zeru na zewnątrz tego przedziału. Charakterystyki
u(x, t) ~,, .; ucx-a1)+:flx-1-at)J+-L. ·ąJ(z)dz r (II.107)
przechodzące przez punkty p i q osi Ox oznaczmy kolejno przez: cl> c2 , c3 i c4
- 2a J
X-·af
(rys. IL 7).
Wzór (IJ.107) nosi nazwą wzom d'Alcmberta. Zastanowimy sią nad jego in.
tcrpretacją fizyczną.

RYS. 11.7
'1

ze wzorem (l . !OE) u O w obszarze JJi 1 na lewo od charakterystyki

Nie~h 111(xo; to) będzie dowolnym Jlli'nktem pólplaszczyzny t:. O. Liczby
Xo--alo l Xo-1-ato są odciQtymi punktów A i 11, w k16rych charaklervstvki .1:--al ~'
=" Xo--alo i x·l-at =• Xo+at 0 , przechodzące przez punkt 1i:t, prz~ci;iajn oś Ox
(rys. H.6). Zgodnie ze wzorem (U.107) w:irtn:;r: ··unkcji 11(x, t) w punkcie. 1l1 zależy
od.wartości funk('.ji/(x) w punktach A i B oraz od wartości funkcji rp(x) na odcinku
AB:
c1 i w olJ:;?arw .D2 na prawo od charakterystyk.i c,1„ .Ponadto funkcja u(x, t) przy-
biera w punkcie obszaru }) 3 między charakterystykami c 2 i c3 stałą wartość
(niekoniecznie równą zeru). Mówimy, że w obszarach D 1 , D 2 i D 3 struna jest nie
zaburzona. Jest zaburzona natomiast w obszarach D 4 oraz D 5 odpowiednio między
charakterystykami c 1 i c 2 oraz c 3 i c4„ Wynika stąd, że zaburzenie struny w chwili
początkowej w przedziale (p, q) rozszerza siQ ze wzrostem czasu, przy czym od pew-

~~ 1
L/(A)+:/(B)] 1 (II.108) nej chwiii T począwszy dzieli siQ na dwie czQści rozchodzące się z prędkością a
11(M)
2a J <r(z)dz
.r.·
Alt
w dwóci1 przeciwnych kicrunlrnch osi Ox. Proste oddzielające obszar zaburzony od
obszaru nic~zaburzoncgo nazywamy czo/em lub ty/em fali w zależności od tego, w ja-
Jlmiczcj mówiąc sian struny w punkcie M zależv od iei stanu kim kierunku osi Ox Cala się rozchodzi. Na rys. 11.7 punkty P 2 i Q 1 odpowiadają
cinku AB, który jest tym dłuższy im 1ió-/11i<'J.SZ;t ·IL'''l". c.l1wil·i 1
~ ' ) ~ - ,_, . ..', '- .,( • "' ..' • •' ',L' • () • czolom, Q2 i P 1 zaś tyłom fol odpowiadających czQściowym zaburzeniom.

12•
 180 li. R(>WNANIA R(>ŻNICZKOWE CZĄSTKOWE 4. llÓWNANIE STRUNY 181

Przykład. Strunie nieograniczonej o gęstości liniowej ui naprężeniu na 2 nad· 1110 w· l . ·dziale (O,/), oraz warunki brzegowe
J ' ' CW1i1i W p1ZC
początkowej I = O kształt wykresu funkcji f(x) - . a następnie swobodnie l1Lts· _ 11(0, t) ~·--O, 11(/, t) O (lLllO)
l -1- Sx 2 • ZClono. ----O.
Zbadać stan struny w dciwolmoj chwili I> O. dl;i f::i~dcgo I .
z:ikł:id:imy, n: funkcje dane /(x) i <p(x) są odpowiednio klasy C 2 i C 1 w prze-
Należy rozwiązać równanie
. (Cl /;' a 1xmadlo ~;pclniają warunki zgodności
- o dZW 1c ' '
,, z warunkami początkowymi
/(O) • ./(/) O, <p(O) = q1(/) O
zastantiwmy sic;;, czy poszukiwane rozwiązanie można przedstawić wzorem
(U.111)

<l11(x,O)
u(x, O) ' - ----- --------- o d'Alcmbcrta
<li
li g(x-at)-i--h(x-1 at) (ILl 12)
Zgodnie ze wzorem (11.107) szukane rozwiqzanic 111a postać
I „dzic funkcje g(x) i li(xl cą określone \vzorami (Il. !06). Otóż trzeba sic;; zatroszczyć
~ 2 ~to, aby funkcja (II.112) spełniała nic tylko warunki początkowe (ll.109), ale rów-
u(x,t) = ---------=---_-- -1- ------------
l-1-5(x--a1J2 H-5(x I-at)" nież warunki brzegowe (11.1 l O). Prócz tego argumenty x-at i x--1-at funkcji g(x)
l 1
Na rys. II.8 jest przedstawiony ksztalt struny w chwili I~ O; ----; - . i h(x) mogą wykraczać poza przedział (O,/), a runkcjc f(x) i cp(x), od których
2a a funkcje g(x) i /i(x) zależą zgodnie ze wzorami (U.106), są dane tylko w przedziale
(O,/). N aldy więc przedłużyć funkcje g(x) i !i(x) lub -- co na jedno wychodzi --
lL
·f funkcjc.f(x) i <p(x) poza przedział (O,/).
u(x,D) Fizycznie, przcdłui.cnic takie oznacza traktowanie struny ograniczonej jako
,,----
odcinka pewnej fikc_vjnej struny nieograniczonej, która powinna poruszać sic;; tak,
zcby odcinek ten wykonywał ruch określony przez warunki zadania, w szczegól-
ności zaś, :i.cby mial nieruchome koilcc.

A A
!J !J
I

___,_ X

f D
T
1+5(x-1-1)2\ ~ RYS. Ii.9
:;.;----____,__ 2- ---___,,
...... //""";:.....- „~~ Wykażemy, ;~c takie przedłui.enic funkcji /i(x) i g(x) jak również /(x) i q;(x)
/ "~-- _.....~ ~~ jest możliwe. !stolnic, zgodnie z (I 1.11 O) i (11.112) funkcje /i(x) i g(x) muszą spełniać
_„_________-1-1-==-=-=---!o,----=-==-==---:-------;;-x··„
równości
RYS. ll.8 g(--atH-lr(at) '~" O\ ([l.113)
g(I- at) I fr(! I-at)'"-' Of
Struna ograniczona. W przypadku struny ogra11iczo11l!j, zamocowanej na kOii·
dla ka:i.dcgo I O, lub po wprowadzeniu oznaczenia at
cach x = O i x "= I, poszukujemy rozwiązania równania (I UlCi) w zbiorze D =
{(x; t):O ~ x :(I/\ t ?':O}, spelniającego warunki początkowe g(-z)+li(z) =• O\ (11.114)
()u(x, O) g(/-z) I-li(/ I-z) =-• O J
u(x, O) =f(x), (If.109)
()/ dla każdego z (J_ s/cY.cgólności g(O) •=• -h(O) i g(l) ••• -!r(l) (rys. II.9).
-·'
 182 II. llÓWNANIA R<)ŻNIC/.KOWE cz,v;Ti(O\l'E
·L RÓWNANJE STRUNY 183
·-·-----..
Zauważmy, że gdy z rośnie od O do /, to 1--·z maleje od I do O, zaś f-1-z . .
10 przepisując pierwsze równanie bez zmiany, a drugie różniczkując obustronnie
o d I <o ~ . I'· ontewaz
I 'Jf · · 1·un J'-t<Ja
· • g (z ) .iest
• okrcslona
• w przedziale (O, /), więc zgodśnie. x otrzymamy
wzg'I
~clem
z drugim z warunków (11.114) za pomocą wzoru nie '
f(x) ~7. g(x)·l-Mx)
(ILI 18)
Iz(! I z) occ .-g(/--z) (IL!Js) rp(x) =' a[h'(x)-g'(x)]
możemy przcdlu:i.yć funkcję h(x) na przedział (/, 2/) (rys. !L!O). Ponadto, zgodnie ponadto, na podstnwie pierwszego ze wzorów (IL I 14)
z pierwszym z warunków (H.114) g(x) = -h(-x)
g(- ;;) ~~ --h(z) (1Ll!6)
(II.l 19)
g'(-·x) = h'(x)
Korzystając z (!I.118) i (J.l.119) mamy
!/
i"" ./(--x) ~= g(-x)-i-h(-x) = ·-h(x)-g(x) = -f(x)
oraz
'/· rp(-x) = a[h'(-x)--g'(- x)] '=' a[g'(x)--·h'(x)] = -<p(x)
skąd wynika, że funkcje/(x) i rp(x) określone w przedziale (O,/) możemy przedlużyć
D 2l XIJ;.- na przedział (-/,O) w sposób nieparzysty. Poza tym z okresowości funkcji g(x)
RYS. H.10
i h(x) wynika okresowość funkcji f(x) i rp(x), co oznacza, że funkcje te możemy
przedłużyć na calą o.f Ox. Korzystając z warunków zgodności (II.111) można wy-
Jeżeli we wzorze (11.1J5) podstawimy ::+/ zamiast z, to otrzymamy kazać, że fonkcje g(x) i /z(x) określone wzorami (II.106) są klasy C 1 w przedziale

h(ll+z) ''' -·g(-z) (-er:!, u.>). Może się jednak zdarzyć, że drugie pochodrie tych funkcji nic będą
skąd, zgodnie z (lI.116) ciągłe w punktach

h(2l+z) ~~ h(z) (II.117)

X= nf, Jt=-:.0, ±1, :1:2, „. (II.120)

Stąd
wynika, że Ji.mk<.<ia u(x, t), określona \Vzorem d'Alemberta (II.112) jest
dla każdego z> O. Korzystając
z warunków (H.117) i (II.116) możemy przedłużyć
funkcję h(x) na przedział (2/, +w) (rys. II. l l ), a następnie funkcję g(x) na przedział rozwiązanie;1n równania (Il.86) spclniającym warunki. początkowe (II.109) i brzego-
(--co, O) (rys. I°I.12). Żądając dodatkowo, aby ii.mkcje h(x) i g(x) miały na całej we (Jl.110) w obszarze .Q, ograniczonym prostymi x =O i x = l oraz odcinkiem
OfJi Ox okres porlYtmvowy 21, bgdziemy mogli przedlu:i.yć pierwszą z nich na prze·
osi Ox miQdzy tymi prostymi, z wyjątkiem być może punktów położonych na cha-
dział (·-o:::>, O), drugą zaś na przedzinł (/, -1-w). rakterystyk.ach x:l:at = 11! pP•.~ch,xlzących przez punkty (11.120) osi Ox (rys. II.13).

y
/·
!JL h(,!)

(\J~/\·
o ---7.-li. ·-~3~L-~4f-!fcx'".
RYS. II.! I RYS. El.12
RYS. IT.13
Mo2:emy równiez z łatwością przedłużyć poza przedział (O,/) Ji.mkcję j(x)
i <p(x). Mianowicie, zgocluic z wzoru mi. (H.106), mamy Na odchylenie u(x, t) struny ograniczonej w punktach obszaru I (rys. ILJ3)
składają.się dwie fole spowodowane zaburzeniem początkowym struny w odpowied-
.f(x) ~7. g(x)+h(x)
nich punktach przedzialu (O, /). Na odchylenie w dowolnym punkcie obszaru II
~kłada si\'. fola spowodowana zaburzeniem początkowym w odpowiednim punkcie
h(x)--g(x)i C przedz;:'iu (O., l) ornz fala odbita od ko11ca x =' !, spowodowana jej zaburzeniem
początkowym w pewnym innym punkcie tego przedziału. Na odchylenie struny
 -1. R(>WNANlE STRUNY 185
184 II. R(JWNANIA R(>ŻNICZKOWE CZĄSTKOWE

w dowolnym punkcie obszaru III składa się fala spowodowana zaburzenicn1 bierzemy tcra:r. stale A, B, Ci /J tak, aby spełnione były warunki brzegowe
Do w 1y111 celu w punktac I1 x ··- <l 1 . x I przyrownu.1cmy
. . I zera pierwszy
.
czątkowym struny w odpowiednim punkcie przedzi<Lłu (O,/) oraz fala odbit·1po. co
. x == o, spowocIowana .JC.J . . za l rnrzemem
. I ' Od (li · il O) .
"k . )
.
:;Lronii_: w:r.oru (ll.124)
lrnnca począt rnwym w pewnym innym Pllllk .
czynnt 1 0
l . . . . l
lego przccIzw u. , , a lltlC:1ylentc struny w pozosla yc l punktach obszaru .Q skład·.Cle
. "I I C ·O I D · I o
się falc odbite odpowiednią liczbę razy od obu ko1'iców struny. dJą Csin }J-1-DcosAI O
· ·\vszc"l) z J)OWyższvch równaó mamv D ••=O, z drugiego zaś CsinA/ •==O.
J\1ctod:i Jli'1mricrn. Równanie (lI.86) z warunkami początkowymi (ll.109) i W Z p!Cl • ·"' ' ' - . .· •
. b . (
run lrn 1111. rzcgowynu IL 110) można rozwiązać również metodą Fouriera, któr,
a. przy " Z
·iłożcniu ż.c C I= O (w przypadku przeciwnym rozw1ąza111c (11.124) byloby
'
t·itnia równość jest s1)cłniona wtedy i tylko wtedy, gdy }J =~ llTC, tzn.
polega na tym, że poszukujemy najpierw rozwiąza11 u(x, I) w postaci iloczvi 111a zcro1VC) C)s
· ' ·
funkcji zmiennej x i Cunkcji zmiennej t · , ___ mr Pdzie /1 1·est dowoln:1 liczbą całkowitą. Ze wzgli;du na dowolność wspól-
gdy " --- I ' "' . .
u(x, t) X(x) T(t) (ll.121) cz nników A i C, we wzorze (ll.124) możemy dla /1 nic uwzględniać wartości calko-
spełniających warunki. brzegowe (ll. l 10). Okazuje się, że rozwiąza{1 takich jest nie. wi~ych ujemnych oraz wartości O, przy której rozwiązanie 11 jest tożsamościowo
sko1/cze11ie wiele. Z tych rozwiązai1 tworzymy następnie rozwiązanie w postaci sze. TC/I
regu, którego współczynniki dobieramy tak, aby spełnione były warunki początko­ równe zeru. Wstawiając do wzoru (11.124) }, • · , /1 ·--I, 2, ... , ora:r. oznaczając
/
we (11.109). AC i JJC odpowiednio prze:r. A 11 i IJ11 , otrzymamy nicsko1'iczony ciąg
Wstawiając (11.12 J) do (11.86) otrzymujemy
. llTCX ( • ]/TC(// //TC(// ) I
11„(.Y, 1) sm A11 s111 I /J11 eos - (U. 25)
/ / /
X"(x)T(t)---\X(x)T"(t)
[{„
O
rozwiązali n'l\v11::ni~1 (iU)6) spełniających warunki brzegowe (Il.I IO).
skąd
Przypuśćmy, :i.c s1.ercg
X"(x) T"(t)
--~Y(~f j•(if .\:-,SI.Ił
6 - llTC.•X-( /j / 11
.·
s111
lliWI
-1- IJ„cos tliWI)
/
-
Po lewej .stronie otrzymanego równania znajduje się funkcja zależ.na tylko 11' ł

od zmiennej x, po prawej zaś limkcja zależna tylko od zmiennej t. Równość jest jest zbici.ny oraz dwukrotnie różniczkowalny wyraz po wyrazie w sposób ciągły,
wicec możliwa wtedy i tylko wtedy, gdy wspomniane funkcje są równe lo:i:samościo· wzgli,:dcm obu zmiennych, w nicskoi'1czonym pasie: O,, x <;I i I O. 'Nówcz.as
wo tej samej stałej. Oznaczmy ją przez -.1\2. Wówczas otrzymamy
jego suma
X"(x) I T"(I)
- --- • = --- ---···-·- ~,. ,_,;i.2 (ll.122j
(ll.l 26)
X( Y) a2 T(t) . li(X, r) •

Funkcja (ll.121) jest więc rozwiązaniem równania (11.86) wtedy i tylko wtedy, gdy
funkcje X(x) i T(t) spełniają równania różniczkowe zwyczajne, odpowiednio jest rozwiązaniem równania (11.86), spclniająeym warunki brzegowe (H.110). Aby
uwzglcecłnić ponadto wa run ki początkowe (11. I 09), różniczkujemy szereg (11.126)
X"(x) l-A 2 X(x) =~O T"(t) I ?.2a 2 '/(I) ([LI 23)
wzglQdem I wyraz po wyrazie
Rozwiązania ogólne tych równail mają postać
··i
Sill
li TC X
I
( l/'it (/
,.. j A„ cos
li Ti (I{ !/1U/ .
IJ„ Sll1 ..• r--
li TC a/ )
(II.127)

'/'(1) Asin11}.1 l-1Jcos11},/

Wobec (11.109), (ll.l26) i (11.127) mallly
gdzie A, 13, Ci D są to dowolne stale.
W myśl wzoru (11.121) ·1 • llTCX ll1W 1 • //1cX
9;(x) (ILl23)
!J 11 Slll .f\x) , { / . 11 Slll '/
11 =•= (Csin},x-1 DcosJ.x)(Asina},t-1-BcosaAt) 0:.1
'
'f '
 186 Jl. ll<l\VNANIA H(lŻ.NICZKOWE CZĄSTKOWE •I. RÓWNANIE STRUNY 187
•·
\

Wzory (Il.128) przedstawiają rozwiniQcie odpowiednio funkcji }(~) i 'P(x) . ,„

p0 n1c\, 17,
• dnmi skl:idnik po prawej stronie wzoru (H.130) można przedstawić w postaci
„

w s z c r c g l r y g o n o m e t r y c z n y F o u r i e r a samych ·s 1 nusów w o ~~

w przedziale (O, /) .
'\:' ]
L.., -z· A11
mr: [
-T- r
.1 sin -
mr:z
- dz+
('
.l
llITZ
sin --- dz
]
=
1 1
nul x-at o -
'Wiadomo (część n, str. 255), :i:e wspólczyrn1iki A„ B11 wyra:i:ają się wzorami
x-1-al co
I J
~~ -Za
lJ ( V
L.., -
1/ml
A 11 sin -
llITZ )
dz
2
~ <p(x) sin 1 - dx.
l/'ILY 2 1 1
A„ .--
mea
n
I n r- dx
11/tX
(ll.]29) .'>;-at "'"""l

"~
Podstawiając prawe strony wzorów (ll.l29) do (!1.126), otrzymamy rozwiąza­
mc równania (I Ll\6) spełniające warunki początkowe (I I.I 09) i brzegowe (lI. l!O).
Moż.na udowodnić, że jeżeli funkcje ./(x) i <p(x), odpowiednio klasy C 3 i c2
w przedziale (O, /), spclniają warunki zgodności . o ----------- l x-

./(O) ./(/) ~-~ O

q•(O) o
1p(/) '~' u
/"(O) /"(/) ,, o
io szereg (IT. 126) o wsp6lczynnikach (IT. I 29) jest rzeczywiście zbieżny oraz dwukrot-
nie róż.niczkowalny wyraz po wyrazie w sposób ciągły, wzglt;;clem obu zmiennych
w pasie: O ' ; x •:( I i t O.

~1~·-==::7'z~i
Uwag a 1. Gdybyśmy w (ll.122) oznaczyli stałą przez }. 2 zamiast -'1 2 , to rozwiązanie
ogólne pierwszego z rówm1·1\ (!I. l 23) mialoby postać X(x) "" CcL'·-1-Dc-!.x i nic moglibyśmy zadość
uczynić warunkom brzegowym (Il.! 10). x"-
U w a g a 2. Drgania (IL 125) nazywamy drganiami pod\'tawo11•y111i slmll)'. Każde z nich 3 3
RYS. II.14
przedstawia tzw. jiz!e sto1ącą. CzQstotliw,>ść '' drga1\ ([I.12.5) jcsl określona równością 2m• == !~
I '
więc zgodnie z (ILJ 28) i (IL UO)
li
a wi~c jest wiclokrotno~ci:1 ·1· _-:.~ 1/1 10 cz~stotliwości ·p0 · · 2.T zwanej częslot/iwo.fr:ią podrtawową drgmi I r 1 x-i:"'
stmny. Zgodnie z (lf.125), przy 11 ' ' l punkty struny drgają z czi;stolliwością podstawową 1•0 , 11(.-.:, 1) '~ ---
2
Lf(x-at)·l-f(x-1-at)] + - ~
2a •
ip(z)dz
x-at
w tej samej fazie, z amplitudą zmieniającą siQ sinusoidalnie i przyjmującą wartość zero tylko na
fi
km\cach struny. l'r;.y 11 • ·· 2 częstotliwoś<: drgań jest dwa razy wir;ksza i wynosi „ . Amplituda tych
1 u
!
drgail osh1ga wartość zerową nie tylko na koilcach struny ak i w jej środkn .r -

Ja
tzw. wrzef. Przy /1 3 częstotliwość drgai\ wynosi ·"2.T" Wówczas powstają dwa węzły struny w jej
2/
punktach x ···· ix . Na rys. II. l 4 przedstawione są falc stojące dla /1 ,,, l, 2 i J. RYs. U.15
J 3
Uwag a 3. Rozwiązanie (11.126) uzyskane metodą Fouriera, można sprowadzić do po- Przykład. Struna o długości rr, gęstości liniowej (! i napn,:żcniu ua 2 jest umocowana w punk-
staci rozwi<1zania d'Alemhcrla (Jf .107). [stolnic, wychodząc z (ILI 26) mamy tach x = O i x = rr. W chwili początkowej t =O nadano strunie ksztalt wykresu funkcjif(x) =

l ,.. mr mr ]
= 2."l sinx w przedziale (0, rr), a nast<;pnie swobodnie puszczono (rys. II.15). Zbadać stan struny
u(x, t) ··~
2
B11 sin l (x ·al)· I sin I · (x·f·al)_ + w obszarze Q płaszczyzny Oxt, mi<,;dzy prostymi x = O i x = rr powyżej osi Ox.
Należy rozwiązać równanie
·I· \ /
1 l ,-
··--A cos
/11l'
(x al)-- cos
1/1'
(x l-111)
]
(IL 130)
l ,)2„
;',~-~~·i :2 " - I
----- -·---- ,-= o
a2 at'
 188 Il. RĆJWNANIA RÓŻNICZKOWE CZ,\STKOWE •I. l\(J\\'N,\Nll·: STRUNY IE9

Struna nicogranicbrna o gi.;stości liniowej '.! i napn~żcniu a drga swobodnie. ZnalcźC

2
z warunkami początkowymi <_!
7,
<lu(x,O) ilu(x, 0)
,,,~ • opi:ltij~tcY te d rg~uiia, jcśl i warunki poczq t kowc mają postać: u{x, O)
11
sin x, () sinx, .r.
11(.r, OJ
2 <lt \\.-

'1'1/· 11 (, ()dla kilku rć>żnycl1 wartości czasu I.

i warunkami brzegowymi Wykres v • ' •

11(0, 1) .•.• o, 11(n:, 1) '" ()

8
. .Jednostronnie nicogranicnina Ślruna o gęstu~;ci liniowej '.! i napn;i.c11iu ct 2 !! jest zamoco-
· 1 ,. O. Znaleźć wzór opisuj,1cy jej drgania swobodne, jeśli warunki pocZ>)lkowe
wa1~a nn k, ono
trójkąta wierzchołkach I'(, n:_;
.
W punktach l'pq (rys. JI.6) o ":), p(O;O) i q(;r;O) stan struny . 1!u(x, O)
2 2a zn- mają postać: u(.\', O) ./(.r), dl • q•(x), gdzie funkcje dane /(x) i 'l'(.r) S'i odpowiednio
kży tylko od jej stanu początkowego i zgodnie z wzorem cl' Alemberta (IL 107)
klasy (' 1 I C' w przedziale dl, I U)), przy czym /(O) O.
l
u(x, t) •• - [sin(x·-al)-1-sin(x-1-at)] -- sin x cosa! ws k a z ów k a. l'rzedlużyć nieparzyście funkcje f(x) i <p(x) na przcdzial ( w, O), a na-
4 2
stępnie skorzystać ze wzorn d'Alcrnberta (lf.107).
Tym samym wzorem jest określony stan struny w pozostalych punktach obszaru Q. Istotnie
wystarczy zastosować metod<,; Fouriera. Wobec wzorów (IT.129) ' 9
. Gdybyśmy pr1.y wyprowadzaniu równania drgat1 swobodnych si runy o gQslości liniowej u
i napri;żeniu ua' zalożyli dLialanie sily zewm;lrznej F(x, t), to otrzymalibyśmy równanie 1vy11111szo-
An o dla 11 •· 1, 2, 3, ...
uJ'Ch poprzcc:uych drgwi struny
JJ„
f I /2 dla li
l il 2 11
G(x, t) cdzic G(x, 1)
lo dla ft;;;::.:: 2, 3, ...
Zgodnie wi<;c ze wzorem (lLl26)

u(x, t) ·- sinxcosal
2 '(

_A_
rr ;r: Jrr
Na rys. H.16 jest przedstawiony kształl struny w chwili I O; a, a
2 2a li

A
u
21(
a
D x-al x+at z
l~ YS. I l.l 7

Mol.na wykazać, że rozwLtl'<~ i lic tego n'>wnania spdniajr1cc warunki początkowe: u(x, 0) "-" f(x),
1(
du(x, O)
RYS. ll.16 91(.r), ma postać
,)(

X! at
ĆWICZENIA I
11(.r,1) [f(x al) 1-./(xl at)J i- ~ <p(z)il=·- i~)~ G(z;r)dzdr (II.J 31)
2 2a
.\·--at D
1. Wypro\Vadzić równania: struny, linii długiej, telegraficzne.
2. Co to są
warunki graniczne dla równania fali płaskiej? gdzie obszar D jest przedstawiony na rys. ll.17. Korzystając ze wzoru (l.f.131) znaleźć rozwiązanie
<1 2 11 l 1) 2 11
3. Wyprowadzić wzór d'Alemberta (ll.107).
równania w obszarze { (x; I) : -- oJ <x <--1 ·ce> /\ I . Oj, przy
4. Na czym polega metoda Fouriera?
1, !111(.\',0)
t) 2 u d2u
5. Znaleźć rozwiązanie u(x, 1) równania struny O wiedząc, że warunkach pocz~\tkuwycł1: 11(.r, 0) .\'.
2 2 dx t)/ ilt
a2 11
u(x, t) •= ·lf f(x)
na charakterystyce x- t O ·( I )
przy czym f ···-·
( l)
<p ..... IO. Rozwiqzać równanie struny
dx 2 2
O metodą Fouriera, a nastGpnie d'Alcm-
. <p(x) na charakterystyce x-1-1 "' l · 2 2 · dl
6. Struna ograniczona o gi;stości liniowej !! i napr<;żeniu a 2 1J jest zamocowana na koJ\cach berta, w obszarze i) {(.r; 1): O< x ·. rr /\ t ;-, O), przy warunkach początkowych: 11(.r, O)
x '"' O i x '~ n. Znald.ć wzór opisujący jej drgania swobodne, jeśli warunki początkowe mają postać: 1l11(x, O)
O. Sprawdzić zgodność
O,-··· - .:l~i11Jx oraz warunkach brzegowych: u(O, I) 11(n:, I)
i)u(x, O) ,)/
u(x, O)= sinx, "-' rrx-x 1 •
iJt wyników.
.,'
„ 190 Il. IU)WNANIA RÓŻNICZKOWE CZ1\STKOWE 5. RÓWNANIA FALOWE 191
\

,. że wsp.ólrzt;:dna naprężenia, działającego na membranę wzdłuż krzywej /, wzglę-

H .. Rozwiązać~ 1nelodą Fouriera r(nvnanie slruny ,..a, „ •

deJll O-
si ou.- wynosi
• 11;X Oll(X Q)
D -~ { (x; I): O< x I 1\ I;• O} , przy warunkach początkowych: 11(x, O)••-• sm------,---:___
2/ <lt ""o
<lu(/, I)
{Wai: warunkach brzegowych: 11(0, I)'"----------- O.
óx Biorąc pod uwagę małe wychylenia membrany całkQ po I możemy zastąpić całką

•i.
Odpoll'iedzi. 5.

4 '°
u(x, 1) =• sinxcosat+ ---- -
11(~,l)···f(-'"~~)-l·q1(·~--;-~ -)-.rU).
:Z.: -- ( -- I)" . .
s11111xs11w111.
1

'7. u(x, 1) sin.rcn;(ff--' xt.

Ii po !' i po zastosowaniu twierdzenia Greena na

7~ =
płaszczyźnie, otrzymamy

d":\(-r)x-
~~~- + __!_)<ly 1_) dx dy
1 21
2
(II.132)

1l.
·rr:a """ 1
f(x+at)-f(al--x)
u(x, t) -~ ---------------------- - +
I x-l;'"
- \ qi(z)dz dla x < al, oraz u(x, 1) =
l
2 2a at-~-.Y
f(x-l·at) 1-f(x-- 11/) I ·"-1;" 1 .
~~ --·-------------- ------- +. - \ 'P(-")dz dlax: al.
2 2a X..:_.fll

T:al '11.'X
·rn. u(x, 1) ·-~ 3sinxsinl--- -- sin3xsin3/. Iii. 11(x, I) cos · sin --
3 2! 21

5. lllÓWl\fANJ[A Ji7AJLOW_li~ y

Rozważ.my cienką ciastyczną płytkQ zdolną do swobodnego zginania siQ. W dal- Rvs. II.18
szym ciągu hQdziemy ją nazywać 111e111brm1ą. Zakładamy, że membrana znajduje
z kolei, ponieważ na element er membrany działa ponadto siła zewnQtrzna
siQ pod działaniem silnego naprężenia 1' i w stanic równowagi leży na płaszczyźnie
Oxy. Jeżeli wyprowadzimy membranę z równowagi, a nas1Qpnie poddamy działaniu I;;, ==c ~ ~ F(x, y, t)dxdy (II.133) I1
o'
prostopadłej do płaszczyzny Oxy siły F(x, y, 1), to membrana zacznie drgać. Nie
uwzględniamy oporu ośrodka, w którym odbywa się drganie, ani sil ciQżkości a siła inercji elementu jednorodnej membrany o gi;stości '! wynosi
działających na membrnnQ. Ograniczymy siQ do rozpatrzenia ma/yc/1 drgml po-
przecznych membrany, zakładając, że jej ruch odbywa się w kierunku prostopadłym (Il. I 34)
do ph1szczyzny Oxy. -Przez u === u(x, y, 1) oznaczymy odchylenie od położenia
wiQc zgodnie z równością
równowagi punkt.u membrany o współrzędnych x i y, w chwili t.
Rozważmy element O' wyprowadzonej z równowagi membrany, ograniczony T>i-J;;,-1 B" =='O
krzywą /. Niech cl.1· będzie lukiem tej krzywej. Rzut prostokątny elementu 1r, brze- i wzorami (H.132)-(11.134) mamy
gu I i luku (/.\' na płaszczyznQ Oxy oznaczamy odpowiednio przez 1J', /' i tli'' (rys.
l l. l i5). Ponieważ interesują nas małe odchylenia membrany, wiQc możemy uważać,
~~I
••
(
- T -----
i'J211 + --
2
1h:
1P11) _
0- -1-F(x, )',
av~
.
2
ó 11 ·1
1)--(_! - -
2
ó1 -
dx dy =' O
że element er znajd1~jc siQ pod dzialanicm naprQżcnia 1', które dzialało na mem·
~

branQ w stanie równowagi. Z drugiej strony ze wzg!Qdu na zdolność membrany do Stąd wobec dowolności er' otrzymujemy
swobodnego zginania, weki-or naprQżcnia T w dowolnym punkcie Jl-/ luku ds leży
w płaszczyźnie stycznej do powierzchni membrany w tym punkcie i jest prostopadły T
.1) 211 ó2
7);:2- + -;)/i
u) + F(x, y, t)- 1) 211
(!-~)/i _, O (IL 135)
(
do luku dl'. Bezpośrednim rachunkiem mo:i.na sprawdzić, że cosinus kąta, jaki
Równanie (H.135) możemy zapisać w postaci
wektor 1' tworzy z dodatnim kierunkiem osi 011 równa siQ pochodnej du__ w kic·
<);1
G(x, y, t) (ll.136)
runku wektora YI normalnego w punkcie M do powierzchni membrany. Stąd wyni„

L
 192 11. R(JWN/\Nl/\ RÓŻNICZKOWE CZĄSTKOWE 5. R(>WNANIA l'ALO\VE 193

··H/r·~
····<)1'~1z
1 (·,·(",_J·',1) F(x,y,t) I'' . (Ili'\()
· t I/ ( j sf'crycz.nymi r, 91, {) Wynika, ;i,e COSillllSY kierunkowe można przed··
gdzie ·• ..·..
(l o- ~ " _ _, . ...ownante . ~ > nazywa 111 y nyni 1 " ' . . .. .
stawi(: w postaci nasl<;:pllflCCJ
równa11ie111 111e111bra11y lub nl11·11a11ie111 jii!owy111 1w p!aszczyinie. cos :1. ' cos 1rco:; O, cos/I • cos1rsinO, COS)' sinqi \11. ltlO)
Jeżeli G'(x, y, I) U. r.i n'1wnanic jednoródne
·;r
d 2ll „
.'.:.. i o. (J.
1!"11
~-- --/-·---~·--·-····
2
1Jx Dy 2 (ll.i37)
„tJzic ---;;- ·
" .. lj'.

Rozwa:i.my warto.ie :ircdnią funkcji w(x, y, z) na powierzchni S,., tzn. iloraz

nazywamy n)11·11a11ie111 drga1/ swobodnych 111e111brany. Równanie to nazywamy także całki powierzchniowej lej funkcji po powierzchni ,')'„ przez pole p~wierzcl:ni. S',„
równaniem .fii! cyli11drycz11yclr, gdyż spełnia je amplituda 11(x, y, z, t) foli rozcho- Wspomniana wartość średnia zal~:t.y od wspólrz.,:dnych śn~clk~_1 Jl,.[ 1 pro1111c1rn1 r
dzącej się w przestrzeni, w przypadku gdy runkcja li jest stała na powierzchni każ­
kuli, a więc jest run keją czterech znm:nnych x, y, z, r. Oznacza.iąc .Fl przez 11(x, y, z, r)
dego walca x 2 +y 2 = const.
1, mamy
Naturalnym uogól nic niem równania ( ł l. l 37) jest r<!ivnllllie jidmvc 11• przestrzeni
d 2 11 d2u 0 211 ozu (lLl41)
--+·-·+
ax2 c)y2 (/2· a/z o (IL138) 1.·(x,y,z,r)

opisujące rozchodzenie si.,: fali w pewnym ośrodku, który charakteryzuje wiel- Zamicma.iąc zmienne ~, ·11, C mi r, q>, O calkQ powierzchniową we wzorze
kość a. Równanie (lI.138) nazywamy także rów11w1ie111.flil .\/i?rycz11ych. (II.141) można wyraz.ić za pomocą całki podwójnej
Interpretacja fizyczna funkcji 11(x,y,z,t) może by<'.: bardzo )~w(~, 17, t,)dS„ j) 1v(x f rcosa, y+rcosfl, z I rcos)')r 2 cosq 1dq1dO
róż n a. Może 1.o być np. amplituda fali akustycznej lub współrzt;dna pola elektrycz-
s·„ })

nego Cali elektromagnetycznej

11 ,, prosiolqci1;
(lf.142)

Stąd

7!(x, y, ·;:, r) •...• - I

'l7t ••
\~
w(x I rcosa, y-1 rcos/I, z I rcosy)cosrpdrpdO (!Ll-IJ)
/J

gd1.ic: 1"' iy uwzglQdnić wzory (ll.140).

LEil!AT 1. k/asy C 2 1\1 o/Jszarze ~~' to .fi111/ic:f11
Jeże/i ji111/uja \\'(X, y, z) jest
11(x, y, z, r) okrc:i/011a wzorem (! i.143) spc/11ia r1!11•11a11ic
c) 2 7) c) 2 7) d2 7J D2 7J 2 <)7;
a.1;2 I ~)z2 ·a1: 2 r Dr
o (Il. l,14)
1)_\:2
RYS. 11.]9
i ar11nkf początku11•e:
11 1

Wzór Poissona. Zajmiemy si.,: obecnie rozwh1zanicm równania (I I. 138) przy 1)7!(X, y' z' O)
1>(x, y, z, O) oc·• 1v(x, y" z), o (! l.1·15)
p.ownych warunkach początkowych. Weźmy pod uwagę dowolnQ i'unkc_jQ w=" dr
= w(x, y, z) klasy C 2 w obszarze Q c E,. Niech S„ b.,:dzic powic:rzclinią ~rnli DO'vVÓD. Korzysla.i<\c ;, (11.143) nraz slnsujqc twierdzenie o nochodnci całki z narametrcm
o środku w punkcie M(x; y; ;:) i promieniu r, zanurzoną w obszarze r& (rys. ll.19). (cz~ść ·1 i, str. HO), 111'.)Żna wykazać. że
Współrzędne dowolnego punktu (~; 17; () tej powierzchni mo:t.na przedstawić ,y::.,0 <l2v {)'J.·v
za pomocą wzorów ·3~\~2· f i. -·-;)-:: 2-·
\,l.' 1lir(x·l·rcosa, y·l rcos(I, z I rcos7 )cosird•11dO 1 (ll.l-16)
.::!;I .).)
})
~ =~ x+rcosa, ·11 ~·· y-l rcosfl, z-i /'COS)' (li.I 39)
oraz
gdzie a, fJ i?' są kątami kierunkowymi wektora[~- x; 11·-y; t, z], r zaś jest pro- dv ,Jw clw 1)w ) (ll.l<l'/)
('(' ...'' cosa I cos fi· I cos )' cos q1drp dO
mieniem kuli. Ze wzonhv ustalających związek mi.,:dz.y wspólrzędn•11,,i prostokąt- ar ''" ~~ ( ,,, rl11 rl(
.,'
 194 IL RÓWNANIA RÓŻNJCZKOWE CZĄSTKOWE 5. RÓWNANIA FALOWE 195
•·\
Wyrażajqc całk<,; podwójną we wzorze (ILl4'/) za 1mmocą całki powierzchniowej po powierzcI . zgodnie z (II.153) i (ILI 54)
możemy napisać in1 S,
112111 iJ 2111 2
<) 111 1 2
11 111 [ iJ 2v 1)2v o
2
v il 2v 2 ov]
-,)x2 -1- -~iy2- -1- -az'-· ---;2- ,)1i- = t oxi -1- ay' -1- rlz2 - ar2 --;: Tr (II.155)

Pdzic r =at. Na podstawie lematu 1 funkcja 11(x, y, z, at) spełnia równanie (II.144), więc wobec

skąd na podstawie twierdzenia Grccna-Gaussa-Ostrogradskiego. otrzymujemy (If.155)

a211, a211, a211, 1 a211,
-- -1- ----- -1- - - - -- -- = o (Il.156)
~''
2
ilx 2 1)y ilz 2 a 2 ilt 2
= ---- 1111'(~, IJ, ()dV,.
<lv
<)r I 2
4n:r •• (ILJ4s)
1· skild wynika, że funkcja (II.150) spełnia równanie (II.138). Wobec (II.145), (ll.150) (II.152)
/'

funkcja ta spełnia ponadto warunki (II.151), end.

gdzie Vr jest wspomnianą wyżej kulą o środku w punkcie Ilf i promieniu r.
Zamieniając w całce potrójnej po prawej stronic wzoru (ILI 48) współrzędne prostokątne ~. LEMAT 3. .!ef:eli fimkcja w(x, y, z) jest klasy C 3 w obszarze Q funkcja
'I .. na wspo'ł rzęcl ne sferyczne R, 'I' i O, przy czym: O -;; R ,,; r,
I- 71:
'fi 71:
.„. o <"'• () < 111
(x, y, z, t)jest okre.\:lona wzorem (II.150), tofimkcja
2 2' _,~ 2rr,
otrzymamy , du1
r llz(X, )',Z, 1) =~ ai·- (IL157)

\H .·liv(.;, ·11, l;)dVr ~' \ [ \\ .dw(x-l-Rcosc1., y--1 Rcos{l, z-l:Rcosi')R 2 cosq>d<rrllij dN

v„ o D spe Inia róll'nanie (IJ.138) i warnnki początkowe:
skąd

(. ) •(· ) ou 2 (x,y,z,0) (II.158)

-;i~~ (H~ L.lw(.\', 17, OdV,) ,_,., HLlll'(x+rcosa, Y+·rcos/I, z·l-rcosy)r
11 2 X, )', Z, 0 = li X, )', Z , Ot = 0
2
cos<pd<pd0
V„ D
DOWÓD. Punkcja 11,(x, y, z, I) jest klasy C 3 w obszar.le
Tak więc zgodnie z (U.148) ,Q0 = {(x; y; z; l):(x; y; z)EQ /\ t >O}.
Różniczkując obustronnie równanie (U. 156) wzgl\'.clcm t i korzystając z twierdzenia Schwarza
,)2v -1 ('('(' I .,
·~~2 ~· 2";::i ·.lJ.l Liw(<\', ·q, l;)dV„ I- 4~· )~ ,l ll'(x·I rcosa, y-l·rcosfJ, z-1-rcosy)cosg,dqJdlJ (Il.149) 0 równości pochodnych mieszanych, mamy
I„ D
-~(-!_'.'.'__)+ <)2 ( <)
111
)+-<)~ (-~~'-) __ 1_2 ~( <l111) = 0
Korzystając z (1I.ltl6), (H.148) i (ll.149) stwierdzamy, że funkcja (Il.141) Sj)cłnia równanie 2
1lx <lt at oz 2 2
<li a 1)1 <li
(H.144). Pierwszy z warnnków (U.145) wynika bezpośrednio ze wzoru (U.143). Drngi natomiast
skąd wynika, że funkcja (U.157) spełnia równanie (Il.138).
ze wzoru (ll.l4B), ponicwa:i; całka potrójna wystqpująca w tym wzorze jest, zgodnie z twierdzeniem
Pierwszy :r. warunków (11.158) wynika bezpośrednio z drugiego z warunków (H.151). Po-
o całkowej wartości średniej, iloczynem objQtości kuli o promieniu r i wartości funkcji podcałkowej c)u2 ,) 2 u1
w pewnym punkcie rozpatrywanej kuli, end. · nicważ , wi<,'.c zgodnie z (ILI 56)
il/ cl/ 2
LEMAT 2. .leżelifimkcja 'D(x, y, z, r)jest okre/ilona w::ore111 (l.T.141), tofimkcja
~!'2._ (_il_~''-+ <) 211
ooo a' '- + _il_'.'.!_i_) (II.159)
111(x, y, z, t) ~-0 tv(x, y, ;:;, at) (U.!50) <lt <lx2
1ly
2
<l2'2

spe/11ia równanie (I 1.138) i warunki początkowe: Korzystając zatem z równości (II.146), w której na miejsce r należy podstawić at oraz równości
(ll.154) j (II.159) z łatwością otrzymamy drugi z warunków (II.15ll).
1)11 1(x, y, z, O)
t11 (x, y, z, O) =~ O, ····--()/ ____ w(x, y, z) (II.151)
Tw. .leżeli ./imkeje .l(x, y, z) i cp(x, y, z) są odpowiednio klasy C 3 C 2 w ob-
DOWÓD. Wobec (II.150) szarze ,Q, to fimkcja
<lu, c)v(x, y, ;;, al)
=~ 1,>(x, )',z, atH-111 ------------~­
1) 1 <lr
(II.152) u(x, y, z, t) (II.160)
skąd

<lv(x, y, z, at) ., <) 211(x, )',z, at)

2a +wt (II.l 53) gdzie ornr:cza powierzchnię kuli o .frodku 111 punkcie l\1(x; y; z) obszaru .Q i pro-
clr
a ponadto mieniu i'~' at, spcbtia rów111111ie (Il.138) i warunki początkowe:
óu(x, y, z, O)
(lI.154) 11(x, y, z, O) '=./(x, y, z), -----()/ ____ = cp(x, y, z) (II.161)

13•
196 Il. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE cz,\STKOWE 5. It(i\VNANIA l·'ALOWE 197
-----
DOWÓD. Na podstawie Jemalu 2 funkcja się punkt A/, tym później dochodzi do
dI> t zn. im dale.i od obszarn ;Q: 1 znajduje
u 1 (x, y, z, t) nicg,i z11 l>Ur1cnic . Dl-i, I:- d;._
a zrn'iw u(M, 1) O. W ka:i.dcj chwili t możemy mówić
· .1..,_,c„hni
pcJ\VIL · · • - [)tmkty, do których zaburzenie jeszcze nic doszło,
S 1 odcizicla1'<1cc1·
tvch imnkt(iw, w których zaburzenie już si.;; pojawiło. Możemy również mówić
0
spełnia równanie (II.138) i warunki początkowe:
1
Du,(x, y, z, O) ot
o po\ , vi"'i·zchni S,- oddzielającej 1rnnkty, w których zaburzenie jeszcze wystQpujc,
,_,, q>(x, y, z) v ' '

od tych punktów, w których go już nic ma. Powierzchnie .S'i i 5'2 nazywamy od·-
natomiast funkcja powicdnio czo/cm i tyle111 jóli .\JÓTczne_j.
ll1(x,y,z,1)·--- ~[ __ _1_ __ rr_rc1;,,,,()ds„,]
cli 4rca 2 1 .\.)
8 at

spełnia, na podstawie lematu 3, równanie (lL 138) i warunki początkowe:

Óll1(X, )',Z,{))
uJ.(x, y, z, 0) = f(x, y, z),
0 ----···-------- = o
<li
Zatem funkcja
u(x, y, z, t) ~ u 1 (x, y, z, l)-l-112(x, y, z, 1)
określona wzorem (11.160), spełnia równanie (IL138) i warunki (lI.161), cm'..

Wzór (II.160) nazywa siQ zwykle 1vzore111 Poissona. Można g,, niwnid napisać
w postaci
t ('('
u(x, y, z, t) = -
4;;;- .l.l rp(x-1-alco:w, y I alcos/J, z-l-atcosJ1)cosrpdrpdO-l- RYS. lf.20
D
!'rzykłacl. Znaleźć rozwi•1zanic u(x, y, z, I) równania (II.13il) spclniającc warunki pociąt­

t ~~ j(x-1-atcosa,
ota [- -----
+---- z-I at cos ;v) cos rpdrpdO_·1
. y+-atcos/J, (II.162) ,.2 _iJu (x, y, z, O)
41t „ kowc: u(x, J', ::, OJ ·' , rlt y·-·::.
[) .
Ponieważ f(!;, ·i1, () ,_., !;2 i '!'(!;, ·11, ,::) , -, ii--- l', więc zgodnie ze wzorem Poissona (IL162)
przy czym cosinusy kątów ex, /3 i Jl są określone wzorami (JI.140), obszar plaski D
zaś jest prostokątem (IJ.142). Można wykazać, że ro z wiąz a n i c okr c ś 1 o.
n c w z o r c rn P o i s s o n a j c s t j e cl y ny m r o z w i ą z :: Jr i r· m r ó w n a·
nia (lJ.138) spełniającym warunki początkowe (1Ll61).
"2 21t'
lfntcri1rctac.ia fizyczna wzorn Poissona. Załóżmy, że zahmzcnic początkowe
ośrodka wystQpujc tylko w pewnym obszarze Q 1 ograniczonym powierzchnią S,
-I '~t. { 4" ~ I. ~
1t o
(x 2 -l-2.rnrcos'J'COS0-l-a 2 / 2 cos 2 q1cos 2 0)d01 cosrptf,pl

będącym właściwym podzbiorem obszaru Q. Oznacza to, że

Po wykonaniu obłiczci\ otrzymamy
f(x, y, z)'= O rp(x, y, z)== O, gdy (x; y; z) E Q--Q" (ll.163)
11(.r, y, ::, I) x 2 I a 2 1 2 -l·l(y·-·z)
Niech punkt Jlf(x; y; z) leży na zewnątrz obszaru _Q 1 , d 1 i d 2 zaś niech ozna·
Przypadek szczcgi>111y wzorn Poissona. Obecnie zajmiemy siQ przypadkiem
czają odpowiednio najmniejszą i najwii,:kszą odległość punktu AI od punktów po·
szczególnym, gdy funh:ic j(x, y-, z) i <p(x, y, z) we wzorze (l!.lCiO) zależą tylko
wierzchni S (rys. If.20). Dla t < 111 kula o powierzchni S", znajduje si.;; całkowicie od zmiennych x i y, tzn. zachowują stale warto.fri wzdłuż prostych równoległych
a do osi Oz. W(\wczas lewa strona wspomnianego wzorn również nic zależy od ;;,
na zewnątrz
obszaru :!.1 1 • Wobec (II.160) i (11.163) funkcja u(M, t) ==-=O, co oznacza, dziieki czemu otrzymujemy rozwiązanie 11(x, y, t) równania fal cylindryc::nyc/1
że w danej chwili t w punkcie Jvf zaburzenie nic istnieje. Zaburzenie to dociera do (ll.137) z warunkami początkowymi:
1)11(..x:, y, O)
c l1Wl·1·I I I = di I· trwa I c11Wl·1·I to d . .I 111 WIQ
. I(SZa .JCS
. t 1·ICZ l)(t
2
pun letu M w aż (o =~= -- u(x, )', O) .f(.r, y), qi(x' y) (H.J(ir!)
a - a ;){
.,'
198 li. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE CZ,\STKOWE 199
.-----·
Rozwiązanie to należy rozpatrywać na płaszczyźnie Oxy, zastępując całki ·ru na zewnątrz tego obszaru. Niech punkt lvl(x; y) nie należy do obszaru D,
powierzchniowe we wzorze (U. l 60) całkami podwójnymi po kole K„, 0 śroclkll ;i~ i di zaś niech oznaczają odpowiednio najmniejszą i największą odległość punktu
M(x; y) i promieniu at. Istotnie, punkt M(x; y) możemy
(x; y; O) kuli o promieniu at i powierzchni 8 111 • Zgodnie
traktować jak.o środek
Mod punktów krzywej C (rys. ll.21). Dla t <: !~1_ kolo K,„ nic ma punktów wspól-
z (Il.139) współrzędne
f,, 17, t; punktów powierzchni 8 111 wyrażają się wzorami
/'1
.~~co X-i-atCOS'7'COS0, at sin1p (11.165)
Jeżeli punkt N(!:;; 71; ~-) jest punktem powierzchni S 0 , , to N, (i;: I/: 0) jest
punktem koła K111 • Oznaczając przez ?' kąt między
w punkcie N i osią Oz, mamy
:1:' do powicrzclini s
at

(11.166)
8 Rvs. II.21

Ponieważ powierzchnia S 111 składa się z powierzchni .S' 1 i .S'2 odpowiednio pod nych z obszarem D, wobec czego 11(M, t) = O. Oznacza to, że w danej chwili w punk-
nad płaszczyzną Oxy, więc pierwszą z całek po prawej stronic wzoru (II.IGO) . dochodzi. do tego pun Ietu w c I1w1·1·1 1 d,
cie M nic ma zaburzenia. Zaburzcrnc 1 = - .
możemy zapisać następt~jąco a

(' r _JJJ~,__iL,__0_ ds,„ ~~ r (' r

<p(.~,11)_ ds'+ 1.· .J:~~-,_!iL ds2 Dla t >· do·- I 1
1'.010 ""
Jl.,„ zawiera
'
w swym wnętrzu ca Jy o l)Szar D'1 po mm
' na \czy
• o b-
.'J t .D t .Ll / (II.167) li
~t ~ ~ Jiczać całki we wzorze (Il.170), gdyż na zewnątrz obszaru D funkcje/(x, y) i rp(x, y)
Zamieniając całki pow:icrzchniowc we wzorze (J I.l 67) na całki podwójne po kole dz
Xar otrzymamy są tożsamościowo równe zeru. Tak więc po przejściu czoła fali w chwili t2 =a
funkcja u(x, y, t) nic musi przybierać wartości zero, jak w przypadku fal sferycz-
(II.168) nych, ani żadnej innej wartości stałej, jak w przypadku fal płaskich. Wobec (II.170)
możemy jednak twierdzić, że u(x, y, t) dąży do zera, gdy t wzrasta nieograniczenie.
Analogicznie, druga z całek po prawej stronic wzoru . l. 60) wyraża się nas tę- Przykład. Znaleźć i·ozwiązanic równania (ll.137), spełniające warunki początkowe:
pująco tlu(x, y, O)
u(x, y, O) =c x 2 , - - - - - ; ; ; - - ,-~ y.

di;d17 (II.169) Wspólrzt;clne punktów kola K,„ są określone wzorami

COSJ'
i;~-- x+ucosO, .,, ce .v+csinO
Zgodnie z (IU 60), (H.166), (ll.168) i (J LI 69) rozwiązanie u(x, J', I) rów- gdzie O u at i O - O ,, ; 2rr.
nania fal cylindrycznych (H.137), spełniające warunki początkowe (H. ! 64), il1a Tak wii;c zgodnie ze wzorem Poissona (ll.170)
2:": at
postać . 1 (' [\' Y+U>:inlJ ]
u(x,y,t)~~ ~ .\ .\ --c·::=:-:::::·'.!d'] d0-1-
~rra o ll
2rr m

+ ~~1 {-2~~;}o [~ -~'-, ;~~~ iBl~~q] c1o}

1 1

Il
(Il.170) Po wykonaniu obłicze1\ otrzymamy
u(x, y, t) c.-, x 2 -l-yt+a 2 1 2
'Wzór (H.l'/O) jest szczegól11y111 pr::.yrwdkic111 w::om Poissona (IJ.160).
ĆWICZENIA
Jluull:en·n;a"<etm:ji~ Jl'i:r.yczm~
w:r.1cmu (H.ll'JO). Zalóżmy, że zaburzenie początkowe
ośrodka wyslgpuje i.yJko w pewnym sko11czonym obszarze płaskim Jl) ograniczo- l. Wyprowadzić równanie falowe na płaszczyźnie.
nym Jcrzywą C. Oznacza io, że funkcje f(x, y) i <p(x, y) są równe tożsamościowo 2. Podać wzór Poissona i wyjaśnić jego sens fizyczny.
 200 li. Rl)WNANIA R(>ŻNICZKOWE CZ1\STKOWE 5. R(lWNANIA FALOWE 201
----------·-----------

3. Wyjaśnić sens fizyczny wzoru (IL l 70). · l 111 c 111 brana w ks1.talcic kola o prl)micniu I i środku w początku
H. Niech bęlI1.1c lana
()xy, zamocowana ll 'l t1rzcgu. Wiadomo (część li, str. 60), że we współrzędnych bic-
Znaleźć rozwiązanie jednorodnego równania fal sferycznych (ll.138J, spełniające w·i
4. układu
L

<lu(x, y, z, OJ . 'runki iJ'u +

1111 = -,~,;.-. 2 ·
0211
wyrah1 się wzorem
początkowe: u(x, !',z, O)
.
.1„···1•2, ·-----·--·
.
x+z. ÓI gunowyc1i
r, (} laplasjan
1 ,. _,z
11

5. Znaleźć ruzwiązanie jednorodnego równania fal cylindrycznych {Il. IJ 7), spełniające

. , du(x, )',O)
rllF + dr
warunki początkowe: u(x, y, O)·- y·, ----·jy/·- x. . •l·
. \'i temu równarnc "- 1. I :1-1'),
_) <>111's·t1_1·:1cc dri.mnia
b
swobodne mcn1brany w kierunku osi Ou prosto-
!)w;'
paJłej ,Jo płaszczyzny
Oxy, można zapisać: w postaci
6. Wiado1no 'lp nl'.l,wiązanie w(x, y, :;, t) niejednorodnego równania fal
sferycznych <l'u il 2 11 r)u
·-·-·~~- -L . o
t)2w iHF '
-!- F(x, y, z, t)
a2 c)/2 n,aiiia sa .kdnal:uwc we wszystkich punktach równo oddalonych od początku układu,
Jt.)di :c ll -
spełniające warunki początkowe: pll\\'YŻ:-1Zt' pr1.yhicra postać

il1v(x, y, ::, OJ f}lf

w(x, y, z, O) /(-':, y, ::), i/'\X, )', .7) ,Jj'., (/2 ,)( 2
o
ÓI

jest sumą w(x, y, z, t) = 11(x, y, :: , I) l·v(x, y, :: , I) funkcji u(x, y, :: , t) określonej wzorclll Stosując ·
mctodG Founera · · prze 1·teza I rne
'·"" l·~1c · \"l'elc
, ogra11i~zonvch
J
rozwiązall 111.(r, I),
Poissona (ll.160) oraz funkcji I, 2, 3, „„ równania membrany, spełniających warunek brzegowy

F(_;: I) ~- I-··/') oraz warunki początkowe:

u„(!, I) O, I 0

·v(x, y, z, t) ~--: - 4~ ~ ~ ~ - _· '_ ·~~----~ clu,.(r, O) ,'l.,, )

vat
111,(r, 0) O,
<li
Jo ( -T-r , o·:/' . :
gdzie V„, oznacza obszar kuli o środku w ptmkcie 1i1(x; y; z) i promieniu at, wspćilr1.~dnc $, , o · · ., s.·1 ł'1Jlc.1·11yrni
· aJ.. = I , -, rnic_1.scami zerowymi funkcji Bcssela .Tu(x).
1 gdzie "
i ~· są określone wzorami (ILI 39), r ;-.as jest odległością punktu (.;=; ·11; (J od środka kuli. 9. Wiadomo (czQŚĆ li, str. Cd), że we wspólrzQdnych sferycznych r, <p, li laplasjan
Znaleźć rozwiqzanic równania:
,)2w t)2w 0.11
.„.„„. + -·-.
ay2 c)z2 iJ12
wyraża si" wzorc1n
ilw(x, y, z, O) 2
spełniające warunki początkowe: 11'(.r, y, z, OJ x--y2, :: X l·z.
6.11
<l (r' ,) 11 ) I ii'·u tg1p ~ ·I· rl 11
1)1
r' -clr rlr . - <l<p 2 tl<p r 2 cos 2 ą' ó1!2
7. Wiadomo,żerozwiązaniew(x,y,I) niejednorodnego równania fal cy. Jeżeli szukamy rozwiązania 11 u(r, I) rćnvnania !~iłowego w przestrzeni (lL13H), zależnego tylko
lindrycznych
od zmiennej sferycznej I' i od czasu t, to równanie ralowe przybiera postać
ll 2 w c) 2 w
+ --- - - f.'(.r y, I) tl 2 (ur) <l 2 (11r)
2 1 ()
óx t)y2 ((2

spełniające warunki początkowe:

il1v(x, y, O)
w(x, y, O)"-" f(x, y), <p(x, y) Sprawdzić, że u(r, I) , gdzie i:t.i;Jjest funkcją klasy (.' 2 W przedziale (-·W, ·!·CO),
ill
jest sumą w(x, y, I)= u(x, y, l)·l·v(x, y, t) funkcji u(x, y, I) określonej wzorcn1 Poissona spełnia to równanie.
(!LI 70) oraz funkcji

Uwag a. Rozwiązanie u(r, t) nazywamy po/t'11cjalc111 01ujź11io11y111 początku

F(.;:, ·q, T)d!;d1;1h
v(x, y, t) ""' - -
2Jt •.•
-.••(.! ' ' '
1la 2 u=~:rv=:cr==~~F=-= (11 :..:_;~ 2 · układu Oxy7. Potencjał opóźniony jest ro;:11'ią::anic111 1wclstawowym rdwmmia lalowe1:o, za po-
V
mocą którego 1110?.na uzyskać rozwii~zania bardziej ogólne.
gdzie obszar V= {(l;; ·ą; T): O I ;\ ((_;=--x)2-l-(11--y)2 a,(1-- 1:)2]}.
Znaleźć rozwiązanie równania Od[lowict!1.i. 4. u(x, y, z, I) t(x l ::) l-.1" -.1' 2 · a 2 12 • 5. u(x, y, 1)
al
cl 2 w 6. w(.r, )', z, I) l(x l·z) l-.1· -y 2
·
2
·a t' (.1:· .1') 1
2
(>
<lx2 + „,J:Y2- - -~-;_ rll 2
2x+yt 2
„.

(JCl.h fi.i. )
cl1v(x, y, OJ 7. w(.r,y, I) xt,! y''-1 0'1 2 rr'x1 2 B. 111.(r, I) sin I· .To ( ·l r ·
I I spełniające warunki początkowe: w(x, y, O) y2,
cli
'
•I
„ 202 li. HÓWNANIA R(lŻNICZKOWE CZ1\STKOWE 6. Róvn~L'\ :":JE VH.J',F.\VODNICT\VA 203
\

6. n(>WNANm PRZEWODNllCTWA
Jub
Rozwa:i.my obszar przestrzenny V ograniczony powierzchnią A, wypełnion
a2 11 /) 2 11 1) 2 11 1 au (II.175)
. l . ll . I ' . . l ł •. · y
1)~\'2 + ());i + ··z)z2 - (/2- -,)To==()
ciąg ym osroc (Iem przewoc zącym o gQstosc1 (!, ciep e w asc1wym c 1 współczyn.
nilrn przewodnictwa k. Niech obszar !Q. ograniczony powierzchnią 5' będzie do.
g{l µ,,ic a
.·u ;-r(·-
·~= „
~ C(!
wolnym obszarem położonym wewnątrz obszaru V. Przez 11(x, y, z, t) oznaczni
tcmpcraturQ ośrodka przewodzącego w punkcie M(x: y; z) i chwili I. Wcdłuy Gdy proces cieplny jest sf(u;jonamy, tzn. temperatura nic jest zależna od czasu t,
.
znanyc 11 praw przcwocl 111ctwa . 1ncgo 1'l osc
ciep „ . '
uepia wyp ł ywa.iąccgo
" z obszaru Qg to równanie (11.175) sprowadza siQ do równania Laplace'a
przez powierzchnię S w czasie /li wyraża siQ wzorem
(II.l 76)

~k
1)11 .
- ·iii - - dS
• • ()11 którym bQdzicmy mówić w nastQpnym punkcie tego rozdziału.
s 0
Jeżeli temperatura w ośrodku przewodzącym jest funkcją u(x, t) tylko jednej
I . óu . współrzędnej x punktu Mi czasu 1, np. w warstwic miQdzy dwiema płaszczyznami
gc zie · (J/I- Jest pochodną funkcji 11(x,' y, z, 1) w kierunku normalnej zewm;;trznej
prostopadłymi do osi Ox lub w pręcie o izolowanej powierzchni bocznej, to rów-
w punkcie M(x; y; z) powierzchni S. Z drugiej strony ubytek ciepła w o:iroclku
nanie przewodnictwa (il. 175) ma postać
wypełniającym obszar f,':O. wynosi
I óu (II.177)
·-·--·-----=o
~~~
)
·iii C(! iU df..J a 2 r)t
• • • 1)/
0. Obecnie zaJm1cmy siQ równaniem (II.177). Jest to rówimnic typu parabolicz-
Znak minus wynika stąd, że ciepło przepływa w kierunku, w którym temperatura 11ego. Ograniczymy siQ do rozpatrzenia najp1·ostszcgo zagadnienia dla tego równania~ J
maleje (dokładniej: w kierunku przeciwnym do gradientu temperatury). Tak więc tzw. zredukowanego zagadnienia Cauclzy'ego, które dotyczy pręt a cl w ust ro n -
11 i c n i e o g r a n i c z o n c g o. Polega ono na wyznaczeniu funkcji u(x, t),

~~
• • •\
Q
. - c)u
C(! ....
1)1
11
d"" __ '
.„
, •
~
.)'
_
/, du
--
1)11
dS (II.171) spełniającej w zbiorze D = {(x; t): -oo< x <+oo /\ t >O} równanie (IJ.177)
oraz warunek początkowy

lim 11(x, 1) =~" rp(x) (ll.178}

Stosując do całki po prawej stronic wzoru (11.17 l) twierdzenie Grccna··Gaussa·
t-·rO+
Ost rogradskiego., otrzymujemy
gdzie funkcja <p(x), ciągła i ograniczona w przedziale (-oo, ·I-co), jest danym
rozkładem tempcrat11ry w pręcie w chwili t ==o O. W przypadku p r ę t a o g r a n i-
~i~ ldiv(k grad u)· c12 ;~j-J d!J ,, o (II.172)
e z o n cg o lub j e d n os { ro n n i c n ie ogr a n i cz o n cg o dochodzą
jeszcze odpowiednie warunki brzegowe i wówczas mamy do czynienia z zagadnieniem
ll'onicważ równość (11.l 72) zachodzi dla dowolnego ob·:·„artJ we vmQLrzu ośrodka Fouriera ci;:1 równania przewodnictwa
przewodzącego wypełniającego obszar V, wiQc (cm pcral urn 111.Y, y ., :: , () spełnia ]',;:; ,,1cz.ąlkn wyznaczymy rozwiązanie. szczególne równania (I 1.177) w postaci
równanie iloczynu
<lu 7!(X, t) = T(t)X(x) (II.179)
div(k grad u)„ cc i)f
'' O (IT.173)

dwóch funkcji, z których każda zależy tylko od jednej zmiennej. Zgodnie z (II.177)
w Jc:i·i.c!~·;;i punk.cie (x; y; z) EV i w chwili t >· O. i (ll.179)
vV przypadku ośrodka izotropowego i jednorodnego, współczynniki k, c, f.!
są stałe, dzięki czemu równanie (11.173), zwane r1Jw11a!lie111 przel1'od11ictwa, przyj· T(l)X 11 (x)- \. T'(l)X(x) c~c O
tr
rnuje postać skąd
ó2u r) 2 11 1) 2 11 X (x)11
T'(I)
(!Ll 74)
itx- 2' + -15)· 2 + -~VC\F ;/'Ff(!)
(ll.180)
 204 Il. RÓWNANIA RÓl'.NICZKOWE CZĄSTKOWE
------------~-----------

Jlorazy po lewej i prawej stronie ostatniej równości zależą od n\:l,nych zmiennych

----- li. Jt(JIVNANIE PRZEWODNICTWA

Rys. 11.22 przedstawia w przypadku a , I przybliż.one wykresy l'unkcji (11.189)

205

skąd wynika, że równość (ILI 80) zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy wspomnian~
wartościach
1
. ko funkcji zmiennej I przy ustalonych zmiennej x: 1 ,, I, 112, 2.
ilorazy są równe tej samej stałej. Mamy więc ~ ~ 2
Bezpośrednim rachunkiem łatwo sprawdzić, że funkcja
X"(x) T'(t)
-,rC~) - -~i 2 f(/)
(lf.181) (X·-,,!;)l
-- ·;fo)(i==·;y
Li(x, t, i;, r) ,- e (f I.l 90)
przy czym pisząc znak minus przed stałą P skorzystaliśmy z dowolności wyboru
rozwiązania szczególnego. Wobec (I 1.18 l) mamy
stanowi rozwiązanie równania (ll.l 77) w zbiorze D ='c { (x; t): -- C/J -< x < I- co /\
X"(x)-1 J, 2 X(x) o ;\I> r}.
skąd
X(x) ,- BcosAx 1-Csitdx (l Li 8~)

gdzie A, Bi C są to stale dowolne. Przyjmując A "" B == I, C = O oraz korzystając

z (11.179) i (Il.182) otrzymamy

(II.183)

Całkując funkcją (J LJ 83) wzgliedcm ,.\ w przedziale (- otrzymamy dla

f I równania (II.177) jeszcze inne rozwiązanie
·j·OJ RYS. ll.22
'i! 1(x, () ,_, ~ c-A'"'' cos }.x d }, (11.184)
FunkcjQ (JL 190) nazywa się rozwiązaniem podstmvowym ró1v11m1ia przewod-
Niech 11icr»'<1 (l!.177) lub potencja/em ciepl11y111 p1111kt11 (~; r).
17 "'- ;\a 1//- (11.185) Aby uzyskai.: rozwiązanie równania (Jl.177) spclniającc warunek początkowy
(11.178), weźmiemy pod uwagę potencja! cieplny punktu (/;; O). Pomnożymy ten
Zgodnie z (fl.184) i (II.185) n.tamy wówczas potencjał przez dowolną funkcjie p.(/;) ciągłą i ograniczoną w przedziale ( - c-fJ, -+-co),
-!·cl)
a następnie otrzymany iloczyn scałkujemy wzgl<,:dcm i; w tym przedziale.
'i! l (x, t) ,,_ -;;~/-c- _.\, c-•1' cos -;;iY1,- d11 (fl.186) Postaramy sią tak dobrać funh:i« p-( /;), aby całka

Ponieważ funkcja pod całką po prawej stronic wzoru (Il.! i)(1), jaku J'11ukcja zmicn· u(x, I) (II.191)
nej ·17 jest parzysta, więc

była rozwiązaniem równania (11.177), spełniającym warunek (I I.178). Otóż pod-

(lI.187)
sta\1.

,,_, s
Zgodnie ze wzorem (111.196) podanym w części fi (slr. 222) 2ail/
·i·crJ r~ -- :.:~~
możemy rozwiązanie (ll.191) napisać w postaci
\ c·-•l''c,1s1r1d11 ,__ i:-;-e " (ll.188)
-J-m
l)
11(x,t) 0 -2a ~ p(x+2asjlt)c·-''ds (ll.192)
Korzystaj;1c z (H.187) i (ll.188) mamy wi<,?c -u'J

Wykażemy, że
(lf.189)
Jim 11(x, t) =' 2<ql-IT /t(x) (ll.193)
f.--.•·0-1-
.,.'
•· 206 Il. R(JWNAN!A RÓŻNICZKOWE CZ1\STKOWE 6. RÓWNANIE l'RZEWODNJCTWA 207
'
W tym celu całkę. prawej· stronic wzoru (If.192) \)rzcdstawimy U w a g a. Jeżeli w chwili początkowej t = O temperatura cp(x) jest równa zeru wszędzie,
·110 \'f pos t ac1· sumy
ócz pewnego przedziału (a, b), w którym ma wartość dodatnią, to zgodnie ze wzorem (!I.196)
trzech całek
-'/' '/' -j·V)
0
::i
tel I
,cru tura w dowolnie dalekim punkcie pręta w chwili bliskiej zeru będzie dodatnia. Wynika
l l . ' . . l ' ' bi l . I . t I k . .
_,_
~ ~ )
» stąd, że ciepło rozc 1ot z1 Sii' w pręcie rncs ~on~zeme_ szy w; en wmosc c .1es consc wcnCją przyję-
u(x, I) __ {/ I\ \' -I·
.I I (ll.194) tego modelu matcrnalycz.ncgo badanego 7Jaw1ska fizycznego .
. »J' 'I'

]'rzykln<). W chwili początkowej t = O temperatura ma stałą wartość równą I0°C w każdym

nic':;koi'>uoncgo pręta. Zgodnie z (II.196) temperatura u(x, I) w dowolnej chwili I> O
jt:~t okrdlona \\'Zoren1
Jeżeli tto T ->
-> o+, -
+
C(J' skąd wynika, że pierwsza i trzecia z całek p
o
prawej stronic wzoru (11.194) ciążą do zera. Srodkową całkę możemy natomiast u(x, 1) ··-
przedstawić w postaci nast<.;pująccj

'J' 'J' 'l' skąd po podstawieniu

~ fl(x-\-2a.ql I )c-"'ds == p(x) ~ c-''ds+- ~ [[11(x-\-2as{l)--1/.(x)] c-"'ds (ll.195) •·c 'I}

-'l' -'/' --'/' 2a{i
Ponieważ dla każdego s E (--T, T) zachodzą nierówności otrzymujemy

-- 2a Vf 2a.qh
a ponadto funkcja ;~(!;) jest w punkcie x ciągła, więc dla każdego li >O istnieje
taka liczba t 0 >O, że dla każdego .1· E (~T, T) i dla ka?.clcgo t E (O, t0 ) spełniona co oznacza, że temperatura nieskor\czoncgo Pr<<ta w dowolnej chwili t > O jest taka sama jak
w chwili t "·"O.
jest nierówność ·
U w a g a. WY.Ć>r {l l.196) stosuje się również w przypadku, gdy funkcja cp(x) określona
lp(x-J-2a.1· 1/ I)- ;i(x)I < e w przedziale I-· w, +co) jest w nim ograniczona i przedziałami ciągła. Można wykazać, że w każ­
dym punkcie x 0 nieciągłości funkcji 1p(x) temperatura u(x, t) określona wzorem (II.196) ma war-
Mamy więc dla !Gri:clcgo T > .
1
,„\,' równą średniej arytmetycznej
I11 Io
1' 'l' +rn 1p(x0 --)-l-1p(x 0 +)

I~ [p(x+ 2as i!T) --- p(x)] c-"'dy I li ) c-"'dt r; ) c-s'· (li' 2

--'J' ·-1' granicy lewo i nrawostronnej funkcji cp(x) w punkcie x 0 •
Wynik.a stąd, że druga całka po prawej stronic wzoru (lI.195) dąży do zera, gdy t O równaniu przewodnictwa bQclzic jeszcze mowa w TV rozdziale (str. 354).
dąż.y do zera. Jednocześnie pierwsza cal lrn po prawej stronic tego wzoru dąży do
fl(x)J/;;;, gdy t dąży do zi:ra. Stąd wobec (l l. l ~M) wynika prawdziwi)~(:· (ll.193).
Wystarczy wiQc przyjąć
ĆYVICZENIA
rp(!;)
;1.(,~) ·--.
2a 11;,; 1. Wyprowadzić równanie przewodnictwa (lI.175)
2. Omówić metodę rozwiązywania równania przewodnictwa (II.177).
aby funkcja (!Ll91) spelniala warunek (11.178).
3. 11(x, t) nieskoi\czonego pręta w dowolnej chwili t > O, jeżeli
Wyznaczyć temperaturę
Ostatecznie rozwiązanie równania przewodnictwa (11. JTl) spełniające warunek
wiadomo, że w chwili początkowej t = O rozkład temperatury w tym pręcie dany jest wzorem
począ i.ko wy (J Ll 78) ma postać
-1 dla X<()
ip(x) =
{ 1 dla X> 0
u(x, t) (II.196)
21! 4. Wykreślić potencjał cieplny (ll.190) punktu stałego (li; O) w chwili I równej .I; 4 i 9,
a nasl\;pnie obliczyć poić obszaru płaskiego zawartego międ1.y krzywą będącą wykresem lego po-
Pominiemy dowód, że rozwiązanie (l I .196) jest. jc1~p11y111 ograniczonym roz· tencjału w dowolnej chwili t i osią Ox.

wiązaniem równania (ll.177) spełniającym warunek początkowy (11.l'IB). 5. W przypadku pręta skoi\czoncgo o długości I z zerową temperaturą na koi\cach, wylącz9-
. I
 II. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE CZi\STKOWE
·1. R(l\VNANIE LAl'LACE'A 209
208

nego ~pod działania zewn<;trznych źródeł ciepła, poszukujemy takiego rozwiązania równania PtZc.
wodmctwa
<1 2 11 I 1)11 ()hecnie zajmiemy si(( r1)11·111mie111 Laplacc'a
--------- „„„„ '~o
<lx2 "2 iJI ,)211 1) 2 11 iJ211
{(x; I): O< x <I 1\ >· O), które spełnia warunek początkowy óx 2 l o (11.197)
w zbiorze D t „ D_„P 2 1)z 2
lim 11(x, t) 9'(x)
/-<·0 i· funkcj:1 11ic·11·iadomq 11 lrzech zmiennych x, y, z. Równanie 1o nazywamy n!iv-
a ponadto warunki brzegowe
1umicni t .. <, •
lim u(x,t)
.<->0·1·
lim11(x,f)„„,()
x---/-
z l:il\',
Wiadomo, że jeżeli dana funkcja rp(x) jest ciągła w przedziale <O. I>, ma pochodną przcdzia. u(x, y, z) (ll.198)
łami ciągłą i <p(O) = <p(/) = O, to rozwiązanie powyższego zagadnienia wyraża .si<; wzorem /'

+ nrrn )2
---, - ( -·r·- t ll'ltX gdzie
11(x, I) 0 ~ ) A„ c sin - - /' (lLl 99)
L--J I
!Jo..ol
.zwana po1e11ijt1le111 11e11•1u11011 1ski111 punk 111 P(~; ·11; ~-), jest rozwiązaniem równania
gdzie An, dla każdego li = I , 2, ... , są to współczynniki Fouriera funkcji rp(x) przedłużonej nic.
(J 1.J 97) w dowolnym obszarze przest rzcni trójwymiarowej n i c z a w i c raj ą ··
parzyście na przedział (-I, I).
~ v m tego punktu.
Rozwiązać takie zagadnienie, jeżeli <p(x) x(l---x).
. Rozwiązanie (ll.19g) nazywać bi.;dziemy rozll'iąza11ic111 podstmvmvy111 równania
Ó2 11 VII
6. Znaleźć rozwiązanie równania· ··---· - - 2- - - ~-, O w obszarze (il.197). Jeżeli funkcja niewiadoma /1 nic zależy od zmiennej z, to równanie (11.197)
2 · tlx 11 iJI
przybiera postać
J) { (x; I): 0 < X < 1 1\ I > 0},
l ,)211
spełniające warunek początkowy: lim 11(x, I)= x--sinrrx i warunki brzegowe:
1lx 2 ·
o (ll.200)
1->0+ 2
lim u(x,f)„„O, lim u(x,t) l. fest tn r);, _.. ::i<' !„up/,u:e'a 1111 p/a.1·zczy;',11ic .
.Y-.:„o+ x~„1---

F1111kcj:t
Wska z ów ka. Po~zukiwai,; rozwiązania w postaci u(x, t) nast~pnic
skorzystać z poprzedniego zadania. (U.201)
11(x, y) In
)'
iJ2u ilu
7. Znaleźć rozwiązanie równania: -~ - --- ::~" O \V ubsLarze
óx 2 a 2 <li gdzie
D = { (x; I): O < x < I 1\ I > OJ, /' (lL202J
itX
spełniające warunek pocz.ątkowy: lim 11(x, I) 0 -- sin -- i warunki brz.egowc; zwana polcllljale111 /ogaryt111icz11y111 p1111k 111 !'( ~; ·IJ), jest roz.wiązanicm równania
~~+ 21
1l11(x, 1)
(11.200) w dowolnym obszarze p!askim n i c z a w i c raj ą cym punktu P.
lim u(x, t) = lim o~ o. Sprawdzenie lego faklu pozoslawimny Czytelnikowi .
.i.-.-AJ+ X->-1-
Rozwiązanie (ll.201) nazywać bi.;dziemy roz1viąza11iem p()(l.\'taw01vv111 równania
Wska z ów ka. Poszukiwać rozwiązania w postaci u(x, 1) „,, X(x) 7'(1). (11.200).
·' W dalszym u»·. i i,; będzie.nry głównie o rÓ'wrnmiu ( U.197). Lewą stronę !e-
2 go równania 01.n;1c1:1 l,\'/yl:lc przez .du i nazywa !apla.1:imll'lllji111f((:ii Il (por. czr;:ić n,
Odpowiedzi. 3. u(x, I) =' ---·
,;;:r rozdz. f). Przy tym m.naczcniu równanie (U.197) przyjmuje postać

itX
/:::-.11 .• o (H.'.'.03)

812 2.' - ------

w I(211-1)na]2 t sin(211·-1) „„„ „„

1 Ponicwai. wicilly. ).c funkcja (li. I<)g) jest rozwiązaniem podstawowym tl~go
. I .
5. u(x, I) e
•.J n'lwnania, więc
„.,'t

6. u(x, I) X·· e
(·"·)'1
" Sll17\'X.
.
!':. {
\ /'
I) o (ll.20•1)

2
.,'
H Matclllalyka (.?.r{;ć IV
..
\
2]() IL RÓWNANIA HĆJŻNICZKO\VE CZ,\STKOWE 7. RÓWNANIE LAl'LACE'A 211

Korzystając z tego fok.tu można uzyska<.; jeszcze inne ważne praktycznie Potencjał warstwy pojedynczej okrcśla111y również w dowolny111 punkcie Po
rozwią: uwag a.
zania równania (LI.203). . . ·z ·hni .S', a mianowicie
po\\'JCI .C
V(/'0) '' łi111 \ \' /I(/') dS (IL207)
. ·1'.·'oi<1.•m:j:ul ncwiom1wski wm_·sdwy 1i0Jcdym:,;ej. l~ozważmy powicr?.chnię Sp • 1)-·:--0 •
S--So
J ro
siada.iąc<) plaszczyzw;, styczną, ciągłą w każdym punkcie P($; 'I/; C) tej powicrzcł ~ _,., ,5 jest promieniem kuli o środku !'0 , która wycina z powierzchni S jej cz~ść So (rys. II.24),
I.un l{CJę
. p. (J>) ogramczoną. . łl I · · · im
1 ca rnwa ną po pow1c:rzch111 /-,'oraz punkt !vf(x; y; z)~ -s'
gd.JG . . . I ( i' . l'
• z·\Ś jest odleglośc1ą pun 'tow 1 o.

Niech r oznacza odległość punkt u P od punk.tu /II (rys. 11.23). ·' · ro " Granica (Il.207) istnieje, przy czym
lim V(M) ,_,. VU'o)
Ar >-ro
co oznacza, 1.e po l c n c j a I w ars t wy p oj cd y n cz c j jest funk c j ą ciąg I ą
w Pu n k tac h po w i c r z c h n i S (zob. zad. 7, str. 222).
DOWÓD pomijamy.

Pofenc.ia! :1hewtonowski wi1xs1i1'J' podwój1wj. R.ozważmy powierzchnii;; zamk-

ni~q S posiadającą plaszczyznQ styczną, ciągłą w każdym punkcie P($; rJ; C) tej
powierzchni. Zak.ladamy, że normalna do powierzchni S skierowana je~t cło wnętrza
RYS. ll.23
obszaru G ograniczonego tą powierzchnią. Niech AI(x; y; z) będzie dowolnym
Dcf. Całkę powierzchniową punktem obszaru G, <p kątem jaki wektor jijyi tworzy z wersorem 11 normalnej
do powierzchni S, za:l r długością wektora J>Xj (rys. ll.25). Niech /t(P) będzie funkcją
V(M) •·· l' (' fi(:>) dS (II.205) określoną i ci~iglą na poviierzchni S.
,\.) I
s .
Def. powierzchniową
nazywamy pote1ujalc111 11e11•to11011•ski111 ll'ltrst1I')' p1~jer(1•11c::ej.
Całka 1.a jest funkcją współrzędnych x, y, z punktu 1!·/. Funkcja ,ri(I') nazywa
się gęsto.\:cią warstwy P<!jer1'.J•11czc~j.
W(M) =
.)s.\ 11(P) _c_f!~l'_
(' \'
„2 dS (lI.208)

Przykładem potencjału warstwy pojedynczej jest potencja! ladunku elektrycznego rozłofo. nazywamy potc11c;ja!e111 11ewto11owskim warstwy pod1w~j11ej.
ncgo na powierzchni iS'. Całka ta jest funkcją współrzędnych x, y, z punktu M. Funkcję p(P) nazywa

Tvv. JL Potcl1ijal (11.205) jest rozwiązaniem rrhma11ia Laplacc'a (11.203) w do- siQ gQst ością warstwy podw1ij11ej.
wolnym obszarze nic zml'icn(jącym p1111k11!11• powierzc/111i ,)'. Przykładem potencjału warstwy podwójnej jest potencjał pochodzQcy ml ładunków elektrycz-
nych <' przeciwnych znakach rnzmicszczonych po obu stronach powierzchni S.
Wyrn:i:c~nie pod powierzchniową (l 1.208) jest potelll:jalem dipola, którego
nion:cni normalny w punkcie P do powicrzehni /;;; i który ma wartość pdS.
l'w. 2. Pote11(jal (11.208) jest rozwiązaniem równania Laplacc'a (Il.203) w do-
wolnym obszarze nic zawierającym p1111któw powierzchni S.
DOWÓD. Niech a, fi i J' będą kątami, jakie wersor 11 tworzy z osiami układu współrzędnych
0~111;. Zauważmy, że

RYS. 11.:'.tt COS<p I (x-$

··· ~- ---··--·- cos rL-1·
„~ r
y-11
r
z-;( )
cos /i-1- - · -- - cos J' """
r

(-~) cos(JJ- ~-(1-) cosy ~' _.!'__. (-_!__)

DOWÓD. W każdym punkcie kl nic !ch1cym na powierzchni S 1
··-°-(}-)cosa+ '
rl~ r rl1) r il( r , dn r
. \' ' I \
L\ V · ' ,\ .) .\ \ r ) /I (I') dS (lf.2\16)
dziQki czemu potencjał (IL208) można przedstawić w postaci
s
Z (Kl.204) i (U.206) wynika, :i.c funkcja (ll.205) spełnia r(l\vnanic (ll.20.1) w każdym obszarze nie W(x, 1',
. z)~~
d (l)
.~~. 1<(P) -{/[1--· ···„ dS (lI.209)
zawierającym punktów powi~rzchni S, end. s
212 li. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE CZ,\::iTKCJWE 7. lZU\\'>„\1-.JfE LAPLACE'A 213

W każdym punkcie kl nic leżącym na powierzchni S mamy Całka ta jc:;L runkcją wspólrz\'dnyd1 .Y, y, :: punktu M. Funkl:ję e(P) nazywa si;c
1
il. W r\ d i·Ll. (- -)] dS · ·tofria /ad1111k11 prz1'.\'/rzc1111cgo.
J., I1(1') d11
s .r (1I.210) ~ę.1
'·
' .
przykladcrn potcncjalu przestrzennego jest potcnejal ładunku elektrycznego o rozkładzie
Z (IL204) i (IL210) wynika, że funkcja (II.208) spełnia równanie (lf.203) w ka·i.t1y1n obszarz ·ti·zcnnym. Ladunck laki znajduje sii; na przykład w diodzie miGdzy kalodq i anodą.
prZC> ·
nic zawierającym punktów powierzchni S, end. c
Uwag a. Potencjał warstwy podwójnej określamy również w dowolnym punkcie p0 PO·
wierzchni S, a 1nianowicic
(' ·• COSIJ!o
W(P 0 ) "~· lim .l ~ 11(1') dS (ll.211)
t)-.~O ,\'-S'o

gdzie ,5 jest promieniem kuli o środku 1'0 , która wycina z powierzchni S jej czQść S 0 , 1·0 jest od.
lcgłością punktów I' i 1'0 , <p 0 zaś jest kątem jaki wektor FFo tworzy z wersorem 11 (rys. II.25),
RYS. lł.26

Tw. i.'.' l 3) jest ro::11·:'ą::anie111 rówlfania Laplace' a (11.203) li' do-

H'olnr111 0/.1.L:ar::e polożo11yn1 na ::c11m[lr:: ohs::ar11 G.
DOW()!) przebiega podubnie jak w przypadku dwóch poprzednich twicrdzc!1.
uwag a. J>otcncjal ładunku przestrzennego określall!y również w dowolnym punkcie 1\I
obszaru G, a mianowicie
. l' r 1(1')
U(M) l!m ) .\ .\ -~--: dG (H.21,I)
A·+O(/,/.;_· I

gdzie K jest kulą o środku w punkcie 1H i promieniu R, zawart:1 w obszarze G, zaś r odległością
punktu I' od punki u M. Granica (ll.21,1) istnieje, ponadto po t c n c j a ł I a d u n ku p r z c -
RYS. Jl.25
strzcnncgo określony wzorami (ll.213) i (lL2M) jest ciągły w prze-
strzeni f·.'.1 (zob. zad. B, str. 222) i spe I n i a w obszar z c (,' nJw1u111ic Poissona
Przy nieco mocniejszych załoi.cniach od tych, które podaliśmy poprzednio odnośnie po·
wierzchni S granica (U.211) istnieje, a ponadto 1\11 · --41q1(M) (Il.215)
DOWÓD pomijan1y.
lim W(M) ([l.212)
Af-.,.Po Jvlożna również n1lnvil:, u rów1w1tiu Poissona 11a plas::{~;;y:1Hie.
przy czym znak „ +"dotyczy punktów .III należących do obszaru G, znak „ ·-·" zaś punktów M
Przyklml. Znałcź6 rozwiązanie 11(x, y) r1iw111111ia Poissona
leżących na zewnątrz powierzchni S.
DOWÓD pomijamy. "'//- (JJ.216)

Równość (lf.212) wskazuje na nicciąglo,;ć potencjału warstwy podwój- w l)h:-;zarzc ,V. {(x; y):.\·:'.·!·y 2 az}, znikające na okrQgu x 2 -+y 2 :--=-~ a 1 •
n c j (Il.208) w p u n k t a c h p o w i c r z c h n i S. Ko17.yst:d~tc Zt.! \VZtH'Ó\'/: .'i rcoslJ, .i· •c• n;inO i zaklaclając, że r "'O, możemy dane rów-
nanic zasl:~pić równa1tic111
Potcnc.ial newtonowski laduulm przcslrzcmwgo. Rozważmy obszar G przestrzeni
E 3 ograniczony powierzchnią S, która posiada plaszcz.yznQ styczną, ciągłą w każ­
J 1· a_ (r <lu) .I. . ,) (-1- _1)11)·1 (If.217)
r . ... rlr 1lr ' tli! r ,)(} J
dym punkcie tej powierzchni. Niech P(I:;; ·17; O bt;edzic dowolnym punktem obszaru Jeżeli ograniczymy sit; do rnzwiqzai'1 zależnyd1 tylko od r, to r(>wnanie (U.217) przyjmie postać;
G, e(P) funkcją ograniczoną i całkowalną w tym obszarze wraz z pochodnymi czą­
stkowymi rzt;edu pierwszego, r zaś ocllcglo:icią punktu P od punktu M(x; y; z) : <~~. (r ~:.) (H.218)

(rys. 11.26). Po dwukrotnym całkowanii1 równania (l.L21B) otrzymamy

Dcf. Całkt;e potrójną
„2
11(r) 'f +C 1 lnr-l-C1 (U.219)

~ ~ ~ _g.
(/')
U(M) dG ( 11.213) Ze \'.'1.l},l1,uu na ub:;zar i) i war11nek u(a) - O, przyj1nujc1ny
•' .I
(,'
-.
( -I O,
nazywamy potelll;jalem 11e11'/011owski111 lad1111k u pr::e.1·1r:::em1ego.
„'
 114 Il. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE CZ1\STKO\l'E 7. R(JWNANIE LAPL,\CE'A 215
I•
\

Tak wi,,;c zgodnie z (U.219) J)OWÓD. Niech K bcdzic kul:1 o środku w punkcie Mo i promieniu i:, S„ zaś powierzchnią
I ·t·i w obszarze G. V/c:!.tn_,- \1(lll uwagr•_ funkcJ·c
u(r) , (r
2
a 2
)
iej kuli zawa1 " "
1
·v(l') ,_„ -,
lub WG wspólr~.Qdnych prnslokąl nych
1
11 ·· ·-- (x 2 l · r" -· 11 2) ., w obsn1rzc do111knir;ty111 Q będącym dopełnieniem obszarn J( do obszaru domknictego
•I . kIasY C .
Z latwo;\cią stwierdzamy, że znaleziona funkcja spclnia dane równanie Poissona w obszarze [)
Cius. Wiadomo, ze
nic wyhiczając punktu (O; O). \"(' (
.l .l /1
dv du)
dn --v -~/;,· dS = ~ ~ ~ (116.v-v6.11)dG (11.221)
s (i'

Ponieważ brzeg obszaru Q składa sil' z powierzchni Si S,, Wil'C zgodnie ze wzorem (Il.221)
Dd. F1111k<ją /Jar111011icz11ą w obszarze G nazywamy każdą l'unkcji,: u klasy ci
w tym obszarze, spełniającą w nim równanie Laplace' a: 611 , O.
~· „l1 [ /1 ,/,1-
d ( 1) 1 du ]
,-:-- - -,:- ,/;/_ dS + .lnJ[ /1 dn ~·
d ( 1) ~~] dS, ,=
Przykład l. Potencja! newtonowski (ILI 98) jest funkcją harmoniczną w dowolnym obszarze
s ~

przestrzeni E.i, nic zawierającym punktu P. ·i I I

I \'\' f (
- .1.1.l Iu6. I ')
r
;_\1t1
I
I
t!.0. (lI.222)
U'rzyklad 2. Potencjał logarytmiczny (lI.201) jest funkcją harmoniczną w dowolnym ob. Q - •

szarzc płm:kim, nie zawierającym punktu /'. W przypadku powierzchni S„

Przyłtłatl 3. Putcncja!y newtonowskie: warstwy pojedynczej (ll.205), podwójnej (lI.208) (ll.223)
i Jadunku przestrzennego (lI.213) są funkcjami harmonicznymi - pierwsze dwa w dowolnym „2
obszarze przestrzeni E;i, nic zawierającym punktów powierzchni S, trzeci zaś w dowolnym obszarze ;-.;a pod-::i,·:ic 1wicrdzcni11 mikowego o wartości średniej mamy wil'c zgodnie z (II.223)
przestrzeni E;i położonym na zewrnitrz powierzchni S.

H.ozwa:i:my obszar G przestrzeni lrójwymiarowej, ograniczony powierzchnią S, (II.224)

1;tyczną ciągłą w ka;.dym punkcie te.i powierzchni. Niech n
która posiada plasz.czyznt;:
bQclzic wersorem normalnej w dowolnym punkcie powicrz.clrni S, skierowanej do gdric />' c S1:.
wnQtrza obszaru G (rys. il.27). l'nnadlo
du(!'")
~\' ·~"dn
d11 4n1:

~~ dSi: dS„ ,-, 1im:·--„ (lI.225)

d11 11m: 2 t/11
.\'1: ,','1:

gdzie P" S,: .

Jeżeli w równości (11.222) uwzglQdnimy wzory (ll.2lH), (JT.224) i (U.225), a nas!Qpnic przej-
dziemy po obu jej stronach do granicy, gdy 1"--' O, to olrzyrnamy wzór (ll.220), end.
Bezpośrednio ze wzoru (I 1.220) wynikają naslt;;pującc dwa wnioski.
\Vniosck l. Jeżeli funkcja 11(P) klasy C 2 w obszarze domknii,:tym G vS spełnia
w obszarze G równanie Poissona (11.215), to jej wartość w dowolnym punkcie ll1o
obszaru (i jest sumą trzech potencjałów newtonowskich w tym punkcie, a mianowi-

cie: lad u n ku przestrzennego o m~stości u(P), warstwy podwójnej o gi;estości /.jk u(P)
RYs. IJ.27 d11(P) .
i warstwy pojedynczej o gi,:stości 47t dn . .
2
T·n·. -[. .Te::eli .fi1nk<;ia u(P) jest k/a,1y C 11• ohszarzc do111k11ir,:ty111 Gu S,
I
to .i<'.i 11•arto.\'15 w dol1'0!11ym punk cie M 0 ohszam
„
-- dS (11.226)

u(Mo) I: 1: ~ 1S11 dG I· I ('('u d ( i/\ J-';· d-S' (LI.220)

J GJ ,I r 'he .l .\ dn
S
r Wniosek 2. .Jeż.cli funkcja 11(P) harmoniczna w ohsz.arz.c G jest klasy C
2

g1bc / jest d!ugo.f;cią ll'cktorn i],Ji (rys. IJ.27). w ob:;zarzc domknii,:tym G v S, to jej wartość w dowolnym punkcie Mo obszaru G
 216 Il. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE cz,\STKO\YE 7. HO\Vi'IANIE LAl'LACE'A 217

]'licch /(0 bQdzic kul:! o śrndku w J,t;;1kdc 1'0 zawartą w obszarze G (rys. II.29). Dla każdego
jest sumą potencjału warstwy podwójnej o giestości .L
4ri: u(P)
. warstwy 110·1cdy
· llCZcj k
t 1 p tej kuli wraz z jej brzegiem powinna zachodzić nierówność:
pun l
11(/') 11(1'0)
du(P) . . • nic może .icdnak zachodzić nierówność ostra w żadnym 1rnnkcic kuli Ko. Gdyby
o giestości 4ri: ~r;;--· pok:1zcmy, Z"
bowiem istniał p11nkl /'' '" Xo, dla którego zacl1odzilaby nierówność ostra
11(1'') .. 11(1'0)
u(M0 ) dS (II.227)
ze względu na ciągłość funkcji 11(/') nierówność la musiałaby zachodzić w pewnym otoczeniu
t~inktll p'. Oznaczając prze.z S'.powicrzclrnię kuli o :irodku w punkcie l'i„ na której lc'l.y punkt 1",
1 . li'bi•śmv wówczas z;~od111e ze wzorem (U.221\J
Tw. 2. (o średniej wartości całkowej dla funkcji harmonicznej). Jc::c/i u(P) JlllC • ~

jest fimkcją !wrmoniczną w obszarze <J, Io ki ll'arlo.\'ć 1v dol!'olnym f!Illlkcie M 0 tego · ···· I ··· \"
}. 11(/')dS < ·· I ······.I\'~ 11(Po)dS .• , 11(!'0)
11(1'0)
obszaru wyraża si(! Jl'zoreill ·1ir(P'l' 0 ) 1 · ) 4n:(P' Po) 2 :~·"
co jest niemożliwe. Tak wi~c funkcja 11(/') jest stal a w kuli Ko.
(I!.228) Weźmy dowolny punkt Q c:: G, różny od punktu 1'0 , oraz ciąg kul

gdzie R jest promieniem kuli o .frodlw 111 punkcie /l,'10 , zawarl<j
jest zorie11towa11ą we1vnętrznie po1vierzch11ią llj kuli (rys. I l.2B).
li' obszarze G, .S' za.(: ·z którym każda charakteryzuje sil) tym, i.e jej środek jest Jltmktcm kuli poprzedniej, a k11la /(" po-
nadto tym, i.e pun U Q do niej należy (rys. 11..29). Mo'l.na uclowoclni<;, podobnie jak w przypadku kuli
Ko, że w każdej z pozostalych kul ci'!L~ll: 11( l') u(l' 0), sk<)d wynika, 'l.e 11(Q) = 11(1'0). To oztiacza,
że funkcja 11(!') jesl stała w obszarze G, co jc~;l :;prz·.:cznc z zaloż.enicm. 'vV ten sposób dowód został
zakot\ezony.

\~
~~(
J-S 6
~-
iI
RYS. 11.28 RYS. JI.29

DOWÓD. Ponieważ
Bezpośrednio z zasady maksimum Wynikają dwa nastie1rnjące wnioski:
„2
\'1 1niosdc :t. Jeżeli funkcja u(l') harmoniczna w obszarze (i! ograniczonyrn ;(1'

a ponadto r ~" R dla punktów powierzchni S, wiQc ze wzoru (lI.227) i wzoru powicrzclmi<; w obszarze domkniętym G u S, to osiąga swój kres .:
doll/y i gl!rny n~1
~~s
du
·-~dS'·''O (ll.229)
d11
Wniosek :J:. Jeżeli funkcja 11(1') harmoniczna w obszarze G i ciągła w obszarze
wynika wzór (II.228), end.
domkniiet.ym G u Sjest st ala 11a brzegu S, to jest ,1·tala w obszarze G.
Zasada maksimum. l;i111kcja har111onicz11a i nie równa toż.1·amo.vcio11·0 stah:i Uwag a. Podstawowe własności funkcji harmonicznych dwóch zmiennych są zupclnie ana-
logiczne do omówionych własności funkcji harmonicznych trzech zmiennych. Np. dowodzi si~, że
w obszarze ogra11iczo11ym G, nie osiąga w żadnym punkcie tego obszaru ,\'ll'ego kresu
jeżeli funkcja 11(x, y). harmoniczna w obszarze normalnym D z gładkim brzegiem C jest ciągła w ob-
górnego ani dolnego. szarze ograniczonym i domkniQlym J) u C, to jej wartość w dowolnym punkcie Mo(Xo; Yo) obsza-
DOWÓD (niewprost dla kresu górnego; w przypadku kresu dolnego twierdzenie dowodzi ru lJ wyraża si~ wzorem
siQ podobnie). Przypuśćmy, 'że istnieje p11nkt .1'0 c:: (,', w którym wartość funkcji
11(Mo)
1
r.· u(P) d \ In .1-)
1
2·n: cJ
1
dl·- .. l' In I '. 1/(l') dl
/' d!I
(ll.230)
11(/'0 ) "' sup 11(/') „..l d11 /'
(i
·'"
..• Il. RÓWi'fANIA R(JŻNICZKOWE CZ,\STKOWE 7, R(>WNANIE LAPLACE'A 219

d i'tzanic jest jednoznaczne z dokladnością do stałego składnika (co oznacza, że rozwiązania

edzie r je!;! odległością punktu I' krzywej Cod punktu Mo, (/ii zaś jest symbolem pochodnej w kie. cism rOz\v
, ' ·., · . . .
· . się różnic co naJwyzeJ o stałą).
r11nk.u norrnalncj do krzywej(,"', skierowanej do wnr~trza obszaru I>. moMprzykład. Rozw1ązac · ' zagacI111c111c
' ' D'me
. 11leta cIl a lrn 1·1 „'' o sro
. d' . O 1. pronuc-
· ,cu w pun l;cw .
Drugi skladnik po prawej stronie wzorn (l 1.7.30) nazyvcamy pole1tc)a!l'111 lor'arvtmic?
" • ·llYlll ' 1 R
Niech SR oL.nacza powierzchnię tej kuli. Mamy znaleźć funkcje;; 11(/11) ciąglą w obszarze dom-
1111
J du(!')
w punkcie l\f0 warstwl' pojedntczej o gęsi ości · . .._:_ ·-·, nicnvszy zaś potecja/cm lorion·tmic"'!'
· · · 2n· d11 ~ · " · .„11y111 , tvm J( u Sn i harmoniczną w obszarze K, która w każdym punkcie PE SR przybiera wartość
I k'. 11 ' ~ wartości danej funkcji f(P), określonej i ciąglej na powierzchni SJ(. Poslużymy się funkcją
11
w punkcie !110 warstwy podwójm'.i o gQsto,\ci , 11(/>). roW r I ' . . ł l " .
harmoniczną w obszarze „, etom Jest potenCja cm warstwy pm wo.1neJ o gęsto c1
ś . f'(Q) , rozI ozonCJ
. .
211:
na powierzch111 SR :
Zi1.g:a~hllllCY1ia brzcgo;n~
w teorii funkcji lli:mmmic:mycl1. vV teorii równail falo- (' (' COS'['
wych i równania przewodnictwa żądaliśmy aby rozwiązanie spcłnialo pewne warunki W(!vl) J ,\f(Q) --,:2 - dS (II.232)
SR
graniczne, lzn. warunki początkowe lub brzegowe. RozrM.nianie tych dwóch rodza.
Zgodnie z (ll.211), (11.212) i (ll.232)
jów warunków granic:1.nych jest w ścisłym związku z interpretacją fizyczną rozważa­ . \' (' cns<po
nego zagadnienia. Z równaniem Laplacc'a, które występują w opisie matematycznym lim W(M) ,, 2rrf(P) I 11111 .l .l f(Q)-···-;,·-- dS (11.233)
J\f.~..-P t)-:..0 s;i-~SG J'{j
zjawisk niezależnych od czasu, są natomiast związane pewne zagadnienia brzegowe.
Najważ,niejszc z nich, to zagadnienie Diril'hfeta i zagadnienie Ne11111m111a. Zagadnienia
„
gdzie 0 jest odlcglością punktów Q i P, 'Po jest kątem jaki wektor ([fi' tworzy z wektorem QO
(rys. II.30), ,j zaś jest promieniem kuli o środku 1', która wycina z powierzchni Sn jej czi;ść Q.
te mają podstawowe zn:icz.enie w teorii pola clcktro111ag11etycz11ego, t~~orii sprężysto.fri ronkwai'. kąt APQ w trójkącie APQ równa się kątowi 'f'o, wi<;c
i innych. COS'f'o J
Rozważmy przestrzenny obszar G ograniczony powierzchnią S, która posiada ro 2R
płaszczyznę styczną, ciągłą w każdym punkcie tej powierzchni. Niech.I(?) będzie daną
limk(<ią określoną i ciąglą na powierzchni S.
Zagad11ie11ic111 Diriclilcta nazywamy zagadnienie polegające n:t wyznaczeniu
fllnkcji 11(M) ciągłej w obszarze domkniętym G u Si liarmoniczn,;j w obszarze G,
która w każdym punkcie 1' brzegu/;,' przybiera wartość równą wartości danej funkcji
f(l').
Zagad11ie11ienr Ne1111w1111a nazywamy zagadnienie polegające na wyznaczeniu
fuHkcji 11(M) ciągłej w obszarze domkniętym G u Si harmonicznej w obszarze G,

którc:i pod10dna ·
d11
d11
w kiernntw. normalnej wcwn91rznej w każdym punkcie P
~=--~/
------S11
brzegu,':,' przybiera wartość równą warlo:;ci danej runkcji/(f>).
RYS. U.30
Uwaga I. Powyższe zagadnienia nazywarny :.:agad11ie11ian1i hrzegowy11Ii wew1t1Jlrz1tymi.
JG:i.cli pns·l.nkuje1ny funkcji hannoniczrn~j w obszarze nicograniczonyn1 położonym na zewnątrz
St;1d wobec (H.233)
powierzchni S, to odpowiednie zagadnienie Dirichlcta i l'lcumanna nazywamy zagadnieniami 1 P[ I
hr::cgowymi zew11rtrz11,1•111i. Za pomocą odpowiednich przckszla!cci\ zagadnienia te sprowadza się lim W(M) ~-' 2rr/(I')-I- --· lim } ,\ /(()) ·:- dS (ll.234)
do :~agadnic1! brzegowych wcwn\'trznych, nic będziemy jcd11:1I: lego tematu rozwijać. JiJ-rP 2R 1~·-.„0 Su-·!:!. ło

U w a g a 2. Zagadnienie Dirichleta tna co 1rnjwy).c:j jedno rozwiązanie. Zgodnie z (ll.207) drugi składnik po prawej stronic rów'"'Ś'."; (lf234) jest w;i«tością brzegową
Istotnie, gdyby zagadnienie to posiadało dw:· '""":„·i::ccania 11,(M) i 11 2 (M), Io funkcja 11(M) =
potencjału warstwy pojedynczej
·"ll1(M)-····11 2 (M)bylaby ciqgla w obszarze domkni<;tyrn (Y US, harmoniczna w obszarze G i równa
zeru w lca'l.dym punkcie P brzegu S. Stąd wobec poznanych włas1w::ci funkcji harmonicznych wyni- V(M)
kal<):,_,, :r.i.:: Jun keja u(/\// )jest równa tożsamościowo zeru w obszarze G U ~V. Tak więc u 1(/\ !) : :.: : 112(1'!
w tyni obszarze.
Uwag a 3. Zgodnie z (H.229) równośt: o którym wiemy, że jest funkcją harmoniczną w obszarze [(i ciqgłq w obszarze domkni<,;tym SJ{ u K.
Jeżeli wiQc ró:inicv fnnkcji (JL2:12) i (ll.235) podzielimy przez 2rr, to otrzymamy funkcji;
JJf(l')dS O (II.231)
s
je~:t w11r1111kie111 k<,1ticc;.:11y111 istnie11ia rozwiąza11ia zagadnienia wcw11ętrznegn Neumanna. Dowodzi
1.'(M),· ~\f(Q)·cosrp dS-· ~ ~ !~:) dS (II.231>)
27t ,\'it 4rrR ,\'R
siQ, że warunek (lf.231) jest również wystar1·;~<~iący dla istnieni:1 rozwiąz:inh tego zagadnienia, przy

I
j
 Il. RÓWNANIA R(JŻNICZKOWE CZ,\STKOWE
7. RÓWNANIE LAPLACE'A 221
220

1,
harmoniczną w obszarze [( i taką, że

Oznaczając długość boku 01\l w

lim v(M)' 'f(P)
1H--rP

trójkącie OMQ przez u mamy

(II.237) l
l
I
lim IV(1\1) · · -irf(P) I-
,\J,J' 21< Cu
~ f(Q)d/

ponieważ drugi składnik po prawej stronic wzoru (ll.241) jest staly, więc zgodnic z (ll.239)
u2 '·' J{1-j--r 2 -··2Rrcosq1
dzil!ki czemu funkcję (II.236) możemy przedstawić w postaci ca/ki Poissona I i (!I.241) funkcja
l (

lI
cos <p \
l l' (' R2-u2 . v(M)· .l - - f(Q)r//- .l f(Q)dl (11.242)
v(M) -~ . J J ·----- f(Q)d.S rr dR r 2rr R Cn
4rrR Sn r
3 (U.231l)
j~st hannonicn1a w obszarze I< i spclnia warunek
Zgodi1ie z (!L2J2) i (li.234)-(U.237) szukanym rozwiązaniem zagadnienia Dirkhleta dla kuli
jest funkcja
I 1J(M)
ll(M) ''' IJ(M)
dla
dla
ME [(
ME Sn
! oznacz;ijąc długość
lim v(M) ~·· f(l')
J\J„.,.J'

boku OM w trójkącie OMQ przez I! mamy

(11.243)

1/ c-, R 2 -l·r" ··2Rrcos<p

Uwag a. Zagadnienia brzegowe, w szczególności zaś zagadnienie Dirichleta i zagadnienie
Neumanna rozpatruje siQ także w związku z równaniem Laplace'a na płaszczyźnie. dzięki czemu funkcj<; (11.242) możemy przedstawić w postaci ca/ki l'oissoua

Przykład. Rozwiązać zagadnienie Dirichleta dla kola K o środku w punkcie O i promie- 1<2-(!2
niu R. „2 ···-f(Q)dl (lf.2,14)

Niech C 11 oznacza brzeg tego kola. Mamy z.naleźć l'unkcj<; dwóch :diii,:nuyd1 11(M) ciqglą
w obszarze domkniętym ]( u Cn i harmoniczrnt w obszarze K, która 11· l:a~.cl!•tn punkcie RE Cn Nkch R i 'I' <lra:c <Jdpowicdnio ui O będą wspólrzt;dnymi biegunowymi punktów Q oraz kf
przybiera wartość równą wartości danej funkcji f(P), określonej i ciąg lej na krzywej CR. Posłużymy względem punktu O. K:il ;\ą)Q w trój!qcic MOQ jest równy •p-0, dzięki czemu
się funkcją harmoniczną w obszarzc K, która jest potencjałem logarytmicznym warstwy podwójnej r2 • R 2 +f! 2 ·--2Rucos (1p--O)
o gc,;stościf(Q), rozłożornJj na okręgu Cu (rys. Jl-Jl):
Cake Poissona (lf.2,M) można więc nadać jeszcze inną postać
W(M) •= ~ cosrp f(Q)dl (11.239) 2n
(R 2 -1/)f(lj1)1/lp
cl{ ·u(u,IJ) = ·• l ·· ~
21r • R 1 -'1u1·--2R[!COS(•p -0)
Wiadomo (dowód pomijamy), że o
lim W(M) = rrf(P)+ lim ~ _cos_'/'~. f(Q)rll (ll.240) Zgodnie z (U.23'JJ (Il.2,ll)-(!1.2,13) szukanym rozwiązaniem zagadnienia Dirichlcta jest
Af-rl' c-rO CR-li: l'o
funkcja
I v(M) dla ME K
Q
u(M)• lf(M) dla MrcCn
/'
,/
(W!CZEN!A

I. Sprawdzić, fo potencja! ncwto!lowski (11.198) spclnia w odpowiednim obszarze równanie

Laplacc'a (l!.197), putcncjal logarytmiczny (ll.201) zaś równanie Laplacc'a (Il.200).
2. Podać definicje potencjalów 1wwt()J1owskich: warstwy pojedynczej, warstwy podwójnej
oraz ładunku przestrzenn.cgo. Vv'ypmviedzicć twierdzenia dlllyczącc tych putencjalów i równania
Laplacc'a (Poissona).
Rvs. II.31 3. Jakie funk<'.ic nazywa1i1y funkcjami harmonicznymi w obszarze'? Sformulować ich podsta-
wowe własności.
gdzie Ir. jest łukiem okn~gu Cu położonym wewnątrz kola o środku w punkcie P i promieniu e, 4. Na czy111 polega zagadnienie Dirichleta, a na czyni zagadnienie Nernnanna '!
ro jest odległością punktów Q i P, <po zaś jest kątem, jaki wektor QJ; tworzy z wektorem QÓ (rys. 1) 2 li cl 2 11
()
5. Znaleźć metodą Fouriera rozdzielenia z111icllnyd1 rozwi<1zanic równania: ,),,· 2 ·I·
ILJJ). Ponieważ kąt Al'Q w trójkącie Al'Q równa się kątowi <p 0 , więc i)yl.

COS<f'o z warunkami brzcgowy111i:

a) u(x, 0) -• 11(x, 1) O, 11(0, y) si1ncy, 11( I , y) •-· O
/'o '2R .,'
 222 li. H(lWNANIA RÓŻ.NIC:7.KOWE C7.,\STKOWE !:<I'""' ,\L'.IA O RACllUNKU WARIACYJNYM 223
•· --------------
'
·rr ilu(O,y) c.;A O RACHUNKU WARlfACYJNYM
b) 11(x, O) c cos ~ x, u(x, I) "'O, 11(1,y) O, - 'o.
r6. Nicchf(r) będzic__ ftmkcją klasy C 2 w przedziale (O, -I u:i). Udowonic:, że funkcja złożona Niech n bt;dzic dowolnym t:biorcm, a R zbiorem wszystkich liczb rt:eczywistych.
11(x, y) . , f(r), r ~' {vi I· y 2, jest fllnkcj;1 harmoniczną w dowolnym obszarze bez początku Układli j)cf. :v/ ,\-,1·imy, żc w zbiorze Q jcst określony jimkc;imtal
I I[y]
wtedy i tylko wtedy, gdy f(r) C,ln -l-C2, gdzie C 1 i C 2 są to dowolne stale).
/'
jeżeli każdemu elementowi J' E Q odpowiada dokładnie jedna liczba IE R.
Wska z ów ka. l(orzystaj::ic ze wzorów x rcosO, y 'rsinll wyrazić laplasjan
1)
2
li 1)
2
li przykład I. W zbiorze Q funkcji y(x) klasy C' w przedziale (O, I> jest określony funkcjonał
L\11 , .. ----- I- - „ - we wspólr:,ędnyd1 bicnunowych, a następnie skorzystać z lego, że funkcJ'a - I
1h2 c)y- 11
/[y(x)l \ 1/T:+Tv'(x)Ii dx
nic zależy ml zmiennej li. o
7. Obliczycó polc11cjał (ll.~.05) war~twy pojec~~nczc.i. rozło7:on~j ze ~lalą .g~slością /to na po. który funkcjom zbioru .Q przypor1.ądkowujc dlugości luków, h1;d:wych wykresami tych funkcji
wicr1.chni kuli o promieniu R, a następmc wykrcshc len potencja! Jako funkcJ\) odległości punktu
(rys. !l.32). Na przykład:
od środka kufi. jócli y(x) x; to
Wska z ów ka. Znaldć rozwiązanie 11,(M) równania 6.11 -' O wewnątrz i rozwiązanie 1
11 2(/11) zewnątrz kuli, a 11asl9pnie skorJ:ystać z ciqglo:ici potencjału warstwy pojedynczej oraz wa. /[y(.c)J /[x] \ 1fi d.\'
runku o
jeżeli y(x) ch.r, lo
112 11
I
lim (· d .) - lim (" ' ·) ,.__ 1Jrr,11 0
J~J.-,.p t/11 J\/--)·F' dn l[y(x)J I [cln] \ {1:1 shiy dx sh I
(J
który oznacza n i c c i ą g l o ś ,; p o c h o d 11 c j u o r n 1 :, I n '' j p o t c n c j a I u w a r s t wy jeżeli .r(.\) I, Io
po .i cd y n c: z ej w każdy n1 punkcie .P po w i c r z c h n i ku I i. I
l[y(x)] ,_/[I] 'c \ dx I, itd.
a. Obliczyć polcncjal (11.2 !3) ładnnku przcstrzc1111<:go wypelniaj11ccgo Z•) slalq '.,;~Sto~cią Co
()
kuk o prrnnieniu R.
Funkcje y(x) consl zbioru Q charakteryzują si<; tym, że ich wykresy mają najmniejszą
Ws k n z ów ka. Znaleźi; rozwiązanie 11 1(iii) równania 611 ,_,, O zewnątrz kuli i rozwiązanie
dlugoś,ć
(rys. 11.32).
112(M) równania 6.11 ,_, „-4rrco wewnątrz kuli, a nast<.)pnic skorzystać z ciąr,lrn\ci potencjału ładunku
})I'ZGstrzennego oraz warunku

lim --du, du, ·)

----- ') --- lim ( ---- o
111- ,.p ( dn Id-- •. p du

który m:nacrn c i ą g ł o :\ c'.; p o c 11 o d n ci n o r m a I n c j p o l c n ci j a I u ! a d u n k u Jl r z c -

s l r z c n n c g o n a p o w i c r z c h n i k u I i.
ej lir
9. Wykazać, że funkcja 7J - ~ gdzie /.;; jest dowolną slah1 onu: r
·'I I'
rnzwi:izanicm niwmmia 1 fr/111/to/lza y=x

_ _ _ _ _1_ _ _
w dowolnym obszarze pl7L~slrzc11i .EJ, nie zawierającyrn poc:r.:1t!::u nkbdu Oxy.:.
re
o ·/ X

cos .\'
RYS. ll.32
sin7t y 2 rr
Od~Hnricd:d. 5. a) u(x,.i·) sl11r( l - x), b) u(.Y, )') - sh-- · (l--y).
shrr ·rr: 2
·;li l'rzyklad. 2. W zbiorze Q nieujemnych funkcji y(x) et O klasy C w przedziale (0, I> jest okre-
ślony runkcjonał
')

tln:Ri,uo I
7. V(/11) '' 'lrrR/lo, gdy a R i V(M) -----·."···-·-··-,gdy tJ ::> R, przy czym a jest odległością pun~ J[y(x)] \ y(x)dx
a ii
4 R''
kluModśrodkak11li. 1!. U(M)• '.'.TC(!o(R 2 -l;").gdya· RiU(M)
3
1t(!o -
a
' gdy klóry funkcjom zbinru !l przyporzwlknwujc pola figur plask ich określonych nierównościami:
ll < x I i O _,. - J' (x). Mianowicie:
a> R przy czym /1 jest odleglości;t punktu Ili od środl:n kuli.
224

jeżeli y(x) = x, to
11. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE CZ1\STKOWE

l
·-. 11. !NI ORMACJA O i(AC!IUNKU WAR!ACYJNY~l

J)cf. Mówimy, że runkcjonal (11.245) osiąga 111aksi11111111 dla runkcji <J!(X)

nleżące.i do zbioru :1i&o' gdy istnieje liczba i5 ::-. o ta ka, :i.e dla ka:l.dcj runk.cji .f(x)
225

l[y(x)] I[x] •=• ) xdx

o 2 ~biont Qt» spełniającej w przedziale (x 1 , x 2 ) vvarunek (l 1.247), zachodzi nierówno:it;
jeżeli y(x) =•= x 2
, to
fjq!(X)] , J[./(x)j (ll.2,~9)
l
I[y(x)] I[x 2 ] ~= ) x 2 dx • p 011 i;.cj pudarny li·zy lwicrdz.enia formulujące warunki konieczne dla ekstremum
u 3
runkcjonalu ( 11.245). Wcześniej jednak rnzważ.ymy pewną szczególną rodzinę funkcji
1
Jeżeli y(x) •= ·i :~·:,z , to j{x) "'· <Jl(x)-1- 0:1;1(x) (U.250)

dx 1C rrdzic o: jest parametrem przyjmuj~icym wartości z przedz.ialu (-1, I), 1p(x) zaś
I[y.(x)] =-·-itd.
4 iunk•>i'i klasy C 1 w przedziale (x 1 , x 1 ) , spclniającq warunki
W zbiorze Q nic ma funkcji, dla któn-'j oclpowicclnia figura plaska miałaby najmniejsze albo o (ll.251)
najwiQkszc pole (rys. II.33).
oraz nicn'>wność
I 1;1(x) I (ll.252)
y
Zgodnie z (ll.246), (ll.251) oraz (łl.252) funkcje (11.250) są funkcjami zbioru Q 0
I-· I

'?t~-
spełniającymi warunek (11.247). Dla tych runk~ji funkcjonał (H.245) jest jimh:ią
:/oźo11ą parametru o:, którą m.naczymy przez </>(o:):

1/>(r1.)' ~ F!x, r1(x)+ a1p(x), q/(x}I a1p'(x)]dx (ll.253)

.;·1

0 1 X Iloczyny •//' (0) rnu.ywamy odpowiednio pier!l'szą 1variac;ią l drugą

wariacją fnnkcjonalu 'Wariację pierwszą oznaczymy symbolem M, drugą
RYS. [f.33
zaś ó2 I. Mamy wi~c
Rachunek wariacyjny zajmuje się metodami umożliwiającymi wyznaczyć rx</>' (O)' 1i2l ~·· o:\//'(O)
funk<:<ję cp(x), dla której dany runk<:<ionał przyjmuje wartof;ć ekstremalną (maksimum
Tw. ]. Jeżeli ji111/((;jo11al (11.245) osiąga 111illi11111111 dla .Ji111/((:ii q{x:) nald:ącej
albo 111i11i11111m). Krzywą L 0 będącą wykresem funkcji <p(x) nazywamy wówczas
do zhioru ,Q. 11 , to
krzywą ekstremalną lub ekstremalą.
Niech F( i;' I)' C) będzie funkcją klasy C 2 w pewny in obszarze przestrzeni E3.
bi o (IU:i'i)

Zajmiemy się bacl[miem ekstre11111111 ji111k1j1111alu DOWÓD. Jeżeli funkcjonał (U.24S) osi:rna minimum dla funkcji q1(x), to zgodnie z (11.2.'!B)
Xz funkcja</1(r1.) ma minimum w punkcie r1. O. Zatem

J[y] •·•·· ~ F(x, )', y')dx (U.245) </>'(()) . () r//'(O) O

skąd wobec (U.254) wynikają warunki (ll.7.55), end.

Określonego W zbiorze QO f'unkcji )' ==•./{X) klasy C1 W przedziale (X I, , spd·
niających warunki: Tw. 2. Jeżeli Ji111/u;jo11al (11.245) osiąga n111ksi11111111 dla .fiml\<:ii <p(x) 11ależąl'<i
(ll.2-16) do :;hioru ;::;t 0 , to
./(x1) ~··· Y1,
gdzie y 1 i Jl2 są to dane liczby.
<)l o
DOWÓD analogiczny do dowodu poprzedniego twierdzenia.
Dcf. Mówimy, że f'unkcjonal (I l.245) osiąga 111111//1111/JI dla funkcji q>(x) nale·
żącej cło zbioru Q<" gdy istnieje liczba ó > O laka, że dla każdej funkcji /(x) zbioru Tw. 3. Jdeli ji111/((jo11al (11.245) osią,1;1: ckstre11111111 dla jimk<ji 1p(x) naie:::ąccj
Q. 0 , spełniającej w przedziale (x 1 , x 2 ) warunek
do zbioru Q 0 , Io .fimf((:ia ta jest ca/ką ró1vua11ia
Lf(x)--9J(x)I < il (fl.247)
I ·,,,11· x,y ( x),y
. '( x}-
·1 d I"
dx: ·, [ x,y ( x),y
. '(.\). .·1 •, () (U .257)
zachodzi nierówność
i[<p(x)] J[j(x)] (ll.248) w pr::cdzialc (x 1 , x 2 ).
.,'
15 Matematyka c:.•-rf;ć lV
 11 INFORMACJA O RACHUNKU WARIACYJNYM 227
226 Il. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE cz,\STKOWE -----~----~---

I• DOWÓD. Zgodnie z (If.253) i (H.25·1) Równanie (Il.257) nazywa sice ró11•11m1ie111 Eulera. Równanie to można zapisać
\

postaci
M 0 •·· <Y. T{r;; [x' <p(x), q/(xlJ •p(x) ; <\X' <p(x), '/>'!x)) </(x)}dx lH.258)
11
,
- F;, (x, y, y')--l~~(x, y, y')--J'~~(x, y, y')y' -F[((x, y, y')y" = O (H.261) 0

Funkcji <p(x), dla której funkcjonał (lI.245) ma ekstremum, należy zatem szukać1
Całkując przez czQści drugi składnik całki (1L'.'.5B) w przedziale <x,, X2) ora:r, korzystając z (Ir. 251 ) wśród rozwiąza{1 równania różniczkowego (II.261), spełniających warunki brzegowe
1
otrzymamy
."\'.2 y(x 1 ) = J'1, y(x2) = Y2 (II.262)
~ F' [x, <p(x), 1p'(x)] 1p'(x)dx Jeżeli funkcja F(!;, ·17, O spełnia warunek
-/ , X2 ·\J. d F(,~ („-r, y, y') ~/; O
= [f<r, (x, <p(x), <p (x)) <p(x)] · ·- (' •p(x)--- f~ [x, <p(x), <p'(x)I d.r
X! .l dx dla Jrn:i.clego x E (x,, .Y 2), to funkcja ekstrcm:ilna 1p(x) :11:1 ciągłą pochodną cp"(x)
.q

X2
w pi 7.cdziab (x 1 , (dowód pornij:1rny). ?„ównanic Eulera (U.261) jest w tym
-- .l
r 1p(x) -~,.~-
d !
F1; [x, q:(x), q/(x)) d.1· priyp:id ·· ·. -,·!1:111[(:1:1 różni~z'.rnwym I7.QdL'. drugiego.. . . .
X1
Nic' zaJmowac SI\? \varunkmm wystarczającymi na to, aby rozw1ązame
Stąd zgodnie z. (H.25B) y(x) równania Eulera spelniającc warunki (II.262) rzeczywiście realizowało ekstre-
X,·! rnnm funkC<ionalu, ani tym, czy daje ono maksimum czy minimum funkcjonału,
il!'" iY. r 1p(x) Ifr,; .[x, <p(x), tp'(x)]-
J
d 1{ [x, <p(x), <p'(x)].1,. dx
r1.r
(II.259) co na ogół wynika z fizycznego sensu zagadnienia.
.\'j

Korzysta.i:ic z poprzednich dwóch twicrdzc!l mamy Zagailnicriie brachistoclmmy. Niech punkt materialny zsuwa sice bez tarcia
poci wpływem siły ciceżkości po krzywej łączącej punkty A i B. Rozważmy w plasz-
f 1~; [x, <f'(X), 1>'(x)]··
·'.(?- 1p(.1)
.I
XJ
1 d F( [x, 'f!(x), <p'(x)J1J. dx
dx
O (lI.260) czyźnie tych punktów układ Oxy z poziomą osią Ox, w którym punkt A pokrywa
się ze środkiem O i obie współrzceclne punktu B(a; b) są liczbami dodatnimi (rys. H.35).
dla każckj funkcji <p(x) klasy C' :;pdniająccj warunki (lI.251) i (l[.252).

RYS. ILJ<J RYS. II.35

Z równości (IT.2ó0) wynika, że różnica w nawiasie klamrowym pod znakiem całki po lewej
stronic lej równo~d jcsl lożBamościowo równa zcrn w przedziale (x 1 , x 2 ). Istotnie, gdyby ta różnica
chociaż w jednym punkcie .ro<:' (x 1 , X2) byla rM.na od zera, np. dodatnia, to wobec jej ciągłości
istniałoby w tym przedziale otoczenie (.';' 1 , .';' 2 ) punktu x 0 o promieniu mniejszym niż 'j/;5", w którym
la różnica byłaby też dodatnia. Przyjmując wówc?.as (rys: lf.34)
dla
Zagadnienie brachistochrony polega na wyznaczeniu spośród wszystkich krzy-
wych łączących punkty A i B tej, po której punkt materialny, mający w punkcie A
prędkość początkową równą zeru, zsunie się w najkrótszym czasie do punktu B.
Zagadnienie i o było pierwszym zagadnieniem rachunku wariacyjnego, postawionym
,~:: !
w 1696 r. przez J. BrntNOULLIEGO, które wzbudziło powszechne zainteresowanie wśród

~'
X

„,
X1

t
Nazwa zagadnienia pochodzi od słów greckich: brachy.1· (krótki)
lj•(x) (x·--i',) 2 dfa X <' ·H·i.
( ! '"
dla {: :~ X X2
A oio rozwiązanie tego zagadnienia.
otrzymalibyśmy dodatnią wartoś1; dla całki po lcwei stronic równo;;ci (!I.260), co jcsl niemożliwe.
Njech y ~-, .r(x) bęclz,ic równaniem krzywej. porusza siQ punkt materiał-
Tak więc dla każdego x ie (.r 1 , x 2 ) •
ny. Pon Ie\' Tl, p1;11:~.l
{ d •
P;1 [x, <p(x), 1/(x)]·- Fi; [x, <p(x), 1p'(x)] 'O, end. '{I:-
dx
Jj•
 221\ li. RÓWNANIA R(JŻNICZKOWE C:Z,\STKOWE li. INFOl\MACJA O RACHUNKU WARIACYJNYM. 229

z drugiej zaś strony ,,

·-· (i· cos <p), skąd
dl ;· -······-;·1· dx 2
7J==---·-=1 J+(y)- - -
dt dt.
więc

Cfl.263) dzic C' jest dowolną stalą. Z (l l.267), (łl.26B) i warunku y(O) O wynika, że
~., =-= o. z
(11.267), (11.268) i warunku y(a) = = h wynika, że istnieje stała C, przy
przy czym g oznacza przyspieszenie ziemskie.
której cykloida
Zgodnie z (ll.263) czas zsuwania się punktu materialnego od A do lJ wyraza się
wzorem x•·
c (<11---sin <p)
2

~ -~11
o
y (ll.264) I'
c
2
( J. -cos <p)

W przypadku funkcjonalu (ll.264) mamy jcsl rozwiązaniem zagadnie1'.ia i;rac~1istochrony. . , . . , .

W literaturze rozważa stę row111d, tzw. slabe ekstre11111111. Mowuny, ze ft111kc.1onał
•
/<( .';'
••
'I), o == V/t=i=(i'
• ·11
2fi11·· (II.245) osiąga slabe 111i11i11111111 (111aksi111u111) dla funk~ji <p(x) należącej do rozpatry-
więc wanego uprzednio zbioru ~l.; 0 , gdy istnieje liczba b > O taka, :i:e dla każdej l"unkcji
j{x) zbioru spclnia.hccj w przedziale (x,, x 2 ) warunki:
lf'(x)- </"(x)I < b

a zatem równanie Eulera (ll.257) przyjmuje postać zachodzi nierówność

/[qi(x)J /[f(x)] (albo odpowiednio l[q!(X)] 1[.f(x)])
(II.265) Oczywiście jeżeli l'unkcjonał (11.245) osiąga dla funkcji rp(x) ekstremum w sensie
poprzedniej dct'inicji, to osiqga dla niej również ekstremum słabe, ale na ogół nic
Po wykonania różniczkowania otrzymamy odwrotnie.
y" Pnyklad. Niech
·r:i-:01v ~= ·- 2y ff

IIJ'I ) y'[I ··(y')'Jdx (U.26'1)

W celu rozwiązania lego n'.1wnania wprowadzamy nową zmienną y' 11(y). Stąd ()

Funkcjouał ten osi:rna słabe minimum dla funkcji <p(x) '~ O w przedziale <O, ir), nic osiqga
V=·=-----
c (ll.266) natomiast minimum w zwykłym sensie. istotnie /[<p(x)] '" O, jeżeli zaś wci.micrny pod uwagQ liczb<,;
. 2 I +11 O< b < l, to dla każdej f'unkcji y /(x) klasy C 1 spełniaj:1cej w p1zedzialc (O, ir) warunki
gdzie C jesl dowolną stalą ró:i.ną od zera. 1/(x)! <: (U.270)
<> lf'(x)I < ''
I I wartość f'unkcjona!u (U.2li9) będzie wiQksza od zera, co oznacza, :i.c funkcjonał len osiąga dla f'unkcji
Z kolei za pomocą równości
. u = ctg __<fi.
2 wprowadzamy f'unkcj\; n: . :wiadomą <1(x) o., O minimum słabe.
I
<p(x). Korzystając z (11.266) mamy Obliczymy te:az wa:·,,:"' f'unkcjona!n (U.2.ri'.l) dla funkcji/(x) ce·· I///- sin11x, gdzie 11 jest dowol-

y
c
=·=-i· (J-cos qi) (I l.267)
nq liczbą naluralnq:

Ponieważ \ sin 2 11x(l-· 11cm;:'nx)dx ==c

li ,I
lŹJ' o
·a~-
y'= y' ==clg rp
:-c ~ sin2 211x t!x
( 'ff 'JC
dx .\ sin:'11xdx- <I

(,;,; il 4 2n ()

o o
.,'
 2JO Il. RÓWNANIA RÓŻNICZKOWE CZĄSTKOWE Il. INFOH~IACJA O RACHUNKU WARJA'CYJNYM 2Jl
I•
\
·---------„--·------------------

Dla dostatecznie du:i.ych n funkcja .f(x) spełnia pierwszą z nierówności 27 cn. . ·!, runkcional (I 1.271) osiąga ekstremum, należy znaleźć całkę ogólną uklaclu
i jednocześnie f'nnk<~jonal (H.269) ma dla lej funkcji wartość ujemną, a wit;;c mnic's·~)
};[('I \'l ' . . • •
• • Eulera, a następnie skorzystae z warunkow brzegowych:
11 111
niż dla fon kej i <p(x). Oznacza to, :!.c funkcjonał (l 1.269) nic osi:ma dla funkcji rp(x) ~'z~;
f{l\\.'
Y1(X1) =~ J'11, Y1(X2) = Y12
mininrnm w zwyklym sensie.
Y2(X1) =~· J'21' Y2(X2) oc= Y22
Niech F(!; I' ~;2' ~;:." [;'4, t; 5) bc;,dzic l'unkeją klasy C 2 w dowolnym obszarz
przestrz:ni E 5 , i\~ 1 zbiorem fuukcji/1(x) klasy C 1 w przedziale (x 1 , x 2 ) spelniającyc~ przyldml. Wiadomo, że wśród krzywych klasy C 1
wanmk.I:

:!J\ 2 zaś zbiorem funkcji ./~(x) klasy C w przedziale (x,, x 2 ) spełniających warunki:
1
,\'

)'1 X)'1 (x)

_1· 2 (x)
l XE (1, ::!) (II.273)

ł:iczących punkty A(l ;. l; ~).i B(2; 3; _2:l '~ prz~;:trzeni OxJ'1J'2; odcinek AB prostej przechodzącej
./~(x1) ~·., .l'21, ./~(x2) ~, Y22
przez te punkty ma m1Jm111c,1szą clługosc. h1nkc,1cmał
gdzie Y11, Y12, Y21 i Yn są to dane liczby. 2

Anałogicznicjak w przypadku funkcjonału (11.245) bada sic;, ckstrc11111111.fi111kcjo. J[.v,. y,] •• \ i/f::1-:-[./i-(x)]2-\- [y;(x)J 2. dx (II.274)
l
tta lu
po.ypou<Jdknwuj11cy krzywym (II.273) ich długości, osiąga minimum na wspomnianym od~inku;
Az
Prosta pu.cchnclzqca przez punkty A i JJ znajduje si<.; wśród krzywych całkowych układu rownan
llY1, Yil ~ F(x,y1,J'2, y;, A)dx (ll.271) Eulera dla funkcjonału (!I.274). Istotnie, ponieważ
;r1
F(i; 1, 1:2, 1;3, !;„, !;,) c~ ~/J::1~-.fr1-I:;
określonego w zbiorze .SI!. par .fimkc;ji klasy C 1 ; elementy zbioru .Q, mo:t:na intcrprc·
t
tować geometrycznie jako krzywe łączące punkty (xt; y 11 ; y 21 ) ; y 12 ; y )
22
i,..;.

w przestrzeni Oxy 1 y 2 „
]\t[t\wimy mianowicie, ż.c runkcjonal (11.271) osi<1ga 1111/////llllll (maksimum) dla Zgodnie z (ll.272) układ równa11 Eulera ma postać
pary runh:ii [q>1 (x), 1)!2 (x)] bc;,dąccj elementem zbioru ;i,~ wtedy i tylko wtedy, gdy y;'(l 1-y; 2 J-y;y;y; = oi.
istnieje liczba 11 >· O laka, że dla każdego elementu f/1 (x) ,f,(x)] zbioru Q spełniają­ /.'(t-1.r; 2 ) y;y;y;' =oj
cego w przcclzialc (x 1 , x 2 ) warunki: Uklad len jest spelniony, gdy
/./1(x)-1p 1(x)I · iJ. Il ,r'..(\') . n
zachodzi nicrównoś<; Tak wit;c

l[1J>1(x), 1p2(x)] · J[j'1 (x),./~(x)] (albo odpowiednio l[rr 1(x), qi 2(x)] > lff1 (x),.f~(x)]) y, ,, C,.r+C2
gdzie C 1 , C 2 , C:i i C,, są to dowolne stałe.
Jeżeli funkcjonał
(l 1.271) osiąga ekstremum dla elemcntn [qi; (x), qi 2(x)] zbioru I I
Korzystajqc z warunków
io funkcje 9> 1 (x) i q12 (x) spełniają w przedziale (x 1 , x 2 ) u k I a d rów n a ii y 1 (l) I, y,(2) ~- 3
Eulera )'2(1) •. ' l. y,(2) •.• 2
J•;;,[x, Y1(x), Y2(.\:), y;(.\'), ,r~(x)] obliczamy stale
C", „„ J, C.1 .„ I,
fl~ i·~..[x, y 1(x), y,,(.1:), y;(.r), o Krzywa calkowa
X X
:,11.272)
Y1 2x „„J
i'f.Jx, Y1(x), Y2(x), y;(x), y'.,(x)J
d i
. F'.;,[x, Y1 (.\'), J'2(.1:), y;(x), y;(x)] ' O ! jest właśnie prosl<J przcchodz:ieą przez punkty A i JJ.
dx J
U w a g a. vV przypadku funkcjonału określonego w zbiorze funkcji wiciu zmiennych rów-
iiowód pomijany. nanie I:ulcra jest pcwnyni równanicn1 różniczkowy1n cząstkowym. Czytelnika pragnącego zapoznać
Na ogól równania tego 11.kladu są drugiego rzc;,du, skąd wynika, że rozwi:izanic się z ha<1:""";111 eh:lrcnrnm takich J'unkcjonalów oraz bardziej szczcgiilowym badaniem ekstremum
ogólne zawiera czlcry stałe dowolni.:. Tak wi1:c s:111kając funkcji 111 1 (x) i 'I , dla flmkcjo11c!h\\\' (IJ1l:tWianych wcześniej odsyłatny do podręczników z rachunku wariacyjnego.
 232 li. RÓWNANIA RÓŻ.NICZKOWE CZĄSTKOWE
III
ĆWICZENIA
7 M.L.I"]'_,_1\J-1\1.
,._J_
.
', _..EJ
-ł •, ' -1

1.Podać definicji; funkcjonału oraz derinicjc minimum i nuiksimum funkc_i<,uału (ll.

245 ).
2. \.Yypowieclzieć twie1dzcnia formułujące warunki konieczne dla ekstremum funkcfonału JLOJ\IEJ
(lI.245).
3. Zbadać eksl.rcmum funkcjonału

/[y] ' \ [y'sinrry~ (x+y) 2 ]dx

o
1,
·I. Spośród wszystkich funkcji y y(x) klasy C' w przedziale (O, I) o wylmosach łączqcych
punkty A(O; 1) i JJ(J; di l) wyznaczyć t<;, przy której powierzchnia powstała z <1brotu jej wykresu PLASZCZVZNA ZESPOLONA OTWAln'A Jl DOMl<Nll~TA
wokół osi Ox ma najmniejsze pole.

Ws ka z ów ka. Po sprowadzeniu równania Eulera do równania różniczkowego rzędu o liczbach zespolonych była już mowa w trzecim tomie tego podrc,:cznika.
pierwszego wprowadzić za pomocą podstawienia y' = sh<p nową funkcj<; niewiadomą cp = g'(x). pamiQtamy, że I i cz ba ze sp o I o n a j est t o pa r a up or z ą d ko -
5. Wiadomo, że funkcja y(x), dla której funkcjonał (ll.245) osiąga ekstremum przy wa. wa 11 a (x, y) I i cz b rzec z y wisty c h x, y, przy ·czym ró11•110H, dodawanie
runku
.\'z
i mnożenie liczb zespolonych są określone nastc,:pująco:
~ </J(x, y, y')dx "~ consl (ll.275) Dcf. (x, y) (11, 7!) .,,~, (x ,., 11) /\ (y • 1;)

jest całką równania Eulera dla funkcjonału Def. (x, y)· (11, ·11)' (x I 11, y I '< 1)

f[y] ,. T [F(x, y, y')+ l.</J(x, y, y')]dx

Der. (.r, y) ·(u, ·o)' (:n1---y11, x·;•-1 y11)
LiCJ.bQ zt:spoloną (x, O) uto:i.samiamy z liczbą rzeczywistą x:
gdzie il. jest pewną stałą. Stałą il. oraz stałe całkowania wyznaczamy z warunku (ll.275) i warunków
(x,0) X (!!I. I)
brzegowych: y(x 1 ) =' y 1 , y(x2) '~' Yi.
Spośród wszystkich funkcji y = y(x) klasy C 1 w przedziale (""I, I> o wykresach łączących LiczbQ zcspolonq (O, I) nazywamy jednostką urąjo11ą oznaczamy literą j:
5 4
punkty A(-1; O) i JJ(l; O), przecinających dodatnią półoś Oy i posiadającyd1 dlugoś~ . arc sin , (O, I) j (llI.2J
2 5
wyznaczyć tę funkcję, której wykres wraz z odcinkiem AJJ ogranicza obszar o najwi~kszym polu. Latwo sprawdzić, że (O, 1) ·(O, I) (- -1, O). Biorąc pod uwagQ równość (Ili.I)
Wska z ów ka. Po jednokrotnym całkowaniu równania Eulera wprowadzić za pomoq i (11 l.2) rn:az posługując si ie sym bo Iem polc,:gi, mamy wii,:c
podstawienia y' ''' tgr nową funkcjQ niewiadomą t ,_, t(x).
{UI.J)
2
Odpolvicdzi. 3. Maksimum na prostej y -x. 4. y,--chx.
7t W dahzym ciągu będziemy zazwyczaj oznaczać liezbce zespoloną (x, y) jedną
literą, np. z. Liczbę rzeczywistą x nazywamy przy tym czę.frią rzeczywistą, natomiast
liczb~ rzeczywistą y --- czi,:.frią 11n~jo11ą I icz by zespolonej ~ (x, y).
Używamy naStQpujących oznaczc11:
.Y Rcz oraz y lmz
Symboli.:: Re oraz Im pochodzą od słów lacii'iskich rea!i.1· (rzeczywisty) oraz i111agi-
11ari11s (urojony).
Każ.d:1 liczb<,: zcspolom1 :: (x, y) można przedstawić w tz.w. postaci ka11011icz11ej
(albo algehraicz11ei)
xljy (Hl.'!)

Liczby zespolone inlcrprctujemy w znany sposób ua płaszczyźnie prostokąt­

nego, kartczjai'1skiego układu wspólrz~dnych O.\)'. Każdemu punktowi tej płasz­
czyzny P(x; y) jest przyporz<1dkowana dokładnie jedna liczba zespolona (Il 1.4)
.,\
,,
'
234
------ ------ ---------
I. PLASZCZYZNA ZESPOLONA OTWARTA I J)OMKNJI;.TA

;\rgz mo:i.na inferpre1ować jako zbiór wszystkieh miar lukowych kąta skiero-
235

i na odwrót, każdej liezbie zespolone.i (l l !.4) jest przyporządkowany dokładnie jeden

pnnkt P(x; y) plaszezyzny. Utożsamiając punkty P(x; y) rozważanej płaszczyzny ,,0 wektora Ot" (rys. il!. ł) z osią rzeczywistą. Argument główny 'i' stanowi
wan c: : , . .
z liczbami z cc, x+1·v•
mówimv, J
że • jest lo. p/aszczyz11a liczbol!'a albo J>laszc7;•·ii.
... " a
lQ miarQ lukową tego kąta, ktora nalezy do przedziału (-rr, 1t).
zcspo/011a (dok.ład niej: p!as::rzyzna ;;cspol< 111a otll'art11); plaszczyznQ IQ oznaczać Uwag a. Odnośnie argwncntu liczby zespolonej O 111o:i.na zajn1owa0 jt~dno z dwóch stano-
bQdziemy symbolem.?:. wisk: argument liczby O nic jest okrc.V/ony albo (stanowisko bardziej wygodne) kaida liczba rze··
czywista jest argumentem liczby O, W tym drugim przypadku każdą liczbę z przedziału (-·rr, +">
można uwa'l_ać za argl!ment glówny liczby O.
!/ Pamiętamy, i.e każdą liczbQ zespoloną (I I 1.4) moi.na zapisać w post ad /rygo··
(/1117)
/IOllWl/')'CZllCj
lzl ( cos </H-.i sin <fi) (UI.6)

We wzorze tym mo;i,na podstawić na miejsce </J jakąkolwiek warto.'ić Argz, na przy-
kład argument główny.
Symbol lzl modułu liczby z zastępujemy ez.Qsto jedną literą, na przykład r
albo !J.
Jeżeli z 1 i :: 2 są dwiema różnymi od zera liczbami zespolonymi, to prawdziwe
są nastę1rn.iące 1.alcżności:
Odległość punktn z od punktu O (rys. Hf. I) nazywamy 111od11fe111 liczby zcspo· moduł iloczynu równa siQ iloczynowi modułów
!onej ;: i oznaczamy symbolem lzl. Mamy wiQe

/zl ~- 1<~ 2~i-y 2 111 od ul ilorazu równa się ilorazowi modułów

Niech z i' O. K aż.dą liezbQ rzcc:r.ywistą <f> s pclniającą dwa warunki:

(lll.5)

arg !! me n 1 1 • " "·· v n u r ó·w n a s i ę su rn 1 e a r gu m c n t ów

Hazywamy arg11111e11tc//l liczby zespolonej. Oczywiście, każda liezba zespolona (r·óżna
od zera) ma niesk:o11czcnic wicie argumentów. Każde dwa spośród nich różnią siQ
miQdzy sobą o całkowitą wielokrotność liczby 2n:. 'fen z argumentów, który należy
argument ilorazu równa siQ różnicy argumentów
do przedziału (-··n:, +n:) nazywamy arg11111e11tem g/ó11•11y111 i oznacza my symbolem
argz albo literą 1p. Argument główny jest określony jednoznacznie, co wynika z po·
staci warunków (lff.5).
Zbiór wszystkieh argumentów liezby zespolone.i ;; of O oznaczamy symbolem Uwag a l, Równość (lll.7) oznacza, że dla k:...'.:!cj warto:ici </>o argumentu Arg (=1 · z,.)
Argz i nazywamy argume11te111 1vieloz11acz11ynz (krótko: arg11111e11tc111). Elementy istnieje taka wartość </> 1 argun1c11lu Arg z, on!Z islnicjc t:lka wartość </>z argun1cntu Arg ;; 2 , że
kgo zbioru nazywamy 11•arto.\:cia111i arg11111c11tu ll'ieloz11acz11cgo. Piszemy przy tym f/Jo r/)1 ·I- r/1 2 , Równo[;(: (Ill.B) należy rozumieć utHli'łgicznie.
U w ag a 2. Jeżeli we wzorach (Ill.7) i (Ill.8) zastąpimy symbole argumentu (Arg) sym-
Arg z ~c. 00 arg z I 2-n: k (k OC o> J: l, + 2 , , •,) bolami argumentów głównych (arg), to otrzymamy równości jiils=ywc. Istotnie, przyjmując na
lub krótko przykład z, 1 ••·• J, 2 j, mamy =
<fi <p I 2n: k Jt
arg(z 1 ·z,) arg( ·- j) ,. · argz, ~" arg( ···I) +rr:,
mając na myśli, że do zbioru Argz należą wszytkic te i tylko te Iiezby, które różnią 2

siQ od argz o ealkowilą wielokrotność 2-lt. arg ::2 ,·-- arg .i I

Zwracainy uwagę, że sy1nbol Arg z oznacza nic jcdn<i liczbQ, lecz zbiór nieskoikzenic wielu
a zatem
liczb--· rozwiązail układu (UI.5) ..... podczas gdy arg ~ oznacza dokładnie jedną liczbę z przedziału
(-ir, ·l 7C).
 236 III. FUNKCJE Zf\111,NNEJ ZESPOLONEJ f. I'LASZC7.YZNA LE~il'Ol.ONA OT\VARTA I DO!VlKNll;TA 237

l'odobnie, przyjrnuj11c z, „.), Z2 "" j, dostajemy ozważancgo odcinka, który łó.y na sferze Riemanna. W laki sposób mo:i.na każ.­
~iennipunktowi :: leżącemu na plaszczyź.nic otwartej z przyporządkować (wzajem-
arg .:i -, arg(--1) -- -l·rr, arg:: 1 arg( --j)
2 . J'cdnoznacznic) punkt P leżący na skrze Riemanna. Przyporządkowanie takie
nic -
;: nazywa si~ rz111e111 s/ereogl'<!fi'c::11yn1. Zauważmy, że punkt JJ, jako jedyny z całej
arg : 1 arg .i i
2

Z1
arg - :/ arg .z 1 - ·arg .:2
z,
Z uwagi na postać trygonometryczną (111.6) liczby zespolorn:j oraz z.e względu
na niezwykle ważny w zastosowaniach wZ<lr Eulera
ci" ~-· cos cc+-.i si n et.
(Cl oznacza lu dowolną liczbę rzeczywistą) każdą liczbę z<:spuloną 11107.na zapisać
w tzw. pclslaci wykładniczej
(llL9)
RYS. Jll.2
W powyższym wzorze· r oznacza moduł, </1 -·--argument liczby zespolonej z.
W dalszym ciągu będziemy często korzystać ze wzoru M oh•re' a sfory Riemanna, nie jest przyporządkowany w rzucie stercograCicznym żadnemu
punktowi płaszczyzny. liczbowej. W z.wiązku z tym uzup c I n i a my plasz-
(cos et.-\-j sin et.)" ~=· cos 1tC1.l-j si1111et.
j; czyznQ zcspolonq otwartą ;,11_, tzw. p1111kre111 li' niesko1iczono.\'ci, który oznaczamy sym-
w którym et. oznacza dowolną liczbę rzeczywistą, 11 zaś dnwulr::1 naturalną. bolem w. Za obraz punktu z w w rzucie stercograricznym przyjmujemy z de-
Na zakoI'lczcnic przypominamy picnl'iasrko11·1111ic liczb zc:.11ulu11ych. Jeżeli finicji punkt .B, a więc środek rzulowania.
z r(cosąi+jsin<p), gdzie 91 === argz, to
Dcf. Plaszc::yzna ::espo/01ta do111k11ię1a jest to zbiór utworzony ze wszystkich
1'/i~ cos
Il ( 27'k -\jsin __<t+,2,·;r:k_)
- (ULIO) punktów płaszczyzny zespolonej otwartej oraz z punklu u.1.
Jl Płaszczyznę zcspolo11:1 domkniętą nazywamy także p!aszczy::ną Gaussa, gdyż
(k ~·=O, I, 2, „. 11--l) on właśnie wprowadzi I Io po,kcic w I ~\32 r.
Jeżeli z =fa O, to pierwiastek ')Iz ma dokładnie 11 różnych wartości. i' odstawiając R z u t s t c r c o g r a r i c z n y p r z y p o r z :1 d k o w u j e z a t e m w z a -
we wzorze (Ili.IO) k O, dostajemy tzw. pierll'iastek gliii1•11y stopnia 1; z liczby z, jcmnic jednoznacznie punktom płaszczyzny Gaussa
który oz.naczony symbolem '!0··:.:;; mamy więc pun k 1 y \ fe r.y .R i c m a 11 n a.
Punkt :: ""- u_, jest p1111kte111 11'Cll'J/('lr::11y111 płaszczyzny Gaussa. Przez otoc1.cnic
'i{i-i ~c ;;;: ( cos ;;~+)sin··~~) (lll.lOa) tego punktu rozumiemy przy tym zt:wnętrz.c ka:i.dcgo okręgu położonego na płasz­
czyźnie liczbowej, o środku w punkcie O.
Po tym krótkim prz<:glądzie podstawowych ok.reślcil i wzorów z zakresu algebry
liczb zespolonych, powracamy do pojęcia płaszczyzny liczbowej, którą nazwaliśmy ,.
także płaszczyzną zespoloną otwartą. Rozważmy zatem laką właśnie płaszczyznę Z l:WICZENIA

oraz wyobraźmy sobie kulę o jednostkowej średnicy, styczną do kj płaszczyzny

I. Co to jest; a) liczba zcspolo11a, b) jednostka 11rojona, c) cz<eśl: rzccz.ywista I.z„
w początku układu Oxy (rys. li 1.2). Powierzchnię tej kuli nazywamy .1j'erą Ril'11w111w.
d) częśc urojona I.z„ e) płaszczyzna zcspolo11a (otwarta), f) moduł I.z„ g) argument I.z„
Punkt O, czyli punkt styczności sfery Riemanna z płaszczyzną liczbową, nazywamy li) argument główny I.z.'/
biegunem po/11d11ioll'y111, zaś punkt 13 -- polożony na tej sfcrzc i przeciwległy punktowi 2. Omówić postne: a) kanonicznq, b) trygonometryczrn1, c) wykladnicz~1 I.z. !'oda<: in-
O --- nazywamy biegunem pólnornym. terpretacje; geometryczną I.z. i dzialai'1 na tych liczbach.
Bierzemy pod uwagę dowolny punkt z położony na płaszczyźnie liczbowej 3. Co to jest: a) rzut stereograficzny, b) punkt w nicskoi'lczono~ci, c) plaszczyzna zcs~
i lączymy go odcinkiem z biegunem północnym JJ. Niech P =P JJ oznacza len punkt Jiotona clomk11ic;ta '!
.,'
.. Ili. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONEJ 2. CIĄGI I SZEREGI LICZBOWE O WYRAZACH ZESPOLONYCH 2391
'
4. Czy równość j określa lb:bQ j jednoznacznie'? . " ten jest oczywiście funkc:ją, której dziedziną jest zbiór N, zaś przeciwdziedzi-
5. Podać interpretacji; geometryczną modułu lz1 -- ::21, a nastQpnic narysować na Plusz.
CHlo . • 1· b I I
1cwicn zbwr 1cz zcspo onyc i.
1
czyi.nic zespolonej zbiór punktów okrc:ilony warunkiem: a) Iz· · 11 ··· 1 , ną-. { '"\
b) 2. lz-111<3, c) l::fllllz ·li ·LI, d) lz+•H>3. Na rys. III.3 jest przedstawiona intcrpretac:ia geometryczna ciągu ~lf.
6. Obliczyć: a) 1, b) j'F l U. c) j'/~ ~ !~~1~7 ~ ~{--11j, d)
'"/. Rozwiqzal: równania: a) 2
x --2.v-1 ·5 1
O, li) x 2 -l-4x+JJ o,
x·1 - .g ••O, x 2 f·m 2 o. y
c)
H. Napisa(; posta(:
d)
łrygonrnnclryczną z argumentem g!ównym liczby zespolonej: a) 2-f·2j,
z
Zt }
:1
h) -· ·,.,-j, c) 5, d) I -{lJ.
•>. Znalc:f.(: wspólrz\;dne (i;, ·11, C) rzutu stcrcograf'iczncgo l' punktn z • .\' I jy na sferę
Riemanna (patrz rys. 111.2).
~O. Wykazać, że pierwiastki x 1 , x 2 , XJ równania xJ I spełniają warunek:
a) .r, l·.r 2 ·l·X.1 ·-·O, b) x, · X1.· .r.1 I.
IL Obliczyć .r i y z rt'nvnania: 2·1·.'ijx -· ~iy l•lj 1-:l.\' -5y.

_...:i-)"·1·(.
r~. gdy 3 jest podzielnikiem n RYS. III.3
12. \Vykazać, :i.e (
. t '.·,ii/
I I, gdy 3 nic jc:;t podzielnikiem n
B. Uzasadnić poprawność wzgl~dnie nicpoprawno,ić na~~t~~pujących rt)wno:~ci: OJ;rcślimy teraz granicę (wla.l'ciwą) limz11 ciągu {z11 } . Niech g = a-1-jb oznacza
1i pc1rną zc:;poloną.
1
. I J·' j-; 1/ i. 1/:- ll·C I) 1h 1. IiczbQ
\~' s ka z ó w k a. \V dziedzinie zespolonej pierwiastek nie jesl jednoznaczny.

Odpowietlzi. 4. ]'.iie; jednostka urojona .i jest tylko jednq z wartości {--1. 5. Odległość
Def. (linu11 = g) ~"' ( \
c>O
V (\ lz -gl < e
1~ n>O
11 (Uf.li)

punktu :: 1 od punktu z,; a) wn~trzc kola o ,;rodku 1 i promieniu I, b) wn~trze pierścienia

Ponieważ
kołowego o środku -- I i prornieniaeh 2 i :i. c) elipsa o ogniskach ···I i I oraz osi dużej 4,
d) 1.cwn~t1?.11c kola o [;rodku -·4 i pm111ic11iu J. 6. a) .i. j,
,„ 1· ( 1r . '2/m) . . ( '". , 21ur )] . k O. I, 2, przy czym x 11 =• Rcz,„ y 11 ~= Jmz,„ wii;;c łatwo zamvażyć, że
b) 1'2 .ens ·''· ··I· J . . I.J .sin ,, ,.
3
(lim z 11 = g) ~(lim x 11 =a) /\ (Jim )'11 = b) (lll.12)
c) 2 [cos ( ~ 1r I· ~ k) I} sin(+" I ~ k)l k O, I, 2, 3,
Jc7.eli ciąg {z11 } ma granicie właściwą, to mówimy, że jest zbieżny. Ciąg, który
.1n:k
d) ens -ljsi11 k.·0,1,2,'.l . 4.5. 7. a) l ·-2j, I 1-2j, b) --2-3j,--2·i·3j, nic ma granicy wlaściwcj, nazywamy rozbieżnym.
·w teorii ciągów liczbowych o wyrazach zespolonych wprowadza siQ pojęcie
c) 2, 1-jif:l, granicy 11iell'!a.friwc:i CIJ, mianowicie:

li)
2
J
[cos( :)
I,
I) si11 ( ·'.'·)·I '
')
Dcf. (limz11 = CIJ) ~"' ( \
111
V (\ !z I > M
b n>ó
11 (III.13)

lee!·'
9. ~~
2 l
·*'
1-1::1 2
l+
:lfi. .\" „1, )' U v. ,; '"a. Dla ciąp.{1w liczbowych o wyrazach rzeczywistych rozpatruje się dwie granice
niewla:;ci•'.·c. u.i oraz +co, co jest uzasadnione strukturą zbioru R wszystkich liczb rzeczywistych.

Płaszczyzna liczbowa ma natomiast tylko jeden punkt w niesko1\czoności i dlatego dla ciągów
o wyrazach zespolonych rozpatruje się tylko jedną granic..: niewłaściwą: w.
2'.. CV\G[ l SZ.ERl!i;{;;]f UCZIHYWE O WYRAZACH ZESPOLONYCH
Do ciągów o wyrazach zespolonych można stosować twierdzenia o działaniach
Rozwa'i.my ciąg 11icsko1kzo11y o wym;~ac/1 :::cspulo11ych arytmetycznych na granicach ciągów zbieżnych, w brzmieniu takim, jak dla ciągów
o wyrazach rzeczywistych. Zwrócimy jednak w tym miejscu uwagQ na to, że pewne
po.irccia teorii ciągów, znane z podstaw rachunku różniczkowego funkcji jednej
który oznaczać bQdziemy krótko symbolem. zmiennej, nic mają w ogóle sensu dla ciągów o wyrazach zespolonych. Na przyklad
{z,,} Lic ma określonego sensu pojl,)cie ciągu monotonicznego, gdyż liczb zespolonych
 Ili. FUNKCJE ZMIENNNEJ ZE!:il'OLONEJ 2. Cl1\lil I SZt:RE<il UCZllO\VE O \VYHAZACU ZESPOLONYCH
240

nic można porównywać co cło wielkości. Niektóre pojc;;cia przenoszą sic;; natollliast l)cf. Szereg zbie:i,ny (111.16) nazywamy bezwzględnie zbieżnym, jeżeli zhic:i,ny
w naturalny sposób. Na przykład: jest szereg

Def. {z„} jest ograniczony= V /\ lz"I

;\[
/Il )_: lz„I
11' I
(I [I.I U)

Przykład. Rozważ.my ciąg Szereg (J 11.18) jest szeregiem o wyrazach r z c czy wisty c h i n i c u _i c 1n -
{z") y c !J, będących moclu!ami wyrazt'.>w szeregu (I II.16).
11
Ponieważ Tw . .lc'.:di zbieżny Jest szereg (Hi. IB), to zbic;!ny jest szereg (!U.J6).
DOWÓD. .k:i.eli zbieżny je:;I szereg (J.ll.lg), a więc szereg
gdzie r oznacza moduł, <p - argument główny liczby z, wi.;c
oo, gdy r> I 2~ ~.~:~~::;;~
nic istnieje, gdy 11 I
lim z"
.ll, gdy r ,,, I 'I'= o
(lll.14) to z uwagi na nierówności
o· lx„I
O, gdy O r< 1
' t.bkżne są - - na mocy krytcriwn porównawczego szeregi

Szeregi o wyrazach zcs11olo11ych. Niech bc;;dzic dany ci<rn liczbowy o wyrazach oraz L ly„I (lff.19)
zespolonych "''I
Zbie:i.nośl: szeregów (l l I. l 9) zapewnia zbici.noś<; (bczwzględ1111) szeregów (Ill.17), a ta z kolei za-
pewnia już zbici.n ość szeregu (li!. I(>), end.
Z wyrazów tego ciągu tworzymy nowy ciąg
z
udowodniuncgo lwierdzenia oraz z dcl'inicji bczwzgłc;:dncj zbicż.nośei wynika,
i.c z b i c ż n ll :; ć s z e r c g u (l I L IS) :; I a n o w i w a r u n c k k o n i c c z n y
który zapisujemy krótko: i wystarczający be:t.w'f:u,l<;:dncj zbicż11ości szcrcgt1 (UUó).
J,._
li
l
l.i'._(''' f
(II!.15)
Szereg zbic~,ny, ilic jcsl ix:~'.względnic zbieżny, nazywamy warunkowo
zbież11y111.
'",)
Dcf. Ciąg (IIL 15) nazywamy szeregiem liczbowym o wyrazach zespolonych P:·zyłdad. Zbadać zhielność szeregu

i oznaczamy symbolem ·1 sin 1/1/ I j11cos11

(Hl.20)
l-1-ll"
(III.16)
Rozwa;.my szereg utworzony z modułów wyrazów szeregu (Ilf.20)
Wyrazy ciągu ( [] I.15) nazywamy sumami czę:iciowymi szeregu (Il LI 6). Szereg jest
(llJ.21)
wic;;c ciągiem swych sum czc;;ściowyćh.
Jeżeli ci:1g (llI.15) ma granicc;; właściwą S; to granicę tc;; nazywamy sumą szeregu
Ponieważ
(III.16). Mówimy przy tym, że szereg (III.16) jest zbieżny. Jeżeli ciąg (UI.15) nie ma
1!;1;+11 2 211 2
granicy właściwej, to mówimy, że szereg (IIJ.16) jest rozbieżny.
I
Ponieważ
wi~c na mocy kryterium porównawczego zbieżny jest szereg (lll.21), a zatem szereg (lll.20) jest
v li
\.' ..,..., fi

L..., zk =' L..., x,,+; L..., .J'k

Il
z:,;t'i11y· bezw'l,gl~dnic.

ko·oJ ko~J k<o.I

wic;:e z uwagi na równoważność (Ul.12) szereg (111.16) jest zbieżny wtedy tylko
I1
wtedy, gdy zbieżne są nastc;;pujące dwa szeregi
ł. Podać przyklad citigu nieskoi'lczonego o \Vyrazach zcspl1lo11ych .oraz wyjaśnić jego intcr-

Ix„
rJ,,,.,1
oraz (IU.17l prctacj~ geometryczną.
2. Podać definicje< granicy: a) wlaśdwpj, b) niewłaściwej ci:ig11 {z„).
.,'
16 Matematyka aęf,,; I V
 3. FUNKCJA ZESPOLONA ZMIENNEJ RZECZYWISTEJ 243
242 Ili. FUNKCJE ZMll'NNE.1 Z:ESl'LlLONU
---------··-----------·---------------

3. Podać właściwości ci~)gu {ztt} i jego i11terprctacj~ gcomctrycznq. l'odwlillm funkcji z(t). Rozważ.my funkcję (III.22), ustaloną wartość parametru
4. Co to jest szereg liczbowy o wyrazach zespolonych: a) zbieżny, b) rozbieżny, c) bez. Io T oraz przyrost parametru Lit =fa O i tahl, że 10 +.dt ET. Oznaczmy
6
wzglc<dnic zbieżny, d) warunkowo zbieżny? Liz= z(t 0 +Llt)-z(t 0 ) = Llx-1-jLły
(Ji .• r,o

5. Podać związek 1ni(,;dzy zbic~:nośdq szeregu ) , :~, 1 a zbii;żnością szeregu 2..:: 1:: !. 11 p 0 c/1od11q z'(t 0 ) ji111kc;ii z(t) w punkcie t 0 określamy następująco:
11 I

6. Napisać kilka początkowych wyrazów ciągu: a)

f _2 1
i I Z '.lf O) 1·I Jl1 !I:: (III.26)
t 11 I'
oc·o.c
.Jr-- ... o
c) r--
11 U"lf'"I
;I - , . ponieważ
Sporządzić odpowiedni rysunek. Liz Llx . .dy
I 11 I 211i
-LIT = -.Tt +J -}Tt
7. Zbadać zbici.JH)ŚĆ szeregów: a) b)
112 ~ln.
wiQC istnienie pochodnej (III.26) jest równowa:l.nc istnieniu pochodnych x'(t 0 )
j y'(t 0 ), przy czym (por. rozdz. I, p. 8)
(--l)"+. .i
O'J
211 sin n v~·, \' c
c) \~
-~------ -- d) \" ,_ \' z'(to) = x'(to)-1-jy'(to) (III.27)
~-J
Il·"''
li ' „,
..:... •• i
I /(I I 11 I li 11
'--'
I
Na przykład funkcja (III.25) ma pochodną w każdym punkcie t E (O, 27<>, a mianowicie
Odpowiedzi. 7. a) wzbicżny, b) zhit.·i.111· bczwzgl„ c) zbieżny warnnk<iwo, d) zbieżny
z'(I) = -r sin t-1-jr cos r = jr(cos t-1-j sin t)
bczwzgl„ c) zbieżny warnnkowo, f) rozbieżny.
czyli
z'(I) •=jr cl 1

3. Hil!JNK1CJA ZESPOLONA Zl\1rnNNl<:.I RZECZY\VISTE.J

Funkcję, której dziedzin:) jest pewien przcdzial T. natomiast przeciwdzie-

dziną---- pewien zbiór liczb zespolonych, nazywamy ji11i!ują ::e.11.1ulo11ą ::111ic1111ej
z I I

rzeczy1vi.1·/('i (por.. rozdz. I, p. B)

Używamy przy tym nasti;pujących 01.1Iaczci\:

z z(t) dla I CC T (lll.22)

bądź też
z x(t) IJ)'(I) (lll.23)

przyczym.1:(1) Rcz(I), y(/) Jm;:(I).

Równość (Il 1.23) jest r<'>wnoważna 11 k Jadowi dw,·lch nasti;puj:1cycil równości:
o X

RYS. Ill.4
j.\· • x(t)
dla IE T ([11.24)
Z równości (111.27) oraz z definicji (III .26) wynika interpretacja geometryczna
\y y(I)
pochodnej z'(I). Rozważmy zwykły, otwarty i gładki łuk AB (rys. Ill.4), o przedsta-
Z faktu tego wynika intcrprclacja geometryczna zalcż.ności ( 111.22): jci.cli związki
wieniu parametrycznym z= z(t), CJ. :( t :s;; {J zgodnym z kierunkiem tego luku.
(lll.24) stanowią równania parall1L'.tryc1.nc pewnej linii na plaszczyźnic, to zależ·
Załóżmy, że z'(t 0 ) i:. O. Ponieważ
n ość (TI 1.22) jest równa niem tej lin i i za pis<1 nym w postaci zespolonej.
s ~' [x'(to); y'(to)J
I'rzylda1l. Równanie
::o i r cit' () , n1.:s1 jest wektorem stycznym do luku ~iB w pun.kc.ie ::(1 0 ) skicroYvanym zgodnie z kic-
jest równaniem okrQgu o ~irodku w punkcie :: 0 i promieniu r; !at\\'o '.!<H!\Va~.yl:, runl:icm tego łuku, wii;c
równoważne układowi dwóch równai'1: Arg z'(t 0 )
(.\'. ·Xo!·rcost stanowi zbiór wszystkich miar lukowych kąta skierowanego, jaki wektor s tworzy
21c
?, osią rzeczywistą, a więc kąta o ramieniu początkowym zgodnie równoległym
()
lY · Yo i r sin I

IG•
 244 lll. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOI.ONE.I ·I. FUNKCJA ZESPOLONA /',~IIENNEJ ZESPOLONEJ 245

do Ox i o ram1en1u kor\cowym zgodnie równoległym do wektora s. Jedna z takich Na przyk lad równość
miar tl arg z'(l 0 ), odpowiada kątowi zaznaczonern u na rys. 1 I I.LI.
Moduł lz'(1 0 )j przedstawia długość wektora s. określa funkcję 1.cspolon:1 zrnicnnej ;c::polonej, przy czym dziedziną nalnralną jest tu cala plasz-

Uwag a. Omawiając interprctac;jq geometryczną p~ehodncj z'(loJ, nic wykluczyliśniy ci.yina ot warta.
przypadku gdy 10 r1. albo 10 /I; zarnwno pochodną ,1ak 1 wektor styczny należy wówczas ro. Oznaczmy:
z.umie{; jako jednostronne. li' " li I )ii, ~ .. ,\'. fjy
·zy111 11°~~ Rc1v, ~J ,_, lm1F, x Rcz i y ln1Z. Z uwagi na równość (111.29)
Całka oznaczona funkcji z(t). Tir kwestii,'. potraktujemy bardzo formalnie. pr7.Y "·
Jeżeli funkcje x(I) i y(I) są całkowalne w przedziale (a, fi), to nu1mY
li I jv /(x IJJ') ' .. li(.\·, y) I j<.i(x, y)
µ µ µ
r z(t)dt dl''' .l\' x(t)dt-\-.i .ll' y(t)dt
.) {Ilf.2~) przy czym ll(X, y) „c Rc.f(x \jy), 7J(x, y) I m.f(x l/J').
Stąd
Na przyklad calka funkcji (HI.25) w przedziale <O, rr), wynosi 111 11(x, y)
1, n: n
dla X·-ljy G§J, (lll .30)
1t

\ (z 0 -l-rc.i 1)d1 •·• \ (.1· 0 -l-rcosl)d/·1-j\ (y 0 -lrsint)dt ·-· f.rof.I rsint!IT+JLv 0 l··-f'L'USl]J
\'V 'i!(X' J')
o u u F n k c j a z c s p o 1 o n a (Il 1.29) z m i e n n ej z c s p o ł o n c j z j c s t
li
-~ rrx 0 1-j(rryo +2r) równoważna pari'.c funkcji rzeczywistych (111.30) dwóch
z rn ie n ny c h r z c czy wist y c h: lstotnic, z równości (I lf.29) wyprowadzi-
liśmy równości (111.30), jeżeli natomia!it dane są równości (III.30), to można ulwo-
Ć:WICZENIA
rzyć fllnkcjQ (lll.29) w nastQpujący spos<'ib:
1. Co to jest funkcja zespolona zmiennej rzeczywistej. Podać przykłady i intcrprdaej~ geo.
./(z) 11(.r, (lll.31)
metryeznq.
przy czym
2. Podać definicjQ pochodnej z'(r) oraz intcrpretacjQ geometryczn;i jej modulu i argumentu.
3. 1'1lllać definicjQ c:1lki oznaczonej funkcji 2(1 J.
I . 1
x- (ziz), Y'- :(z-z)
/I 2 2.1
4. Podać intcrpretacj.;: geometryczną cal ki z modułu pochodnej ::'(I), czyli j 1::'(1 )I dt.
FunkcjQ 11(.r, y) nazywamy c::c.frią rzeay1l'istą, rn1to111iast ·o(x, y)- CZ(.'.Vcią
5, Pochodną rzędu 11 funkcji z(I) nazywamy pochodną pochodnej rzędu /1 I te.i funkcji
11rąio11ąf'unkcjif(z).
(dla /1 > 2). Obliczyć pochodne kilku rzQdów funkcji (III.25).
Z przeprowadzonego rozumowania wynika, :i.c teoria funkcji (Hl .29) jest to
6. Narysować linię: a) z,,./-f-jl, ·-CJJ<l·.·!·w; h):: 2(1·'c.i 1 ),
-rr<t '·f·n·; c):: --1+2jt, o,·1<+co; d) .. 2t'+Jt, n t· po prostu lcoria li klackiw (l l 1.30). DziQki zręcznemu, zwięz.lem u za pi sowi - który
jest konsckwcncj~! właściwości liczb zespolonych-··· teoria runkcji zespolonych
e) .„. +jr, ·-u,.· t<O; f) ::'~·sin 2 /-l-jcos 2 /, 0-·1
2
zmiennej zespolonej jest jednak bardziej przejrzysta ni:i, lcoria ukladów (I 11.30).
Dzi;eki tej właśnie przejrzystości, zwiQzlości, a także dziQki niewątpliwej elegancji,
funkcje (I !I.29) znalazły liczne zastosowania w teorii elektryczności, teorii sprQżys­
4. J<UNKCJA ZESPOLONA ZMlENNE.J ZESl'OLONKJ tości i innych dyscypłi11ach technicznych.

Niech .Q oznacza pewien niepusty zbiór liczb zespolonych. Pn,yll!a<I. Znaleźć cz•,:Śc: rzcczywistlt i cz~ść ~1rojorn) f'unkcji

Dcf. fi111kl:ja zcspolo11a ./(z) z111ie1111ej zespolonej z określona w dziedzinie .Q Mamy tu

jest to przyporządkowanie każdej liczbie z E.Q dokładnie jednej liczby zespolonej IV. w (.1 +.i.1').1 __ 2(.r·l .i.r) x'"f·3.r 1f1'-· Jxy 2 ·-Jy"-·2.r-·-2Jy
Piszemy przy tym czyli
Il',., .r.1„„Jx.1' 2 „ 2.r·lj(3x 2 y„.y"--2y)
dla (ll!.29)
a zatem
Zbiór wszystkich wartości li', jakie przyjmuje funkcja ./(z) w swej dziedzinie ,Q, f 11 ".rJ· 3xy 2 - -2x
nazywamy przccill'dziedzi11ą tej funkcji. łv 3.r 2 Y··-·J'J ··2y
.,'
..
'·
III. FUNKCJE Z~1lENl'IEJ ZESPOLUi'i•'l
-·---·-·--------- --------·- -
•I. FUNKCJA ZESPOLONA ZM!ENNEJ ZESPOLONEJ
. ----~-----------------------------------
247

P1·:r.yklall. Dana jest para funkcji Na przykład

::-1
I" . x·l·y "'"3::2·1· I )(' Jl'·-· ··--5z 4 +2z 2
-;·~:]'
\·Il x--y
Utworzyć funkcjQ zespoloną f(z) o czQści rzeczywistej 11 i cZ\'.ści urojonej ·u. s:i 10 funkcje rzeczywiste zmiennej zespolonej, natntniast

/(z) X I J'-ij(x y) o -l-(zl-7.) I ~.

'·}
(z--·z)\j I:
--
(z-I z)-~.(:-
-.I
w
I
}z~~+-
z
::
w;.,:-:----
,,. -j
li' 'c• 2;;-J-3}

Ostatecznie nic Sil takimi f11nkcjami.

f(:;) (1 ·l·J)::

JJnitcu1>rct~1cja geometryczna. FunkL:ja (Il l.2'J) realizuje odw::or01m11ie (prze- w

kształcenie) zbioru Q, a więc swej dziedziny na przeciwdziedzinę--·-- którą oznaczamy
,<,/:'. Odwzorowanie lo stanowi interpretacjie geometryczną funkcji zespolonej zmie 11• ~:~:-,'.\
ncj zespolonej. Na rys. Hl.5 przedstawiono schemat ~aldego odwzorowania. ~
RYS. !11.6

Granica funkcji zmiennej zespolonej. Niech Q oznacza dziedzinę funkcji /(z)

i niech z 0 bQdzie punktem skupienia zbioru 9., przy czym w punkcie tym funkcja
f(z) mo:i.e nic mieć określonej wartości.
Podamy określenie granicy w!a.frill'C:i g funkcji./(;:) w punkcie z 0 • GranieQ lę
RYS. 111.5
oznacza my sym holem
lim ./(z)
l'n.)•lllad. Rozwa:i.rny funkcjl,'
li' -· ;:" dla ;;c:.Q Dcf. (CJ\tJCl!Y'rno)
przy czym
1r
O< arg z< O· .. Jzl <I 1~) => (//(z)- gl < 1.) (llI.32)
'.'.
Ponieważ
U\\' ag a. \'h;rnnck 1) > O wyslypujący
w definicji (lll.32) jest istotny. Sprawa la jest jednak
dość subtdncj natury i wymaga komentarza. Przypuśćmy, że nierówność ,1 O pPd drugim kwanty-
a ponad Io O · arg:: .-: fikatorem po prawej stronic n)wnowa7.ności (Ill.32) zaslqpiliśmy przez <l. Otrzymujemy wówczas
'.'.
nową tkl'inicj<;, w sposób istotny róo11ą od poprzedniej. Wedlug tej nowej definicji każda liczba
Iwl • lzl" arg ;r zcspolnna g jest graniq każ1!t:i funkcji /(z) w k11żdy111 punkcie z 0 , takie zaś pojl,'ciC granicy jest
Przeciwdziedziną Q.' jest zatem w tym przykładzie obszar istotnie ró'l.ne od poj.;eia określonego równoważnością (Ill.32) i nic miałoby żadnego praktycz-
nego znaczenia. Istota sprawy polega na tym, że rezygnując z warunku dodatnio.fri liczby (\ może#
.Qw '·' O · · arg 11• • • ir, O< lwi· . my dla kn?.dcj funkcji f(z), punktu z 0 , liczby g i liczby i;> O przy.i•JĆ np. 15 =c. O i wówczas prawdą
Rys. lll.(1 ilustruje to otlwzornwanie. .kst, że t!la każdl'go ;; c Q i spełniającego nierówność O · · Iz·· zol · · ó, czyli O < [:>· z0 J O,
U w ag a. \V wiciu przypadkach interesować nas bQtlzie odwzorowanie za pomoc<] funkcji jcsl !.ipclniona nierówność!/(;;) --gj < r, gdyż f:m/11a wart<\ŚĆ:; nie spelnia nierówności O<: !::--zol
(ill.29) nie całej dziedziny Q, lecz tylko pewnej jej cz1,,ści właściwej. Szcz1.,gólnic CZ\'Slo zajrnnwać <O. Mówiąc bardziej formalnie, poprzednik O J;;- ::": ,\ \\' implikacji

siQ bl,'dzicmy odw1.orowanicm obszaru. tak jak tn miało miejsce w ostatnim pr1.vkladzie. Funkcję
(O·: J:; <ol-< li)~>(l/{z)· ,;:i 1)
(U!.'2')) nazywać bQdziemy krótko Jimlu:ią ;;111i<'11111'} ::e.1po/0111'}.
.Id.cli f1mkcja (111.29) ma tę właściwość, że dla rzeczywistej wartości z przyj- jest dla 1l O Jiil.vzywy, it to zapewnia już prawdziwo.vć tej implikacji. Pozostawiamy Czytelnikowi
muje rzeczywist.<r wartośl'.' 11·, to nazywamy ją jio1kcją rzeczywistą z111ie11111:i zespo- do samodzielnego sprawdzenia, że zarówno w definicji granicy właściwej (Ilf.11) jak i niewłaści­
wej (l l l.13) ciqgu liczbowego wprowadzenie warunku ,) :-. O nie zmienia znaczenia dcf'inicji.
/oJl('.i.

I1
 Hl. FUNKCJE ZMJENNEJ ZESPOLONEJ ·I. FUNKCJA ZESl'Ul..ONA Z~IIENl'il'.I ZESl'Ol.ONEJ 249
248

Z równości (lll.31 ), z definicji (111.32) oraz z definicji granicy pod1v<!jlll!i funkc"i

dwóch zmiennych wynika, że jeżeli a =~ Reg, b =· !mg, x 0 "c Rez 0 , J'o ·--"' I n1z 0 , lJo
0
J)cf.
. . . .J·( .I)
lim /(z) •= lun
=· .(} "
(111.33)

g) =ei:~, u(x, y) {/) /\ (:i~1:" 'l'(\, y) przyldad

y-·rJ'o y -~.ru
z' ·1-1
lim li111 li111
Podamy teraz i n n ą cle fi n i c j ę granicy właściwej g funkcji f(z) w punkcie = -Il z ..• ()
z0 , równoważną poprzedniej.

Dcf. . (HEINEGO). Liczbę g nazywamy granicą .fi111kl:ii ./(z) w punkcie 20 ,

jeżeli dla każdego ciągu {z„} zbieżnego cło z,» o wyrazach z„ cf zo należących do <°:WICZENIA
dziedziny Q runkcji ./(z), ciąg {j(z„)} jest zbieżny cło g.
!. Co Io jest funkcja zespolona zn1icnncj zespolonej (krótko: fnnkcja zmiennej zespolonej).
Dla funkcji zmiennej zespolonej prawdziwe jest twierdzenie o działaniach
omówić i1!lcrprelacjo; geometryczną takiej funkcji?
arytmetycznych na granicach t'unkcji.
2. Znaleii: cz<;:ść rzeczywi~:.tq 11(x, y) i c:1.ę~~ć urojClną v(x, y) funkcji: a) w - ::~·. !·z·I Sj,
Dcf. ./(z) jest ciąg/a w punkcie z 0 .,.„ lim.J(z) .f(z0 )
z 1-1
;:-„=o
C) 11' dJ li'
b) "'
Ciąglość funkcji /(z) w punkcie z 0 charakteryzuje zatem ko 11 i u n kc ja
następujących trzech warunków: :i. Narysować przeciwdzicdzim; fu11kcji: a) 11• z+ l · j dla izl · · 2, h) \\'
..
dla

ist11ic,je f(z), istnieje lim ./(z), lim ./(z) /(zo)

.. izl · . w, c) \\' 2z.1 dla O l::l · I , O arg z< d) li' j.: dla
2
Z uwagi na równość (I I 1.31) la tv,· o jest zauważyć, że r u n kc .i :: j(::) j c st ··I ·:Rez< l, !111 :::·-O.
ci ą g I a w p u n kc i c z 0 w L c d y i ty I ko wt cd y, gdy ci ą g I a j c st .1, !'oda(: dcfinicj„:: a) Caud1y'ego, b) I kincgo, granicy właściwej funkcji/(::) w punkcie
w t y m p u n k c i c p a r a f u n k. c j i (li I. 30). zu i wyjaśnić znaczenie geometryczne tych definicji.

Jeżeli funkcja /(z) jest ciągla w każdym punkcie pewnego zbioru (o ml)wimy, 5. Udnwodnić na podstawie definicji. i.c: a) lim (2z+.3) '" 5-2j,
z.,\ j
że jest ciągla w tym zbiorze. •• 2 .1. I .:
2
·11
b) lilll ··· ' O, c) lilll. .. . '2J.
Na przykład funkcja liniowa ;; !.i 2 ·- .I ·- -1.1
f(z) ,_, az·l-b 6. l'odać określenie ciągłości funkcji/(::): a) w punkcie, b) w zbior1.0 punkt(iw.
jest ciągła na całej płaszczyźnie, ponieważ dla każdego ::o 7. Udowodnić, że funkcje: a) w k, k ···· slala, b) w z, S'i ci;igle, a nasl~p-
nic udowodnić, że suma funkcji ci;iglych uraz iloczyn funkl:ii ci:w.lych jcsl funkcją ci<1gh1.
lim f(z) "= lim (az+b) ~~ az0 +b f(zo)
B. Uduwodnić, 7.e wielomian a 11 ;; 11 ·+a 11 .• 1 z 11 ··- 1 -1- ... ·l-a 1 z-l-a 0 jcsl fu11kcją ciqglą na cakj
Dalszyd1 wL1:i1:iw•.JŚci J'unkcji ciągłych zmiennej zespolonej nic ';\O•.iziemy tu pl<tszczyh1ic.
systematycznie omawiać. Wicie z nich wynik.a natychmiast z odpowi1:c!nkh właści­ 9. !'oda(: okrdlcnie granicy: a) lim /(z) w; b) lim f(z) g, g / co;
wości fonkc:ii dwóch zmiennych.
c) lim/(z) w.
Określimy teraz granicę 11iew{a/;ciwą funkcji ./(z) w punkcie z 0 .
IO. f(::) nazywamy funkcją ogra11iczu11ą w 1.biorzc !':~, jeżeli istnieje laka liczba M, ;.e dla
Dcf. (lim./{z)
z--,,.zo
= w)·~·/\
/Id
V /\ (O < lz-·-z 1< b)
<~>0 zEQ
0 => (l/(z)I > IH) ka'l.dcgo z c Q jest spclniona nierówność l/(z)I . ;\/. Podać przykłady funkcji, kt(ire sq ograni-
czone i takich, które nic sq ograniczone.
1.

Na zakoi1czcnie podamy informację o granicy .fimk<;ji f(z) li' l/ies/w1lczono.fri.
Przypuśćmy, że rozpatrywana funkcja jest określona w pewnym sąsiedztwie nie-
skoi1czoności, a więc w obszarze określonym nierównościami O <'. I.! lzl ·< w.
l !. .Jci.cli funkcja 1v /(z) odwzorowuje zbiór!':~ na zbiór 9.' wzajc11111ic Jcd110;:11ac.:11ie, lo
w tbirnzc:R.' jest ok1eśloua funkcja z g(w), która każde1nu punktowi H'o i::9.' przyporz:1dkowuje
dokladnie jeden punkt z 0 E .Q, tc11 rni:lllowicic, któremu 1'1111kcja /(z) pr1.yporz:1dkmv11je punkt """
Funkcjl,.'. g nazywamy /iwkcją tH.'irr.1l:!ą do funkcji_/: Znale:/.ć runkcję odwrotn:i do runkcji:

Funkcja złożona/(·!) jest wówczas określona w pew;1ym sąsiedztwie ,<,'punktu O, a) w :lz ,., 1, h) li'
2z ! I '
l') li'
zi2
Z· I

1 12. .ló.cli funkcja ~ <p(z) odwzormv11je 1biór :<:~ na zbiór 1'1, nalorniasl funkcja 11• I\~)
a mianowicie w obszarze O < lzJ odwzorowuje zbiór l'1 na zbiór S"l', to każdemu punktowi zbioru 9. jest pr1.yporządkmvany w ten
.. 250 IJI. FUNKCJE ZMIENNEJ ZES!'OLON!D :;, POCHODNA FUNKCJI ZMIENNEJ ZESPOLONEJ
·-----------··· --------~-·-·---
251
'
sposób dokładnie jeden punkt zbiorn Q'. Przyporządkowanie to nazywamy ftmkc:ią zlożo 11 ą F(z) „. Prz;vJdnd. Niech f(z) ··- z 2
f[<p(z)]. Podać przykłady funkcji złożonych i omówić intcrprclacj<;' gcomctryczrn1. (z0 ·\·Ll::) 2 -zJ
f(z 0 ) ·~· lim ·-----·-·-·----·· = lim (2zu+dz) - 2zo 0

1lz-+O 11z 1tz-i-O

Odpowi'c1izi.
X .. ·y Jeżeli istnieje pochodna f'(z 0 ), to funkcja /(z) jest
2. a) /1 '" x 2 -·y 2 +x, ·n 2x)"l·Y·l·5; b) li
2 2
71 ___ „
; ciągła w punk ci c jeśli istnieje granica właściwa (IH.35), to
z0 • Istotnie,
x ·1·y
1+x 2 -y 2 -2xy .Y istnicjt.: taka liczba dodatnia d, że
c) 11 "" 'V;..::-: d) li 1+
I<~
.l'
\'2·1·y2
I./(zo+,dz2-/(zo2. -/'(zo)
Liz
dla ka?.dcgo :iz spełniającego warunek O < J1JzJ < d. Stąd
1

9. b) (lH.33) i (UI.32) luh / \

i:>·OlC·O
V /\ [([z[> R) (lf(z)-·g[ < 1:)],
. lf(z 0 ·1 Llz)--.f(z0 )J :(; M · JLlzJ
1-w
c) / \
M R>O z
V /\ [(lzl > R) =;. (lf(z)[ M)]. u. a) •·
w+I
3
b) z -·-2~1-;~'
gdzie M =• l+lf'(zo)I, wii;;c
lim j(z 0 +Llz) =• f(zo)
w·\·2 dz-.-0
c) z "o--;;-::.. I OsL1lnia równo~<' oznacza właśnie ciągłość funkcji .f(z) w punkcie z'o.
.Jc).c·Ji pochodna funkcji ./(z) istnieje w każdym punkcie pewnego zbioru :9.,
na przyUad obszaru, to w tym zbiorze określona jestjimkcja pochodnaf'(z), która
5. lPOCHODNA F1UNKC:H ZlVUENNKl ZESPOJ~ONEJ każdej liczbie z 0 E Q. przyporządkowuje liczbę/'(zo). .
Zastanówmy się teraz naci warunkiem Liz-> O. Dążenie przyrostu Liz do zera
Niech ./(z) oznacza fm!kcjq zmiennej zespolonej, określoną w pewnym otocze- moż.c się odbywać na nicskoi'1czenie wicie różnych sposobów. Istnienie pochodnej
niu {?. punktu z 0 . Symbolem ,dz oznaczymy. przyrost z111ie1111cj z, który może być .f'(z0 ) oznacza, że dla każdego z nich granica ilorazu (IIT.34) istnieje i ma tQ ~mrn'.
dowolny, lecz róż.ny od zera i taki, };c z 0 ·1-/lz E (!.. wartość. Okazuje się, .że rozwijając lQ myśl moż,na otrzymać pewne ważne związki
Przyrostowi !Iz odpowiada przyrost 11 li' :.'nr!o.\'ciji111k1ji różniczkowe, stanowiące w a r u 11 ck ko n i c cz ny istnienia pochodnej (IH.35)

!Iw „„ ./(z0 ·[ .dz)·J(zo) =• W:mmdc k<rmicc:rny istnienia 11ochodncj f'(z 0 ). Przypuśćmy, ż.e pochodna
•·• 11(x0 +-1b:, J'o l-1iy)-···11(x0 , y 0 )·1-J[·v(x 0 ·1 il.Y, Yo+ 1ly)~z{Yo, J'o)] ~--· /1111.l·fo f'(z 0 ) istnieje. Ponieważ
Ll li' .li 11-l-j.ll1;
Symbol 1111 oznacza tu czi;;ś<S rzeczywistą, naiollliast symbol il-z, oznacza czi;;ść uro-
joną przyrostu .!f li'.
-:1r;:· ·- ~:C:+.illJ~

/lw wii;:c biorąc pod uwagq wyłącznic takie przyrosty !Iz, których części ur o .i o -
l\licch .dx "'" Re.dz .dy c= .Im.dz. Stosunek · ;f:; ·, czyli stosunek nc są równe zeru (;:ly=O),otrzymamy
Liw 1111 /1'1.1
./(z0 +11z)--./(z 0 ) ..„. ·li --- (IJI.36)
-·"Li; (IJT.34) -,;;1;;· 1Jx · .li.':
natomiast biorąc pod uwagę wyłącznic ~akie pn•;yrosty Liz, których części
nazywamy ilorazem różnicowym funkcji/(z) w punkcie z 0 dla przyrostu !Iz Zlllicnncj rzec z y wist c s ą rów n c z c r u (.dx = O), ,,t:>::'.yn•otmy
niezależnej ::-.
!Iw . /lu 1lz1
Dcf. Granice,; właściwą ilorazu różnicowego (I I !.~4) gdy !Iz --> O nazywamy xz- = --J !J.J; + >1.i,- (1lz '-~ j.dy) (Ill.37)

poc11cJ{/l/1[ ji111lu:ii ./(2) li' punkcie z 0 i oznaczamy symbolem f'(z 0).

Ponieważ pochodna f'(z 0 ) istnieje z założenia, więc równa jest granicy ilorazu
Mamy wic,;c
(11 l.:\6) gdy 11z -> O, czyli gdy Llx -> O. Stąd, biorąc p{H.I uwagi;; definicje,; pochodnych
. . • f(z 0 -[!lz)-j(z 0 ) czqslkowych, dostajemy
./'(z0 ) ~-- 1llll - - ···· ·· · . (lTI.35)
dr ,jz„.o 1lz
(lII.38)
podobnie jak w przypadku lirnkcji zmiennej rzeczywistej.
 Ili. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONEJ
5. l'OCIIODNA FUNKCJI ZMlENNEJ ZESPOLONEJ 253
252

rorzystamY z definicji pochodnej (Ill.35) i z definicji Heinego granicy funkcji. Rozważ.my zatem
Rozumując podobnie i korzystając z równości (IJI.37), otrzymamy
(· ) zbieżny do zera, o wyra7_ach różnych od zera i laki, którego każdy wyraz o numerze nic-
5
.'
ci:ig "" . . . .
.
nzo) = ~'IJ__-+V!'_
dy . ily (lfL39)
, rzystym spehua warunek X11Yn :f O, natonuast kazdy wyra7. o nluncrzc parzystyn1 spcłnm waru-
r·' x y,1 =- 0. c·J t Ipowmc
nek . IUjący
. t Cl11U curnov/1
. . { ;:11 ) ctąg
.
11

przy czym symbole pochodnych cząstkowych we wzorach (l LJ .3(1) i (L! l.39) ozna-
czają wartości tych pochodnych w punkcie (x0 ; Yo).
Porównując prawe strony równości (JII.38) i (IIU9), dostajemy ostatecznie
wartości ilorazu różnicowego (LII.J4) jest następujący
du dv iJu dv
dx = -ay oraz d); - vx (lli.40)

w punkcie (xo; Yo).

Równości (IIJ.40) nazywają się warwtkami (lub rów11a11ia111i) Cauchy' ego- Ponieważ zaloż.yliśtny, że liniz" O, więc otrzymany chig jest oczywiście rozuidny, a zatem po-
000

Riemallna. Udowodniliśmy zatem następujące twierdzenie. chodna f' (O) rozważanej funkcji nie istnieje.
'fw. Jeżeli ji111kcja .flz) = u(x, y) +j71(x, y) ma w punkcie Zo X 0 ·l-./)1 0 po- Za pomocą równar1 Cauchy'cgo-Ricmanna można zręcznie formułować n\żnc
chod11ą f' (z0), to pocliod11e c:cąstkmve w ar u n ki wy s ta r cz a .i ą c c na istnienie pochodnej f'(z 0 ).
Du dll d'iJ
(lll.41)
--Zfx-, <ly, óy
istnieją w punkcie (x 0 ; y 0 ) i .111e/11iają warunki Ca uchy' ego-Riemanna (HIAO). Tw. Jeżeli .fimkc;je u(x, y) i ·u(x, y) są różniczkowalne w punkcie (x 0 ; y 0 ),
Spełnienie przez pochodne cząstkowe (li L41) w punkcie (xo; Yo) warunków 11 ponadto pochodne cząstkowe (HI.41) spelrziają w tym punkcie wanmki (Ill.40),
(lll.40), stanowi zatem warunek konieczny n~: lo, ''-chy istniala pochodna .f'(z 0). to ji111/uja .f(z)' · u(x, y)-lj"L1(x, y) ma pochodną f'(z 0 ).
Przykład. Rozważmy funkcjt<f(z) ·~ Re z. Mamy tu DOWÓD. Jeżeli funkcje u(x, y) i 1J(x, y) są róiJ1iczlcowalnc w punkcie (xo; Yo), to zad10-
u(x, y) =.\.", z1(x, y) ·-- o wując payjętc
poprzednio oznaczenia mamy

<)11 ,)11 clv <lv (lll.·12.)

l, ----,... o, o ---- •.• o LIU

c)x ()y <lx iJy

a zatem warunki Cauchy'cgo-Ricmanna nic są spełnione w żadnym punkcie plaszc?.yzny. Wynika

oraz
stąd, że w żadnym punkcie płaszczyzny nic istnieje pochodna rm:ważancj funkcji.
U w a g a. Aczkolwiek pochodna funkcji zmiennej zespolonej f(z) ~- Re z, czyli f(z) "= x,
nic istnieje w żadnym punkcie płaszczyzny, to jednakże pochodna funkcji zmic111uj r::eczywistej przy n.ym o 1 (!, IYI) o, ( i1:IJ I) ::ą to ni.cskol'lc:r.cnk małe rz~dn wyżBzcgo niż 1.dzl, gdy
f(x) == x istnieje oczywiście dla każdej (rzeczywistej) warlo~ci x. Przykład len ma na cciu 11 yrnhic-
nic u Czytelnika poglqdu, że warunek istnie:·1it: pochodnej f 1 (z) jest warunkiem bard'.<-.J >i!i;ym,
o czy111 przckonan1y si1~ .k:)J.-.~>':t~ llic raz.
(por. czl,'ść 11, str. 44). Skorzystamy teraz z warunków (lll.40). Zast~pując mianowicie w równości
Istnienie pochodnych cząstkowych (U 1.41) w punkcie (x 0 ; y 0 ) dwóch funkcji
du c)v ()v Ou
u(x, y) i v(x, y) i spclnienie przez te pochodne warunków Cauchy'cgo-Ricmanna (III.42) pochodu;1 - - przez - --- orn·r. w równości (IH.43) pochodną ---- przez ---·-- , a następnie
<ly <lx dy clx
nic zapewnia istnienia pochodnej f'(z 0 ) funkcji J(z) = u(x, y)-1-jv(x, y), a więc · mnożąc obie strony równości (UI.43) przez ./, otrJ;y1t1an1y kolejno
nic stanowi warunku wystarczającego na to, ·żeby pochodna f'(z 0 ) istniała.
1)11 clv
PrzylU:ul. Niech /J11 ~~ ,-lx·-·----- Lly-l-01 (i,1zi)
<lx <lx
fl dla xy =O
oraz
u(x, y)"" v(x, y)
lo dla xy i' o
Ponieważ
vu vu vv 1lv
= --- = - = --- =O w punkcie (O; O) Stąd
1)y iJx 1)y

więc pochodne cząstkowe (III.41) istnieją i spełniają w punkcie (O; O) warunki (llf.40). Wykaże· Liw= .:fo-1-j ,fo
clu ,)v ( cl11 <lv)
= ·---(,'.lx l-j1Jy) I j -- (!lx /jLly)-1-o(l,'.lzi) = --- +j - - Llz-1-o(lzlzl)
0

clx ,)x <lx iJx

my, że pochodna funkcji f(z) = u(x, y)-1-jv(x, y) w tym punkcie n i c istni ej c. W tym celu .,'
(I
..• 254 Ili. FUNKCJE Z.MIENNE.J ZESPOI.ONEJ , ____ -~~·--
5. POCHODNA FUNKCJI ZMIENNEJ ZESPOLONEJ
----------
255
... --~----- · ..

przy czym o(f/lzi) -_, o, (filzl)-l-jo 2 (1!lzll jesl nicskoi\czcnic małą (o wartościach zcspoloilych) Obliczanie pocholłncj f'(z). Omówimy teraz w krótkim zarysie (pomijając
rzędu wyższego niż f. lzl, gdy f.:lzl·- •O, tzn. dowody) obliczanie pochodnej funkcji zmiennej zespolonej. Wzory i twierdzenia,
'akie przy tym podamy, mają dobrze znane odpowiedniki w rachunku różniczlco­
(ll!.4.\)
·'.vvm funkcji jednej zmiennej rzeczywistej. Fakt ten wynika stąd, ~:c definicja (I ll.35)
Stąd in.:i t:i k:1 samą postać- jak definicja pochodnej funkcji zmiennej rzeczywistej.
,Iw 1· (·iu ! • (h• ·,) i"'')
I„ \ iJx
1 1
<h:, J::
i'I:i \\·stępic wprowadzimy nowy, bardziej dogodny vv wiciu wzorach symbol

Suma \V nawiasie po prawej stronic tej równo~ci jest okn:śllln<1 Jiczbqt niczalcżnq od 1Jz, natomiast pochodnej, mianowicie
drugi składnik 1hri.y do zera gdy .I.:--+ O, co jest konsekwencją równości (lll.44). Wynika stąd, d/
~'.c iloraz -
. Ili' . .
ma granu..:ę wlaśc1wą gdy ,·l ::- 1- O, a zatem
j''( . . . . . . ilu
zo) 1st111cJe 1 ro w na się'. ·. „
ilv
+j _„ _____ , end
{Iz
.dz clx c)x •
który bi<clzicmy używali na równi z symbolemf'(z).
Uwag a. Zalo).cnic <i różniczkowalności funkcji u(x, y) i 11(x, y) w punkcie (x0; y 0 ) jest
s/ahszc od założenia istnienia i ciągłości w otoczeniu punklu (xo; )'o) pochodnych (lll.41), natomiast
Przechodzimy teraz do podania kilku p o d s t a w o w y c h wzorów
jest silniejsze od zalo?cnia ciągłości funkcji f(z) w punkcie zo. Wynika stąd, że jeżeli funkcje u(x, J') t Wj C f d Ze Il.
i v(x, y) są klasy C' w pewnym otoczeniu punktu (xo; Yo), a ponadto w punkcie tym spełnione po c h o d n a run kc j i s _ta ł ej j(z) =' c j c st rów n a zer u
są warunki Ca11chy'cgo-Ricmm11w, to pochodnaf'(z0 ) istnieje. Nic wynika stąd natomiast, że ciqgłość
funkcji/(::) w punkcie z0 oraz spełnienie w tym punkcie warunków Cauchy'cgo-Ricmanna zapewnia /'(z) = O
istnienie pochodncjf'(z0 ). Udowodniono jednak, że jeżeli funkcja f(z) jest ciągla
aż a
1
po c h od n a funk c j i pot. Q go w c j /(z) = z'', wyr si Q w z o )
w p c w ny 111 o/>szar::e i spe I n i a w 11 i m w a r u n k i Ca uchy 'e g n - R i cni a n 11 a
to istnieje pochodna f'(z) w ka?.dym punkcie tego obszaru. Tcnostatn'i rem
warunek wystarczający, który dotyczy istnienia pochodnej f'(z) w pewnym obszarze, jest bardzo /'(z) = 0
nz"- 1
prosty, jcdnak:i.c jego dowód wykracza znacznie poza ran1y lego podr~cznika.
Litera 11 oznacza tu dowolną liczbQ naturalną.
l'rzykia<i. Rozwa:i.my funkcjQ./{z) e"-, czyli
Przyklady
f(z) ex cos y-1 j c-" siny
f(;;) 3-i-8j, f'(z)'' O, fV) ·:)
Funkcje u(x, .l'l i ·1•(x, y) są lu klasy C' na całej plaszczy;;nic, a ponadto
Tw. (o działaniach arytmetycznych na pochodnych). Jeżeli istnieją pochod11e
(}I/ 1)11
eX CllS I' ···-e·'-· sin I' 1lj' . dh
<}x cly -·-I , to
a„., <h'
dz dz
ex sin 1' CX COS )'
'' ily d . dl dh
d.\'

wii;c warunki Ca11chy'cgo-llin111111na s<) spd11ione. Vvynika stąd, że rozpatrywana funkcja ma w każ·
-{!z Lf(z)+h(z)] =, itz + 7E
dym punkcie ;:0 płaszczyzny pochodną f'(;: 0 ). Tę pocliodnq można obliczyć na przykład za po·
d -. d/ dh
mocą wzoru (UL3B) cli Lf(z)-h(z)] =,-(fi -- ·a.z
//(?~ 0 ) ć·'-·u ens )'o !-} exo sin )'o

a więc korzysla.i~1c ze wzoru Eulera dostajemy ostatecznie d . . c!l dh .

-(iż- fi(:') · li(z)] = (Ti · h(z)-1- (/z · .f(z)
f'(:: 0 ) exo · i;)Yo, czyli

Nazwa 11·arwr/;i Ca11cliy'cgo-Rirnw111111, którą wprowadziliśmy dla równości oraz, przy dodatkowym zalożc11i11 li(i) =fa O
(111.40), nic ma uzasadnienia historycznego. Warunki te znane ju;i. były w XVIII w.
dl ' dh .
d' ALEMBERTOWI i EllLE!lOWI, a wiQC nie tylko na wiek lal przed urodzeniem RIE· (tż h(z)- -d;:.f(::)
MANNA, ale także przed urodzeniem CAUCllY'HiO. Z;1slug;1 CAUCllY'l'(i(l i Ru:· d 1· ./(z) -i
-(E li(żf ,-, !1''(;)
MANNA jest jcclnaki.e precyzyjne zbudowanie podstaw wspólc1.csm;j teorii funkcji
zmiennej zespolonej i z lego wzglQdH ich nazwiska związano z równościallli (111.40), Przykłady

kt1)re mają dla tej teorii podstawowe znaczenie. Naki.y zaznaczyć, że warunki f(z)' =+z\ f'(z) l -!-3z 2 , h(z) ,-_, 5,2

(lllAO) pojawiły siQ po raz pierwszy w tych pracach d';\Jcmberta i Eulera, które O· z--1 l
li'(:;) O· z 2 -I 5 · 2:: [();:, g(z) g'(z) ''" (z-FO)
dotyczyły zagadnidt hydromechaniki. „
-··
256 Ill. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONE.I 5. l'OC! !OIJNA HJNKCJ! ZMIENNE.I Z ES POLO NFJ
--------~--·---
257
,,,,:
Tw. (o pochodnej funkcji złożonej). Jeżeli ji111kcja ~-
<p(z) zmiennej ze.\iJo. (~WICZENi/\.
·;;1
!onej z ma pochodną <p' (z), natomiast jimkcja w =• f(C}
. zmiennej. zc.1polone.1· \,1· lila
'I
1. p 0 da0 definicji; pochodnej funkcji zmiennej zespolonej i porównać ją z definicją prn..:hod-
pochodną ./"(i;), to jimkcja złożona w =-- F(z), gdzie F(z) = /[rp(z)], ma pochodną
i;cj funkcji zmiennej rzcezywisll'j.

F'(z) = .f"(i;)q/(z) (Ill.45) 2. Omówić:: a) warunek hinicczny, b) warnnck wyslarcznjqcy na to, żeby funkcja,((::)
iniała p\ldmdną w punkcie Zo .. Czym dla istnienia pochodnej f'(z) sq warunki Cauchy'egu-Ric-
przy czym 1w miejsce ~-należy pocll'tawić q>(z).
nianna 'I
Przykład 3, Omówić podslawmvę. wzory i Lwicrdzcnia, które dotyczą obliczania pochodnej f'(z).

w =• F(z) •·• (3z-I· 5)", w= f(i;) =· ~", ~ •·• <p(z) 3z+ 5 ~. Udowodnić, że islnicnie pochodne.i f'(:: 0 ) zapewnia ciągłość funkcji f(z) w punkcie ;: 0 •

F'(z) „. (4C) ·. 3 ł2(3z·I S) 3 5, Wykazać,

ilu
i.e jó.cli istnieje .f'(z), to:
du c)v c)v
:i) /'(z) • --j .„„., b) f'(z) ,„ l·j
Wzór (II l.45) można też zapisać nastc;;pująco Dx ay ,)y dx
Ws k a z ów k a. Skorzystać ze WZ\ll'ÓW (lll.38) (lll..39).
dl\' d11· d:;
(IIl.46) 6. Obliayć na podstawie dcl'inicji i na podstawie wzorów (Hl.Jl\), (111.39) oraz wzm{iw
·;/z </;; 11:::

Tw. (o pochodnej funkcji odwrotnej). Jeżeli .fi111kc;ja z=• g(w) przyporząd­ a) i b) z zad. 5, pochodną funkcji: a) .{(z) z" .. , h) f(z) •' z' c) f(z) ""
z'+ł
kow11fe wzajemnie jednoz11acz11ie punktom zbioru Q.' punkty zbioru :Q, przy czym Porównać wyniki otrzymane rói.ny111i metodami.
.fi111kG:fa w =/(z), ochvrotna do niej, jest ciąg/a w zbiorze 2, natomiast .fimkc;ja g(w) 7. Wykazać, że funkcja: a) f(z) ,_., \z\, b) f(z) •- lmz,
f I
0

ma pochodną g'(w) i- o lV zbiorze se:, to jimkc:fa ./(z) ma pochodną I . ) , .

c) f(z)
2
- (Rcz l·lmz +:: 111c 111a pochodnc1 w
.
żadny111 punkcie płaszczyzny.

.
/" (z) =• „_). .
g (w)
(lU.47)
n. Sprawdzić, czy l'unkcja f(z) ,_, u(x, y)·l·j<1(x, y) ma pochodną:

a) _[11 cC x 2 ---y 2 > b) 111 e-"cosy ,cl [11 Cco ,\'·-)'

przy czym w ==·,/(z), z E Q.
lv ~:," 2xy lv :·--.::.
-e~:i.:siny' lv y---x oo;:;

Przykład. Niech g(w) •= aw„l·b, a •l O. Funkcja ta przyporządkowuje wzajemnie jcdno- 9. Znalcić cz~ść rzeczywistą i cz~ść urojoną funkcji f(z) ,, z 2 c", sprawdzić, że spełniają one
z-·b warunki Cauchy'cgo-Ricmanna, obliczyć ./"(z) uraz /'(--.i) i /"(j).
znacznie punktom płaszczyzny otwartej punkty tej samej płaszczyzny. Funkcja w .„. „ . „ „ „ , od-
a l ·-;;2
Odpowic1l!.i. 6. a) Jz"-- ł, h) c) -·-------
wrotna do z „„ mv-1-b, jest ciągła na całej plaszcz.yźnic. Ponadto g'(w) „. a le O. Stąd (!+z'')"
8. a) lak; J'(z) z', b) lak; f(z) c) nic; f(z) ._, (ł · .i)lRcz--·lmz).
9. /'(:) x v· :>.1.

zgodnie z wynikiem, i:L(n·y rn1;żr.a uzyskać korzystając z twierdzenia o działaniach arytmetycznych

na pochodnych.
6. l[i'ILJNKC.MA HOJLOMOHll'KCZNA

i'ndwdnc drngicgo i wyższych rzrtMnv funkcji zmiennej zespolonej określa się

tak, jak w przypadku funkcji zmiennej rzeczywistej, a więc
Def. Funkcjie ./(z) 11azywamy holo11101ficz11ą ir p1111kcie z 0 , jc:i.cli ma puchodnq
./"(::)w pewnym otoczeniu tego punktu.

f<"+t>(zo)~„, hm
. /<" 1 (z 0 ----·--·---·------·
+,dz)-·f<"l (z 0 )
- dla11,.·l,2, H o I o l1l o r r i c 'f. n o ś ć r li Il kc .i i f(z) w p li Il kc i e Zo .i e :; t w i Y. c
df ,Jz---•O !Iz wł a ś ci
w o ś ci ą o d n os z ą cą s i Q n i c ty I ko d o s a m cg o p 11 n k 1 u
Na przykład f(z) .„ z 2
, f'(z) „„ 2z, f"(z) „„. 2, fM (z) O dla każdego /1 > 3. Zo, I c cz la k że d o pe w n cg o o l o cze n i a l c go p li 11 k t u. Fu11kc.ia
holomorl'iczna w punkcie z 0 ma oczywiście w tym punkcie pochodną, a le n i e
Dalsze zagadnienia związane z pochodną funkcji zmienne.i zespolonej, a w szcze- n a o d w r ó l. Funkcja mo:i.c mieć pochodną w punkcie z 0 i mo:i.c nic by(; łiolo­
gólności związane z nią interpretacje rizycznc i geometryczne, poznamy w następ· morf'iczna w tym punkcie, gdy:i. moi.e nic mieć pochodnej w :i. ad ny rn o I o „
nych punktach tego rozdziału. cz c n i u punktu ::: 0 .
.,'·
 25B 111. FUNKCJE Z~llENNl'.I ZtSl'Ul.ONE.1 G. FUNKCJA HOLOMORFICZNA 259
•·
\

Na przykład funkcja Czi,:ść rzcezywisla 11(x, y) i część urojona 7.{>.:, y) funkcji holomorficzne.i w pcw-
f(:) lzl 2 iylll obszarze, są zatem funkcjami harmonicznymi w tym obszarze, sprzQżonyrni
1
czyli/(::) .\' 2 i y', ina pocl1ml1Hl w pnnkcic ::„ O, 111i:111owicic ze sobą. Na odwrot, • ••
przypuscrny, że cIane S<l w pewnym P IJszarze cI wie . f' un I\CJC
.
;arinonicznc 11(x, y) i 'i'(x, y), sprzężone ze.: sob~!· Ponicwa;; są lo l"unkcje klasy C ,
2
1,1:::·'
/'(O) lim ·· lilll 1.1::1. C .„ Hl'. !.· () 1 1
"zatem takż.c klasy C , wi1;c na podstawie wa ru11k.tt wyslarcz:1jąccgo istnienia po-
,·k .ci .,f;: ,/.: .q

jednakie nic jest t<l r1111kcja liolnmorficzna w l)'lll pun\;cic, pc1 11icw:1i dla l;aidc-go z o pochodna chodne.i stwierdzamy, 'L.c/(z) u(x, y)-1-)v(x, y) jest funkcją holomorficzną w roz-
('(:) nic islnicjc, gdyi: warunki Cauchy'cgo-Ricmanna są spclni.onc tylko w punkcie .: 0 o. ważanym obszarze. Jeżeli więc dana jest para funkcji harmonicznych w pewnym
.lei.cli runkcja/(z) jcsl holomorl"i1"lna w kai.dym punkcie obs1.aru D, to mt\win1y, obszarze, sprzęż011ych ze sobą, to jedna z nich (nic którakolwiek!) jest częścią
i.c jest ho!omor//c::na 11· r)'/Jl ohs::ar::c. rzeczywistą, natomiast druga jest częścią urojoną pewnej funkcji holomorficznej.
llolomorl'icznośi.'.: w obszarze oznacza dokładnie to samo, co istnienie pochod- Przypuśćmy z kolei, że dana jest jedna funkcja u(x, y) harmoniczna w pewnym
nej w kai.dym punkcie tego obszaru. obszarze]). Dla uproszczenia założymy, że obszar ten jest wnętrz c m pros t o -
Rozważ.my l'unhję
ka t a o b o k a c h r ó w n o I c gł y c h cl o o s i u k ł a d u. Ilędzicmy poszu-
/(.~) il(X, )') 1-)'l'(X, )') ki;v:1ć run kcji /(z) holomorficznej w prostokącie D, dla której u(x, y) jest czi,:ścią

l10lo111orf'iczną w pi.;wny1n obszarze D. Mamy więc

.ló.cl i ta ka fu n keja holomorficzna ./(z) 0 •= u(x, y)-1-jv(x, y) istnieje, to jej czi,:ść
1)11 (}/!
(111.48) urojona i•(x, y) spdnia układ równa11 (III.48), w których u(x, y) jest elaną funkcją
oraz ..
il.i, 1\.\: klasy C 2 • Uklad taki rozwiązaliśmy względem 11(x, y) w tomie 2-gim (rozdz. lf,
w każdym punkcie tego obszaru. ZalM.111y następnie, :i.c f"unkcjc 11(.Y, y) i 'il(x, y) p. 6) tego podręcznika. Otrzymaliśmy wówczas wzór, który po odpowiednim do-
są klasy C' w obszarze!>. /\ezkolwick l'akl 1<.·11 wynika z w:1runk11. i.e l\111kcja/(z) stosowaniu do wprowadzonych obecnie oznaczei'i jest nasti,:pnjący
jesl holomorl.iczna w obszar1.e J) ·- ·do sprawy lej wrlicimy 11· dalszym .\" l'

loku wyldadu ·· jcdnak:i.e obecnie przyjmujemy go z zaloi.enia. 1.i(x, y) ''= ~ -uy(t, y)tft+ \ 11.(xl" t)dt i C (UI.49)
RM.niezkując obustronnie picrwszL' z niwna;\ (111.48) w1.gli;dclll .1-, 11.1t,1111iasl )'I)

drugie wzglQdc111 y, olr~'.ymaniy C oznacza lu dowolną stalą (zespoloną), natomiast A 0 (x0 ; y 0 ) jest punkiem do-
1)2 .,, 1) 211 wolnie wybranym w prostokącie D. Funkcja v(x, y) określona wzorem (li f.49)
oraz ~)_);T •... Óll . Óll .
1l.r1l.1;- 1ly1i.Y spclnia zatem układ (111.48). Ponieważ pochodne --····-- 1 - występu.iącc w 1.ym
dx óy
St<)d, na podstawie twierdzenia Schwar;.a o równości ci~iglych pochodnych mie- ukladzie są klasy C 1 (bo funkt;ja u(x, y) jest klasy C'), wii,:c funkcja v(x, y) jest
szanych drugiego rzędu, dostujcn1y klasy c:\ a zatem także klasy C 1 • Na podstawie warunku wystarczającego istnienia
()2 li 1J·'11 pochodnej wynika stąd, że funkcja ./(z) '= u(x, y)+Jv(x, y) jest holomorficzna
()
il.,s 1'1y:! w prcdt>kącic D.
a więc rzec 1. y w i s I a 11(.1, y) r u 11 k c j i h o I o rn o r r i cz n c j
cz\; s c Przykład. Znaleźć funkcji,'. ho\0111orficzm1 f(z), jeżeli dana jest ki cz(,'i;ć rzeczywista u(.r, y) ,.,
w o h s z a r z c D .i c s l r
li n k c j ą h a r m o 11 i c 1. n ą w t rn o b s .1. a r z c. y x2 ___ y2.
W sposób :rnalogiczny moi.na udowodnić, że Mamy tu
· uy (x, y) 2y, 11_\(.\', .r) 2x
t)\·1
1l~y-~-
o Ponieważ funkcja x jest hnrn1oniczna w każdym prostokqcic 1>,
2 ·--y 2 \\'i(,'C można przyjąć -"o
'" Yo O. Z uwagi na wzór (Ul A-9) otrzymamy wówczas
a Wi\'.C c /. 1,: ś ć LI r o .i () Il a «(.\"' y) r li Il kc .i i h (1 I () lll () r r i c /.Il c .i w ob - X )'

r
s z a r z c D j e s I t a k ż. e u 11 k c .i ą h a r 111 o n i c z 11 ą w l 111 o h s z a r z c. y 11(x, y) = j 2ydt-I- \ 2 · Odt-l·C
o ()
l'rzypomin:nny, że l\1nkcja harmonicrna jesl z definicji klasy ('
2
• czyli ,,
Dd". Dwie funkcje harmoniczm; 11(x, y) i ·u(x, y) nazywamy sprzcżonymi
ze sobą, jeżeli spelniają 11klad rr!11·11ml Coll<'liy'cgo-Ricma111111. f(z) x 2 -y 2 -J-j2xy-l-jC ~" (x-ljy)'-l)C

17'
(I

Ili. FUNKCJE Z~llENNEJ ZESPOLONEJ G. HJNKCJ,\ llOl.OMORF!CZNA 261

260

więc ostatecznie czyzn prostopadlych do prosie.i L Pole eleklrostalyczne określone w takiej plasz-
f(z) -"'' z'+A czvźnic nazywamy plask im polem elektrostatycznym.
A oznacza tu dowolną stalą urojoną, która stanowi wartość funkcji /(~) w początku ukiadu, · Wybierzmy jedną z płaszczyzn prostopadłych do prosie.i L, ustalmy na niej
A·· f(O). prostokątny, karte1jai\ski uklad współrzędnych Oxy (rys. 111.9) i traktujmy ją jako
W podobny sposób znajduje się funkcję holomorficzną ./(z), gdy dana jest jej plaszczyznę zespoloną Z. Odcinek lll prostej L wytwarza pole elektrostatyczne.
część urojona. Odpowiednikiem wzoru (!II.49) jest wówczus wz(ir Rzut wektora lego pola w punk.cie z na płaszczyznę Z wynosi w przybli:i.cniu
X )' ::: u~ll
u(x, y) = ~ vy(I, y)dt+ ~ ·--<1.Jx0, t)dt-i-C
rlE +12 . cos 'I'
(Ill.50)
J'n z jcsl 11·cr.1·11rrm. St•td dost;1jemy wzór dokładny
gdzie
izl
Inter11retacja geometryczna. Rozważmy funkcję holomorficzną /(z) u(x, y)+ ·! rf)

-lj1;(x, y) różną od stale.i i utwórzmy dwa pola wektorowe cos 'l'dl (111.'.ilJ
iC
l' == grad u(x, y) oraz Q grad ·;;1_.\', y)
T::P1P
Ponieważ iloczyn skalarny P · Q '". O, gdyż z uwagi na warunki Cauchy'ego-Ric- A
L
manna mamy
l' . Q =·· _!}_!!._ c)71 + _!}_!!._ !!.'!!._ == .!l!.!_ .!!.:.!__ + (- Ó1! ) _!}_!!._ ,, o
eh: c)x oy oy eh c)x 1)x 1h.:
więc wektor l' jest ortogonalny do wektora Q w każdym punkcie rozpatrywanego
obszaru. Wynika stąd, :i.e rodziny linii
u(x, y) == const oraz 7!(X, y) const

są ortogo11a/11e jedna względem drugiej (rys. 11I.7). RYS. lll .9

Wprowadzamy now:1 zrnie11m1 callrnwania 'I'· Mamy

[::[ 2
y
-[::f'\F
I=[::[ tg1J',

7t T(
Cdy I rośnie od --<r., do -I ·I.1, to 'I' rośnie od do ·I :i" Mamy :łatem
2
·l<t/2

o x-
FTu· ~ co:; '/' t!r1•
RYs. 111.7 RYS. 111.B __ ;t/2
czyli
Na przykład rodzina linii x'-y 2 ··= const jest ortogonalna do rodziny linii 2xy consl,
(lll.52)
gdyż funkcja x 2 --y 2 +j2xy, czyli z 2 , jcsl holo1norficzna.

Wartość nat1:że11ia L' rm.wai.ancgo plaskicgo pola elektrostatycznego moi.11a wi 1~"

lnterpretac.ia clcktroslatyczna. Rozważmy prostą L pokryt•1 ladunkicm
zapisać za pomoc<! funkcji zmiennej zespolonej w postaci (111.52) bąd/. też, oddzic-·
elektrycznym o stale.i gęstości liniowej l!· Ładunek ten wytwarza pnk elektrosta·
łając część rzcczywistq od części urojonej, w postaci
tyczne plaslw-rów11olegle. Wektory tego pola zaczepione w dowolnych punktach
jednej prostej, równoległej do prostej L, są równe (rys. JII.8). Dla poz.nania wlaści· 2ux . 2uy (l l 1.5.l)
wości pola płasko-równoległego wystarczy więc dokonać analizy w jednej z płasz·
x"-I y2 -IJ x-2::Fi;2 .,\
.. 262 111. FUNKCJE Z~l IENNE.J ZESPOI.ONEJ
___„- -·--·-~----· --~--
6. FUNKCJA HOLOMORFICZNA 263
'
Lat.wo sprawdzić, :i'.c nic jest to t'unk.c:ia holomorl'iczna, gdyż nic spełnia ll'arunków
ciąglość funkcji arc tg·:~-. Potencja] zespolony pola (111.53) jest wiQc określony w ptll-
C'mtdty'e,v;o-Rie111w11111. CzQŚĆ rzeczywista 1~·„ i czt;ść urojnna H,. lej funkcji są nato 111 iast
klasy C' i spr:lni<iją warunki ,1,7cz011ic Re:~ „ O 11;1~:!ępuj;1cy111 wzorem
p'l . . .

or:iz 2n, ( a re t ,oP ·X.

1'
- i In
. Jl
„.
r')+c
w każdym punkcie, z wyjątkiem początku nkladn. Pierwszy z tych warunków oznacza, czyli
F(z) ~·· 21.!.(argz-j In jzl)+ C (I u .57)
i.c pole (111 .53) jest hezil'iroll'e, natomiast drugi, że pnie to jest hcz:!n5dloll'c, Wynika
stąd, i.c w każ.dym prostokącie (a nawet-·- jak można wykazać-·· w kai.dym obsza- gdzie C oznacza dowolną łiczbQ zespoloną. Liniami stalcgo potcncjalu są tu okrcgi
rze jcdnosp1\jny111) nic zawierającym punktu O istnieje taka funkcja l (X, y) nazywana
7
l=I "'' const, natomiast liniami sil --- półproste argz ••·•· const.
potcl/ljalem clcktrostatycz11y111 pola E, :i'.e p 0 wn\ćmy do wzoru (li 1.56). Ponieważ

av (lll.54)
au
F'(z) ••• --c·:„. +1
. av "~
, ., . , .,
-·-·f:,„--1!;. = -1(!:- .-·1L ,)
li~x .•·
· 1lx ·
„ „... „ .
<b: „ · ·' · ·' · !

oraz istnieje taka Cu n keja U(x, y), nazywa na Ji11tluj11 sil pola E, że
E = -.i· F'(z) (I fl.58)

(llI.55) Wzór ten wyraża zależność wektora E pola płaskiego od potencjału zespolonego
F(z); kreska oznacza wartość sprzQżoną.
Potencjał V(x,y) i funkcja sił U(x,y) są to funkcje har- Należy zaznaczyć, że potencjały zespolone wprowadza siQ nic tylko w clL:ktro-
m o n i cz n c, s p r z ę ż o n e ze s o h ą za pomocą równai'1 statyce, lecz także w innych cizia lach f'iz.yki teoretycznej tam, gdzie mamy do czynienia
z polami plasko-równoleglymi. Oprócz elektrostatyki do clzialów takich należą
/lV /lU
oraz w pierwszym rzQdzie hydromechanika i aeromechanik.a.
. 1)~~· 1l.\:

które są bezpośrednią konsekwencją warunków (I! I.54) i (111.55). Wynika stąd,

:i'.c funkcja zmiennej :1:cspoloncj ĆWICZENIA

F(z) 0 U(x, y) ljV(x, y) (IIl.56)

l. Podać dcl'i11ick funkcji holomorficzne.i w punkcie. Porównać holomorficzność funkcji
punkcie Zn 7. islnieniem pochodncj.f'(z 0 ). Co to znao.y, że funkcja jest holomorficzna w ob-
jc:;t holomorficzna w rozważanym obszar1.c jednospójnym. Nosi ona !HIZWQ polcm;ja·
/(:) 11·
szarze'! Porównać hnlomorf'iczność funkcji w obszarze z istnieniem pochodnej funkcji w tym ob-
!11 zespolonego. Linie rodziny szarze.
V(x, y) • const 2. Wykazać, że czt;ść rzeczywista i C7.QŚĆ urojona funkcji holomorl'iczncj w pewny111 obszarze
'"! l\l l\111kcje harmoniczne w tym obszarze. Sprawdzić to bezpośrednio dla funkcji:
są to !i11ie stałego potc1u;ja/11, natomiast linie rodziny I
a) fiz) .„ z 3 ·1-.:, b) /(::),.,cz, c) /(z)= -; 2-, d) /(z)-=' zc- 2 •
U(x, y) • const
3. P<>dać dcrinicjQ f'unkcji harmonicznych sprz<;żonych Że sobą. Podać przyklady takich
są to !i11ic sil. Kai.da linia jednej z tych rodzin jest ortognnalna do każdej linii drugiej funkcji.
rodżiny. 4. 0111ówić znajdowanie funkcji holo111orficznej, gdy dana jest jej czi;ść rzeczywista albo
L~two sprawdzić, że dla pola określonego wzorem (l 11.53) ma my urojona. Znaleźć funkcjt; /(z),,, 11·/-jv, jóeli: a) /1 x 3 -3xy2, b) v ''" Gx'y--2y",
c) 11 c' (xcOSJ"·ysin.1·). Otrzymany wynik sprawdzić bezpośred11i111 rachunkiem.
V(x, y) 5. Wyjaśnić interpretację geometryczną par funkcji harmonicznych sprzQżonych ze sol>q.
oraz 6. Omówić interprelac.i« fizyczną funkcji holomorficznej, nawiązujqc do analizy pola plasko-
ri;wnoleglego. Co to jest JJOtcncjal zespolony'?
U(x, y) • 21J. arc tg .!'
X
+ C2 7. Wykazać, że miQdzy wektorem E pola (111.53) oraz funkcją sił U tego pola, zachodzi
nasti;puj;1cy zwiqzck E c- ··- j grad U.
przy czym dla prostoty ograniczyliśmy siQ do pólplaszczyzny Rcz >O, co zapewnia
 ·1. Cl;\(il I SZU\EUI ł'UNKCJI 7.!:Sl'Ol.ONYCIT 265
264 Ili. FUNKCJE Zl>llENNEJ ZESl'OLONU

U. Narysować link stalcgo potencjału uraz linie prądu, .icżcli potencja! ·s11nl ony
1.c. Wynosi f)cf.
a) F(z) =-
2+2, b) F(z) ~o ;: 2 •
: /(::)j -::- I /\ \ V/ 1/\ \ //\\ //;,(::) (li l.h I)
9. Wykazać, że jeżeli:
stale w obszarze D, to f(z)
a) czi;ść rzeczywista lub
cnnsl.
b) 111\>dul funkcji holnrnorl'iczncj f(-)
· • są
I/;,(z)
, ~7..
,„ .o
i •
1) zcQ 11:-<)
•
/(::)I ·· · 1:

RM.nica mi<edzy zbieżnością zwykłą i jednostajną jest lu taka sama jak w przy-
\V ska z ów ka. Skorzystać z u•ar1111kóa• Cauc1Iy~cgo-R.ie111c1mw.
iadlw ciągu Cunkcji i-z.cczywistych zmiennej rzeczywistej, wii,:c nic bQdzicmy jej
~zczcgólowo omawiać. Zwrócimy jedynie uwag<.;, że prawe strony n\w1wwa7.nośt:i
7. CIĄGI I SZEREGI I<UNKC.11 ZESPOLONYCH (III.60) i (111.61) różnią siQ tylko kolejnością drugiego i trzeciego kwantyCikatora.
z podanych def'inicji wynika, że każ.dy ciąg jednostajnie zbió.ny jest zbie:t.ny, ale nic
Niech .Q. oznacza pewien niepusty zbiór punktów płasz~zyzny Z.
na odwrM.
Dcf. Ciąg .fi111kcyj11y {J;.(z)} określony w zbiorze .Q. jest to przyporządkowanie Przykład. Wykai.cmy, i.c
każdej liczbie naturalnej /1 dokładnie jednej funkcji /,,(z) określonej w tym zbiorze. „
Zamiast {j;.(z)} piszemy też 112
·I 2z ·„.' 2.z
przy czym .Q. oznacza dll\\'Ulny zbilH ogra11iczo11y.
f,(i),Jh), .. „/;,(z), ...
Mamy ru dla kai.dcgo :: r' 57.
Na przykład

f11r+
. z I
-~-J
l sup lzl. Dla każdego 1·: · O istnieje wi~c laka liczba i\, a lllianowicie ,\ ie dla
Niech /(z) b<.;dzic pewną funkcją określoną w zbiorze .O.. gdzie d ,,_
kaiLkgo z c. Qi dla kaidcgo 11 • 1\ spelniona jest nierówność:
Dcf. Funkcj<.; ./(z) nazywamv .f;mkc:ią graniczną ciągu {/;,(z)] w zbiorze Q,
jeżeli dla każdego 1: >·O i dla Każdego z E .Q istnieje 'taka liczba 15, że dla każdego
I( !:''
Jl;~
I 2.z)--2.c <
. '
I 2

:J.,·)l . --· „, end.

11 > b spełniona jest nierówność
Tw. (o ciągłości funkcji granicznej) . .leźcli
1.1;,(z)---j(z)/ < I'

.Jeżeli ci11g u;,(z)} ma w zbiorze .Q. funkcjQ graniczną/(::), to Jl1l)\Vimy, 7.c jest
I" J;,(;:) •- :/(::),
5).
20 / i\ 1· ('")
t
, n ..:. E C''(<rl)
. .~ ,j

on w tym zbiorze zbieżny do tej funkcji i piszemy

"
Io .f(z) E C"(.Q.).
lim /;,(z) ==c./(z) Uwag a. Symbol C (.Q) oznacza zbiór wszystkich funkcji /(z) ciqelych w zbiorze~.?..
0

11---lf.) Q.
Dowód lego twierdzenia przebiega lak samo jak w przypadku t:iqgu funkcji rzeczywistych
bądź leż zmiennej rzeczywistej.
(,,(z)-> /(z). (111.59)
. 0.·

Sformalizowana pns(a<: ddinicji zbió.ności ciągu [j;,(z)} w zbiou.c S:'. jest na-
( lll.62)
st<.;pująca:

Dcf. nazywamy s:c:crcgic111 ji111kc.i:i11y111.

(lll.60)
Szereg funkcyjny (I I 1.62) owaeza1ny zwykle symbolem

\/ „ !;,(z) ( l[[.6.ł)
Warunek (111.5')) jest wi<.;c spełniony wtedy i tylko wtedy, gdy dla ka7.dcgo .... _,_J
n ·~ I
us/a/onego :: E Q ciąg liczboll')' {f;,(z)} jest zbieżny. bądź leż
Podamy teraz określenie jednosląjnej ::bież110.\:ci ciągu {/;,(z)} w zbi nr1.c Q do /1 (:;)i/~(z)! ... 1.1;,(z)f
l'unkcji graniczne.i /(z), przy czym dla odróżnienia od zbicż.ności zwykłej (w sensie Szereg (Il UiJ) nn/.ywamy zhież11y111 (.ier/Jtostąinie :hież11y111), w pewnym zbiorze,
dcrinicji (111.60)) piszemy w tym przypadku jc:i.cli ciąg (111.62) jest zbici.ny (albo odp. jednostajnie zbici.ny) w tym zbiorze.
1;,(z),Q': /(z) 1-'unkcj<.; graniczną ciągu (lll .Ci2) nazywamy sumą szeregu (I lI.63).
.
.,\
 7. CIĄGI I SZEHEGI FUNKC.ll ZESPOLOW>'CIT 267
,,,
\
266
------------------
JIL FUNKCJE Zi\'llENNJ'J ZESl'OLOJ'./l'J
_ _ _, _ _ _ _ _„ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

. \~yr:izy ci:_tgit (I I 1.62) nazywamy s11111w11_i <'Z('.\'cirJll'y111i szeregu (111.63), natomiast Prowadzqc rozumowanie analogiczne do tego, które podaliśmy dla szeregów po·
funke.1e/ 1 (z),/~(z), „., n:w.ywamy 11yrazw111 tego szeregu. · t gowych zmiennej rzeczywistej (część n tego podręcznika, rozdz. nr, p. 9), do-
ci1odzimY do następujących wniosków, dotyczących struktury zbioru
Dcf. Szereg (111.63) zbió.ny w zbiorze h nazywamy hcz11'Z"/1(1btie
·~
7hi'o+it
)'li!
7 '"

1° jeż.cli R ~'O, to szereg (Il l.65) jest zbieżny tylko dl:1 :: - ::,„
w tym zbiorze, jeżeli dla ka).cicgo z c .~'I\ zbieżny jest szereg
2''jci.cli R~-, ·[·co,loszcreg(IJI.65)jest zbieżny bczwzgli,;dnic dla
\l ' każdego z (na cah:.i plaszczyi.nic otwartej),
L.J l/"(z)I (lll.64)
" I
y· jc).c·li O +
R · - c.o, to szereg (IIl.65) jest z bi c ż ny be z wzg IQ dni e
Można udowodnić, że zbież.ność szeregu (III.64) zapewnia dla Iz· ;:0 [ R, natomiast jest ro z bi c ż ny dla Iz- z0 / > R; w punktach okri,;gu
zhie;f.ność szeregu (111.63) w tym samym zbiorze. /:--zol · !\szereg (llf.65) może być zarówno zbieżny jak i rozbieżny.
Kolo o środku z0 i promieniu R nazywamy ko/cm zbież110.fri szeregu (111.65).

llCrytcH'imn \Veicrs1rnssa. Jeżeli dla ka::dcgo EN i dla ka=dego z Q jest .1/!e/.

w przypadku R '"c O, kolo to wyr o cl n i c je do punkt u, natomiast w drugim
przypadku k r:111cowym, gdy R == +w, kołem zbieżności staje się c a l a p I a s z! I
11 E

11io1111 11ieró11·110.v<' 1.1;,(::)I a". 11rzy czy111 szereg !il'zboll')' L'" a" jest z/!ie:.:11y, Io szereg ci y z n a. Przypadki 1°, 2°, 3° są przedstawione schcmalycz.nie na rys. 111.l O.
Il I

2_'. J;,(z) jest zhic::.11y Il' d1ior::e ;i;i: jcd11ostąi11ic i hez11·zg!ęd11ie.

11· I y y
DOWÓD tego kryterium pominiemy, gdy:l jest on bardzo podobny do dowodu kryterium
o 11.:j samej nazwie od1ws1.i1ccgo sil' do ciągu funkcji zmiennej rzeczywistej (CZ\'ŚĆ II tego podrę­
cznika, rozdz. Ilf, p. 7).

o
Dcl'. Szereg funkcyjny RYS. lll.10

(Ill.65)
Z:ijmicmy siQ te. 01. -„„,id owaniem promienia zbieżności R szeregu potQgowcgo
(llI.65). Z podanych tu wh1śe1V<uści 1°-3° wynika, że promic11 zbież.ności szere-
czyli
gu (111.65) jest zarazem promieniem zbież.ności szeregu

nazywamy szeregiem potcgo11·ym. Liczby zc:;polo11c ""'a,, .„ oraz liczba z0 są tu ~ la"I · Iz-- :col" (llT.67)
dane, natomiast z jest zmienną. 1/ col}

Zajmiemy się bJij.cj struktur:) zbiorn Q. 0 ws;r.yst kich wartości liczbowych zmicn· a wi;;c szeregu potęgowego zmienne.i , :.::czywistej Iz ---.:: 0 1o wspólczynnikach rzeczy-
nc_i ::, dla których s·f.(:rcg (111.65) jest zbió.ny. wistych 111,J Do badania szeregu (Ul.6T1 rnc1zcmy wiec użyć metod poznanych
Utwórzmy zbiór X liczb rzeczywistych, do którego zaliczymy wszystkie liczby w czę~;ci li tego podri,;cznika (rozdz. UT, p. Q). Wyni::a stąd, że jeżeli istnieje granica
gdy z E Q. 0 i tylko takie. liczby. Zbiór X jest więc zbiorem dl ugości wszystk.ieh
/::- zol (wlaściwa albo niewłaściwa)
odcink<)w o wsp<'>lnym początku z0 i koi'icach z E :r..!.,» nic wyklucza.hic przypadku
z0 , który świadczy o tym, że zbiór X nic jest pusly. (111.68)
Zbiór ,Y jest o gr a n i cz o ny albo n ie o g r a n i cz o ny.
to
Dd. Pro111ic1/ zhic::.110.\'ci R szeregu (l! l.G5) .ics't io kres górny zbioru X.
gdy
Nic wykluczamy t11 przypadku R I '-'J. 0

DcfinicjQ prornicnia zbic;'.ności szeregu (II 1.65) mo;i.na leż z;111olować lak: gdy O< A.< -+-w (III.69)

R ~' sup /z- ::ol (Il!.66) gdy A.== O

tlf zt:S?.o
 269
268

Przykład I.
HI. FUNKCJE Z~llENNEJ ZESPOLONEJ

Zbadać· zbieżność szeregu

--- - --------~------
'/, CI1\GI I SZEREGI l'\JNKCJI ZESI'OLONYCII
--

([fl.71) nic zachowuje si" jednakowo. Na przyklad dla z• l szereg len jest ro::bicż11J', natomiast
Ila z --1 jest ::bil''.:11y. Pominiemy szczcgólowe badanie szeregu (111.71) na okr"gu kola zbieżno!ici
;,oprzcstaj:1c na informacji, :i.e punkt:: · I jest jedynym punktem okr<,'!lll /z/ •• I, w którym szcre!l
(llł,70) (llf.71) jcsl rozbieżny (rys. Ul. I 2J.

Obliaamy granicę A wedlug wzoru (ll.l.68)

więc zgodnie ze WZl~rern. (IH.69) '.n'.1my R '= 1. Szereg (llL70) jest więc zbi~i:ny .°-to bezwLgli,:dnic)
dla Iz/ < 1, natomiast Jest rozb1ezny dla Iz/> l. Pozostało zbadanie zb1cznosc1 szeregu (lll.?O)
na okręgu lzl = I kola zbieżności. Wykażemy, że w tym przypadku szereg (lll.70) jest także zbieżn
i to bezwzględnie.W tym celu bierzemy pod uwagę
szereg utworzony z rnodul{iw wyrazów szereg~
(lll.70) i podstawiamy I zamiast lzl. Otrzymamy
RYS. lll.12
,,,
\' Cz.ytclnik bez: trudu sprawdzi, ;,_c szereg
.„:..M.J 11 2
t11·J

'\„'I z"
a więc szereg liczbowy o którym wiemy, że jest zbieżny. Wynika stąd, :i.e szereg (111.70) jest zbici.ny
L ... n!
bezwzględnie dla Iz/ l, natomiast jest rozbieżny dla Iz/> I. Zauwa:i.my jeszcze, że ponieważ "' 1
dh1 każdego 11 G N i dla każdego z spclniającego warunek /zl l jest spclniona nierówność -I w, a zatem jest z.bieżny na .całej płaszczyźnie, na to-
ma promict1 zbieżności R
minst szereg
1
)- 11! z"
więc na mocy kryterium Weierstrassa szereg (lll.70) jest Jetl11os1aj11ie zhic!:11.1· w lrnle zbieżności „„_
.f„--J
J

lzl I. ma promicii zbi'c:i.ności R O, wi1:c jest zbicż.ny tylko w punkcie z =- O.

(I
Uwag a. l\1o1.na udowodnić, że jc:icli istnieje granica (wlaśdwn albo nicwlaściwa)
lj
lim j' 1;;„I A.
Io pr1•mid1 zbióności R szeregu pol"gowego (!11.(>5) wyraża się za pomoq równości (111.69).
I
i'.1kt tl:r: notujemy zazwyczaj krótko w postaci R ..}.';jest to tzw. wzór Cauc!ty'ego-lfada111<1rda.

Nalci.y przy lym pamiętać, że R ~O, gdy J, ,_, +w, oraz R ,- ·I UJ, gdy }. "~O.

Podamy lcrnz bez dowodu dwa twierdzenia o szeregu potęgowym, ktt\rcgo

promie1\zbici.ności jest różny od z.cm.
Tw. (o holon11Jrl'iczności sumy szeregu pot1:gowcgo). Suma S(z) szeregu po-
RYS. Ilf. I I tęgolt't:go

Kolo zbieżności szeregu (Ill.70) jest przedstawione na rys. !Il. I I. llu1\!, kola, 1aznac1.1111y \'' -
.(.__, a„(~- (ll!.72)
linią ci:1gh1, należy tu do zbioru punktów, w którym szereg jest zbież11y. 11 .o

Przykład 2. Zbadać zbici.ność szeregu /es! .fi111/\l)ą ho/onio1ji'cz1111 11'c11•11ątrz kula zhież110,\'ci (na całej płaszczyźnie, gdy
R -I· co), przy czym
(lll.71) d " , ., ·-,
-- \ a„(:;- z 0 )" ) 11a„(z- ·z0 )''- 1 (li l.73j
dz .r.'.....J ,;,..._!
11,c() /l',•:1
Lat wo sprawdzić, że promiei'1 zbieżności szeregu (Il l.71) równa się I. Szereg jest wi"c bezwzględ·
nie zbieżny dla Iz/ < l , natomiast rozbieżny dla /2! > I . Na okr"gu lzl l kola zbiei.ności szereg a f!Olladto szereg pochodny ma raki sam pro111ie1I zbieżno.\'cijak szereg dany. .,'
 7. CJ,\GI I SZEREGI FUNKCJI Zl'Sl'Ol.ON\'Cll 271
,, 270 III. FUNKCJE Zi\ll"NNE.J ZESl'Ol.ONEJ
I

Podamy teraz tego rodzaju rozszerzenie znaczenia nazw: ji111/uja ll')'kl11d11icza

Ze wzoru (lll.73)wynika,:i.e szereg pott,;gowy mo'i.na wewn<itrz
le o I a z b i e 'i. n o ś c i r ó ż n i c z k o w a ć w y r a· z p o w y r a z i e. · ,„;,i• potf.1·fml'il' c, .fi111klja sinus i .fi111k1ja kosinus. Określamy mianowicie
1
Tw. (o zbieżności niemal jedno'.;lajnej). ,'i'zercg pott,jgoll'y jest jed11u.1·tujni!· e" = \-..,_::_ (lll.74)
;;hicżlly 11 , każ(~l'l// zbiorze domknit,!f.Vlll i ogrm1iczo11y111, za11·arty111 ll'c11·11ątrz ka:,1 t1rw 11!
11-"0

zbież11ofri.

W szc2.ególności, jeżeli szereg (lll.72) 111a sko1\czony promieó zbieżności R (li f.75)

to szereg 1en je~t jednostajnie zbici.ny w domkllit,!fJ'lll kole o środku zo i promicnit;

OR, gdzie ()jest doll'ol11ą liczbą z przedzialu otwartego (O, I). W związku z tym oraz
mówimy, że szereg (li f.72) jest w swym kole zbieżności 11ie111a! jed11ostqj11ie zbieżnv. ro

Jeżeli R ~" +· <xi ,. io szereg po!Qgowy (!I 1.72) jest jednostajnie zhió.ny w domkni.ę­ cos z=
dl'~
) ...., (~I)"_.::::_
""
(211)!
(lll.71>)

lym kole o środku .:: 0 i dowolnym promieniu r. fl;-0.0

Zauważ.my, że dla rzeczywistych wartości x zmiennej z definicje le są iclcntycznc

U<'1mkcjc callwwifr. .Jeżeli szereg potęgowy (111.72) ma promic1\ zbieżności
R [·w, a wit,;c jeżeli jest ln szereg zbieżny dla ka/.dej wartości z, to jego suma
jest runkc.i<1 określoną na całej płaszczyźnie otwartej. Funkcje takie mają ważne
znaczenie.
Dei'. Fi111/uja ca!koll'ita jest lo suma szeregu pot<;gowcgo 1.hit:/.11ego na c:1-
lcj plaszczy!.nie otwartej.
z l wicrclzcnia o holomorricz.ności sumy szeregu poti;:gowt;go wynika, że r u 11 k-
ze znanymi rozwinit,;ciami w szereg Maclaurina funkcji c\ sinx i cosx. Rozszerzenie
znaczenia nazw i symboli tych trzech funkcji, dokonane za pomocą dcrinicji
(111.74)--(! I !.76), jest wii;:c prawicllowc. Nawiązując cło rozwinit,:ć w szereg Mac-
laurina łatwo też udowodni<\ że promienic zbic'i.nnści szeregów stanowiących prawe
si ro ny n\\rności (I 11. 74)--(! Il. 7<1) są niesko11czonc. W tym celu wystarczy zauwa;;,yc',
i.c kola zbicż.ności tych szcrq;<!w 1.awicrają każ<~l' punki osi rzeczywistej, gdyż roz·
1":niQcia funkcji e", sinx i C<>s.1: \\'szereg Maclaurina są zbieżne na cale.i osi liczbowej.
Z uwagi na określenie (II f. 74), mamy dla urojonej wartości z = Jy nastQpujący
0

c ja calkowila jcsl holomorficzna na całej płaszczyźnie związ<:k

I i cz b o we j. ·W dalszym toku wykładu zobaczymy, 'i.e i na odwrót: każda
runkcja holomorficzna na cale.i plaszczyźnie liczbowej·
j es t ru n kcj ą ca Ik o wi tą.

Rozw;ri.my fu11kcjQ calkowilą czyli

ci-" '" cos y-1-.i siny (Ili. 77)

/(z) \-'
, a„(z a wiQc otrzymaliśmy znany slqdinąd wzór Eu I c r a.
.!
.(„ ••••
11:··0 Ponadto na podstawie schc111atu Cauchy'cgo mnożenia szeregów mamy

Je/.eli istnieje taka lic,.ba 11 0 , 'i.c dla ka?.dego 11: llo mamy a„ · O, Io runkcja cal·
kowila jcsl Jl'ic!o111ia11em. Jeżeli liczba 11 0 o wymienionej właściwości nic istnieje,
a wit,;c je/.eli szereg potęgowy, którego s111m1 jest run keja ./{z). ma niesko1\czcnic wiele I i
wyraz(lW n'l?.nych od zera (dla z i' z0 ), lo/(z) nazywamy runkcją 11rzcsf('fll}{/.
~o c"
Pewne runkcje całkowite, a wii;:c sumy szeregów zhici.nych na cale.i płaszczyźnie <1r
mają takie właściwości, dzięki kl1'irym wygodnie siQ nimi poslugiwać w wiciu zagad-
nieniach. Dla funkcji tych wprowadzamy specjalne symbole i nazwy, częst'o takie a wiQe jt~żcl i ;; ''~ .1:-[jy, to
(Il I.7H)
same, jakich u'i.ywamy w analizie funkcji zmiennej rzeczywistej. "!'akie rozszerze11ie
znacz.enia symbolu i 1rn7.WY musi być jednak tego rodzaju, żeby w przypadku, gdy Uwag a 1. ki.cli równość (III.77) oraz równość (l!L7H), w których x i)' S<i lo liczby
zmienna zespolona przyjmuje wartość rzeczywistą, hylo ono zgodne ze znaczeniem tlcczywislc, a z''~ x·l·jy, potraktować łącznie za dcfinicjQ c=, to posługując siQ rozwinięciami funkcji
sin)', cosy i ex w szeregi Madaurina lira z korzystaj;ic ze schematu Cauchy'cgo mnożenia szcrcgów1
ustalonym dla rzeczywistych wartości argumentu.
 Il!. FUNKCJE ZMIENNE.I ZESPOLUl'>IU
7. Cli\Gl I SZEREGI FUNKC.ll ZESPOLONYCH 273
272
i I 7. Znak1.ć cz~ść rzcczywist::~ i c:o~~i(: urojon;:J funkcji: a) sinz, b) cosz.
otrzymamy równość (lll.74). Definicja funkcji e' za pomocą rbwności (111.7•1) moi.c wi~c być ...
.
p10na . . tcJ. f un I<CJi„ za pomocą <l woc
cIc f'1111cJą ' Il rowiH>sc1:
' z.istą.
' . (lll .77) oraz (!li. .78) . 'I"a ostatnia defir 8. Wykazać, że:
11.. -.
. cII a tego pra Ietycznie
Jest . wazna, . . Jest
ze . e Icmentarna; me · Irnrzysta. się
· w 111c.1
· · z poJ~cia
· · szeregu, CJ,t a) sin::.= O wtedy i tylko wtedy, gdy::= Im, k ~~O, :I: 1, ±2, „.
U w a g a 2. Jeżeli funkcja zmiennej zespolonej jest określona w obszarze D i ma l~ wlai .·. ;r
O wtedy i tylko wtedy, gdy z-=-~-· ·I-kir, k ~"O, ::I: ł, +2, „.
wość, że w pewnym otoczeniu każdego punktu lego obszaru jest sumą szerc!ju pot~gowcp 1 et
b) cos:
• 1·uwa:ją b 1> • • • ol, (Q
nazywamy J:I. I •
ana /rtyc~ną
'
w o szarzc /). orncwaz swna sz1..~n.:gu pot~ljowego J~sl wcwir
kola zbiei.ności funkcją holomorficzną, wi~c funkcja /(z) analityczna w obs1.arzc jest holoi;;tr~
9. \Vykazać, -i.e zdania: a) / \ [sin zl ::; I, b) I\ icos::I <; t są falszywc, natomiast
ficzna w tym obszarze. W punkcie 13 lego rozclzialu przekonamy się, że i na odwrót: funkcju ho~r. idania c) VJsinz/>10, d) Vlcoszl>IO, eJ/\cos(--z)'"'COsz,
morficzna w pewnym obszarze jest w tym obszarze analityczna. Z lego względu terminy: /ro/~.
111111/iczno.l'ć oraz wtalityczno.l'ć są ui.ywanc w lco.rii funkcji. zrnien~1ej zespolonej jako synonillly, f) ( \ sin(--zJ ~---sin z S<! prawdziwe.
Na przykład suma szeregu potęgowego (111.71) Jest funkCJą anahtyczm1 w kole izl < I, każda
zaś funkcja calkowita, np. sin z, jest funkcją analityczmt na całej plaszczyźnie. Nazwy funkcja JO. Obliczyć a) sinj, b) cos5j, c) sin(--2jJ, d) coslOO;.
a11alitycz11a zmiennej zespolonej używa się więc w znaczeniu podobnym jak w przypadku funkcji 11. Funkcję sinus hipcrbolicwy i funkck kosinus hiperboliczny argumentu zespolonego
zmiennych rzeczywistych (por. część II, str. 234). określamy nasli;puj:1co:

sh
ĆWICZENIA

Sprawdzić poprawność takieuo rozszerzenia znaczenia symboli sh i eh, a nnstypnic wyprowadzi(~

I. l'mlać definicję: a) ciągu {J;.(z)}, b) funk..:ji granicrnej ciągu {f,,(z)).
wzory:
O'.)
n) cos z ~" eh .iz, b) eh z= cosj::, c) sh z ~·' ·--j sin/z
c) zbieżności ciągu [j;.(z)}, d) jednostajnej zbieżności ciągu {/,,(z)), e) szeregu L f,.(z),
d) shjz 0 -~ j sin z, e) sh(--::) "' „-sh z, f) eh(- z) ,„, eh z·
fi' l
d d
f) zbieżności szeregu
U)

L f,.(z), g) jednostajne.i zbieżności szeregu I _(,.(z), h) bezwzględnej g) eh 2 ::-„sh'z.~„ J, h) ·-; :.- sh z „= eh z,

1
iJ ---·-·eh z '= sh z
d::
11.c.I
11··_,_I

(/)
12. Funkcji; tangens funkcji,; kotangens 'argumentu zespolonego określamy naslQpująco:
zbieżności szeregu :Z /,.(z), i) szeregu potęgowego, j) promienia zbió.11uści szeregu poli;go·
sin z cos z
„,_.,f tr,;::.....---:;:-------·, ctg z .-:~-:::---·„

wego, k) funkcji całkowitej, I) funkcji całkowitej przestępnej, m) funkcji: c', sinz, cosz. di cos z <ff sin z
a) o ciągłości funkcji granicznej, b) o holonwrficzności d
2. Podać twierdzenie: Wyprowadzić wzór: a) lg(-· z) "c -·tgz, h) ctg(-::) -clgz, c) ~Iz- lgz
sumy szeregu potęgowego, c) o zbieżności niemal jednostajnej.
d
Wvprowadzić wzór - - e' 'c' e=. Podać kryterium Wcicrslrassa.
dz
3. Omówić pojęcie kola zbieżności oraz zachowanie si<; szeregu potrnowego na okręgu 13. Funkcję tangens hiperboliczny i f11nkcjQ kotangens hiperboliczny argunwntu zespolonego
w shz chz
lego koła. Zbadać zbieżność szeregu L ;;". okreśbmy naslqrnjąco: tit z "'c -------,
df di;:
cth z~' -·-·---
df shz
li ,{)
d
wzór: th(--z) ,_, thz, b) cth(- ::) ,... --cth z, c)-·- lh z"·"
4. Znaleźć promic11 zhic;:ności szeregu: a) b) d:; eh'::
d
d) --- clh z '" c) lh z '~ ·-·j lgjz, f) clh z c·" .i clg z
dz sh 2 ::
.1-1. Czy funkcja: a) lg::, b) ctg::, c) lh::, d) cth z jest całkowita?
5. Korzystając z definicji funkcji e=, sin z i cosz, wyprowadzić wz(ir: a) ci= --' cosz+jsinz,
15. Obliczyć: aJ shf, b) ch2.i, c) lh.i, d) cth(·--f).
b) e-iz =" cos z·-jsin z, c) e=• · e=2 '-'~ e=1+=2.
16. W jakich punktach plaszczyzny lic~·.bowcj funkcja wyklaclnicza c" pr:r.yjm11jc warlo(;ci:
6. Korzystając z wyników poprzedniego zadania, wyprowadzić w1.ć>r:
a) rzct:zywiste, b) urojone?
. I . . . I . . d .
a) s111 z=··-·- (e1=-e-1=), b) cos z=-·- (c1=+e-.1=), c) ·-· ·- s111z ens::,
~ 2 ~ ł7. Wyprowadzi1; wzór: a) sh z l·cb z'= c",
d
dJ --cosz "" ·--sinz, e) sin(z1+z 2 ) I
dz c) eh z „- (e= ·I c--z).
f) 2
.,'
 Ili. FUNKCJE ZMIENNI'..! ZESl'Ol.O~lEJ· Il. FUNKCJE WIELOZNACZNE 275
"
\ ·---------·--
W. Wykazać, 7.c zdanie\/ c' , - O jest f'alszywc. Okresowość funkcji e=. Na wstępie udowodnimy ważne twierdzenie pomoc-
i'>. l.11alcź(: C/.<:,\ć: a) rzeczywistą, bl 11rnjon:1 C11nkcji ch.c. nicze.
LEMAT. Prall'dzhva jest 11a,1·tr,:pt(jąca rów11oważ1to:i<':
J. dla [::[ I zbieżny, :1111ru , dla [::[ rozb. 4. a) O,
2nkj (k =o, ~u, :1:2, „.) (lfl.79)
h) co, c) 4, dj l /c. 7. aj sin xcliy, sh J' cos x, b)cosxch .1', --- sin .1· sh y.
rn. a) Jsh I, b) eh 5, ej Jsh2, d) eh !OO. 15. a) Jsin I, b) cos2, ej
.itgt,
rr
d) Jctg I. 16. aj na prostych )' /o':, bj 1.1a prostych y /ml
2
k O, :I: I, ·:12, .„.
19. a) t:osyclix, b) si11yshx.

W tym punkcie podamy inrormacje na temat pewnych przyporząclkowa1i nie-

jcd11oz11a1·z11yc/1, zwanych funkcjami wieloz11acmy111i.

ll•mukc.ia wido;r.nac:ma w ,,. Wiemy, 'i.c każda liczba z 'i O ma nicskoi\-

czcnie wicie argumcnt<lv,r. Przyporządkowanie lió•.bie ;:; 'i O jej argumentu nic jest DOWÓD. Prawdziwość implikacji ""jest oczywista, gdyż na mocy wzoru Eulera mamy
wit.;c jednoznaczne, czyli nic jest .fi11ili1ją w używanym przez !l<lS dot:1d waczeniu
crnld ,= cos2rrk+Jsin2rrk ''" J +.i·O "= 1
tego slowa. W analizie funkcji zmiennej zespolonej natrafiamy dość cz«s1o na tego
rodzaju przyporządkowania nicjednoznaeznc; nazwano je ./i111klja111i wieloz11acz11ymi, Udoll'odnimy prawdziwość implikacji .„, . Jeżeli
Na przyklad przypo1?.ądkowanic li' /\rgz jest funkcją nicsko11czcnic (przeliczalnie) e= = e'cosy-1-.icxsiny '= .t
wicloznaczrnt, określoną w obszarze O <: /z/ UJ. Ponieważ mamy t n to
c·"siny ~~ O
11• argz-1 21tk Poniewa7. ex> O, wi~c mamy stąd siny~-. O, czyli y '~ rrk, przy czym k oznacza dowolną liczbQ
calkowitą. Z uwagi na warunek cxcosy 1, mamy ponadto cxcosrrk ''' I, czyli e·'·(-- l)h I.
przy czym k O, J: l, J2, ... , znś· arg.: oznncza argument glówny liczby z, więc Ta ostatnia równość spclniona jest wtedy i tylko wtedy, gdy k =O, :1:2, :1:4, „„ oraz x '''O.
nasuwa si<J myśl, i.<~ wyslnrczy uslnlić wartość k, żeby pozby•5 się wieloznaczności Ostatecznie, z równości c= ,„„ I wyprowadziliśmy warunek y =-..rrk, k ~"O, :1:2, :1:4, „„ oraz wa·
i ol17.yma(; funkcjt.; jednoznaczną. lsloLnie, przyjmu.i<tc np. k O olrt;ymarny przy· runek x O. St:id z"" 2rrkj, gdzie k oznacza dowolną liczb\' całkowitą, end.

porządkowanie IP• argz jednoznaczne w obszarze O · /z/ < rtJ. l'rzyporządkowa· Wniosek. Dla każdego z i dla każ.dcgo całkowitego k
nic to ma jcdnaki.e bardzo nickorzyst11:1 wlaściwość': jest 11 i c ciąg I c na całej c=+ 2 n:1'j = c= (Il UmJ
ujemnej pólosi rzeczywistej. Fakt !en jest spowodowany nicci<iglością argumentu
glównego arg:: na tej wlaśnic pólo:;i. Jei.eli jednak ograniczyć dziedzinę funkcji Wniosek ten wynika bezpośrednio z udowodnionego lematu i z równości
11• ., arg:: do obszaru L'1 : O /z/ · : co, ·1c +
7-;;, który nic zawiera punk·

lów ujemne.i półosi, to w ltd nowej dziedzinie (rys. 111.13) l'unkcia 11· ·• arg::jestjuż (por. zad. Sc„ p. 7 tego rozdz.).
nic tylk.ojcd11oz11a1"z1111, lcC!. także l'iągla. Mówimy, że w o bsza rzc /j, można
wydzielić jednoznaczną i ciąglą gałąź argz f11nkcji wie· Funkcjt,: /(z') zmiennej zespolonej z nazywamy okresową, jeż.cli istnieje
I o z n ac z 11 ej /\rg::. Ogranicza:jąc się tak jak. poprzednio do obszaru Cl. i przyj· taka iiuba z.t:spolona p of O, że dla każ.dej liczby z z dziedziny funkcji f liczba
mując inną wartość k np. k I, otrzymamy ilt111{ niż poprzednio jednoznaczną .; ! /! f:ik;:c n;!lt,iv do tej dziedziny oraz
! ciągłą gałąź funkcji wieloznacznej /\rgz. Mówiąc g11/ą:3 ji111!u.:ii wieloz1111ez11ej bę· f(z I p) == /(:) (11 l.8 I)
dziemy mieli zawsze na myśli J'unhję /(z) j cd n o z. n ac z n ą i ci :i g l ą w roz· Liczbę p nazywamy okresem funkcji f
ważanym obszarze, które.i wnrtość w każdym punkcie tego ob:;zarn jest r<iwna jednej Z '".arunku (lll.80) wynika więc, że funkcja c= jest okresowa,
z wartości danej run kej i wicloznacz.ncj F(::). przy czym jednym z jej okresów jest liczba urojona 2rr:j.
 11!. FUNKCJE Z~llENNEJ ZESPOLONEJ
H. FllNKC'.IE WIELOZNACZNE 277
276

Na rys. 11 J.14 jest przedstawiona interpretacja geometryczna okresowości

funkcji e". Wykażemy, że każdy okres p funkcji cz ma P.ostać 2nkj, gdzie k jest sto- c" =Iz/, czyli 11 • - ln/zl
sownie dobraną liczbą całkowitą różną od zera. oraz
7J === argz-\-21rk

y adzic k oznacza dowolną liczht; calkowitą.

Stąd
0
z+41(j Zz
z Lnz -~- ln /zl+.i(argz-J-27rk)
z+2nj z1
Widzimy zatem, że każ.da liczba zespolona z I= O ma 11icsko{1czc11ic wicie (prze-
z J e'=e''=e~'= • • • I liczalnie wicie) logarytmów naturalnych. Każ.de dwa różne spośród nich mają jed-
nakową część rz.cczy0ist:1 In /z/, r6L.nią się natomiast o całkowitą wielokrotność
z-2nj ~1
O l~~~~~~~~x,.._ liczby ur~joncj 2nj.
z-1:ro' Ś2 Przyjmując we wzorze (lll.84) k .- O, dostajemy jcdIHl z wartości Lnz, zwaną
/ogary/mem gf1)11•11ym i oznaczam1 symholcm In;; (malc I). Mamy wii;c
RYS. Hf.14
In z ·~· In /z/ +/arg;; (lfl.85)

Przypuśćmy, że dla każdego z jest spełniona równość zwróćmy uwagę, '/.c we wzorze (li l.85) na Ioga ry t 111 g I ów ny wyótt;pujc
ar gum c n t g I ów ny (arg;;).

Przykład 1
Wynika stąd, że cP == 1, a więc na podstawie równoważności (III.79) mamy p =~ 2rckj,
gdzie k oznacza dowolną liczbę całkowitą. Wykluczając k === O (wartośt\ ta daje /!.
Ln(l -Jj) -·- Ln i/ie" ·-· In vi-1) (-~j~+2·irk ). k - ·O, :L: I, +2, ... , zaś logarytm glówny
p = O) stwierdzamy zatem, że liczba p ma postać 2nkJ, przy czym k jest pewną
0

liczbą całkowitą różną od O. 111(! 1-jJ --·In 1li+; "

. 'I
O k r c s c m f u n k c j i c' j e s t w i ę c k a ż d a I i c z b a 2·;rkj (k oznacza
Przykhld 2
dowolną liczbę całkowitą różną od zera) i ty I ko tak a I i cz ba.
Ln( ·· I) -·- L.11 c.i 1< , •.- j(1r-/ 2:ck), k .•~ O, :!: I, :!-: 2, ...
zaś
J,ogarytmowanic w dziedzinie zes11olonej In(--- I)••• jn :·
Def. Logarytm 11at11ral11y liczby z jest to każda liczba zespolona IV spełniająca Przyklnd 3
warunek
c"' ==z (III .82)
zaś
Jeżeli równość (li 1.82) jest prawdziwa, to piszemy rr
l11j· 0
I7.-
w= Lnz (li f.83)
P1·zyldad 4
Z uwagi na okresowość funkcji wykładniczej zmiennej zespolonej, logarytm naturalny k ··-o, :i:J' :J2, ...
Lnz nic jest okrc~lo11y jednoznacznie. Symbol Lnz (duże L) zaś
oznacza wii.;c nic jedną liczbę, lecz zbiór wszystkich liczb w takich, które spclniają lnl ·-·O
równość (Hl.82).
Logarytm liczby O nic istnieje (por. zad. 18, p. 7 tego rozdz.). ·w;dr.m1nacznrn. rf' '"' 'fi,nz. Przyporządkowanie w,,, Ln:::, określone
Niech z=! O. Oznaczmy na culcj płaszczyźnie O{W<Ji'tcj Z wyjątkiem punktu;; (),jest f'unkcją 11icsko11czcnic
(przeliczalnie) wicloznacz.n<)., gdyż po prawej stronic wzoru (łłUM) mo:i.na podstawić
li' o= u+Jv, /z/ e.i"'""" w miejsce k dowolną liczbę całkowitą. Ponieważ
Wobec (llf.82) mamy
Lnz """ liiizl+/Argz
.. 278 III. FUNKCJE ZMll'NNl'J Zl'Sl'Ol.ONJ:J 8. FUNKCJE WIELOZNACZNE 279
'
wiQc funkcje wicloz11acz11c L.n z i Argz są ze sobą blisko spokrewnione. Ustala" to, i.eby punkt poruszający siQ po płaszczyźnie k-tej znalazł si9 po przeci9ciu JC.J
0
we wzorze (,111 "'"
(> ' ) "
wartosc I ' . ' I . I .
1( 1 ogran1cza.J<JC t ziet z1119
j'
un I<e.11„ l .n z do zbioru.l<\C
{j, ujemne.i półosi rzeczywistej na płaszczyźnie (k·I· 1)-szej, jeżeli przeciiecie na,tąpiło
(patrz rys. I 11.13), otrzyma my jednoznaczną i ciągłą gałąź l'un kej i wieloznac?.nej od strony Im::„ >O, natomiast na płaszczyźnie (k ·- 1)-szej, jeżeli przeciQcie nastąpiło
L11z. od strony lmzk O. Mamy wiQc lu ściśle spre1;.yzn\\'a11y przepis na przecinanie ujem-
Pr1.ykladcm takiej ga!Qzi jest funkcja nci półosi rzeczywistej, wobec którego naiwno:ić 1«::.tli·l'r'.1:1 7.1Niąl'.anc:go z wyobrażc-
11• lnz (logarytm glówny) ni~lll sobie łączenia brzegów porozcinanych plaszu:y::n ,,;,; sprawą istotną.
w 1.hior1.e L\.
określona

Obszar /'1. (rys. 111.13), w którym wydzielaliśmy gal9zie funkcji wieloznaczne· 1,

Lnz nic jest jedynym, ktt\ry si<,; do lego celu nadaje. Można lu wziąć każdy obszai~ Hl
który nic zawiera żadnej kr:t.ywcj Jordana mieszczącej w swym WllQtrzu punkt
/r
z 0
Punkt ten nazywamy p1111k/e/!I rozga/(,'Zil'llia runkcji wieloznacznej Lnz.
••• ().

k-1
Pn.yklad. Wydzielić w pólplaszc1.yźnic Rez <O galą/./(::) funkcji wieloznacznej Lnz w ten
sposób, żeby/( I) • 3rrj.„„

Bierzemy pod uwagQ wzór (lll.H4). Dla Rcz <O i lmz O JiczbQ k dobierzemy tak, żeby Rvs. lll.15
spclniony byl postawiony w zadaniu warunek f( l) •. 3n'i. Mamy wiQc
Opisany tu układ plaszczyz1i nazywamy powierzd111ią Riemanna funkcji Lnz.
3rrj O lj(rr i 2k)
p 0 w i er z c h n i a ta z b ud o w a n a j c st tak, ż c r u n kc j a Ln z
czyli k •• I. Dla Rcz ·O i l.1112: · O 111a111y zatem f(z) · lnz I 2rrj. W celu zapewnienia ciąglości
j c st n a n i c j j cd n o z n ac z n a i ci ą g I a. Jednoznaczność wynika slącl,
funkcji/(z) na ujemnej półosi, przyjmiemy dla Rcz ·<O i lmz O, /(z) lnz 1·4rrj, gdyż wartość
lnz doznaje na lej półosi skoku o 2rrj. Ostatecznie że każdi1 z płaszczyzn z„ - zwanych piatami poll'ierzch11i Rie111m111a, ma swój nu-
mer k, który determinuje poprzez równość (Il l.84) dokładnie jedną wartość Lnz.
pnz+ 2irj dla Rcz <O, l111z O
f\z) - llnz·i'!Jr.i Ciągłość wynika natomiast z przepisu dotyczącego przecinania ujemnych pólosi
dla Re:: ·:O, 1111;:: <O
rzeczywistych, ktc\ry niweluje skok argumentu główncgc.
Nasti;:pui<!CY przyklad wyjaśnia naturalność poj\:cia powierzchni Riemanna.
Povvicrzclmia ~Ucmmma. Podane dotychczas wiadomości odnośnie funkcji
Spójrzmy n:1 :;.:11:nrck i weźmy pod uwag9 wskazówk<,; minutową. W ciągu godziny
wieloznacznych oraz ich gałQzi stanowią skromną, lecz wystarczającą podstawQ do
wykonuje obrót o 360°. Położenie tej wskazówki nie określa jednoznacznie
przedstawienia śmiałej koncepe,:ji geometrycznej RIEMANNA, która prowadzi do tzw.
chwili I, w której spojrzeliśmy na ni<1; może to być którnkolwiek z chwil odległych
po1vicrzc/111i Rie11w1111a. Myślą przewodnią tej koncepcji było takie zmodyfikowanie
od I o calkowitą wielokrotność godziny. W praktyce pomagamy sobie patrząc na
pojęcia dziedziny runkcji wieloznaczne.i' które pozwoli traktować ją tak, jak runkcję
wskazówki;: godzinową. Jednemu położeniu wskazówki mi nutowej odpowiada wiele
jeclnoznaczm1.
(przeliczalnie wicie) chwil, przy czym nast<,;pują one w ustalonym porządku. Krążenie
Wyja~;nimy to na przyklaclzie funkcji wieloznacznej 11• ce· Ln z.
wskazówki minutowej jest wi9c jakby wodzeniem po powierzchni zbudowanej
Dla każdej wartości z i' O funkcja la ma przeliczalnie wicie wartości
z przeliczalnie wiciu tarcz zegarowych, odpowiednio rozci9tych radialnie i zh1czonych
In z Jj2n:k brzegami, z których każda odpowiada dokładnie jednej godzinie. Poło7.enie wskazów-
k ""O, ~LI, :1:2, „ .. Każdej wartości całkowitej k przyporządkujemy płaszczyznę ki minutowej na takiej powierzchni wyznacza chwil<,; t jednoznacznie. Naturalny
zespoloną Z1n rozciQlą wzdl.uż
ujemnej półosi: Rcz„ O, Inul<''' O. jest tu zarazem przepis dotyczący przechodzenia przez złączenia brzegów: posuwając
Zaapelujmy teraz do 11ai11'1iego rea!iz11111 i wyobraźmy sobie, :i.c dla każdego się zgodnie z ruchem wskazówki zegara, przechodzimy z tarczy o numerze k na tarczą

całkowitego k górny brzeg rozci<,;cia płaszczyzny o nurnerze k odpowiednio wyginamy o numerze /cl· I, co wiąże si<,; bezpośrednio z ci:1glości<1 zmiany czasu.
i lączymy z dolnym brzegiem rozci<,;cia płaszczyzny o numerze k I I (ry:·:. lłl.!5), ;\oto jeszcze jeden .przykład. Rozwa?.rny zalc:'.•:n':ć
przy czym tylko płaszczyzny o s:1siednich numerach są w ten sposób połączone. 11' c_-, 1/z dla .: i O (Ill.86)
W lym miejscu widać, że realizm do klc'irego apelujemy, musi by(\ rzeczywiście Jest to przyklad/i111kcif dwuz11acwcj. Każdej wartości:: cp O funkcja ta przyporządko­
naiwny, gdyż w przestrzeni trójwymiarowej Euklidesa laki uklad płaszczyzn nic wuje dokładnie dwie wiirtości 1/z', mianowicie
jest mo:i.liwy. l'-lie chodzi nam jednak o wyobrażenie sobie takiego ukladu płasz·
c:z:yzn w przestrzeni E 3 , lecz o ustalenie pewnych jego właściwości. Chodzi mianowicie
i/izf e}i(n>'n=+2rrk)
 280 Il!. FUNKCJE ZMIENNEJ Z.ESl'OLO"IEJ 11. FUNKCJE WIELOZNACZNE 2BI
------- .. ---·· ·---·-----·---------------------------

k " O, l. Us!alując \\':uinść k otrzymamy funkcjc.: jednoznaczną w obszarz

Iz! ·< w, ale 11ieciąglą na ujemnej półosi rzeczywistej, ·.z uwagi na nicciągloś~
O<
argz. Wydzielenie galc.:zi funkcji dwuznacznej (UI.86) jest możliwe w odpowiedni
zawężonej dziedzinie, np. w obszarze/). (patrz rys. lll.13). Na rys. 111.16 przcclstl~
wiono odwzorowania tego właśnie ob~;zaru /). za pomocą dwóch galc.:zi funkcji
,,§;:ff
k·=D -
(lH.86), mianowicie
w = i/i (k = O)
0

o
oraz I./ „-- (k
1
1) RY1;. lll.17

Oczywiście dla każdego z mamy

(;WICZEN!A

l. Podać
dd'inicj<; okrcsowo.,ci funkcji zmiennej zespolonej. Omówić intcrpretack gcomc-
ryczną. Wyjaśnićdlaczego funkcja c= jest okresowa i podać kilka różnych jej okresów.
2. Podać derinicj<; logarytmu naturalnego liczby zcspolo11cj. Co to jest logarytm glówny?
omówić obliczanie logarytmów.
3. Vv'ykai'aL·, że jc:i.cli z 1 :: 2 / O, tn:
21
al !.11(:: 1:: 2) Lnz 1+Lnz 2 • b) Ln·- -- l.rtz 1 Ln.c 2

n:ttomiast takie same wzory dla logarytmów gh'1wnych s:1 falszywe (por. p. I lego rozdz., wzory
(lll.7J i (lll.H)).
4. Obliczyć: a) Lnc, b) Inc, c) Ln( 1-j i/J), d) 1i;c ---1 +j v'I>.
l l
c) Ln(l- j), fj ln(l }), g) Ln------ hl In·------.
J+j' 1-lj
5. Potęg,,; zespolona liczby .C<'Sf10/0111j il/ O określamy nasl<;pująco: ab ~li·e1'J,na

Pot~ga zespolona nic j1.:sl wi~c określona j~dnoznaczni0. Liczb(: cł 1 1no nazywamy warto.frią
RYS. IfI.16 glóll'ną potrgi ab.
Obliayć: a) jl, b) warl<.»\ć główną jj, c) (-- l)j, d) wartość główną (--1)1.
Dla funkcji (Ill.86) łatwo jest zbudować powicrzchniQ Riemanna. W tym celu 6. .ki.cl i:
wystarczy wziąć dwie płaszczyzny zespolone, oznaczyć jedną cyfrą O, drugą cyfrą !, sin w lgH' '--" Z (;\)
ctn w '·"'"" z
nast<;epnic rozciąć je wzdłuż ujemnej półosi rzeczywistej i złączyć brzeg górny cięcia
lo zalcżno!;ć 1v od:: oznacL:uny odpuwicdnio symbolem:
na płaszczyźnie O z brzegiem dolnym cięcia na płaszczyźnie I, oraz brzeg górny cięcia
w= Arcsinz Arccos.: w 0~ Arctgz w Arcctgz
na płaszczyźnie 1 z brzegiem dolnym cięcia na płaszczyźnie O. Dwie pozostałe pary w::·:.

i brzegów nie mogą mieć natomiast punktów wspólnych. Każdemu punktowi z plusz· Znlci.ności le są funkcjami 11ieskol1czcnie widoznaczny1ni~ które nazywa111y odpowiednio:
1
czyzny O przyporządkowujemy liczb<;; Jlz, każdemu zaś punktowi z płaszczyzny 1 - arcuse111 arcuse111 arc11se1n arcusem
o sit111se111 kosi1111se111 fallgl'/ISC/ll kota11gc11scm
liczbę 1/:Z. Komentarz do budowy takiego układu piaszczyzn (układ h.:n stanowi .Wyprowadzić wzory:
1
powierzchnię Riemanna funkcji (Ill.86)) jest podobny jak w przypadku funkcji a) Arcsinz'--' ---jLn(jzJ-vl=?°), b) Arccrn1;: --jLn(z!-1.IZ'=:T),
I J -1-jz jz-1
Lnz. Chodzi tu nic o wyobrażenie sobie takiej powierzchni w przestrzeni E 3 , co c) Arctgz "'' ·-·-- Ln · -··----·-· d) Arcctgz ,,, Ln --·---·
2j 1-jz ' 2j jz-1-1
nic jest możliwe, lecz o ustalenie przepisu dotyczącego przecinania ujemnej półosi Odpcwicdzi sprawdzić'., pocb!awiając je do odpowiedniej z równości (A).
rzeczywistej. N a t a Ie z b u cl o w a n c j p o w i e r z c h n i R i e m a n n a 7. C;b!i:,:yć: :i) /nc:;iuj, b) Arctg2j, c) Arcsin2, d) J\.rctg(-·-1).
fu n Ie c j a 111 = yz
j e s t j e cl n o z n ac z n a i ci ą gł a. Jednoznaczność a. Je).eli:
jest tu oczywista, natomiast ciągłość jest związana ze sposobem łączenia brzegów sh w lgw :=z cth w"";;
dwóch płaszczyzn (rys. III.17) i z okresowością funkcji wykładniczej zmiennej ze· lo zależność w od z oznaczamy odpowiednio symbolem
spoloncj. w= Arsh:: w !\rch:: w Arthz (IJ)
.,'
 H. FUNKCJE WIELOZNACZNE 283
2H2 Ili. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPULONl;J
•·•
Znłeżno5ci te są funkcjami niesko11czenie wieloznacznymi, które nazywamy odpowiednio lJ w ag a. Pierwsza odpowiedź w zad. ?a i 7c odpowiada pierwiastkowi J;--, natomiast dru-
o
arc:a si1111St'lll kosinusem
{ll'L'a arca ta11gc11sc111 area /.:.otangensem icrwiastkowi 11 we wzorze a) z zad. 6.
h1iJcrbolic;:11y111 h1i"'rholic11.1·111 hiperbol ic;:11.1·111 g;1 ~- 11 1
hiperbo/icwy111
Wyprowadzi!.'.~ wzory: a) ln(Jli+l); In (J!i-1 ), h) c) In ;is+.i[arg(2j--1)+2rrk],
9, 2
1
t l Iz
a) Arshz Ln(zl J ::'1 I), b) Arthz Ln · . . } •li )
2 1 ·· ~
d) +(arg.:. „.'.-1-2"1<.
z+l 5
c) Archz "Ln(;,i· r,/z 2 ··I), d) Areth z Ln
2 z-· I pnz 1·4rrj, dla Imz > O lub lmz ,,. O Rcz O
9. Obliczyć: tJ, f(z) \łnz Hmj, dla Jmz <O.
a) RcArsh I, b) ImArlhj, c) Arth(l I}), d) Arclh2j.
Odpowicd'!.i sprawtlz,\Ć pod,:tawiajqc je do ;Jllpowicdniej z równoś~i (Il).
JO. Colo jest galąź. funkcji wieloznacznej'? Omówić wydzielanie gałęzi na przykladzic funkcji
[';z. dla frnz <O lub O lrnz < Rez

Lnz.
12. rp(z)
'l I';-z,
o
dla Imz O Rcz <O lub O< Rcz < fmz.
, al. Nicd1 ~~ ozn~·.o.a nb!;zar powstały z płaszczyzny otwartej na skutek u,;uiiięcia dodatnie'
Wydzielić gałąź żcb~ 2 5
polost r·1.eczyw1,;tcJ (wraz'!. p1111\..1e111 0). w oi>sza1·t.e Q, /(.:J l'u11\;cji Lnz tak, \X), () .;_, arg w "6 b) () ·<. lwi •.,, (/)'
3
IT < argw -:.:::
6
IT'
9
spełniony był warunek/U> } 1rj. 3
4
.--· argw 17. a) Rew> o, [111\1' < o, b) Rew <o,
C) {) < 111•1 UJ, -~- ir -,. --IT.
2
I?„ Niech/) oznacza obszar powslaly z plas·1.u.ywy otwartej na skutek usunięcia pólprostej J
Re z · Im z, Rcz · O. Wydzielić w obszarze D gałąź q•(;:) funkcji 1/ z lak, j:cby spełniony był Wa· Imll' >O, c) Rew ·O, [tnll' > o.
ru11ek iii I.
n. Omówić koncepcję powierzchni Riemanna. Zbudować powierzchnię Riemanna dla
J,
J'nnkcji: a) li'-····
J,
J/ z, b) li' vz,
111-
C) IV Jl ł ·z, d) li'
'' 00\VZOROWANm KONFOREMNE
M. Wykarnć, :i.c f\1nkc.ia li' Ln z odw1.orowuje ll'zaje11111i<' jed11oz11acwie swą powierzchnię
Riemanna na płaszczyzn<;' W bez punktu O. l{ozpalrzyć odwzorowanie odwrotne i nawiązać do
Niech oznacza l\111kcję róż11011·arto.\'cioll'ą w obszarze D, tzn. dla ka7.clych
okresowości funkcji wy,kladniczcj w d1.icd1.inie zespolonej.
/J,,. dwóch rM.nych puPktów z 1 , z 2 nalcż<1cych do tego obszaru jest spelniony warunek
U~i. vVykazać, że fllnkcja li' J" z odwzorowuje wzajemnie jed11oz11ac.c11ie swą powierzchnię
Rie1nanna na plaszczyzni.,; otwarlq JV bez punktu O. Rozpatrzyć odwzorowanie odwrotne z:::-..: w"; j(z1) ol .f\z2)·
n " 2 oznacza tu lk~zbQ naturalną. Na przyklad l'unkcja/(z) ..~ az l·h, a/.• O, jest różnowartościowa w każdym obszarze, ponie-
1r waż z warunków z,/ z 2 i a 'f. O wynika warnnck az 1 'f. az 2 , a stąd az 1 +h 'f. az 1 +b, czyli
A6. Odwzorować obszar O < Iz! <: u), O < arg;: · za pomocą funkcji a)
f(z,) cf/(;;,).
,'Y .• 'Y.:· Zamiast terminu róż11011•artofrio11·0.{c.', u;i.ywa się taló.e w teorii runkcji zmiennej
b) li' -
' 1 -· c) w ll "'
zespolonej terminów jed1tokro/110.f;c' !11h Jed11olist110.<i('. I J
17. Odwzorować pólplaszczy1.n<,0 Im z < O za pomocą funkcji a) H' y::, Funkcja różnowartościowa .f(z) slanO\Vi odw7.crowanic wzajemnie jednoznaczne
o
obszaru D na pewien zbiór D'. Podamy f.ern1: bez 1lowodu ważne twierdzenie.
c) w··•j)lz.
o

Od11owicdzi. 4. a) I 1}'2rrk, h)

rr
I, C) In 2 I .i ( 2rrk -- 2+
3
d) ln2-lj
2
3
--·IT,

..
Tw. F1111fu:ja j(z) lw/011101ficz11a i róż11011·arto.frirJw:: w obszarz..: D odwz01·011'1(je
ten oh.car 1w pewien obszar D' przy czym dla każdego z E D jest spel11io11y wam11ek
e) In 1/2 I .i (z"k·- :1rr) • n In i/i ·j
LJ
g) In 1/:i I j(27'k · "I
il j'
h) In 1/2. j „
·!
/'(:)fe O.
Uwag a. Jeżeli runkcja/(z) jest holomorficzna w obszarze Di dla każdego z E D spełniony
n
-·1. --2rtk
ł);
jest warunek /'(z) je O, lo odwzorowanie w o~ /(z) przekształca ohszar D na pewien obszar IY
a) c b) e 7. a)
ijesl loka/11ie wzaje11111iejcd11oz11acz11t', tzn. funkcja/(z) jest różnowartościowa w dostatecznie rnalym
rr
h) c) !-2T~k ot"czc11i11 każdego punktu ze D. Istnienie pochodnej /'(z), różnej od zera w ohszarze D, nic za-
pewnia jednakże różnowarlościowości funkcji /(z) w całym tym obszarze (por. część U, str. 136).
1r
" ·I 2.1rk„·Jln(2- 1/J), d) -· I rrk. .Jeż.cli funkcja/(z) jest ho/011101/iczna i jed11okrot11a (różnowartościowa) w obsza-
2 11
 284 Ili. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONl.'.I
···-------·----- -------------
r:r.e J), to w jego obrazie - - obszarze J)' ·--jes·t określo11a/i111kcja od11•ro/1111 z =,r;(w)
Uwag a.
9, OIJW/.OROWANIE KONl'OREMNE

Funkcja (llUl7) jest oczywiście jednokrotna w każdym obszarze, ktfay zawiera

si!J w pasie 11icskoi~c1:uny111 (llLtW), a także w każdym pasie
2B.'.i

która jest także hofo11101ji'<:rna i jed11okro111a w obszarze D', przy czym '
-··W . '. Re:: < +w, a<'. [lllZ ·.:/i

=I'~:)
1

g'(w) z~= g(w), 11•ED jeżeli O< b --a · 2ic. Na przyklad dla a "• b J;, obrazem obszaru-·· pasa w przcksztalccniu
(JIJ.87) b~dzic, tak jak poprzednio, obszar I>' z rys. llI-18, jednakże funkcją odwrotną ilQdzic
(por. wzór (lll.47)). tli nic.:: lnw, lecz z lnw-l-2;cj.
Dowody tych właściwości funkcji jednokrotnych pominiemy.

1, Przykład. Rozważmy funkcję

w=c= (1[1,87)
V
w
Wykażemy, że funkcja ta jest jednokrotna w obszarze
D: -w< Rcz < -1-w, ·-;c < lmz < +r. (lI!.88)
Istotnie, równość czi= cz2 jest równoważna równości cz1-z2 '~ 1, ta z kolei jest równoważna
równości z 1 -z 2 ~' 2rrkj, k= O, :I: I, :1:2, ... (por. równoważność (Ul .79)), która z uwagi na drugi
z warunków (lH.88) nic może być spełniona gdy z 1 i' z 2 , a lo właśnie świadczy o jednokrotności % (To)
funkcji (Ill.87) w obszarze (UI.88). Funkcja (I.ll.87) jest holomorficzna i jednokrotna w obszarze
(llI.88), więc przekształca go na pewien obszar IY.
W celu znalezienia tego obszaru IY, przeprowadzimy następujące rozumowanie. Zapiszmy
o~~-u-
równość (Ul.87) w len sposób
lwi ci:irn w= c-" ejy H. Ys. li 1.19

przy czy1n:: = x·-f)y. Punie\v~i:~ z 1:: /J, wi~c --TI"< J' <~ -l„1r, a zatem
Niech/(::) bc;dzic t'unkcją holomorficzną i jednokrotną w obszarze D, przy czym
lwi= oraz
e-< argw = y
obraz lego obs1;aru w przekształceniu w ~~·.l(z) oznaczamy symbolem J)' (rys. lll.19).
Biorąc pod uwag<;; zmienność x •=Re:: i y = lmz, wynikającą z okrdlcnia (fll.m.\) obszaru D, łatwo
zauwa~.yć, że
W obszarze !) wybieramy dowolnie punkt z 0 EJ) i wyprowadzamy z tego punktu
o< 111'1 < co oraz -ri:-ć argw ~< -1-rr otwarty luk zwykły o równaniu
Obrazem /)' obszaru [)jest wi~c cala płaszczyzna liczbowa bez ujemnej półosi (do której zalicza. .. .. l!(t), { E («, /l) (Ul.89)
my O). Rys. Hf.IS przedstawia interprctacj~ geometryczną tego przykładu.
przy czym l!(ix) • · ::·o. Zaklad:nny przy tym, że istnieje pochodna prawostronna
?.'(cd) 1' O, co zapewnia istnirnic jednostronnej stycznej do Juku (Il f.89) w punk-
cie z0 . Odwzorowanie 11• /(z) przekształca luk (1 li .B9) na otwarty łuk zwykly
,1 (t)' t E (a, /J) (Hl.90)

przy czyni /I (a) • /(z0 ) • 11'0 •

Wykażemy, że istnieje różna od z~ra pochodna prawostronna .1l'(cx-I-). Roz-
ważmy dodatni przyrost Lit parametru t taki, że ex-I Lit< (J, utwórzmy iloraz róż­
nicowy
11/1 .11 ( a-J-/l 1)- .!I (a)
RYS. lll.18 Ai /lt

Zwróćmy uwagQ, że funkcj:1 odwrotną wzgl~dcm (III.87) w obszarze (IlI.8H) jest z= lll 11' i przekszlakmy go nasliepująco
(logarytm główny). Zgodnie z tym co powiedzieliśmy wyżej, funkcja z ,= In w jest holomorficzna
i jednokrotna w obszarze D', przy czym
1111 fl3(C1. J 1J1)]-/[l!(a)J /(z 0 +11z)-·/(z 0 ) /Iz
.I t Jr ---- ;Iz ilt
1
(In w)'=------ z.::::: lnw, w c /)'
(c=)' , gdzie .dz•• ?c(a·I :!1)- ).(ix). Zauważmy, że .dz"" O, ponieważ luk (IH.89) jest
czyli z1vykfy. Stąd
(!niv) ' = -1-
(U !.?.I)
w .,'
..
\
238 III. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONEJ 2. CIĄGI I SZEREGI LICZBOWE O WYRAZACH ZESPOLONYCH 239

4. Czy równość j ' i/ :_I określa liczbQ j jednoznacznie'/ . g ten jest oczywiście funkcją, której dziedziną :~biór N, zaś przeciwdziedzi-
5. Podać intcrpretacjQ gcometryczn:J modu lu lz1 -·- z:d, a nas typ nie narysować
Cli! b., 1· b 1 J
]J ewien z 10r 1cz zespo onyc 1.
czyź11ic zcspolo11cj 1.hiór punkl(iw określony warunkiem: a) lz·--11 ··I, 11ą-
l
Nn rys. III.3 jest przedstawiona interpretacja geometryczna ciągu { ~
1 J.
'11
h) 2· lzl·ll-'.3, c) lzlllllz-11- 'I, d) l;;-Hl>:J .
.\:
(i. Obliczyć: :1) 1/ I, h) V I lj, c) 1' v:J, d) VL
7. a) xi--·2x·/·5
R(>Zwiqzat~
rów1wnia: o, b) x 2 ·1-4x-I· 13 o,
c) .\"I --H - o, d) x" l·W 2 ' o. y
H. Napisac: posta<\ trygonometryczną z arg11111cntcm glównym liczby zespolonej:
z
a) 2-1-2], Zt j
3
h) --- 2 j, c) 5, d) - l - ~r 3j.

'I. Znale:i.(: współrz~dnc (i;, ·11, I;) rzul11 stereograficznego 1' punktu z •-- x i)y na sferę
Riemanna (palrz rys. IH.2).
IO. Wykazać, ~.c pierwiastki .r 1 , .\'.2, XJ równania x3 l spclniają warn nek:
a) x 1 I x, l·x.1 O, h) -"1 • "'·" "'-' l.
Hl. Obliczyć .\' i y z r<'nvnania: 2-l ·5f1· - -3/y l 4j-I · 3x -- 5y.

- ·._1__ ._1_ ._i__ l__l_ _ j- )"·I· ( I -j i/3 )" f2, gdy 3 jest podzielnikiem 11 RYS. III.3
Wykazać, że -·- ·\
2 2- -- - - l, gdy 3 nic jest podzielnikiem 11
13. Uzasadnić poprawność wzgkdnic niepoprawność następujących równości: Określimy teraz granicę (wla.friwą) li111z11 ciągu {z,i}. Niech g == a-1-jb oznacza
- I j·; 11- I· 1/::i 1)--· {i
1i( 1). ( l. pewną liczbę zespoloną.
Wska z ów ka. \V dzicdzini<' zespolonej pi<'rwiastck nie je.-;l jcdnozn:ic:·'.ny.

Odpowil'dzi. 4. Nic; jednostka urojona .i jest tylko jnlnq z wartości j· I. 5. Odległość

Dcf. (liniz11 °~0 g) ·~0:· /\

c>O
V /\ lz -gj <
d n>(j
11 c (IIT.11)

punktu z 1 od punktu z,; a) wnQlrzc kola o śrndku I i promieniu I, h) wnętrze pierścienia

Ponieważ
kolmvcgo o środku .... l i promieniach 2 i J, cl elipsa o ogniskach l i I oraz osi dużej 4,
d) zew1wtrznc kola o środku - -4 i promieniu J. 6. a) j, -j, lz11-gl = y(x"-a)2+(Y11-f1)T

b)
,„ . [ cos ( ·1r .+ .
V2 4 3
2/:Jr) -ljsin ( . Jr
4
I
2k;c
J
)'I •
k O, I, 2, przy czym x 11 = Rez," y 11 = Jmz," więc łatwo zauważyć, że

2 ir-1- ~ k)-_J, (lin1Z11 = g) =- (lim x = a) A (lim y„ = b) (III.12)

2[-cos (!:-] ·ir+ rr2 k')
1,
c) I /sin ( O, l, 2, 3,
3 -' Jeżeli ciąg {z11 } ma granicę właściwą, to mówimy, że jest zbieżny. Ciąg, który
27, k 2n:k
d) cos +jsin k O, l, 2, 3, 4, 5. 7. a) l --2j, l-1·2j, b) ----2- 3j,--2+3j, nic ma granicy wJaściwej, nazywamy rozbieżnym.
6 ()
W teorii ciągów liczbowych o wyrazach zespolonych wprowadza się pojęcie
c) ')
~, -- l ) r/J, 1uv:i, d) jw, - jrn. 11. a) 21 ,;z·( ens rr
4
-1-j sin ~ir_·)
•I , granicy 11icwla!ichrcj co, mianowicie:

b)
3
2
[cos ( - i) ljsin (
~)]. c) 5(cos0 1-jsinO), d) 2[cos( ~ rr) 1-/,.in(-+rc)l Dcf. (lim z„ =co)=-/\ V /\ lz I > M 11 (lII.13)
kl <~ n>ó
xlzl
9. •,I; --- ·11 ·-- llL x :::-· •f., y 2. Uwag a. Dla ciągów liczbowych o wyrazach rzeczywistych rozpatruje się dwie granice
2 I- f::f" 2 11-
niewłaściwe: - ro oraz+ co, co jest uzasadnione strukturą zbioru R wszystkicli liczb rzeczywistych.
Plaszczyzna liczbowa ma natomiast tylko jeden punkt w niesko1\czoności i dlatego dla ciągów
o wyrazach zespolonych rozpatruje się tylko jedną granicę niewłaściwą: co.

Do c:iągów o wyrazach zespolonych można stosować twierdzenia o działaniach

Rozważmy ciąg 11iesk011cz1111y o 1VyrazaclI zespolo11ycli arytmetycznych na granicach ciągów zbieżnych, w brzmieniu takim, jak dla ciągów
o wyrazach rzeczywistych. Zwrócimy jednak w tym miejscu uwagę na to, że pewne
Z 1, z2 , ... , Zu,
pojQcia teorii ciągów, znane z podstaw rachunku różniczkowego funkcji jednej
który oznaczać bi.xlzicmy krótko symbolem zmiennej, nie mają w ogóle sensu dla ciągów o wyrazach zespolonych. Na przyklad
{z.i} nic ma określonego sensu pojc,;cie ciągu monotonicznego, gdyż liczb zespolonych
I'"''

li!. FUNKCJE ZMIENNNEJ ZESPOLONEJ 2. Cl1\UI I SZEREUI LICZl!UWE O WYR/\Z/\Cłl Zl'Sl'OLONYCII 241
240
.--------
nie można porównywa<'.: co do wielkości. Niektóre pojęcia przenos.zą się natoiniast f)cf. Szereg zbie;i,ny (111.16) nazywamy hezwzględ11ie zbieżnym, jeżeli zbieżny
w naturalny sposób. l'i:i pr2:yklad: jest szereg

Dcf. i jest ograniczony -;o;· V /\ Jz„I :( Al

M
(III. I B)

Przykład. Rozważmy ciiig Szereg (Jl I. 18) jcsl szeregiem o wyrazach r z e c z y w i s t y c h i n i c u j c m -

{z"} ny c h, będących modułami wyrazów szc1'egu (li 1.16).
Ponieważ Tw. Jeżeli c.hici:11y jest szereg (111.18), to zbieżny jest szereg (l 11.16).
DOWÓD. .fei.cli zbieżny jcsl szereg (Jl!. I B), a wi~c szereg
gdzie r oznacza moduł, 'P - argument główny liczby ::, wi<;c
oo, gdy r> I 2.~ i1;-;;-1 y{;
nic istnieje, gdy r I i <p 'J O 11-·l
łin1 z"::::.~. (Ill.14) to z uwagi na nierówności

l
'
i,
O,
gdy
gdy
r
O
= I
r< 1
i <p =O
O · · lx„I 1/.~;;-1
zbic7.nc s11 -- na mocy kryterium porównawczego-·- szeregi
y;, oraz O Jy„I 1/;:~:~J~~

Szeregi o wyraza~h zespolonych. Niech będzie elany ciąg liczbowy o wyrazach oraz L IJ•„I (IU.19)
n' ~I
zespolonych
Zbieżność szeregów (I ll.l IJ) zapewnia zbici.nośl: (bczwzgl~dną) szeregów (lll.17), a t11 z kniei za-
z I~ Z2' · · ·' '-'li'
pewnia już zbieżność sz1;rcgu (li I. I<>), cml.
Z wyrazów tego ciqgu two.-/:ymy nowy ciąg
Z udowodnionego twierdzenia oraz z dcl'inicji bezwzgh,)dncj zbieżności wynika,
z 1, z1+z2, Zi·l-z2·\-Z3, „„ że zbicżno:;ć szeregu (111.IB) stanowi warunek koniccz1ty
który zapisujemy krótko: i wystarczający bezwzględnej zbieżności szeregu (111.16).
Szereg zbicż.ny, który nic jest bezwzglc,;dnie zbieżny, nazywamy 1van111kowo
(IIl.15)
zhicż11y111.

Def. Ciąg (lILl 5) nazywamy szeregiem liczbowym o wyrazach zespo/011ych I'rzyldad. Zbad11ć zbieżność szeregi!
U) ; · ..
oznaczamy symbolem \i siu I n IJ11cos11
(I lł.20)
.1:::...J
(III.16) n· I
Rozwai.rny szereg utworzony z rnodulów wyrazów szeregu (III.20)
Wyrazy ciągu (III.15) nazywamy sumami częściowymi szeregu (111.16). Szereg jest
>-..~ .16!~'-~1;il7fiz~0;2,I (lll.2 I)
więc ciągiem swych sum częściowych.
li· l
Jeżeli ciąg (III.15) ma granicę właściwą S, to granicę tę nazywamy sumą szeregu Pon ie wa?,
(III.16). Mówimy przy tym, że szereg (III.16) jest zbieżny. Jeżeli ciąg (!ILI 5) nic ma
.. ~/ sin 2 i/1~ I 11
2
c:i~ 2 ~1 •. :: 1/11 2 ·l·1i 2 211 2
granicy właściwej, to mówimy, że szereg (IIJ.16) jest· rozbieżny. 0
1-1·11" l·l·11" 11'
Ponieważ
wii,:c na mocy kryterium porównawczego zbieżny jest szereg (lll .21 ), a zatem szereg (Ill.20) jest

I zk =~I xk+i Iy"

"

'""d
"

k""I k""'
n zbici.ny bczw1,gl~dnic.

więc z uwagi na równoważność (III.12) szereg (Ill.16) jest zbieżny wtedy tylko (:WICZENR/\.
wtedy, gdy zbieżne są następujące dwa szeregi
1. Puda<~ przykład ci:)gu 11ieskoi'1czonego o wyrazach zc~;polollych .ornz wyjaśni('; jego i11łcr··
oraz :z=y„
"' (H!.17) prctac.J\'. 1!,l:llltł1...'tryczną.
ll'-'•l i.. Poda0 \,kii11ic_k p,ranicy: a) wlaśdwcj, b) niewłaściwej ciqgu {:-11 } .
.,'
16 Maternatyka c1.rt.~: lV
 ------------
242 III. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONEJ 3. FUNKCJA ZESPOLONA ZMIENNEJ RZECZyWISTEJ
243

3. Podać
. . sc1.·
. włnściwo~ .·.
cqg11 \~
1 ... 11-i •
I I Jego
•
interpretacji;
•
gconwtrvczna p ocb odna fm1l~cji z(t). Rozwa:l.my funkcję (IIl.22), ustaloną wartość parametru 1,
Col'Io .Jest
w· I •i.ł .. , .szereg
, I'"
icz I)OWY o wyrazach zespolonych. ·
a) zbieh1y,··
b) rozbieżny oraz przyrost parametru Lit/.: O i taki, że t 0 +L11e1'. Oznaczmy
zg "' iHe z Hcżny, d) warunkowo zbieżny? · · ' c) bet. Io er Liz= z(l 0 +1.l1)-z(t 0 ) =' Llx-\-j!ly
Podać związek mit;dzy zbieżności:1 szeregt1 '\'
p cirod11ą z'(to) fimkc;ji z(t) w punkcie t 0 określamy następująco:
0
5. J ::n a
n~I

6. Napisać kilka poc1.ątkowych wyrazów d:rnu: a) 1. .il 1 • . -Llz

z '(t 0 ) = 111n - (lll.26)
I „' b) ( (-- I)"+/'},
Llt-·>O LI t

c)
J1+j''·l /2" I
l. ~;-· I'
Il''
Sporządzić odpowiedni rysunek. Liz . Llx . Lly
--·-
Llt
= -+1----
Lit Lit
'I. Zbadać zbieżność szeregów:
\" J+·n l 21~j bJ \' ..1.+11-!-211.f
a)
więc równoważne
L,_,
11 I istnienie pochodnej (IH.26) jest istnieniu pochodnych x'(t 0 )
I
(-l)"-1----.i f11
2 i y' (I ), przy czym (por. rozdz. 1, p. 8)
c)
\--, '211
d) \"
sin n v;;- \"
c 0
z'(t 0 ) = x'(t 0 )-\-jy'(to) (IU.27)
L,, L,, "'J(ll:;~i)
C,)
I li „_-,, L-.
//
,;:_,,
przykład pochodną każdym
11
fi I fi I
Na funkcja (UI.25) ma w punkcie Ie (O, 2n:), R mianowicie
Odpowiedzi. 7. al. rozb1"•z'11v l)
J z 1...
11czny lx:zwzgl., e) zbieżny warunkowo,
' I) zbieżny
• · "" - ,; '
bczwzgl., e) zbie:i.ny warunkowo, n rozbici.ny. z'(t) ·-~ -rsin t-\-jrcos I= jr(cos t+Jsin t)

czyli z'(t) =jr ci•

]. li<'llJNKC.iA ZESPOLONA ZMrnNN!l~J .iSTE.J

y B
. . FunkcjQ'. której dzie:dzin:1 jest pewien
dz111ą -.. pewien zbiór liczb zespolonych
„ przedzial 7', natomiast przeeiwdzie- z
rzeczyll'istcj (por. rozdz. l, p. li) ' nazywamy .fi111/u;ją :::espulo11ą z111ie1111ą; z(t 0 +Llt)
Używamy J)!'Z"
·' tym n·1•'t. ·.. ·l 1 oznacz.en:
, " vPll.J<!cyc .
z • ~ z(t) dla I Co '[ (Ill.22)
bądź też l=Z(t)
=· ··~ x(t) l}v(t) (111.23) A
przy czym x(t) Re::(I}, y(t). Tm:::(I). X
Rliwnośl'· (l 11.23) jest równoważna układowi dw(\c,11 O·
następttj<icych równości:
RYS. ITI.4
/x x(t)
dla I 0 T
l.1· y(t) (lll.24) Z równości (III.27) oraz z definicji (lll.26) wynika interpretacja geometryczna
z(Ilifok.tu
tego wynika pochodnej z'(I). Rozważmy zwykły, otwarty i gładki luk An (rys. 111.4), o przedsta-
·, . , intcrpre!' .·, "co111ct1yczna
". . . ,. . .. (111.22): jeżeli zwi<izki
wieniu parametrycznym z= z(t), a~ t ~ fJ zgodnym z kierunkiem tego łuku.
24)
·t· . .ic.Jd zalernosc1
, ·, . s ,mowt,! 10wnan1a parametryczne pewnej linii n·1 11· „ . .: .
nosc (111.22) jest n\wnaniem t ·j li „ , , . . , · '. I <1szczyw1c, to za leż- ZalM.my, że z'(/ 0 ) i' O. Ponieważ
e. 1111 z.tpts,rnym w postaci zespolonej.
l'r1.yltlad. Równanie
s = [x'(to); y'(lo)]
,., .:o I r cir O t jest wektorem stycznym do luku An w punkcie z(t 0 ) i skierowanym zgodnie z kie-
.~rodku w pun I""
';c

jest
· równaniem
. okn,:gu 0 \Cle -o 1 p1om1c111u „. f' tv
„ '. . . . -'
., · . . (Ill.25) runkiem tego łuku, wiQc
rownowaznc ukladowj dwóch rówmll'1: , il \ o z,luwazyc, ze rc'>wnanit.! to jest
Argz'(t 0 )
f.r Xo·I rcns t stanowi zbiór wszystkich miar łukowych kąta skierowanego, jaki wektor s tworzy
z osią rzeczywistą, a wiQc kąta o ramieniu początkowym zgodnie równoległym
()
l.1· Yo i r sin I

16'
 244 Ili. FUNKCJE ZMWNNU ZESPOLONEJ ·I. FUNKCJA ZESl'OLOMA ZMIENNEJ ZESPOLONEJ 245

do Ox i o ramieniu koilcowym zgodnie równoległym do wektora .I'. Jedna z laki Na przykład równość
miar r) arg :::'(t 0 ), odpowiada kątowi zaznaczonemu na rys. 111.4. eh
Moduł lz'(t 0 )I przedstawia długość wektora s. , . 1· kc1"" 1.cs11oloną zmiennej 7cs1mloncj, przy czym dziedziną nalurnłną jest tu cala płasz--
okrcs 1•1 1111 ·' · · ·
Uwag a. Omawiając intcr~Jrctac;il' gcometryczn;~ p~1chod11cj z'(lo), nic wyk!uczyliśniy ,zyzna ot warla.
przypadku gdy 10 ,_, u. albo 10 /•; zarowno pochodną .1ak 1 wek lor styczny nalciy wówczas ro. Oznaczmy:
zumicć jako jednostronne. ::: X·l-Jy
przy czym li 0~c Re 11'' "i) ,-. [m li'' X ,,,, Rez i .I' imz. Z uwagi 1ia równość (111.29)
Całka oznaczona funkcji z(t). T<,; kwesti<,; potraktujt~my hardzn formalnie.
Jeżeli funkcje x(t) i y(t) są całkowalne w przedziale (o:, /I), to 111amY
11 ! j'v ./(.\' I jy) ' 11(x, y) lj<J(x, y)
µ µ µ
~ z(t) tit ;\f ~ x(t) dt -1) ~ y(t) dt prZJ czym u(x, y) ' · Rcj(x I j1·), ·1,(x, y) 1111./(x I jy).
(l![.28)
a Stąd
Na przykład całka funkcji (II!.25) w przedziale <O, re/, wynosi 11(x, y)
dla x-·I jy E Q (llf.30)
1t Tt 7'(X' J')
\ (z 0 +re.i )d1' 1 \ (.\·o I rcos t)dl·+i\ (.J• 0 ·l·rsint)dt [.\" 0 t I r sin 1 lif 1.iLl'o t -- r cos tJIT '"
b () () Fu n kc j a z c s p o l o n a (I I 1.29) z mi c n n ej ze s po 1 o n e .i z j c s t
~• TCXo 1-J(n:_l'o 1-2,r) równoważ11a parze funkcji rzeczywistych (III.JO) dwóch
z 111 i c n ny c h r z c czy w i st y c h. Istotnie, z równości (111.29) wyprowadzi-
liśmy równości (111.30), jeżeli natomiast dane są równości _(111.30), to można ulwo-
('.WICZENIA
17.yć funkcjQ (li 1.29) w naslt;puj:1cy sposób:
L Co to jest funkcja zespolona zmiennej rzeczywistej. PodaC przyklad) i i11(1:rc:\·!:~1.-_j~\ l'('\).
j(z) 11(x, J') ij7J(X, .I') (!11.31)
metryczną.
przy c1.ym
2. Podać dcfinicjQ pochodnej .:'(1) oraz inll'rprclacj~ gco111clrycz11:1jcj11i.1dulu i argumentu.
3. l'odać dcfinicjQ całki oznaczonej funkcji z(r). X 0
I -
-i (z-i
.
::), y c= ~- (z·-z)
fi .I
·I. l'odać interprctacjQ geometryczną c:tlki z modułu pochodnej ::'(I), czyli\ lz'(r >I dt.
Funkcję 11(.Y, y) nazywa my c:::ę.\'eią n:eczyJ11i.1·tą, 1w tomiast 1;(x, y) --· c::f.frirt
5. l'ochodnq rzędu /1 funkcji z(t) nazywamy pochodną pochodnej rzędu 11 ··· I tej funkcji 11rąju11ą funl;cji ./(:.:).
(dla 11 > 2). Obliczyć pochodne kilku rzędów funkcji (ll!.25). Z pr;-.cprowatL'.OillT,O rozumowania wynika, :i.e teoria funkcji (lll.29) je:;l to
6. Narysować linię: a) z 1-l-}1, w< t ·" +w; b) z 2(1 I ci 1J, pu prostu teoria uldaclc"lW (!lf.30). Dzięki zr<,;czncmu, zwi<,;zlernu zapisowi --- kt<1ry
--rc<r,_;;-1-rc; c):: -l'.2jt, O,/· -l<Xi; d):: 21 2 -i-JI, O· I· ·l·OJ;
jest konsekwencją właściwości liczb zespolonych---- teoria runkc_:ji zespolonych
n:
c) z +Jt, -w< t ···O; f) z·= sin 2 1-l-}cos 2 1, O< t zmiennej zespolonej jcsl jednak bardziej przejrzysta niż teoria układów (lll.30).
2
Dzii;:ki tej właśnie przejrzystości, zwi<,;zlości, a także dziQki niewątpliwej elegancji,
funkcje (lll.29) znalazły liczne zastosowania w lcorii elektryczności, teorii sprQżys­
4. Ji'UNKCJA ZESPOLONA ŻMIENNEJ ZESPOLONEJ lości i innych dyscyplinach technicznych.

Przykład. Znaleźć cz,ść rzeczywistą i część urojoną funkcji

Niech Q oznacza pewien niepusty zbiór liczb zespolonvch.
w,-: z:'-2z
Dcf. F/111kc:ia ::espo/011a /(:::) z111ie111tć) ::c.1polu11ei z okt«:ślona w dz.ićdzinic ,Q Jvlallly tu
jest to przyporządkowanie każdej liczbie z E .~·,1, dokładnie jednej liczby zespolonej \V, 11· (.r-ljy)"'-·-2(.Y·l .i.l') x.1-J. 3x 2jy-· '.\.yy 2 ·--Jy"-2.x--2jy
Piszemy przy tym czyli
li' x"'--3xy' - 2x-l-}(3x 2 y·---y"-2y)
111 .f(z) dla (lll.29)
I I a zatem
Zbiór wszystkich wartości Jl', jakie przyjmuje funkcja /(:::) w swej d1.iedzinie ,Q, I" x"'-- ·3xy 2 --·2x
nazywamy przecill'd:::iedzi11ą tej funkcji. l·ti J.,.iy··-"·Y:\.~2y
.,'
•·\ 2.'16
--------
Przyltlad. Dana jest para funkcji
ll!. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONE.I

·r /1 .r +·Y
···----·-------- N:i przykład

11'
4. F\INKC.IA ZESPOLONA ZMIENNEJ ZESPOLONl'J

3 z'·i·
z
247

z z+I'
l11 '·' x·-y
Utworzyć funkck zespoloną f(z) o czQści rzeczywistej 11 i czQści urojonej ·o. to funkcje rzeczywiste zmiennej zespolonej, natorniast
511

f(z) = x-1 y 1-j(x v) = - - (z+z)+ l (::--·=Hi 1· (z+:Z)-· ~-.(z

·
1
2 2j
1
.2 „1 „ z)
] w. •}z'+-~ w= „~-~)'' w•= 2z+3j

Ostatccwie nic są takimi rlmkcjami.

f(z) (I l·j):Z

lln1ilc111rctac.ia geometryczna. Fun keja ( 111.29) realizuje (}(_lw::.orowmtie (prze- w

kształcenie) zbioru !r.!'., a więc swej dziedziny na przeciwdziedzinę -- którą oznaczamy
~1.'. Odwzorowanie 1.o stanowi interpretacji;; geometryczną funkcji zespolonej 1.micn-
nej zespolonej. Na rys. 111.5 przedstawiono schemat takiego odwzorowania.

RYS. Ill.6

Granica funkcji zmiennej zespolonej. Niech IQ oznacza dziedzinę runkcji f(z)

i niech z 0 będzie punktem skupienia zbioru Q, przy czym w punkcie tym funkcja
/(z) możenie mieć określonej wartości.
Podamy określenie granicy wla.friwej g funkcji ./(z) w punkcie z 0 • Granicę tę
RYS. lll.5
oznaczamy symbolem
lim /(z) ,,
Przykład. Rozważmy funkcjQ
H' z2 dla Dcf. (CAUCHY'rno)
przy czym
'lt
O·: arg:: < ~ O· jzj < l !in_1 /(z) 11) ~- (l/(z)- gl : : : 1:) (llf.32)
( ~. „•·O

Ponieważ
H' /w/ cial'g w Uwag a. Warnnck 1\ O wystl,'pujący w definicji (lll.32) jest istotny. Sprawa ta jest jednak
dość subtelnej natury i wymaga komentarza. Przypuśćmy, że nierówność il O pod drugim kwanty-
'lt
a ponadto O < arg;: < , wiQc fikatorem po prawej stronic równoważn'ości (111.32) zastqpiliśn1y przez rl. Otrzymujemy wówczas
2
nową definicjQ, w sposób istotny różną od poprzedniej. Wcdlug tej nowej definicji każda liczba
lwi 1::1 2 arg H' 2 arg z zespolona g jest granicą każdej funkcji f(z) w każt~l'lll punkcie z 0 , takie zaś pojl,'cic granicy jest
Przcciwdzied·1.iną !."~'jest zatem w tym przykladzie obszar istotnie różne od poj~cia określonego równoważnością (llI.32) i nic mialoby żadnego praktycz-
nego znaczenia. Istota sprawy polega na tym, l.e rczygnnjqc z warunku dodatnio.id liczby il, może­
Q': O·. arg w.,: 1t, O< lwi „ my dla ka:i.dcj funkcji /(z), punktu z 0 , liczby g i liczby i:> O przy.i<!Ć np. Il 0-~ O i wówczas prawdą
Rys. HL.6 ilustruje to odwzorowanie. jest, że dla każdego zcQ i spclniającego nierówność O< jz„·zol < 6, czyli O< lz·-zol <O,
U w a g a. W wielu przypadkach interesować nas bQdzic odwzorowanie za pomocą funkcji jest spelniona nierówność j/(z)„„ gj < i:, gdyż żadna wartość z nic spclnia nierówności O < Iz „. zol <
(Jl ł.29) nic całej d,.icdziny .Q, lecz tylko pewnej .ie.i czt;ści wlaściwcj. Szczególnie często zajmować <O. lvlówi<ic bardziej formalnie, poprzednik O lz-·z0 j < ó w implikacji
sit; będziemy odwzorowaniem obszaru · lak jak to mialo miejsce w ostatnim p1?,ykladzic. Funkcję
(O < jz„ z0 j < ,\) oc? (jf(z)„ gj · t:)
(U l.29) nazywać bt;dziemy krótko ji111kcją z111h·111uj zespolonej.
Jeżeli funkcja (111.29) ma IQ właściwość, J.c dla rzeczywistej wartości z przyj- jest dla '~ O j(r!szywy, a tó zapewnia już prawdziu•o.fr: lej implikacji. Pozostawiamy Czytelnikowi
muje rzeczywistą wartość li', lo nazywamy j:1 .fi111/u:ją rzeczywistą :0:111ic1111cj :::e.l}JO· do samodzielnego sprawdzenia, że zarówno w definicji granicy wlaściwej (ll L 11) jak i niewlaści­
wcj (111. l '.\) ciągu liczbowego wprowadzenie warunku r> > O nie zmienia znaczenia definicji.
!011ej.

l
 4. HJNKCJA ZESPOLONA ZMIENNEJ ZESPOLONEJ 249
248 Jll. fUNKCJE ZMIENNl'J ZESPOLONEJ

Z równości (111.31), z definicji (lll.32) oraz z definicji granicy podw1)jncj fu k „ ( l l 1.33)

dwóch zmiennych wynika, że jeż.cli a==' Rcg, b inlZn ct~I J)cf. lim /(z)
lmg, Xo =·· Rcz 0 , Yo
o, o
}'rzyl;iad

l+:' - I
li111 li111 li111
Podamy teraz i n n ą cle fi n i ej Q granicy wia~ciwej g J'unkcji./(z) w punkcie
„

;: -O ·--"O

;:;<» równoważną poprzedniej.

Dd'. (HEINEGO). LiczbQ g nazywamy granicą Jimk<Ji f(z) w punkcie z

jeżeli dla każdego ciągu {z11 } zbieżnego do z 0 , o wyrazach z i= z0 i należących;~ 11
t'.WICZENIA
dziedziny :Q funkcji ./(z), ciąg {./(z„)} jest zbieżny do g.
J. Co to jcsl !'u;d<<i:> z1:sp11!011a zn1ic11ucj zcspulonej (królko: lunkcja zmiennej zespolonej).
Dla funkcji zmiennej zespolonej prawdziwe jest twierdzenie o działaniach
Q!llÓWiĆ intcrpretacj~ )jl'Olllelr)'t'.Zllq l:tkicj funkcji'?
arylmdycznych na granicach funkcji.
z. Znaleźć cz~śc rzcczywist<! u(x, J') i CJ.QŚĆ urojon<1 v(x, y) funkcji: a) Il' z'--1 z-t·Sj,
Dcf. ./(z) jcsl ciąg/a w punkcie z 0 „,„ lim /(z) =•c ./(z 0)
z+I
d) Il'

Ciąglość funkcji ./(z) w punkcie z 0 charakterywjc zatem ko n i u n kc ja

(I
Narysować przedwdzicdzim; funkcji: i::I 2, b) w „ dla
nastQpujących trzech warunków: J. a) 11• z-I I··) dla

istnieje ./(z), istnieje lim ./(z), lim /(z) =~ ./(z0 ) arg z< " d) li'· jz dla
I< Iz!• UJ, c) 11• 2:" dla O · 1::1 · 1 , ()
2
„

Z uwagi na równo:ić (Jll.31) łatwo jest zauważ.yć, że fu n kej a J(z) jest -J < Rez-"' I, Im z-.. O.
ci ą
g I a w p u n kc i e z 0 w L c cl y i ty I ko w l cd y, g d y ciągła j c st .1. Podać definicj~: a) Caucliy'ego, b) I kincgo, granicy właściwej funkcji/(::) w punkcie

w ty m p u n kc i e par a funk c j i (llJ.30). :o i wyjaśnić waczenie geometryczne tych ddinicji.

5. Udowodnić na podstawie definicji, ~.c: a) lim (2z+3) • · 5--·2f,
Jeż.cli funkcja /(z) jest ciągła w każdym punkcie pewnego zbioru to mówimy, z-·+1-j
ż.e jest ciągła w tym zbiorze. ;:2+1 z'+I
b) lim- . O, c) lirn ·- ~·
--J.
Na przykład fu1ikcja liniowa z •J Z·! J >'· i ;:.IJ
f(z) = az-1-h 6. !'oda(; okrdli:11ie ciqglo,ici funkcji f(z): a) w punkcie, b) w zbiorze punktów.
jest ciągła na całej płaszczyźnie, ponieważ dla każdego z0 7. l '~'r :"·, :i.c 1'11 t1b:jc: a) w ~ k, k -- stała, b) w , .. z, są ciqgJc, a nast~p-
nić uduwodnic, i.c su1iia J'ui:!"';i ciqglych oraz iloczyn funkcji ciitl\lych jest funkcją ciqgłq.
lim f(z) =• lim (az+b) az 0 +b == f(zo)
a. Udo\Vudnić_, ),e wi<:lu;r:ian a, z +a 1 ;: 11 ·- 1 -1~ ... ·l··a 1 z-l·ao je.si funkcją dqglą na calcj
1
11
11
."

Dalszych właściwości funkcji ciąglych zmiennej zespolonej nic bQdziemy tu płaszczyi.nie.

systematycznie omawiać. Wicie z nich wynika natychmiast z odpowiednich właści­ l). Podać okrc,lcnic granicy: a) lim f(::) · m; b) lim f(z) g, g l w;
wości funkcji dwóch zmiennych.
c) lim f(z) u:>.
Określimy teraz granicę lliew/a.friwą funkcji ./(z) w punkcie z 0 :
ltl. /(z) nazywamy funkcją ogra11iczo11ą w zbior1.c S~. jó.cli istnieje taka liczba M, ·i.c dla
Def. ka;.dcgo z (c.Q jest spclninna nierówność 1/(z)I •' M. Podać przykłady funkcji, które są "l'rani-
czone i takich, które 11ie sq ograniczone.
li. .Jc:i.cli funkcja w -·/(z) odwzorow11jc zbiór Q na zbiór Q' wzoie11111ie jed11o::nac:11i<', lo
Na zako11czenie podamy informac_jQ o granicy .fi111k(;ji f(z) iv 11iesko1/c;:;o110ści.
IV zbiolZC ~2' jest ok1cślona funkcja z g(w), która każdelllll punktowi ll'o C n' przypnrz<1dkowujc
Przypuśćmy, że rozpatrywana funkcja jest określona w pewnym sąsiedztwie nie·
dokładnie jeden punkt zu c: Q, ten mianowidc, któremu funkcja /(z) pr1.yporz<1dkow11je punkt 11'0 •
sko11czoności, a wiQc w obszarze ukrcślonym nierównościami O I! izl < oo. Funkcję g nazywamy /i111A c:ią orlwrot1111 do funkcji l Znalóć run keję odwrotną do l'unkcji:

złożona/(+) określona w pewnym sąsiedztwie

l ·z I 2
Funkcja jest wówczas .'>' punktu O, a) w-" J:: l, b) Il' 2z I· I ' c) li' _ I

I 12. Jeżeli run keja t '11(2) odwzorowuje zbiór Q na zbiór L\, natomiast funkcja 11• f( :.;)
a mianowicie w obszarze O < Iz! ..-< ---. odwzorowuje zbiór~ na zbiór 9.', to ka~.dcmu punktowi zbioru 9. jest pr1.yporządkowany w ten
(!
.,'
...' 250 111. FUNKCJE ZMIEN)'!EJ ZESPOLONEJ :>. ?OCI·lOJJNA FUNKCJI ZMIENNEJ ZJ'Sl'OLONL~J 251

sposób dokladnic jeden punkt zbioru Q'. Przyporządkowanie to nazywamy f1111kc)ą c/o;'oną F(z) =· Nicchf(z) = z 2
(zo+iłz) 2 -zil
/f<p(z)J. Podać przykłady funkcji złożonych i nmówić inlcrprelacj<,e geometryczną. · f , (z0 ) = Jun
.
-- . „ „ „ . „ . „ _ .____ „ =
.
hm (2zo·l·iłz) ~~ 2zo
.dz···rO Liz dz-l<-0
Od11owicdzi.
Jeżeli istnieje pochodna f'(z 0 ), to funkcja /(z) jest
·--y
J.. a) 11 =·" x 2 --·-y 2 ·l·x, ·v 2xy-l·y-l-5; b) li 'lJ = - ~-~;2-; ciągła w pun leci c z 0 • Istotnie, jeśli istnieje granica właściwa (IH.35), to
1 +x2 __ Y2 ·-·2xy X
istnieje taka liczba dodatnia d, że
u ~'
d) li • I + --x2-I---
c) (i-:1_::;:2-:::,-_;;-2)2:1:4/),2-' 7J
(l yz ./(z0 +Llz)-./(z0 )_ -f'(zo) I,,:;: 1
'() "" -·
y I Liz
dla ka~.dcgo .dz spełniającego warunek O < IL'.lzl < d. Stąd
9. b) (lll.33) i (Ul.32) lub / \ V/\[(!;;/> R) ,, (lf(c) ·g/ < r)], . l./(z 0 -l-Llz)-./(z0 )J ~ M · lilzl
c·OR>O
w+ ł 1-w gdzie M == H-lf'(zo)I, więc
c) / \
A1
V /\ [(/::/ >
11>0 z
R) ='· (//(z)I > M)]. n. b) z= --211'-,
lim ./(z0 +Ll z) = j(zo)
.dz-:•.C>
w+2
c) z~ Ostatnia n\wnosc oznacza właśnie ciągłość funkcji ./(z) w punkcie Zo.
I
Jeżeli pochodna funkcji ./(z) istnieje w każdym punkcie pewnego zbioru 9.,
)I'---

na przykład obszaru, to w tym zbiorze określona jest /imkeja pochodna f'(z), która
każdej liczbie z 0 e Q przyporządkowuje liczbęf'(zo). .
Zastanówmy się teraz naci warunkiem Liz_,. O. Dążenie przyrostu Liz do zera
Niech /(_z) oznacza fu1ikcj<;e zmiennej zespolonej, określoną w pewnym otocze- może się odbywać na nieskoilczenie wicie różnych sposobów. Istnienie pochodnej
nm Q punktu z 0 • Symbolem ,dz oznaczymy przyrost zmiemu;j z, który może być J'(z0 ) oznacza, że dla każdego z nich granica ilorazu (IH.34) istnieje i ma tQ samą
dowolny, lecz różny od zera i taki, że z 0 +Lfz E Q. wartość. Okazuje się, że rozwijając tę myśl można otrzymać pewne ważne związki
Przyrostowi Liz odpowiada przyrost 11 w 11•arlo.fri.fi111kc;ji różniczkowe, stanowiące w ar u n ck le o n i c cz ny istnienia pochodnej (IlI.35)

ilw ==.f(z0 +1lz)--./(z 0 ) =• Warunek konieczny istnienia pochodnej f'(z 0 ). Przypuśćmy, że pochodna
11(x0+.dx, y 0-l-Liy)-11(x0 , J'ci)·IJ[1J(.x 0-1.dx, Yo--11/y)- 'li(Xo, J',o)J f'(z 0 ) istnieje. Ponieważ
!Iw ilu-l-j!lv
Symbol ilu oznacza tu część rzeczywistą, natomiast symbol il?J oznacza czceść uro·
joną przyrostu LI w.
więc biorąc pod uwagę wylącznic takie przyrosty LI::, których c z Q ś ci u r o .i o -
/l111
Niech llx ~== Re.dz .dy 11111lz. Stosunek -Az , czyli stosunek nc są.równe zeru (Lly==O),otrzymamy
1lw (III.36)
(l!T.34) ·11z:
natomiast biorąc pod uwagę wyłącznic lakic pn:yrosty .dz, których części
nazywall\y ilorazem różnicowym funkeji.f(z) w punkcie z 0 dla przyrostu .dz zmiennej rzeczywiste są równe zeru (llx=ll),u'.!".'.y111:1111y
niezależnej z.
1lw . 1J11 1li1 (lII.37)
(1lz = jily)
Dcf. Granicę właściwą
ilorazu różnicowego (111.34) gdy !Iz-> O nazywamy ·11z:- = - 1 li.Y- + !Ci;-
poc11udlll{ jimlu:ii ./(:o) w punkcie z 0 i oznaczamy symbolem f'(z 0 ). Ponieważ pochodna f'(z 0 ) istnieje z założenia, więc równa jest granicy ilorazu
Jvlamy więc (IIl.36) gdy 11z ->O, czyli gdy !lx-> O. Stąd, biorąc poci uwag<;e definicję pochodnych
(Ill.35) cząs1kow_vch, do::lajcmy
(lll.38)
podobnie jak w przypadku funkcji zmiennej rzeczywistej.

I I
252 III. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONEJ 5. POCHODNA FUNKCJI ZMIENNEJ ZESPOLONEJ 253

Rozumując podobnie i korzystając z równości (Jll.37), otrzymamy . staiuy z definicji pochodnej (Ul.35) i z definicji Heinego granicy funkcji. Rozwa7.my zatem
skorzY
·. {z J zbieżny do zera, o wyrnzac1i roznyc
<- J1 o cl zera 1· ta 1c·1, I(t ó rcgo ł<aZ(
· Iy wyraz o numc17e rnc-
·

/'(zo) = ~~-· ··I~j'.- (HL39)

cią~ st~Jll spełnia warunek x 11 y 11 i= O, nato111iast każdy wyraz o nurncrzc parzystyrn spełnia waru-
parZY· . . I . . . ( } .
. , ~·· O. Odpowm( aJący temu C111gow1 z„ ciąg
JJC k .\„.1u
przy czym symbole pochodnych cząstkowych we wzorach (llJ.38) i (Hl.39) ozna-
/(z_„) ·j"_(~~ }
czają wartości tych pochodnych w punkcie (x0 ; Yo). { z„
Porównując prawe strony równości (III.38) i (li l.39), dostajemy ostatecznie
wartości ilorazu różnicowego ([U.34) jest następujący
()11 ov ou iJv
Sx -dy oraz OJ; = Dx (lll.40)
__(l~I~, O, ==<L±.D, o, ...
w punkcie (x 0 ; Yo). Z1 Z3

Równości (lll.40) nazywają się warunkami (lub rów1ta11imni) Cauc/zy'ego- Ponieważ założyliśmy, że limz„ '=O, więc otrzynumy ci!ig jest oczywiście rozbieżny, a zatem po-
Rie111a11na. Udowodniliśmy zatem następujące twierdzenie. chodnaf'(O) rozważanej funkcji nic istnieje.
Tw. Jeżeli jimklja J(z) = u(x, y)+J"<!(X, y) nw 111 punkcie Zo Xo !/11 0 po-
Za pomoq równail Cauchy'ego-Ricmanna można zręcznie formułować różne
chot!nąf'(z0), to pocliodne cząstkowe
war 111\ ki wys lar cz aj ą c c na istnienie pochodnejf'(z0 ).
óu óu Dv <)71
(llI.41)
dx ' -;)y' Dx ·()_),
istnieją IV punkcie (x 0 ; y 0 ) i JIJe/niają warunki Cauchy'ego-Rie111a1111a (IU.40). Tw. Jeżeli jimkcje u(x, y) i 1;(x, y) są różniczkowalne w punkcie (x 0 ; y 0 ),
Spełnienie
przez pochodne cząstkowe (IH.41) w punkcie (x0 ; Yo) warunków ponadto pochodne cząstkowe (111.41) spełniają w tym punkcie warunki (Ill.40),
11
(IIl.40), stanowi zatem warunek konieczny na to, żeby istniała pochodna f'(z 0). to jimkc:ia /(z) u(x, y)+Jv(x, y) ma pochodną f'(z 0 ).
Przykład. Rozważmy fnnkcjęf(z) ~·Re z. Mamy tu
DOWÓD. Jeżeli fllnkcjc u(x, y) i v(x, y) są róż.niczkowalnc w punkcie (x 0 ; Yo), to za~ho.·
u(x, y) '"" x, v(x, y) ·-- O wuj<\C przyjęte poprzednio oznaczenia mamy
WiQC
du <lu <lv tlv <)li Óll
I, •.. o, ·- () ·- o 1.lu ,.,. ··-·-
<lx
/lx+
,)y
1ly+ o 1 (!;lzl) (lll.'12)
,)x <ly <lx ily
a zatem warunki Cauchy'ego-Riemanna nic są spełnione w żadnym punkcie płaszczyzny. Wynika oraz
stąd, żew żadnym punkcie płaszczyzny nic istnieje pochodna rozważanej funkcji.
Uwag a. Aczkolwiek pochodna funkcji zmiennej zespolonej f(z) ~"Re z, czyli f(z) '~ x,
nie istnieje w żadnym punkcie płaszczyzny, to jednakże pochodna funkcji zmiennej rzeczywistej
pu./ czym o 1 (lt'.izl) o 2 (1.dzl) s'l to niesk01\czcnic malc rzędu wyższego niż lilzl, gdy
f(x) = x istnieje oczywifoic dla każdej (rzeczywistej) wartości x. Przykład ten ma na celu wyrobie-
nie u Czytelnika poglądu, że warunek istnienia pochodnej f'(z) jest warunkiem bardzo silnym,
o czy111 przckona111y się jeszcze nic raz.

.Istnienie pochodnych cząstkowych (Ill.41) w punkcie (x 0 ; J'o) dwóch funkcji (por. część Il, str. 114). Skorzystamy teraz z warunków (llT.40). Zast1;pując mianowicie w równości

u(x, y) i v(x, y) i spełnienie przez te pochodne warunków Ca uchy' ego-Riemanna (Ill.42) pochodną
1)11 c)v
--·--przez - -····- oraz w równości
. i!v
(HI.43) pochodrn1 ···· przez -- , a
uu następnie
.
oy <lx cly clx
nic zapewnia istnienia pochodnej f'(z 0) funkcji j(z) = u(x, y)+J1!(X, y), a więc
· mnożqc obie strony równości (Uf.43) pncz }, otrzymamy kolejno
me stanowi warunku wystarczającego na to, żeby pochodna /'(z0 ) istniała.
1)u ,)v
Przykład. Niech /lu"- :lx - ··· ;ly·l-o 1 (l!lzl)
,)x <lx
dla xy =O
11(x, y) "" v(x, y) ,,, fi oraz
Ponieważ
to dla xy i' O

<lu ilu rlv clv

···-- ~' ---- "= - - = -·-- '"' O w punkcie (O; O)
,)x hy <lx óy
wi~c pochodne cząotkowe (Ul.41) istnieją i spełniają w punkcre (O; O) warunki (UI.40). Wykaże­ 1l1v '~' ,cla-1-j ~11; '''
du clv ( ,)„ 1lv )
(.lx 1-j,Jy)I} ···· (.lx I ]fly) ·I o(j.!lzl) ~ ----· I j - - ,clz-1 o(ILlzi)
my, że pochodna funkcji f(z) ~· u(x, y)·l-jv(x, y) w tym punkcie n ie istni ej e. W tym celu eh . 1)x <lx <lx
.,'
 254 Ili. FUNKCJE Z~llENNE.I ZESPOLONE.I 5. POCHODNA FUNKCJI ZMIENNEJ ZESPOLONEJ 255
•·\
przy czym o(l.:lzll 11 1 (lilz1J ljo"([/lzll jest 11icsko1\czenic małą (o wartościach zespolonych) Obliczanie pochodnej f'(z). Omówimy teraz w krótkim zarysie (pomijając
rzQdu wyższego niż 1 lzl, gdy 1.·l::I ·•O, tzn. dowoc.ly) obliczanie pochodnej funkcji zmiennej zespolonej. Wzory i twierdzenia,
lim
o(i•lzlJ
. () 'akie przy tym podamy, mają dobrze znane odpowiedniki w rachunku różniczko·
Stąd
1.1.-:1 .. () ! lzl (l{I.44)
~vym funkcji jednej zmiennej rzeczywistej. Fakt ten wynika stąd, że definicja (III.35)
.J 11' ( .<'111 Ij 1}1• ) + o(I. 121) ma taką samą postać jak definicja pochodnej funkcji zmiennej rzeczywistej.
.1:: 1)x ilx Na wstępie wprowadzimy nowy, bardziej dogodny w wielu wzorach symbol
Suma w nawiasie po prawej stronic tej równo:k:i jest okrc~;1nn~1 liczb<!, niczalc:i.ną od I:, natomiast pochodnej, mianowicie
drugi składnik d:1i.y do zera gdy .·Iz·• O, co jest konsekwencją równości (l]l.·MJ. Wynika st:id,
t(l
...Iw 1l11 )
;•.c iloraz ma granicQ wlaściwq gdy .. Iz + O, a zalcmf'(zol istnieje i równa siQ +.i .~v- end {fi
ilz <lx 1lx ' ·
Uwag a. Zaloi.cnic li różniczkowalności funkcji u(x, y) i v(.r, y) w punkcie (x 0 ; J'o) jest który będziemy używali na równi z syrnbolemf'(z).
s/ahs::e od założenia islnicnia i ci:młości w otoczeniu punktu (xo; J'ol pochodnych (lłl.41), natomiast Przechodzimy teraz do podania kilku p o cl s t a w o w y c h wzorów
jest silui<'jsze ml założenia ciągłości funkcji/(::) w punkcie z 0 • Wynika stqd, że jeżeli !'unkcjc u(x, y) t wie r d ze 1\.
i v(x, y) są klasy C 1 w pewnym otoczeniu punktu (xo; y 0 ), a ponadto w punkcie tym spełnione
są warunki Ca11chy'e1to-Rie111a1111a, to pochodnaf'(z 0 ) istnieje. Nic wynika stqd natomiast, że ciqglość
p o c h o cl n a r u n k c .i i s .t a I ej ./(z) = c jest równa zcru
funkcji f(z) w punkcie z 0 oraz spełnienie w tym punkcie warunków Cauchy'cgo-Ricmanna zapewnia /'(z) =o O
ist11icnic pochodnej f'(z 0 ). Udowodniono jednak, że j c ż c I i r 11 n kc ja /(:.) j c st ciągła
w p c w n y 111 ohs::arzc i s p c ł n i a w n i tn w a I' u n k i Ca u c h y 'c g o - R i e m a n n a Pochlidna funkcji potęgowej .f(z)=ccz", wyraża się wzo-
l o is lnie j c po c il od n a f'(;;) w każdym punkcie tego obszar u. Ten ostatnl r cm
warunek wystarczający, który dotyczy istnienia pochodnej f'(z) w pewnym ohszar::c, jesl bardzo f'(z) = 11z11 - 1
prosty, jednakże jego dowód wykracza :r.nacznic noza rnn1y tego podri;;cznika.
Litera /1 oznacza tu dowolną liczbę naturalną.
Przykład. Rozważmy funkcję/(;;). „ c", czyli
Przykłady
f(z) ex ens y-! j ex siny
f(z) ==• 3+8J, f'(z) =O, f(z) ~c z', f'(z) = Sz"
Funkcje u(x, y) i 11(x, y) są tu klasy C' na ca lej płaszczyźnie, a ponadto
1)11 du Tw. (o działaniach arytmetycznych na pochodnych). Jeżeli istnieją pochodne
.„ ex ens Y1 --ex sin )'
1).1· 1).1· dl. dh
-'- I ...„ Io
il·11 (·!·{! dz dz'
c·\' sin )' J ex ens J'
tl.1· ÓJ'

wi~c warunki Ca11chy'cgo-Rie111a1111a są spclnionc. \Vynika st:1d, że rozpatrywana funkcja ma w każ­

dym punkcie ;;0 płaszczyzny pochodną /'(::0 ). Tę pocl10dn:1 można obliczyć na przykład za po-
moq WZUl'll (llf.~B)
f'(zu) exo ens J'o +.i cxo sin )'o
a wi~c korzystajqc ze wzorn hlicra dostajemy ostatcc1.nic
'. [/(z). · li(z)] 0= dl · li(z). ·r' dli · /'z')
„.{
/'(.7o) t Z ..
1 I
lZ {/::_ . \ .
l'-lazwa warunki C1111l'liy'ego-Rie111111111a, którą wprowadziliśmy dla równości
oraz, przy dodatkowym założeniu li(z) of. O
(111.'IO), nic ma uzasadnienia historycznego. Warunki le znane już były w XVIII w.

Il!tL.J
d'ALFMBERTOWI i Euumow1, a wic;c nic lylko na w ie.le lat przed urodzeniem R1E- 1
:'[_ !i(z)- !.1/ /(z)
dz dz·
i\.l/,NNA, ale także przed urodzeniem CAuc11Y'HiO. Zasługą CAtlCllY'r:c;o i RIE· _:!_ ·-·i7fo
MANNA jest jednakże precyzyjne zbudowanie podstaw wspólczcsncj lc:orii funkcji dz . h(z).
zmiennej zespolonej i z lego wzglc;du ich nazwiska związano z rc'iwnościami (111.40),
U6rc mają dla tej Jeorii podstawowe znaczenie. Nalei.y zaznaczy<'.'. /,c warunki /(::) .: I ::', f'(z) -· I +3z2, h(z) .„, 5z 2
(llJAO) pojawiły się po raz pierwszy w tych pracach d'J\lcmbcrta i 1·:1ilcr:1, które o· z-1' J
dotyczyły zagadnici'1 hydromechaniki. lr'(z) o·z 2 +s·2z IO::, g'(z) ~-· _ „ _ „ „. • „.-.„
zZ
(z 'F 0)
 256

Tw.
lll. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONEJ

(o pochodnej funkcji złożonej). Jeżeli/i111lu:ja I:,

(p(z) zmiennej ze:i;i
!onej z ma pochodną q/(z), natomiast ./imkcja w=' f(l,) z111ie1111ej zespolon~j I:, ~ °·
-- 1
-----------------
J.
S. l'OCllOlJNA FUNKCJI ZMIENNE.I ZESl'OLO Nl'J
-
(:WJCZENRA

p,idać derinicjQ pochodnej funkcji zmiennej zespolonej i porównać ją <. definicj:1 pochod-
257

pochodną/'(/:,), to ji111k<;ja zlożona w= F(z), gdzie F(z) = /[qJ(z)], 111a pochod,::.

ncJ. f un...l·cJ'i z111ic1111cj
, rzeczywistej.
F'(z) =/'(/:,)q/(z) ([Ir.4 5) . OiJH'>wić: a) w:1runck konieczny, b) warunek wystarczający na Io, żeby funkcja/(;:)
2
miala pcldll>dll<i w pu11b:ic z,„
Czym dla istnienia pochodnej f'(z) sq warnnki Canchy'ego-Rie-
przy czym na 111ic:j.1·cu ( należy podstawie: (p(z).
111 anna:"
. omówić pudstawmw. wzory i twierdzenia, które dolyczą obliczania pochodnej ['(z).
Przykład 3
w~" F(z) 0 = (3z-l-5) 4 , w =fa-i= ,.„ ~ = rp(z) Jz+5 ••
1
Udowodnić, że istnienie pochodnej f'(z 0 ) zapewnia ciqgłość funkcji f(z) w punkcie z 0 •

F'(z) 0~ (4C) · 3 !2(3z-1·5)"

s. Wykazać, że jci:eli istnieje f'(z), to:
'111 • clu ilv . uv
a) f'(„l - .. -1 - - , b) f'(z) ' - -1-J
-. tlx · ,)y ,)y <lx
Wzór (lll.45) można też zapisać następująco
Wska z ów ka. Skorzyslać ze wzorów (lll.3B) (lll..39).
dw div dl:,
(IlI.46) 6. Obliczyć na podstawie definicji i na podstawie wzorów (Ill.JH), (lll.39J oraz wzorów
dz- -- d( ITi
a) i b) z zad. 5, pochodną funkcji: a) /(z) ::.l·--::, c) /(z)
Tw. (o pochodnej runk.cji odwrotnej). Jeżeli /iutkc:ja z g(w) przyporząd- =2 I·
kowuje wzajemnie jednoznacznie punktom zbioru ,Q' p111tkty zbioru .Q., przy czym Porównać wyniki otrzy1na11c rói.nynii n1dodami.
jimkc:ja w =;/{z), odwrotna do niej, jest ciągła w zbiorze .Q., nato111ias/ ji111kcja g(w) 7. Wykazać, że funkcja: a) f(z) lzl, b) f(z) - ' llll z,
ma pochodną g'(w) efa O w zbiorze .Q.', to ji111/u:ja ./{z) ma pochodną
c) f(z) ,,,
1
(Rcz-l·lmz)·l·z nie ma pochodnej w żadnym punkcie płaszczyzny.
2
.'(z ) ::::.-:: l ·····- (lII.47) Sprawdzić, czy funkcja /(z)
./
--~,-·
n. u(x, .1')-1-/v(x, y) ma pochodn:i:
g (w)
I" x'--.v' fu~.:__.: x·--y
c)
przy czym w '''/(z), :: E .Q.. a)
l'tJ ::___--= 2.ry lv :·"_;: y--~x
Znaleźć czt;ść rzeczywistą i CZQŚĆ urojoną funklji f(z) • ;: 2 c 2 , sprawdzić, że spcl11iaj;1 one
<).
Przykład. Niech g(w) '~ aw-1-b, a i• O. Funkcja ta przyporządkowuje wzajcn1nie jedno-
z-b warunki Cauchy'cgo-Riernanna, obliczyć /'(z) oraz/'(---}) i /'(i).
znacznie punktom płaszczyzny otwartej punkty tej samej plaszczyzny. Funkcja 11• •
a
-- , od- „
<i. a) 3z 2 I, b) -- _::.__ , c)
wrotna do z=- all'·l-b, jest ciągła na calej plasze1.yźnic. Ponadto g'(ll') .„. a i- O. Stąd
OdpowiNII.i. z'l
8. a) lak;f(z) :: 2 , hl lak;f(z) e·<, c) nic;f(z)•-'(I j)(llez·-·Irnz).

(/
9. /'(z) z c"(z I 2).

zgodnie z wynikicn1, który n1ożna uzyskać korzystając z twierdzenia o działaniach ~1rytr11dyc1:1iych

na pochodnych.

Pochodne llrngit•go i wyższych rzi;Mnv funkcji zmiennej zespolonej określa się

lkf. FunkLjQ /(::) nazywamy /111/u11101fic::11ą w p1111kcie ;: 0 , jó.eli ma pochod1i<1
tak, jak w przypadku funkcji zmiennej rzeczywistej, a więc
f'(:) w pewnym otoczeniu lego punktu.
11 o I l) 111 () r fi c z n o ś ć r li n kc .i i }'(;:) w p li Il k c i e Zo j c s [ \V i \. c
dla 11 °~· I, 2,
w I a ś ci w ością od n os z ą cą s i Y. n i c ty I ko d o s a rn ego p 11 Il k t u
::- 0 , I c c z I a k ż e d o p e w n c g o o l o c z c n i a t c g o p 11 11 k t. 11. F li n kej ~1
Na przyklac! f(z) ,--, z 2 , f'(z) 2z, f"(z) "' 2, fU>l (z)= O dla każdego 11 3.
holomorl'iczna w punkcie z 0 ma oczywiście w tym punkcie pochodną, ale n i c
Dalsze zagadnienia związane z pochodną funkcji zmienne.i zespolonej, a w szcze· n a o d w r ó !. Funkcja może mieć pochodną w punkcie z 0 i moż.c nic by(; holo-
gólności związane z nią interpretacje fizyczne i geometryczne, poznamy w następ· morficzna w tym punkcie, gdyż może nic mieć pochodnej w Y. ad ny 111 o l o „
nych punktach tego rozdziału. cz c n i u punktu z 0 • .,'

! I
 258 llL FllNKCJlć /.~llLNNLJ Zl'Sl'OLONJ:J 6, FUNKCJA HOLOMORFICZNA 259
i''"
.\

Na przykład l'u11kcja Cz1:ść rzeczywista 11(x, y) i cz<,eść urojona v(x, y) funkcji holomorficznej w pew-
f(z) Jzl' nvin obszarze, s:1 zatem funkcjami harmonicznymi w tym obszarze, sprzi,;żonymi
czylif(o) .v'·I .1·2, Jlla pochodną w punkcie :: 0 O, llli;11Hl\l'icic z~ sobą, Na odwrót, przypuśćmy, że dane są w pewnym obszarze dwie funkcje
' kl.ci' harmoniczne u(x, y) i ~>(.r, y), sprzi,;żone ze sobą. Ponieważ są to funkcje klasy C 2 ,
/'(O) lim -- ·~ lim J. l::i · c·J'"" -··O
."!.: ,_() ,j_.. ~IJ a zatem tak;i-.e klasy C 1 , wii,;c na podstawie warunku wystarczającego istnienia po-
jednakie nic jest to f1111kcja hoio111nrfic1.11a li' ()'111 !'llllkl'iC, JWlliCWai. dla kai.Lkgn Z/ () pochodna chodne.i stwierdzamy, 'i.c ./(z) =' 11(x, y)-1-jv(x, y) jest funkcją holomorficzną w roz-
/'(z) nic istnieje, r,dyż warunki Cauchy'cgo-Ricmanna S<! spcl11icn1c tylko w pu11kcic :: 0 O, ważanym obszarze. Jeżeli wiiec elana jest para funkcji harmonicznych w pewnym
.Jc:i.cli funkcja/{::) jest holomorficzna w ka:i.dym p1111kcic obszaru D, Io 1111'.iwimy, obszarze, sprzi,;żonych ze sobą, to jedna z nich (nic którakolwiek!) jest czi,;ścią
:i.c jest /10/0111m:fi'l'::11a 11· ty111 obs:::ar::e. rzeczywistą, natomiast druga jest częścią urojoną pewnej funkcji holomorficznej.
1-lolomorficzność w obszarze oz11ae1.a dokladnic to samo, co islnicnie pochod- Przypuśćmy z kolei, że dana jest jedna funkcja u(x, y) harmoniczna w pewnym
nej w każdym punkcie tego obszaru. obszarze D. Dla uproszczenia zalożymy, że obszar ten jest w n Q t r z cm prost o -
Rozwai.rny l\1nkcjte ką t a o b o k a c h r ó w n o I e gł y c h cl o o s i ll Je I a d u. Bi,;dziemy poszu-
/\::) "' u(x, y)l-f1•(x, y) kiwać J'unklji ./(:::) holomorficznej w prostokącie D, dla której u(x, y) jest :.:zieśeią
rzeczywistą.
holomurfic:rną w pewnym obszarze D. Mamy wi1:c
Jeżeli taka funkcja holomorficzna./(z) = u(x, y)-!-j1.1(x, y) istnieje, to jej czi,;ilćJ
00

oraz (I Il.'18) urojona 11(x, y) spclnia uklacl równai'1 (111.48), w których u(x, y) jest daną funkcją
klnsy c:~. Układ taki rozwiązaliśmy wzgl<,eclem 7J(X, y) w tomie 2-gim (rozdz. n,
w każ.dym punkci1; tego obszaru. Zali'1i.111y nast<:p11ic, :i.crun keje u(x, y) i ·n(x, y) p. (1) lego poclri,;cznika. Otrzymaliśmy wówczas wzór, któi'y po odpowiednim do-
są klasy (.' 2 W obszarze}). J\czkoJwick. fokl tell wynika!. Warunku, ż.e ft111keja/(z) stosowaniu do wprowadzonych obecnie oznacze11 jest nasti,;pujący
jest holomorl'iezna w obszar1.c D do sprawy tej wrócimy jeszcze w dalszym X J'
toku wykladu ---jL:dnak:i.e obecnie przyjnrnjemy go z zalo:i.cnia. ·v(x,y) ==} ---11/t,y)dt+} u.,(x 0 , t)dt-1-C (UI.49)
R,\żniczkująe obt1stro1111ic pierwsze '/, n"w11ar'1 (111.48) wzgl'(dem .1·, natomiast ·''o Yo
d rugic wzgl1:de111 y, ot rzym a my C owaeza tu dowolną stalą (zespoloną), natomiast ,•l 0 (x 0 ; y 0 ) jest punktem do-
!)'·•' wolnie wybranym w prostoki1cie D. Funkcja v(x, y) określona wzorem (Ill.49)
oraz
,)yilx . zatem u lc1ac1 (111 .L.18) • I>0111ewaz
spe I111a • • pochodne
· --óu
- -· 1. --·-
Du wysti,;pu.iące
. w 1.ym
óx óy
Stąd, na podstawie twierdzenia Schwarza o n\wności ci<)glych pochodnych n11c-
ukladzie są klasy C (bo funkcja u(x, y) jest klasy C ), wiiec funkcja e,.i(.r, y) jest
1 2
:;zanych drugiego D'.Qdu, do:ilajcmy
klasy C 2 , a zatem także klasy C 1 • Na podstawie warunku wystarczającego istnienia
(l:' li pochodnej wynika stąd, że funkcja ./(z)= u(x, y) !jv(x, .r) je;;t holomorficzna
o
w prostokącie D.
a więc c '/, "' ś L' r z c czy \V i s t a 11(x' _!') r li Il k c .i i !J () '. L' 111 o r r i cz n ci Przykład. Znaleźć funkcji,' holomorficzną f(z), jeżeli dana jest jej czę~ić rzce1.ywista 11(.r, y)
w o b s 'I. a r 1. c D j es t r u n k e .i ą h a r 111 o 11 i cz 11 ą w t. y m o b sza r z c. x:i __ yi.
'v\! sposób analogiczny moż.na udowodnić-, że Mamy tu
--- lly(X, J') =' 2y,
1) 2 •1J 1)'·11
;i_,„>. I i),;;>. = O Ponieważ funkc.ia x 2--· y 2 _jest harmoniczna w każdym prostokącie D, więc można przyjąć .r0
• • .l'o O. Z uwagi na wzór (Il.l .49) otrzymamy wówczas
a wi1:e cz\: s c u ro j o 11 a «(x. y'l fu 11 k c .i i h o l o m o r r i cz 11 c j w ob - X l'

s z a r '/. e .D j e s l t a k ż c r u 11 k c j ą h a r m o n i c 1, n <) w i y 111 o b s z a r z c, v(x, y) '~' \ 2ydt+ \ 2 · Od1+ C

() o
Przypo111i11amy, :i.e funkcja harn1011ierna jest z definicji klasy C"
'l'(.r, y) 2.ry·f c
Def. Dwie funkcje harrnonic:;.nc 11(x, y) i ·1•(x, y) nazywamy S/!l'Z<,'ŻOll)'llli
1.c sohą, jc:i.eli spclniają uk/ad ró11·11wi Cauc/1y'cg11-Ricma111111, /(z) , x 2 --y 2 -l·j2.l')'·l·jC ,_, (.1··l·jy)2-!-jC
 260 III. FUNKCJE ZMIENNl'J ZESPOLONEJ (._ HJNKCJA llOLOMORFICZNA 261

wkc ostatecznie irc>SILlpadlych do pr<)',kj L. Pole elektrostatyczne określone w takiej plasz-

f(z) _-, z 2 -I A a)'Z' \ l - .
, ·. n·izywamy 11fask1m polem elektrostatycznym.
cz1·zn1c . - . . .
A oznacza lu dowolną stalą 11rojo11ą, która stanowi wartość funkcji f(z) w JJocz·itk
·
k
" u u ·Jadu, " WvbierzmY jedną z plaszcY.yzn prostopadłych do proste.i L, ustalmy 1ia n1e_1
A f(O). układ
l:·tti1vJ' j,artcz1"a11ski
r 1S to\_( · _
ws11ólrz1·d11ych
't.".
Oxv (rys. 111.LJ) i traktujmy j;l jako
w • • • • •

W podobny sposób znajduje siie funkcji,? holomorriczną ./(z), gdy dana jest jci :;h:~zczyznie zespoloną Z. Odcinek 11/ prostej L wytwarza pole elektrostatyczne.
cz9ść urojona. Odpowiednikiem wzoru (III.49) jest wówczas wzór ' Rzut wektora tego pola w punkcie :: na plaszczyznie Z wynosi w przyhlii.cni11
.Y „ ~ (!dl
u(x, y) ,_,,) v.v(t, y)di !- .\ - -·vJx 0 , t)dt ! C .IE . cos 9'
(I!I.50) /::[
J'o
dzie ;;__ jest 11·crsorc111. Stąd dostajemy wzór dokładny
g
. Intcrprc~:~cja gcomctr~c~11a. I~ozważmy funkcjie holomorficzną /(z) = u(x, Y)+ [::I
-+.ru(x, y) rozną od stale.i 1 utworzmy dwa pola wektorowe ;:;
(llUI)
P "-'- grad u(x, y) oraz Q ''' grad ·v(x, y)
Ponieważiloczyn skalarny P · Q O, gdyż z uwagi na warunki Cauchy'cgo-Ric-
manna marny

( -~)~_11
ilx ().\:
o
wiiec wektor P jest ortogonalny do wektora Q w każ.dym punkcie rozpatrywanego
obszaru. Wynika stąd, że rodziny linii
u(x, y) ~' const oraz 7J(X, y) ~- const
są ortogo11al11e jedna wzgliedem drugiej (rys. I 11. 7). lt YS. ll l.'l
1,
Wprowadzamy nową z111ie1111ą calkuwania 'I'· Mamy

li~
!! [:::[2 ' COS 9' -~(l~>'_'i'
grad u t.:(lt' c __ cos-,,, T:::12-,p 1:::12
[z/
dl --- ----,----- dq•
cos·-r;·

~-
.....
\, Gdy l rośnie od - - ,-1_, do -I •h, to 'I' rośnie od -- ;c do -1-- rr Mamy 1·:atem
+:r/2

o ~ cos 'I d11'

RYS. 111.7 RYS. 111.H -"·;1/2

czyli
Na przyklad rodzina linii x 2 --y 2 ·-·-· consl jcsl ortogonalna do rmlziny linii 2.1T - cnnsl,
gdyż funkcja x 2 ----y 2 --l-j2xy, czyli z 2 , jcsl holomorficzna. (lll.'.i'.')

Intcrprctac.ia clckfrostatyczna. Rozwa;i-.my prostą L pokrytą ładunkiem Wartość natież.enia E rozwai.ancgo płaskiego pola eleklrostatyu.ncgo moi.na więc
elektrycznym o stale.i giestości liniowej (!. Ładunek ten wytwarza pol.e elektrosta- za pisać z.a pomocą ru nkcj i zmiennej /.espoloncj W postaci (I Jl. )2) bąd}. {ci., oddYiC--
tyczne plasko-ró11'11olegle. \Vektory tego pola zaczepione w dowolnych punktach la.h1c czi,;ść rzcczywistq od CZQści urojonej, w postaci
jednej prostej, równoległej do prostej L, są równe (rys. III.8). Dla poznania właści­ --~1,1:__1:
-1- ,. ___:_____,21!,J' _~_ (lll.'.i.1)
wości pola płasko-równoległego wystarczy wiiec dokonać analizy w jednej z plasz·
1:' !:_, +.11'_„
.Y'·+y- · x---1 y-.
' „
„
\'
 111. FUNKCJE Z~IIENNl'J ZF.Sl'Ol.ONJ'J
6. FUNKCJA HOLOMORFICZNA 263
•· 262
'
Latwo sprawdzić, :i.e nie jest to l\111kcja holomorficzna, gdyż nie spełnia 11•11runków ciągłość l't111kcji arc tg](:-. l\>1cncjal :r.espolony pola (111 Sl) jest wiyc określony w ptil-
Cmtc!iy'ego-!Ue111a!/11a. Czieść r1.cc1.ywista '""'i Ci'.((ŚĆ urojona Io'.,, tej funkcji są nato 111 iast
Liasy C 1 i spełniają warunki l ·iszczvźnie
p'. . ') Rez >O nastQpuj<icym wzorem

1) . .)
oraz .. (• foy
( ) )'

w każ.dym punkcie, z wyjątkiem początku układu. Pierwszy z tych warunków oznacza, czyli
F(z) == 2c(argz-j !n Iz!) FC (111.57)
ż.e pole (li l.53) jest hezll'iroll'e, natomiast drugi, :i'.e połt.: to jest /Jezir1id/011·e. Wynika
stąd, że w każ.dym prostokącie (a nawet --- jak można wykazać - w każ.dym obsza- gdzie C oz.nacza dowolną liczbę zespoloną. Liniami stałego potencjału są lu okrl,'gi
rze jednospójnym) nie zawierającym punktu O istnieje taka funkcja V(x, y) nazywana l=I = const, nalomiast liniami sil - półproste argz = const.
po/cl/(jale111 elektrostalycz11ym pola E, :i.e Powrc\ćmy do wzoru (111.56). Ponieważ

<)J' r)U I .
i)V
(111.5<1) F'(:) 1h 'I
Ó)'
wiQC
oraz istnieje taka fun keja U(x, y), nazywa na ji111/ują sil pola E, i.e (!11.58)
E =' - j · F'(z)
E .-
au (11I.55) Wzór ten wyraża zalei.ność wektora E pola płaskiego od potencjału zespolonego
" i)y
F(i); kreska oznacza wartość sprzężoną.
p ot e 11 c j a I V(x, y) i fu n kc j a s i I U(x, y) są t o fu n kc j e ha r. Należy zaznaczyć, że potencjały zespolone wprowadza się nic tylko w elektro-
m o n i cz 11 e, s p r z y ż o n e z c s o b ą za pomocą równa i\ statyce, lecz także w innych działach fizyki tcorc:lyczncj tam, gdzie mamy do czynienia
z polami płasko-równoległymi. Oprócz elektrostatyki do działów takich należą
i)V rlV r)U
oraz w pierwszym rzędzie hydromechanika i aeromechanika.
. i),~

które są bezpośrednią konsekwencją w:1runków (111.54) (llU5). \Vynika stąd,

:i.e funkcja zmiennej zespolonej ĆWICZENIA

F(z) U(x, y) [jV(x, y) (ITI.56)

I. Podać definicji; funkcji holomorficznej w punkcie. Por(iwnać holomorl"iczność funkcji
f(z) w punkcie .c 11 z istnicni1:111 pochodncj{'(z 11 ). Co to znaczy, ie funkcja jest holomorficzna w ob-
.ic:st holomorriczna w rozważ.anym obszarze jcdnos11ójn.v111. !'losi ona 1rnzwQ potcn~ja· szarze? PPn)wnat· hnk :Y1ł)rl'ic.'.1h•~;t·· ru11kcji w obszarze z i•\lnicnicm pochodnej funkcji w tym ob-
/11 zespolonego. Linie rodziny ::.1a1?.t.'..

V(x, y) ' const 2. Wykazać-, i.e cZQŚĆ rzcczyll'ista i CZQŚĆ urojona funkcji holomorficznej w pewnym obszarze
są to funkcje harmoniczne w tym obszarze. Sprawdzić to bezpośrednio dla funkcji:
są lo /i11ic s/(J/cgo po/el/lja/11, natomiast linie rodziny l
a) f(z) ~z.il.z, b) /(::) =~ cz' c) f(z) =
U(x, y) ,, const
3. Podać definicję funkcji harmonicznych sp17.QŻonych ze sobą. Podać przyklady takich
są to /i11ie sil. Kai.da linia jednej z tych. rodzin jest orlPgonalna do każdej linii drugiej funkcji.
rod:i.iny. 4. Omówić znajdowanie funkcji holomorficznej, gdy dana jest jej C:tQŚĆ rzeczywista albo
Lal wo sprawdzić, że dla pola określonego wzorem (l l J.53) mamy urojona. Znaleźć fllnkcj<e f(z) •.•, u·l·jv, jeżeli: a) u··· x'-·3x}'2, b) v "" Gx'y--2.y',
c) 11 c" (.rcos.1" ·ysiny). Otrzymany wynik sprawdzić bezpośrednim rachunkiem. I J
V(x, y)' 5. Wyjaśnić interprelacj<,; geometryczną par funkcji harmonicznych sprZQŻ011ych ze sobą.
oraz <>. Omówić intcrprctack fizyczną funkcji hnlomorficzncj, nawiązując do analizy pola plasko-
równolcglcgo. Co to jest fiolencjal zespolony'?
U(x, J') =c' 2f! arc tg y I C2
. " X 7. Wykazal:, że miQdzy wektorem E pola (I li .S:l) oraz funkc.i<! sil U tego pola, zachodzi
nast~pujący związek /:" ~ - j grad U.
przy czym dla prostoty ograniczyliśmy siQ do półpłaszczyzny Re:;>· O, co zapewnia
 7. Cf,\Gl I SZl'REGI FUNKCJI ZESl'Ol.ONYCll 265
264 111. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESl'OLONU
-------------------
I ,----
H. Narysować linie stakgo potencjału oraz linie pnidu, jci.eli potencjał zcspolnny wynosi J)cf.
a) F(z) = z 1-2,
9.
b) F(z) = z 2 •
Wykazać, że jeżeli: a) cz.;ść rzeczywista lub b) lllodul r~1nkcji hololllorl'iczncj .•
((-) s.1'
·
11;,(z) 9.:.f(::)I
.
·,,· / \
1:· .{)
\J 1i
1
I \ \ I.1·"(z)·- .1··t::l. I .
11:-1)
i: (Il f.61)

stale w obszarze D, to f(z) == consl.

R<ii.nica mii,:dzy zbicżności:1 zwykłą i jednostajną jest lu laka sama jak w przy-
Ws k a z ów k a. Skorzystać z 11'a/'1111kóll' Ca11chy'cgo-Ric111111111<L
padku ci:wu funkcji rzeczywistych zmiennej rzeczywistej, więc nic będziemy jej
szczegółowo omawiać. Zwrócimy jedynie uwagę, że prawe strony równowai.no(;ci
7. CI1\GJ 1 SZEREGI FUNKCH '.l,'::,;E'OLONYCll (III.60) i (Ill.61) rói.nią się tylko kolejnością drugiego i trzeciego kwantyl'ikatorn.
z podanych dc!'iniL:ji wynika, i.e kai.dy ciąg jednostajnie zbici.ny jest zbici.ny, ale nic
Niech fł, oznacza pewien niepusty zbiór punkt<'.>w płaszczyzny Z.
11 a od w ról.
Dcf. Ciąg .fi111k C.J'.illY u;,(z)} określony w zbiorze Q jest to przyporządkowanie Przykład. Wykażemy, i.e
każdej liczbie naturalnej 11 dokładnie jednej funkcji ./,(z) określonej w tym zbiorze.
·I 2z : 2z
Zamiast {./;,(z)} piszemy leż 112 Q

.!1 (z),./h), „. ,,/;,(z), ... przy i..::.-.;.·111 .Q oznac1a duwcilny zhilH ogranic::ony.
i\.iamy t11 dla ka:i.dcgl\ .: c ::;1,
Na przyklad
I. (":„ ·I- 2;: ) ·- 2z I 1::1 2
{11z 2 +~-}"'z 2 +z, 2z 2+-i,„.,11z"I- ~ I n, ,
d
gdzie d s11p lzl. Dla kai.dego r > O istnieje wi~c taka liczba c\, a mianowicie 1\ - --:-:::-; że dla
Niech.f(z) będzie pewną funkcją określoną w zbiorze Q.. n - . 1/1:
każdego z c .Q i dla każdego n --- 1\ spclniona jest nierówność
Dcf. Funkcję ./(z) nazywamv ,/;111/u)ą gm11icz11ą ciągu {/;,(z)} w zbiorze Q,
jeżeli dla każdego IO > 0 i dla lcażdcgo ZE Q istnieje taka liczba rJ, że dla każdego
11 > b spełniona jest nierówność
Tw. (o chtglości funkcji grauicznej). Jl(żcli
1.1;,(z)-/(z)I < r
I'' /;,(z) '/(;:), 2" / \ J;,(z) E C'(~l)
Jeżeli ciąg {/;,(z)} ma w zbiorze Q. runkcji; grnnicZIH! ./(:::), to mówimy, że jest . S!.

on w tym zbiorze ::bież11y do tej funkcji i piszemy to /(::) c C (~li:).

lim /;,(Z) ""-"/(z) U w a g a. Symbol C"(S2) oznacza zbiór wszystl,ich funkcji/(::) ciqglych w zbiorze 9 ..
!].
Dowód tego twierdzenia przebiega tak sarno jak w przypadku ciqgu funkcji rzeczywistych
bądź też
zmiennej rzeczywistej.
f. (z)-• (lll.59)
• fi~ Q. f(z)
.

Sformalizowana postać definicji zbieżności cii1gu {.!;,(z)} w 'bi\)(.'c' :Q. jest na-
(lll.62)
slQ pująca:

Dcl'. nazywamy szercgie111.fi111kcyj11y111.

[.1;,(z) ~; ./(z)I <> / \ / \ V /\ 1.1;,(z)--.f(z)I < 1:

(ll!.60) Szereg funkcyjny (111.62) oznaczamy zwykle symbolem
· · t:>O z<:S2. 1) 11»1)

Warunek (111.59) jest wii,:c spełniony wtedy i tylko wledy, gdy dla każ.clego
\..,
fi)

L.1 /„L.)
' - (II Ud)
t1· I
E Q ci;1g liczbo li')' {i;,(z)} jest zbieżny.
11sta!o11ego z
Podamy teraz określenie Jed11osta,;i1ej z/Jieżuo.fci ciągu {J;,(z)} w zbiorze Q do .f1(z) l/,(z) .„ l.f;,(z)I- ...
runkcji granicznej./(:::), przy czym dla odróżnienia od zbież.ności zwykłej (w sensie (l ! UiJ) n:1zywamy zbieżnym (.iet!11ostąj11ie zbie::nym), w pewnym zbiorze,
definicji (li 1.60)) piszemy w tym przypadku .icżcli ciqg (tll.62) jest zbici.ny (albo odp. jednostajnie zbieżny) w lylll zbiorze.
J;,(z) o :.f(z) Funkcjv graniczną ciągu (i[J.62) nazywamy s1111111 szeregu (111.<>l). \
9.
'!
 111. FUNKCJE Z~llENNEJ ZESPOI.ONEJ
7. C:l1\Gl I SZEREGI FUNKCJI 7.ESl'OLONYCII 267
266
··----·----·-·----·-····-------··-----··-----··-···--------..

Wyrazy ci<1g11 (Il l.(12) nazywa my s1111111mi czc.\'cio11•y111i :;f.eregu (I 11.63), natoiniaśt Prowadząc rozumowanie analogiczne do tego, które podaliśmy dla szeregów po-
funkcje / 1 (z) ,/~(z), ... , nazywamy lFJ'ra.-:ami tego szeregu. · t·"owycłl zmiennej rzeczywistej (część n tego podręcznika, rozdz. nr, p. 9), do-
c~;od;,imy dn il:l ::l.i;:pujących wniosków, dotyczących struktury zbioru no:
Dcf. Szereg (111.63) zbieżny w zbiorze )\?.. nazywamy hczwzu;lrd11ic
. zhic'it;
.,;. 'm
1° jci.cli N O, to szereg (IIT.65) jest zbieżny tylko dla::: :: 0 ,
w lym Y.hiorze, .kż.eli dla każ.dego z c SC. zbieżny jest szereg
Cf)
2';.ici.cli R,- -j-co,toszercg(lll.65)jcst zbieżny bczwzgl<,?dnic db
\-i . każ.dcgo z (na całej płaszczyźnie otwartej),
L ....J l/ (z)I 11 (llI.64)
11 I J"jó.eliO ·.~R +w,toszercg(lll.65)jcst zbieżny bczwzgl<,?dnic
fvlo:i.na udowodnić, :i.t: zbieżność szeregu (111.64) zapewnia dla 1::· zol ·< R, natomiast jest ro z bi c ż ny dla Iz-zol > R; w punktach okręgu
z h i c :i. n o !; ć s z c re f!, 11 (Il 1.63) w l y 111 sa 111 y m z bi o r z c. Iz· zol R szereg (I IT.65) może być zarówno zbieżny jak i rozbieżny.
Kolo o środku ::: 0 i promieniu R nazywamy !wiem zbież110.fri szeregu (lll.65).
ll(rylcrimu iVcic.rnhassa. Jeżeli tf/11 każdego 11 <=N i d/11 k11::dcgr• z'~ Q jest spe/- w pr1.yp:1dku R -,~ O, koło to wyr od n ie j c d o punkt u, 1iatomiast w drugim
;lr1yp:1d !: 1; k ra1\cowym, gdy R , kołem zbii.:i.no~:ci staje się cal a p I a s z -
11io1111 11ier1'i11·110.\·1~ 1.f;.(::)I : u11 , pr:::y czym s::crc;i; /ic:::howy )' a11 jest :::hie:.:ny, to s::cr,·p czi·zn :1. :>rzy1,adb 1~, 2', .'•'są pl7.nLtawiunc schematycznie na rys. Ili.IO.
"-'
11 I
"

~~/;,(z) jest zbieżny 11· ::hior::c ~;,'!', jcd11ostąi11ic ·i he:::ll'zglrdnie.

11 I y
DOWÓD lego kryterium pominiemy, gdy?. jest on bardzo podobny do dowodu kryterium
o lej samej nazwie odnos1.ącego się do ciqgu funkcii zmiennej rzeczywistej (cz~ść 11 tego podrę­
cznika, rozdz. 111, p. 7).

o O<ll<oo X.,_

lll>d'. Szereg funkcyjny

(IIUi5)
Zajmiemy się te• ut. """idowaniem promienia zbieżności R szcrc~~u potęgowego
czyli (Jll.65). Z podanych tu wlaścnn>:'.;ci J "-3° wynika, że promic1\ zbic:i.ności szcrc-
l~\I (111.65) ji:st zarazem promieniem zbieżności szeregu

nazywamy szeregiem pot('g0\1')'111. Liczby zcspolo11e !1 0 , 11 1, „. oraz liczba ::0 są tu (IJT.67)

dane, natomiast z jest zmien11ą.
Zajmiemy się bliż.ej strnktur<1 zbioru Q 0 w:u.ystkich wartości liczbowych zmien- a więc s1.crcgu potęgowego zmiennej • :'.ec-zywistcj Iz -::: 11 1 o wspólczynnikach rzeczy-
nej;;, dla których szereg (111.65) jest zbic;i,ny. wistych la,J Do badania szeregu (UI.67) Jlid/.emy wiec użyć metod poznanych
Utwórzmy zbiór )( liczh rzeczywistych, do którego z:diczymy wszystkie liczby w części U tego podręcznika (rozdz. HI, p. 9). Wynika st<1d, że jeżeli istnieje granica
l><ol gdy z E Q. 0 i tylko takie. liczby. Zbiór X jest więc zbiorem długości wszystkich (właściwa albo niewłaściwa)
odcinków o wsp<'ilnym początku z 0 i kor1cach ::: EQ, 0 , nic wykluczając przypadku
::0 , ldóry świadczy o tym, że zbitir X nic jest pusty.
lim[ _a/l~11_ I == J,
Zbit\r X jest ogr a n ie z o ny albo n ie ogr a n i cz o Il y. a"
lfllef. l'ro111ic1/ zhie:110.fri R szeregu (I 11.(i5) jes·l to kres górny zhinrn ,\·.
.!'-lic wyki uczn my tu przypadku R I co. 0
·.-
to
,o, gdy .:l ~~+oo

Derinicję promienia zbic:i.ności szeregu (I I Ui5) moi.na też zanotować tak:

R "': sup Iz- Zol (f!I.66)

p
, oo= P·'.+oo,
1 gdy

gdy
0<.:l< ·1I w
.:l =· O
(llI.69)

dl zl:!;?.o
 269
268 III. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESl'OL01'Li
---
..
?. CI,\(;I I SZEREGI I'UNKCJI ZESPOLONYCH

(III-71) nic zachow11jc si<,' jcdnnkowo. Na przykład dla z . I szereg ten jest rozbie[:uy, natomiast
Przykład l. Zbadać zbieżność szeregu
dhl z,, - 1 jest zbic:'11.J'· l'ominien1y szczegółowe badanie szeregu (lll.71) na okr<;gu koła zbieżno,ici
poprzcsiając na informacji, że punkt z,- I jest jedynym punktem okr\?gu !;;I l, w którym szereg
(lll.70) (IIf.71) jest rozbieżny (rys. lll.12).

Obliczamy granic(,' ,l według wzoru (IU.68)

?. ~lim -- 1
(n I- 1J'

wi<;c zgodnie ze wzorem (l.lf .69) mamy R • J • Szereg (lll.70) jest wi<;<.: zbió.ny (i lu be1.wzgl<;dnic)
dla Iz! < J, natomiast jest rozbióny dla Iz!> 1. Pozoslalu zbadanie zbieżności szeregu (UI.70)
na okręgu lzl ,-_, I kola 1.bic:i.ności. Wykażemy, :i.ew tym przypadku szereg (lll.70) jest także zbici.ny
i to bc1.w1.glf,'dnic. W tym edu bierzemy pod uwag(,' szereg utworzony z modułów wyrazów Slcrcgu
(lll.70) i podstawiamy I zamiast lzl. Otrzymamy
RYS. lil.12

Czytelnik bez trudu sprawdzi, że szereg

zn
a wii,:c s1.crcg liczbowy o którym wiemy, że jest zbió.ny. Wynika stąd, :i.e szereg (1 ll.70) jest zbieżny \'
/ li!
bezwzględnie dla lzl < l, nalomiasl jest rozbieżny dla lzl > 1. Zauważmy jeszcze, że ponieważ li I
dla każdego 11 E N i dla ka:i.dego z spełniającego warunek lzl I jest spełniona nierówność ma promicr'I zbieżności R = -I UJ, a zatem jest zbieżny na .całej płaszczyźnie, nato-
miast szereg
1
)
/,., _ _J
/1 ! z"
więc na mocy kryterium Wcierstrassa szereg (lll.70) jest jl'dnoslajnil' ::hic!:11)' w kole zbiei.ności n·--1

lzl l. ma promicI\ zbió.ności R =- O, wi~cjcst zbici.ny tylko w punkcie::= O.

,\ Uwag a. Iv1oY.na udowodnić, :ie je:i.cli istnieje grc111ica (wlnściwn alho 11icwłaficiwa)
!J lim 1
111
la„I
- .
?.
Io promie!\ zbic7.ności R s1.crcgu polt;gowego (Il l.<>5) wyraia sit; za pomoc:[ równości (Il [.(>9).
1
Fakt ten notujemy zazwyczaj kri>tko w postaci R c 0· ·},-;jest to tzw. ll'Z<ir Ca11cliy'l'go-lfada111arda.

Nalci.y przy tym pamiGtać, że R ~'O, gdy i\• -I w, oraz R · - ·I w, gdy i\• - O.
X
Podamy teraz bez dowodu dwa lwierdzcnia o s1.crcgu potęgowym, którcgu
prtl111ic11 zbieżności jest r1iż11y od zera.
Tw. (o holonhHf'icz.no(;ci sumy szeregu potrnowcgo). S1111111 S(z) szeregu pu-
R\"S. Ili.I I tr_i;owego

Koło- zbici.no~ci szeregu (llI.70) jesl przedstawione na rys. !li. I I. Brzeg kola, zaznaczony \' -
/.~.__. 11„(-· (111.72)
lini;1 chigh}, należy tu do zbioru punktów, w którym szereg jest zbieżny. "' _()
l'rzykhul 2. Zbada<: zbieżnclŚĆ szeregu
jest Ji111!u:ją ho/011101:/ic::ną ll'Cll'lll/lr:: kola zhież1tu.fri (na całej phtszo'.yŹnic, gdy
R c_, - I w), przy czym
\l -Ił

.I~~~,·· Il
11 I
( 111.71)
-\»" 11a1 (~--
,'....-.J
11-.,J
-:: 0 )"--
1
(Ill.73)

Lat wu. p;\\\\'d1.lć, ·ft: pro1nicó zbieżności szeregu (li l.71) równa siQ 1. Si«'.tTg jest wi\,1..· bezwzgh;d~
nic zbic:i.11y ,:l:t :::I < 1, natomiast rozbieżny dla lzl > I. Na okn;gu lzl I kuła zbieżności SlCl\'g a po1111t!to szereg pochodny ma taki sm11 pro111ie1/ zbieżnofrijak szereg dany. .,'

\ '
 '/, C.'11\C;J I SZEl\EUI FUNKCJI Zl'SPOLONYCll 271
lll. FUNKCJE ZMIENNI'.! ZESPOLONEJ
•·\ 270
Podamy teraz tego rodzaju rozszerzenie znaczenia nazw: Ji111luja ll')'kladnicza
Zcwzoru(lll.73)wynika,:i.c szereg potQgowy można wewnątrz
k o ł :1 z b i c ż n o ś c i r ó ż n i c z k o w a ć w y r a z p o w y r a z i c. l'r:.y podsta11•ic c, Ji111kcja si1111s i /i111/uja kosil111s. Określamy mianowicie
U)

Tw. (o zbieżności niemal jednostajnej). Szereg potrgo11·y jest jcd11ostajnir c"= \--,_;:-"__ (llL7'1)
;:bicJ:ll)' 1v każr(vm zhiorzc t!o111k11it/.)'lll i ogrm1iczo11y111, w11·arly11; 1l'e11·11ątrz ko:,1 t1rw11!
/l---0

zbie.?110.\'ci.

2-:.,
UJ

VI/ szczególności, jcJ.di szereg (111.72) ma sku1'iczony promic11 zbiei.ności R,

"""+'
sin z (-- l)'"·-----
t1r (211-! l) !
to szereg ten jest jednostajnie zbici.ny w do111k11i('i)'l'I kole o środku zo i promieniu 11.d}

Ol?, gdzie O jest do1l'ol11ą liczbą z prz.edi'.iału ol.wartego (O, I). W związku z tym oraz
mówimy, :i.c s1.crcg (111.72) jest w swym kole zbieżności llic111al jedl/os/ajnie zbieżni>, \~·-, '" 7211

Jeżeli R ,-, <1J, to szereg potiegowy (111.72) jest jednostajnie zbieżny w dornkni·~­
+ co·; ·- ,~-- '>
. - ;ii w-.O . ( ~ l )" ----
(211) !
(lll.76)

tym kole o środku :.: 0 i dowolnym pro!1lieniu r. 11

Zauważmy, że dla rzeczywistych wartości x zmiennej z dcl'inicje te są identyczne

Fm1kc.i{~ calltowifo. Jeże I i szereg potiegmvy (111. 72) ma promieil zbieżności ze znanymi rozwiniieciami w szereg Maclaurina funkcji e\ sinx i cosx. Rozszerzenie
R, - -I <1.J, a wiiec jc7:eli jest to szereg zhió.ny dla knż.dej wartości z, to jego suma znaczenia nazw i symboli tych trzech funkcji, dokonane za pomocą definicji
jcsl funkcj:! określoną na cale.i plaszczyźnie otwartej. Funkcje U1kic mają ważne (JIJ.74)--(ll 1.76), jest wi1~c prawicllowc. Nawiązując clo rozwiniQć w szereg Mac-
Jnurina łatwo też udowodnić. :i.c promienic zbieżności szeregów stanowiących prawe
znaczenie.
strony równości (I I I. 74)-(111.76) są nicskoi'lczone. W tym celu wystarczy zauważyć,
il)cf. F1111/uja calkoll'ila jest to suma szeregu pot(;gowego zhió.ncgo na ca- ~.c kola 1.bicżnu·ici tych szeregów zawierają każdy punkt osi rzeczywistej, gdyż roz-
le.i płaszczyźnie otwartej. wini;,:cia f'unkcji c", sinx i cosx w szereg Maclaurina są zbieżne na całej osi liczbowej.
holomorficzności sumy s1.eregu poliego\\'1;go wynika, i.e r li 11 k-
z t wicrdzenia () Z uwagi na określenie (I I l.74), mamy dla urojonej wartości ;; =• jy nastQpujący
c ja całkowita jest holomorficzna na całej plaszczy/.nic związek
I i cz ho w c j. ·W dalszym toku wykładu zobaczymy, że i na odwrót: każ tł a
funkcja holomorfi.czna na całej płaszczyźnie liczbowej
.i cst ru n k c j :1 ca I k o wi tą.

Rozwa'i.my fu11kcjie całkowitą czyli

eil' cos .v+.i siny (III. 77)

./(:;) a wiQc 01r1:.rn1aliśmy znany skądinąd wzór Eu Ie r a .

Po11<1dto n:1 podstawie sclie111a111 Caucliy'ego mnoi.enia szeregów mamy

.ki.cli istnieje taka liczba 11 0 , ż.c dla każdego Jl>

11 0 mamy a„ O, to funkcja cał­
kowita jest ll'iclo111i1111e111. Jeżeli liczba 11 0 o wymienione.i właściwości nic istnieje,
a wi1:c jeżeli szereg pot9gowy, którego s11n1<1 jc:;t !'unkcja /(z), ma nic~;lrn{1c;.enic wicie
wyraz(\w rM.nych od zera (dla z/-' z0 ) , to/(;;) na1.ywarny fu11kcjąprz1»1'/f'f'll{/.
. Pewne funkcje całkowite, a wiece sumy szeregów zhici.nych na całej płaszczyźnie
~~·
\'-i
„ ( I ! .\",
j'___; w k
li
( 11 )
x''(il')"-'' ,,,,
'-
) 2-:- I ,--, -"
--,·, ! (x 1.iJ')" ·~· ) .,.~,-!-
"'---'
,11· c"
d) t~ .o 0 n.o.O
n1ają takie wlaści.wości, dziieki kl\')rym wygodnie sieć nimi posługiwać w wiciu zagad-
11. 11 ...

nit:-niach. Dla Cunkcji tych wprowadzamy specjalne symbole i nazwy, cz1~sto takie
same, jakich u:i.ywamy w analizie l'llnkcji zmiennej rzeczywistej. Takie rozs:.:er::enie
1.naczcnia symbolu i nazwy musi być jednak tego rodzaju, żeby w przypadku, gdy
zmienna zespolona przyjmuje wartość t'f.cczywist<)., było ono i'.godne ze znaczeniem
n:;lalonym dla rzeczywistych wartości argumentu.
xljy,!o
(l!L7B)
Uwag a I. Jci.cli równość (lll.77) oraz równość (llL?B), w których x i)' są lo liczby
rzeczywiste, a z ,_, x·~l)y, potraktować lt1cznic za dcfinicj~ c", to poslugując si~ rozwini~ciami funkcji
siny, cosy i c" w szeregi fvla<."łaurina oraz korzystnjric ze schc1natu Cauchy'cgo 111nożcnia szeregów,
 272

piona
.
tej f'unkcji za
. . .
dwóch
I
111. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONEJ

otrzymamy równość (I U.74). Definicja funkcji c= za pomocą równości (I li Jl) rno:i.c wi1·c być zastt.
definicją pomocą. I
równości:
(lll.77) oraz (U l.7'\). Ta ostatnia
.. . · · · J,t
- definic·~
.---------·-~----·--------··----------

7.
n. Wykazać, że:
7. Cl;\l;I l SZUZEU! l'\Ji'-IKC.ll Zl'Sl'OLONYCll

Z11alcźć część rzco.ywistq i cz~ść urojoną funkcji: a) sitiz, b) cosz.

273

Jest dlatego praktycznie ważna, ze Jest e cmentarna; 111e rnrzysta s1~ w n1c.1 z powc1a szeregu. a) sin z= O wtedy i tylko wled)', gdy::~- k;;·, k "~O, :.l:l, :l:2, „.
U w ag a 2. Jeżeli funkcja zmiennej zespolonej jest określona w obszarze i n1a t~ wlasci.
O wtedy i tylko wtedy, gdy 2 „.._._,_ n:_ +kn, k =O, :k I, :-t2, .„
b) cos z
wość, że w pewnym otoczeniu każdego punktu lego obszaru jest sumą szeregu 11<1t~gowcgo, lo 2
nazywamy j:1.fi111kcją a11a/itycz11ą w obszarze D. Ponieważ suma szeregu pot~go11Tg<1 jest wcwnątr1.
9. Wykazać-, i.e zdauia: a) / \ !sin z/< I, b) /\kos:/< I są f'alszywc, natorniasl
kola zbieżności funkcją holomorriczną, wi~c funkcja /(z) analitycz.na w obs1.a1?c jest holonior.
ficzna w tym obszarze. W punkcie 13 lego rozdziału przekonamy si,, że i na odwrót: funkcja holu. zdania c) V!si11z/>IO, d) \/[cos:/>10, cJ/\cos(--z)c-"cosz,
morficzna w pewnym obszarze jest w tym obszarze analitycrna. Z tego wzgl,du terminy: /w/o.
11wrficz110.~ć ora1. a1talityc::110.fr~ Stl używane w teorii funkcji z1nienncj 'l.cspoloncj jako synl}ninw i') / \ si11( --z) --sin:: S<l prawdziwe.
Na przykład suma sz.ercgu potęgowego (111. 71) jest funkcją analityczną w kole lzl ". I, każ\i,;
zaś funkcja całkowita, np. sin z, jest funkcją analityczną na całej plaszczyźnie. l'iazwy fimkcja 10. Obliczyć a) sin.i, b) cos5j, c) sin(--2jJ, d) cus 1oq;.
a11a/itycz11a zmiennej zespolone.i używa się więc w znaczeniu podobnym jak w przypadku funkcji 11.FunkcjQ sinus hiperboliczny i funkcji' kosinus hiperboliczny argumentu zespolonego
zmiennych rzeczywistych (por. cz,ść II, sir. 234). określamy 11ast','pllj<1co:

ć:WICZENIA

Sprawdzić poprawność takiego rozszerzenia znaczenia sy1nboli sh i eh, a nas1Qpnie wyprowadzić

I. Podać definicjG: a) ciągu {.t;,(z)}, b) funkcji granicl.llcj ciągu Lfi1(z)} 1 wzory:

c) zbieżności ciągu (.!;,(.:)), d) jednostajnej zbieżno:ici ciągu {f,.(z)}, e) szeregu 2.:"' /,.(:). a) cos z-~ eh.i::, bJ
c)
eh::'-~ cosjz,
sh(·· -::) '·' ·--sh z,
c)
n
sh z~= -.isinjz
eh(·-- z) ,., eh z
11 l d) shjz jsin z,
d d
I') zbieżności szeregu I
oo
f,,(z), g) jcd<11>slaj11e.i zbieżności szeregu I'" .1;,(z), h) bezwzględnej g) eh 2 z „ sh 2 z = I, h) sh:: eh z, i)
dz
eh z'~ sh z
11-,._"1 /f"""l
U)
12. F1111kcjQ tangens funkcję kotangens nrgumcnlll zcspolo11ego określamy nast<epująco:
szeregu pol~gowego', .il promienia zbieżności szeregu potęgo·
zbieżności szeregu 2_:, f,,(z), i)
cos z
n -~ I
m) funkcji: c=, sin z, eosz. dg z ';i?
wcgo, k) funkcji calkowikj, I) funkcji całkowitej przesl<,'.p11ej, sin z
2. !'oda<: lw.ierdzenic: a) o ciągłości funkcji granicznej, b) o holomor!'icznośd d
Wyprowadzić wzór: a) tg(-· z).-" ---tg::, b) ctg(--z) ,_. ··--ctg::, c) -;/; tgz = cos'z
sumy szeregu potęgowego, c) o zbieżności niemal jednostajnej.
d . . t! -I
YVvprowadzić wzór - c= ;_'-= c=. Podać krytcrn11n We1crstrassa. d) ~/:; clg;; c -l~;;;-2~
dz
3. Omówić pojęcie kola zbieżności oraz zachowanie się szeregu put~gowego na okręgu 13.
FunkcjQ tangens hiperboliczny i fu11kcjQ kotangens hipcrholiczny argumentu zespolonego
I1 UJ . shz chz
tego kola. Zbadać zbieżność szeregu ,,,
,__, z". określamy naslępuJąco: th z"''--·-, clh z,_,--··--··
I/ c,{)
dl eh.: dr sh z

b) Wyprowadzić wzór: a) lh(- -z)~' ·lhz, b) eth(-::) ---clhz,

4. Znaleźć promie1'i zbicż11ości szeregu: a)
d I
d) --- clh z ,_ --· ------ c) th z,_.. -.i tgjz, f) cłhz--·. 0 fctgz
c) dz sh 2 ;; '
H. Czy funkcja: a) tgz, b) ctgz, c) thz, d) cthz jest calkowila'!
a) ci= cosz·l-jsinz,
5. Korzystając z definicji funkcji e=, sin z i ens z, wyprowadzić wzór:
15. Obliczyć: a) sh.i, b) ch2.i, c) thj, d) cth(-J).
b) e-jz = cos z-jsin z, c) e=• · c=z
16. W jakich punktach płaszczyzny liczbowej funkcja wykładnicza cz pr:r.yjmujc warlo(;l'i:
6. Korzystając z wyników poprzedniego zadania, wyprowadzi.: w 1.ór:
a) rzeczywiste, h) urojom„?
. I . . I . . d .
a) s111 z~--.)"= (eF-e-J 2 ) , b) cosz,-, --(cl=+c··.t=). c)--··· s111z-·-, cosz,
-1
2 dz 17. Wyprowadzić wzór: a) sh z·J·ch z c'-,
d
d) -·- -cos.: -=- ---sinz, c)
d.; c) eh::'·-} (e"·[-c·-::).
f) „.'
18 Iv1atcuiatyka <.:Z\~!;ć IV
 Ili. FUNl<C.IE ZMIENNl'.I ZJoSl'OL.ONEJ·
!I. FUNKCJE WIELOZNACZNE 275
•· 274
'
rn. Wykazać, i.c zdanie\/ c= O jest fałszywe. Okresowość funkcji c=. Na wstępie udowodni1i1y ważne twierdzenie pomoc-

il'>. Znaleź,; a•;';ć: a) rzcczywist:1, b) urojonq funkcji eh::.

nicze.
I LEMAT. Prmrdziwa jest 11astęp1(jąca ró11 1 1toważ110.\'ć:
J. dla izl I zhic7.n)', suma , dla J::] rozh. 1 t a) O,
1 ·-:: 2TCkj (k 00 = O, :LI, :1:2, ... ) (lfl.79)

b) w, c) 4, d) l/c. 7. a) sinxchy, shycosx, b) cosxchy, ··-sinxshy,

rn. a) jshl, b) d15, c) ---jsh2, d) eh 100. 15. a) }sin I, b) cos2, c) jtgl,
IT

d) jcl1~ 1. l6. a) na prostych y b) na prostych y krr·I·

2'
k o, J: 1, :l:2, „„

119. a) cosychx, h) sinyshx.

a. ]•'UNKC.rn Wl!ELOZNACZNY~~

W tym punkcie podamy informacje na temat pewnych przyporządkowai\ nie-

jed11oz11acz11ycli, zwanych funkcjami wiefowacz11y111i.
RYS. !ll.13
Jl<mnlcc_ja wiclozum,~:;;um li' Arg z. Wiemy, ż.c każda liczba z i' O ma nicskoli-
czcnic wicie argumentów. Przyporząclkow:mic lic.zhic z i' O jej :irgmnentu nic jest jesl oczywista, gdyż rn1· 1nocy wzoru Eulera mamy
wiQc jednoznaczne, czyli nic jest .Ji111/ują w używanym przez nas dotąd znaczeniu c"'''j cos 2rrk +.i sin 2rrk 1 ·I·}· O
tego ~;Iowa. V>/ analiz.ie i'unkcji zmil'lll1Cj ·;:cspoJonej natrafiamy dość często na tego
lldowodnimy prawdziwość implikacji .„, . Jeżeli
rodzaju przyporządkowania nicjednoz.rwezne; nazwano je ji111lu:ia111i ll'ieloznac:nymi.
Na przykład przyporządkowanie 11• Argz jest runk.eją nieskoóczcnie (przeliczalnie)
to
wieloznaczną, określoną w obs/.arzc O izl w. Ponieważ. mamy tu cxcosy = 1 cxsiny :;";~ O

11• argz-\·21rk Ponieważ c-' > O, wi~c mamy stqd siny=·= O, czyli y •·= rrk, przy czym k oznacza dowoln:1 liczbQ
całkowił:1. Z uwagi na warunek c-' cosy 1, mamy ponadto c-' cos rrk =-
1, czyli c-'(-- l J'' .-· 1 .
Tn ostatnia n:.l\Vno~;ć ~;pełniona jest wtedy i tylko wtedy, gdy k ~-,. O, :-l.:2, :-1:4, .„, ora;~ .\':::~=O.
przy czym k • O, LI, L:2 •... , za:i argz oznacza argument glówny liczby z, więc
0

Ostatecznie, z równo~ici e:: = 1 wyprowadziliśmy warunek y '=-~~rek, k O, :J:2, :1:4, .„, oraz wa-
nasuwa :>i<,; myśl, ~.e wystarczy 11słali_,:· wartość k, :".cby pozbyć się wieloznaczności
0

runek x O. Stąd z 'c--. b:kj, gdzie k oznacza dowo!m1 liczbQ całkowitą, enci.
i otrzyma(; runkcję jednoznaczną, !stolnic, przyjmując np. k OC.~ otrzymamy przy• o
porz:tdkowanic 11' argz jednoznaczne w obszarze O < Iz/ c.tJ. l'rzyporząclkowa· Wniosek. Dla każdego z i dla każdego całkowitego k
nic to ma jednak;:c bardzo nickorzyslnq wlaściwość: jest n i c ciąg Ie na całej c=+ 2nkj = c= (111.80)
I
ujemnej półosi rzeczywistej. Fakt len jest spowodowany nieciąglością argumentu J
Wniosek len wynika bezpośrednio z udowodnionego lematu i z równości
głównego argz na lej wla{:nie półosi. Jc:i.cli jednak ograniczyć dziedzinę funkcji
li' argz do obszaru 11 : O izl · :: •f:>, ·-Tc -< arg:; · ·· · \ ·1r, klóry nic zawiera punk·
c=+2n1'j = Cz• C;!Tr/cj

!ów ujemnej póło:;i, Io w lej nowej dziedzinie (ry~;. I I I .13) funkcja 11· •·· arg:: jest ju?. (por. zad. 5e„ p. 7 tego rozdz.).
nie tylko jcdno::nw.·wa, lecz lakże l'iąg/a. l\11()\vimy, i.e w o b sza r ze /1 można
Def. Funkc.i<e /(z) zmiennej zespolonej z nazywamy okresową, jeż.cli istnieje
w y d z i c I i ć j c d u o z n a c z n :1 i c i :1 g I :1 g a I ą ź a rg z Cu n k c j i w i c ·
laka liczba zespolona p i= O, ;i.c dla każdej liczby z z dziedziny funkcji f liczba
I o L n ac'/. n ej Argz. Ograniczając si<; tak jak poprzednio do obszaru LI,. i przyj·
z+ p tak:i.c należy do lej dziedziny oraz
nwjąc inną wartość k np. k I, olrzyrnarny i1111ą ni:i. poprzednio jednoznaczną
f(z+p) =c /(z) (Tl 1.H 1)
i ciąglą gałą;. runkc:ji wielw.naczncj J\rg::. Ivlówiw.' ga!ąi .Ji111/uji ll'ieloz1111cz!lej hę·
dzit:lllY mieli '/.awsze na myśli runkcję/\::) j cd n o z n ac z n ą i ciąg I ą w roz· Liczbę p nazy\vamy okresem run kc.(i f
wa:i.anym ob~mirzc, kiórcj wartor;(; w k:ii.dym punkcie tego obszaru jest równa jednej Z warunku (IIJ.80) wynika wir,;c, i.c runkcja c" jest okresowa,
z wartości danej run kej i wieloznacznej F(z). przy czym jednym z jej okresów jest liczba urojona 21tj.

i'"
 li. HJNKCJE WIELOZNACZNE 277
Ili. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONEJ
276

Na rys. III.14 jest przedstawiona interpretacja geometryczna okresowości

c" =~ jzj, czyli li lnlzi
funkcji c". Wykażemy, że każdy okres Jl funkcji c= ma postać 2·;c/,j, gdzie k jest sto.
sownic dobraną liczbą całkowitą różną od zera. oraz
71 "" argz-l-27rk
gdzie k oznacza dowolną liczbQ całkowitą.
(I
y z+11rj lz j z Stąd
Ln z ''· ln lzl-!-j(argz+27rk) (111.84)
z+21rj z1 _ _ __

z Ie'=e''=e1'=• .-~1
Widzimy zatem, że ka~.da liczba zespolona z O ma nicsko1'tczcnic wicie (prze-
liczalnie wiele) logarytmów naturalnych. Każde dwa różne spośród nich mają jed-
0/ -

nakową czc.;ść rzeczywistą ln j.:I, rM.ni;i sic.; natomiast o całkowitą wielokrotność

z-21rj ~ 1
liczby urojonej 2rcj.
X
7f ' I Przyjmując we wzorze (JII.84) k O, dostajemy jedną z wartości Lnz, zwaną
z-1Jtj Sl
logarytmem gl<J11•11y111 i oznacza11:1 symbolem lnz (małe!). Mamy wic.;c
RYS. II[.14 Inz ccc In/z/-1-jargz (lfl.B5)

Zwróćmy uwag..:, :t.c we wzorze (ll l.85) na Ioga ryt 111 g I ó w ny wyótqn1jc
Przypuśćmy, że dla każdego z jest spełniona równość
ar gum cni g I ów ny (argz).
c=+/I = c=
l'r1.yklad 1
Wynika stąd, że c1' = J, a wiQC na podstawie równoważnuś1:i (!l!.79) mamyp' 2;;kj,
gdzie k oznacza dowolną liczb<.: całkowitą. Wykluczając k O (wartość ta daje
p =' O) stwierdzamy zatem, że liczba p ma postać 2rtkj, przy czym k jest pewną
In I/ 21 ("
.- j -;r·J-2irk , ) k •c O, :I: I, +2, ... ,
0 zaś logary(lll główny

liczbą całkowitą różną od O.

O kr c s c m fu n le c j i c= j c s t w i Q c k a ż d a I i cz b a 2rtkj (k oznacza
l'.-zyklnd 2
dowolną liczbc.; całkowitą różną od zera) i ty I ko tak a I i cz ba.
Ln( I)~-· l..11 cjrr '' j(ir·J·2ith), k O, :\:l, J:2, ...
zaś
Logiiryimow:mic w dziedzinie zcs11oloncj
Def. Logarytm 11atural11y liczby z jest to każda liczba zespolona 111 spełniająca Pnykhul 3
warunek /, •·• O, J: I , :L 2, ...
ew= z (ll 1.82)
zaś
Jeżeli równość (lll.82) jest prawdziwa, to piszemy
"
lnj '"Iz-
w= Lnz (li f.:l.1)
Przykład •!
Z uwagi na okresowość funkcji wykładniczej zmiennej zespolonej, logarytm naturalny Ln t Ln c.i· 0 j2nk, k „. o, +l, :1:2, ...
Lnz nic jest określony jednoznacznie. Symbol Lnz (duże L) zaś
oznacza wic.;c nic jedną. liczbc.;, lecz zbiór wszystkich liczb w takich, które spełniają In 1 ~··O
równość (lll.82).
Logarytm liczby O nic istnieje (por. zad. 18, p. 7 tego rozdz.). l'1mkcja wicl.ozna~':mr. w = :1t,n1 z.. Przyporządkowanie 11' "'" Lnz, określone
na calcj płaszczyźnie otwartej z wyjątkiem punktu z O, jest runkcją nicskoi'1czcnic
Niech z =J O. Oznaczmy
(przeliczalnie) wieloznaczną, gdyż po prnwcj stronic wzoru (111.84) można podstawić
w miejsce k dowolną liczbc.; calkowitą. Ponieważ
'\;\/ obt.:C (l 'i mamy
Ln:; "'""' In/zl+/Argz
.,'
•·\ Ili, l'UNKC.IE Z~l!ENNF.J ZFSl'Ol.ONEJ 8, FUNKCJE WIELOZNACZNE 279

wit,:c l'unkcje wieloznaczne Luz i Argz sq ze soh;i blisko spokrewnione. Ustalajac to, :icby punkt poruszając:y siQ po płaszczyźnie k-tej znalazł sii;: po przecięciu Je.J
0
we wzorze (lll.H4) wartość k i ograniczając dzicdzinQ funkcji L.n:: do zbion; Ó ujemne.i p1\losi rwczywisic.i na płaszczyźnie (k+ 1)-szcj, jeżeli przeci9cic na~tąpilo
(patrz rys. I 11.13), otrzymamy jicdnoznaczną i ciągłą gałąź runkcji wieloznacznej od strony lmzk O, naiomiast na płaszczyźnie (k --1)-szcj, jeżeli przecięcie nastąpiło
L1i::.. od strony Im zk ·,, O. Mamy wi9c lu ściśle sprecyzowany przepis na przecinanie ujem-
l'rzykladelll takiej gal~zi jest funkcja nci półosi rzeczywistej, wobec którego naiwność realizmu związanego z wyobrażc­
11• lnz (l<>garytn1 glt'iwny) ni~m sobie łączenia brzegów porozcinanych płaszczyzn nic jest sprawą istotną.
określona w zbiorze i\.
Obszar LI,,. (rys. !. 11.13), w którym wyd1.iclaliśmy galiczic funkcji wieloznacznej
Ln z nie jest jt.:dynym, kit1ry sit,: do tego ct.:lu nadaje. Można tu wziąć każdy obszar
który nie zawiicra żadnej krzywej .Jordana mieszczącej w swym wnętrzu punk;
•. , • O. Pun kl ten nazywarny p1111k te111 rozgalęzie11i11 l'unkcji wieloznacznej Ln z.
Przykład. Wydzieli<: w pólplaszczyż11ic Re z · . O gal<}i. f(z) funkcji wieloznacznej I.n z w ten
sposób, :~eby f( ·- I) ·- · 3Jrj.
Bierzemy pod uwag<,; wzór (lll.B4). Dla Re z „_ O i Illl z O liczb<,'. k dobierzemy tak, żeby RYS. IIJ.15
spclniony byl postawiony w zadaniu warunek f( I) ' 3n'.i. Marny wit;c
Opisany tu układ płaszczyzn nazywamy powierzch11ią Rie111a1111a funkcji Lnz,
31rj 0-!j(;i:-! 7.k)
Powierzchnia ta zbudowana jest tak, że funkcja Lnz
czyli k I. Dla Re;;< O i 1111;; ;:.•O mamy zatem /(z) lnz +2irj. W celu zapewnienia ciqglości
je s l n a n i e .i j c d n o z n ac z n a i ci ą g I a. Jednoznaczność wynika stąd,
funkcjif(z) na ujemnej półosi, przyjmiemy dla Re::·. O i lnu< O, /(z) In::: l-4nj, gdyż wartość
lnz doznaje na tej półosi skoku o 2rrj. Ostatecznie że każda z płaszczyzn Zk - zwanych piatami poH'icrzch11i Rie111a11na, ma swój nu-
mer k, który determinuje poprzez równość (I H.84) clokladnie jedną wartość Lnz.
11117.I 21rj dla Rez <O, lrnz:' O
f(z) Ciągłość wynika natomiast z przepisu dotyczącego przecinania ujemnych półosi
llnz-1·4·n:j dla Rcz „„ O, lmŻ O
rzeczywistych, który niweluje skok argumentu głównego.
Następuj[\CY przykład wyjaśnia naturalność poji;:cia. powierzchni Riemanna.
Powforzdmia mem:mun:u. Podane dotychczas wiadomości odnośnie funkcji
Spójrzmy na zegarek i weźmy poci uwagi;: wskazówkQ minutową. W ciągu godziny
wieloznacznych oraz ich galQzi stanowią skromrn), lecz wystarczającą podstawę do
wykonuje ona obrót o 360". Poło1'.enie tej wskazówki nic określa jeclnozna(;znie
przcdslawiicnia śmiałej koncepcji geometrycznej H.IEMANNA, która prowadzi do tzw.
chwili I, w której spojrzeliśmy na nią; mo:i.c to być którakolwiek z chwil odległych
po!l'icrzc/111i Riell!a1111a. Myślą przewodnią lej k.oncc1x:ii było takie zmodyfikowanie
od I o całkowitą wielokrotność' godziny. Vv' praktyce pomagamy sobie patrząc na
pojQcia dziedziny 1'11nkcji wieloznacznej, które pozwoli traktować ją lak, jak funkcję
wskazówkę godzinową. Jednemu położeniu wskazówki minutowej odpowiada wicie
jednoznaczną.
(przeliczalnie wicie) chwil, przy czym następują one w ustalonym porządku. Krążenie
Vv'yjaśnimy lo na przykładzie funkcji wieloznacznej 11· Lnz.
wskazówki minutowej jest wii;:c jakby wodzeniem po powierzchni zbudowanej
Dla każdej wartości z o/ O runkcja U) ma przeliczalnie wicie wartości
z przeliczalnie wiciu tarcz zegarowych, odpowiednio rozciętych radialnie i złączonych
lnz+j21ck brzegami, z których każda odpowiada dokładnie jednej godzinie. Położenie wskazów-
k O,+ I, :J:2, „ •. Każdej wartości· calkowitej k przyporządkujemy' płaszczyznę ki minutowej na takiej powierzchni wyznacza chwili;: I jednoznacznie. Naturalny
zespoloną .?:1" rozci9tą wzdłuż ujemnej półosi: Rezk O, lm:::1, O. jest iu zarnzem przl:pis dotyczący przechodzenia przez złączenia brzegów: posuwając
Zaapelujmy teraz do 11aiw11cgo realizmu i wyobraźmy <:obie-, :~c dla każdego si~ zgodnie z ruchem wskazówki zegara, przechodzimy z tarczy o numerze k na tarczi;:

całkowitego k górny brzeg rozci9cia plaszczyzny o numerze k odpowiednio wyginamy o numerze k I- I, co wiąże się bezpośrednio z ci[iglością zmiany czasu.
i łączymy z dolnym brzegiem rozcit,:cia plaszczyzny o 11umerze ki· I 11!.15), ;\ oto jeszcze jeden przykład. Rozważmy zalcż.ność
przy czym tylko płaszczyzny o sąsiednich numerach są w ten sposób polączonc. W J' 1Z dla :: 7l 0 (Ill.B6)
W tym miejscu widać, 7.e realizm do którego apelujemy, musi być rzeczywiście Jest to przykladji111kl:ii d11•uz11acw1~j. Ka:i.dej w:1r!o~;ci :: / O runkcja ta przyporządko­
naiwny, gdyi. w przestrzeni trójwymiarowej l.'.uklidcsa taki układ płaszczyzn nic wuje dokladnic dwie war.tości 1/::, 111ianowic!c
jest możliwy. Nie chodzi nam jednak o wyohra:i.cni< :-;obie takiego układu plasz-
c:z.yzn w przestrzeni E 3 , lecz o ustalenie pewnych jego wl:1ŚL:iwości. Chodzi 111iai10wicic
280 Ili. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESl'OLO"lEJ H. FUNKCJI'. WIELOZNACZNE

k. O, l. Ustalając wartość k. otrzymamy funkcje;; jednoznaczną w obszar·

O <: Iz! <'. w, ale 11ieciąglą na ujemnej półosi rzeczywistej 1 z uwagi na nieciągła~~
argz. Wydzielenie .galc;;zi funkcji dwuznacznej (III.86) jest możliwe w oclpowicclni~
zawężonej dziedzinie, np. w obszarze Il (patrz rys. 111.13). Na rys. lll.16 przedsta-
wiono odwzorowania tego wlaśnie obszaru /1 za pomocą dwóch galc;;zi funkcji
(Hl. 86), mianowicie
w ,7, 1/z (k =, O)
o
oraz 11· = 11
1
z (k. ,_,I) RYS. Ill.17

Oczywiście elfa każdego z mamy ĆWICZENIA

Vz ---11::
o 1
1. J'odać
dct'inick okresowości t'unkcji zmiennej zespolonej. Om(>wić intcrprctacj<; gcomc-
ryczną. Wyjaśnićdlaczego funkcja cz jest okresowa i podać kilka różnych jej okresów.
2. J'odać definicji; logarytmu naturalnego liczby zespolonej. Co lo jcsl logarytm główny'!
l/ omówić obliczanie logaryln1ó1;"
3. Wykazać, ;:e jeżeli z, ::2 /. O, lo:

a) Ln(:: 1 ::,) • Ln ::, + Lnz.,. b) Ln -~'-- '" Ln ;;,--- Ln z 2

··2

natomiast takie same W/.OI")' dla logarytmów glównych sq t'alszywc (por. p. I tego rozdz„ wzory
(111.7) i (lll.8)).
4. Obliczyć: a) Lne, b) Inc, c) Ln(- I -j 1/Ji. d) 1i1( r
l !) f J),
I I
c) Ln(l- j), l'J ln(l j), g) Ln·-·-·--, h) In----~.
1-lj 1-lj
5. Potęgę zcspo/011ą liczby .:csp11/o1uj 11 i O określamy nasl~puj:ico: ab;,;- c 1>T.na
Pot~ga zespolona nie jest wi~c określona jcdnnznacznic. Liczbę china nazyw:.uny warto.Vcią
RYS. Uf.16 g/ó11•11q potęgi a 1'.
Oblic:zyć: a) _il, b) wartośt' glówn:1 fi, c) (- · l)j, d) wartość glówn:1 (- - J)j.
Dla funkcji (III.86) łatwo jest zbudować powierzchnie;; Riemanna. W tym celu 6. kidi:
wystarczy wziąć dwie płaszczyzny zespolone, oznaczyć jedną cyfrą O, drugą cyfq l, sin li' z !gu· z (/\)
następnie rozciąć je wzdłuż ujemnej półosi rzeczywistej i złączyć brzeg górny ci~cia
to zaic7.nośl: w od :: oznaczamy tldpcnviedniti sy111bolc111:
na płaszczyźnie O z brzegiem dolnym cic;;cia na płaszczyźnie l, oraz brzeg górny ci~cia
11•=• Arcsinz ,.„ Arccos z w J\n;tgz •.c• Arcctgz
na płaszczyźnie 1 z brzegiem dolnym cięcia na płaszczyź11ic O. Dwie pozostak pary
li' li'

brzegów nic mogą mieć natomiast punktów wspólnych. Każdemu punktowi z płasz- Zalcżno~~ci te są funkcjami 11ieskoi1czenic wieloznacznymi~ klbrc nnzywn1ny odpowiednio:

czyzny Oprzyporządkowujemy liczbc;; 1/Z, każdemu zaś punktowi z plaszczyzny l -- arcusem arcusem arcusc111 tlf'CllSC/Jl
o si1111sc1n !1.osinusen1 i'angc11sc111 kottlllffl'llSt.!!Jl

liczbc;; 1/z. Komentarz do budowy takiego układu płaszczyzn (uklad kn stanowi Wyprowadzić wzory:
1
a) Arcsinz ''' --.iLn(jz 1-1/J".:.~·:::,), li) 1\rccos;; -)Ln(;: 1-1/.i1=T),
powierzchnie;; Riemanna funkcji (IH.86)) jest podobny jak w przypadku funkcji
I 1-l)z j7-l
Luz. Chodzi tu nic o wyobrażenie sobie takiej powierzchni w przestrzeni E 3 , co c) Arctgz ••· Ln - - dJ Arcclgz - Ln - .·---
2j 1-j::' 2j jz-!-l
nic jest możliwe, lecz o ustalenie przepisu dotyczącego przecinania ujemnej półosi Odpowiedzi sprawdzić, podstawiaj:1c je do odpowiedniej z równości (A).
rzeczywistej. N a t a k z b u d o w a n c j p o w i c r z c h n i R i c m a n n a 7. Obliczyć: a) t\r,:sinj, h) Arctg2j, c) Arcsin2, d) Arctr,( --1).
r u Jl kc j a 1V 0 = i!z .i c s t .i e d
n o z n a cz n a c i ą gł a. Jednoznaczność n. Jclcli:
jest tu oczywista, nalom;as~ ciąglość jest związana ze sposobem łączenia brzegów sh w eh w .„, z lg H' ;,::::; z dh li' .. , z
dwóch płaszczyzn (rys. ) l L ( 7) i z okresowością funkcji wykładniczej zmiennl'.i ze· to zale:iou:~l: 11 1 ud :: oznacz:uny odpowiednio ~1y1nbokn1

spoi onej. "' ~" Arshz Arthz w'"' Areth z (B)

.,
\
 ..
\
2B2 III. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOI.ONEJ 8. FUNKCJE WIELOZNACZNE 283

Zależności le sq funkcjami nieskoiiczcnic wieloz11aczny111i, które nazywamy odpowiednio Uwag a. Pierwsza odpowiedź w zad. 7a i 7c odpowiada pierwiastkowi ,;-, natomiast dru- J
I) 1
arca si11uscn1 area kosi1111scm <Ir<'a la11gcnse111 area kotange11se1n
..- pierwiastkowi il we wzorze a) z zad. 6.
hipcrbo/il'z11y111 hiperbo/icz11y111 li1j1crbo/icz11y111 hipcrbo/icz11y111 ga 1

Wyprowadzi<~ wzory: 41~- i

a) ln((i+I); ln(j.12--1), b)
"4 + ;rk ' c) In V 5+ . „[arg(2j---1)+2rrk].
I I z 9, 2
•1'
a)

c)
Arsh:: ·· Ln(z+

Archz Ln(z·i
/z"+ I),
I),
b)

d)
Arth z ·

/\ rcth z
2
Ln

Ln
I
.:+1
z
d) + ~.:5 ''~+2rrk).
(arg

z-· I
9. Obliczyć:
pnz ! 47'j, dla.lmz> O lub lmz O Rc.:-:0
Jl. /(:) llnz-l 6n:j, dla Imz < Ó.
a) RcArsh I, b) lmArtilj, c.) Arlh(I I/), d) Arcth2J.
Odpowicd·f.i sprawdza(; podstawiając je do odpowiedniej z równości (Il). J.mz < Rez
IO. Co to jest gałąź funkcji widnznaczncj'? Omówić wydzielanie gałęzi na przykładzie funkcji
11: z' dla fmz <O lub O

12. r<=J
1
„. O i ·„
Ln;~.
I)
..
"l 1/„ , dla lmz Rcz O lub O•:; Rez Jm: .
l ll. Niech.<:?. ozn:'.cza Pb!;zar powstały z płaszczyzny otwartej na skutek usunięcia dodatnie'
półosi rzeczywistej (wra;~ '!. pu1tk>,,111 0). Wydzielić w obszarze .Q gałąź f(z) funkcji Lnz tak, zcb~ ",
J6. a) O<.lwl<w, O argw-.-
>;pe Inio ny by! warunek f(j)
9
. rej.
6
1 4 3
c) O<lwl<W, - Tr<arg11·<- -r.. 17. a) Rew> O, hnw<O, b) Rcll' <O,
1:!.. Niech D oznacza obszar powstały :: płaszczyzny otwartej na skutek usunięcia półprostej 3 2
Rcz lmz, Re.: „ O. Wydzielić w obszarze D galąż rr(z) l"unkcji I;;,· tak, żeby spełniony by! wa. Jmw· O, c) Rew> O, !mil'> O.
n111ek il{ .„ l.
Omówić Zbudować·
"'
~ .J. ko11ccpcj1: powierzchni Riemanna. pl)wierzchnii; Riema111m dla
i\1nkcji: a) li' j~~. b) 11· iY=, c) w j'.-T„ „, d) li'
9. ODWZOROWANIE KONFOREMNI<:
M. 'vVykazać, :i.e l"unkcja li' Ln z odwwrowuje w::ajc11111ie jed1111znacz11ie swą powierzchnię
Riemanna na płaszczyznę W bez punktu O. Rozpatrzyć odwzorowanie odwrotne i nawiązać do
okresowości l"unkcji wykładniczej w dziedzinie zespolonej. Niech j(z) oznacza f'unkcjQ róż11011•artofrioll'ą w obszarze JJ, tzn. dla każdych
lt5. VVykazać, :i.c funkcja w
11;-·
V z odwzorowuje 111::ajcn11tii' jcd110::11ac.:nf(' swą powierzchni~ dwóch n\'l.nych punl<tów z 1 , z 2 należących do tego obszaru jest spclniony warunek
Ric1nanna na płaszczyznę otwart:l JV bez punk.lu O. Rozpatrzyć odwzorowanie odwrotne z wn; j(z 1) i' j(z2).
li 2 oznacza tu liczbQ naturalną. Na przykład l'unkcjaf(z) "' az+h, a f O, jest ró:i.nowartości,iwa w ka~.dym obszarze, ponie-
IC
16. Odwzorować obszar O lzl <JJ, O ·: arg:: „ „ , za J><>mocą funkcji a) Il' ~c j~ź", waż z warunków z 1 : / :.: 1 iy /:O wynika warunek a:: 1 i: az 2 , a sląd az, +h :fa az1+b, czyli
2 o f(z,) cf f(zi).
b) j'/;;, c) li' Zami~1st terminu roz11owar10.1·cw11·osc, używa siQ także w teorii funkcji zmiennej
I

17. Odwzorować pólplaszcz„yzn1: lm z · „ O za ponrnc:1 funkcji a) b) li' „ v:.

I
zespolonej terminów jed11okro/110.fr: l11h _icd110/is1110.\'I'.
Funkcja różnowartościowa j(z) stanowi odw?.crowanie wzajemnie jednoznaczne
c) li' obszaru D na pewien zbiór D'. Podamy teraz be7 dowodu ważne twierdzenie.

•t a) I lj2JCk, b) I,
2 „„\ d) Tw, Funkcja j(::) ho/0111or/lcz11a i róż110H'arlo.vu·111r:: w obszarz..: D odwzorowz(fe
J ')'
/( 11 ol'"":ar 110 pewien ohszar f)' przy czym dla ka::.dego z E D jest spe/11io11y wan111ek
n: ;:·\
")
„
e) I .
In Jl 2 l·j .2"/;
(
:1 '
n in1h. --j ,,. g)
i)' hl 111 J. 2 j ·I „ /'t:) Cl.

U w ag a. .leżeli funkcja f(z) jest holomorficzna w obszarze D i dla każdego :: E D spełniony

" ·-:ud•
- 1.
jest warunek /'(z) cl O, to odwzorowanie w~" f(z) przekształca obszar D na pewien obszar D'
a) c b) e 2n:k jln(l/2-1);
i jest loka/11ic ll'Z<!ic11111ie Jed11oz11aczl/t', tzn. funkcja /(z) jest różnowartościowa w dostatecznie małym
b) c) otoczeniu ka:i.dcgo punktu ·zE D. Istnienie pochodnej f'(z), różnej od zera w oh:mll"zc D, nic za-
n·
pewnia jednakże różnowarlościowości funkcji /(z) w całym tym obszarze i por. część li, str. 136).
7r
12n:k -jln(2 d) --- I rrk. .kż.eli funkcjaj{z) jest holo111rnjlcz11a i jed11okro11111 (n'1żnow:1rtuściowa) w obsza-
2 4
 284 111. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONEJ

rze D, to w jego obrazit.: - obszarze D' -·-jt.:st okrcślona/i111k1j11 od1Vrot11a;; =g(w)

ktl\ra jest także /zo/0111otJi«:z1w i jed11okrot11a w obszarze D', przy czym '
·------- uwag a.
<J. OJlWZO!to\VAl':IE KONFOREMNE

Funkcja (lll.H"/J jest oo.ywi[;cie jednokrotna w k<1żdy111 obszarze, który zawiera

si~ w pasie 11icskot1cz.ony111 (lll.88), a także w ka-i.dym pasie
--UJ·'. Rez :: ·I w, a l.111:: ·b
2E5

g'(IV) = f'~;;) ;; = g(ll'), 11'·0 /)' o .:: b - " 21~. Na przyklad dla a -- ir, b ·•· 3ir obrazem obszaru---· pasa w pt7.ekszlalceniu
jci.cli
(!l!.87) bQdzic, tak jak poprzednio, obszar D' z rys. Jll-18, jednak;'.c funkcją odwrntm1 bQdzic
(por. wzór (Hl.47)). w nić z Inii', lecz z lnw·l 2irj.
Dowody tych wlaściw<1:ici funkcji jednokrotnych pominiemy.

l'r1.ykłml. Rozwa:i.my ft1nkcj<e

w= c= (lll.87)
\Vyknżcmy, :i.c funkcja ta jest jednokrotna w obszarze
JJ: .-u:1 < Rcz <+oo, --n:< fmz < ·1-rr (lII.88)
Istotnie, równość c= • = e=2 jest równowa:i.na równości e= 1-=2 0·~ l, ta z kolei jest równoważna
równości z 1 -z 2 ·~' 2n:kj, k··' O, :LI, :1:2, ... (por. równoważność (Ilf .79)), która z uwagi na drugi
z warunków (If[.88) nic może być spełniona gdy z, i• z2, a to właśnie świadczy o jednokrotności
funkcji (lU.87) w obszarze (UI.88). Funkcja (Ul.87) jest liulomorriczna l j1~dnokrutna w obszarze
(Ilf.88), wi<;c.przckształca go na pewien obszar D'.
\V celu znalezienia tego obszaru IY, przeprowadzimy nast<,'.pujące rm.u10H>\1•anic. Zapiszmy
równość (IH.87) w ten sposób
lwl cj:irg w= ex ciY RYS. lll.19

pr1.y Ci'.yn1 z= x+jy. Ponićwa7. z c D, wi~c -rr ·< y ~< ·l·rr, a zatem
Nil:chj(z) b~dzie l'unkcją holomorl'iczną i jednokrotną w obszarze D, przy czym
oraz argw = y
obraz tego obszaru w przekształceniu w"''./(:) oznaczamy symbolem J)' (rys. 111.19).
Biorąc pod uwagQ zmienność x -~ Rcz i y = fm z, wynikającą z określenia (llLH8) obszaru D, łatwo
W obszarze D wybieramy dowolnie punkt z 0 E D i wyprowadzamy z tego punktu
za uwa:i.yć, że
() < 111'1 < oo oraz -rr ~::: arg w< +rc ·otwarty luk zwykły o równaniu
Obrazem [)'obszaru D jest wi.,;c cala plaszczyzna liczbowa bez ujemnej pólu:.i {, '1 kt(Jrcj zalicza- z '' }.(I), !E(a,{J) (lll.89)
my O). Rys. HL 18 przedstawia interpretacji) geometryczną tego przykładu.
przy czym ),(u.) ' z0 • Z:1kladamy przy tym, że istnieje pochodna prawostronna
?.'(a+) of- O, co zapewnia istnienie jednostronnej stycznej do luku (Ill.89) w punk-
cie ;; 0 • Odwzorowanie w j(z) przt.:kszlalca luk (lll.89) na otwarty łuk zwykły
IP CCC /I(!), t E (ex, {J) (Hl.90)

przy czym 11(a) =/(zo) ll'o.

Wykażemy, że istnieje różna od zera pochodna prawostronna /J.'(rx+). Roz-
ważmy dodatni przyrost lit parametru t taki, że rx-1·.dt <S; {J, utwórzmy iloraz róż··
nico wy
1, <Ll Ll(r1 I !li)- i1(rx)
Rvs. Ill.18 Li I /I!

Zwróćmy uwag<;, że funkcjq odwrotną wzgl<;dcm (IIl.87) w obszarze (IlUl8) jest z ~ In li' i przeksztal0my go nast~pująco
(logarytm główny). Zgodnie z tym co powiedzieliśmy wyżej, funkcja z ·-·· In 11· jest holomorficzna
1111 /[11(u.-+ ,.11)]· /[),(a)] /(zo+..:lz)· /(z0 ) 1lz
i jednokrotna w obszarze D', pt7.y czym -, I I . -- /Iz - . At.
I
(In w)' ~~ ---·-
(c=)' ' gd1.ic ilz - ).(o: I .1l1)- },(a). Zauważ.my, że ;I;; of- O, poniewa:l. luk (IJl.89) jest
czyli Zll'ykly. Stąd
1
(luw)' = - - (llf.91)
w
 III. FlJNK<:JJ~ Z/\fll~NN!·:J z1:.spc>LONEJ
"\
przy czym z uwagi na przyjQte zaiożcnia mamy /'(::ol i' O oraz il'(·x) cf O, więc
/l'(o:+) 1' O.
Z równo~;ci (111.91) dostajt:my
Arg,·J'(r1. I,) Arg/'(z 0 ) I ArgX(c.: I)
Zauważmy, ;,c zgodnit: z interpretacją geometryczną pochodnej funkcji zespo-
lonej zmit:nnej rzeczywistt:j (por. p. 3 tego rozdz.), /\rg?c'(a+) stanowi zbiór wszyst-
kich miar lukowych kąta skierowanego o wierzchołku zo, ramit:niu początkowym
(S0 ) zgodnie równoległym do Ox, ora:r. ramieniu kui'1cowym (S) zgodnie rc'>wnołeglym
do wektora [Rcil'(a I); lni?.'(a I)], stycznego w punkcie ::o do luku (111.89).
Interpretacja Arg. l'(a 1-) jest analogiczna i dotyczy k<1ta o wicr1.cholku 11• 0 i ra-
mionach: początkowyrn u;i) i koilcowym ('!')_,patrz rys. 111.19.
Równośt; (111.')2) wskazuje na to, że 1w skutek odwzornwania li' "•/(z) o za-
łożonych wyżej właściwościach k i c r u n c k s t y cz n Y (S) cl o z n a l ob.
ro I. u (został odwzorowany na kierunek styczny (T)), przy czym jedną z miar tego
obrotu jest argf'(z 0 ). Ka;i-.da inna miara tego obrotu rói.ni siQ od argf'(z 0 ) o całko­
witą wielokrotność 21~. Ponieważ liczba argf'(z 0 ) i luk (llU(9) są od siebie nie-
zależne, wii;ec ka ż cl y kierunek (S) wyprowad7.ony z punktu :::o dozna na skutek
odwzorowania li' co./(;:;) obrotu o kąt skierowany, którego jedną/, miar jest arg/'(zo),
a zatem ką t s k i c r o w a n y m i ę d z y d o w o I n Y m i d w o m :1 t a ki 111 i
kier u n ka mi n i c z mi c 11 i si Q (rys. 111.20). W szczególności zachowa siQ
HYs. ll[,20
prostopadlo:;ć kierunków. Jeżeli w ohs:t.arze D znajdują siQ dwie rodziny linii, orto-
gonalne jedna wzgl\~dcm drugiej, to 1rn skutek odwzorowania obszaru /)za pomocą
funkcji holornorricz.1H~j i jednokrotne.i przejdą one w dwie rodziny linii w obszarze
D', które bQd:1 la kżc ortogonalne jedna wzglQdem drugiej.
ll)ef. Od11':wm1Pm1ic ko1(/iJr1.·111111· obszaru D jest lo odwzorowanie zachowujące
kąt skierowany miQdzy ka:i.d-ymi dwoina kierunkami wyprowadzo11ymi z dowolnego
punktn lego obszaru.
Udowodniliśmy zatem nastQpującc lwicrdzen ie.
l'w. Od11'zorowa11ie obszaru D za po1110cr{./i111/({:ii holonu11ficz11ej i róż11owartościo­
ll'1'.i je.1·1 od11'zorowanie111 k 011/iircm11ylu lCf: o obszaru.
Odwzorowania konforemne znajdują liczne zastosowania w zagadnieniach
technicznych. Okazuje siQ na prrylJad, :i'.c obliczanie pewnych par:1mctn'>w l'i:r.ycznych
'i. ODWZOROWANIE KONFORE~JNE 287
ośrodka o złożonych kształtach, można za pomocą ociwzorowai1 konforemnych
l
sprowadzi(, do obliczenia tych parametrów dla kształtów mniej złożonych. Typo-
i \\'VJlli pr;cykladami są tu obliczenia panimetrów (np. pojemności) elektrycznych
I li;iii przesyłowych o zlo;i.onych przekrojach .
(fll.92) u w a g a. Omówiona tu konforcmność odwzorowania za pomoc:] funkcji f(z) wyJasma
.I intcrprctacj~ geometryczną argumentu arg['(z). W każdym punkcie z0 rozważanego obszaru argf'(z 0 )
jest 111iar:1 Iukow:1 obrotu każdego kierunku wyprowadzonego z tego punktu, tj. obrotu, który
nastqpiJ na skutek odwzorowania IV co• f(z),
W celu pełnej interpretacji geometrycznej pochodnej /'(z), zwrócimy jeszcze
uwagQ na modul if'(z)I. Ponieważ
l!fwl = /f'(z 0 )l l!lzl-I o(j!lzl)
więc lf'(,:o'lljest graniq stosunku odległości l!fwl punktów po przeksztalceniu do
odległości j;lzl punktów przed przekształceniem. Granica ta, zależna tylko od funkcji
f\z) i punktu :::0 , niezależna natomiast od sposobu w jaki ,dz-> O, by\va nazywana
'wspólc=y1111ikie111 wydl11że11ia odwzorowania w =/(z) w punkcie z 0 • Jeżeli moduł
iil:I jest dostatccz.nic bliski zeru, to
i;lll'/ ~ l./"(zo)l i.dzi
Trudności natury rachunkowej związane z odwzorowaniami, zmuszają nas mc-
kicdy do posiugiwania ~;it,; tym przybliżeniem.
Dwa zagadnienia z zakresu odwzorowai\ konforemnych zasługują na szczególną
uwagQ.
Z a g a cl n i e n i c I. Dany jest obszar D i dany jest obszar D', szukamy
funkcji /(z) holomorficznej i jednokrotnej w obszarze D, .która odwzorowuje go
na obszar D'.
Z a g a cl n ie n i c 11. Dany jest obszar D i funkcja /(z) holomorficzn:i 1
i jt:t'n1}.;rot11a w tym obszar7.e, s1.ukarny obszaru D', na który funkcjaf(z) odwzoro-
wuje' obszar D.
Pierwsze z tych zagadnicr\ jest na ogół znacznie trudniejsze od drugiego. Efek-
tywne znalezienie funkcji odwzorowującej elany obszar na inny elany obszar bywa
bardzo trudne, a nawet praktycznie niemożliwe. Odnośnie zagadnienia I, ograni-
czymy siQ tu do podania ważnego twierdzenia, które cl o tyczy istnienia i jedno-
znaczności 1xlwzorowania.
Tw. (!Z1DtANNA, o odwzorowaniu). Jeżeli
J' i'J' i D' są Io obszary jedno.l'fHUnc, przy czym brzeg każdego z nich sklada
sięco 111(i11111il?i z dwóch punk IÓll',
2° z 0 jest dowo/11.Flll p1atktcn1 w obszarze D, w0 jest dowo/11y111 p1111ktc111 w oh-
.1wrze J)' oraz <p 0 jest dowolną liczbą z przedzialu (-rr, +rr),
to isllli(je dokładnie jed!la .fimk(-:ia ./(z) holo11101ficz11a i jednokrotna li' obszarze
D, która odll'zoroll'l!ie obszar D na obszar D' i taka, że
11'0 oraz
 288 III. FUNKCJE ZMIENNEJ ZES!'OLONE.1

DOWÓD tego twierdzenia pominiethy. Zwrócimy. lu uwagi} na fakt, że aczkolwiek zn·

-------- .
'!. ODWZOROWANIE KONFOREMNE

Jeżeli a " l, lo funkcja (ll L')3) jcsl postaci li' z \-b. W tym przypadku ;: c;:1
jest wiele różnych dowodów twierdzenia Riemanna, jednakże żaden z nich nic ma ch•n·:~lYch
1 jest jei(Fll)'lll p111tkte111 niczmienniczym odwzorowania, gt(F b of O, natomiast każ1źv
ko11struktyw11cgo, tzn. nic wskazuje metody znalezienia funkcjif(z). 1Cażdy z tych dowodów m tlcru
'
n1t:tcr ! · 1 1s
· l11y ( towot
egzystenc1011a · t111enm
· · ) . Za Iozeme,
· · ze· l1rzcg1· o l1szarow ac 1n-.
' /) 1· D' składają si~ co jilutkl jest punktcm niezmicnniczym tego odwzorowania, g1źJ1 b ,=,O. W tym ostatnim
mniej z dwóch punktów (jednym z nich może być punkt w nicskoi\czoności) ma na celu wyk!u nu!. przypadku (u I , b "' O), odwzorowanie (I I 1.93) jest po prostu tożsa1110.frimve.
przypadku, gdy D lub D' jest calą plt1szczyzną liczbową. czcnic
Zajmiemy się obecnie zagadnieniem 1l dla pewnych, zresz.lą bardzo wąskich
klas funkcji. Zauważmy jednak, że znajomość zagadnienia H, w szczególności zu§
znajomość odwzorowa11 realizowanych przez niektóre funkcje elementarne, może z
(I być z pożytkiem \Vykorzystana do rozwiązywania zagadnienia I.
Przechodzimy do typowych przykładów.
]i'11nkcj:1 1iicrwszcgo sto1mia. Wiemy już, że funkcja
I w=2jz-1-1+} o ll

w= az-1-b, a/; O (Ill.93)

gdzie a i b są to dane liczby zespolone, jest fonkcją holomorł'iczną i jednokrotną
na całej płaszczyźnie. Odwzorowanie każdego obszaru za pomocą funkcji (111.93)
jest więc ko11fore11111e. W celu zbadania tego odwzorowania zauwai.my, że stanowi
ono superpozycję następujących przcksztalcet1:
1° IV l ~~' lal ' Z
20 lV2 ~== c.i:tr11". W1

3° w== H'2+b
Pierwsze z tych przekształcc1'i. jest jed110/dadno.frią (homotetią) o ~rodku w punkcie RYS. IH.21
z= O, drugie stanowi obrót o kąt arga wokół punktu 11' 1 = O, natomiast trzecie
realizuje przeswtięcie c liczb(' b.
A oto prosty pr,:yk!ad liczbowy. Przyjmijmy a~ 2j, b "" 1-1-j i odwzorujmy za pomocą funkcji
(lll.93) pierwszą ćwiartki,; płaszczyzny, Mamy lu

11'1 = 2z,
"'
J·.,;
w= w2-HH-j)
Odpowiednie odwzorowania są przedstawione na rys. III.21.
Jeżeli przyjmiemy, że obrazem punktu z = w w przekształceniu (UI.93) jest
punkt w =~ w, to funkcja (IU.93) odwzorowuje jeclnokrotnic płaszczyznę
Gaussa na nią samą. Jest to odwzorowanie k011fore11111c, c a ł ej płaszczyzny Gaussa,
gdyż zachowuje ono także kąt skierowany między każdymi dwoma kierunkami wy-
prowadzo,nymi z punktu oo. Za kąt taki uważamy z definicji kąt między odpowiada-
jącymi tym kierunkom w rzucie stereograficznym kierunkami na płaszczyźnie stycz-
nej do sfery Riemanna w jej biegunie północnym i zorientowanej względem tej sfery
tak, jak płaszczyzna Z - pat!'z rys. 111.22. RYS. 111.22
Punkt z = w jest p1mktem niezmiemticzym przekształcenia pierwszego stopnia.
Jeżeli a/; I, to przekształcenie (llI.93) ma ponadto dmgi p1111kt niczmicnniczy z0 , Zauw,t:i'.my, :i'.c funkcja odwrotna cło funkcji (111.93) jest postaci
który znajdujemy z Weli'ltn];_u ::: 0 ' " a::\) :-·/;, 111 ~f\11.0\Vicic w--·b
(/

wi~c jest. takż.c funkcją piawszcgo stopnia.

.,,
19 M;\tcumtyka n.ęf;(: IV
li'':

290 III. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOI.ONEJ <J. ODWZOROWANIE KONFOREMNE 291

--------------·-------------- ----· -·-"-~,--.-- ··---·----···-··--·-----------····------------

1~·unkcja Homogrnfi"fa. Oniawiana ostatnio im1·er.~ja należy cło ważnej w zastosowaniach

klasy odwzoruwar\ homograficz11ych. Są to odwzorowania postaci
w (III.94)
az-1-b
realizuje odwzorowanie zwane przy czym obrazem punktu z= o 'e
i1111 1 er,~ją, W=--- (III.95)
. l . .) I . . . I 1 J st CZ··l-d
111 =~' U.J 1 mi. oc w rot. <. t wzorowanie to Jest Jet no (rot:ne na całej płaszczyźi.
,.... ,-. I · ··1·11· 9 ') · I I [.. 1 · ł · ·
uanssa. r' UH G~Ja ( . 1, Jest io o mor 1czna na ca cJ p aszczyznic z wyjątkielll pun. ue przy czym a, b, c d oznaczają liczby zespolone spełniające warunek
Id u z~"' O. Inwersja odwzorowuje ko1ifiirem11ic ca I ą plaszczyznQ Gaussa na ni
samą, gdy1; zachowuje ponadto kąt skierowany między każdymi dwoma ·
kiertiiik·ain1~
wyprowadzonymi z punktu O albo CD.
Funkcję (Il 1.94) można traktowa<; jako złożenie nastQJmjących odwzorowań: Jeżeli
a'""' d =O i b == c = 1, to homografia (IIJ.95) jest inwersją (ITI.94), jeżeli
natomiast c ~=,O, to homografia ta jest funkcją pierwszego stopnia.
!" Omówimy niektóre wlaściwości przekształcenia (Ill.95). Obrazem punktu

2° 11' .. : 11'1
z""" -cd w tym przelcsztaIccnm. .Jest punkt w nieskol'1czoności. Jeżeli e i= O (tzw.
}io111ografia wla/;chl'a), to dzieląc az-1-b przez cz-1-d można równość (III.95) zapisać
Pierwsze z tych odwzorowail, lo przekszta!ce11ie przez pro111ie11ie odwrotne, nato.
następują co
miast drugie jest symetrią względem osi rzeczywistej.
-LI I a
H'=-----+--·
Li) c cz-1-d c
z równości tej wynika, że homografia właściwa jest superpozycją następujących
odwzorowaf1:
0
I 11'1 = cz-1-d

20 l
ll'2 =-~ --~- (HI.96)
H'1

30

RYS. 111.'.'.3
a wi(,'.c jest superpozycją funkcji pierwszego stopnia, inwersji i ponownie fimkC'ji
Na rys. !I L23 jest przedstawiona konstrukcja, na podstawie której znając pierll'szego stopnia. Ponieważ każde z tych odwzorowai1 przekształca konforemnie
punkt z (różny od O i od w) można znaló.ć jego ohraz w odwzorowaniu (Jll.94). płaszczyznę Gm.1ssa na pla~;zczyznę Gaussa, więc tę samą właściwość ma odwzoro-
Rysunek al.23a dotyczy przypadku, gdy 1::1 > l. .lc:;:cli lzl = I, to odwzorowanie wanie lwrn ogr:.i
przez promienic odwrotne jest po prostu przckszl~ilcc11iem tożsamościowym, więc Dla ifrzyl:Jndu nx.:,patrzymy odwzorowanie obszaru
inwersja (li 1.94) ogranicza siQ do symc(rji względem osi rzcczywislcj. Jeżeli li: O<:Rcz<+oo, -oo < Irnz <O
O < \zl · :: 1, to obraz punktu z w inwersji (UJ.94) znajdujemy z konstrukcji przed-
za pomocą homograrii
stawionej na rys. li l.:?.:ib. z-1
Od wzorowa nic (I Ił .<H) przekształca wzajemnie jctlnoznacznie obszar lzl < 1 W=--
Z
(tzw. kolo jednostkmFe) na obszar l1FI >- I, do którego należy punkt w nieskoń· Ponieważ
ezono:ici. l
11'=-·-·+l
I nwcrsj:i ma dokładnie dwa p1111k.ty niczmiennicze, które znajdujemy z warunku

-··I i I. ;vii;c pierwsze z oclwzorowai1 (IIL96) jest tożsamościowe, drugie jest inwersją, trzecie natomiast
z'-~- , 111ia11owicic z 1 22 ·
J•:st postaci 11· -· 11' 2 + l . Na rys. III.24 przedstawiono rozwiązanie tego przykładu.
292 III. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLON!.'J 9. ODWZOROWANIE KONFOREMNE 293
-----
Punkty niczmicnniczc homograrii (I ll.95) znajdu_i<;my z warunku II Funkcja (IH.98) ma pochodną
t!ll'
az+-b
z ==~: --l~z~-~„CT dz
który można zapisać następująco
2
cz -Hd--a)z--b 0~ O
(Ill.97)
I jcsl wiQC holomorficzna w obszarze O <
·w p1mkcic z ,_, O. Od wzorowanie (ITL98) .zacl10wuje jednak
każdymi cłworna kierunkami wyprowadzonymi z punktu
lzl < 1, nic jest natomiast 11nlomorficzoa

o. z
kąt skierowany miQdzy
tego względu runkcja
żukowskiego odwzorowuje konforemnie cały obszar Jzl < 1.
lj Vt
Odwzorujemy obszar lzl l za pomocą funkcji Żukowskiego. Wiemy już,
że w(O) == co. Rozważrny z kolei otoczenie pier.frie11iowe O < lzl < 1 punktu z '= O
w i wprowadźmy następujące oznaczenia:
0 Uz IV• li !·fi!, z r(cos<pl-jsin1p)
przy czym r •··· Iz!, <p argz. Z uwagi na równo~ć (lll.98) mamy więc

RYS. lll.24
„ (cos <f!··jsi11 rr;)]
czyli
Jeżeli homografia jest właściwa (c =J O), Lo ma dwa różne punkty niczmienuicze
gdy wyróżnik równania (rIJ.97) jest różny od zera, ma natomiast cloklaclnie jeden 'D ·-- _l
2
(-~r - r) sin <p (Iff.99)

punkt niczmicnniczy (tzw. podwójny) w przypadku przeciwnym. Przypadek homo-

grafii niewlaściwcj (funkcji pierwszego stopnia) omawialiśmy poprzednio. Ustalmy r E (O, I), natomiast <f' niech rosmc od ·· :re do +n. Punkt z przebiega
U w a g a. Pochodna funkcji homograficznej (UI.95) wynosi wówczas w kierunku dodatnim okrqg o środku w punkcie O i promieniu r, punkt 111
dw LI natomiast przebiega w kierunku 1(jcm11y111 elipsQ o równaniach 1x1ramctryc7.11ych
dz (cz-Hl) 2 (lll.9')). PC1losiami lej elipsy są odpowiednio
Warunek LI 'l O zapewnia wi~c, że funkcja ta nie jest stafa.
oraz
Famkcj<t i~1nkowsldcgo. Funkcjie

w= __l_
2
(z+ _I_)z (Hl.98)

(w(O) = co) nazywamy jimki.;ją Żukowskiego, od nazwiska wyhilncgo uczonego

rosyjskiego MIKOLAJA ŻUKOWSKIEGO (1847-1921), jednego z twórców podstaw
teoretycznych aerodynamiki. Na wstępie zbadamy jednokrotność tej funkcji. W tym
celu zauważmy, że

1\. YS. fi 1.25

Jeżeli więc z 1 =J z 2 , to warunek /(z 1 ) = j(z2 ) jest spclniony dla funkcji Zu- Zwróćmy uwagę na przypadki graniczuc. Jeżeli r··>O+, fo clipsn
kowskicgo wtedy i tylko wtedy, gdy z 1 z 2 ==· I. Funkcja ta jest wiiec jednokrotna degeneruje sic do p1111kt11 w nieskrn'1c1.oności, jeżeli 11;1to111iast r _, I-····, to elipsa

w każdym (i tylko takim) obszarze D, który wraz z punktem z nie za1viem punktu-~-. degc11cmie sic do odcinka osi f!.cczywistcj, siQgnjąccgo od punki n --1 do jHWktu ·I· L
Fuukcja :2.ulrnwskicgo odwzorowuje zatem konJoremnie obszar l;;J I na
Przykładem takiego obszaru jest wn<,;lrzc kola jednostkowego: Iz! < I. plasi.czyznę Gaussa bez odcinka - - I Re li''·· -I I, Im 1F O (rys. I 11.25).
.,
\
r 1,

294 9. ODWZOROWANIE KONFOREMNE

•·
\ ---·----------
III. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONEJ
--·-·""----·---------------~--"···---~--"·-··--~-----------~---

Ustalmy z kolei rp E (-Tc, -\-1i;), natomiast r niech rośnie od O do l. Zmianie Ponieważ

tej odpowiada oczywiście rnch punkt11 ;; po odcinku od punktu O do punklu cosip-\- ei=-e-i=
sinz=----
+Jsin<f'. 2j
Rozpatrzmy kilka przypadków.

Jeżeli <p = -· . J-, to ~·ównania (ll l.99) są postaci

1
15

li •••• o !(~-,
I
z w
'/)~=_I_ (_I_ _.„I)
li

2 /'

a więc punkt li' porusza się po półprostej Rell' ·~O i Im 111 ;:•,O, od UJ do O. u
r
Jeżeli <p =• +· -5 „
Tt:
to równania (flI.99) są postaci 8

11 =·o
l .{ 1 _),
\r RYS. ITI.26

a zatem punkt w porusza się po pólprosicj .Re w = O i fm w O, od UJ do O.

(por. zad. 6, p. 7 tego rozdz.), więc funkcję sin z można uważać za superpozycję
Podobnie dowodzimy, że dla <p O punkt w porusza się po półprostej Im w = O
następujących czterech przekształceil:
i Rcll' ;::::o I, od oo do l., natomiast dla <p ••• -re punkt 11• porusza się po półprostej
hn w =• O i Re w ·~::: - l , od punktu u:; do -- I.
Pozostał jeszcze przypadek sinq1 '1 O i cos<p #- O. Z uwagi na zależności (III.99)
2" ll'z ··= ew'
nmmy wówczas
30
I.°(r I J_\/2 -- I {I -rl;·2
4 I' \ /' 40 w= _!_
2
(w + - 1-)
3
ll'3
czyi
112
(Ill.100) Każcie z tych czterech odwzorowa1i jest nam znane: pierwsze i trzecie są funkcjami
cos 2 q> pierwszego stopnia stanowiącymi obroty, drugie jest funkcją wykładniczą, czwarte
Jest t<} równanie hiperboli o półosi rzeczywistej jcos <pl i półosi urojonej jsin q>j. natomiast jest funkcją Żukowskiego. Ponieważ funkcja pierwszego stopnia jest
Na podstawie równail (Hl.99) łatwo jest: zauważyć, :!.e obrazem odcinka sięgającego jednokrotna na całej płaszczyźnie, więc badając jednokrotność funkcji sinz, ~vy­
od punktu O do punktu cosq>-[-jsin<p jest w iym przypadlcu część hiperboli o równa· starczy zbadać jednokrotność odwzorowail 2° i 4°.
niu (HI.100), przebiegająca w odpowiedniej ćwiartce płaszczyzny W. Zaczniemy od odwzorowania 2°. Wiemy, że funkc:ia w 2 = e"'' jest jednokrotna
Rys. IH.26 ilustruje przeprowadzone ostatnio rozważania. Zwracamy przy tym w pewnym obszarze wtedy i tylko wtedy, gdy dla każdych dwóch (różnych) punktów
uwitgę, :!.c m·togottafno,\~Ć linii rodziny argz ccc• const do rodziny okn,egów l::j consl w; i w~' z tego obszaru oraz dla każdej liczby całkowitej k jest spełniony warunek
w przekształcanym kole Iz! < I przenosi się -- zgodnie z podanymi poprzcclniP 11';-w;' i= 2nkj
właściwościami odwzorowania konforemnego -- na obrazy tych linii w obszarze
Oznaczając (por. 1°) w; =jz w;'
1, =jz2 , dostajemy stąd warunek
przcksztalcony1n.
Z1-Z2 op 2nk (Uf.102)
lfi'utl<~lcc.i~u siul)';" Zbadamy odwzorowanie za pomocą funkcji Przejdźmy teraz do odwzorowania 4°. Wiemy, że Cunkc:ia Żukowskiego będąca
11· • sin:; (lff.101) tym odwzorowaniem jest jednokrotna w pewnym obszarze wtedy i tylko wtedy,
 296 JIL FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONEJ 'i, ODWZOROWANW KONFOREMNE 297
·-
---------- ------.-~--- ·--~-~-----···

--------·--·-
gdy dla każdych dwóch (różnych) punktów w~ i iv'.1' z tego obszarn _jćst spełniony pok jest w zupełności scharakteryzowane przez pole plas/de, określone w płaszczyźnie prostopadlcj
warunek do plaszczyzny powierzchni ziemi, o potencjale zespolonym
F(::)

przekształcenia
0
Z uwagi na 3°, 2° i I mamy zatem J.,inie x ' const są tu linia111i sil, nato1niasl linie y " consl są liniami t)lnłcgo potcncjnlu (wzglQdem
powierzd111i ziemi). Nat.,;żcnic pola E wynosi przy lym (por. wzór (IH.58))

a wiec ostatecznie
(llL !03) ornówionc pole plaski•c jl.!st przcdslawion\' na rys. I!!.2B.

przy czym l oznacza dowolną liczbQ całkowitą.

Funkcja sinz jest zatem jednokrotna w obszarze D wtedy i tylko wtedy, gdy
dla każdych dwóch (róż.nych) punktów z 1 i z 2 z tego obszaru oraz dla każdych
dwóch liczb całkowitych ki l jest spełniony warunek (111.102) i (lll.103).

R Ys. Ili.W

Przypuśćmy, że
na prnvi.:rzdn1i zi<'rni ustawiono prostopadle do niej idealnie przewodzącą
przegrodę w kształcie płaskicgn
pa::a o wysnknści lt pon1ijalnej gn.1bości i nicskoóczoncj długości.
Pole elektrostatyczne ulegnie oczywiście 1>dksztalce11iu, jednakże b~dzic plasko-równoleglc i da siQ
w zupełności scharakteryzować za po111ocą pola plaskicgo w plaszczy:i.nic prostopądlcj do powierz-
chni ziemi i do wprowadzonej przcgrndy. \V celu znale1.icnia lego pola, w szczególności za:i linii
stakgo potencjału i linii sil, od w z o 1 u j cm y k o nr or c 111 n i c górną p ó ! pła s z -
czyzn~ bez odcinka

!Ze z ,. a, O · . lm:: · li

(który jest przekrojem przegrody plaszczywą pola płaskiego), n a ca I 'l g ó 1 11 :1 p <> ! p I as z -

czy z n G· \V len sposób znajdowanie pola w obszarze o hardziej złożonym ksztakic (półpłasz­
czyzna z wyci<;tym odcinkiem) :;prowadzimy do znajdowania pola w call'.i pólplaszczyź11ic, które
to pole jest nam znane (pole równomierne). Zai_ridamy przy tym, żeby obrazem wierzchołka a-!jlr
odcinka był punkt a osi rzeczywistej. Zagad11icnic, jakiC'Jnamy rozwiqzać, jest wii;c zagadnic11ic111
pic r ws z cg o typ u według przyj<,'tcj przez nas nomenklatury. Na tym przykładzie pr1.ckona111y
RYS. lll.27 si<;, jak znajomość pewnych prostych oclwzorowai'1 po111aga przy rozwiązywaniu lego rodzaju za··
gaduici'1.

Obszarów takich jest oczywiście nieskoliczenie wicie. Jednym z nich jest obszar Sn1kanc odw1.orowa11ic 1.11ajdzicmy w pi1;ciu etapach (rys. Il 1.29):
nieograniczony 1: lł'1 -- . ~ - (/ •I" 11'.ł 111.1
D: -n:< Rcz <+n:, .lmz :::·O "l"
w;
ll'.1 5" li' w. 1 +a
którego odwzorowanie za pomocą funkcji sinz jest przedstawione na rys. 111.27.
3" 1-lt 2
Zauważmy, że funkcja sinz jest całkowita, a zatem holomorficzna w obszarze D,
111.1 11'1

wiQc r o z p a t r y w a n c o cl w z o r o w a n i c j c s I k o 11 ro r c 111 n c.
I I
Galąź pierwiastka w pr1.cks1.talccniti .:J" ok rcślan1y warunkiem r/ ---r j. ( >statccz11ic

Przyklali z elektrostatyki. Rozważmy pole elektrostatyczne nad powierzchnią ziemi. Wektory li' 1/(~ 11) 2 1// I 11 (Ul. I 04)
nat~żcnia pola są zwrócone ku zic1ni, ponieważ - jak wiado1no --·lad u ndz ek.ktryczi1y ::.iL•mi jt.!st
ujemny. Rozpatrując fragment powierzchni ;:ie: mi moi.na uważać go za plaski, pole zaś --- za h1nkcja J-:1.(w) 11· jest potcncjalem zc:;polonym obrazu (na plas1.czy:i.nic W) badanego pola

pobliżu powierzchni ziemi założenia le S<t praktycznie dopuszczalne. Rozpatrywane

równomieme. W cli~ktruslatycznego. Linie u "-- co11sl i 'n co_11sl s:i odpowiednio liniami sił oraz linia111i slalcgo
.,'
 !l. ODWZOROWANIE KONFOREMNE 299
li!. F1JNKCJE Z~d!ENNEJ ZESPOLONEJ
I· 298
\
Jcieli natomi:1": wyrugujemy z, układu (HL !05) zmicnrn1 1', zmienną 11 znś bQdzicmy traktować
· I. ·· · · • t\"Ol""l . oł'l"'"czyźnic' W ortononalną siatkę.
prostych, które:j odpowiada n•i jako parametr prl.:11jnn1jący warlości z przedziału (--co, -I co), to otrzyn1an1y rów1w11ie rodziny
polcnqa n. 1~,1n1c 10 ·>1 ,..._, 11 t 1 -·,.i~· , · . ~- . . .
.. , . -.„ ., ,·. . '
„ „ .· .• ,.,, „ ·ali"t ortonon·ihia utworzona '/. hn•.a.m1 sił i z. I.mu st.1łego polc1.1cJ.iłu b.idanego
I
pas:r.c:1.y:t.n1t.-..J.4" 1 o' , ,. ···~ .' · ....... ~.·--~"· ·,.,.· /inii sil
pola. Równania tych linii można :r.naldć :r. n>wnosc1 (l!LllJ4).' po10wnuJ•l" c1.<,S<A 1z~czyw1stc 1 części
\.t

w·ojoiw nhu jej slron. \hl ty 111 celu przcprowadzarny nastQpu.1ący rachunek

(11·-a+jo)2 ''' (x-·a-l·jy) +h

2 2
"

y
111 ·-{1 1

> 1t,
1v(i,=-aF~~~~;=--~-
x~"a

J)alsze rachunki uproszczą się, jeżeli wprowadzimy pomocniC7.y parametr

: : : ':l c
= /u-·a/, przyj-
00
(TU.ł07n)

mujący wartości z przedziału .(0, +oo). Równanie rodziny linii sil ma wówczas następującą postać

dla C> Ol (HI.107b}

dla C "'O

Na rys. HI.30 znajdują się wykresy linii rodziny (lll.106) oraz linii rodziny (UI.107b) w przy-
p;idku, gdy a 'c" ft "" ł .

!
1W4 ''' l'W3; (A=J) l}

RYS. I!f.30

Zajmiemy siQ teraz szczegółową analizą równai1 (III.JOG) oraz (IU.107), z której wynikną
pewne wnioski natury fizycznej. Dziedziną każdej funkcji rodziny (IU.106) jest
zbiór R. Jeżeli /i-„ O+ , to dla każdego v E (O, +oo) i dla każdego xER, y-„ v, a wiQc linie stałego
potencjału upodobniają siQ do prostych poziomych, jak na rys. IIL28. Każda linia rodziny (UL l 06}
ma dwustronną asymptot<,; poziomą o równaniu y ,_,, v. Fakt len oznacza, że o cl ks z t a I c c n i c
po I a s p o w o eł o w a n c w p r o w· 11 ci „. '"· :l i e m p r ze g r o d y z a n i k a, g d.y o d eł a -
Rv;;, lll'.29 lamy si Q od n i c j.
llanlzicj złożona, ale zarazen1 ciekawsza, je':it dyE;ku~j1! rodziny Hnii sił pola, której równanie
~;tqd ma postac: (HU07h). Dziedzina funkcji należącej do rnclziny (HL107} dla C> O, zależy od para-
--~
2 2
(u-·af+2(u„·a)·nj--'ll 2 (x-a) 2 ·1·2(x-a).i:i· ·y ·l·h
metru Coraz od stałych zagadnienia: a i h. Dziedzinę tQ ciuu;l;·:ter:;c:ują mianowicie następujące
(x-„a)2--y"+h2 l warunki:
(llI.l 05) Jr2
(x-a)" < C 2 cz.„ (x-a)2
2(11„ a)v 2(x· a)y f czyli
· · · (III Jtl ') · v· · 1· i ·m "' · . n '• t(,ry jest spełniony (x-·a) 2 < C 2 (III. 108)
• I"· ' ('11. J()',·) J·,·st równoważny rownosc1 . . . ''. z\ .11 1111 '~ ·· · •· " · . .. ' b1;dz1cmY
.
cJ ".t" ' . . " .
w rozpatrywanym zadaniu . .Też.cli wyrugujemy z układu (Ili .105) zmienną li, zmienną v z.is '. ,tanie JeżeliC < h, to warunek C 2 -h 2 < (x-·a) 2 jest oczywiście spełniony. Szukaną dziedzin<,; znaj-
' · • · '" • „ ·I"· lu (O +w) to otrzymamy row1 dziemy wówczas z warunku (x-a} 2 < C 2 ; jest nią przedział (a-C, a-1-C). Na 1'ys. III.30 mamy
ir;_1 klować jako pararnelr przyJI11UJiJ.CY \Varlosc1 z p1.1,1,;( Zld , ~ '
rod'.'.iny linii stalcgo potencja/u dwie !inie odnoszące sic,; do tego przypadku (C ~' .J,. i C 1).
!ntercs11j;icy jest przypadek gra11icz11y: C = h. Od;owiada on największe.i wartości para mel ru C
(TI!.106)
y;; 'lJ dla któr:'j linie sił dochodzą do przegrody. W tym przypadku granicznym przedział (a·„I!, a+lt)
 300 Ili. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONEJ '!. Ol>WZOJW\l'ANIE KONHJllEMNE 301
------
jest dziedziną funkcji, klórej wykres przedslawia lini<,'. sił. Fakl len ma proslą_ inlcrpretacji,; fizycżną: cieczy nidci:iliwcj płynącej 11ad płaszczyzną. Linie slalego polcnejalu na rys. lll.'.lO
rozpatrywana przegroda stanowi cel wyladowan almosfcrycz. moina wówezas interpretować jako linie prądu cieczy płynącej nad płaszczyzną
ny c h, klóre nasląpią w przeslrzcni mic,;dzy płaszczyznami x O i x ~· 2/i (por. rys. lll.30).
i opływającą ustawioną na tej plaszczyźnie przegrodQ. Nic wdając sic; w szczcgólow:1
Powróćmy cło warunku (l.II.108). Jeżeli C >· II,' to dzicdzirn1 odpowiedniej funkcji rodzin
(HL l07) jest suma dwóch przedziałów, mianowicie y
analiz<; lej interpretacji wspomnimy tylko, ż.c role; analogiczną do natr;żcnia pola R
w elektrostatyce spełnia tu wek!or prędkości cieczy. Dla lego wektora wys!i;epują
(a --C', a 1/ c 2 =f1 2) u (a+ !i'-, u I c) (Lll.109) ta!Jc: <Jd 1 oslr::a oraz cfdu kąta ll'J'fillk lego, kt<'>rych fizycznego znaczenia lat wo
Linie sil na rys. f.LL30 dla C •-• 2 dotyczą tego włafoi. :);·1ypadirn. się domyśleć, clio(; by na pod~;l.awic rys. Il 1.30. Jest na przyklad sprawą dość oczy-
Badając pochodną funkcji (UI.107) moi.na ';i0 1.irzckrn1"'ć, i.<: I i n ie si I doc h 0 dz a
wistą, że pri;edkość ciec;-,y w s:1sicdztwie wierzcholka przegrody będzie wielka, na-
d o z i cm i i d o p r /. cg ro dy p ros to pa d Ie. \Vyjqtck st.mówi tu I i n i a gr a n i c 7,:
n a (C ~ h), klóra dąży do punklu (a, O) pod kątem 45" wzgl"dcm płaszczyzny powierzch.
tomiast w sąsiedztwie podstawy lej przegrody·-- bliska zeru.
ni zicn1i. lntcrprctacja hydromechaniczna przykładu pola z przegrodą, kt<iry rozwa-
Każda linia rodziny (LIL 107) ma dwie jeclnoslrnnnc asymploly pionowe o równaniach żaliśmy szczegółowo jako przykład z elektrostatyki, nic wyczerpuje interpretacji
(I oraz x ~" a+C fizycznych, które możua z nim kojarzyć. Kolejną interpre!ację może stanowić po: c
.lóeli fi·-+ o+ (przypadek h < C), lo zbiór (HL109) clcgcncrujc sii; do dwóch punktów: i. c 111 p c r a t u r rozciągające się nad płaszczyzną znajdującą :;ie; w pewnej stałej
a- C i a+ C, co ma zrozumial:i interpretacji; fizyczną, gcly porównamy rys. UL2H z rys. IIf.30, ti~mpcraturze oraz to samo zagadnienie z wprowadzoną przcgr()(f(!, której tcmpera-
Powróćmy z kolei do funkcji (Ul. !04). Wiemy, że linie Re w consl są liniami sił, natomiast turajcst.1.aka sama jak płaszczyzny. Linie y '' - const na rys. lll.28 oraz linie 1J 0~0 const
linie Im w consl są liniami stałego potencjału badanego pola elektrostatycznego. Funkcja w ·~ F(z), na rys. Jfl.30 są wówczas izotemzmni; c;i,yli liniami slalej temperatury. Linie x '''
gdzie
= const oraz linie u coust są natomia~;t liniami przepływu ciepła, czyli liniami.
F(z) = 11(ź-:.::::(i) 2-:.T:i/X+a
pola wektorowego gradientu temperatury.
jest wi<;c pote11cjale111 zespo/ouym tego poła (por. (lfl.56)). Korzystając ze wzoru (lU.5B) możemy Wspólną ccchą Lych trzech, na pozór różnych interpretacji fizycznych: clektro-
obliczyć natQżcnic pola E, mianowicie
slatyczncj, hydromechanicznej i termostatycznej, jest pote11<jaf110.<i1: odpowiednich
płaskich pól wektorowych. l'.lawiązując do przykładu pola z przegrodą zauważmy,
(lll.l lO)
że funkcja holomorficzna (ll!.JOfi) odwzorowuje !akie pola na inne, ale także po--

Zauwa7.n1y, że gdy z-~+ li jlt, a wit~c gdy :.: tląi.y do punktu na l~raw~dzi przi.::grody, ll) na1iiżcnie 1e1u;jaf11c. Ta 11iezmien11iczo/;ć potenc:jal n ości pola w:r.gl,~dcm odwzorowania (111.104)
pola E wzrasta ni<co!!,raniczc11ic. Jesl Io u.w. ,:f;•kt ostrza. VVyst<;pujc on często w płaskim polu wynika z nastc;pująccgo ważnego twierdzenia.
elcktrostalycznyrn w tych punktach brzegowych, które są punktami kątowymi o kątach wkleslych.
Tw. Har111011icz110.<i<! Jimluji 11• obszarze jest 11iez111ic11nikie111 odinorowml jed110-
Kunice odcinka jest punktem kątowym kąta pełnego; jest to przypadek zdegenerowany. Łatwo
zauważyć, że punkt a+jh jest jedJ'll)'m punktem brzegowym, w sąsiedztwie którego pok (III.I !O) krot11yclz i lzolo111olficznyd1 (a ll'ifc ko11f!Jrc11111yc/1).
nic jest ograniczone. DOWÓD. Przypuśóny, :i:c f'unkcja U(x, y) jest harmoniczna w obszarze D, a więc jest
z
kolei zauważmy, że gdy z->- a, to nat<;żcnie (111.110) badanego pola d(iży do zera. Jest lo
w nim klasy C 2 i spełniarównanie
tzw. efekt kąta wypuk/ego, klóry czi;sto wystQpuje w płaskim polu elektrostatycznym w tych punktach
brzegowych, które są punktami k<1towymi o kątach wyp11k/ych. Punkt a jest punklem kątowym o
(„dwustronnym") o kącie prostym. Punkt, w którym wyst~pujc I.ego rodzaju efekt, nazywamy
niekiedy p1111ktc111 stagnac;ii, p1111ktc111 martwym lub p1111kte111 ciszy- w zależności od interpretacji Przypuśćmy następnie, że funkcja w f(z) odwzorowuje jednokrotnie i holomorficznic obszar D
fizycznej. Latwo siQ przekonać, że punkt z = a jest jedynym punklcm stagnacji rozpatrywanego na D'. V\1 obszarze D' jcsl zatem okre,\lona funkcja
pola. V(11, ·u)~.; U[x(11, v), y(11, v)I
Na zakoi'1czcnic tego przykładu zauważmy, że gdy moduł lzl jest dostatecznie duży, to z uwagi
na wzór (LILI IO) przy czym g(1v) , .. x(11, '11)-l·jy(11, v) jest funkcj'r odwrotm1 do /(z), a więc jednokrotną, holomor-
E ~ ·--j ficzną i o nic znikającej w obszarze D' pochodnej. Naló.y wykazać, że funkcja V(11, 11) jcsl har-
moniczna w obszarze !>'. VV tym celu przeprowadzimy następujący rachunek
Fakt ten jest fizycznie zrozumiały, gdyż wartość graniczna ---j, do której dq~.y wcklor E, gdy
lzl->- +oo, odpowiada polu równomiernemu, do którego upodabnia si<e bada1l<o pole, gdy oddala· <lV ,)l.J ,)x <Hl 1),1• DV ,)[/ ,lx ,)(} '1,J'
my si<; od zaburzającej tę rów11un-.i,on10<a:O przegrody. I I
cl11 1h 1)11 ,)y Óll cl·o <h dv 1ly 1lv
Omówiony przykL1d je::;! i\:ptc1.cn1alywny dla metody odwzorowai'1 konf"orcm· stqd
nych. f'rzyklacl len ma równic prz,~jrzyst:1 i n t c r p r c 1 ac .i Q h yd r u m c cha·
11 i cz n(!. Linie y const na rys. lll.2l> można mianowicie uważać za linie prądu
i>zv
1)11 2
2

1Jx2
il.tr
·<l U· ( - ··
,)11
I2
,Fu
il.r<)y
ilx ,)y
I-
,)1.(/
t)y1
('lyr I il'x
<>11
,)l)

<l1/'·
I
Ml
dy
1)'y

au2
"" 1)11 1lx
.,'
if'

,,· lll. FUNKCJE ZMlEJ'INEJ ZESPOLONEJ

--------·- -----~·~---
9. ODWZOROWAN!E KONFOREMNE
- --------------- ------------ - - - - - - - - - -
303
\

Ol'HZ I n
'>. Odwzorować za pomocą funkcji w= lnz obszar -- --· < lzl < e2, O < argz <
c 4
10. za pomocą funkcji w=~ jlnz obszar: 1 < lzl <n, -r: < argz < "·
Odwzorować
Zbadać, jakie są obrazy w tym odwzorowaniu okręgów lzl = (! (1 < I.! < n) i półprostych argz ·'"
ł'ouicwa:t. funkcje x(11, ·11) y(u, ·o) ~;pcJniają warunki Cauchy'cgo-H..ic111anna, a ponadto
są har. ,,., consl.
n1onkzne, wh~c
11. Odwzorować za pomocą funkcji w~= -jz-/-2 obszar: lzl < 5. Czy istnieje w tym ub-
1)y c)y 1) 2 x 1) 2 x i)2y i)2.J'
______ „,•/·--·-"'" O, o szarzc punkt, który na skutek tego odwzorowania nic zmienił swego położenia'? Odpowl,·rJ·,'. uzasad-
-,i.,;· ;)r; , <iu 2 1hi'·
;„·/----·-····
1)11 2 <lv 2 nić rachunkowo i wykreślnie.
Stąd
1l 2 V <l 2 V 12. Odwzorować za pomocą funkcji w~"---· obszar: a) 1=1 .I, O< arg:: <: rr,
z
1)112 +--,)~,2 1t
b) /:I< I, -rr < argz <::.'. c) lzl > 1, --- . < argz <O.
czyli
,Jzv ,12v 2
,1;(2-+ Ó7J2 (III.Il!) 13. Odwzorować za pomocą funkcji w"= j-- obszar: lzl < I,
z
Na podstawie równo:'.:ci (UI.11 l) łatwo jest zauważy0, że laplasjan funkcji V(11, v) jest równy zeru 14. Wykazać, że odwzorowanie odwrotne do homograficznego oraz superpozycja homografii
gdy laplasjan funkcji U(x, y) jc:;t równy zeru. Ponadto funkcja V(u, v) jest klasy C 2 (D'), gdyt jest homografią.
takimi s:i funkcje U(x, y), x(u, 1•) oraz y(u, v), a wiQc jest harmoniczna w tym obszarze, end. 15. Zbadać: a) czy odwzorowanie odwrotne do homografii właściwej jest zawsze homo-
grafią wlaściwą'/ b) czy superpozycja homografii właściwych jest zawsze homografią właściwą'/
Koi'icząc ornawianie oclwzorowa1't konforemnych nnlcży podkreślić, że anali-
c) c1.y złożenie homografii jest przemienne?
zowanie pól wektorowych metodą takich odwzorowail mo:r.c dostarczyć parametrów z-1
16. Odwzorować
za pomocq funkcji w= - - plaszczyznQ Gaussa. Na jakie punkty przej·
o charakterze konstrukcyjnym, których znajomość ułatwia celowy, optymalny z+l
dobór kształtu rÓ'żncgo rodzaju przekrojów, np. przekroju skrzydla samolotu czy d:1 w tym odwzorowaniu punkty: a) co, b) -1, c) -j, d) -/-j'/ Znaleźć punkty
też okładek wysokonapięciovwgo kondensatora. niezmicnnicze tego odwzorowania. Znaleźć obraz: c) prostej z "~ (l -1-j) t, co <: t < +w,
f) okrQgu 1::1 '~ 1 .
17. Znaleźć obrazy trzech różnych punktów z 1 , z 2 i z 3 płaszczyzny otwartej \Y odwzorowa-
Z-Z1 :-:.1-Z2
niu homogral'icznym w ' - -----· -- . -----------
.~---.-... .:J-Z1
HL Znaleźć ho1nogrn:ię /J (::) majqcq l~· wla:kiwość, '.i.e ft (zi) = l1'1t ft (:.:;;d :o.-:: w1 i h (zJ) =
]. Podać okrn:llc11ie funk<;ji jednokrotnej w obszarze. Co wiadomo o .IY, na który
odwzorowuje obszar n J'nnkcja bolornorfkzna i jcdnokrotnaj{z)? Co wiadomo <~ funl;cji odwrotnej przy
11'.i. czy1n .:, , =.~ . .:.1 i 11·,, H';i, H'J, sq dowolnie ustalonymi różny1ni punkta1ni płaszczyzny
otwartej. ·
dof(z)'{
Wska z ów ka. Skorzystać z zad. 17.
2'.. Podać określenie odwzorowania konforcrnncgo obszaru płaskiego. Związek jcdnokrot·
19. Znaleźć odwzorowanie homograficzne przekształcające punkty --1, O i t odpowiednio
Ho{;ci i holornorfkznofa;i z koni'orcmnością. lntcrprclacja 1.;comclryczna pochodnej t'unkcji zmicn·
wpunkly l, -J i 2.
ncj zespolonej.
20. Z:~:1Te::.:-. obrazy trzech różnych

r
punktów Z:1 w podanym obok odwzorowaniu
3. Jakfo są dwa typowe zagadnienia odwzorowat'i koni'on;nmych'I Poda(; twierdzenie Ric· Z1, Z2

r
Cl) CfJ
1nanna o ocł\vznrowaniu. Z;1-Z2 Z-Z1
()m(nvić odwzorowanie :t:a. poniocą b) w az-1-b, homograi'icznym : a) Zi c/ Cl)' li' b) •·t j. co, li'
Z-Zi Z.1--·Z1
11::-i-/J Z;1 /: w Z.1 j. co
c) d) li' ~~;: --------- .' c) li'

1:: J• ~1,
C~'-/-r/
Z---;;I
S. Omówić inlGrprclat:ic fizyczne odwzorowa1·1 konl'on;mnych. c)
6. Podać lwicrdzc11ic o zachowaniu się harmoniczności w odwzorowaniu· jednokrotnym z, j. CfJ
h0Ion1orficzny1u oraz wyja~;ni(; znaczenie tego !'aktu. 21. vVykazać, że homografia w = h(z), przekształcająca odpowiednio trzy rozne punkty
Zbada(; jednokrotność, a naslt!pnie odwzorować za pomocą funkcji w ,- z
3
"/. 0
obszar: z,, z, i :::1 płaszczyzny Gaussa w trzy różne punkty w1 , w2 i ll'.1 tej samej plaszczyzny, spełnia warunek
O< 1::1 < c.o,O "
arg::: <,: iJ. ·. Zna1eźt~ fw1kcj1,; odwrnlną.
w--· 11';· H'J --- W1
H'3-ll'2

Z-Z2 .":J-Z1

~;~ Od\vzorować :t.a po1nocą funkcji w'~' 0= obszar: a) Rcz < O, przy czym jeżeli którakolwiek z licz',::,, :: 2 , z 3 , W1, ll'2 i H',1 jest równa co, to każdą różnic~, w której
b) Rcz > O, Imz < O, c) IRezl < I, llmzl < ·1,. ta liczba występuje należy zasU1pić jedynką.

,,
 'J. ODWZO!t\)Wi\NIE KONFOHEMNE 305
304
li!. !;UNKC:JE ZMIENNEJ ZES!'OLONE.I
--···-·---------- ----··
ćwiartka koła Ili'-- 2-1 - 2·
li' .i 1
Ws ka z ów ka. Skorzystać z zad. 17 i 20. pólplaszczyzna ''. . · O ; 24. Czwarta bez pu1lktów
lj
22. Znalel.ć odwi.orowanie homograficzne przckszlalcającc pu11kly l odDoWit~dnio
li'
r;J, O
, plas1.czyzna Gaussa bez odcinka --1 < 11 < -I I, .,, O; _·- w+ 1/;;;2 :::_-f.
w punkty O, I, oo. 25 ()

23. Znakźć homograf"ię przcksz.talcającą odpowiednio punkty ---1, .· l · l o.rnz j na punkty z6. Funkcja cosz jest jednokrotna w obszarze wtedy i tylko wtedy, gdy dla każdych thvód1 (róż­
w, o i J. Odwzorować za pomocą tej homografii wn<,'trzc kola lzl · . I . L11alezc odwzorowanie nych) punktów z1 i z2 z lego obszaru, onu. dla każdych dwóch liczb całkowitych le i I spełniony jest
odwrotne. warunek z 1·· ·Z2 ·/ 2nk i warunek zi-\-z2 •/< 2rr/. 27. a) płaszczyzna otwarła bez półprostej
--1.. 11 O, b) płaszczyzna otwarta bez półprostej 11 < +I, ·11 ~O, c) jak w a).
24. Odwzorować za pomocą funkcji 11•
-~obszar: O<:x<l, y>O.
z zB. J'ólpro;;la 11 • I, 7J =~ O. 29. a) Półpłas:t_czyzna 11 < O bez odcinka 11 > --1 , 71 -··· O,
25. -Odwzorować za pomocą funkcji Żukowskiego obszar lzl > l. Znalci.ć odwzorowanie l l
b) jak w a), wn~lrzc elipsy o OL\nisb1ch I, +I, osi du:f.cj c+ oraz o:;i malej c· - .,
odwrotne. Zwrócić uwag<,; na interpretację hydromechaniu.ną: opływ nicsko[1czoncgo walca koło­ c) c c
wego 0 przekroju [z[ ,.· l oraz opływ nicsko1\czonego prostokąta, którego przekrojem jest odcinek:
-!<11 +1, v·"~o.
26.
27.
Zbadać jednokrotność funkcji
w cosz.
Odwzorować za pomocą funkcji cosz obszar: a) O< x < 2rr, Y > O,
(v=1 j). 31. a) nic, b) tak.

b) -·rr < x < rr, y> O, c) --2rr < x <O, J'> O.

28. Znaleźć obraz półprostej y > O, x r: w odwzorowaniu li' -' cus::. Hl. CALIKA ,j<'ILJJ\IJi(CJllf ZMrnNN.EJI ZESPOLONE.Jr
sinz obs1.ar: a) ,\'.<~o, )' O,
29. Odwzorować za pomocą funkcji w
<~X·< 0, C) -TC< X< -1-it', O <y <I.
b) -1t' )1 <:: 0,
Niech ./(z) oznacza Cunke;j~ zmiennej zespolonej określoną na ;;;wyklym łuku
Odwzorowuć pierwszą ćwiarlk« płaszczyzny bez odcinka y ' ' x, O < x < ł, na górną
30.
półpłaszczyzni,;. Zbadać obrazy linii v consl na plaszcf.yźnic 7 i podać: interpretację fizyczną. skierowanym ,-tH, o przedstawieniu para1nctrycznym

31. Funkck f(z) nqzywamy dodatnią w zbiorze fl, jó.cli dla każdej wartości z spełniającej z(t), t E (ex, {J)
warunki: z En, oraz Re z ;:o O, jest spelniona nierówność Rc/(z) ~' O. Podać prz:,klady takich
funkcji. Wyjaśnić znaczenie geometryczne dodatniości funkcji w zbiorze n. Czy funkcja c' jest zgod11y111 z kierunkiem tego łuku.
1[ ., Przedział (ex, {J) dzielimy na 11 poclprzeclziałów za pomocą punktów 11" k :c=
dodatnia w pasie: a) O < Im z < re, b) O < Im z < 2 · O, I , „ . , 11, p r1.y czy 111
3
D' jest obszarem. 7. O < lwi < oo, O < arg w < •~; funkcja od·
Odpowic1Jzi. 1. 'I

( 1 ) lwi< 1, O< argw < "• b) l < 111'[ <UJ, Tym punktom odpowiadają punkty
wrotna: 11:l;-·-
lwl·exp ,- --argil' . Il. a) O
3
ł
TC k O, 1, ... , 11
---n: argw ·< +rr. 9. -1 11 .-- 2, ()<V<·-,
·-rr <: argw .-; O, c) lwi< e, 4
e
odcinki luku in.Na każdym luku;:_:-;;;., k ~- l, 2, .„, n, wybieramy w dowolny :;posób
10. -···IT<. li< +rr, O< ·v < łmr; odcinki - 1 t < 11 < +rr,
Zo l ·--j. punkt ~·1, (rys. Ill.31), ró:f.nicę z1,--z1,_ 1 oznaczamy symbolem Llzh i tworzymy .1·1m1ę
O< v < ln7r, 11 ''' const. 1L lw-21 < 5; punkt niczmicnniczy
calkoll'ą
l2. a) lwl> I, -rr<argw<O, b) lwl I, argw ·<'Ir, C) :11'1 ·< ł,
2
h 1 [i1 2 (z)], (KH.117.)
13. lwi> 1, O<argw<rr. 15. a) tak, b) nic, np.
O-=.::. argw <:
2
z+! z+2
c) nic, np. h 1 (z) "' z+l, .. , Def. Jeżeli dla ka:i.dcgo normalnego ciągu podziałów przcd:óału (ex, {J)
jeżeli h 1 (z) -;~~~-,i-' z
z
płaszczyzna G:1ussa; a) I, b) oo, c) -j, ciąg sum całkowych (II L 112) jest zbieżny do tej samej granicy :ikoi'1czoncj, nicza··
/ti[/t 2 (z)] C'/:c /t 2 [/t 1 (z)).
16. Obrazem jcsl
d) -\-j; punkty niczmicnniczc - j oraz j, c) okrąg 11 2 +(v-1-1)2 == 2, f) prosta u""' Q, lcżnej od wyboru punktów ~·1" lo tę granicę nazywamy calką fimkc;ii /(z) wzd/11~;

lfl. w = h(z) wyznaczamy z warunku

w-wi
--~·-
W3-W2
--·---···-
l11k11 iil i oz1rne7.amy symbolem
17. o, oo, !. w- w2 WJ-H'1
l-z ~ J(z)dz (llT.1 LI)
?z \-1
19. 20. a), b), c) O, oo' !. 22. JV :.::„:.::

z
23. li'
j I =1=;; AH
.,'
5z-1
20 Matematyka c:.r.v~ć JV
...
V
306 Ili. FLINKCJF Z~III'NNl'.I 7.I'SPOLONEJ !O. rALKA FUNKCJI ZMIENNEJ ZESPOLONEJ 307

M:1my więc fstnienie caUci (IlLl 13) jest w ścisly1i1 związku z istnieniem pewnych całek
krzywoliniowych par li.rnkQji dwóch zmiennych, o których była mowa w 2-gim
(IILil4) tomie tego podręcznika (rozdz. Il, p. 5). Oznaczmy mianowicie u(x, y) =• Rcj(z),
o(x, y) "~~ l m/(z) oraz
prz.y czym il„ oi'.nac:w średnicę podziału. przedziału (a,(!) na n części.

(k ~~· 1, 2, „„ n)
I/
a następnie przeksztalćniy sumę całkową (Il U J2), rozkładając ją na część rzeczy-
wistą i na część urojoną. Otrzymamy

(i ---------··-------·-···---- ·-····------.t-
+.i I"
k•.d
[v(xk> Yk)!lxd-u(xk> J'k)1lyk] (HI.117)
RYS. Ill.31
Zauważmy, że pierwsza i druga suma po prawej stronic tej równości są to odpowied-
Jcżeii łuk zwykły jcs( ::am!rni('I)', a wi,,c jeżdi A ···' IJ, to zamiast symbolu
nio sumy c:.dkowe dla całek krzywoliniowych
(UL I 13) poslugujemy się często symbolem
~ u(x, y)dx-?!(x, y)dy oraz \ v(x, y)dx-1-u(x, y)dy (III.118)
f.!Mdz lub ~ j(z)d:: All All
(' c
Calkn (li .l 13) istnieje więc wtedy i tylko wtedy, gdy istnieją obie całki (nI.118),
gdzie C oznacza krzyw:1 Jordana, stanowiącą w tym przypadku luk 1tB. Jeżeli
przy czym ·1.:tchmlzi wó\.vczas równość
chcemy podkn.:ślić skil'l'Oll'i!ltie krzywej C, .to używamy odpowiednio symbolu
~ .f(z)dz ~ udX-?Jcl_v-1-.i ~ Nlx+udy (IIL119)
<~} j(z)dz albo Afl AJI Afl
c J..,'
którą można przy calkowaniu wykorzystać. Całki (11Ll18), a więc i całka (III.113)
VVlbu{;dwo:'.;d ci~lllii.i (lillll.UU). Jeżeli funkcje ./(z) i lt(z) :;ą calkowalne wzdłuż
istnieją na przykład wtedy, gdy fnnkQja /(z) jest ciągła na luku kawałkami g!adlcim
lllku /i'fi, za{; J( oz1iacza stałą dowolną,. to
AB. Na ten wamnek wystarcząjący istnienia calki (III.113), zaczerpnięty z nauki
) J(j(z)dz • • /( ~ .f(z)d;: o całkach krzywoliniowych skierowanych, będziemy się w dalszym ciągu powoływać.
An An Obliczanie calki fi.mkcji zmiennej zespolonej poprzez obliczanie całek (Ilf.118),
oraz może okazać się uciążliwe. Wielu rachunków zaoszczędzi nam następl~jące twier-
~ [f(z)-1-fi(z)]dz ~' ~ ./(,c:)dz I- ~ !i(z)dz dzenie.
An An An
Tw. (o zamianie całki (lll.113) na całkę oznaczoną). .leżeli jimkcja f(z)
DOWODY tych równości wyuikają łatwo z dcfinit:ii całki (lll.l 13).
Ponadto mamy
jest ciągła z11·ykly111 luku gładkim
11a .1W: z=~ z(t), t E (a, /J), skierowanym zgod-
nie 7.r' 11·zrostcm parametru, to
~ f(z)dz • --- ~ .f(z)dz. t!U.115)
/l
AJJ JIA
więc w szczególności ) j(z)dz = ~ f[z(t)] · z'(t)dt (ITI.120)
AJJ ce
f' I' ( . /
<.y>· /(z) dz -· ·~j) .I z) ( z (Jil.116)
c c DOWÓD. Z uwagi na przyjc;;lc za!o;).cnia calka (III.l 13) istnieje, przy czym

U w a g a. Całkę po luk u (krzywej) ciągłym, bt;dącym sumą zwykłych luk<'>w skierowanych, ) f(z)t!z .\ u(x, y)dx -·1·(x, y)t!y+j \ ?J(x, y)dx-1-u(x, y)dy
określa siQ jako s111rn; całek po tych lukach. All An Jn
~T'

IO. CALKA FUNKCJI ZMIENNEJ ZESPOLONEJ 309

308 lll. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONl'.I
------------------~·

Niech x (1) = Re= (1), y (I) = 1111::: (t). Korzystając z twierdzenia o zan1ianic call<"• k l"ZYWoJi~ przykład. Obliczyć calk«
niowej skierowanej na całkc,: oznaczoną (czc,:ść li, rozdz. Il, p. 5), otrzymamy ) z 1 dz
AB
11
l'• f(z)dz =I ( u[x(t),y(t)J-----v[x(t),y(t)J--)c11+
dx dy'
po linii łamanej, pokazanej na rys. UI.33 .
.l .l dt dt
All a:

-1-j
fi
dx
v[x(t), y(I)] ---- ·l-11[x(1), y(t)] --- dt ""
dy) !J
.\ ( & &
a
1
fi
~
. ( dx
--~ --1-j -dt-
~
dy) dt '= ~f[z(t)]
''
~
(11[x(I), y(I)] 1-jv [x(I), y(t)J) ·
11 a
· z'(t)dt, end.

o--·--------x"-
Przykład. Obliczymy całkę
Rvs. HI.33
ł dz (11 - liczba całkowita)
K(;o;u) (z-zo)" Mamy tu

po okręgu lz--z0 1 = (!, skierowanym dodatnio względem kola ograniczoncu;o tym okr<,;gicm (rys.
T;f,:: (l-1-j)I, l <t 2, wic;c na podstawie wzorn (III.120)

III.32).

y
Podobnie, /M~: z"'' r+2j, 2 t < '1, wkc
4
56
~ z 2 dz -= ~ (t 2
+4jt--4)dt ,,~ -- ·l-24j-B
3
A1A2 2

o X oraz M: . -' 4--jt, ···2 < t -1, wi~c

-( 7
RYS. lll.32 rJ .. 2,1
h
„
,.
j
I (I6--8jt-t 2 )(--j)dt = -l6j-1·12+---j
3
A2JJ -2
l'onicwa;:: równaniem okn;gu K(z 0 ; (!)jest
Stąd ostatecznie
I C (0, 2") (UI.122)
~ z 2 dz ,„ ~ z 2 dz+ ~ z 1 dz+ ~ z 2 dz == 18+ l5j
AJJ AA1 A1A2 A1l1
więc z'(t) =je ci<, a wtem na podstawie wzoru (Hl .120) mamy
21r . . 2rc Tw. (o module całki). .leżeli .fimkcja f(z) jest ciągła na kawałkami gładkim
,h,_ dz l' J!J cl' j r.l c1<1-11)1
.
.
'Y ----
(z---·7.o)U
,, J --.--- dt
() (!li eJTll
'" -----
(}lł-1 ,
dt luku zwykłym AB, to
0
I~
h'.(:o:<!)

Stąd
f(z)dzj < ML (m.t23)
AJJ
ł dz __ J2rrj dla
K(zu;u) (z·-zo)" ---- lo dla
(HI.121) przy czym L oznacza dlugo.\'ć luku .1iB, natomiast
Jvf ~'-' sup lf(z)I
Z równości (IH.121) b.;dzicmy często korzystali. A/1
DOWÓD. Z przyj.;tych założci'1 wynika istnienie ocenianej całki oraz istnienie skoll<:zoncgo
Dotychczas mówiliśmy o obliczaniu całki funkcji zmiennej zespolonej po łuku
kresu górnego l'vl. Zauważmy nastc;pnic, że suma całkowa (lH.112) spełnia imst<;pującc nierówności
gladkim, otwartym albo zamkni<;;tym. Jeżeli luk jest kawa/kami gładki, to obliczenie
li li
li
dla każdej jego gładkiej cz<;;ści wykonujemy oddzielnie, a nast<;;pnie ol rzymanc >= ILlz1<I
wyniki dodajemy.
/2~ f<(liH=kl _2~ II<C1,)l·klz,,I M·
1c •• 1
'"'I k··l .,'
II
 11. TWIEIU)ZENIE PODSTAWOWE CAllCllY'EGO
111. FUNKCJE ZMIENNILI ZESPOLONE.I
I· 310
\
n. T\VlERDZENm PODSTAWOWE CAUCHY'EGO
Ostatnia surna jest długością lanuuu~j o kolejnych wicrzcho1kach zo, z,) ... , z„, a wiQc sunia ta
jest nili większa od dhą\ości L luku ,1.H. Stąd Twi.:rdzenie, które obecnie omówimy, podane zostało przez CAUCHY'EGO
" w J B25 r. Ma ono w teorii funkcji zmiennej zespolonej ogromne znaczenie.
Iz=f(/;l<)ilzhl ML (UI.!24)
/< ..d Tw. (podstawowe CAUCHY'EGO). Jeżeli ji111lu:ia ./(;:;) jest '10!0111mficwa
1'onicważ nicrównoi;<; slaba zachowujc si<,; w 1iranicy, więc z oceny (HI.12'1) oraz z definicji (III.114) li' obszarze jed110.1·rHli11ym D, C za/; jest kawa/kami gładką krzywą Jordana le::ącą
wynika ocena (Il L 123), end. li' tym obszarze, to
U w a g a. Kres górny 111 po prnwcj stronic oceny (HL 123) może by<: oczywiście zastqpiony
•l;l(z)dz = O (Ilf.125)
każdą liczbą wi<,:kszą od M. · c
Rys. I IJ.34 ilustruje to twierdzenie.

!J

·i. Podać określenie całki funkcji zmiennej zespolonej wzdłuż lulrn )Ii. Omówić podstawowe
właściwości tej całki oraz jej związek z calknmi ko:ywoliniowymi skkrowanymi.
l I
2. Podać twierdzenie: a) o zamianie całki ~ f(z)dz na calkt,; oznaczoną b) o module całki.
AJJ

3. Obliczyć:
a) .\ ;;dz, po luku Xli, przcdstawiunym na rys. Hf.33, t')
,\.,,_
~y· •.,2,1~.:., RYS. 111.34
J."(0;1)
All
podamy przy doda l k owym z a I oż cni u, że pochodnaf'(z) jest ciągła
c) ·~v
Jt(zo:u)
(: - ·7.o)' dz,
0 d) ~ (z" .. 2z+1)dz po odcinku skierowanym od punktu A(O; I)
AJJ
DOWÓD
w obszarze D. Zwracamy uwag,, :i:c zafo;.ona w twierdzeniu holornorficzność funkcji f(z) w ob-
sznrze D zapewnia istni c n i c poclwdnej f'(z) w każdym punkcie tego obszaru, nic upoważnia
dz • dz \ \zldz po odcinku od punktu - 2} nas jednak do stwierdzenia -- na podstawie podanych doląd wiadomości -- że ta pochodna jest
do rnrnl:iu JJ(O; 2), e) (~· z·, f) «~ g)
.iJJ funkcj<! ci'! g I ą. DPwód bez tego dodatkowego zalożcnia o ciqglości pochodncjf'(z) jest znacznie
Ji(O;u) ll(O;ul
2, .1· >O, ml punktu - 2j do punktu 2j, trudniejs1.y. Zauwai:111y, i.c ciqgłość: pochodnej f'(Ż) w obszarze I> zapewnia ciqgłość pochodnych
do punktu 2j, h) ~ lzl dz po półokrQgU lzl cząstkowych pierwszego r1.ędu części rzeczywistej 11(x, y) oraz c1.1·(ci urojonej 1.•(x, .1·) funkcji f(z)
All
w tym (>bszarzc. Wierny następnie, że
i) ~,. (::-1- 1 ..)tf:: po brzegu kwadnttu lxl l, l.vl l.
·i:f<=Jdz f udx --vdy-1·-i i\:vdx-l-ttdy (llLł 26)
c z i: c c
•l. Dany jest ciąg {f;,(z)} funkcji ciągłych na kawałkami gładkiej krzywej Jordana C, zbic·i:ny
a ponadto, na mocy równai1 Cauchy'ego-Ricn1anna, marny
jednostajnie na tej krzywe.i do funkcji granicznej f(z). Wykazm:, że
lim •l;J., (z)dz •pf(z)dz
c (;
Spełnione Si:l wi~c wszystkie warunki stosowalności znanego wniosku z twierdzenia o niczałcżw
5. Udowodnkó, że jeżeli szereg 2-.: .1;,(z) funkcji ciqglych na kawałkami gładkiej krzywej nośei całki krzywoliniowej od ksztaltu drogi całkowania (czt;ść 11, rozdz. Jl, p. 6), na mocy któ-
TJ" o rcgn kaida z całek po prawej stronic równości (JIT.126) jest równa zeru, end.
Jordana C jest jednostajnie zbieżny na tej krzywej, to Uwag a. Ponieważ po prawej stronic równości (IILl 25) występuje zero, skierowanie krzy-
wej C mo.i.e byl: jakickPlwick. Zamiast tej równości 1nożcmy napisać zarówno
f !)~: f, (:;)! dz• 1 )~'. :I; f,,(z)dz
C n·-,O n,-,() C
~?- f(z)dz O jak i ·~ f(z)d;: -· o
(sn;reg 1nożna całkować wyra;~ po wyrazie). c
c
Wska z ów ka. Skon:ystać z zad. :f.. Prt.yklad. Obliczyć calkę

15 :n c) 2rrj, o o, ~· z 11 dz, (11--- liczba naturalna)

b) O, c) O, d) -lj,
Od1wwicilt.i. 3. a) 2 -1-3], :I /\(O;(!)

g) '~i. h) 8], i) 2-i'.i·

 312 Ili. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONEJ 11. TWIUUl/.1,MIE POI >STAWOWE CALICllY'EGO 313
-------------- · - - - - - -------· ~---------------- ----------

Funkcja f(z)'•cc• z" jest hulomorriczna na calcj plaszczyfoic, a K(O; !J) jest gladką krzywą Joni· . określa w tym obszarze funkcjQ 1/1(z). Tak określona run keja ma właściwości' podobne
.
w1~c z uwagi. na tw1crc. Izcmc. pmIstawowe C auc Iiy ' ego rozwazana
· _ca 11w Jest
· ·
rowna '111 •1•
zeru. Potwicr do tych, kl\'irc ma całka oznal'l.ona l'unkc:ji zmiennej rzeczywistej, traktowana jako
dzimy len wynik bezpośrednim rachunkiem. Mamy tu •
funkcja swej górnej granicy.
IE (0, 2rr),
stąd
2rt' 2n· Tw. .Je::cli Ji111kcj11 j(z) jest hulomo1jicz1111 li' obszarze jcdno.1p1~jny111 D i z 0 E D,
~ ::"dz:;:._-::: ' !/' e.i 11 t ·j(} cit dl j!J11+1 .\ e.i(11+1)t dt o 10 jiatk1:ia </!(::) ok rd/01111 11· 1_1·111 ohsa1r::c wzorem (111.128) 11111 pochodną
K(O;u) (J ()

<// (::) ' ./(z) (111.129)

Wnioski z twierdzenia pmistawowcgo Cauchy'ego 11, kożiŹJ'lll punk cie :: c~ D ."
Wniosek l. Jeżeli li.111kcjaJ(z) jest holomorl'iczna w obszarze jcd110spójny 111 ]) DOWÓD tego twierdzenia pomijamy, gdyi. _jest 011 bardzo podolrn) do znanego Czylcl-
. ' nikowi dowodu pierwszeg·~) lwicrd1.enia gh'nvnego rachunku calktnvcgo (cz~ść I, rozdz. Ili, p. 9).
to całka

~ f(z)dz· (lII.127) Dcf. Funkcji,; F(z) nazywamy jimfu:ją pienvot11ą f'unkc:ji ./(z) w obszarze D,
AJJ
jet.cli dla każdego z E D jest spełniony warunek
po kawałkami gładkim luku _,;fB c D nic zależy od ksztaltu tego luku, a jedynie
od jego początku A i ko11ca B. F' (z) ' ./(z)

y
z 1ia n\ w no~;(, (I J I. I 2<J) lal wo zauważyć, ;i,e określona wzorem (I I l.128)
/j
funkcja 1/1(z) jest funkcją pierwotną funkcji .f(z) w rozpatrywanym obszarze jedno-

,, 7.c:?Jz
A~~
spójnym D.
Tw. .Jeżeli .fi111lu:i11 J(z) jest ho/011101:/icz11a w ohs::ar;;e jed110.1p1U11ym D, F(z)
:a.\' jest jakąkolll'ick jej jimf((;ją picnt'of11ą 11• tym obszarze, oraz z 1 E JJ i z2 E D, to

V(z)dz (lll.130)

RYS. 111.35
DOWÓD tego twierdzenia jc:;t analogiczny do dowodu drugiego twierdzenia podstawo-
Istotnie, niech C.'i c: JJ i C 2 c D oznaczają dwa łuki kawałkami glaclkic, ~;ldcrowanc od A wego rachunku całkowego (cz~ść 11, rozdz. li.I, p. 9) i pomijamy go, Wzór (111.130) jest od-
clo B (rys. lll.35). Dla uproszczenia zaklaclamy, że łuki le nic mają punktów wspólnych oprócz A powiednikiem znanego Czytelnikowi wzoru Ncwtona··Lcilmiza.
i JJ. Na mocy twierdzenia podstawowego Cauchy'ego mamy
Przykład. Obliczyć
) f(z)dz ·• O, ) f(z)dz I- ) f(z)dz O
C1U\··C2l Ci -C2 ~ z 2 dz
a zatc1n All

\ f(z)dz ~ f(::)dz, end. po linii larnancj, przedstawionej na rys. l!LlJ.

C1 c, Przykład len 1:ozwiązaliśmy w p. IO tego rozdziału, kon:ystając z twierd1.cnia o zamianie całki
Jeżeli zatem ko11cc A i B luku AB są ustalone, to całka (lłl.l'.27) ma wartość funkcji f(z) wzdluż luku AtJ na calkt; oznaczoną. Musieliśmy przy tym wykonać wówczas łatwe,
określoną jednoznacznie. Wynika stąd, że jeśli oznaczyć symbolem lecz :i.rnuclnc rachunki. Zauwa:imy, że funkcja /(z) z 2 jest holomorficzna na calcj plaszczyżnic,
1vi~c można skorzystać ze wzoru (lll. 1:10), przyj1nując z 1 , .... i-1-j, z2 tl ·1 j (por. rys. lll.33) oraz
I
F(z) .:". St:!d
;:o
3
·I I j
calkQ (111.127), w przypadku gdy początek A łuku AB c D znajduje siie w punkcie
~ 2
z dz ~ ::'dz
Zo, koniec J3 tego Juku W punkcie z, zaś funkcja.f(l;) jest holomorJ'iczna W obszarze ,Jl/ I 1-j
jednospójnym D, to rtiwnoś{;
IB 11'.i.i
3l · 3 l«I
. 1j)'- I (4 I}) <I I j) I (I IJJ2.1
(UI.128)
~(l zgodnk z wynil•.icr11 (11L127,).
'
•(
 314 111. l'llNKCJE Zl\llLNNl'J ZloSl'OLONU 11. TWIERDZENIE PODST A \VOWE CAUCHY'EGO 3l5
•·•
Przed sform11lnwa11iem drugiego wniosku z twierdzenia podstawowego Cau- (por. ry:;, HL37a, b). Z uwagi na równości (III. 132) marny więc
chy'cgo, wprowadzimy naslQpującc oznaczenia: ]) i D, oznaczają obszary jcdno- O \~ f(z)dz·I· ~'-J. f(z)dz 00
~) f(z)dz-1· ~~· f(z)dz
~;p<1.inc, przy cąm b1 c: D, symbole C\ i C 2 oznaczają zaś kawalk.ami gładkie krzywe R1 ~ C1 C2

.Jordana nsytuowane na plaszczyź.nic zcspoloncj tak, że C2 c TY, C, leży wewnątrz skąd dostajemy ostatecznie równość (Ill.13 l), end.
C 2 i Ó 1 leż.y W<:wnątrz. (\ (rys. llJ.36). Uwag a. Zauważmy, że dowód jaki przcprowadziłiśn1y 1nożna pozostawić bez ::.miany,

jeżeli w sformułowaniu wniosku zamiast ohszam domki:iętego i5 1 wystąpi p1111kt z 0 GD. Obszarem
holomorfiezności funkcjif(z) jest w tym przypadku obszar D bez punktu zo. Jest to obszar d11•11.1·r!(Yt1y.
Dla ilnstracji tego wniosku powróćmy do równości (I!Ll21) w przypadku 11 > l. Funkcja
podcałkowa

f(z)
(z···· z 0 ) 11

jest holomorficzna na całej płaszczyźnie z wyjątkiem pnnklu z 0 , ZGodnie ze wzorem (UL 121), cni ka
,1,, dz
'j (z·-zo)"
/((zo;v)

nic zależy od Il> co stanowi zapowiedzianą ilustrację równości (llI.131).

RYS. lll.36
Trzeci i ostatni wniosek z twicrdzcma podstawowego Caucby'cgo, który obecnie
.ki.cli Cunh:ia ./(z) jc;st holomorl'iczna w obszarze 1J-D 1 , to podamy, poprzedzimy -- podobnie jak poprzedni·-- wprowadzeniem oznaczcfi .
Przypuśćmy zatem, że D oznacza obszar jednospójny oraz że z;. E D, dla k ' l, 2, „., 0 ''

~!f(:::)dz g»/(z)d:: dII.131) „„ 11. Niech C oznacza kawałkami gładką krzywą Jordana położoną w obszarze])
c, c, i zawierającą punkty z1„ k =' 1, 2, „„ 11, w swym wnętrzu, symbole K1; niech ozna-
czają okręgi o środkach z1„ k ='= I, 2, „., 11, i wspólnym promieniu Il tak małym,
żeby żadne; dwa z tych okręgów nic miały wspólnego punktu i ż.cby każdy z tych
okręgów kżał wewnątrz krzywej C (rys. 11 l.38).

., RYS. 11Lf/

\V edu uzasadnienia tego wniosku, rozważ.my dwie kawałkami gładl:ic krzywe Jordana:
c:
.H. 1 D----b·; oraz ll 2 c J>--15;, prze(blawione na rys. [[f.J7a, b. Zwi:1J:d< :~.·: h l:rzywych z krzy-
wy111i c; i C 2 jesl widoczny. Na 1nocy twierdzenia podstawowego Cauchy'cgo 1n~~rny
~). f(z)dz () oraz <\''rf(::)dz
.I
o (Ul.132)
Kt /{z Wniosek 3. Jeżeli t'unkcja/(z) jest holomorliczna w obszarze jednospójnym D
pczy uym z wyjątkiem punkt.ów z 1 , z 2 , .„, z11 , to
(~'i' ~ I· ~ I- ~ I ~ 11
.t /J1A1
onu.
j\"1 A1A.· ·(„l1/J1 IJ,li,
~). J(z)dz == .2:: ~, J(z) dz (fIL 1Yl)
c l·>-~l I<,,
L··
li<t • ~~' ) ~ I ~ ) Uzasadnienie lego wniosku przeprowadza się lyn1i samymi n1cfndami,j :l, uzasadnienie wnio·I J
t" K! A1Il1j IJ1/J1 11,..ii). A;A1
sLu ~~. Rnlt> h·· .ywej C 2 z rys. Hl. JG spełnia tu krzywa C, natomiast rolę krzywej C.' 1 spch~ia zbiór
1
 !li. FUNKCJE ZMlbNNEJ ZESPOLONEJ I I. 'J'WIEl\DZENIJ' l'OIJSTAWOWE CAUCl!Y'Et;(J 317
316

okrQgów K 1 , K 2 , .•. , K„. Pominiemy tu dalsze szczegóły tego uzasadnic11ii1, których Czyt .1 . 3, Podać wnioski wynika.h!cc z twierdzenia podstawowego Cauchy'cgo i dotyczqcc całko­
c n1k po. wunia funkcji holomorficz11ej w obszarze nicjcdnospi',jnym (wniosek 2, wniosek 3). Wyjaśnić prak-
winien domyśleć siQ bez trudu.
iycznc znaczenie tych wni(d,ów.
Pnykh1d. Obliczyć całki'. ;:y ~·1 +1~

r dz .i. OblicY.yć: a) \ (2:: 2 - -3::-1- l)dz, b) \ sinzd;;, c) \ coszdz,

.c.1 ·-~ 2 -1-1 (lll.J34) .::1

dz
~~ (z I -~-)dz,
2
z 1 dz
{~
ł
;;
przy czym C oznacza elips<,; o równaniu 4x 2 +y 2 -4 =O, skicrowai:<; <fod<d11io wzglQdcm swego d)
c) .I
f)
z+I ' !l(-1 ;I)
Z·- I ' K(O; I) •·
Wn\'.trza (rys. lll.39). A'( l;l)
4
d::
i) \ (J::-'--z-l-2)dz.
,\ 11), (I 2
lj z

-1--X-

ll2. WZÓR CALKOWV CAUCUV'l~GO

-z
Tw. (o wzorzc całkowym Cauchy'cgo). Jeżeli .fimkc;ja .f(z) jest /w/011101ficz11a
RYS. III.39
w obszarze jed11osp1~j11ym D, za.f C' c D jest kawa/kami gladką krzywą Jorda11a,
Funkcja podcałkowa jcsl lu holomorficzna na całej płaszczyźnie, z wyjątkiem punktu z 1 = -j która zawiera punkt z 0 li' swym Jl'llftrz11 De (rys. 11 l.40), to
i punktu z 2 = j. CałkQ (IH.J 34) można Wi\'.C przedstawić na podstawie wzoru (III.133) w następu.
jący sposób (UI.135)
dz dz dz

1
przy czym K 1 oznacztt okrąg, o środku::, ---j i promieniu----, natomiast 1(1 oznacza okrąu o środku
2
z 2 = -U i tym samym promieniu. Ponieważ

j j
2 z-1-j 2 z-j
wit;c
j ,~. _ct:_ ___L ~-.!~z__ = .!.. 21,j = -'ft
2 ~,
1 z-1-j 2 J(, z-j 2

/(: )
oraz lt YS. Ili Jl()

DOWÓD. W obszarze J) określamy funkcji' pomocnicz:1

/(zol.

l
Całka (III.134) równa sic,; Wi\'.C zeru. dla Z i' Zo
Z ·Zo
h(z)
.f"(zo) dla ... . ::o
ĆWICZENIA

Tak określona funkcja jest hulu111orl'icz11a w obszarze I> z wyj:1tkiem co 11ajwyżej punktu zo, w któ-
A. Podać twierdzenie podstawowe Cauchy'cgo.
rym jest ciąg/a, gdyż
2. Podać dla funkcji holomorficznej w obszarze jednospójnym odr,uwi<'i;ni"i twicnlzci1 lim i1(z) /'(;:o) c •.o h(zo)
głównych rachunku całkowcuo. -.;·o
.,'
 12. wz,()R CALKOWY CAUCHY'EGO 319
318

\"!prowadzamy z kolei okrqg 1[(:;0 ; u) c D('. !"-la podstawie w11iosku 2 z twicnłzcuia podshwc /\ oto prosty przykład zastosowania wzoru całkowego Cauchy'ego.
. ' iwcgo
Cauchy'cgo, 1namy ,. Przykład. Obliczyć
~\)· h(;:)d;; ~'.!· h(::)dz (lll.136) cosz
d;;
c
(por. rów11rn;(; (111. !:\I)). Occ11irny calk<e z11ajdujqcq si~ pn prawe.i stronic lej równości. Ponicwa?.
przekszlalc:uny funkcję podcałkową
funl<e:ja /i(:) jec>l ciąg/a w obszarze domkni1'.ly111 i ogrankzonyrn n„, więc istnieje sko1iczony kres
cos.:-
gbrny
suplh(::)I M cosz fe:·)
o;, .-."" j -j
Oczywiście dla ka::d1•.i.,ro okręgu J'k(z 0 ; u) c: ])"marny I runkcja /(:).ie:;! hol01norf'icznn. \V pe\\'ny111 O;)';?arz~' jcdnosrH\jnyni Zil\\ i'·r:i_iącyn1 okrqg /((j; 1),

wi~c na po(b{awie lwicnlz(~nia o n1od11lc calki dostajemy

s11plli(::)I
Jl
; M
I l
nP· w półpłaszczyźnie Jlez ~> --')--·, \vi~c na n1ocy w;;oru całkowego Carn;hy'cgo n1amy

l~)·h(z)dzl · f\J ·2rr~ (lll.137)

,\".,.,
':)' •
cos-
····· '~ dz"'· 2rr1 ..
2
·1· 1
. cosj
"1"
'··· ltCOSJ '·
.
rr_2 (e+ ·l·)
c
/((i;I) - -
{(

Zwr\ibny uw;1g•~, ).c lewa :;lrona równości (Il l.136) 11ic ::a/cż.1· od!}, natorniast prawa ~trona tej rów.
noi;ci ma na podslawic oceny (I I LI 37) modu I dowolnie hl iski zeru, gdy !! jesl dostatecznie mal;I Pochodne wyższych rzętlbw. Niech .flz) oznacza f'unkcjQ holomorficzną w ob„
liczbą dodatni:1. Wynil;a sl;1d, ::-.c szarze D. Rozważ.my dowolny punkt zo e D i okrąg K(z 0 ; 2lf) leżący wraz ze swym
I'.
\\'· /i(;:)i/.c o wnQlrzem w tym obszarze. Wykażemy, że
c
u.yli (III.138)
<" {(::) J(:o)
d:: (I
<]i .:11
/{

(.'
W tym celu rozważmy iloraz różnicowy
a więc
/(;;Jr/;: t/;: /(:o· I· 11 :) ···/(::o)
~y1·
1· /(::o)
(11· il;:
.I ::o " ;:n
" c'
<.'
ograniczając si\; Lil) pr/yrostów .:Iz spcl1ii;1j: 1 c~-ch \Y;1n11v,~k !. !::!, d (ry~;. Hf.41), co oczywiście nic
poniewa'i. calh1 po prawej slronie le.i równ•i:\ci i:;lniejc. ['la podstawie wzorów (]li.I Jl) i (lll.121)
zmniejsza i)p:/~Jn1,:;ci n,zu1110\vania.
ina my ''\!::rl•).:d funkcji /(:: 0 +11.::) i f(.:o) \\ yn::~~1:11y ~·.:1 JHJrnnc~1 wzoru c:il!::owcgo Cauchy'cgo, przyj.·
t/;:
~?.r:j nrnj:1c o\.:nu:r, za krzywą, po której calk.ujcmy; stąd

~)-
K f(z) [··z··...-(~1!1 ....I· il··~) - ··z·~-_;,,-] dz 'c'
/(::o+.-fz)-·/(::ol
więc u::;latec1.nie doslajcrny rów1lllŚĆ (lłł.IJ. )), end.
1
1, .
2rr1.dz - . -
R<\wnoś(' (l l L l 3'.i) jest to tzw.
callulll'y Cal/i'liy'cgo. Ma on w teorii funkcji
l!'ZÓr
zmiennej zespolonej wielkie znaczenie. Wzór ten zostal podany pr:tcz CAucm"i:c;o r f(z)dz
"1·1·
_,
~?'
!{
[z·- (z .·-1·· ·1-: ](____
,z···::o )
0 · · : ::)
w IBJI r.
Zauważ.rny, że krzywa Jordana (.' c: D i punkt· :: 0 "D„, o których jest mowa
w 1.wierclzc;niu o wzor:te całkowym Cauchy'cgo, sq dowolne. Z tego twierdzenia
f(:)dz
wynika więc, że warto.•;(: funkcji hołomorl'icznej j{z'l w 1.;ai.dyrn punkcie: ::o E TJ ,dz ~.
·l·!l::)](z-Zo) 2
moi.11;1 wyrazić pr't.c/. warlo~:ci ll:j funkcji na dowolne.i kawałkami gładkiej krzywej
2rrj I\ [.: - (::0

Jordana (' c: J), wcwnqtr1. kl<irei 1.11ajd11jc ~;ię punkt .: 0 • Inaczej lll<°l\vi:ic, warto~ci twierdzenia o module calki dostajemy (por. rys. IIL·1 l)
funkcji l10lo1norriczncj/(:) 11;1 k.17.ywej ('określaj:) jednoznacznie warlot;ci tej funkc,ii l'vf
;I: f(z)dz i!lzl /'d
wcwn:prz kr1.yw1:j. Simwwi (O bardzo ciekawą i głęboką wła(;ciwoś<; rm1kcji ]wio· <~> •2Jt•2d '-C jil::I
2r:j
I\
.(.":···(;:o ·I /Iz)](::· · zof I 2rr d(2d)' 2d'
111orficz11yc.h. przy czym
Uwag a. Wz(>r (111.l:J.5) jcsl takjc prawdziwy, gdy zaloi.ymy tylko ci:J!;ln:ić l"unkdi /(:) M suplf(:);
w ohs'ftlr'l.c domknięty1n De oraz jej łlolornorf'icn1o~;C wewnatrz te1!.P ph~·,1_an1. /{
 1::. \\'/.(Jl\ l'ALl(O\Y\' CAUCllY'HiO 321
Ili. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONE.I
320
p 0 c h od 11 e. W szczególności, l'unkcja holomorfic1.na w obsz.arz.e ma w nim
Z otrzymanej oceny wynika, że drugąpochod11:1,wiQc.pochod11a funkcji holomorficznej w ob-
szarze jest funkcją holornorficzną w tym obszarze·.
Wvir ( 111.139) można wykorzystać do obliczania ca lek runkcji zmic 11 nc.i ze-
Wyprowadzony wzt\r (l U.138) stanowi pun kl wyjścia w dowodzie nastiepująccgo spolonej. ·
przykład. Obliczyć całkę
twierdzenia.

1'rzdsz1alcan1y funkcj~ podcałkową

I
D I (z+i>2
(I I :: 2 ) 2 (>))'

Funkcja jc·st holomorficzna w pewnym obszarze zawicraj:1cy111 okrąg l( (j; I) wraz z jego
(.:
w1w1rzrni. Mamy następnie
d. I -·2
d;; (::+J)2 (::./})"
wi,c na podstawie wzorn (Il!. Ll9)
RYS. IJI.41 \. dz 'J 7t
~I} , 2nJ-··-
1•u;1) (I·! z2)2 (2.i)"
Tw. Jeżeli .filllkć)a .!(z) jest ltofonunficwa w obszarze D, to ma 1v ty111 obszarze
pochodną każdego rzicdu, przy czym dla każdego naturalnego n i dla każdego z 0 e D (por. zad. •lg, p. 11 tego rozdz.).

/("l(zo) =" ... 11! ~~ - -

../~z_)_dz ...... (IlI.139)
. 2rr.j 'j (z-<:o)"+ i
K
gdzie f( oznacza dowolny okrąg o /;rod/w z 0 leżący 1Vraz ze .1'11')'111 w11ętrze111 il' obsza-
I. Podać wz{1r ca!Lowy Caud1y'cgo i objaśnić jego znaczenie. vVyn1icni<: <':dożcnia, przy
rze .O. których wzór ten jest prawdziwy.
DOWÓD tego twierdzenia przeprowadza siQ metodą indukcji matematycznej. 2. Obliczyć:

Dla n''~ I twierdzenie jest prawdziwe, bo funkcja holomorficzna w obszarze D ma pochodną

w każdym punkcie z E D, przy czym równość (llI.139) jest w tym przypadku identyczna z udowod-
a) ~). :i;12~ i/;;, b) i;, sin2:: dz, c) \\) sin2z dz
0 /i(2:1) /i(O:I) A Ji«. ;h:I) ::'"·A
nioną poprzednio równością (III. 138). 3. Olllówić /,agadnienie istnienia puchodnych wyższych rz<;dów funkcji holomorficznej.
Przypuśćmy nastc,;pnic, że funkcja f(z) ma w obszarze D pochodną rzędu k, przy czym dla
Podać i objaśnić wzór całkowy, którym te pochodne sit; wyrnżajq.
każdego z0 E D
4. Obliczyc:
(lII.140)
dz dz r sin::dz
a) ..dj bl ·O
) ··l'Hz
- .. c) <\?·
';) (l :. z';·'' 2 1
)· ' · (l·l·zT
Rowmując podobnie jak przy wyprowadzaniu wzoru (III.138) można udowodnić, że z równości Iii Ji I) ' AfdJ;li Jl( -.i;I)
5. vVykazać, że jeżeli okrąg /((zo; r) nalei.y wraz ze swym wnQlrzem do obszaru, w którym
(Ill.140) wynika równość
I 2" .
(![I.141)
funkcjaf(z)jcsl holomi:irficzna, to /(z 0 ) ' · · _:: \ f(z 0 ·l·re.i')dt
7
~-''- o
Uzasadnienie tego wynikania jest dość skomplikowane rachunkowo pominiemy je. Dowód in· it 3
dukcyjny jest zako(1czony.
("!dpuwied:ti. 2. a) "2 j sin4, b) O, c) ·-
2
j siwl, ,;. a) B n:, b)

Treść lego twierdzenia wyrażana jest CZQSto nastiepującymi slowami: r li 11 le c .i(\ c) ·-

·;:c
... j.
4 .,'
h o 1 o m o r r i c z n a w o b s z a r ze m a w t y m o b s z a r ze w s z y s t kic
21 Mutcmntykn. c:Dr,flł IV

I,
 i!'

..
\
322 Jl!. FUNKCJE ZIVllE~fNEJ ZESPOLONEJ J·J. SZEREG TAYLORA 323

ll3. SZilGREG TAYILOlll:A Stąd

f(C) ••• ~ _!_m -- (z-zol" (IU.146)

Tw. (o rozwinięciu fonkt<ii holomorficznej w szereg potęgowy). Jete/i Z:-z :i=<l (C-z0 ) 11 +1
ji111k1;ja /(z) jest '10/011101fia11a w obszarze D, to można ją ro::winąć wokół każdego Ustalmy w myśli z. Po prawej stronic otrzymanej równo:ici znajduje się szereg funkcyjny, przy czym
punktu z0 EO w szereg potęgowy CE K(z 0 ; e) jest zmienną. Szereg ten jest jednostajnie zbieżny na okn,:gu K. Istotnie, dla każdego
CEK i dla każdego naturalnego 11 mamy

l ~_!_<!i}__ (-'~)"
CIH.143)
((-;0)1>-l·l
(z-z0 ) 11 II < M
I.! I.!
o wspólczy1111ika<'li przy czym
M ~" Slip II< Ol
(lll.144) K I
więc wystarczy się tu powołać na kryterium Weicrstrassa. Ponadto, każdy wyraz szeregu (IU.146) 1
przy czym prm11ic1i zbicż110.fri R tego szeregu jest 11ic 11111icjszy niż jest funkcją ciągłą na okręgu K, a więc ten szereg można całkować po okręgu K wyraz po wyrazie
(por. zad. 5, p. 10). Mamy zatem
d oco• ini'lz·· ·Zol
z ul' f(C)dC ) (Z-Zo ) TJ
gdzie :r oznacza brzeg obszam J). i

((-zo) 11 + 1

bion1czaś pod uwagę wzór całkowy (III.139) na pocl1odnąf< 11 l(z 0 ) i uwzględniajqc równość (III.145),
otrlyn1amy ostatecznie
. ~ /M(zo)
J(z) = L 0
-- ~--- (z·-zo)" (III.147)
n.:7"Ó n!
zgodnie z ,-ów110:;1_;iami (HT..1•13) i (l!I.144). Ponieważ dla każdego promienia I! E (O, d) szereg
(Ill.J:l7) )est zbieżny w J;o!e J::-z0 1 < 11, więc promici'l zbic:i.ności R tego szeregu spełnia warunek
R ··tli 1:11d.
Funkcja holomorficzna w obszarze jest więc analityczna w tym obszarze (por.
uwagri 2 str. 272) .
.')zercg po prawej stronic równości (I II.147) nazywamy szeregiem Taylora
funkcji ./(z). Jeżeli funkcja ./(z) jest holomorficzna na całej płaszczyźnie otwartej,
to promiel'1 zbieżności jej szeregu Taylora jest nicsk01lczo11y, zaś funkcja.f(z) - będąc
DOWÓD. Ro:r.wa:i.my okqg ff{(.: 0 ; e), przy czym I!< d. Na podstawie wzoru całkowego sumą tego szeregu---- jcsl funkcją całkowitą.
Cauehy'ceo, dfa każdego z polo~:oncgo wewnątrz okrr,:e;u l((z 0 ; Q), a wiQc spelniająccgo warunek Można wykaz:1(,, ;;_c rozwinięcie funkcji holomorficznej w szereg potęgowy jest
lz--zol = r < I! (rys. ll!.'12), mamy jednoznaczne, tzn. jc~:eli dla każdego z spclniająccgo warunek Iz-zol < (! mamy
f(z) {!II.145)
"'
•', ~- '.l-..1
./("-) \ ' (Y (.,.-7'
'li....,-o )" ./(z) L_, b„(z-zo)".
c= " - ,

Zauwa?.my nasł.c;.pnie, Y:e li o Ił·,()

to dla każdego 11 mamy a11 = b„. Fakt ten ma duże znaczenie praktyczne, gdyż
C-zo z-·-Zo pozwala na znajdowanie rozwinięcia (IJI.147) tą metodą, która w danym zadaniu
jest najdogodniejsza.
przy czym dla każdego Z: E Kh,; ul mamy oczywiście li;---:: 0 1·-" Il· Ponieważ !::--·zol < (!, wi<;c
Przy!da!l. Rozwinąć w szereg Taylora (Ilf.147) funkcji;

a zatem f(z)c (Ul.Jtl!l)

~. -- Zn I-"
. l
przyjn1tljąc kolejno Z0 O, -··-1 orazj.

21*

li.
n
!

324 Ili. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONEJ 13. SZEREli TAYLORA 325

Pr z y pad e k z0 °= O. Funkcja (IlI.148) nic jest holomorficzna w punkcie z,~ 1. Od!c. więc dla jz-jl < 11-jl, czyli dla lz-.il < 1/2 dostajemy
głość tego punktu od punktu z0 = O (rys. III.43) wynosi 1. W każdym punkcie położony 111 bliż .
punktu O (w każdym innym punkcie w ogóle) funkcja /(z) jest holoinorficzna. Promic1] zbieżnoś~'. 1
szukanego szeregu wynosi więc co najmniej 1. Promień ten nie może być jednak większy od
1
l z
1
i
„ ••

gdyż wewnątrz koła zbieżności suma szeregu potęgowego jest funkcją holomorficzną, zaś w punkcie
funkcja (111.148) nic jest laką. Stąd promie1] zbieżności R = 1. Ponieważ dla Iz! < 1 mamy stąd zaś

(HL151)
I --z

więc Powróćmy do twierdzenia o rozwini<,;ciu funkcji holomorficznej w szereg potę­

(izl<l) gowy. Powiedziano tam, że promid1 zbieżności R tego szeregu jest 11ie mniejszy
(Ul.149)
od kresu dolnego d odległości punktu z 0 od punktu na brzegu obszaru holomorficz-
ności funkcji j(z). Ostatni przykład wyjaśnia, że promieil zbic:i.ności R może być
zarówno równy d jak i ll'iększy od d. Przypuśćmy mianowicie, że funkcją f(z) jest
suma szeregu stanowiącego prawą stronę równości (III.150), a więc

'
"'1 (z-1-1)"
j(z) •= - 2 \- \ - ----„ (HL152.)
k--l 211+1
IJ<-?Ol

Tak określona funkcja jest holomorficzna w obszarze][): lz-\-.I I < 2. Okrąg Iz+ l I 0~· 2
jest lu brzegiem r, o którym mowa w komentowanym twierdzeniu. Jest to największy
z okn,;gów na rys. Il 1.43. Jeżeli przyjmiemy w obszarze D punkt z 0 ,,. O i rozwiniemy
funkcję ./(z) w szereg Taylora (IIl.143), to otrzymamy
RYs. lII.43
f I
/(z)
1' r z y pad ck .:: 0 • .iP>:1t111ując
podobnie jak poprzednio stwierdzamy, ;''' pr.11llieli
zbieżności R wynosi w tym przypacilai 2. Mamy nast1:1mie
(por. l ! I. l 4iJ), pr:1.y czym promicó zbieżności R otrzymanego szeregu wynosi l, czyli
1
- - - = - - - - - - ::::-:: -- d (rys . .!1 l .43) ..ki.cli natomiast: przyjmiemy w obszarze ]i) punkt ;:0 ,.c j, to ot rzy„
1-z 2-(z-1-1) 2 z-1-1 mamy
1---
2
więc dla jz-1-11 <2 . '\ .„ (z·-j)"
j(z) ~··· . .I
1. _fi (z-1-1) 11 t-.; + .t~--l
'>
Tl--.i)" ii -
(lll.153)

T-z - IJ"--=0
Li 2rN-1 lli'

(por. 111.151). W tym przypadku R • ,12, d 2- 1/i (por. rys. 111.43), więc
Ponieważ
z 1 R d.
--=·---1
1-z 1-z Zwróćmy z kolei uwagi,; na pewne konsekwencje faktu, że nierówność między
zatem Rit! może być mocna: R >· d. Otóż suma szeregu, w jaki rozwinęliśmy funkcj1e/(z)
__z_=_!__+ fi (z-l-1) 11
(lz-1-11 < 2) (III.150)
holomorł'iczną· w obszarze D, jest wówczas określona nic tylko w pcvvnym zbiorze
1--z 2 Li
n=1
211 +1 punktów należących do D, ale i w takich punktach, które do obszaru ]J) n ie n a··
leżą (np. wiQkszy pólksii,;życ na rys. 111.43). Suma szeregu.jest przy tym identyczna
Przypadek zo "~ j. Promień zbieżności wynosi i/2, co łatwo odczyta~ z rys. UI.43.
z rozwijaną funkt;jąj(z) w tych punktach kola zbieżności, które należą do ohszarn D,
Mamy tu
.l natomiast w całym kole zbieżności suma ta określa pewną funk:cjQ f*(z), zwaną
I--z 1-j-(z-j) p r z cd I u ż cni cm a n a I i tyczny rn funk(<ii .f(z). Za pomocą przedlużei'1
1-j 1--=--j-
l-j analitycznych, można w wielu przypaclkacl1 rozszerzać dziedzinę ru11kl,ji !10lomorł:icz··
 '.!26 !Il. FUNKCJE 2;;11!ENN'EJ Zf'SPOLONL'J 13. SZEREG TAYLORA 327
•·
\'

nej, w spos6b przedstawiony schematycznie na rys. Ul.44. Ivfo~:c sil) przy ty 111 okaz . przy czym
:l:c kol('.jnc przedlufonie analityczne ma w pewnym punkcie plaszczyzny warto.\'c: i;ac,
· · ·f un l<.qa
rnz · WY.JSciowa
" · ./(z ) . O znacza ·lo, ze
· za pomocą · li użcn· analityczn tną
przcc cl
. . Joznaczną. Tak bl,)dzie y 1 jest holomorficzną w otoczeniu Q punktu z 0 , a więc ciągłą, i ponadto
mo:wa otrzyrnac. z 1·un 1cqt„ I10 l omorI"iczne.1. 1·un l(~Ję
. wie
11 ip(zo). u" i= O. Wynika stąd, że <p(z) i= O w pewnym otoczeniu punktu z 0 , zatem
„ wówczas, gdy za j(z) przyjmiemy funkcję lnz w półpłaszczyźnie x >O lub inn:· I
I ·t)mną ga Iąz' .ico110znaczną
. 1 1·un lccJI„ wie
. I ą, punkt z0 jest jetŹJ'llJ'lll punktem zerowym funkcji /(z) \~ tym otoczeniu.
. co
s i.osowmc oznaczneJ..
I! Zauważmy następnie, że jeżeli wszystkie współczynniki w rozwinięciu (III.155)
są równe zeru, to funkcja J(z) jest w otoczeniu Q równa tożsamościowo zeru i na
odwrót (ponieważ rozwinięcie w szereg Taylora jest jednoznaczne). Okazuje się,
że w tym przypadku funkcja i( z) jest równa to;isamościowo zeru w całym obszarze D,
wktórym jest holomorficzna.

!I

Dcf. Pełną jimkc:ią a11alitycz11ą nazywamy funkcję holomorficzną wraz ze

wszystkimi jej przedłużeniami analitycznymi.
Zgodnie z tym co powiedzieliśmy ostatnio, pełna funkcja analityczna może być
wieloznaczna.
X
Na przykład funkcje:
z 2
sin:.:, cosz, c'", Ln.:.: (llT.154)
są to wszystko pełne funkcje analityczne. Dwie cx;latnic ni~ s:r jednozr1:11::-:„1c. RYS. 111.45
Termin pe/11aji111!u:ja a11alitycz11a ma wiQc inną, bogatszą trdć niż tcrmin/imkcja
Fakt ten mnżn:i uzasadnić nastc;pująco. Niech z* będzie dowolnym punktem obszaru D.
analityczna w obszarze, który -·-jak wiemy - oznacza po prostu funkcję holo·
Punkt zo łączymy z punktem z. lamanq L c D. Niech r oznacza liczbę dodatnią tak małą, żeby
morficzną (a wii~c jednoznaczną) w tym obszarze. każde koło domknic;tc o środku na łamanej L i promieniu r Jcżalo w obszarze D. Wybieramy nastf,'p-
nic na łamanej L punkt z 1 E Q i tworzymy otoczenie Q 1 (z 1 ; r). Ponieważ dla każdego całkowitego
U'amMay :wrn'\'H' fou1lcc.ii liuofomm·lfllc:.mej. .Jeżeli ./(z 0) O, to z0 nazywamy 11 O mamy J< 11 l(z,) ,"' O, więc rozwinięcie funkcji /(z) w szereg Taylora w otoczeniu Q 1 jest postaci
pl/ltk te111 zerol!'ym f'unkcjij(z). Przypuśómy, że ./(z) jest funkcją holomorficzną w pew- f(z) O. Wynika stąd, że funkcjaf(z)jcst tożsamościowo równa zeru w otoczeniu Q 1 • NastQpnie
wybieramy na łamanej L punkt z2 E Q 1 , tworzymy otoczenie Q 2(z 2 ; r) i powtarzamy całe rozwno-
nym obszarze J) oraz :i:c ;::0 E D. Dla każdego z należącego do pewnego otoczenia Q
wanic. W ten sposób konstruujemy ciąg otoczeil ·
punktu z 0 prawdziwe jest WÓWCZ<lS rozwinięcie funkcjif(z) w szereg Taylora.
Q,(z,; r), Q1(z 2 ; r), „., Qą(zą; r)
f(z) '' a0 +a 1 (z- z0 )-I a 2 (z-z 0 )2+ „. (111.155)
o środkach z 1 , z2, .„, z,1 na łamanej Li o wspólnym promieniu r (rys. IH.45). Kolejno wykazujemy,!
f"onieważ a 0 ./(z0 ), więc gdy z 0 jest punktem zerowym funkcji j(z), lo ao O. że w każdym z tych otocze1\ funkcja/(;:) jest równa tożsamościowo zeru. Jeżeli i/ jc~;t Iiczbq dostatecz-
Jeżeli przy tym a 1 i= O, to z0 nazywamy p1111kte111 zerowym p1~jedy11czy111, jeżeli na- nie dużą, to z• E Qą(z,1 ; r), a więcf(z„) "~O. Ponieważ punkt z* był dowolnie wybrany w obszarze D,
więc funkcja f(z) jest tożsamościowo równa zeru w całym tym obsn1rze.
tomiast a 0 · a 1 =~· .„ .„-.„a,,_ 1 i a„ •l O, lo z 0 nazywamy p1111kte111 zerowym k-krot11ym.
Jeżeli więc funkcjaf(z) jest holomorficzna w obszarze){) i równa to>'.sarnościowo zeru w pewnym
RozwiniQcie (li LI 55) ma w tym prz.ypadku postać otoczeniu punktu ::0 E D, to jest równa tożsamościowo zeru w całym obs7~'lrze O.
/(z)~··· (z--z0 ) 11 rp(z) Dowiedliśmy zatem naslQpującego ważnego lematu.
 328 Ili. FUNKCJE Z~lll'NNEJ ZESl'Ol.ONl:.I 13. SZEREG TAYLORA 329
---·---------
(1
Lemat (o punktach zerowych funkcji holomorl'iczm.'iJ . .lei.cli i'unkc·1.t fi-) . DOWÓD (nic wprost). Pr>:ypuśćmy, że funkcja /(z) jest holomor!'iczna i różna od stale
· · · ·' · v- Jest
holomorficzna w obszarze D, to jest w tym obszarze lożs:.1111o~ciowo r•iivtl't . · w obszarze D oraz że jej moduł Jf(z)I osiąga maksimum w punkcie z0 E 1J. Istnieje zatem takie
. . . . . · . • , zeru otoczenie Q: /z-zol<(! punktu zo (rys. HI.46) należące do obszaru D, że dla każdego ze Q jest
albo kazdy JeJ punkt zerowy z 0 E D .1cst odosohmony (tzn. w pc:wnym .Jego sąsied·,
spełniona nierówność
twic nic ma już innych punktów zerowych funkcji .f(z)).
!/(z)/ /f(z0 )/.
z
Z tego tematu wynika ważny wniosek.

Wniosek. F u n k c j a h o l o m o r J' i c z n a w o b s z a r ze D i 1ll a_ I/

·! ą ca w n i m p u n k t z c rowy, k l ó r y n i c .i es l od os o b n i 0 11 y,
J es t w tym obszar z c t oż s a mości o w o r ó w n a z c r u.
W szczególności funkcja holomorl'iczna w obszarze IJ i przyjmująca wartość
zero na pewnym luku zwykłym lub w pewnym obszarze D0 c D, jest loż.samościowo
równa zeru w całym obszarze D. Właściwości te można wykorzystać do identyfikacji
funkcji holomorficznych.

Tw. (o idcntyfika<.<ii funkcji holomorCicznych). Je!:.cli .fi111kcjc ./('::) i g(z) są

ho/011101:f'icz11e w obszarze D i przJ;jmują jednakowe 11'arto.~ci 11· nicsko1/<·zonym ciągu
{z„} punktów z„ E D, Jl== 1, 2, „., zhie!:.11ym do f!llllk/11 Zo ('n. I'.! ji111k<:ie le są RYS. III.46
ró11111e 111 obszarze [).
Niech r c (O, {!). Mamy wi~c (por. 1.ad. 5, p. 12 tego rozdz.)
DOWÓD. Rozważmy !'unkcji; po111ocnicz•1 2rr
</J(·_:) ·~f(z)-g(z) /("o) - 1. „ \ f(zo·I rc.i')dt (LIL 156)
2rr .
Funkcja ta jest holomorficzna w obszarze D oraz równa zeru w każdym punkcie rozpatrywanego o
ci•mu {z„}. Z uwagi na ciągłość funkcji </J (z) w punkcie z0 , 111amy ponadto Podkreślan)Y, że r jest dowolną liczbą dodatnią mniejszą od U· Jeżeli w pewnym punkcie okr~gu
K(zo; r) jest spełniona nierówność n wena /j{z)I < /J{z0 )I, to z uwagi na ciągłość funkcji /(z) nierów-
</J (zol lim </J (z) ,_., lim </J (z11 ) O
:-rzo 11--',<(f)
ność laka jest spełniona także na pewnym luku tego okn;gu. l'rzypusćmy, że luk ten odpowiada
zmienności parametru t w przedziale (1 1 , t 2 ), (o t 1 < t2 2·1c). Mamy wówczas
Punkt z 0 jest wii;c punktem zero1vym funkcji <f1(z), przy czym n ie .i c st od os ob n i o 11 y, gdyż
Iz 17 fz
w każdym sąsiedztwie punktu z 0 znajduje si<; punkt ciągu {z„}, a wit,:c i1111y punkt zc:rnwv funkcji
</i(z). Wynika stąd, że funkcja <f;(z) Jest lożsamościowo równa zeru" obszarze D, czyli /(J - g(z) I \ /(::o ; r ej')dtj ' \ jf(::o+r cj')l <11 < \ jf(zolj dt
(1 11 t1
end.
wi<;c z uwagi na wzór (HL! 5<iJ dostajemy
Z twierdzenia powyższego wynika, że dwie funkcje holornorl'icznc IV obszau.1: D ,, li 2rt
przyjmujące jednakowe wartości na pewnym Juku I c D lub IV p<.:wnym obszarze 1
]) 0 c D są równe w całym obsz:trze D.
!f(zo)i
21r ~
o
if(.:o 1 r ei'>I dt I
21r
1,
lf(zo 1 r ej')ldt+
27,
!f(zo+rcj')!dt
t.~
Zauważmy leż, że . r u n k <.: j a /(::) h o I o 111 o r r i c I. n a IV o b s '/. a r I. c /) a zatem
i 111 aj ą c a s t a I ą w a r t o ~ ć k n a p e w 11 y m I u k u I c D 1 u b \I' p c \\' -
ny 111 obszarze D 0 c D .i est s lal a w ca l y m o b sza r z c D. h1kt
1cn wynika stąd, że funkcje .f(z) i g(z) '"' k są holomorficwe w obszarze J) i pt'l,yj- ·i ostall!cznic dostajc1ny nierówność fałszyw~1
mują jednakowe wartości na łuku I c D (lub oclpowicdnio w obszarze D 0 c D). IICzo)I <' l/C::oll
Jeżeli w żadnym punkcie Y.adnego okn,;gu J;(z 0 ; r), O < r < !! , nic jest spelniona rn0rownosc
Zasada maksimum modułu, Ze wzoru całkowego Cauchy'ego oraz z omówio- mocna lf(z)I //(zo)I, to ponicwal. dla każdego z E Q jcsl spdniona nierówność słaba /f(z)I /f{z 0 )j,
nych ostatnio właściwości funkcji holomorficznych wynika nas1.Qpt1.i<icc ważne wi~c dla każdego z 1~Q mamy //(z) 1 /f(z0 )J. Modul J/(z)I, a więc także l'unkcjaf(z) sq w tym pr~y­
twierdzenie. padku stale w otoczeniu Q. Wynika sląd, że funkcjaf(z) i funkcja g(z)"" /(::0 ) mają jednakowe war-
tości W otoczeniu Q c l>, a ponieważ obie są holomorficzne w obszarze D, wii;c f(z) jest sta/a
Tw. (zasada maksimum modułu). Modu/ .fim!uji /10!01111 1r/ic::11ci i n!::112j w tym obszarze. Zaprzeczenie zasady maksimum modułu doprowadza nas wi<;c do nierówności
od stale.i 111 obszarze D nic osiąga 111aksi11111111 11• ::.ad11v111 111111kcie tego uhs::11m. fałszywej /f(zo)I ·< lf(zo)/ albo do wniosku, że/(::) jest stała w obszarze D, a wii;c do wniosku sprzecz-
il!:g1J z założeniem tej zasady, end.
.,'
..' 330 Ili, l'lJNKCJE Z~JIH.fl'ff.I ZESPO!.ONFJ
' ''''"""'"·-•··------
13. SZEREG TAYLORA 331

VViii()sdc. Jeżeli funkcja j(z) jest holomorficzna w obszarze ograniczonym D ]'l:i pPck;tawie nierówności Cauchy'cgo (III.158), mamy wiQc dla każdego r > O
ci<igła w obszarze domlrniietym }) Du C, to mod u I l./(zll przyjm u .i c o,]' 2, ...
w a r to{; l; n aj w i ę k s z<), a mianowicie
„„ Il ..:...-oo

Wynika !;t<1d, że dla każdego naturalnego 11 n1an1y lin""'"' O~ zatcn1 dla ka:i'.dcgo z nuuny /(z)"'-'°' a 0 ,
Slip l/(z)i ( 111.157)
J) end.

u a brzeg u C tego obszaru. ĆWICZENIA

Istotnie, modul lf(z)I jcsl funkcjq ci;igh1 dwóch zmiennych"" Y w obszarze domknit;tym i ogra-
niczony1n ii, wi((c osi::iga. w pi.:vvnyn1 punkcie :: 0 tego obszaru warln~ć najwi~:kszq, równą ·kresowi
t. Podać twierdzenie o rozwini<:ciu funkcji holomorficznej w szereg potęgowy. Omówić

(UI.157). z uwagi na zasad~ maksimum modułu punki ~" nic lóy w c'b'.;zarzc D, czyli wcwnqtr7. przypadek funkcji całkowitej.
obszaru domkniętego D, a zatem ::o c C. z. \Vykazać, :i.c rozwinic;cic ft:nkcji holomorficznej w szereg potęgowy jest jednoznaczne
(por. str. 323).
Nicril'wrm~~ci (:andny'cy;;o. Przypuśćmy, "i.c fun keja j(z) jest holomorficzna w ob- \V s Je a z ó w k a. Wykazać, że każde takie rozwini~cic jest rozwinięcicn1 w szereg Taylora.
~;zarze j) i niech kolo don1kllięte \z· z 0 \ · r należ.y do tego obszaru. Wsp<lłczynnik 3. Omówić pojc;cie przedłużenia analitycznego i pełnej funkcji analitycznej, przyjmując za
a„ rozwinięcia f'u11kcjij{::) w :-;:--.crcg Taylora (Il L 143) moi.na z uwagi na wzory (l l I. !44) punkt wyjścia funkcję f(z) lnz w półpłaszczyźnie y > O.
4. Podać właściwości punktów zerowych funkcji holomorficznej oraz zastosowanie tych
(IIl.139) zapisać tak
właściwości do identyfikacji funkcji holomorficznych.
(('.;)· O, I, 2, „. 5. Podać i omówić: a) zasadę maksimum moc!ulu, b) nierówności Cauchy'ego,c) twierdzenie
an hr j j
Il
Liouville'a.
· l\\•·o: r)
6. Rozwin;ić w ~;zercg Taylora wokół punktu z0 2 funkcję:
!<. orzystając z twierdzenia n module całki dostajemy
a) f(z) b) f(z) z"-1-1, c) f(z) ~" e=
z+2'
la„I oraz znaleźć promicii zbieżności tego rozwinięcia.

czyli 7. Dla funkcji: b) z 2 sin z, c) z' e=, d) z"+ 1

M
11 •- O. I, 2, .„ (Ił 1.158) obliczyć wartość pochodnej dwudziestego rzędu w punkcie O.
r"
8. Nied1 /!.:) """''l wielomian co n:ijmnicj pierwszego stopnia. Wykazać, że:
przy 1.;zy m a) lim/(.::) '") b) istn1c.1. " najmniej jedna liczba z0 taka, że f(z 0 ) = O (główne twicr-
Ilf Slip i/(z)I
il' :i.11.:.chr~,i).
Ws Iz a z ów ka (do zad. Bb): skorzystać z tw. Liouviłłc'a oraz z zad. 8a.
Nierówno:ici (lll.15B) są !o tzw. 11ienl11'1111.\'ci Ca11d1y'ego.
'!. vVyjaśnić,
dlaczego funkcji f(z) ~~ lnz nic można rozwinąć w szereg Taylora ani wokół'
Skorzystamy te1'az z tych nierówności w dowodzie ważnego twicrdzi:nia podane- punktu O, ani wokól punktu - ł, natomiast można to zrobić wokół punktu I lub wokół punktu j.
go przez CAUC'llY.EGO w HM4 r. '1\vicrdzcnic to zwane jest powsn.:chnic tll'ierdzeniem Znaleźć wszystkie punkty zerowe tej funkeji.
Lio111'i!le'a od nazwiska matematyka francuskiego, którego prace przyczyniły się Hl. Korzystając z wiadomości podanyct. ,•1 tym pun:;.cie obliczyć w pami~ci, jaki h1<dzie
do rozwoju tego działu teorii funkcji zmiennej zt.:spoloncj. (.JosEPll L!OUYILLE, promicil zbic:i.ności rozwinii;cia w szereg Jv1aclautinn funkcji 7mir~nncj rzeczywistej:
x I e·-''~:inx
I go9- I 8B2). a) f(.r) 0
• b) f(x) = c) f(x) -'" - - --
cosx x"+·7
Tw. (LI<HJVILLE'A). Fwtkrja rnlkoll'ita i ogm11iczo11a jest stala.
DO\VÓD. Funkcja całkowita jest holomorficzna na całej plaszczyfoic ol w:1rtcj, więc \\' każ· Odpowiedzi. 6. a)
3
I+-- (z·-2)-1-
L'" (-1)" -(z-2)"
-- R ~~ 4
z-1-2 4 --1 4n ' '
1.lyF1 n\'"'.~~r·ic kj plnszczyzny jest prawdziwe. rozwini~cic w szereg Taylora "'·'"2
•n b) z"+I 2
I 71·32(z--2)+24 (z--2) -1 B(z-2)"-1-(z-2)", R (Yj,

I,
f(z) ), {/11;;"
,__, c2
li -o c) cz (z-2) 11 , R UJ• 7. a) 20! b) O, c) 6840, d) o.
(przykłiśmy zu 0). Ponieważ funkcja /(z) jest ograniczona, wit;c istnieje taka liczba Mo, że dla .l n!
11'·"'0
każdego z jest spełniona nierówność 7t
10. a) l, h) c) ·;1y
l/(zll ···.Mu ')'
332 Hf. FUNKCJE Z~llJ'.NNEJ ZESPOLo:·<i.J !·I. SZl'REU LAURENTA 333
„.---·-·---

14. SZEREG LAURl~NTA podając stronami powyższe równości dostajemy

f<')d~
/(~) l\,, (Ul.JGJ)
Wiemy już, że jeżeli fonkcja.f(z) jest holomori'iczna ·w pewnym otoczeniu punk 7.;rj ;l'
K2
.„
,,_
z 0 , 'LO mozna
' Ją . . wo Ico'ł tego pun I(LU w szereg 'fay Iora.
. rozwrnąe tu
W zastosowaniach spotykamy natomiast często funkcje, o których wiadon
. są I10 Iomor!"1cz.ne w pewnym p1ersc1enIU
ty lico ty Ic, ze . . . . D : r ·< Iz-zol < R lo

(r ;:;~O, R ,:; w). Okazało siQ, że każdą taką funkcję można przedstawić w pici·s'.cie-.· '
niu D jako sumę stosownie dobranych dwóch szeregów

6'\' a"(z··<Z'o)'' oraz (III.159)

n,_,,o

przy czym tę sumę oznaczamy symbolem

-!-co
'\'
L_; a„(z---z0 )'
1
(I!Ll60)

nazywamy szeregiem Laurenta od nazwiska matematyka francuskiego PIERRE RYS. Tll.47

LAURENTA (1813-18"54). Można tu wspomnieć, ż.e szeregami o postaci (Ul.IGO),
które w szczególności mogą być potęgowymi (gdy wszystkie wspólczynniki drugiego Ponieważ dla każdego ( E E1 mamy lz·-:: 0 1 < l(-z 0 I, więc

z szeregów (I!I.159) s;~ równe zeru}, posługi wal się już EULER w polowie XVIII w.
--z ~-
Tw. (LAURENTA). Jeżeli jimkcja j(z) jest /10/011101fic211a 1v pierfrieniu D : 1 ····
r < Iz-- zol < R, r;:;:. O, R w, to można ją rozwinąc.' li' tym pierfrie1tiu w szereg
0::;
·--Zo

Laurenta natomiast dla każdego Cc ![,mamy Iz· ·zol:: l(·-z0 I, więc

+tn

/(z)=• 2..:
n,.,, --(t)
a„(z· z 0 )" (II!.161)
Z-Zo
l·- ·-··
przy czym .z-zo

11 •=•O, J:I, :1:2, „. (Ill.162) «>„- Zn)"

(:::--z 0 )11·l·l

gdzie /( c D jest dowo/11y111 okręgiem o /;rod/w z 0 • czyli

(~-zo) 11 - 1
DOWÓD. Niech z będzie dowolnym punktem pierścienia D. Wprowadwmy dwa okręgi --·-~-~----

K1 i K2 o wspólnym środku z 0 i tak dobranych promieniach, żeby punkt z ló.al mi~dzy nimi (rys. (z--· zo)"
IU.47). Okr~gi te ograniczają pewien pierścieó, który dzielimy za pomocą proskj, przccl10,11.ąccj
przez punkt z0 i nic przcchodz:iccj przez punkt z, na dwa obszary: D 1 o brzegu C 1 i D :~ n :-,r;l·-~u l'oLhlawiając olr>.''i: ::t11e rnzwini<;cia do prawej strony wzoru (1 II.163), a nastt,'pnic całkując wyraz
C2 przy czym z E D 2 • Na podstawie wzoru całkowego Cauchy'eg<' 11wn1y po wyrazie (co jest dopusZC?J1lne, gdyż całkowane szcrep;i są jednostajnie zbieżne na okrQgach,
po których sil' je całkuje), otrzymamy

/(z) (Hl.164)

natomiast na podstawie twierdzenia podstawowego Cauchy'cgo

przy czym

o dla 11 O, I, 2, „. (Uf.165)
P'"

..
\
334 !IL FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONEJ 14. SZEREG LAURENTA
335
oraz więc
dian ! ' 7.„„
(l[l.166) dla O< lz-1-11 < 2
Zvvn1ca1ny uwa;~ę. ż0 ostatnia całka wzię~a jest .po _okrę1:u. i~,.„ski~row:::1 1 y1'.~ tf~ 1 ~fot11io wzgJ~dem
wnQl!'l.a, natrn:1msl druga ''.alka. po prawej strome rowno~c'..}J..h.,16.1) WZt\'la byia po tym samym W tym przypadku drugi z szeregów (III.159) ma tylko jeden wyraz różny od zera.
{)krQgu, lecz skmrowa11ym 11;e111111e wzg!Qdem wnętrza. Okręgi A 1 i }i 2 we wzorach (III.165) i (UL ! ) Niech O< l;r-11 < 2. Ponieważ
66
mogą być na podstawie równości (IU.131) zastąpione jednym okręgiem K, którego środkiem je
::o i klól'y Idy w pierścieniu D. Z uwagi na określenie szeregu Laurenla (IH.160) jako sumy szcrcgó~t I I
1 ~; (z-1) 11
(lll.159), równość (llI.16'1) stanowi więc ro·r.winięcic (HI.161) o wsp6lc7.ynnikach (llI.162), end~ ----- = ----·---------
z·i-1 2-1-(z-1) ) (-1)"-----
.:..„~~.l 211+ I
Uwag a. Z dowodu twierdzenia Laurenta wynika, że pierwszy z szeregów (lII.!64) jest n' ·O

zbieżny IV kole l:!'-::0 1 < R, natomiast drngi j,,st zbieżny w obszarze 1::-::ol > r. Pier.icień
D: r < Iz-· ::0 1 · 11 jest oczywiście częścią wspólną tych dwóch zbiorów. wi~c z uwagi na (III.l 68) mamy
Jeżeli r O, to picrścieil r <: Iz-zol < R jest po prostu sąsiedztwem punktu z0 • 00
(z---1) 11 1
Funk<:ię holomrn'ficzną w pewnym sąsiedztwie punktu z 0 można zatem w tym są­
siedztwie rozwinąć w szereg Laurenta, przy czym w samym punkcie :c0 funkcja może
f(z)=-
2.:
11=0
(-l)"-·--+------
211-1-1 z-1
dla o< Iz-li< 2

nic być holomorficzna, a nawet może nic by6 określona. I w tym przypadku drugi z szeregów (III.159) ma tylko jeden wyraz różny od zera.
Jeżeli r >O i R "· u_i, to picrścid1 jest zewnęirzem okn(gn lz-·z0 1 ="' r, czyli Z kolei rozważmy pierścień 1 < 1::-21 < 3. Mamy tu
sąsiedztwem punktu uJ.
Jeżeli fuukcja.f(z)jcst holomorficzna w oloc:1.eni11 Iz-- :c 0 [ N.. Io szereg (III.161)
redukuje siQ do szeregu Taylora, gdyż każda z całek (llL I (l<i) Wliwczas równa
zeru, natomiast całka (I I f.165) równa siQ w tym przypadku
oraz
fl"l (zo)
--·11r·- _ _!_ __ = _____l___ = ~. _ _1______ ~ ( 1)• (z-2)"
Z'-1-1 H(z-2) J z-2 - ~ - --y;+I
Ro:r.winięcic. Cunkc:ji w szereg Laurenta moź.na znajdować dowolnie wybraną H- - - - „,-d)
3
metodą, gdy~.-· podobnie jak rozwinir"cie w szereg Taylora --jest ono jcdno- więc
:t.nae:r.nc. ro

Hozwai:my f1ml;cj<:
„
;(z)=- Li
"\--,
(-1) 11
<z-2) 11
---·---+ -2-i
\ (-l)"·l-1 ___ _
1
dla I< lz-21 < 3
n„„,o 311+ I ,f;:t (z-2)11
/(::) (III.167)

Funkcja la jest lwlomorl'iczna na call<i płaszczyźnie z wyjątkiem dwóch punktów: :: 1 -J i Z2 =I.

W tym przypadku każdy z szeregów (III.159) ma nieskończenie wiele wyrazów różnych od zera.
VVokół każdego punktu z 0 ró:i.:ncgo od Zt i od .:; 2 n1ożna zatcrn lę funkcję rozwiuą<; w szereg TayM Na zakm\czcnie rozwiniemy jeszcze funkcję (III.167) w szereg Laurenta w sąsiedztwie nic-
Jora o pro111icniu zbie:i.ności R ~" min(lzo+ 11, lz 0 - l I). K.a:i:dc takie rozwinięcie stanowi jcdno- skm\czoności: Iz!> 1. Ponieważ dla każdego z należącego do tego sąsiedztwa mamy
(".l:eśnic rozwinięcie w ~;zcrcg Laurenta w picn;cicniu O < Iz-zol < R. W szereg Laurenta można
jednak tak:ie rozwiną<': l\mkcjQ /(z) w taki111 picrr:cicniu, dla którego rozwinięcie w szereg Taylora 1
nic jest możliwe, np.: w pierścieniu O < lz·J- 11 2, w pierścieniu O< lz---11 < 2, IV pierścieniu ;:-1
1 < lz--21 < 3 itd.
z
A oto przyklady takich rozwini.;ć.
oraz
Niech O ·< Io> I· J I < 2. Na wstępie zamvai.my, ;:c f1111kcjr,; (Ul.167) można rozłożyć na ulam ki
j)l'OSIC co
I 1 1
i 1 ·-z- . -----1-- = \:' (- l )"
f(:<) (i!I.168) Z-1-J
l+-
L...J zU+I
;>- zl l „„,,()
z
więc ostatecznie
·-··l
z--1 2-- (:: I I)
1--· z+ dla lzl >
2
 111. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONEJ
336
-----------~-·

oznaczrnyj(cJI) ,. <f'(I). Ponieważ na okn,egu K(O; J) mamy;;""" ci"', wiQc z uwagi

zauważmy, że w tym przypadku pierwszy z szeregów (III.159) ma _w~zystkic wyrazy równe zeru.·
Na rys. III.48 są przedstawione rozpatrywane w tym przykladz1c obszary om?. odpowiad<t· na równość (I U.169) i wzór O11.170) dostajemy ostatecznie
jącc im rozwinii,;cia. +m
\'
,:__)
(CII.l 71)
,,,
!J przy czym
·trr

~ 'I' (I) c -J111 dt, 11 ·-~' o, :I: 1, J _2, „. (IU.172)

r-: I,

R,'iwnoś(· (Il!.171) stanowi rozwm1t;:cic funkcji <fi (I) w ;:espo/011y s::.erl',q Furiera.
Wspcllczynniki tego rozwiniQcia wyraża.i<! siQ wzorami (HL 172). O zespolonym sze-
Z c.o „ (z-i)" I regu Fouriera była mowa w p. 12, rozdz. HI, czt,?ści n tego podr<;:cznika. Rcasumujqc
_I_ __ °" (z+1)" ___ _}_ __ z2-1=-[ (-!)
z2-f- Lo
zn+I
- z+! - {]
--2·;;c1.r + -:;_:.::,- stwierdzamy, że szereg Laurenta funkcji/(::) na okrQgu I jest sze- !::I=
regiem Fouriera funkcji <p(t) =/(e;')- Znajomość tego faktu może w wielu
przypadkach ułatwić rozwiniQcic funkcji w szereg trygonometryczny Fouriera.

Przykład. R1lZ\vażmy ł"unkcj<,;

a sin t
</•(I) (HLJ 73)
i ... 2acos 1-l-a 2

przy czym O · fal · · I . Fu11;,,·ja ta jest okresowa i ma okres podstawowy 'be. Rozwiniemy t<: l'unkcjQ
w szereg (11L171). W tym celu wprowadzamy zmie11m1 zespoloną z = ci'. Ponieważ

1
z+---„
Z _ f!-(-l\n (z-Z)"+ r(-t)"+i_1 _ z
z'-1--T ; 3n+i ~ (z-2)" sin I · „ oraz cos t '"' ·-----
2j 2
RYS. HI.48 wi.;c l'uukcjq f(:) jest w tym przypadku nasl<;pująca funkcja wymierna
l--z 2
Związek szeregu L:mrc11ta z szeregiem Jli'ouricrn. Przypuśćmy, że funkcja f(z)'

/(z) jest holomorficzna w pierścieniu D: r 1 < lzl < /"2 zawierającym okrąg K(O; 1). 2j(z a) (z --~)
Mamy wówczas dla każdego z E D równość FunkcjQ tQ rozkładamy na sum<; stakj i ułamków prostych
i I
+oo ---1 l 1
+---- ·-----'
f (z)= 2.: a"z"
11~-co
(III.169) f(z)
2j
-1··-
2j
(/
2j 1---az

przy czym \famy nasl~pnic

(nI.170)
FI= 0, :1:1, :1:2, ... --1 )l a'i
dla fzl :· fal
zr1
:: „
-")·-
.<-·.J
11 ··~ l
(1
a Il
Opisując okrąg K(O; 1) równaniem z= ei', --rr: < t <-I-TC, dostajemy oraz

+1t "'
I·-!-'\., a 11 z 11 dla 1::1 <
a =_I__ \ /(d') e-Jnt dt az L„,~1 lal
Il,.~, l
n 2TC j
-n: 'I '
/I'

j, 338 !IL FUNKCJE ZMIEN!•1EJ ZESPOLONl'J 15. PUNKTY OSOBLIWE ODOSOBNIONE 339
\

a zatem nYlwinięcic funkcji f(z) w s1,ercg Laurenta jest następujące Na prz:;Uad funkcja

"' ( l '
f(z) ~~ 2 ens z-1- - +
f(z) l - ) , a11 z11__ ) dla !- z
11 lai
2j ;;;::-/ z
ina trzy punkty osobliwe odosobnione: O, - j orazj. Kaźdy inny punkt płaszczyzny liczbowej jest
punktem regularnym tej funkcji.
zn__ ,--~--, cj11t ·-,·e-jnc c":';o 2jsin ni
z"
Niech /{z) oznacza funkcję holomorficzną w sąsiedztwie S(z0 ; r) punktu z 0 ,
Korzystając z rozwinięcia w szereg Laurenta mamy wówczas dla każdego z E S(z 0 ; r)
Ponadto /(z) ~" <p(t), stąd ostatecznie
następującą równość
. ,2::
w
a sini
. ' ł ·---2acost-1 a 2 Il,' I
a'1 sin nt

f(z) ="
·Ł·--"1 ,---„
a„(z--z0 )"+ \ . ____ a-:_„_-,, (III.174)
Otrzymane rozwinięcie jest dobitnym przykładem tego, jak zręczne mogq być metody teorii „. . ,,() L.J
ff ..,J
(z- z 0 )
funkcji zmiennej zespolonej i jak silny jcsl związek tych metod z innymi działami matematyki.
Pierwszy szereg po prawej stronie tej równosc1 nazywa się częsc1ą regulamą,
natomiast drugi - częścią osobliwą (także: główną) rozwinięcia funkcji j(z) w są­
l:WJCZENIA siedztwie 'punktu z 0 • Jeżeli funkcja ./(z) jest holomorficzna nie tylko w sąsiedztwie
punktu z0 , lecz także w samym punkcie z 0 - - przypadku tego nie wykluczyliśmy - to
U. Co to jest szereg Laurenta'? Podać twierdzenie Laurenta.
równośó (llI.174) stanowi rozwinięcie w szereg Taylora. Wszystkie współczynniki
ł
2. Podać kilka różnych pierścieni, w których funkcji' f(z) •• można rozwi- części osobliwej są więc w tym przypadku równe zeru. Jeżeli natomiast z 0 jest punktem
-1) (z-2)
osobliwym odosobnionym funkcjif(z), to zachodzi dokładnie jeden z następujących
nąć w szereg Laurenta. Znaleźć to rozwinięcie dla jednego z podanych pierścieni.
z2
trzech przypadków.
3. Funkcję rozwinąć w szereg Laurenta w obszarach:, a) 0< lzl <I,
J(z) '" '{:;=!) (z ::i)
I. C'zęśó osobliwa rozwinięcia (111.174) jest równa zeru,
b) l < lzl < 2, c) lzl > 2.
czyli
4. Funkcj<,; f(ż) rozwinąć w sI.creg Laurenta w pierścieniu: a) lz--2! > 2,

b) O< izl 100. (lll.175)

2"-
Od(lowiciizl. 3. a) f(z) )''
,;.....J 211
z11+1, Punkt z 0 nazywa w tym przypadku punktem pozom ie osobliwy111 funkcji j(z).
"""' Z uwagi na (!! l.175) istnieje wówczas granica sko11czona funkcji /(z) gdy z-> zo,

b) f(z) ·- - I I
, , --1
> ---z11 +' f, -~. równa a 0 • Przyjmując z definicji./(z0 ) = a 0 pozbywamy się osobliwości i dostajemy
.f--1 211 LJ z
„.,.1
11 funkcję będącą sumą szeregu potęgowego, a więc holomorficzną w pewnym otocze11iu1
1
" .o
punktu z 0 • Fakt ten uzasadnia nazwę punkt pozomie osobliwy. Tego rodzaju oso-
c) f(z) a) /(z) b) /(z) bliwość nazywamy leż osobliwo.l'cią usuwalną.
z
Na przykład Zo c" o jest punktem pozornie osobliwym funkcji

1-cosz
f(z)
Ei. PUNKTY osomJWE ODOSOBNIONE
ponieważ dla każdego z c/ o mamy
Punkt, w którym funkcja/(:) jest holomorficzna, nazywamy punktem regularnym zZ

tej funkcji. cosz

(l
2! +
z"
4!
- „-) z2
I- „.
Dcf. Jeżeli funkcja /(z) nic jest holomorficzna w punkcie Zo, jest natomiast 2 4!

ł10 Iornor I„ 1czna w pewnym .1'ego s,·•_''t-,'.'izl\Vl·c,

'" ' - l<.l ;;,, nazywa
_ rn\_· n:iiik t<·111 n:;uh/i1l')'lll
odosob11io11y111 funkcji ./{z).
 340 Ili. FUNKCJE ZhllENNEJ ZESPOLONEJ 15. PUNKTY OSOBLIWE ODOSOBNIONE 341

11. Część os o b li w a ro z w i n i Q ci a (li !.174) z a wie r a s k 0 ti- Część regularna lego rozwiniGcia jest równa zeru, natomiast czt;ść osobliwa zawiera nicsko1\czcnic
ez J i cz b ę wyr a z ów, czyli istnieje taka liczba k :> O, że a_1; ofa o i dla
0 11 ą wiele wyrazów.
każdego 11 >· k współczynnik a_ 11 równa siie zeru. Równość (li I.I 74) ma wówczas z
wielu twicrclzci\ dotyczących właściwości funkcji w sąsiedztwie punktu istotnie
nastiepującą postać osobliwego, podamy tu jedno, związane z nazwiskiem matematyka polskiego JU-
LIANA Soc!IOCKIEGO (1842-1927). SOCHOCKI urodził się w Warszawie, brał udział
f(z) = ) ' a"(z-zo)" I- ) ' __ _!!_::::1__
" w powstaniu styczniowym, a następnie mieszkał w Rosji. Był profesorem Uniwer-
"--I (z-· z 0 )" (Ill.176)
iI "--I
11•~:0 IJ,_,,J sytetu w Petersburgu. Twierdzenie, które podamy, znajdowało się w clyserlalji
doktorskiej SoCIIOCKIEGO (1868).
Punkt z 0 nazywamy w tym przypadku bieg1111e111 rzędu k lub krótko biegunem k-
krotnym (pojedynczym, gdy k = I) funkcjiJ(z). Tw. (SOCIIOCKII!GO). Jeżeli z 0 jest punktem istotuie osobliwym .fimkcji f(z),
Na przykład z0 = O jest biegunem pojedynczym dla funkcji Żukowskiego 10 dla każdej liczby zespolulll'.i A istnieje taki ciąg {z„} zbie2lly clu z 0 , że limj(z„) =' A.

f(z) " _1_

~
(=+ .L)„
DOWÓD p0111ija111y.

przykładu
- .... i
Rozwa?.my dla funkcj<;
natomiast biegunem rz"du drugiego dla pochodnej lej funkcji, czyli dla ftmkcji

h(z) = _!_(J--~--) f(z) - c

2 z2
dla której z0 ,._ O jest punktem istotnie osobliwym. Niech A bc,;dzie dowolną lic1.bą zespoloną, nie
W obu tych przykładach cz.;ść rcgulama i cz<;ść osobliwa zawierają dokladnie po jednym wyrazie l
różnym od zera.
wykluczając przypadku A "''' w. Pokażemy, że istnieje laki ci1ig {z0 } zbieżny do zera, że lim e =
11

Na podstawie roz.winięcia (lU.176) łatwo jest zauważyć, że p u n k t Zo ·.i est = A. Otóż 11-ly .wyraz lego ciągu można wybrać 11a przyklad tak
biegunem k-krotnym funkcji }(z) wtedy i tylko wtedy, gdy
istnieją granice sko11czonc gdy A,= O

f
li
lim [(z---z 0 )1•+ /(z)]
1 0 .O
z„ ~
·~ In A I 27\"/(j
gdy 0< IAI <co
Jeżeli z 0 je$1: biegunem l'unkcji f(z), to z uwagi na równość (l l f.176) mamy
w sąsiedztwie tego punktu Il ..
Ti '
gdy A~'" co

Twierdzenie Sochockiego ułatwia zdanie sobie sprawy z tego, w jak niezwykły

sposób zachowuje ~iQ funkcja w sąsiedztwie swego punktu istotnie osobliwego.
Ponieważ dla z-> z 0 część regularna dąży do a 0 , ostatnia zaś suma ciąży do a_k, Z twierdzenia tego wynika natychmiast, że jeżeli ::-0 jest punktem istotnie osobliwym
więc/(z) dąży clo w. Funkcja.l{z) ma zatem w biegunie (dowolnego rzędu) grani- funkcji/(z), to
cę co. granica lim /(z) nic istnieje
=-•·zo
IIl. Częśćosobliwa rozwiniiecia (lll.174) zawiera nic- ·Fakty te uzasadniają nazwę punkt istotnie osobliwy.
s le o 11 cz c n i e w i cl c wy raz ó w. Punkt z 0 nazywamy ,,. lyrn przypadku
punktem istotnie osobliwym funkcii /(z).
Na przyklad z 0 ''' O je~l punktem istotnie osobliwym funkcji (:'l.\'ICZENKA

/(z)= sin· - 1. Co to jest:a) punkt regularny, b) punkt osobliwy odosobniony. Poda{: pr:r.ykh1dy.
Wyjaśnić klasyfikację punktów osobliwych odosobnionych opartą na rozwinięciu w szereg Laurenta
gdy;'. dla każdego z 0 O mamy
w sąsiedztwie badanego punktu. Biorąc za przykład rozwinięcie funkcji (111.167) w s:r.crcg Laurenta
I w pierścieniu l < iz-21 < 3 (rys. IHAS) przekonać si<;, że na podstawie takiego ro:r.winięcia w pier-
sin--= -- . 3! z"-+ 5!
z z ścieniu r < lt-z0 1 < R, r > O nic można ustalić rodzaju osobliwości funkcji w punkcie z·0 • '
.,._,
\,
 •·
\
342 Ili. FUNKCJE ZMIENNEJ ZFSPOLONl'J 16. RESIDUUM FUNKCJI 343

2. Co to jest: a) punkt pozornie osobliwy, b) biegun rzQdu k,

, 1 t1i·!Wy
c) punkt istotnie osc Zauważmy, że wartość całki (IIT. I 77) nic zależy od r (por. wniosek 2 z tw.
funkcji/(;:)'! Jaka jest granica funkcji/(;;) w każdym z tych punktów'!
podstawowego Cauchy'cgo; równość (III.131) i podana po niej uwaga), więc de-
Zbadać z
3. istnienie oraz rodzaj punktów osobliwych odosobnionych funkcji; a) finicja powyższa określa residuum jednoznacznie. Nazwa residuum pochodzi od
-~i=-1·
słowa franc. rc;sidu (pozosta{o.fr'). Residuum funkcji /(z) w punkcie z 0 oznaczamy
b)
+I,
z 2 ·-··z I B
c)
~inz
-.I d)
sin z
;(z"~:~;5• c) fJ cos -
IT
g)
--
cos2z
z•\. '
symbolem res,,,f(z). lYI. amy więc

hl
(z 2 I· I ) 2 (;; I 2)'' res. 0 /(z) ,ir .., . ~ f(z) dz (I!I.178)
-'~I:. J NI.-~; r)
·I. Podać twierdzenie Sochockiego.
5. Niech /(z) będzie funkcjq holomorficzną w pewnym sqsicdztwic nicskoticzoności. Funkcja

h(z) ••/(--:-)jest wówczas holomorficzna w pewnym sąsiedztwie zera. Mówimy, że funkcja/(z);

y

"
jest w nicsk01\t.:zoności holomorficzna (także: ma w nicsko1\cznności punkt regularny), ma punkt
pozornie osobliwy, ma biegun rzędu k, albo ma punkt istotnie osobliwy, jeżeli odpowiednio takini
właśnie punktem jest dla funkcji h(z) punkt zero. Zbadać, czym jest punkt w nieskot\czoności dla

funkcji a)
I

dl
I
;;sin- -, e) c'.
I
1
I
/.__

\
'(!)''
'
p"/'Zo

', .........
I'
KI
_____ ...... ,„/
\

I
I
I

6. \Vykazać, że wielomian stopnia 11, ma w w biegun rzQdu 11.

o X

7. Funkcja lioło111orfic1.na na całej płaszczyźnie otwartej, z wyjątkiem co najwyżej zbioru Rvs. llf.49
punktów odosobnionych, w których ma bieguny, nazywa siQ jimkcją meromorficzną. Wykazać,
I Porównując określenie (I ILI 78) ze wzorem (I I1.162) na współczynniki rozwi-
że: a) funkcja całkowita, b) funkcja wymierna, c) funkcja/(=)· . -,są meromorficznc, natomiast
SlllZ nięcia funkc;ji f(z) w szereg Laurenta łatwo jest zauważyć, że
res.,,/(z) = a_ 1 (lll.179)
funkcje: d) /(z) c) f(z) zJ c ·· , nie są meromorfiC'r.nc.
l naciskiem podkreślamy, że a_ 1 oznacza lu odpowi,;dni wsp<lłczynnik rozwiniQcia
Odpowiedzi. 2. a) skrniczona, h) w, c) nic istnieje, ·" a; d-.va bieguny poje- 1·:mkcji/(..:) w szereg Laurenta w są si e dz t \\'ie punkt u z0 , tego samego,
dyncze z, I, z 2 I, h) dwa bieguny pojedyncze: =1 - ---j, •. 2 j, c) punkt pozornie
którL~go syrn bol znajduje sir,: po lewej stronic równości (I I l.179).
osobliwy z, --- O, dwa bieguny pojedyncz1': z 2 ,_, - I, =-• I, d) trzy bieguny pojedyncze:
;:, ,_,O, z,--· I, z,, I, e) biegun dwukrotny z,,-, O, dwa bieguny pojedyncze: z 2 -2j, Równość (I 11. 179) bywa czQsto przyjmowana za dcfinicjr,: res.,,/(z). Z równości
=.1 · 2j, I') punkt istotnie osobliwy :: 1 -~·O, g) biegun czterokrotny z, O, h) dwa bieguny tej wynika, że r c s. i cl u u m fu n kc j i w p u n k ci c r e g u I a r n y m I u b
dwukrotne: ::, ---j, z 2 -_· j, oraz biegun trzykrotny z.1 -~ --2. 5. a) punkt regularny, w p u n k c i c p o z o r n i e o s o b I i w y m j e s t r ó w n c z c r u. Oczy-
b) biegun drugiego r1.~du, c) punkt regularny, d) punki pozornie osobliwy, e) punkt istotnie
wiście residuum może być ta k ż c równe zeru w bi c gu n i e (rzr,:du co naj-
osobliwy.
mniej drugiego) oraz w pun kc ie istot n ie os obli wym. Okazalo sir,:,
że pojr,:cie residuum ma duże znaczenie w wielu teoriach matematycznych ważnych
dla współczesnej techniki.

Niech z 0 oznacz.a dowolny punkt polożony na płaszczyźnie otwartej (z 0 7' co). Obliczanie residuum w biegunie. Na wstr,:pic rozpatrzymy przypadek, gdy
Zakładamy, ż.e funkcja .flz) jest holomorficzna w pewnym sąsiedztwie S(z 0 ; u) jest biegunem pojedynczym funkcji /(z). Z uwagi na równość (li 1.176), mamy
;;0

tego punktu (rys. 111.49). Rozważ.my dodatnio skierowany okrąg K(z 0 ; r) c S(z 0 ; g). wówczas w dostatecznie małym sąsiedztwie punktu z 0
w
Def. (CAUCHY, U{l 1I r.) Liczbr,:
(z~z 0 )f(z) =
11·
L a„(z-z
,o
0 )"+ 1 -l a_ 1
(\). / (z) d:; !JlLJT!)
2nj J Wobec (111.179) dostajemy stąd wzór
H(z 1~,; r)

nazywamy resid1111111 jiJ11/((:ii./(z) li' punkcie z 0 . res.of (z) cez lim (Ill.180)
z-1-=o
344 Ill. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONEJ 16. RESIDUUM FUNKCJI 345

Otrzymany wynik łatwo potwierdzić, rozwijając rozważaną funkcj<;; w szereg Laurenta w sąsiedztwie
Na przykład
z
rcs 1 - - - · - - - =
z
lim (z-1) ------- =
=
lim-----·- •
zera:
z2 -l z-•l 2
(z ~1) z-•l z-1-1 2 z-1-1 "'
2 \--,z"}
Rozważmy dwie funkcje: P(z) i Q(z), holomorficzne w otoczeniu punktu z z"(z-1) /,,,....J
11 o
przy czym Q(z0 ) = O i Q' (z 0 ) # O, a następnie. funk~ję J{z), bę~ącą ilorazem P(~) czyli
przez Q(z). Jeżeli ponadto P(z 0 ) # O, to Zo Jest biegunem pojedynczym funkcji U)

--1 I ---2 -1- --=~- -2 \ ,

j(z), o czym łatwo siQ przekonać biorąc pod uwagę dwie granice: granicę funkcji --·-~2- z ,;;_.i
z11-:1

n~<l
j(z) oraz iloczynu (z--z0 )j(z) gdy z--> z0 • Z uwagi na wzór (Ill.180), dostajemy
w tym przypadku Licznik trzeciego ułamka po prawej stronic tego rozwini~cia jest oczywiście szukanym residuum.

P(z) . P(z) . P(z) P(z0 ) Dla k == l wzór (llI.IH2) ma postać wzoru (lll.180).
res.--·- = lun (z-z 0 ) - - - •= 11111 - - - - - - - - - , - - = ·----,-- Jeżeli
z 0 jest punktem istotnie osobliwym funkcji j{z), to jej residuum w tym
·• Q (z) z-rzo Q (z) z-.zo Q (z)-Q (zo) Q (zo)
punkcie obliczamy przez rozwiniQcie w szereg Laurenta w sąsiedztwie punk.tu z 0 •
a więc Na przykład
• TC iC
rCSo Sl!l ----- =
(III.181) 2z 2
ponieważ w sąsiedztwie punktu O mamy
Przypominamy, że otrzymany wzór dotyczy bieguna pojedynczego. Tt' 1t n;3

A oto proste przykłady: sin 2z '" -2-; - -;ls~ 3- + ·„

z
res, -- !'CSj
··)
ij ·;~\y,\~c·1i;.;c11fo ca!kowc o l'csiduach. Jednym z najbardziej znanych i ważnych
2
z -2z-!-5 4-2·2+5 5 l zastosowar'1 pojQcia residuum funkcji jest bez wątpienia pewna zręczna metoda
rcsz -;;-:;:=4z 2 -j-4z-8 ~· -:i·.-8---8·2-!-4 •= 20 ·~ obliczania całek niewłaściwych. Podstawę tej metody stanowi nastQpujące twier-
Z kolei omówimy obliczanie residuum w biegunie rzędu k. Dla każdego z dzenie, podane przez CAUCI-IY'EGO w 1825 r.
należącego do dostatecznie małego sąsiedztwa punktu z 0 mamy wówczas Tw. (całkowe
o residuach). Jeżeli f(z) jest f1111kcją holom01ficzną w obszarze
rJ) le jed110.1p~j11y111
D z ll'yjątkicm co najwyżej pw1ktcl1v z 1, EJ), k "'= l, 2, ... , 11, C za§
(z---z 0 )''f(z) = L a„(z-z 11
0 )' · ·k+ 2: a_n(z---z 0 )''-
11
jest kawa/kami gładką krzywą Jordana leżącą w tym obszarze, dodatnio skierowaną
n~u n=l i zawierającą punkty z 1 , z 2 , „„ z 11 w swym wnętrzu, to
Stąd
<11'-1
- , - --
dz"- 1
[(z-z0 )''f(z)] =~<fi (z)-1-(k-1) ! a_1 ~~f(z)d:: == 2rcj
c
2::"
bd
res:J(z) (HI.183)

przy czym <fi(z) dąży do zera, gdy z ---> z 0 • PamiQtając o równości (Hl.I 79), dosta- DOWÓD można tu ograniczy.O do powołania siq na wniosek 3, podany po twierdzeniu podsta-
jemy ostatecznie wowym Cauchy'cgo (wzór (III.133), rys. lll.38), oraz na dcfinicj<; residuum (równość (lll.178)).
. 1 . dk-1 . ,, . Wyjaśnimy teraz na prostym przykładzie zastosowanie tego twierdzenia do
res_ j (z)=• --------- hm -------[(z- Zo) f (z)] (IlI.182) '
-o (k-1)! z->zo dzlc-1 - obliczania calck niewłaściwych.
Przykłady
Przykład. Obliczyć

(l.II.184)

rcso 2J~~~l} •= --~ !~;~ ~f,-H~ }-) +!~':~~:;i (1-1- =~-d Ponieważ dla każdego x

+ +
·~ !~!~ ::t [- (z~1) 2 ] = ;~~~; (z~1) 3 = -Z
o
(I -1- x 2 )"
oraz

.,'
'''!

..
\
346 Il!. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONEJ 16. RESIDUUM FUNKCJI 347
I I
wi<;c calka (II!.184) istnieje na podstawie kryterium porównawczego dla c;iiek niewlaściwych
(por. część li, rozdz. l ll, p. 4). Wartość tej cal ki jest oczywiście równa jej 1rar10.fri .<1lów1w; w sen.
przY czy111 dla t "2- zachodzi rów1to.i'ć /1 +z 2 / 2 -~ (R 2 - l)2, czyli równość /1 +z 2 / = R 2 - I (por.
sic Cauchy'cgo, czyli równa się grnnicy rys. lll.51), więc

dr
(1 l·x')·' (lll. 185)
Stąd

(por. część Jl, rozdz. III, p. 4). W dalszym ci;1gu zajmiemy sic obliczeniem tej wlaśnic granicy. (III.189)
Rozważmy funkcję zmiennej zespolonej

f(z) (lll.186)
y

:,h
_L1 "\___
·-f/ -· / oJ-rl X

R Ys. 111.50
RYS. IIT.51
która na osi rzeczywistej jest określona tak samo jak funkcja podcalkowa w naszym przykladzic.
Funkcja (lll.186) jest holomorficzna na całej plaszczyźnie z wyjątkiem punktu j oraz punktuj, „„
z oceny tej wynika, że calka po pólokręgu Cn c!ą7.y do zera, gdy .R-->- +w. Biorąc więc pod uwagę
w których ma bieguny trzeciego rzt;clu. Z kniei wprowadzamy krzywą Jordana C, skladającą się równość (lll.187), wynik rachunku (lll.188) oraz fakt, że granica (lll.185) jest równa całce (lll.184)
z odcinka osi rzeczywistej i pólokręgu Cu o promieniu R > 1 Irys. lll.50). Na podstawie twierdzenia stwierdzamy ostatecznie, że
całkowego o residuach n1ożemy więc napisać
·f (/)
dx 3
=--IT
d:: (I-/ x 2 )" 8
2ITjresj (lll.187)
( 1-1 z')-' Całkie zbicż.ną
·/·O'.}

Kor1.ystając ze wzoru (111.182), mamy następnie ~ .f(x)dx

- lim .„' ~2 [·· ---- - ·]

1
~ ~}':} :~ [·(;+J)" J
1 1
można obliczyć mctod<f podaną w ostatnim przykładzie wtedy, (nic tylko wtedy)
2! z ·j d:: (z I .il-'. =
gdy f'tmkc;ja .!{z) jest holomorficzna ;·!a całej płaszczyźnie z wyjątkiem sko1\czoncj
I 3
···.6lim-·---- 6- (l II.188) liczby punktów w kole lzl < I!, nic leżących mi osi rzeczywistej, a ponadto jeżeli
5
z-•j (z ·I )) 32) 16) istnieją: taka stała M i taka stała dodatnia t:, że dla każdego z na zewnątrz tego

Zanim wykonamy przejście graniczne: R „ ·I· w, ocenimy jeszcze całkę po półokręgu Cu. Zauważ­ koła spełniony jest warunek
my, że istnienie granicy tej całki gdy R ·-• 1~ w wynika z równości (Ill.187) oraz z istnienia granicy M
(Ill.185), nas interesuje zaś warto.l'ć tej granicy. Otóż na podstawie twierdzenia o module całki J /(z)I
lzl~
dostajemv ocen\)
Ta nierówność zapewnia, że całka .\ f(z)dz po półokriegach CR(R / c) dąży
CR
do zera, gdy R -> w. Mamy wówczas
·!· tO 11
Ponieważ dla z = Re.i', O · ; t · IT, mamy

/ l +z 2 / 2 ,„ R" / 2R 2 cos2t-l-I (R 2 - l) 2
~ f(x)dx 2nj L rcszkf (z)
""'d
 348
---------------·-------·-·-
gdzie z 1 , z 2 ,
płaszczyźnie.
.•. , z„,
III. FUNKCJE ZMIENNEJ Zl'Si'OLONEJ

są to wszystkie punk.ty osobliwe funkcji ./(z) w górnej pół-

Wymienione tu warunki wystarczające :toso:valno.śc'. omawianej
-·-- Uwag a.
si' często lak
lb. llESIDUU~l l'LJNKC.11

W teorii obwodb11· elcklrycznyd1 residuum funkcji /(z) w 11icskoi'1czo11ośd określa

349

metody obliczania całek, spełnia na przykład ka;i.da l unkc.ia wymierna ./{x) """ res„./(::) dl reso/( ;, )
P(x) 1 · · . "k . . . l ' . I .
--{T(x)' dorcJ m1anow111 me ma pwrwiast cow rzeczyw1styc 1 1 której licznik pu.y takiej definicji zamiast wzoru lll l. l '!2) mamy
jest stopnia co najmniej o dwa niższego niż mianownik. res„, /(z) a1
Jest sprawą interesującą, że za pomocą przedstawionej lu mclody udaje się Na przykład

niekiedy obliczyć całki niewłaściwe z takich funkcji,· które nic mają elementarnej
funkcji pierwotnej. --1
z tego wzglGdu, przy posługivn:lniu siQ sy1nbolem resw.f(;~) jcs! zalecana nstro7.ność. Należy zawsze
Residuum funkcji w nieskończoności. Niech ./(z) oznacza funkcję ho!o- sprawdzić, w jakim z11aczcni11 ten symbol jest ui.yly.

11101-l'iczną w pewnym sąsiedztwie nicskoilczoności, a mianowicie w pierścieniu

r izl U:.J, (r > O). Rozwazmy następnie okrąg 1\(0; R) 11je11111ie skierowany

i leżący w tym pierścieniu (R > r). Residuum funkcji j(z) w 11icsko1'tczonośei ozna- (WICZENIA

czamy symbolem res„j(z) i określamy następująco

ł. Podać określenie residuum funkcji: a) w punkcie .:0 /: oJ. bJ w nicsko!l.czoności.
2. Omówie zwi<1zck residuum fu11kcji w pu11kcic z0 z jej rozwi11iGciem w szereg Laure11ta
res /"iz)
ff). \
=i' _
dl 2 l . ·t\)
J.1· tz)
\ dz (lll.190) w sttsiedztwie tego punktu. Omówić przypadek ::-0 co.
1tJ /{
J. l'odac: : ;;,_·;,,by obliczania residuum dla przypadku bieguna· pojedy11czegn i przypadku
bieguna rZ\'du i:.
Podkreślamy, że całkowanie odbywa się tu po okręgu K skierowanym tfje11111ie.
·I. Dać p1zyklad l'11n!;,ji, dia kllircj 2-i j jcsl bicgu11c111 u.edu czwartego, ---1 jest punkiem
W rozważanym pierścieniu r izl co runkcjQ ./(z) można r,11wi11ąć w szereg istotnie c)sobli\\)'lll i jcs! biegunem pujcdynczyrn.
Laurenta
5. Wykazać, że jeżeli Zo jest dla runkcji /(z) biegunem rz~du k, to dla odwrotności tej funkcji
jest to punkt zerowy k-krotny, i na t1dwrót.
a_n
/(z)='\' a„ z"\-~ (llI.l9!) <i. Udowodnić, i.e jeżeli lu11kcja/(::) jest holo111orficz11a na cale.i płaszczyźnie otwartl:i z wy-
6
IJ:·c1J
6
IJ;o.-.,,Q
z" jqtkicm cu najwyżej punktów :: 1 , :.: 2 , , •• , :.:11 , to

Równość ta stanowi ro z w i n i ę cie funk c j i ./(z) w szereg La u r c n - ~ rcs„ 1 /(2) I reswf(z) "O
t a w s ą s i c cl z t w i e n i e s k o 11 cz o n o ś ci. Pierwszy szereg po prawej I: I

stronic równości (111. 19 !) nazywa się częścią ·osobliwą (glówną), natomiast drugi - ::'·f-22 2 · z+2 cos 2 z
a) res, b) reSj · c) rcs 0 --
częścią reg11lar11ą rozwinięcia funkcji ./(z) w sąsiedztwie nieskoi1czonośei. Wyraz a0
zaliczamy lu, podobnie jak w przypadku rozwinięcia w sąsiedztwie punktu z 0 of w, Z"I
0in 3z
d) l'CS2 - c) res 1 f) res o g)
do części regulamej. Porównując określenie (Hl.I 90) z rozwinięciem ([[ 1.191) oraz ::.~2 ' res 0 c
(z-- I) IJ
ze wzorem (lII.162) na współczynnik a_ 1 tego rozwinięcia, dostrzegamy bez trudu, że z-1- I ) '"
zJ
.'
h) res 0 ( "-,-;~- ·-

rcs 00 f (z) = ---a_ 1 (ll!.192)

Uwag a. W miarę możliwości obliczać residua różnymi metodami porównywać wyniki.
Przykład. Ponieważ w sąsiedztwie nieskończoności mamy 8. Obliczyć metodą residuów calkQ:
+(JJ +{(/
+10
dx cos2x xsinx
I I l I a) b)
z e2
---·---- + - - - ... .\ 1-1 ' .\ -1-x'-·dr, c)
.\ dx.
3! z 4! z2
wi~c 9. Obliczyć cal ki:
21•

rcs 00 Z
2
c
a) Jcosx 2
dx, h) sinx 2 dr, c)
"'
s (a 1-hcost)' (a:· b> 0).
6 o o (l

„'
..
., 350 Ili. FUNKCJE ZMIENNEJ ZESPOLONEJ
--- ---·---------- --------- IV
wska z 6 w ka. a), b) funkcja pomocnicza ci=2, całkować po brzegu obszaru O < lzl <: R, RZEK_SZTAŁCENif\ CAŁJ(OWE
o< argz < '"-, skorzystać z podstawowego twierdzenia Cauchy'cgo, c) podstawić z,., cl•, spro.
' 4
wadzić do całki po okręgu lzl •·• I .
4 2
Odpowiedzi. 7. a) c) I, d) o, c) .3 l'J O, · g) l,
3 '

v··~··
7t 7t
h) IO. Il. a) b) c) 9. a)
c2 ' c b)
WZÓR CAŁKOWY FOUHIERA
2rra
c) -(a 2 -i'J')3/i · Na wstępie przypomnimy pierwszy i drugi warunek Dirichleta, znane z nauki
o szeregu trygonometrycznym Fouriera (część Ir, rozdz. III, p. 12). Przypuśćmy, że
funkcja rzeczywista /(t) jest określona w skoilczonym przedziale otwartym (a, b).
A oto dwa warunki Dirichleta dla funkcji /(t) w tym przedziale:
J'' /(I) jestpr::.cdzia/11111i 111011oto11iczna w przedziale (a, b) - tzn. jest w nim
ograniczona i można podzielić ten przedział na sko1/czo11q liczbę podprzedziałów,
wewnątrz których funkcja /(1) jest monotoniczna,
2° /(1) jest ciąg/a w przedziale (a, b) z wyjątkiem co najwyżej sko1iczonej liczby
punktów nieciąg/o.fri pierll'szego rodzaju, przy czym w każdym punkcie nieciągłości
10 spełniony jest warunek

/(Io) :2I [. .
/(lol)l/(lo )]

Przypominamy, że funkcja f(t) określona w przedziale domkniętym (a, b)

spełniająca w jego wnętrzu pierwszy i drugi warunek Dirichleta jest całkowalna
w sensie Riemanna w przedziale (a, b). Fakt ten wynika z podstawowych kryteriów
całkowalności (część f, p. 3.1). W dalszym ciągu będziemy siQ zajmowali takimi
funkcjami f (t ), które spełniają pierwszy i drugi warunek Dirichleta w każc(i•111 prze-
dziale sko1\czonym (a, b) na osi liczbowej. Wynika stqd całkowalność takich funkcji
w ka:!cźFm przedziale sk.01\czonym. Przy dodatkowym założeniu zbieżności całki
niewłaściwej

~ lf(t)ldl (lY.2)

wynika stąd ponadto tzw. hc:::ll'zgfrd11a rnlkowalno.lc' w przedziale (-·w, +co),

to znaczy bezwzględna zbieżność całki

+w
~ f (t)dt

(por. część li, rozdz. Tli., p. 4)

 352 IV. J'!U.LKSL!Al.CLNIA CALh.0\VE !. WZÓR CAŁKOWY FOURIERA 353
----------
Tw. (twierd:-:enie Fou1uERA). .leżeli .fi111kcja ./(t) .1pelnia pierwszy i drugi \\I : czyli
1
m11ek Dirichleta IV każ1źJ1111 przedziale sko11czony111 (a, h), a po11at!10 ca/ka nicivta.l'cill:
(IV.2) jest zbieżna, to dla ka::dego I prawdziwa jest ró1v110.<il' a .f(t).= ~ [a(w)coswt-1-b(w)sinwt]dw (IV.'!)
+(/)
o

/(1) rr ~ d;o ~ f(r)costl)(/·· -r)dr

(lY.3)
gdzie funkcje a(w) i b(w) są określone następująco:
() ·!·W

Dowód tego twierdzenia jest dość trudny i pominiemy go. Równość (IY.3)
a (w) . ~ /(r)cos nndr
nazywamy wzore111 cafko1vy111 Fouriem. Wzl.ir ten stanowi pr1.cdstawicnie funkcjif(I) (IV.5)
-1-m
za pomocą itcrowancj całki niewłaściwej. Zmienną w pierwszym całkowaniu jest r,
natomiast t i w są parametrami. W drugim całkowaniu zmienną jest w, zaś para- b(w) == -~- ~ /(r)sinwulr
metrem jest I. Wynik I.ego drugiego całkowania zależy od I, zgodnie z sensem rów-
ności (IV.3). Całkę po prawej stronic równości (IV.4) nazywamy ca/ką Fouriera.
1, Na podstawie wzorów (IV.5) łatwo stwierdzić, że funkcja a(w) jest parzysta,
Uwag a 1. Jeżdi funkcja /(1) .;pclnia zalożenia twierdzenia Fouriera z wyjqlkicrn warunku
(IV.!), którego nic spełnia w niektórych (albo we wszystkich) punktach nieciągłości, to w tych natomiast funkcja b(w) - nieparzysta.
punktach (i ty I ko w tych punktach!) równość (JV.3) nic jest prawdziwa. \V każdym takim punk- Jeżeli.l(t) jest funkcją parzystą, to
i
cie I'"' Io całka po prawej stronic wzoru (l\1.3) jest równa nic/(/o), lecz " f/(ln+l lf(l 0 """-)]. Po-
b(w) ==O, 2 ~ .f.(r)cos c01:1h:
a(w) == ---
Podobny przypadek rozpatrywaliśmy przy omawianiu szeregów Fouriera (cz~ść Il, sir. 260).
7t: ' '
Taka niezgodność kwej z prawq stron<t wzoru (1\1.3) w pewnych punktach nicciqgloki, rnt;żc o
nic 111icć w zastosowaniach istotnego z1wc1.c11ia.
oraz
Uwag a 2. \Varunki podane w założeniu twierdzenia Fourkra s;1 \\·ystarcza.i'-!i..'.C na tu,
1.cby wzór (IV.3) by! prawdziwy, ale nie są to warunki konieczne . .leżeli na przykład: /(1) =~ ~ a(co)coswtdw (lV.6)
I 0 funkcja/(!) jest bc1.wzg!Qdnie calkowalna w przedziale (--" c.(,, + <J:1), o
2° funkcja f(t) ma ogra11iczo11ą zmic1mo.fr: w kai.dyn1 przcdziak (a, h >, tzn. dla każdego prze~ Podobnie, jeżcli.J(t) jest funkcją nieparzystą, to
cizia lu (a, b> istnieje taka liczba /11, że dla każdych 11 "-· I punktów: t 1 , 12, . , 1„"-1, gdzie <O

lu o:-c~ a< t 1 < t 2 ·< ... ·< fn-i < h --~ 111 , jest spełniona nierówność
a(w) =O, b(w) == _7:_ \.' /(r)sinwrdr
7, .\
o
I 1.ruiJ 1u1.-",)1 1\1
oraz
le· I

3° funkcja/(/) spclnia war:11«::· ·i\· .1 J w kai.dym punkcie uieci<n;lości Io, .f(t) = ~ b(w)sinwtdw (lV.7)
to wzór (!V.3) jest prawdziwy dia ka.'.dcg11 t c ("-co,+ :<J), o
Jeżeli funkcja /(1) spclnia warunki I i 2", to wzór (1\1.JJ jest prawdziwv w każdy111 punkcie
0

Wzór (IV.6) nazywamy kosi11usowym wzorem ca/kowym Fouriera, natomiast

z wyjątkiem co najwyżej punktów nieciągłości funkcji /(I).
Można udowodnić, że funkcja spclniająca założenie twierdzenia Fouriera, spclnia warunki (lV.7) - sinusowym wzorem calkowym Fouriera.
1°·-3°, ale nic na odwrót. Zalożenia te są jednak wygodne w praktyce (lat wu sprawdzić, czy są speł­ Przyklnd. Przedstawić za pomocą wzoru całkowego Fouriera funkcję
nione) i dlatego korzystamy z nich, choć warunki l"-3" są ogólniejsze.

Powracamy olx:cnic do wzoru (l V.3).

cosu1(l-T)
Ponieważ

cos wf cos un. +sin wf sin wr (rys. IV. I).

f(t) = I·~()
dla
dla
dla
ft[ < Io
ft[ '= lu
fi[> Io
(IV.8)

więc
Funkcja (IV.8) jest parzysta, więc b((J)) '··'O, natomiast
+1r,

/(1) = rr ~ [cosw/ ~ /(r)cosurrdr·I sinwl ~ /(7:)sinon1fr]dw ll((J)) ~o' -

2
j{r)coswnh =
1r
() ··U)
o
.,'
23 lvtatcmntylrn c-.u;hć iV
..
\
354 IV. ł'RZEKSZTAl.CENIA CALKOWE I. WZ(JR CALKOWY FOURIERA 355
------
Podstawiając obliczoną wartość a(w) do wzoru (!V.6), otrzymamy w prQCie ob ustronnie n ie s ko 11 cz o ny m, przyjmując warunek poeząt­
(1.J
2 · sin m/ 0 koWY
f(t) •= ·· (' · cos ml dm 11 (x,O) = /(x) (lV.11)
TC J
()
(I) (IY.9)
Stosując metod<,; rozdzielenia .:111irn11ych, a wi\c poszukując rozwiązania równania (lV.10)
Równość la stanowi przedstawienie funk<;ji (l.V.H) :r.a pomocą kosinusowego wzoru całkowego '" ppstaci iloczynu X(x) T(I), dostajemy po wykonaniu znanych rachunków dwa równania różnicz-
J.'ouriera. koWC Z\\'YC'l,ajnc
T'(l)·l·nh1 2 T(I) „ O oraz X"(x)+w 2 X(x) =O

X przy czym"' oznacza tu parametr rzeczywisty. Stąd znajdujemy T(t) oraz X(x), a nast~pnic
2 2
1 u,,,(x, 1) .„, e-"' " ' [A (rn)cos wx·i·B (w)sin rox]
~---~
x=f{t) gdzie A(w) i Ji(ui) są to dowolne, całlwwałne w każdym przedziale i ograniczone funkcje parametru
~
I

I
1
z ;„,które nast<;pnie odpowiednio dobierzemy. Funkcja llw(x, I) spełnia równanie (IV.10) dla każdej
: I
warwści parametru w. Okazuje si~, że jeżeli scałkujemy IQ l'unkcjQ względem zmiennej w od - oo
--0------------<-L--~·-c.>-- do ·i co, a wii,:c jeżeli utworzymy calkQ
-· ta O ta t
+w
11(x, 1) --. ) e-"''" 21 [A(m)coswx-J-B(w)sinwx]dw (lV.12)
RYS. IV.I
'°''całka la także spełnia równanie (lV.10). Fakt ten wynika stąd, że pochodne 11.u(x, I) oraz 11.(x, I)
Uwag a. Biorąc pod uwagQ wzory (l.V.8) i (lV.9), dostajemy funkcji 11(x, 1) można obliczyć różniczkując pod znakiem ca/ki: czego nic będziemy już bliżej uza-
sadniać. Z uwagi na wzór (lV.12), warunek początkowy (IV.I I) zanotujemy tak:
( TI'
dla 111 < Io +m

~
2 ) [A (m) cos mx+1l (w) sin mx] dw (lV.13)
sin mt 0
f(x)
COSW/

~
o
- - -..
'"
(/(f) r:
dla 111 Io Przypuśćmy teraz, 'le funkcja f(x) spclnia założenia twierdzenia Fouriera, tzn., że można ją
I 4
przedstawić za pomocą wzoru całkowego (!VA). Biorąc pod uwagę parzy.1·10.1'ć funkcji a(w) i 11ie-
l o dla ltl•• Io
/l!ll'Z,l'.1·10.1'<" /J(m) lat wo zauwa?.yc, że wzór len można zapisać w postaci (IV. 13), gdzie
a wi<;c na przykład dl.a I ~· O i każdego Io : O n1amy +w
+oo
A(ml ~ .f(T) COS UJ'( dr oraz fJ (w) •~" -l- ~ f( r) sin WT dr (lV.14)
sin
___ wt 0 7t 2n: 2rr
L
o
,,_

IO
dw
2
Jeżeli wii;c funkcje A(m) i //(m) dobierzemy zgodnie z równościami (IV.14), to warunek początkowy
W przypadku gdy Io = I, wynik ten jest zgodny z rezultatem obliczenia całki Diricldela, które (IV. I J) bi;dzie spełniony. Rozwiqzaniem badanego zagadnienia początkowego jest wi<;c funkcja
pr1.cprowaclziliśmy w cz..;ści Il tego podręcznika (rozdz. 111, p. 4). (fV.12), przy czym run.keje A(m) i Ji(m) sq określone wzorami (lV.14).
Rozwiqzanic h' zapisujemy zwykle w innej fonnie. Podstawiajqc n1innowicic prawe strony
Zwróćmy uwagQ na analogi<,? micedzy równością (lV.4) a wzorami (IV.5) zjed-
równości (IV. JL!) do wzoru (lV.12), a nast~pnie zmieniając porz;idek całkowania (pomijamy uza-
nej strony oraz równością wyrażającą rozwinii,;cic funkcji w szereg 1rygonomclrycz- sadnicnic,,żc zmiana taka jest dopuszczalna), utrzymamy po prostych przekształceniach
ny Fouriera a wzorami na współczynniki tego rozwinięcia·-- z drugiej strony. ·j U) +w
Podane tu twierdzenie Fouriera odpowiada w tej analogii twierdzeniu Dirichleta 11(x, I)
I (' I
--:._- .\ f(r) dr ,) e-"''" 21 cos "' (x-T) dm
o rozwini~ciu w szereg trygonometryczny. Zarówno szereg jak i całka Fouriera
i'. • ()

stanowią klasyczny aparat matematyczny, stosowany do analizy i)rzebiegów elektrycz- Calki; 11'.'.gli;dcrn zmiennej "' moi.na tu c!cktywnie obliczyć, korzystając ze wzoru
nych okresowych (szereg) i nieokresowych (całka).

Zastosowanie wzoru całkowego

Fouriera do zagadnicii grn11ic:r.11ych dla równań
r<lżniczkowych cząstkowych.
Z a j m i e m y s i \? z a g a d n i e n i e 111 p o c z ą t - ktc'lry wypr(1w;td.:ilJ/,my w c;,~·ści J I (str. 222). Pn wykonaniu łatwego rachunku, otrzymarny
kowym dla równania przewodnictwa ostatLTll)i1.:
(x„-<)°'
+oJ
2
„1h-
„.,. - I.. ....011
0 u
1)/ 11 2
~" () . (lV.10) li (x' 1) ~ f(r) e
•f(J~f
(IV.15)
356 IV. PllZJ::KSZTALCENIA C:ALKO\VE I. WZ(HZ CALKOWY FOUIUERA 357
---------·----
Wzór ten stanowi znane rozwiązanie zagadnienia początkowego dla równania przcwo,! . . Przykład. W prLcdzia!c (O, -I w) jest określona funkcja
w przypadku pręta mes· lconczoncgo.
· zwracamy uwag<;;, ze· znaczenie. calki Fouriera jest tu n1ctwa
.
.
g1czne do znaczcma. szeregu F-ounera
jego k011cach warunki brzegowe.
. . . . d l ugości, gdy dane .inalo„
w przypa dk u prę ta o s konczoncJ są na
/(1). t ()
dla Ir= (O, ! >
dla te (I, -I en)
(lV.lll)

Podobnie jak w zastosowaniach szeregu Fouriera, zachodzi niekiedy potrz.c-

ba przedstawienia za pomocą całki Fouriera takiej funkcji, która jest obeślclna
jedynie dla dodatnich wartości argumentu. Zakładamy przy tym, że· runkcja ./(t)
jest bezwzględnie całkowalna w przedziale (O, -/-oo) (istnienie całki w tym prze- '·(j
dziale nic zależy od f(O), można więc tę wartość przyjąć dowolnie) oraz że spełnia
pierwszy i drugi warunek Dirichleta w każdym przedziale otwartym (a, b) poło­
żonym na dodatniej półosi (a ): O). W takim przypaclk,u przedłużamy oclpowicclnio
funkcję f(t) na całą oś. Oczywiście, każda funkcja f*(t) określona w przedziale
(-oo, -I-oo) i równa funkcjif(t) w przedziale (O, +oo) stanowi takie właśnie prze- "l x r(t) xj r /' 11
(1)
dłużenie. 1(0:.!(--~ · ~
Często się jednak zdarza, że nasze żądania są bardziej sprecyzowane: chcemy --- ·ai-- ---- t- ~---11f-- 'c
przedstawić funkcję .ftt) za pomocą kosinusowego bądź też za pomocą si1111sowego
wzoru całkowego Fouriera. W pierwszym z tych przypadków przedłu~:amy funkcję
f'1111dlu1eni1) '-../!
f(t) w sposób parzysty:
RYS. !V.2
rf'(-t) dla t<O
f*(t) · f (O+) dla t=O (rys. LV.3). Przedstawimy tt; funkcji; kosi1111.>0ll'.J'lll, a następnie si1111.rnwy111 wzorem całkowym Fou-

. l
= (IV.16)
riera.
.f(t) dla t>O \V pierwszym przypadku mamy h(w) '--=-- O l)raz
I
natomiast w drugim przypadku przedłużamy funkcję f(t) w sposób nieparzysty: a· (w) ·' · ~ \ ( ! · 1) cos w 1: eh (lV.19)
.• (i 1r w1

--f(-t) dla t <O Stąd na podstawie wzoru (l.V.6) dostajemy

f*(t) = o dla t =O (lV.17)
f(t) _;>._ 'c I
cos (/)
cosmtdrn (IV.20)
w-
. 1 J(t) dla t >O 7t .)
o

Na rys. IV.2 jest przedstawiona int1!rpretacja geometryczna przedłużeil. tych dwóch

typów. Z uwagi na założenia dotyczące funkcjif(t), funkcjaf*(t), określona wzorem
(IV.16) albo (IV.17), spełnia założenia twierdzenia Fouriera. W przypadku prze-
dłużenia parzystego (IV.16) możemy więc skorzystać ze wzoru (lV.6), natomiast
w przypadku przedłużenia nieparzystego (IV.17)- ze wzoru (IV.7). W ten sposób
otrzymamy przedstawienie funkcji .f*(t) za pomocą kosinusowego - albo odpo·
wiednio sinusowego - wzoru całkowego Fouriera. Każde z tych przedstawieil.
jest prawdziwe w przedziale ( - oo, -/-oo), przy czym dla dodatnich wartości t
'L:
---
7,

(}
-----~---
xf'(t)

RYS. IV.3
1
------
t

można f*(t) zastąpić przez f(t), co stanowi rozwiązanie omawianego zagadnienia.

\V edu przcd:;tawienia ftmk\'ji (I V. l B) za pon1ocą sinusowego wzoru całkowego l--:ourkra
U w a g a. Istnienie granicy właściwej /(O+) wynika stąd, że funkcja /(I) jest uwnotoniczna przyjmujemy a(w) . (), a następni<! obliczamy
i ogra11iczo11a w pewnym przedziale (O, o) na mocy pierwszego warunku Dirichlcta. lstnicją więc
skończone kresy: dolny ki górny K funkcji/(/) w przedziale (O, <l), przy czym/(O+) = k, jeżeli 2 2 (O ·sin m
h(w)' (I ·r):;inwTch (lV.21)
f(t) jest niemalejąca, natomiast /(0-1-) = K, jeżeli f(t) jest nierosnąca w tym przedziale. TC
o
.,' .
)i

•·\
St.id z uwagi na wzór (IV.7) marny
IV, l'RZEKSZ'i'ALC'ENIA CALKOWE

--------- -
!. WZÓR CALKOWY FOURIERA
---~----------··----------

Wzór ten piszemy zazwyczaj.następująco:

359

2 - sin m
f(t)
.\ '" sin uit dw +w ·+w
7T:
o
(!)!.
(IV.22) f<t) = _!_ r ei""dw (' /(r)e-i"''dr (IV.25)
Podkreślamy, ż.e rów11ose1 (IV.20) i (IV.22) są prawdziwe li· ! . · 27t ·' .i
t ". . " " r • . ' • ' ' l d ( 0(1a1111ch w· .
oset zmiennej I. Zauważmy, ze przy rozwiązywaniu tego t)'J1u Z'lll~ 11• · •H·
If I "' " rne ma Potr· Jest to wzór całkowy Fouriera w postaci zespolOJll;j.
): e e <tywi:eg~ konstruowania odpowiednio przedłużonej runkc;ji /'*(t) . zc-
wzoraeh, z Jal~1c~1 nastQ~mie korzystamy, wystQpuje wsz.Qdzie funkcja .t(t). g:z. ~e Uwag a. We wzorze (IV.23) całka wzgli;;dcm zmiennej w jest zwykłą całką niewłaściwą,
czy nam przesw1adcze111e - oparte na przeprowadzonym 1101xzed . . .yst1r- natomiast we wzorze (lV.24) )est to wartość główna całki w sensie Cauchy'ego. Ponieważ istnienie
„ • „. . .. . . . · ·· mo 1 ozumow całki niewłaściwej zapewnia istnienie wartości głównej całki w sensie Cauchy'cgo (ale nie na odwrót),
lllll·-ze 1s111ie1e odpow1edn10 (parzyście albo nieparzyście) 111 '7.edłtiz·o . ~-
.*( ) ł · · · · · . - na 1unkcJ· więc we wzorze (lV.25) całka wzglQdcm zmiennej w musi być traktowana jako wartość główna
./ I , spe nrn.iąea zalozema twierdzenia Fouriera. c1
całki w sensie Cauchy'cgo. Całka ta może nic istnieć w sensie zwykłej całki niewłaściwej.

Postać zespolona wzoru całkowego Fouriern. Powr<lćmv do wznru " Il·

( IV ··3) · p omewaz
· · . ·
wewnQt rzna całka niewłaściwa w t·.J"111 wzorze
· ca ,owego
·cst f'ti !~1\C•,:
i. .:. ·
ĆWICZENIA
• • • . • •1 , i\ ~r'VS1'l
zmiennej w, WIQC wzór ten można zapisać w innej, równoważnej post:ici ·. "
l. · .l'otlać i omówić twierdzenie Fouriera. Wskazać przykłady funkcji, które spełniają zało­
·I (.(l I U> żenia l,~go twic,rdzcnia i przykłady takich funkcji, które tych założeń nic spełniają.

/(!)' · ·2rr j dui ) /(r) cos u>(/ ·r)dr

(IY.23)
2. Dana jest funkcja

Io> O
Rozważmy 11asli,;pnie ca 1kQ
·I <F) a) narysować wykres tej funkcji, b) przedstawić funkcjQ /(1) za pomocą wzoru całkowego

r.) ./'(i) sin (I) ('t· T ') i {T

Fouriera w postaci rzeczywistej (lV.4), a nastQpnic zespolonej (lV.25) .
3. Dana jest funkcja

~\l6ra istnieje, gdy l'unkc:ia ./(t) spelnin zai<)Ż.eni;1 twierdzenia Fourier'! ('·ill<·i 1' f(t) ~ e-•1, u.> o
t r I · · '· ' ' c1
.J~S un "t.:Ją rneparzystą zmiennej"" przy Cl'.ym można udowodnić, że jest to funkcja określonaw przedziale (O, -I· oo). Przedstawić tQ funkcji< za pomocą: a) sinusowego, b) kosinu-
c1ągla. Dla każdego doda lniegn T ma my więc sowcgo wzoru całkowego Fouriera.
·l·'f' ·! "'
4. Dana jest funkcja

~ duJ \ /(r)sin o>(I r),h ()

H-sgnl
f(t) ~~ --2--„- c-•t' u.> o
-;T

SUtd, przechodząc do granicy gdy T ..., I <Yi, dostajemy określona w przcclzi:dc (-oo, +oo). Narysować wykres tej funkcji, a nastqpnie przedstawić ją
z" pnmnq wzoru calkowego Fouriera w postaci: a) rzeczywistej, b) zespolonej.
Tfl) J·<(l
S. Wyprowadzić ze wzoru (lV.15) dwa wnioski:
.\ dw ,\ ./'(r)si111n(/· r)dr"c() Il V.24) I"/\ lim 11(x,l)=O,
xe:R t--l--\-co

przy c.zy111 Zi'll'll('lr::11a calka (względem zmiennej w) jest warto.l'cią qfówną c·ilki 2° prędkość rozchodzenia się ciepła w pręcie jest niesko1\czcnie wielka.
w sensie
.
Cauchy'ego (por. część n rozdz nr ]1 '') l' .
. , ·
'„ (IV .2J.1) mnozymy
, . ' . \.OWnosc
. . ' '
obu- (i. Znaleźć rozwiązanie równania przewodnictwa (IV. I O) w przypadku prqta obustronnie
stronnie przez sl'lly czyni ·1· .! • · · nieskm\czoncgo, jeżeli
.. ' ' ' 11' -21t-, ,1 nas1Qp111t: bierzemy pod uwagi: równoś(; nv.::.11. l!o
u(x, O),_ . · [sgnx-sgn(x-c)], llo >O, c> O
Stąd, korzystaj:ic ze wzoru Eulera, dostajemy 2
N•1'ilę1mi:' nrzvjąć
-·
a-~ <: = 1 i zbadać zmienność funkcji 11(2-,
2 .
1), 11(1, I) oraz 11(2, I). Sporządzić
/(I).·
wykresy i porównać je z wykresem funkcji 11 = u(x, O). Wyka7.ać, że/\ lim 11(x, t) = u(x, O).
XGR t-)-0+
 360 IV. PRZEKSZTALCEMIA CALKOWE 2. PRZEKSZTALCENIE FOURIERA 361

1 +;x> [ sin wt0 2 . wto . ] Fouriera, które przyporządkowuje funkcji F(jm) zmiennej urojonej JW funkcję f(t)
Odpowiedzi. 2. f(t) = --- \ - - cos +wt - sm 2 ---··--sin wt dw
7C Q W W ~ zmiennej rzeczywistej t. Przekształcenie to oznaczmy symbolem .ry;-1, więc

sin wt o .( ruto) f(t) = .'F- 1 [F(jw)]

l +oo 2 J wt--2-
f(t) = -
1t _-,„I ------
w
e dw.
Przt~kszt:dc,·.ru;1 :J''
i ,97 - 1 stanowią parę przeksztalce1i wzajemnie odwrotnych: jeżeli

2 +:n
wsinwt 2oc +:n cos wt /(I) spdnia założenia twierdzenia Fouriera, to
3. a) /(1) = - \ ---dw,
ii: o oc2+w2
b) J<t> = --
1t
I ---
()OC 2 -!-w 2
dw.
oraz ,ry;' (.ry;- 1 [F(jw)]) == F(Jw)
00

4. 1 +\
a) f(t) = -- [---"'-coswt+-~sinwl ]
dw, Przykład. Obliczyć transformatę Fouriera funkcji
ii: o oc2·!-w2 oc2-1-w2
l +oo oc-jw
b) f(t)=-- \--ei'"
2 2
1 dw.
2ii: _·00 oc -l-w
X
f(t) ~= ~
.
I o
dla lt/
sgnl dla ltl
dla !tl>
<
·~
1
1 (IV.29)

6.
llo
u(x, t) =-i/~-
2a VI
r
J
x-c
Funkcje u ( +,t) oraz u.(1, t) są malejące (do zera),
(rys. IV.4). Mamy tu
·1-1
F(jw) ~~ ) t c·-i!"' dt =-= )
-1-1 +t
2a
tcoswtdt-j) tsinwtdt
--1 -1 -I
3
natomiast funkcja 11(2, t) ma dla t0 maksimum lokalne, równe w pr.i:ybliżcniu 0,1611 0 ,
In 16
a następnie także maleje do zera (por. zad. 5, l 0 ) . X

2. PRZJEKSZTAŁCENlfE JFOUJ!UEJRA

Rozważmy wzór całkowy Fouriera w postaci zespolonej (l.V.25). Jeżeli wprowa-

dzimy oznaczenie
+oo RYs. JV.4
F(jw) = ~ c-i""f(t)dt (IV.26)
Część rzeczywista obliczanej transformaty jest równa zeru z uwagi na nieparzystość funkcji tcosrol,
to wzór (IV.25) można zanotować tak: natomiast
-1-1 I
+oo
1 ~ e 1,,,, J"( ~ ·t sin wt dt = 2 ) t sin wt ',1t
! ..(t ) =' ·····-·-
. 27t •
. ) {IW
' JW 1
(IV.27) --1 o
Stąd
Wzór (IV.26) przyporzqdkowz!ie funkcji f(t) zmiennej rzeczywistej t funk~ję F(jw) 2·
F(jw) „. ~ (wcosm-sinw) (lV.30)
zmiennej urojonej jw. Przyporządkowanie to nazywa się prostym przeksztalceniem (I}'"

Fouriera funkcji .f(t) i bywa oznaczai)c symbolem :F:

Widmo am11litmlowc i widmo !fazowe. Transformatę F(jw) funkcji (rzeczywi-
F(jw) = ,cy; l/(t)] (IV.28) stej} f(t) można zapisać następująco
Funkcja F(jw) nazywa się transformatą Fouriera (prostą) funkcji ./(t). Jeżeli funkcj:1
F(jw) === IF(jw)J ei 0 <"'), JO (m)J n: (lV.31)
(o wartościach rzeczywistych lub zespolonych) ma transformatę Four[c;:,.
gdy całka po prawej stronic równości (IV.26) istnieje, to mówimy, ż.e funkcja ta jest Używamy przy tym następujących nazw:
:F-tramformowalna. Taką jest na przykład każda funkcja spełniająca założenia twier- F(jw) - charakterystyka widnu!l1'a, gęstoś1{ 1vidmowa (krótko: widmo) funkcji
dzenia Fouriera. Wzór (IV.27) określa natomiast tzw. odwrotne przeksztalcenie f(t),
.,'
I 1
j,

'
362 IV. PRZEKSZTALCENIA
---------------------

\F(f(I))\ -- charakterystyka m11plit11du11'(f, ll'idmo a111plit11dmve funkcji _f(t), or,

0((1)) -- clwrak !erystyka fazowa, wid1110 fazowe funkcji_/(/). az
CALKOWE
- ---- ------------- ------ 11
2. PRZEKSZTALCENIE FOURIERA

„_. (), 1, 2, .... Ponadto 0(--m) ---- --O(w). W punkcie m ---- O oba znalezione widma
cirwlości usuwalne, których zazwyczaj nic uwidacznia si\' l"l<l wykresie (rys. IV.5). \V punktach
363

mają nic-

Tc trzy rodzaje widm mają istotne znaczenie w analizie obw~Jdów elektrycznych. Wu ,_. Jl fo ' Il :-!: 1, ·1:2, ... ,widnio fazowe nic jest okreśk!·H~: <.;;~ t{i pun1zty ni.~ci;p;,łości pi~rw-
W celu wykrycia pewnych właściwości widm: amplitudowego i !'azowego, zwróćin,
uwagQ na zwi~1zek transformaty F(jui) funkcji (rzeczywistej) ./(1) ze współczynnikan~i
szcgo rodzaju tego widma.

a(11J) i b(w) we wzorze całkowym Fouriera. Porównując mianowicie wzór (IV.2 6)

ze wzorami (IV.5) łatwo zauwa:i.yć, że O(w)
Widmo Widmo
F(fw) ~' 7t [a(oi)-jb(w)] omplitudo1Ve fazowe :rr
Stąd
\F(Jw)I ,_c. ,-;; (!Y.32)
oraz dla F (.iu>) cf- O w
h (w) ?[J
sin O(01)
'(7~~(111)f!J;(~~)
(lV.33)
'' I
,._i, -:rr
Ponieważ funkcja a(oi) jest parzysta, natomiast funkC<ia b(n>) jest nieparzysta, więc I I
RYS. IV.5
ze wzoru (IV.32) wynika parzy.1·10.l'l: charakterystyki a111p!it11doweJ (widma amplitu-
dowego) dla każdej funkcji .'7'-transformowalnej. Ze wzorów (łV.JJ) wynika nalo-
Właściwości przekształceniaFouriera. Podamy teraz niektóre ważne praktycznie
111iast, że cos0(--01) cosO(ui), oraz sin O(-- ui) -- sinO(w), a zatem IJ(--ni)
wiaściwości przeksztalccn ia :F.
-0(1.p) dla -n --.:: O(ui) < I n-. W przypadku, gdy cos O(m) =·c. ---1, oraz sin O(w) =~O,
Liniowość przeksztalcenia .'F. Jeżeli funkcje _f1 (t) i ./~(t) spełniają założe­
liczba O(rn) c=. (- n-, I 71:) nic jest określona jednoznacznie. Może nią być zarówno
nia twierdzenia Fouriera, zaś At i A 2 są dowolnymi stałymi, to
--1r jak i -! n. Z lego wzglt,:du dodatkowo umawiamy sir,:, że w tym przypadku
O(m) .- n sgn w, d?,i1:ki czemu l'hamk tery.1·1yk a jiIZOl\'11 jest nieparzysta. :F [A i/1 (1)-1- A 2f~ (l)J = A 1 .'.F lft (l)J I A 2 .'.F [f~ (1)]
0

Pochodna •Y.:--t ran s ro r maty, .Jeżeli t''.l(t), 11 EN, spełnia założenie

Przykład. Wyznaczyć widmo amplitudowc i widmo !'azowe l'unkcji (lV.B), a nastQpnie spo-
twierdzenia Fouriera, to .:,.· ,.-:'1nsformata runkcji _/(t) ma pochodne względem w
rządzić ich \Vykresy.
do rzi;:du 11 wlqcznie. przy czym
Ponieważ
o
o d''1:~~ir1~) (--))" ."F [t 1'f(t)], k l, 2, „.,
a (m) --··---sin u>/ 0 01':.l/, h(/I)) -'"O li ~tV.34)
TI'W

., wit;c dla //) o/ O mamy \\';(ir len oznacza, i.e CunkcjQ (IV.26) można 11-krotnic różniczkować wzglQdem <o
2 pod znakiem całki.
F(jml ··sin (IJ/ 0 , a zate1n
Ul
Przykład. Obliczymy ,'.F- transforrnatQ funkcji (IV.29), l<tórej wykres przedstawiony jest
na rys. l.V.4. \V tym celu 7.auważmy, że funkc.i\c tQ nw;.na zapisać w postaci iloczynu I· /(1), gdzie
Dla w/~ 11 rr , 11 O, I, f:2 .. „, dostajemy nastypnie /(I) jest funkc.i<J <>krcślon<1 wmrcm (1.V.8) i przedstawio11:1 na r~·:;. lV.l (przypadek 10 1). Na
Io
podstawie wzorn (1 V I rn:11ny zatem
sin 01t 0
co:;IJ(ro) sgn---- oraz sin O(ru) (l :·~i

"' ,t'F [1/(1)] l· r ,;. (' 2

· drl) 01
\
si n (1)} · (1•1 cos r1> ---sin w)
Stąd
zgodnie ze wzorem (!V.30).
7( ;i;
() dla 211 (/). (211 I I)--- P r ze s u n i Q ci e w a r g u me n ci c fu n kc j i ./(1). Jeżeli funkcja ./(t)
Io Io
0(10) spełnia zalożenia twierdzenia hntriera, to dla każdej liczby rzeczywistej 10
;i;
dla Cu i I) (I). 2 (11 !· I) " [f (t )]
" Io Io
e-jwt„ :F (IV.35)
 364 IV. PRZEKSZTAŁCENIA CAŁKOWE 2. PRZEKSZTALCENIE FOURIERA 365

DOWÓD tej właściwości opiera się na całkowaniu przez podstawienie 11 1-10 , mianowicie: Wzór (IV.38) jest prawdziwy także wówczas, gdy pochodna .f'(t) nic istnieje
+•.n +w w przeliczalnie wiciu punktach odosobnionych. Ponadto, jeżeli pochodne f(l<l(t),
.r[f(l-10 )] ''' ( e-1"' 1 f(t-1 0 )dt = \ e-Jw(t~+ 11 )f(11)d11 "'"
J •
-<O
k = O, l, ... , 11, spełniają założenia twierdzenia Fouriera oraz
+O? f' 1»(t) ~~
e-Jwro l e-l"'"/(11)d11 ~~ e-Jw•o.r[f(t)], end.
lim
t-)· .. '--0
lim f<1'l(t) =O
,_,_+oo
-oo

Przyklad. Obliczyć transformatę Fouriera funkcji dla k "-O, l, 1, to

1
/(I)= --- [sgn (1-a)---sgn (l--2t0 -a)] (lV.36) .'!F [)'\") (t)] o= (iw)"· .<;F [f(t)] (lV.39)
2
przy czym a E Il, 10 > O (rys. lV.6). U w a g a. Przekształcenie Fouriera (proste i odwrotne) bywa często określane wzorami
innymi niż (IV.26) i (IV.27). Zamiast (IV.26) możemy na przykład spotkać w literaturze wzór
+oo

~­
+oo
F(w)="-/c ~ f(t)e-l"''dt albo F(w) = ~ f(t)e-Jixwt dt
J 2rr ---«<>
-ł--a~1-.z-to--t-
--oo

przy czym zamiast (IV.27) mamy wówczas odpowiednio

+uJ
RYS. IV.6
f(l) '" ~ F(w) cl"'' dw albo /(1) =" ~ F(w) cJ2nwt dw
Zauważmy, że funkcj« (lV.36) można otrzymać, zastępując w argumencie funkcji (IV ,8) _ --ce
rys. lV.1 - zmienną I przez I - (a-Ho).
Z tego względu zalecana jest ostrożność przy korzystaniu z wszelkiego rodzaju wzorów dotyczących
Stąd przekształcenia Fomicra. W tym podr~czniku obowiązują oznaczenia zgodne ze wzorami (IV.26)-
I I 2
.r [f(t)] = -·-- e-Jm(a+to) sin w/ 0
w
(IV.28) .

Mnożenie funkcji .f(t) przez cl"'o'. Jcżelifunkcja/(t)spdniazało­ Pr:r.cks:r.tirkenie :Fouricrn lwsimnsowc i sinusowe. Rozważmy funkcję .f(t) bez-
żcnia twierdzenia Fouriera, to względnie całkowalną w przedziale <O,.+co) i spełniającą pierwszy i drugi warunek
Dirichieta w każdym skoi1czonym przedziale otwartym (a, b) położonym na dodatniej
.r [ei"' 'f(t)] =
0 Ffj(w--w 0 )] (IV.37)
półosi (a O). Wiemy, że można w tym przypadku wyrazić funkcję/(!) za pomocą
gdzie F(jw) == .rU(t)]. kosinusowego wzoru całkowego Fouriera (!V.6), bądź też za pomocą wzoru sinuso-
wego (IV.7). Wzory te stanowią punkt wyj:kia do wprowadzenia kosinusowego:
DOWÓD
+oo +r.o
,'iF[cl"'o'/(1)] = ) c-Jwlcl"'o'f(t)dt '~ l e-Jtm-muJ'f(t)dt =• FLJ(w-w 0 )], end.
Fc(w) = ~f(t)coswtdt (lV.40)
()

ff-tra n sfor mat a po cho cl n ej. Jeżeli funkcja ./(t) i jej pochodna oraz sinusowego
.f'(t) spełniają założenia twierdzenia Fouriera, a ponadto
[i,(w) =c ~ .f(t) sin wt dt (lV.41)
lim f(t) == lim f(t) ''" O () 1·
l··-'r+ oo

to przeksztaleenia Fouriera. Zgodnie z równościami (lV.6) i (IV. 7), mamy przy tym
.r [f'(t)] =jw ..r [f(t)] (IV.38) następujące wzory określające przekształcenia odwrotne do (IV.40) i odpowied-
nio (IV.41):
DOWÓD tej właściwości opiera się na całkowaniu przez części, mianowicie:

+w +oo 2 {'
~=
l e-l""f'(l)dl -- e-Jml/(1) 1~: -/-jw ~ e--jwtf(t)dt jw „-;;• [/(/)], end. f(t)
7C
_1)
o„
FJw)coswtdw
.
(lV.42)

.,'
.. 366 IV. PRZEKSZTALCENIA CALKOWB
·----------- ------------~--~ -- ---------·--·~----~--
2. PRZEKSZTALCEN!E FOURIERA
----- ---------
367
'
Obliczymy splot dwustronny F(t) tych funkcji. Marny tu
oraz +(IJ

·4J .l('
~ ~ l~,(w)sinwtdw
F(I) ·-- [sgn r --sgn (T·· l)] [sgn(t+ 1- r)-sgn(l- r)]dr
f(t) (lV.43)
()

Przykład. Nicch/(I) ·~· e-• 1

, a.> O, IE (O, ·\-co)
X

UJ
x=f1 (t)
~
C<. '
Fc(<O) 0~ e-•I GOS ml dl ••• --~--, <I
• a"'+w-· '
o
natomiast
oo
ai--r-----t
J•,(w) =
r.l e-• 1 sin (l)fdl
w
·~ --:;-·-,
Ó a.·-1-w··
',::·___:_tl,
w • x=f2(t}
Porównując wzór (IV.26) ze wzorami (lV.40) i (IV.41) latwo zauważyć, że w przy-
padku, gdy f(t) jest funkcją parzystą, mamy -----:::~rJ------t-
F(jm) ·~~ 2Fc(m)
~,1-i
natomiast, gdy j(t) jest funkcją nieparzystą,

F(jw) 7=
to mamy
-2} F'.,(w)
x=f2(-r) ł t
---------<-
Kosinusowe i sinusowe przekształcenie Fouriera bywa stosowane do roz,yią­ OJ 1 -r
zywania równai'1 różniczkowych fizyki matematycznej. Są to jednak metody dość
specjalne i nic będziemy ich tu omawiali.

S11lot funkcji w pr:r.cdzia.lc (-·oo, ·\-oo). Niech j~ (t) i j~(t) będą funkcjami
x=f2 (t-r)
~
gdy Cro.efnie -
xb
1
t :
x=f1 (r)

bezwzględnie calkowalnymi w przedziale (--oo, +w). (( q +

: --/ ; :
]l)ef. Splotem jimluji j~(t) i .J:~(t) w przed:r.i:dc (- ·r:o, -\-w) nazywamy całkę -:;~;:;--al 'j>---T-
+u;

) / 1 (r)/!(t--T)dr (IV.44)
X
F{t)= f, (t)>I fz{t)
Całka ta jest pewną funkcją F(t) zmienne.i i.
Działanie, klóre przyporządkowuje dwóm f'unkcjom j~ (t) i fonkcj~ F(t)
określoną za pomocą całki (IV.44) nazywamy splataniem lub 111110żc11iem splotowym
. I D t
i oznaczamy symbolem -X-. Mamy więc
+rn RYS. lV.7
(!V.45)
c1vli (por. rys. lV. 7) F(I) '=O dla ltl > 1, a ponadto
1+1
Splot określony wzorem (lV.45) nazywamy też splotem d1v11stro1111y111, z uwagi na F(t) = \ dr,,, 1+ I dla te(-· l, O)
granice całkowania. oraz
()

I
Pl':r.ykład. Rozwa:7.rny dwie funkcje:
F (t) "-" \ dr !-·I dla IE (0, 1)
. (1 (1) '~' [sgnl-sgn(l--1)] (IV.46)
2 Stąd ostatecznie I J
oraz 1--11/ dla lt/ <I
1 (IV.47) F(t) ''" {
j~(I) ~ 0 [sgn (11-1)-sgnl] o dla ltl> 1
2
I I

368 IV. l'RZEKSZTALCENIA CAŁKOWE 2. l'RZEKSZTAŁCENIE FOURIERA 369

Na rys. IV. 7 jest przedstawiona interpretacja iieomclrycz'.m teg? przykładu. Zauważmy, że IO

wartość splotu F(t) jest równa w tym przypadku polu wspólnej czf<Śc1 dwóch kwadratów: ustało. .'7-[/1 (t) -X-./~(t)] ,~, .'JF [J~ (t)] · .-7- L/~(t)] (J.V.52)
nego, związanego z funkcją / 1 ('r), oraz drugiego, przesuwającego się w prawo ze wzrostem t, zwią.
DOWÓD tego twierdzenia pomijamy. Twierdzenie jest także prawdziwe w przypadku, i;dy
zanego z funkcjąf,(t-<).
funkcjc/1 (t) i/2 (1) mają wartości zespolone przy czym części rzeczywiste i cz<;ści urojone tych funkcji
Splot funkcji ciągłych jest: spełniają założenia twierdzenia Fouriera. Z tego wzgl<.;du, pod całkami (IV.51) piszemy kwadrat
przemienny: modułu funh.:,ii, 1::un;„: i pu prostu kwadrat funkcji.

Tw. (o .F-transformacic iloc:.::ymr). Jeżelijimk<;jej~ (t) i/2 (t) spełniąją załoze11ia

łączny: twierdzenia Fo1friera, a ponadto istnieją całki (IV.5 I), to
-!-rtJ
oraz
.'JF[.ft(t).j~(t)] = _.1_ (' F 1 (j11)F2 [j(w-u)]d11 (lV.53)
rozdzielny względem dodawania: 2T' .l
-O'J

/ 1(t) -X- [/2(t)+/3(t)] =i~ (t) -X- J~(t)+/1 (t) -X- /3(t)
Ten dowód także pominiemy.
Sprawdzenie tych właściwości splotu pozostawiamy Czytelnikowi. Na tym koi1czymy przegląd wiadomości o przekształceniu Fouriera, które 111.a
W zastosowaniach waż.ny jest przypadek, gdy /1(t) ifz(t) równają się tożsam 0 • wicie różnorodnych zastosowa11 we współczesnej technice, zwłaszcza zaś - w teorii
ściowo zeru w przedziale (-oo, O). Wzór (IV.45) ma wówczas postać obwodów elektrycznych. Przekształcenie Fouriera .?, podobnie jak .?.., .?_,, oraz
t odpowiednie przekształcenia odwrotne, 1iależą do lzw. przeksztalce1ł całkowych,
f1 (t)-X-J~(t)= ~.fi(i-)J~(t-t)dr (IV.48) gdyż całka jest tu elementem, który realizuje przekształcenie. Zasięg zastosowar1
o .<J"-transformacji ogranicza niestety fakt; że dla wiciu ważriych praktycznie funkcji,
dla t > O, natomiast dla t ~ O splot jest równy zeru. na przykład: dla funkcji st alej (różnej od zera), dla sin wt, coswt transformata
Przykład. Rozważmy J1111kcję jednostkową (rys. IV.8) Fouriera nic istnieje. W szczególności, fakt ten ogranicza zasadniczo przydatność
.'F··lr:,;1,;formacji do rozwiązywania równai1 różniczkowych i z tego względu tematu
1
1 (t) <Jr Z (1 +sgnt) (lV.49) tego nic będziemy w ogók omawiać. Wspomnimy tu natomiast, że klasycznym już
dzisiaj środkiem matematycznym slu:i.ącym do z.ręcznego rozwiązywania równafi
różniczkowych jest inne przekształcenie całkowe, tzw. przekształcenie Lapface'a,
X o którym będzie jeszcze w dalszym ciągu mowa.
Funkcja
ł/eaviside'a. x= 1(t)
<ĆWICZJENIA
o t
l. Co to jest: a) proste, b) odwrotne przeksztalcenie Fouriera'! Dać przykład funk~ji
/(I). dl:: k(,)rcj :F fj{t)] istnieje, i taki, <lin którego ff [f(t)] nic istnieje.
RYS. IV.8
2. Co to są charakterystyki: widmowa, amplitudowa i fazowa funkejif(t)'! Omówić poznane
zwaną też fwtkcją Heaviside'a od nazwiska inżyniera i fizyka angidskicgo OuvmtA HEAVISIDB'A właściwości tych charakterystyk.
(1850-1925). Splot J (t)-X-1 (t) jest równy zeru dla t < O, natomiast J. Podać właściwości przeksztalccnia Fouriera i omówić ich praktyczną przydatnoś<;.

t 4. Podać
kosinusowc i sinusowe przekształcenie Fouriera. Wykazać, fo jeżeli funkr;ja J(t)
1 (t) -X- J (t) = ) J. Jcfr = I dla I> 0 (IV.50) spełnia założenia twierdzenia Fouriera i ((1) = O w przedziale (-oo, O), to F(jw) = Fc(w)-j l''.,(w)
o
5. Wiadomo, że lim F(jw) = lim F(fw) = O
Tw. (o ff-transformacie splotu). Jeżeli jimkcje / 1 (t) i / 2 (t) spełniają założenia HV>-+t.0

Sprawdzić ten warun·:k na przykładach.

twierdzenia Fouriera, a poltadto istJtieją całki
6. Obliczyć clwrnl;.terystyki: widmową, amplitudową i fazową, a następnie sporządzić wykresy
+uJ
dla funkcji: :''
oraz ~ lf2(t)J 2dt (IV.51) a) f(t) ~~ .ii(l)-J(I- l'o), Io> O
b) f(t) = c-• 1 • J(t), a> (l

21 łviatemntykn a.q~ć IV
•· 370 IV. PRZEKSZTAl.CENTA CALKOWE 2. l'RZEKSZTALCENIE FOURIERA 371
' -- -----·----- -~~------------

'7.
Jedna z metod graficznego przedstawienia transformaty Fouriera F(jw) polega na
kreśleniu krzywej o równaniu stanowiącym związek między częścią rzeczywistą X i częścią u '?- iFUo>)I O(w) 7. (x- _1_) + Y2
2r1..
2
= -~-
4a 2
{punkt
ną Y tej transformaty. Znaleźć takie równanie i wykonać rysunek dla funkcji b) z zad. 6. Zb~ J.0~ 1 ~
2
jak porusza się punkt na tej krzywej, gdy parametr m rośnie od ·--w do +w. <l obiega okrąg w kicrunk u l{/<'mnym). 8. a) __:_ c-jw sin w, b) - - ci"' sin w.
(() (I)
il. Znaleźć .'?-transformatę funkcji: 2
a) f(I) "= l(t)-l(t--2), b) f(I) 1(1+2)--1(1) 9, F(jw) c-i\ 10+ 1 )"'sinw; wartość 10 nic ma wpływu na widmo amplitudowe, ma nato-
(I)

a następnie
narysowa(; wykres czQści rzeczywistej i wykres części urojonej tej transformaty. .sin 2 wt 0 sin 2 w!o
9. Zbadać, jaki wpływ na widmo: a) arnplitudowe, b) fazowe, ma przesunięcie w argmner . miast wpływ na widmo fazowe. 10. 12. a) 41----, b) 4----
w 0)2
funkcji f(t). Rozpatrzyć w tym celu funkcję f(t) = l(t--1 0 )--l(t-10 -2) lCre w2
/ ·-;- - ·;IX-
liO. Znaleźć funkcję/(!), jeżeli.'?' [f(t)] ·--· "' c-a1w1, a> O. 13. V ·.>:- c . 14. F(jw) ~-·jw IF(jw)I = -f(;;f• IJ(w) = -arcsin(sgnw).
0

a
sin w/ 0 sin 2wl 0 1-cos 2wt0
H. Udowodnić następujące twierdzenie o .'?-transformacie całki: 16. a) Fc(m) "~ ----, b) Fc(w) =• c) F„(w) = - - - - - - .
(() (1) (<)
t
I''
jeżeliflmkcjaf(I) oraz jej ca/ka <p(t) ~· ) f(r)dr (-w·. 10 +w) spe/11iaią ::a/ożc11ia twierdze- 18. a) -- ·l(t), b) (e-•-c-21)J(I), c) splot ma wartość stałą rr, d) Odia /t-21>2,
to 12
t
I
nia Fouriera, oraz lim <p(t) ~~ lim 1p(t) ···O to .<Fj) f(r)d.-] .-- ..'?' [/(/)] 2--11--21 dla 11-21 2. 19.
1--...-00 /-·;.+oo }(<)
10

U. Znaleźć .~-transformatę funkcji:

a) f(t) c~ J(l-1-2to)-2' J(t)-1-l'(t-- 210)

b) f(I) = ll 21 0 ---11/
o
dla /1/
dla /I/> 2/o
21 0 3. PRZEKSZTAŁCENIE LAP.ILACE'A

Uo> O). Poznamy teraz przekształcenie całkowe zwane przeksztalceniem Laplace'a,

Wska z ów k a. Skorzystać z twierdzer\ o przcsunit;ciu w argumencie funkcji f(t) oraz mające duże znaczenie w teorii obwodów elektrycznych.
o ff-transformacie całki. Na wstc,:pie określimy funkcje zwane oryginałami !ap lace' owskimi, lub krótko:
13. Wyznaczyć .'?-transformatę funkcjif\1) •• e·-·"', x > O, a następnie sporządzić jej wykres oryg ina la111 i.
dla kilku wartości parai11ctrn x.
14. Granice przy a·->- 0-1- charakterystyk funkcji f(t) z zad. 6b) nazywamy odpowiednimi Dcf. Oryginal jest to funkcja/(!) o nastc,;pujących właściwościach:
chnmkterystykami flmkcji 1-frnl'iside' a. Znaleźć te charakterystyki i sporządzić rysunki.
]5. Wykona(: wykres funk«ii: a) f(t) =' 1(1) · sinmt, b) f(I) sin[ml · J(l)j,
!" (\I(t) =o (IV.54)
t<O
c) f(I) t · 1(1), d) f(I) 12 • [/(1-l)-J(t-·2)], c) f(I) 'sgn /(/),
2° w ~:a:f.dym otwartym przedziale sko11czonym spełniony jest pierwszy i drugi
f) f(l)=,J(sgnl), g) /(l)•"sgn/(1)-l(sgnl), h) f(t)••l(t!·2)<:<,,;fr. '~:. warnmk. :)irichleta
'i/
16. Znaleźć:
30 (IV.55)
a) .<?'7c[l(l-lto)--l(t--lo)L b) .'.i"Al(t)-1(1-210)], c) .'.F,[J(I) ·J(l --21o)J. Io> o.
17. Udowodnić prze111iew11H'ć splotu: f;(l)-/;-Ji(t)·---.f~(l)Xf1 (1).
Przyklady:
lH. Obliczyć splot f 1 (1H'..f,_(I), jeżeli: a) / 1 (1) ,,. 12 · 1(1), h(I) • 1 · l(t), Funkcja sin I nic jest oryginałem, gdyż nic spełnia warunku 1".
I
f,(I) = J(t) c-21, c) 1,ui 1u» JIT' .tiCtl ·.t;<I). Funkcja J(I) jest oryginałem, przy czym stale w warunku 3" można tu
1W··· l, !!'-'O.
przyjąć następująco:

d) f,(1) ~· f2(1) = 1(1)-1(1-2). Funkcja l(t)' (sin1-J-cos1) jest oryginałem, przy Cl.ym M ,. 1/2.; I.! O.
19. Obliczyć .'?-transformat<,; splotu z zad. !Hd. Funkcja 3e 5 ' · J(I) jest oryginałem; można tu przyjąć;\./' - 3, c ~- 5,
Funkcja
2
- j wto
c''· 1(1) (lV.56)
OdIJowicdzi. 6. a) F(jw) c
2
sin
mto
··-, lf'(}m)I
2
- I
sin ,_o_'
-- o
oryginałem, gdyż łatwo sprawdzić
(I) 2 lml I 2 ' nic jest jak
mto r;. -jm
O(m)
2
[x] - część całk~)Wita liczby x, /\ /\V 12
c ·1 (t) > Me"'
11-I>O u>o 1
372 IV. PRZEKSZTALCEN!A C:ALKOWE :!. l>RZEKSZTALCENIE LAPLACE'A 373

można {JrZyJ";lĆ ( ~' m/(-2~·) -!·l·~~:-1-1~~, przy

2 T -> +u:,. Żeby dać. temu wyraz, piszemy w dolnej granicy całkowania symbol
(np. 1J + ~
czym prosty. rachunek pozostawiamy ·
x--jcY,,, w górnej zaś x-1-Jw.
2
czytelnikowi). Mamy wi1;c dla każdego I
Uwag a. Funkcję spełniającą warunek (IV.55) nazywamy funkcją rzęt/11 wykladniczego, -!-r.o

Wzór L:iplace':i-Mellina. Jeżeli /(1) jest oryginalc:m, to iloczyn /(1) c-·' 1, gdzie
/(1)
2;-ćJ
e·" ds ~ /(-r:) c-"d-r: (IV.59)
x--jcn o
x > I!, jest bezwzględnie całkowalny w przedziale (--·w, u:i), przy czym
przy czym f(t) jest jakimlwlwi,;k oryginalcm, natomiast sjest zmienną zespoloną
+w
0 cz<cści rzeczywistej wi1;kszcj od wykładnika I! z warunku (IV.55).
~ IJ(t) e-xij dl = ~ lf(t)I c-xt dt (lV.57) Równość (lV.59) nazywamy wzorem Lap/ace'a-A1e!lina.
o Uwag a. Wzór (LV.59) jest prawdziwy także wówczas, gdy {(I) jest funkcj:1 zespoloną zmien-
Ponadto, iloczyn./(l)e-"' ma w każdym punkcie nieciągłości wartość równą średniej nej rzeczywistej, której cz,ść rzeczywista i cz,ść urojona są oryginałami w sensie definicji podanej
arytmetycznej swych granic jednostronnych w tym punkcie. Można także udowodnić, na początku tego punktu.
że rozważany iloczyn jest funkcją o zmienności ograniczonej (str. 352) w każdym
Przekształcenie Lapl:ice'a. Wzór (IV.59) stanowi punkt wyjścia do określenia
przedziale (a ,b). Spełnione są zatem warunki I -3° podane na str. 352. Dla iloczynu
0

f(t)e--'' prawdziwy jest w11;c wzór całkowy Fouriera. Stąd na podstawie (IV.25) przeks::.talce11ia Laplace' a:
dostajemy
+o:) +rn f(s) ~ f(t) c'' d1 (IV.60)
f(t) e-xt = -i~- ~ ejwt dw ~ J(-r:) e-·" e~jmr d-r: o
które przyporządkowuje funkcji .f(t) zmiennej rzeczywistej t funkc;ję ](s) zmiennej
a zatem zespolonej s, oraz do określenia przekształcenia
I· rf) ··r OJ
f(I) == ·2~ ~ e<x+jw)t dw ~ j{r) e·(-' 1-jw)< Jr \l\'..\c<J
f(i) (lV.61)
o
gdyż..f(t) = O dla t <O. które stanowi przyporządkowanie odwrotne. Przyporządkowania: (!V.60) i (IV.61)
oznaczamy odpowiednio symbolami .:/! oraz ..~c- 1 •
Mamy wi<cc
](s) ' .:!' [f (1)] oraz /(I) .:!'- 1 !/(s)]
X +jT
FunkcjQ .f(s) nazywamy .:L'-1ra11.1jórmarą (lub obrazem łaplasowskim) funkcji f(t),

--0 -- ('
zaś funkcję
funkcjif(s).
/l'r) nazywamy .::;)- 1 -1ra11.y/ór111atą (lub przeciwohrazcm laplasowskim)

Prawdziwe są nast<cpuj;ice równości

X ---jT ..'!'- 1 (.Y) L/(t)l) f(t) oraz .2) (.:L'- 1 [/(s)l) ,.ce /(s) (IV.62)

Zaznaczamy, że zgodnie z przcdstawion;! poprzednio genezq związków (1.V.60)

i (IV.61), transformata Laplacc'a istnieje dla ka:i.clego oryginału/(!), jci.cli Res>(}.
RYS. lV.9
Ponadto, prawdziwy jest wówczas wzór (IV.6 I) oraz równości (I.V .62). Nic wyklucza
Oznaczmy x+Jw = s, a więc jdw "'" ds. Przypominamy, że całka wz.gl.,;dcm lu oc;;ywi~cic możłi\';o~ci istnienia transformaty ([V.(iO) takiej fi.rnkcji/(1), która nic
zmiennej w we wzorze (IV.58) oznacza warlo:ili główną całki w sensie Cauchy'ego, jest oryginalcm. jcdnaki.c wzór (lV.6lJ, a co za tym idzie - równości (l.V.62) mogn.
a więc granicę całki w przedziale T, <__:_ +
T), gdy T -> +w. Na płaszczyźnie wówczas nic być prawdziwe . .Je;i.ełi całka (IV.60) istnieje dla pewnych s, to funkcj<c/
zmiennej zespolonej s (rys. IV.9) odpowiada to. całkowaniu po odcinku prostej nazywamy .J/-1ra11.1:/(1rmow11/11ą; je:i.cl i całka (l:V.61) istnieje dla każdego rzeczywiste-
Res = x od punktu x-JT do punktu x+JT, a następnie przejściu do granicy, gdy go I, to runkc.i<c I nazywamy .:.c ,, '-tra11sjim11mval11ą.
.,
\
.L 374 IV. PR7.EKS7.TAł.CENfA CALKOWE J. PRZEKSZTALCENIE LAPLACE'A 375
\

Można udowodnić, że dwie funkcje, /1 (!) i ./~(1), .9''-trnnsCormowalne (nieko- Kres górny tego zbioru nazywamy odcic:ą zhic::nofri całki (JV.60) i oznaczamy
niecznie oryginały) mają tie samą transforn:alQ Lapl~1cc:'a: / 1 (s) c-j~(s) wt cd y symbolem x=. Mamy przy tym -·w x, <::: --1 rxi, a ponadto x= ,:;_: x„.
t y l ko w t cd y, gdy dla każdego t · O .1csl spr.:łrnony warunek Prosta x "'" xz dzieli zatem plaszczyznQ S na pólplaszczyznę zbieżno.fri (x > xz),
oraz na pr)lplaszezyznc rozbicżno.fri (x < x,) całki (IY.60). Podobnie, prosta x c= x„
dzieli plaszczyznQ S na pólplaszczyznę bezwzględnej zbieżnofri (x > x„) i półplasz­
()
czyznQ x <:: x,„ w której całka Laplacc'a nic jest bezwzględnie zbieżna (rys. lY. l O).
Z tego warunku wynika, i.c różnica/1 (I)- ,/~(1) może być rói.na od zera tylko w tych Na prostej x ~"' x, całka Laplacc'a może być zbieżna albo rozbieżna, podobnie jak
punktach na dodatniej p1ilosi, w których jest nicciągła. Funkcjc / 1 (1) i ./~(1) mają szereg potęgowy na ok.r~gu kola zbieżności. To samo odnosi siQ do prostej x =~ x„
wir;:c różne wartości co najwyżej w punktach nieciqgłości. Jeżeli / 1 (1) i./~(1) są orygi- i bczwzgliedncj zbieżności. Jeżeli x, < x,„ to w każdym punk.cie pasa nicsk.01\czoncgo
nałami (w sensie definicji na str. 371), to oczywi•;cie / 1 (I) = ./~ (1), z uwagi na waru- X7 Res < x„ całka (JV.60) jest zbieżna warunkowo; pas ten nazywamy pasenl I
nek 2". ::bie::110.\-ci \\'an111ko1rcj.
Całka po prawej stronic wzoru (IY.60) nazywa sir;: ca/ką L11pl11cc'u. Jest to całka
zależna od par am c t r u ze sp o I o n ego .1·. Może być ona rozhież1111, zbieżna
warw1kowo, albo zbieżna hezll'zgll(d11ie, zależnie od wartości parametru s.
Tw. (o bezwzglr;:dncj zbici.ności calki Laplace'a). Jeżeli ca/ka l.aplace'a jest
he::11•zględniezhie:±na ll' punkcie .1· 0 oraz Res Rc.1· 0 , to .fest ona także hczwzględ11ie
zhictna li' punkcie s.
DOWÓD. Z założenia istnit'.ie całka

\ 1/(1)1 e---'o' tit, Xo Rcs 0

ó
a ponieważ z uwagi na warunek x Res> Rc.\'o n1amy dla każdego t - O nierówność

lf(t)I e-·" · lf(tll c-·'u'

wii;c całka Uwag a. Jeżeli funkcja/(!) nic jest oryginałem, to jej całka L1placc'a może być rozbieżna
na całej płaszczyźnie (piszemy wówczas x, '= +co). Taką właśnie jest funkcja (lV.56).
\I f(l)I c ·-''dr
ó Przykład 1. Obliezymy .!i'[/ (I)].
istnieje na mocy kryterium porównawczego (cz<;ść Il, rozdz. III, p. 4), end. T

..'l'[J(t)Jc ~ 1 ·c-" 1 dt lim ). e-" dt ~0 lim (-- c-.,." 1·tr1 )..-=

c

Tw. (o zbieżności całki Laplacc'a). Jeżeli ca/ka Laplaec'aje.1·1 zbieżna w punkcie ()

T-r·l·m {) T-r+m
.1·0 oraz Res Rcs 0 , lojest także z/Jieżna ll' punkl'ie s.
1 1 1
DOWÓD pominierny "" lim (- ------ -c-.<r)""' lim - -[J-e-x'f'(coswT---jsinwT)]
1'--·"'·1· co S s 1 T--'"-1- rn s
Niech/(1) biedzie oryginałem. Zauwa7.my, że istnieje wówczas liczba s 0 , dla której
Sl<Jd widać, 'l.c obliczana całka jest zbieżna i równa ·dla O, naton1iast rozbieżna dla x :::;. O,
całka Laplace' a jest bezwzględnie zbici.na: liczbą taką jest kai.da liczba o CZQści ,\'
X

rzeczywistej Rc.1·0 >

f.!, gdzie I.! jest stałą z warunku (IY.55). Wynika stąd, że zbiór a ·1,atcn1 Xz O. Ponadto x 0 ;:::_-,O, ponieważ

czieści rzeczywistych wszystkich liczb s, dla których całka Laplace 'a 11iejc.1·t hczwzglr;:d··
nic zbieżna, jest ograniczony z góry (np. liczbą u). Istnieje zatem kres gómy tego dla X> 0
) lc-·"ldt ) c-xt dr"-· X
zbioru, który nazywamy odcictą bezl!'zględ11ej zbieżno.fri całki (l Y.60) i oznaczamy () ()

symbolem x„. Mamy przy tym u:;' x„ l-w (równość x„ -- w piszemy +co dla X 0.: ()
Ostatecznie
wówczas, gdy całka jest bczwzgliednic zbieżna dla każdego s). Podobnie, zbiór
czieści rzeczywistych wszystkich liczb s, dla ktl\rych całka Laplace' a nic jest zbieżna .2"[1 (I)] -
(bczwzglQdnic lub warunkowo) jest dla ka;·.dego oryginału ograniczony z góry. o.
 376 IV. PRZEKSZTALCENIA CALKOWE J. PllZEKSZTALCENIE LAPLACl1'A 377

Na podstawie pierwszej z równości (JV.62) mamy wi<;c Rozkładamy lransl'ormalQ na ułamki proste

<P-1(1)
,,,, -;· ~c.J(r)
(!Y.63)
s·l-2
----------- .„„
s (s2- l)
„„
I
.1·
3
2 s-1
I I 1
2----- +. ·-. -·---· --- + -- --------
2 s-1-1
a 11 astQpnic korzystamy z równości (IV.67) oraz ze wzorów (lV.63) i (lV.65). Stąd
Przykład 2. Niech r;, bQdzie dowolną liczbą zespoloną.
3 I
oo oo f(t) --2·1(t)+- e'·l(I)+ -e--'·l(t)
.2'1 [e-a< ·1 (I)]= ) e-at e-st dt = \ c-ia+·;)t dl 2 2
o o czynniki 1(1) 7„azwyczaj pomija1.1y "'"·'':,1taj:1c, 'l.c jeżeli f(t) jest oryginałem, to /(I) "'f(I) · 1(1).
Porównując t<,; całk<,; z całką obliczoną w poprzednim przykładzie łatwo jest zauważyc, że Stądostatecznie
3 I
f(t) • ---21·--c'+---e-•
21 [c-at. J {t)j 2 2
s·l-Cl (lV.64)
Podamy teraz twierdz1:11ie o podstawowym znaczeniu zarówno dla teorii jak
przy czym Xz = x„ = -Rea. i dla zastosowa{1 przekształcenia Laplace'a.
Z uwagi na określenie (LV.60), czynnik l(t) po lewej stronic wzoru (LY.64) można pominąć.
Tw. (o holomorficzności „'l'-transformaty). 1/·m1<~formata
Piszemy wi.;c
I
„</:' [e-a<] = -···
.1·-1-u (IV.65) /es) =" ~ f (t) e-" dt (IV.69)
()
Należy jednak pamii;lac, że
oryginafu f(t) jest jimla:ią ho!o11101ji'cz11ą w pó{pfaszczyźnie Res > x„ przy czym
.2'-1 [---!-]
.1·-1-a_
=' c-at.J(I)
t(/(s)
>Xl

-- ~ tj (t) e-st dt (IV.70)

<l1·
o
Liniowość przcksztaliccń f.{1 1 2·- . Z określenia tych przekształce11 wynika,
1

że jeżeli / 1 (t) i j~(t) są „~f-transfonnowalne, zaś A 1 i A 2 oznaczają stałe dowolne, to DOWÓD lego twierdzenia sprowadza si<;; do wykazania, że w półpłaszczyźnie zbieżności tran-
:Jorrnata (lV.69) c1:1 pochodną, którą można obliczyć różniczkując pod znakiem całki. Metoda
(IV.66) rozumowani:, jc'l tu :;zablonowa: dla dowolnego punktu s półpłaszczyzny zbieżności tworzymy
1, iloraz rói.nicowy
jeżeli zaś J~ (s) i]; (s) są 2- 1 -transformowalne, to

(IV.67)
a nast<;>pnie za pomocą Zl'QCZnic dobieranych nierówności dowodzimy, 1.e różnica mi<;dzy tym ilo-
Z równości (IV.66) i (JV.67) często korzystamy w praktyce. razem i prawą stroną równości (lV.70) dąży do zera, gdy Lis->- O. Wynika stąd istnienie pochodnej
transformaty f(s) w każdym punkcie pólpłaszczyzny zbieżności oraz wzór (IV.70), co stanowi
Przykład 1. Obliczyć 2[sinwl]. właśnie treść dowodzonego twierdzenia.
Ponieważ Szczegóły rachunkowe lego dowodu pominiemy.

slnwt o:_o;:: l (cJwt_c-jwt) Zwróćmy uwagę, że z równości (IV.70) wynika następujący wzór
2j
więc korzystając ze wzorów (lV.65) i (lV.66) otrzymamy .:/' I.t ·I'( t )] OC""" -
d/(s)
-~----- (IV.71)
. · ds :'
~· I~ 1 w
[Slllrvl] ~~-- ..:&[ci"'']- ---.P[c-i"'']
„"Le
2j 2}
·= --------
2j s-jw
--- •= -.>'·l·m
2j s·l-jw
---
2
który jest bardzo przydatny cło znajdowania ,.',C-transformat.
Ostatecznie Na przykla~l korzystając ze wzorów (IV.63) i (IV.71) dostajemy

.2'1 [sinwl] =• __()'. ___ (J.V.68) •.'.t1 [I ] . """ _1 _

s 2 -l-w 2 s"
Pnyklad 2. Obliczyć oryginał
natomiast korzystając ze wzorów (lV.65) i (lV.71) dostajemy wzór

(s·l-Cl) 2
.,'
..
\
IV, l'RZEKSZTALCENIA CALKOWE 3, PRZEKSZTALCENIE LAPL.\CE'A 379

Przypomnijmy sobie, że f\mkc..;ja ./(s), kl<\ra jest holomorl'iczna w półplasz­ 6. Oblkz,':c' .S:''-:ransformal<; funkcji:
czyźnic Res •· x", ma w tej p6łpłaszczyźnie wszystkie pochodne. Okazuje siie (do- a) cosml, h\ sh/11, c) ch(Jt, d) cos 2 wt, c) tsinw/,
f) sinxtcn."y:, g) 12 sinwl, h) J(t)-J(l-1 0 ) , 10 >O.
w1\d pomijamy), ~.c pochodną rz1:du /1 runkcji .f(s) moi.na obliczyć różniczkując
"!. Obliczyć .'f'- 1-transformalQ funkcji
11-krolnie pod znakiem całki (podobnie jak: w przypadku pierwszej pochodnej - por.
s+ I 1 1 si
wzory (IV.69) i (IV.70)). Stąd dla każdego naturalnego /1 mamy a) -.;:2-::1~2s' b) s(s 2 -2s·l-5f' c) s"(s 2 -D' d) (s 2 -J-1) 2 •

d"f(s)
d1· 11 ' (---I)" ~ 1 /(t) c-" dr
11
8, Obliczyć: a) .:t'(sinl[/(1)-J(l-rr)]), b) .:e[-~·1(1)-- ~!-.J(l-T)l
1
T> O.
o
9. Obliczyć splot oryginałów: a) 1 2
-X- e', b) (1-at).)\e 01 , c) sini-X-sini
czyli
10. Obliczyć splot c-• 1 -)\- [/ (1)-J (1-T)], a > O, T > Oa następnie sporządzić jego
.'Z' [1" f(/)] I)" t/"/(s) wykres .
(lY.72)
ds" ,\'
Na przykład Odpowiedzi. .;. Xz ,,~ Xa = ·- oo, 5. c) X== 0, 6. a) ---
11! s2+w2 ,

oraz
.2'[1"]
sll+I

11!
(IV.73)

(lV.74)
x(s 1 -l-x 1 -J,z)
d) +(~ -2m(w 2 -3s 2 )
1
+ .,;:z.:1~ :1,~2-). c)
2ws

f) g) h)
U w ag a. Aczkolwiek ca/ka Laplar1·'a jest zbieżna (i przedstawia funkcjQ holomorficzną) 12
tylko w półpłaszczyźnie Re.1· > x", jcdnak'l.c za dziedzin<; transformaty Laplace' a uważa siQ zazwy- 7, a) (l -l c-„ 71 ), b) c) eh 1-1-- ,
czaj taki obszar, na który funkcjQ okrdloną liJ całką można przed/użyć a11alitycz11ie. Mamy tu sytu-
2
acj<; analogiczną do tej, z którą spotkaliśmy sit;, omawiając przedłużenie funkcji bt;clqccj sumą sz~­ J) ,l-(1cos1-1-s1111).
'
8, a) 9. a) 2c 1 -1 2 -21-2, b) f.
rcgu polQgowego, poza okrąg kt1la zbieżności (rozdz. Ul, p.13).Na przykład całka Laplace'a funkcji 2 Ts 2
1
l leavisidc'a jest zbieżna tylko w pólplaszczyźnie Res:'· O, natomiast lransl'<irmat~
I
tej funkcji c) ·2-1 (sml-ICOSI),
.
10, ()dla I o, - (1-c-• 1) dla O< t< T,
,\' a
mo7.11a rozpatrywać jako funkc:jQ holomorficzną określoną na całej płas?.czyźnic, przy czym w punk- -I e-•< (e• 'I' -1) dla t > T,
cie .1· O funkcja ta ma biegun pojedynczy. Z mvagi tej wynika, ;,e obliczając .Yctransformalę nic Cl

należy przywią.1,ywać dużego znaczenia do tego, ja kr~ jest p{)lplaszczyzna zbie'l.ności; ważny jest tu
jedynie fakt, że laka półpłaszczyzna w ogóle istnieje.
r!. RACłllUNEK OPERATOROWY
(:WICZENlA Rach::,,ci\ operatorowy polega na zręcznym wykorzystaniu właściwości prze-
kształcenia Laplace' a do rozwiązywania pewnych typów równmlfi111kcyj11ych, w szcze-
ł. Podać określenie oryginału laplasowskicgo. Podać kilka przykładów. Co to jest funkcja
gólności -równai'l różniczkowych liniowych o współczynnikach stałych, Jedną
rzędu wykładniczego'!
z takich ważnych właściwości, dzięki któl'ej jest możliwa tzw, algebraiza<;ja równania
2. Podać określenie przykształcenia Laplace'a oraz przekształcenia odwrotnego.
różniczkowego liniowego zwyczajnego o wst:v\k7;'.rnik:tch stałych, czyli zastąpienie
3. Podać twierdzenia o z.bieżności całki Laplacc'a. Co to jest odciQta zbicżności(?.wyklcj
albo bcz.wzgll,'dnej) całki Laplace'a'? \Vykazać, że odci<,:le "'=
i x„ można znalcX badajqc calkc La- tego równania równaniem algebraicznym (i tu pieP.vszego stopnia!), stanowi związek
placc'a tylko dla rzeczywistych wartości parametru s. między ..'!'-transformatą oryginału i ..':/''-lransfornwlą pochodnej teeo oryginału, któ-
1}
4. Obliczyć .v„ i x= dla oryginału c-, 1'. rym się obecnie zajmiemy.
Uwag a. W tym i we ws?.yslkich nast<;pnych zadaniach f(I) ,,c~ f(t) · 1(1). Tw. (o ..'!'-transformacie pochodnej). Jeżeli .f(t) jest oryginałem i ma w prze-
5, Dana jest funkcja dziale (O, -I-co) ciągłą pochodnąf'(t), to istnieje .P-tra11.\'f'ormata tej pochodnej, przy
c--1)" e' dla 11111 <I< 111(11 I I), llE N czym
() dla ln(11 ! Il, llE N .2''[/'(t)] = s/(s)-/(0-1 ) (lV.75)
j(I)
I /2 dla () DOWÓD. Rozważmy równość
'I' 'I'
() dla I, ()
) f'(t) c-s< dt ooo f(T) c-s'l'-·f(i:) c-·"'+.1· ) f(I) e-s< dt
a) narysować wykres X f(I), b) \Vykazać, że f(t) jest l)ryginałcrn, c) oblic?.yć i Xa•
""=
'!°""

380 IV. l'l\'.{.U.;S/.TA!.CENIA CALKOWE 4. RACHUNEK OPERATOROWY 381

(I
prawdziwą dla każdego T > O i dla każdego 1: E (O, T), na podstawie twierdzenia o całkowaniu Uwag a. 'vVzór (lV.'/~l)
pozostaje prawdziwy gdy funkcja /(I) oraz jej pochodne do rz<;du
przez części. Jeżeli 1:-• o+, to prawa strona tej równości ma granicę •. a więc lewa strona też ma gra- (n·~-· I) włącznie są oryginałami ciągłymi
w przedziale (O, +oo). zaś pochodna rz<;du 11, czy!i/( 11 l(1),
nicę, przy czym jest ciqgła w tym przedziale z wyj11tkiem pewnych punktów odosobnionych, w których może nic
T T istnieć, lecz ma jednostronne granice skoiiczonc.
) f'(t) e-·" tit f(T) c-.ff--/(0+ H s \ /(1) c-sr tit (IY.76) Ze wzoru (IV.79) wynika niezmiernie ważny wniosek: róż n i cz ko w a n i u
() d
w dziedzinie oryginałów odpowiadają działania aryt-
Dn konamy teraz dną\icgo przejścia granicznego, gdy T-+ +w. Ponieważ funb;j,1 /(1) jest orygina-
łem, więc
m c tycz Il c (mnożenie i dodawanie) w cl zie cl z i n i c tra n s ro r mat:
x Res (obrazów laplasowskich) Ten właśnie fakt stwarza możliwość wspomnianej poprzed-
gdzie Af i u są to stałe z warunku (IV.55). Wynika stąd, że jeżeli Res> to dla T-• +w pierwszy
(!,
nio algebraizac;ji równai'1 różniczkowych (a także równai'i innych typów), która cha-
składnik po prawej stronic równości (IV.76) dąży do zera, a ponieważ drugi sldadnik jest stały, rakteryzuje wszelkie metody operatorowe Zauważmy przy tym, że obraz 11-tej po-
trzeci zaś dąży z założenia do si'(s). więc prawa strona tej równości ma granicę sf(s)·-/(0-1·). Na chodnej oryginału wyraża się za pomocą obrazufts) kgo oryginału oraz za pomocą
podstawie definicji 2'1-transformaty świadczy to o istnieniu 2' [f'(t)] i o prawdziwości wzoru (IV.75),
1
wartości począ1kowych
end. /(Ol ),/'(0-1-), „„/< 11 - 1 l (Ol-)
Przykład. 1 d c a r a c h u n ku o p c r a t o r o w c g o jest analogiczna do idei rachunku
.:i' [cos wt] .:i'[~- (sin 11)1)'] l Cl . . „
· - ..!; [\sm wt)
,J --
-·- -····
1 (.1, .51.
<.J ••
[s111 rvl]-0) •
___ S
(I)
logarytmicznego, który ułatwia obliczenia numeryczne. Liczbom logarytmowanym
co (J)
(m1111emso111) odpowiadają w tej analogii oryginały, natomiast logarytmom - obrazy.
czyli Z tablic transformat Laplacc'a korzysta się przy tym tak, jak z tablic logarytmów .
.2'[cos wt] -~ --·-~:- (IV.77) A oto s c h c m a t c z y n n o ś c i, który wyjaśnia metodę operatorową roz-
s,·\-w2
wiązywania równai'i funkcyjnych.
U w ag a. l. Jeżeli oryginał /(I) jest ciqgły w punkcie O, lo zarnia:;t J'\O+) można pisać po Zakładamy, że rozważane równanie ma rozwiązanie będące oryginałem. Wy-
pros lu /(O). obraźmy sobie, że rozwiązanie to podstawiliśmy cło równania. W ten sposób otrzy-
Uwag a 2. Wzór (lV.75) jest także prawdziwy przy następujących założeniach: /{t) jest maliśmy ·równość dwóch funkcji. Jeżeli funkcje te - jak się to zazwyczaj zdarza
oryginałem ciągłym w przedziale (O, +oo), zaś pochodna/'(!) jest ciągła w tym przedziale z wyjąt­
l<icm pewnych punktów odosobnionych, w których może nic istnieć, lecz ma jednostronne granice
w zastosowaniach - są ..'l'-transformm\;alnc, to ich obrazy są równe. Porównując te
skoi1czonc. Całkę Laplace' a pochodnej /'(I) rozumiemy wówczas jako sum.; (albo sutn<; szeregu) obrazy, dostajemy równanie algcbrniczne pierwszego stopnia, w którym niewiadomą
całek w przedziałach ciqgłości lej' pochodnej; na ko1\cach każdego z tych przcdział\iw oddzielnie jc~;t transformata szukrrnl'.i Cunk.cji. Wyznaczamy tę transformatr.;, a następnie na
nadajemy przy tym funkcji podcałkowej wartości w ten sposób, żeby otrzymać funkcj<; ciągłą w roz- podstawie obrazu laplasmvskiego znajdujemy oryginał.
patrywanym przedziale.
~

~
Udowodnione wyżej twierdzenie można łatwo rozszerzyć na przypa<lck pochod-
nej wyższego rz«du. Jeżeli na przykład funkcjaj{t) oraz jej pochodnaf'(t) są orygi-
wrwnil'
dla
I~~
~
!i'Ównanil'
dla
nałami, a ponadto istnieje w przedziale (O, +oo) ciągła pochodua drugiego rzędu, yqinaru obrunL

to korzystając <lwukrotnic ze wzoru (IV.75), dostajemy Rachu;;;,~-,\ I

operatorowy) ł
.:1 Lf"(t)]
1
=" s.:i, lf'(t)] -f'(O+) = s(.ef(s)---./(0+ ))--/'(O l)
więc

.51.' f.f"(t)] '•• s~/(s)·--.~/(0-1 )--/'(O 1-) (lV.78) 0:::~jG

Tw. (o .:!'-transformacie pochodnej rzędu n). Jeżeli.fwtlccjaj{t) oraz jej pochodne
RYS. IV.I I
do rzr,:du (11-I) włącznie są orygi11ala111i, a ponadto istnieje w przedziale (O, +co)
ciąg/a pochodna ft"i(t), to istnieje .2'-tralf~formata tej pochodnej, przy czym Przedstawiony schemat metody operatorowej można więc podzielić na trzy za-

2= s"-"f<"-1l (O+)
11
sadnicze etapy (rys. IV. 11):
21 U<"l(t)] =" s" f(s)- (!V.79)
1° ułożenie równania dla obrazu
k··..t
Pominiemy łatwy dowód indukcyjny tego twierdzenia. Przyjmując we wzorze (lV.79) 11 "'' I do- 2° o b I i cz c n i c n b r a z u
stajemy wzór (!V.75), natomiast przyjmując /1 = 2, dostajemy wzór (IV.78). 3° ob I i cze n i c or y g i n a ł u
„'
..
~
382 IV. PRZEKSZTALCENIA CALKOWE
--------·-------------
4. RACHUNEK OPERATOROWY
. , „ , _ , _ „ „ „ „•. _ _ _ _ _ _ _ _ _ __
383

Zarówno przy układaniu równania dia obrazu (I jak i przy obliczeniu orygi- każdego równania różniczkowego zwyczajnego liniowego o stałych współczynnikach i analitycznym
0
)

\\'yrazie V/P!ny1n, rzucając światło na wzajemny stosunek n1etody klasycznej i nwtody operatorowej.
nału (3°) posługujemy się tablicami transformat, podobnie jak przy logarytmowaniu
oraz przy delogarytmowaniu posługujemy się tablicami logarytmów. Natomiast l::!l J. Znaleźć całki,' równania
obliczenie obrazu (2°) polega na rozwiązaniu równania algebraicznego pierwszego c11x
...-.„. +w 2 x = O (lV.83)
stopnia, jest więc zadaniem elementarnym. dt 1
Omawiając schemat metody operatorowej pominęliśmy pewne szczegóły, na z warunkiem początkowym x(O) "" x' (O) ·~ I .
które zwrócimy w dalszym ciągu uwagę. .1° Ułożenie równania dla obrazu
Przykład. Znalc:i:ć całkę równania s 2 i(s)-.1·-H·w 2 x(s) =O
t!x 2° O b I i c ze n i e o b r a ,, u
+x sini (lV.80)
dl s+l
;;: (s) = -:;--„
spełniającą warunek początkowy x((H·) 0
•
0
O. s-+w 1
1° U I ożeni e rów n a n i a d I a obr a z ~1. Korzystając ze wzorów (lV.75), (IV.68) czyli
,\' l (U
oraz (lV.66), dostajemy ;>; (s) = - ,--·c;· + -- ---,
.v-+w- w s 2 +w-
·""' (s)+x(s) ..· (IV.81) 3° O b I i cz c n ie or y gin a ł u
s 2 -l-l
2° Ob I i cze n i c ob r a~. u. Z równania (IV.BJ) wyznaczamy x(s) x (I) c·, cos w1 + „ „ sin wt (lV.84)
(}_)

;~ (s)
I) Przykład 2. Rozważmy
obwód elektryczny, przedstawiony n:t rv». . I 2, w którym znajduje
się źródło stałego napięcia
U (woltów), oporność R (omów) oraz it1dukcy,in,1ś1' L (henrów). W chwili
czyli po rozłożeniu na ułamki proste
t = O zamykamy obwód. Należy znaleźć zależność natężenia prądu i, który płynie w tym obwodzie
,\' od czasu I.
·+ 2 s 2 +1
oryginał Korzystając

lH(t)ru1Ri
3° Ob I i cze n i c u. ze wzorów (JV.65), (lV.77), (lV.68)
oraz (lV.67), dostajemy

X (t) •. -· c··f. cos I+ .... sin I (lV.82) L I

2 'l 2

Uwag i. Prawą stronę równania (lV.80) traktowaliśmy tu jako on·ginal, a wii;c przyjmowa- L !ii..
dt
liśmy ją za równą zern w przedziale C„oo, O). Tak samo należy rozumieć: n'l\rnoś6 (1V.B2): prawa
strona tego wzoru jest pomnożona przez funkcję skoku jednostkowego 1(1), czego nic uwidacznia RYS. !V.12 RYS. !V.13
się wyraźnie w zapisie. W tym miejscu przypominamy, 7.e rozwiązując równanie (IV.BO) metodą
operatorową musieliśmy na wstępie milczljco założyć istnienie rozwiązania będącego oryginałem. Na wstępie zauważmy, że rozpatrywany obwód można zastąpić w dalszej analizie schematem
Jeżeli pamiętamy o czynniku l(t) po prawej stronic równości (IV.82), to łatwo zauważyć, że otrzy- przedstawionym na rys. IV.13. Zamiast wyłącznika, wprowadzono tu czynnik J(I) w wyrażeniu,
mane rozwiązanie istotnie jest oryginałem, a więc weryfikacja przyjętego założenia daje wynik pozy. które określa silę elektromotoryczną źródła. Na rys. lV. l 3 zaznaczono umowny, dodatni kiernnck
tywny. Ponieważ oryginał (lV.82) jest ciągły w punkcie O, więc warnnek początkowy może być zapi· prądu (zgodny z dodatnim kierunkiem siły elektromotorycznej) oraz dodatni kierunek napii;ć na
sany w postaci x(O) ., O.0
elementach R i L (przeciwny wzgl<;dcm dodatniego kierunku prqdu). Napięcia te wynoszą odpowied-
Zauważ1ny nastQpnic, że jeżeli praWll strony równania (lV.BO) traktować w zwykły sposób, nio
tzn. bez pominiętego w zapisie czynnika l(t), l~tóry sprawia, że jest ona oryginałem, to równanie di
takie ma w przedziale (--oo, ·!·oo) dokładnie jedno rozwiązanie x„(t) spełniające dany warunek Ri oraz L·--
dt
początkowy. Fakt ten jest znany z nauki o równaniach róż.niczkowych liniowych. Ponadto rozwią­
przy czym, jak zwykle, natężenie prądu i mierzymy w amperach, natomiast czas t w sekundach, czego
zanie x,1Jt) jest a11alitycwe w przedziale C·· w, -+·w), tzn. rozwijalne w szereg Madaurina zbieżny
nic będziemy już w następnych przykładach przypominać.
na całej osi liczbowej. Z uwagi na jet!11oz1tacz110.~1' rozwi;1zania x.(I), jest ono w przedziale (O,+ oo)
określone wzorem (JV.82), którego prawa strona jest oczywiście analityczna. Wiemy jednak, że roz-
Skorzystamy teraz z drugiego prawa Kirchhoffa: suma napięć wzdłuż obwodu zamkniętego
jest równa zeru. Stąd
winięcie w szereg Madaurina jest także jed11oz11acz11c. \Vzór (lV.82) rozumiany w zwykły sposób
(bez czynnika 1(1)) określa wi<:c w przedziale C oo, ·I· co) rozwi:1zanic x„(I) r()\virnnia (IV.BO) di
L~lt
z prawą stroną rozumianą także w zwykły sposób, przy czym x)O) O. Rozumowanie to dotyczy .„ Ri-Ul(t)=O
Ilf!''
'I'

IV, PRZEKSZTALCEN!A CALKOWE 4. RACHUNEI< OPERATOROWY 385

384 -·--- _„ ______ - - - - ---------.
Przykład 3. Niech 111 oznacza mas9 punktową zawieszoną na spn;żynic (rys. JV.15a). Siła
czyli
spri;żyny równowa1,y siQ z cic;żarcm lej masy. Masa znajduje si<; w położeniu, któremu odpowiada
di
L-+Ri= U-1(1) (IV.85) x •• O. Wyobra:l.my sobie, że rozważana masa została wychylona z położenia równowagi w gór<,'
dt
(rys. IV. I 5b) albo w dół (rys. I V.15c). Spr<;żyna przeciwstawia si<; temu wychyleniu, dzialaj:ic na
Z treści fizycznej zagadnienia wynika warunek początkowy mas<; 111 z silą wprost proporcjonalną do wychylenia: F • - ·-kx; współczynnik k jest stalą
i(0-1-) =o (lV.86) clodatniq i nazywa sil' 1v.1pófczy1111ikie111 .1·zf.pw110.l'ci spn;żyny. Znak 111i11us przed tą stałą wynika sląd,

który dla oryginału i(I) jest r.ównoważny założeniu o ciąg/o.VCi natężenia prądu w chwili O. Z uwagi
na element indukcyjny w obwodzie uczynione założenie jest naturalne, ponieważ Cll<'rgia po/a magne-

tycznego zgromadzona w tym elemencie wynosi ~ Li 2(t). Nieciągłość natężenia prądu powodowała
by tu nieciągłą zmianę energii, a więc nieskończenie wielką moc, co ze wzgl<;dów fizycznych nie jest
możliwe.
A oto rozwiązanie równania (lV.85) metodą operatorową:

-
Ls-i(s)+R-i(s) •= -
- u
s
stąd Rvs. IV.15
u
i(.1') że gdy wychylenie x jest cloclatnic, to sprl'1.yna odpycha masę w kierunku przyjQlym za ujc11111y
s(Ls+R)
(rys. IV. I Sb). Przypuśćmy nast,,,1mic, że po wychyleniu masy 111 w położenie x 0 usuwamy błyskawicz­
czyli
- U J U I nie sil<e zcwn~trzną, która spowodowała to wychylenie. Na skutek tego nastąpi ruch masy 111 pod
i(s) ~ -·--------- działaniem siły F --- kx. Wpływ innych sił pomijamy. Na podsta\vie drugiej zasady dynamiki
R s R R
s+- mainy wówczas
L
więc IJl·· --/(.\' (lV.88)
dt 2
u( __ !~,) (IV.87) Z treści fizycznej ;-_agadnienia wynikaj:1 t'iast<;pujące warunki początkowe:
i(t)=R 1-e
_1-(0 1-) Xo, x'(O I·) "O (IV.89)
Na rys. IV.14 jest przedstawiony wykres oryginału (IV.87).
przy czym czas I liczymy tu od chwili usuni~cia siły zcw1wtrzncj. Pierwszy z warunków (l V.89)
oznacza ciągło,\ć wychyknia x(I) w chwili O i zapewnia ciągłą zmianę energii potrncja/11<'.i 111gx(t)
u _____________ _
(
w tej właśnie chwili, drugi natomiast oznacza ciągłość pn~dkości
clx
cit w chwili O i zapewnia ciągłą "
Ti
zmh1n~
1 1 2
e11c1giI Ainctvc::nej m(!._ " )
2 dt
---0 Rn '.wi:i:anie r(nvnania (I V .HB) 1nctodą opcrnlorową przebiega nastc:.puj~1co:

111s' .qs) --- 111.1·x 0 • c ---- k :\- (s)

RYs . .\V_i4
stąd
s
Zwróćmy uwagę, że rozwiązanie 1ozważanego problemu fizycznego określone wzorem (IV.87) Xo·
k
jest takie, jak gdyby obwód trwał wiecznie i dla każdego t <O był otwarty (i= O). Tego rodzaju
idealizacja jest konsekwencją założenia, że rozwiązanie równania (IV.85) jest oryginałem. Cała Ili
wi<.?c ostatecznie
„historia" obwodu znajduje tu jedyny wyraz w lakonicznym warunku początkowym (lV.86). Dlatego
odtworzenie tej historii na podstawie samego tylko orygina/11 (IV.87) nic jest możliwe. Często się x(I) .. .-il k
.\oCOS
'
/ ·
/Il
(IV.90)
jednak zdarza, że takie sięgnic;cie do przeszłości udaje się w oparciu o dodatkowe przesłanki, które
mogą być zarówno natury matematycznej jak i fizycznej. W zagadnieniach teorii obwodów wystarcza Wykres oryginału (IV.90) jest przedstawiony na rys. IV.16.
zazwyczaj rozwiązanie w formie oryginału, gdyż przedstawia ono zmienność interesujących nas Zwracamy uwagę, że oryginał ten stanowi opis malematyc;my ruchu punktu o masie 111 ty I le o
wielkości fizycznych począwszy od dowolnie przez nas wybranej chwili, przyjQtej umownie za zerową. dla I> O. Z przesłanek fizycznych wnosimy, że x(O) x 0 , natomiast zmienność wychylenia x(IJ
Z tego względu warunek (IV.54) w definicji oryginału nie jest w zastosowaniach przekształcenia La· w przedziale (----w, O) nie jest zcletcnninowana za pomocą oryginalu (IV.90), może mieć bardzo
różnorodny charakter i nic będziemy się nią zajmować.
place'a zbyt krępujący. .,'
25 Matematyka czę~ć IV
..
\
3116
------------------···--------
IV.

xl
PRZEKSZTAŁCENIA

Orygwa[
CALKOWE
·----------. Przy układaniu
4. RACHUNEK OPERATOROWY

równania dla obrazu korzystamy ze wzoru (lV.91). Mamy więc

387

-~~. ~=x0 cosv*t

1
- I - U
Ri(s)+-i(s) = -
sC s
o r
1 z7
-x 0 r=zrr/F s+----
RC
1
I!
RYs. lV.Hi ostatecznie
I

'Jfw. (o „<f'-tramformacie ca/ki). Jeżeli .l(t) jes1 orygi11alem, to u iii::°

i Ul 0
= Re (IV.93)

..'/'. [.lf.f.(T) dr] ''" l·-,.,;·'-·

(s)
(IV.91)
o Oryg ina[
u
DOWÓD. Na wstępie zauważmy, że jeżeli funkcja f(t) jest oryginałem, to całka po lewej ,' =ffu e - kct
stronie wzoru (IV.91) jest także oryginałem, i to ciągłym. W szczególności, jeżeli !Yf i e(e > O) są R!
stałymi z warunku (IV.55), to dla każdego t > O
111
I ~t f(r) drj <; \t .M cur dr=··-- 1'1
(e"' ··I)<·- cur (rvf> o, e> O)
-01 t
o o e e RYS. IV.18
Otrzymana ocena jest prawdziwa dla każdego t rzeczywistego. Korzystaj')c " twierdzenia
o .'l'-transformacie pochodnej oraz z podanej po nim uwagi 2, mamy więc Na rys. lV.18 jest przedstawiony wykres oryginału (lV.93). Zanważmy, że oryginał ten jest
I .
11icriągly
w zerze. Fakt ten nic prowadzi do fałszywych wniosków natury energetycznej, ponieważ
„'l'[J(t)j ~~ s„'l'[) f(°r)drl
o w rozpatrywanym obwodzie nic ma elementu indukcyjnego. Energia pola elektrycznego, gromadzo-
Równość ta jest równoważna wzorowi (lV.91), end. 1
na w kondensatorze o pojemności C, wynosi tu . C11c(t), przy czym uc(I) oznacza napięcie między
2 •

Przyklml Jl. 2
okładkami tego kondensatora. Wykażemy, że uc(t) jest funkcją ciągłą, co zapewnia ciągłą zmianr:;
! ]
„<f!--• [ *+2) ,-~ ~. c-2rdr ~" 2 energii pola elektrycznego w kondensatorze. Istotnie, mamy tu
()
t
I RC
Pn;yklml 2. Rozważmy obwód elektryczny (rys. IV.17), w którym znajduje się źródło sta- llc(t) ,_.. i(r)dr. = u .re
Re· .l dr
lcgo napii,;cia U, oporność R oraz pojemność C. Zakładamy, że kondensator nic jest naładowany.
c o o
W chwili t = O zamykamy wyłącznik. Należy znaleźć zależność prądt· i, jaki płynie w tym obwodzie, czyli
od czasu t.

(IV.94)
Oryginał (lV.94) jest oczywiście ciągły.
Podobny przykład (11,.(0) ~ O, U= O) był już rozpatrywany w rozdziale I inną metodą.

Ć\VI CZEN I A

RYS. IV.17 I. Podać twierdzenie o .2''-transformacie pochodnej pierwszego rzędu, a naslępnic 11-tego
rzędu. Omówić znaczenie tego twierdzenia jako podstawy metody operatorowej. Wyjaśnić ideę
VI/ znany sposób ustalamy dodatnie kierunki prądu i napięć, a nastQpnic korzystamy z dru-
rachunku operatorowego.
1r,iego prawa Kirchhoffa. Otrzymamy równość
2. Rozwiązać za pomocą rachunku operatorowego równanie
l t
d 2x dx
Ri+-- l' i(i-)dr = U·l(ll (IV.92) a) + ·-···· = 12 +21, x(OJ'' -'/, x'(O) = -2
c o.l d/ 2
dt

25.
 388 IV. PRZEKSZTALCENIA CALKOWE 5. WLAŚC:IWO:~cl PRZEKSZTALC:ENIA LAPLACE' A 389

d'x
__._ 5. WLAŚC][WOŚCI PRZEKSZTALCENKA LAPLACB~'A
b) ___ _. --~

25·1-c 21 , x (O) o, x'(O) ---- o

dt 2
d"x dx Podamy teraz pewne właściwości przekształcenia Laplacc'a, które ułatwiają
c) --·-+ cH' x(O) = x'(O) ••• x"(O) ·- o obliczanie .fi'- oraz .fi'·- 1 transformaty.
cit' dt
d'x Tw. (o podobid1stwie). Jeżeli.f(t)jest orygi11ale111 oraz a:> O, to
d) ····-:-+x o.:c~
cos/, x(O) -·· o, x'(O) = o
dt 2
d'x dx .fi .. (al)·1 "= l-./ ...
<,1·1··
a
;(S)a (IV.95)
c) ·······- ·- --··· --Gx •co -,
')
x(O) - I, x'(O) -- o
dt 2 dt DOWÓD opiera się na całkowaniu przez podstawienie:
3. Rozwiązać za pomocą rachunku operatorowego układ równai\: (I) s

a) x'·l 2y ••• 3t)

.!l'[f(at)) .- .• ) f(at) c-st dl,, .
1
) f(u) c - ;,-u r/11 .-.- 1
.. ] ( --~)
x(O) - 2, y(O) ·= 3 0
a (> a a
y'-2x 4 J
b) 2y'+z'-y·/·2z •=O} u - ~ at, cit du
y(O) =• l, z(O) = () (/
y'·/-3z'-3y·/·z •.„ O
Ze wzoru (l V.95) wynika natychmiast następująca równość
c) x'-2y'-l-x = 1
l. x(O) l, y(O) ()

d)
x-l-y'-2y
).;' '"'"-' y, y'
e-tJ
~X x(O) o, y(O) = I.
.:/'-1[/(cs)] '''. '--/(-t),
c c
c>O

4. Korzystając z rozwiązania (lV.87) równania (lV.85) dla obwodu przedstawionego na Tw. (o przesunięciu w argumencie oryginału). Jeżeli j(t) jest orygiltalem oraz
rys. IV.13, obliczyć i wykreślić zależność napi<,!cia 111. na cewce, oraz napi~cia lln na oporności od 10 :::;, O, to
czasu t. (IV.96)
5. Korzystając z rozwiązania (lV.90) równania (lV.88), sporządzić wykres zależności energii DOWÓD
potencjalnej ep oraz energii kinetycznej e1, drgającego punktu od czasu t.
..'l'[f(l-lo)·l(l-- Io)]••) f(t·-lo)·l(t ··t 0 )c-·"dt .-.- )f(l·-t0 )c--' 1 dt "'
G. Podać twierdzenie o „P-transformacie całki oryginalu oraz wyjaśnić jego praktyczne zna-
o /11
aenic. Obliczyć:
Podstawiamy 11 '''I-Io, stąd r/11 rlt. Zmieniamy granice całkowania:
a)
(

.:!! [) l(r.)dr.J, b) m-•

..z, [ - - -2 -w- . ··-
. s(s +w')
J '
o
7. Iloczyn s.!l'[f(I)] nazywamy przeksz1alce11ie111 Laplace'a-Carsona funkcji /(1) i oznaczamy Mamy więc

symbolem .:l'c[f(t)]. Obliczyć:

.fi'[f(t-to)· l{r-1 0)] c-sro ) /(11) c-s 0 d11 ,„ c-sto.J{s), end.
a) .~.[/(!)], b) .!l'c[sin wt], c) 2,c[c"'].
o
fI
l 38 1 Uwag a. Zamiast wzoru (lV.96) piszemy zwykle
Odi>owicdzi. 2. a) -····l'+2c- 1 +2, b) 12 c' +- - c·'-25+ - - e 21 ,
3 3 3 .:l'[/(1--1 0 )] c-tos. }{s) (lV.97)
1 2 l I . 1 4 8 Należy jcdn:lk pami~lać, że
c) c 21 - - sin 1+ . cos t·-- .. -, d) /smt, c) - - --1-isc +- -e- 21 •
3
31
10 5 5 2 2 5 ,:;('-
1
[e-'o"f(s)] f(t ··-Io)- /(I·- Io)
5 13 3 13 Przykład. Rozważmy obwód elektryczny (rys. lV.19), zawierający źródło napięcia o war-
3. a) x ·--· -- -~i-+ ·-;i-- cos 21-3 sin 21, y = -··- 1-1-3 cos 21-/- --- sin 21,
2 4 tości chwilowej
2 1 11(!) „. U 0 [1(t)-J(t-1 0 )], Io> O (IV.93)
b) y cos I, z"'°"'; sin t, c) x •= 1-- -c-"-c- 1 - - c 1, .l'
3 3 oporność R, oraz kondensator o pojemności C, który w chwili t •co• O nic jest naładowany.

cl) x •= sh I, y = eh t. 4. 11J<~-u(1--e-~i'), 11 1• Ue-;'.'. ·Napi~cic

(lV.98) ma wi~c postać i111p11/s11 prostokątnego o wysokości 1/0 i czasie trwania 10 •
Należy znaleźć zależność natężenia prądu i od czasu 1.

5. l!p = 111g Xo COS 11;--·c

J ni
I
'
e" ::.~..::
1 xo,,1c sur
---
2
. ,.,j'C
--·-· t.
111
G. a) b) :~ sin 2
(J)/
"}
Mamy lu
r
IX <OS s Ri i r.· i(r)r/r Uo[l(I)- 1(/-lu)]
c) ··-· (l-c-1''). 7. a) I, b) c) c.)
fJ o
.,
\
,390

więc
IV.

- 1-
PRZEKSZTAŁCENIA

Ri(s)+--·i(s)~~
Cs
U0 •
CALKOWE

[1-----c-"'o
s
1 ] .1· _
-- 5. WLAŚCIWOŚCI PRZEKSZTALCENIA LAPLACE'A

ze wzoru (lV.100) wynika równo~;ć

.:t'- 1 [j(s-\- a)] ~= c-"-'.f(t)
391

(IV.101)

":j;-
111

czyli
-- Uo 1-c-·"o
i(s) = -_R- . - - ----
1
s-1- RC 1taL _____ _ _____ _ _____ _
Stąd 11,,(:~--e-;;::)1----_.;;---~
Uo- --'--- Uo - J_r-to)
~-„-· . ____ J -·--~--
0 t0 t
i(t) =' - - C RC .J(I)- C IW .J(t-fo)
R R
więc ostatecznie RYS. IV.20

(IV.99)
Korzystając ze wzoru (IV.100) dostajemy na przykład:
Na rys. IV.20 jest przedstawiony wykres napięcia (IV.98), nat<;żenia prądu (IV.99) oraz napięcia • (()
na kondensator.r..e llc(t). To ostatnie napięcie obliczamy nastqpująco: dla t E (O, t 0) mamy .5f! [ c-"- t Sill Wt] = ----2--2- (IV.102)
(s-I- o:) -1-w

1 '. Uo - --'- ( ' ) s-\--o:

llc=c;~-]?-c RCd-r= U0 1-c--ffc
.st''[c-"'cos wt]=------ (IV.103)
o (s-J-a)2-1-w2
natomiast dla t E (10 , +oo) tI

l ~! Uo __ ,-__ 1 ~~ U0 0
-' -- ---'- ( -'
0
- ) --'-
lic = - - - - e llC dr:-__:__ c RC . c nc dr: -~ Uo e RC -1 c /U:
U-1(t)
C. R C. R
0 t0

Zauważmy, że oryginał (IV.99) jest nieciągły, natomiast oryginał określający napięcie Ile(/)
jest ciągły.
RYS. IV.21
Tw. (o przesunięciu w argumencie obrazu). .leżeli f(t) jest oryginalem oraz a
jest liczbą zespoloną, to Przykład. Rozważmy włączenie stałego napięcia na dwójnik szeregowy RLC (rys. IV.21),
posługując się metodą operatorową. Zakładamy,. że kondensator nic jest naładowany w chwili
(IV.100)
t '= O. Mamy więc
DOWÓD t
oo oo 1
di -!- --
Ri-1-L --- ~ i(T)dr: = U·l(t) (IV.104)
2'[e-"1f(t)] = ~ e-"1/(t) e-·''<ft = ) /(i)e-(-'+"-l 1dl -= _1{.r-l-et.), end. dt c. -
o o o
 392 IV. l'RZEKSZTALCENIA CALKOWE 5. \VLAŚCIWOŚCI PRZEKSZTA!.CJ·:NIA l.APLACE'A 393
---------
przy czym i(O+) ,., O. Stąd Podamy teraz definicje;: tzw. sektora kątowego ~(.1· 0 ; IX) o wierzchołku .1·0 roz·
. .. 1 ·- u
Ri(.1~ + Lsi(.r) + sC i(s) = s
wartości 21X, (O < IX ·;)
więc
(I Dcf.
(IY. l05) s .,,„ ·-·IX ·< arg(s----.1·0 )
(s+-[~) + (·Ł~ - ·112)
2 2 Eil(.1· 0 ; IX) IX

Tw. (o granicy obrazu w nicskoiiczoności). Jeżeli .f(t) jest orygi11ale111, to dla

Przypadck R< 2 vł:· . Oznaczamy każdego sektora l.i(s0 ; a) takiego, że Re.1·0 > u, jest spel11io11y wamnek

lim/Cs) o (LV.110)
sE8.(s 0 ; a:)
więc

-: U w„
DOWÓD. Ponieważ funkcja /(I J jest oryginałem, wi<;c istnieją takie stałe IV/> O i f! o, ŻtJ
1(1') = - . ----·-·------
2
. w„L ( R )
s+-- -/-w. 2 \'
2L ·' lf(s)I / M ~ cut c--" di l\l .\ e-(x-e)t di = X:iH_(! (lV.l l l)
stąd ()
o
)(
u -21; 1 • l'rzyj<;ty w założeniu warnnek s E L\(.1· 0 ; rt.) gwarantuje, że gdy s--• oo, to x -= Res dąży do +w,
i(t) '· · C S111 w,t (LV.106)
w„L . wi<;c z uwagi na ocen~ (lV.l l l) równość (LV.110) jest już oci.ywista.
Rys. lV.22 ilustruje udowodnioną równość (IV.I IO).
Przypadek R = 2
„VIL
'(;· . Mamy wówczas
:'

i(s) = -~ (s-1-=ł~-)i
. = - { . :~. (-:~J~-)
2L 2L
więc

u _....1:1.
2L
t
i(t)= - te (lV.107)
L

Przyp adc k R> 2 -v·~-. Oznaczamy

R2 1 RYS. lV.22
/1 = 4L2 - LC
więc
Twicrdzcnit: ostatnie precyzuje warunek konieczny na to, żeby funkcja zmiennej
- u (J zespolonej s holomorficzna w pewnej półpłaszczyźnie Res> (}była .'l'-transf'ormatą
i(s) = - - - · · - - · -2 -- \1 V.108)
fJL (s-1- ;~) -P2 pewnego oryginału.
Na przykład funkcja
a zatc1n
s+l
U _.R_, h(s) ·-
i(t) -„„.„ e 2L sh (Jt (LV.109) s
{JL
jest holomorficzna w półpłaszczyźnie Res> O, jednakże 11ie jest .Yctransl'ormatą żadnego oryginału,
Wzór (IV.106) świadczy o tym, że w przypadku gdy R < 2 ·Jl~~·. natężenie prądu i zanika oscy· ponieważ dla każdego sektora L\(.1·0 ; Ol) położonego w pólplasza.yźnic Res··. O mamy

facyjnie. Wzory (IV.107) i (IV.109) świadczą natomiast o aperiodycznym zanikani t: pr:,du w pozosta· lim h(s) ·
lych przypadkach. .\'-·>-</)
se ó.(s11; o:)
.Zwracamy uwagę na prostotę· i przejrzystość rozwiązania równania (lV.104) za. pomocą ra-
chunku operatorowego. a wi.;c warunek (lV.110) nic jest spełniony.
•· 394 JV. l'RZEKSZTALCENIA CAI..KOWE
·--·--·----- · · · - - · · - - - - - - - - 5. WLA~CfWOŚCl l'RZEKSZTALCENfA LAPLACE'A
' --·-----·-·----
395
U w a g a. Warunek (lV.11 O) nic jest wystarczający na to, żeby funkcja f(s) była .'l'-trnnsfor- DOWÓD pomijamy.
rnatą. Można natomiast udowodnić nastt;pujące twierdzenie: jeżeli
1° F(s) jest funkcją holomorficzną w półpłaszczyźnie Res> Xo Przykład. Dla /(I) 0
•• c-"' mamy J(s)
2° lim F(s) = O, (i:.> 0) s·J·r; a zatc111
s-roo
Ros~>xo+e
.I'
3° dla każdego c > x 0 istnieje całka
lim c-w lim
t· ,o+ s '°0) s+Ct.
c·l·}oo st:l\.(sn; C<)

~ IF(s)lcl1· Dwa ostatnie twierdzenia jest łatwo zaparni..;tać, ponieważ (pomijając istotne
c--jco
skądinąd szczegóły) dotyczą one równości granic
to funkcja F(s) jest transformatą Laplacc'a funkcji [(I), określonej wzorem
lim/(t) oraz
c+jw gdv
f(t) = --~ l" est F(s)ds (c > Xo)
2rr:J .l I-> r1J s -> o
c-joo bądź kż .,na odwrót"
przy czym/(I) =O dla t <O.
1->0 S->CO
Warunki 1°_3° są więc wyslarczające na to, żeby funkcja F(s) była 2transformatą.
Przykład. Dana jest transformata oryginału f(I):
Tw. (o granicy oryginału w niesko1\.czoności). Jeżeli .f(t) jest oryginałem, 2s+l
]'(s)
którego ca/ka Laplace' a istnieje dla Res >O, oraz jeżeli istnieje granica ~1·(s 2 --s+ i) (lY.116)

lim ./(t) k (IV.112)

Obliczyć f(O·i-), f'(O+) oraz f"(0-1-) przy założeniu, że f'(I)
i f"(r) s:1 także oryginalami.
1-r+w Z przyjętych założeń wynika, że szukane wartości pocz:1tkowe istnieją.
KorZ)'Stamy z t wierdzcnia o granicy oryginału w zerze
'to dla każdego sektora L\(O; a) istnieje także granica
. 2s·l-.l
/(0-f ) ···· lun .1· - - - - - ~· O
lim s · .i(s) c' k (IV.113) s-'"' s(s 2 -·s+ 1)
s-A)
SGL\(0; IX)
przy czym w zapisie pomijamy zazwyczaj warunek s E Ll(s0 ; a). Mamy następnie ..0'ff'(t)] =
= .1f(s)-O, wi~c
DOWÓD tego twierdzenia pominiemy.
2s-l· l
,.'.l,'f/'(!)]
s 2~+l
więc dla Res> c~
1
•
ll'n".r.ylc,nil. Dlaj"(t) = ,'(t) mamyf-(.s) = - s-, O dostajemy s · ](s) 1, a zatem
Zakłada.i<JC, żcf'(l)jcst oryginałem i ktn/,)'stając ponownie z twierdzenia o granicy oryginału w ze-
rze, dpstajcmy
lim l(t) = I lim s-/(s)
t-•·+oo s-1-0 2s-l-1
s el\(O; a) J'(O i) lim
Podobnie
Uwag a. z istnienia granicy (IV.113) nie wynika istnienie granicy (IV.112): dlaf(t) c.„ cost
mamy ..'.i'.'[f"(t)] s.:!![f'(r)]-J'(O+)
wi~c
- si
.1· • f(s) ~" --;·---
.r-H :1s -2
2 :--
a więc granica {l.V.113) jest równa O, naton1iast lim cos t nic istnieje. a zatem
f-·;.+rn
3s ·· 2
/"(O I) lim s ----"--·--·-·
Tw. (o granicy oryginału w zerze). Jeżeli ./U) jest orygi11ale111, oraz
Mamy więc ostatecznie
lim f(t) ~=- k (IV.114) f(0-1·) = O,
1-·0+
0
.f'(0-1-) 0= 2, /"(O+) c" 3 (lV.117)
'fw. (o transformacie oryginału okresowego). Jeżeli ./(t) jest oryginalem, a po-
to dla każdego sektora Li(s0 ; a) takiego, że Res0 > x"' istnieje granica nadto li' przedziale (O, +.m)jcst.fimkcją okresową o okresie T, ro
lim s · ./(s) ~· k (l.V.115)
S-1-·f.O :. /r(s)
sE.ll(so: a) ./(.1)
. = -------7,-
1-c-sl (IV.118)
 396 IV. J>RZEKSZTALCENIA CALKOWE 5. WLAŚCIWOŚCI PRZEKSZTALCENIA LAPLACE'A 397

przy czym T Następnie korzystamy ze wzoru (lV.118)

}As)= ~ c-"'.f(t)dt
A(ł-c-'~'r
T
-s :f"
o A "~·c
(lY.119) /(.I) -- ·r
Uwag a. Z założc11 wynika, że T > O. l--c-sT s - ·' 2
1-e
Ponieważ więc
1
DOWÓD. 2 -transformata funkcji f(t) istnieje,
stąd ostatecznie
en oo (t 1 +I)'l' A sT
f(s) = \ c-st f(l)dl ·~ L \ c-·"f(t)dt f(s) (IV.121)
O ''""'o v1'

Wprowadzamy nową zmienną całkowania 11 = 1--i•T, du= dl, wzgkdem której granice całkowania Z kolei zajmiemy si-; bardzo ważnym w zastosO\vaniach lwierdzeniem, klóre
w każdym wyrazie otrzymanego szeregu będą takie same: O i T. Stąd zawdzięczamy malemalykowi francuskiemu EMILOWI BORELOWI (1871-1956).
oo T
Jeżeli .fdt) i .f~(t) są orygi11ala111i,
f(s) =• L ) c-s(u-1-"TJf(11-\-vT)d11 Tw. (twierdzenie BORELA). to isfllil'.ie
J!c~-,{) O ::.t-trmt.y/ormata ich splotu, przy czym
Funkcja/(/) ma okres T, więc/(11-\-1•1') ~-f(u), a zatem (lV.122)
T w
f(s) •-• ) e-·"'f(11)d11 · L c-s„T DOWÓD podamy przy ,f,Hfatkowym załofoniu, że oryginały / 1 (t) i .f~(I) są funkcjami ciągłymi.
o 1•=0 Rozważmy całkę itcrowaną

Jeżeli le-.-i·1 < I, czyli gdy Res> O, to dostajemy stąd ostatecznie T T

Fr(s) - \e--'' I\ / (r)/ (1-
1 2 r)dr] dl (LV.123)
() ()

Granica te.i całki dla T--' -I w (jeżeli istnieje) jest równa transformacie Laplacc'a splotu
U w ag a. Jeżeli funkcja f(I) spełnia założenia udowodnionego twierdzenia, to /,(1) )<.f~(I) .

.Y.J - , [ jr1sL:] __ Iu >

1-e-·' 1
Przykład. Obliczyć .Y.'-transformatę orygi11a/11 f(I), gdzie

f(I) = {Asgn(sin2rr~r) dla t >o (IV.120)

A·l(t) dla 1 '-'SO
przy czym A > O i T > O.

RYS. łV.24

t Ciągłość oryginałów / 1 (1) i / 2 (1) upowa~.nia nas do zmiany w całce (lV.123) p01-z<1dku całko­
wania (por. część lT, rozdz. l I, p. 2, zad. 8). Stqd
J' T
Rvs. IV.23 Vr(s) \ / 1 (-r) I\ e-·' 1 J:,(t r)dt J dr (IV.124)
()

Na rys. lV.23 jest przedstawiony wykres funkcji (lV.120). Obliczenie zaczynamy od wyzna- (por. rys. !V.24).
W wcwnvtrzncj cake zmieniamy zmicnrni całkt)Wania t na zmienną u : T. Stąd
czenia funkcji /r(s), określonej za pomocą wzoru (lV.l 19).
I 11 r f 1'
- T/2 . ".. A T/2 A T
h-(s) =•A \ c-s 1 dt-A \ c-st dl ~~ - ------ c- st I + ____ e-st 1f
dt d11,
11 I\() I T--1
O 7'/2 S O S T/2
T '/'-I
Fr(s) \ I 1 (r) [ \ c -'( 11 ·l<)f,(11)t!uJ dr
o o ,.
.,
 398 IV. PRZEKSZTALCEN!A CALKOWE 5. WŁAŚCIWOŚCI PRZEKSZTALCEN!A LAPLACE'A 399

czyli I J
T 1'-·r 1 (I) 1 OJ

Fr(s) = \ c-s< j~(r) [ ) c-""f2 (11)d11j dT (lV.125)

.\'(s) = -
w
-,--
s ... -l-m2
+w
o o więc ostatecznie
Równość (lV.125) przekształcamy do postaci 1 1 !
1' 1' r T x(t) = --- sin wt-I- - (' /(r) sin w(I- r)dr (IV.127)
(t) (I).)
'1
1'1-(s) = \ c-"'f1 (r)dr · \ c-" 11/2(11)d11-\ c-"'f,(T) [ \ c-·"'f2(11)d11] dr (lV.126) o
O O O T-<

Ocenimy odjemnik J po prawej stronic Lej równości. Niech 1W i (! będą stałymi z warunku
(IV.55), wspólnymi dla oryginałów / 1 (t) i fz(t). ·ĆWICZENIA
Mamy więc dla x = Res> (!
:I. Podać i omówić twierdzenia: o pądobieństwic, o przesunięciu w argumencie oryginału,
T T
o przcsuni<;ciu \\' argumencie obrazu, o granicy obrazu w nieskończoności, o granicy oryginału
I\ c-·'"f2(11)d111· AI )
'J'-T
c-(x-e)u d11 MTe-(X-e)(1'-t)
w 11ieskol'1czoności, o granicy oryginału w zerze, o transformacie oryginału okresowego oraz twier-
'l'--r:
dzenie Borela.
a wi.,c
1' 2. Obliczyć:
111 <, .M 'T) c-\x-u)r e-(x-e)(1'-rJ {/T "" j\f 2 T2 e-(x-u)1' a) .2''[cos(t-2)·l(t-2)], b) .!f'[sh(t-l)J(l-1)], c) 2'[(1-5) 5 ·1(!-5)],
o d) .!f'[c-"' ·I"], 11 EN, c) ..2''[e1-2 .J(t-2)], f) .P[sin 2(1-1).J(t-1)]
Naszkicować wykres każdej z transformowanych funkcji.
Z otrzymanej oceny wynika, że gdy T-+ +co, to odjemnik J po prawej stronie równości (IV.126)
dąży do zera. Odjemna dąży natomiast do iloczynu transformat /i'f/1 (1)]2'[/2(1)], które istnieją 3. Obliczyć .P-transformatę funkcji:
z założenia. Wynika stąd, że i lewa strona równości (IV.126), czyli F1-(s), ma granicQ gdy T->- +o:i, a) f(l)-=l(t-T) dla t<2T, f(2T)= 1/2, f(l-[-2.T),~f(t) dla I> O,
a więc istni0je transformata ..'l'[j~(t)-XJ~(t)] i prawdziwa jest równość (IV.122), end. b) /(1) „_, [J(t)-1(1-7t)]·sint dla t 2n-, f(t-!-2r:) -cf(t) dla I> O.
-- s-l-2
Przykład 1. Obliczyć 4. Dana jest transformata oryginalu/(s) = '
1 - -] s(s 2 -l-5s-l-4)
!f'-1 „ - - -
. I_ s(s-1-1) Oblii:zyć/(O),f'(O) oraz/"(O) dwiema metodami:
a) za pomocą tw. o granicy oryginału w zerze (nic znajdując oryginału),
Met od a pierw s.z a (za pomocą tw. Borcla) b) znajdując oryginał, następnie obliczając jego pochodne, itd.
I I 5. Rozwii1zać równanie:
f(!) ,,, \ .!(T) c-(1-r) dr= e- 1 ~ e' {/-r = 1-e- 1 t I
o () a) x(l)-1- \ (t-T)x(r)dr 0 = e-', b) x(I) =' 2t-1-) sin(t-r)x(r)dr,
Met od a drug a (za pomocą lw. o .~'-transformacie całki)
() o
I t!x dx ~
c) dl -1-x =' /(t), x(O-l-) -- 1, d) ----1-x-1-\ c•-<x(r)dr ~- l, x(O) =O,
Jlt) = \ e··' dr"" l-e- 1 dl i>
() 3
d x
M et od a t r z c ci a (za pomocą rozkładu na ułamki proste) e) -~/i·,;- - x = f(t), x(0-1-) =O, x'(0-1-) = 1, x"(0-1-) = -1.

Wska z ów ka. Korzystać z tw. Borcla; /(t) w zad. c) i e) oznacza Ol')'ginol.

f(t) = 1-c-'
6. Udowodnić, że jeżeli f(t) jest oryginałem, a> O i 10 "> O, lo

Przykliul 2. Rozwiązać równanie I „„!''."

.!f'[f(al-fo)] =• -- c " „
( s)
,p, {!
/ „„

a I

--·
2
+w 2
x =f(f) Jest to tzw. twierdzenie o podstawieniu liniowym w argumencie oryginału.
dt
\V ska z ów ka: f(at-1 0 ) = f(at-t 0 ).l(al-t0 ).
x(O) =O, x'(O) '= l, przy czym/(/) oznacza dowolny oryginal.
Udowodnić, że jeżeli /(s) jest ..0'-transformatą oryginału /(t), a oznacza dowolną liczbQ
7.
Mamy tu
zespoloną i c O, io
s 2 x(s)-s · 0-1 ·l-w 2 :X(s) = j"'(s)
stąt!

x(s)
)'(s)+l
1 2
fr' [f(cs-1-a)] =
Jest to tzw. twierdze11ic o podstawie1ti11 liniowym w argumencie obrazu.
+-% c f ( ~)
1

s ·-l-<J)
 IV. PRZEKSZTALCEN!A CALKOWE ". Jl(JWNANIA OPERATOROWE LINII DLUUll'J '!Ol
400

Zwrócić uwagę na związek tw. podanych w zad. 6 i 7 z twierdzeniami o podobid1stwie i prze- przypadek linii jed11oslro1111ic 11ieogra11iczo11l!j, a więc bicdz.iemy poszukiwać pary
suniGciu. funk"ji u(x, t), i (x, 1), ktC>ra spełnia układ równai'1 (lV.128) w obszarze
P(s) .
8. Można udowodnić, że jeżeli
Q(s)
Jest funkcją wymierną wla.friwą, której wszystkillli o x'< +u.J, () (IV.12 11)

bicgunaini są s 1 , s2 , „., SN, to warunki początkoll'e

N -
"~ i 0(x)
g- 1 [ !'(!;)_]
Q(s)
= )
f':;I
res,
·k
[-!'<!}__ e"]
Q(s)
(*)
lim 11(x, 1),.
i--.,O·i-
110 (x), lim i(x, t)
t--:--0+
(JV.130)

oraz wamnki brzegoll'e, które sprecyzujemy później.

Wykazać, że jeżeli wszystkie bieguny są pojedyncze, to
Układ (IV.128) posłuży nam za przykład, na którym objaśnimy metodę rozwią­

2!-' [· /'(:''J.] ~·
Q(s)
L_ N
P(s,,)
k• I Q'(.1·,J
c"k' (**)
zywania równai'l ró:l.nicz.kowych cząstkowych za pomocą przekształcenia Laplacc'a.
Należy podkreślić, że ta metoda obfituje w różnego rodzaju sublclnośc.:i natury ma-

Wzór(**) wyprowadzić dwiema metodami: korzystając ze wzoru (*),a nastQpnic bezpośrednio -

tematycznej; nic będziemy się jednak nad nimi zatrzymywać, mając na celu za poz··
_ . P(s) . nanie Cz:;1 tclnika jedynie z samą ideą metody.
rozkładając funkcJ<,; „_____ na ułamki proste.
Q(s) Przypuśćmy, ż.e szukane przez. nas rozwiązanie układu (l V.128) istnieje, przy
czym l'unkl:je u(x, t) oraz i(x, t) są dla każdego x E (O, +-co) orygi11ala111i ze wzglr,:d11
9. Obliczyć różnymi metodami i porównać: ich efektywność:
1w zmienną r. Oznaczmy
a) :l'-'[·-···s:+L.] bJ .:!'-' [----!·--], c) .:l'-'[·-3s~_--I_]·
· s 2 (s-i 2) ' (s -l-1)2 2
_ (s 2 +JJ"
10. Która z funkcji: Tt(X, s) '= ) c-" u(x, t)dt, i(x:, s) = ~ c-st i(x, t)dt (lV.131) 0

o () .
I s+I
a) c) cl) s 2 -l-s-1- l
,,-''+I" b) i-' s+l Zmienna x jest tu parametrem.
nic może być .:!'-transformatą oryginału? Przypuśćmy następnie, że dla funkcji u(x, t) oraz i(x, t) są prawdziwe 11ast1;-
s 11! pującc przekształcenia:
Odpowiedzi. 2. a) c-2s, b) c--s d)
s 2
+1 I
I 2 c-s'f \' d1r d _
di == -- -- u(x, s)
e) -~\~~=-1 c-2s, f) _,_ c-s.
s 2 -l-4
3. a)
s( I
b)
.l e-·'' ------
()
dx dx
(I.V. lJ2)

I
I oraz
4. O, I , - 3 . 5. a) .„ ___ (c- 1 ---sin1-1-cos t), b) ··--- (1 2 -1-6), c) e- 1 \ e' f(-r)d·c-i-c--',
2 3 ()

12 2 - -'- . {l J ~ ( - '- {l -- - -~- . (i ) . ~ e-st di_ dt o= J_ f(x s) (IV. 133)

cl) 1
- '2"
e) ------c 2 sm
y3 2
1+ \ e'-c 2 cos - ·- -r- y3c - sm-----"r: .f(t---r)d-r.
3 1J 2 2
Jo r)x dx '

a ponadto
9. a) I 1 1
---+-------e-2•, b)
1
„--(si111-1cos1), c) L1 2 s1'11 I. IO. c) d).
4 2 4 2 2

(I

ili. RÓWNANIA OPERATOROWE LINII DLUGU~.1 czyli

~o
c)u -
Rozważmy równcmia linii długiej " c-st - ' dt ~co .1·1/(x, s)-- llo(x) (J.V.134)
• 1)(.

--~~ = Ri+L ~~ 1 (por. V. JJO), oraz podobnie

(IV.128)

- -1f- ~' Gu+c ·1H-J .(' ('-·" i)i r// -

'\ , --)-
(/
. ----
,.'1"(1·
I/
(v)
„, ..'') -- r'o'" (!V.13'.i)
o których była już poprzednio mowa (rozdz. Ir, p. 4 ). Interesować nas będzie ()

.,'
26 Matcurnlylrn c1.cf,ć 1V
fr''

402 IV. PRZEKSZTALCENIA c:ALKOWE 6. RÓWNANIA OPERATOROWE LINII DLUGIEJ 403

'\
•·
Porównując .:/'-trnnsformaly obu stron pierwszej, a następnie drugiej równości W przypadku warunków (IV.140) równanie (IV.138) jest jednorodne
(IV. I 2E), otrzymamy na podstawie wzorów (l V. J 32)-(IV. I 35) następujące rów 11 miia
:!. li (~;~:2. --y 2 Ti(x, s) == o
2

1 (IV.141)

l
Ofie/'(//O/'Oll'C linii dlugicj ( x-
du(x, s) ..
d\~ (R I sL)i(x, .1·)· U,i(;,:) więc jego cal ka ogólna jest następująca

(lV.136) ii(x, s) = Ac1'"'+Be-1'-" (IV.142)

di(x s) 1·
···- - - · , ' ·~co (G 1-sC)u(x, s)--Cu 0 (x)
IX . gdzie A i B oznaczają st:lłe dowolne, które mogą być zależne od parametru zespolo-
nego s. Biorąc następnie pod uwagę wzory (lV.142) i (IV.137) oraz pamiętając, że
Z.wiązki le stanowią uklad dwóch równai'1 różniczkowych z11 1ycząi11yc/1 rzQdu pier-
i 0 (x) = O., dostajemy
wszego wzg!Qclem niewiadomych transformat it(x, s) oraz i(x, s). W układzie tym x
jest zmienną niczalcż.ną, natomiast .1· - - parametrem zespolonym. (lV.143)
Analiza zrnienności napiQcia u(x, t) oraz natężenia prąciu i(x, t)w linii długiej
z.a pomocą .:Z'-transformacji polega na rozwiązaniu układu {IV:l 36) przy stosownie przy czym
dobr:'..11ych warunkach granicznych, a naslQpnic, gdy znamy już obrazy ii(x, s) z = ·g/-.n+sL (lV.144)
oraz i(x, s), na obliczeniu oryginalów u(x, t) oraz i(x, t) za pomocą .2"- 1 -trans- ~ G-1-sC
o
formacji.
Tr a n s ro r ma c j a La p I ac e'a u m o ); l i w i ;1 z a t c 111 s p r 0 w a_ oznacz.a tzw. impedancję falową linii.
d z a n i c z a g a cl n i e i'1 d I a r ó w n a 11 c z ;! s I k o w y c h d w t\ c h Stale A i B wyznaczymy z warunków brzegowych.
Przypuśćmy, że rozważana linia jest pobudzana na swym wejściu (x = O) na-
z m i e n 11 y c h n i c z a I e ~~ n y c h, d o z a g a d n i e 11 d J a r ó w 11 " 1\ r ó ż -
n i cz le owych z wyczaj ny c h. Oczywiście, zachodzi to przy pewnych za- pięciem U(t). Zakładamy, ż.e napięcie to jest oryginałem i ma .:l'-transformatę fl(s).
łożeniach, o których poprzednio wspominaliśmy.
Pierwszy z warunków brzegowych przyjmiemy więc następująco
U kl ad (iV. l 36) lal wo jest rozwiązać· mel od;! cl iminm,:ji: z pierwszego rćnrnania lim u(x, t) = U(r) (lV.145)
X->-O·j-
wyznaczamy i(x, s)

i(x, s) .,„_;~ :r·····'I d1i(x, s)

, \ I ,\ J ~
- Lio(x) I (1V. l37)
Ponadto z przesłanek natury fizycznej wynika drugi warunek brzegowy
lim u(x, t) = O
.X"-:..+ co
(IV.146)
I1
podsl.awimny do drugiego równania. Po "''.'.':;on:miu l:1twegn rnchunku, dostajemy Zakładamy nastQpnie, że dla oryginału u(x, t) prawdziwe są równości
ifii(x,s) „ di 0 (\:) .
lim ..'l' [u(x, t)] = .:!! [lim u(x, t)J
-· ---)'-u(x, s) L ··r· . · C(R I sL)u 0 (x) (IV. 138) lim „'l' [u(x, 1)] ·~ ..'l' [Jim u(x, t)] oraz
I.\. .\'. ·„(1+ X->·0+ x-:-+oo

przy czym ')' oznacza tzw. ll'Sf!Ófczy1111ik przc11oszrnia !i11ii Z uwagi na (IV.145) oraz (IV.142) mamy więc A +B -~ U(s), natomiast z uwagi
na (JV.146) oraz (lV.142) dostajemy O== A (Rey:> O). Stąd ostatecznie
?' 11 (k I ~1:L) ( (;; I ~1«.') (IV.13'J)
()
i/(x, s) =~ U(s)e-r-< (IV. 147)
Równanie (IV. J 38) jest równa niem. różniczkowym li ni owym drugiego rzędu oraz
o wspr\łczynnikach s!alych, które rozwiązujemy w znany spost\b. 1i(x, s), ·c . ; _ U(s) -i·x
1(.\, ,\).~-.z-- e (IV.148)
obliczamy i(x, s) ze wzoru (I V.137).
\V dalszym ciągu zajmiemy sii,; przypadkiem, gdy w a run ki po czą .t -
Ze wzorów (IV.147) i (lV.148) wynika ciekawy wniosek: st os une le !i(x, s)
ko we są zerowe:
d o 'i(x, s) j est d 1 a I i n i i n ie s le o 1'i cze n ie cl ług ie j n i ez a 1 c ż ny
oraz (lV.l•Hl)
y r
o d x i r ó w n i m p e cl a n c j i a I o w c .i t e j l i n i i.
Warunki (IV.140) mają przejrzystą intcrprclac:ję fizyczną: w chwili początkowej Aczkolvl'iek wz1!l'y (l V. 147) i (l.V.148) są proste, jednakże teoria linii długich
(t ~c.c O) V./ linii długiej nie jest zmagazynowana ani energia pola elektrycznego (wa- nic jest łatwa. ograniczymy siQ w dalszym ciągu do rozpatrzenia niektórych
rnnek 11o(x) =O), ani energia pola magnetyC'l.ncgo (warunek i0 (x) '""O). tylko przypadków.
 404 IV. PRZEKSZTALCENlA CALKOWE {>. R(J\'frlA~llA Ol'l'RATOROWE LIN!l DLUGIEJ 405
"-----
Linia bez strat: R = G ~= O. W tym przypadku pomijamy oporność R. oraz Linia zrómmwa:i:ona:
upływność G, więc pomijamy straty energii w linii. Okazuje.się, że takie uproszczenie R G (IV.152)
jest w wiciu zastosowaniach teorii linii długiej w pełni uzasadnio1ic i wysnute stąd L (,'
wnioski są jakościowo poprawne. Dotyczy to w szczególności linii pracujących na Linię długą, której parametry spełniają warunek (JV.152), nazywamy zrów1towazo11ą
wielkich częstotliwościach. lub 11ieznieksztalcąjącą.
Mamy tu

,:~~c=
y = s1lLc oraz
(I

więc
ii(x, s) U(s)e-sifl:t'x

/ t / 0=~
=

oraz
o -----------.._,/
Xa-------
Oryginar x ..._
Na podstawie twierdzenia o przesunięciu w argumencie oryginału dostajemy
a=Uo"f(t-f)
zatem
RYS. IV.25
u(x,t)o= U(t-JILCx)·l(t-Jl'LCx)
oraz Oznaczmy

i(x,t)=vrf- ucr- 1/Lcx)-1(1-vZcx)

Marny więc
Zazwyczaj oznaczamy
?' oraz
(IV.149)
Zwróćmy uwagę, że w tym przypadku impedancja falowa Z jest taka muna jak dla
więc ostatecznie linii bez strat.

u(x, t) = u(1- ~) .J (1-~-) (lV.150)

Mamy następnie
t~

1/(x,s) = e-·;;"' U(s)c-li"

X

oraz
ora:1.
-c·•· c- li
V
,j X•
(lV.151)
i(x, s) = - x U(s)c - v"
L
Vvyznaczonc rozwiązanie ma przejrzystą interpretację fizyczną. Zarówno na- więc ostatecznie
pięcie jak i natę:lt:nic prądu rozchodzą się w linii w sposób falowy, z prędkością v (IV.153)
określoną wzorem (JV.149). Mamy tu do czynienia z jedną tylko falą pierwotną,
u(x, t) == c "·U
__ ,1_ x (
t--:;
X )
·1
( X )
t-·7-;·
biegnącą w dodatnim kierunku Ox, natomiast nic występuje fala odbita, biegnąca oraz
w kierunku przeciwnym: Fakt ten jest ściśle związany z założeniem, że linia jest
niesko!'1czenie dh1ga. i(x, 1) =co ·v:~- c-;> u(t-:;) .J (1--~-)
Na rysunku IV.25 podana jest interpretacja geometryczna oryginalu (lV.150),
Z otrzymanego rozwiązania wynika, że w tym przypadku mamy także do czynienia
w przypadku gdy U(t) = U0 J(t).
z falą napięcia oraz zjalą natężenia prądu, które przemieszczają się ze stalą pręd-
Interpretacja oryginału (IV.151) jest analogiczna.
.,I
. ,, 40ó IV. PRZEKSZT/\l.<:LNIA CALl(O\VE 6. HÓIVNANlA OPERATOROWE LINII Dl.UGIEJ t\07
\

kością ·v w dodatnim kierunku Ox. Dla ustalonej wartości Xo, a wiQc w ustalonym oraz

punkcie linii, napiQcie 11(x0 , t) jest w IrnżdGJ.,, c Il\Vt·1·1 I . · Xo . ' 1„

V wprosl proporcj, oin]i ~
i(x,s)~= U(s) c

Xll .
do napiQcia na wej:;ciu linii w chwili /- , a wiQc w chwilt 11•cze.i'11h'.iszef Wspól- W dalszym ciągu ograniGzamy siQ do przypadku, gdy U(t) = Uol(t). Mamy wów-
czynnik tej proporcjonalności prostej
'' czas U(s) U0 /s, wiQc

li(x, s) (lV.155)

świadczy o tłumieniu fali napiQcia wzdłuż linii. oraz

Analogiczne uwagi dotyczą natQi.cnia prądu. (lV.156)
Na rys. I V.26 podana jest interpretacja geometryczna oryginalu (IV. I 53) w przy-
padku, gdy U(t) 0U 0 /(t).
Dotychczas nie rozpatrywaliśmy jeszcze transformat tego typu. W celu znale-
zienia oryginału należy tu skorzystać ze wzoru (lV.61), który określa przekształ­
cenie ..'l'- 1 , odwrotne względem przekształcenia Laplacc'a. Nic bQdzicmy tego ra-
clrnnku wykonywa{;, gdyż jest on dość uciążliwy, vv prak.lyc•c' zaś nic ma zazwyczaj
potrzeby przeprowadzania tego rod".'::i.iu ub!i.c1.ci'i, ponicwa;': korzysta siQ z tablic
rr:.111sfor111al.
Z tablic odczytujemy

(!V. l 57a)
Or•t/ilinrff
tl' ,
IL""/Jol!··;;·X' 1(t
oraz
RYS. IV.26 (1V.l 57b)

W /iniac/J te/e1.'rm1.mli.1Tinyc/J warunek (lV.152) nic jest na ogól spełniony .

..,
.1~azwycza.1
. R Ci
··c; . . . . , . . . „
]\ltckiecly zw1Qksza się sztucznie mdukcy.1nosc w celu uzyska- S)·mhoł s nalc:i.y tu rozumieć jako u:i.yty w znaczeniu i/s,
()
zaś Erf z== 1-crl' z,

o.ia równości (I V. l 52). Czynnośl; tQ nazywamy p11pi11izm;ją od nażwiska fizyka czyli

amerykai'iskiego pochodzenia serbskiego, M ICHAJLO PUPINA (1858-1935).
(IV.158)

Kabel Thomsona: ], -· iG O. Uwzględniamy tu opornosc oraz pojcmnosG

linii, natomiast: pomUamy indukcyjnośl; i upływność. Przypadek len był zbadany
(por. czt;ść f, str. 198). Pn prawej stronic n'wnu;.ci (,\!.l57a) i (IV.157b) pominiQlO
po raz pierwszy przez fizyka i matematyka angidskicgo WJLLIAMA Tm>MSONA,
w związku z pracami nad kablem transoGeanicznym. Przypadek ten jest pod wzglQ- w cc·l1: 11nr,i:;1.czcnia zapisu czynnik i
dcm matematycznym znacznie trudniejszy od poprzednich. Mamy lu
u(x, 1) (IV. l 59)
" == {1~c\·
o
oraz z
więc na podstawie wzorów (IV.147) i (IV.148) dost:ijemy oraz

. - X 1iif(·-.~-
([V.160)
11(x, s) U(s) e "
408 IV. PRZEKSZTALCENIA CALKOWE G. l(ÓWNANIA OPERATOROWE LINII Dt.UGIEJ 409

Otrzymane wzory umożliwiają przeprowadzenie analizy zmicnnofeci napięcia Na rys. lV.27 i I V.21i znajdują się wykresy oryginałów u(x, t) oraz i(x, t),
u(x, t) oraz natężenia prądu i(x, t). Na wstępie zauważmy, że w tym przypadku sporządzone na podstawie zebranych tu informacji.
zjawiska nie mają charakteru falowego: w każdym punkcie x linii zarówno napięcie
jak i natężenie prądu zaczynają się zmieniać (rosną) od chwili t =O. Zgodnie ze
wzorem (IV.159), dla każdego ustalonego x > O ze wzrostem t napiQcie wzrasta
asymptotycznie do U0 • Zauważmy następnie, że dla każdego x > O natężenie prądu
rośnie ze wzrostem t od zera do wartości maksymalnej, którą osiąga dla t ,.,, ·} Rcx2

i - __ll.!.i_ 1/--~~= ~ o 484 _u_rJ_

""'x -- .Rx J ne , Rx

RYS. IV.28

ĆWICZENIA

l. Opisać rnclo<lQ oi1cralorową rozwiązywania równai1 różniczkowych cząstkowych.

2. Wyrugować z ukladu (IV.128) f'unkck i(x, t), a nasl<;pnic zbadać, jakiego typu jest otr~y.~
manc równanie cząstkowe w każdym z trzech rozpatrzonych w tym punkcie przypadków: a) hn11
bez strat, b) linii zrównoważonej, oraz c) kabla Thomsona.
3. Naszkicować przekroje wykresu funkcji (lV.160): a) płaszczyznami t "~ const, b) płasz­
o czyznami x ~" const.

4. Linia długa ma nastr,,pującc parametry: R = 6,5 · I o-" [~~!i-] , L ·- 2,29 · 1o-" [_.I;:-]•
.G' ,, 0,5· lO--" 1· 1
]. Zbadać, czy jest to linia zrów11oważ.011a. O ile
RYS. IV.27 . Llm
nalcż.y zwii,;kszyć indukcyjność L, żeby otrzymać linii,; zrównoważoną'!

a nastQpnic maleje asymptotycznie do zera. Ponieważ dla L = O mamy Odpowiedzi. 2. a) i b) równanie hiperboliczne, c) równanie paraboliczne. 4. Nic; induk-

iJu cyj11o:ić: nalc/v zwi<;kszyć o ó5,56· IO-" [-~1'.-].

i= -- -R vx
co łatwo sprawdzić zarówno na podstawie wzorów (fV.f59), (IV.160), jak i bez-
'7. DYSTRYmJC.JA DJKILTA Dlm.ACA
pośrednio z układu równai'i (lV.128), wiQc - dla ustalonego x - punkt, w którym
natQżenie prądu osiąga maksimum, jest jednocześnie punktem przegięcia wykresu
W roku 1928 fizyk angielski PAUL DIRAC (ur. 1902) wprowadził cl? mc~haniki
napięcia, które osiąga wówczas wartość
kwantowej nowy element. formalizmu matematycznego, który nazwał f1111kqą de/te'.
i oznaczył symbolem b(t). DIRAC przyjął, że ftmk«ia delta jest okrc~Iona na calc.1
~
00

2Uo
--==- 11 ,
~
11
I' -
-
yn ·- c- -4u
" ~ O'317 Uo
J,'2_
osi liczbowej i spclnia nastę,pującc warunki:
2
J o gdy t 'i () (lV.161)
,1(1)
a wiQc wartość niezależną od x. t-1 (f_) gdy t == ()
.', .
Ir''·, I I
I

..
\
410 IV. PRZEKSZTALCENfA CALKOWE
·-·--·----·----·-------------------·-·---·----·------------·---------
7. DYSTRYBUCJA DELTA DIRACA
-·--------„--- ____,__.__ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ „ _ _ _ ,__,_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ „ _ _ __
411

ornz
+uJ
.lr ,.c . '
oi)lt~_._. (IV.162)
W 1eorii funkcji zmiennej rzeczywistej warunki (iV.161) i (lV.162) są wzajem-
nie sprzeczne, ponieważ o(t) =o z wyjątkiem jednego tylko punktu t '~" o, zaś
całka od ---w do +w z o(t) jest r ó ~n a od zera. Żadna funkcja nic spełnia jedno~
czcśnie warunku (IV.161) i warunku (lV.162). Te dwa warunki stanowią jednakże
równie niepoprawny jak przekonywający wyraz pewnej intuicji fizycznej: o(t)
reprezentuje mianowicie 11iesko1lczenie wielki impuls pojawiający się w chwili t = O
i trwający nieskmlczettie krótko (warunek IV.161), przy czym efekt działania tego
impulsu mierzony całką od -w do -I-co jest równy jedności (warunek IV.162).
Warunek (IV.162) oznacza zatem takie wwrmowmtie impulsu, na skutek którego
cfokt jego działania jest jednostkowy.
Jf'rzykl1ul. Rozważ.my obwód elektryczny przedstawiony na rys. IV.29. Obwód ten zawiera
źródło stałego napi~cia U, kondensator Coraz wyłącznik. W chwili t O zamykamy obwód. Z uwagi
na brak oporności, kondensator zostanie naładowany momentalnie . tzn. w chwili t' O. \V lej
syluacji nic istnieje funkcja, za po1nocą której n1o:i.11a przedstawić zrni,~nnm;r; nat~żcnia :)r:~d11. :xdyż
Rvs. IV.29
pisywaniu mu wlaściwości ([V.161) i (lV.162), których żadna funkcja nic ma. Mi-
mo tak poważnych zarzutów posługując siQ deltą Diraca u1.yskano wicie cennych
wyników i w początku lat trzydziestych stało sic,: już oczywiste, że zajmie ona trwałe
miejsce w rizycc teoretycznej. Zaczęto więc poszukiwać teorii- matematycznej,
w ramach której jest możliwe .ścisłe określenie delty Diraca, tak jak niegdyś poszu-
kiwano ścisłego określenia liczby niewymiernej, czy też formalnych podstaw ra-
clmnku na liczbach zespolonych.
Teoria matematyczna, na gruncie której można wprowadzić pojęcie delty Di-
rncci w sposób nic budzący zastrzeże11 natury logiczn"j, powstała w latach czterdzics-
i pi\1\lziesiątych naszego stulecia i nazywa się teorią dystrybucji. W ramach
k.i teorii J"cizszerzone zostało pojęcie fimkcji, tak jak kiedyś rozszerzone zostało
pojęcie lic::by. Rozszerzenia tego dokonano różnymi metodami, przy wydatnym
udziale matematyków polskich. Pierwsze historyczne ujęcie teorii dystrybucji po-
dał matematyk francuski LAURENT SCHWARTZ (ur. 1915) w roku 1945 .. Inne, bardziej
przystępne, ujęcie tej teorii podali w Jatach 1955-1957 matematycy polscy: JAN
MIKUSJŃSKI (ur. 1913) oraz ROMAN SIKORSKI (ur. 1920).
· Podamy teraz zwięzłą informacj1< o teorii dystrybucji MIKUSIŃSKIEGO i SIKOR-
SKIEGO. Pragnąc jednak jak najbardziej uprzystępni6 kn n;.c\atwy wykład, poprze-
dzimy go elementarni teorii liczb rzeczywistych w ujęciu CANTORA, gdyż teoria ta
jest podobnie zbudowana, dotyczy zaś dobrze znanych poję6 i jest bardziej elemen-
tarna.
!Liczby rz;:ć~zywistc wcllł11g Cantom. Za punkt wyjścia teorii bierzemy zbiór
/ic;;/1 ll'J'ł1licr11yclr.

jest ono równe zeru zarówno dla ujcm1iych jak i dla dodatnich wartości zmiennej t, natomiast Def. Ciąg {a„} liczb wymiernych nazywamy ciągiem pod~tawowym, jeżeli
w chwili I ~' O nalQżenie prądu nic ma określonej warlo;ki (intuicja podpowiada nam, że jest ono spełnia on warunek Cauchy'ego
wówczas nicskm1czcnic wielkie). Zwróćmy uwagę, że nali;żcnfo prądu jest w rozpatrywanym przy-
kładzie właśnie tego rodzaju, jaki ma za. zadanie wyrazić warunek (1V.16ł). Zauważmy rn1slQpnic, /\ V/\ lar-as!< e
c>O 1~ r,s>t5
(e EW, oEW)
:i.e ładunek zgromadzony 11a okładce kondensatora w chwili I 'c' O wynosi CU. l'osluguj<)C siQ więc
Zauwai.my, i.e warunek Cauchy'cgo nic jest wystarczający do zbieżności ciągu w zbiorze W.
beztrosko symbolem całki oraz oznaczając nat('żcnic prądu symbolem i(t)- a wi"c takim, jak gdyby
Na przykładciqg
było ono f'unlccją - można napisać równość:
+m ,I (1-1---;
· 1 )"1J
\ i(t)dt CU (IV.163}
jest ciągiem liczb wymiernych, który spełnia warunek Cauchy'ego i nic ma granicy w zbiorze W,
gdyż - jak wiadomo - granicą tego ciągu jest liczba niewymierna c.
której sens fizyczny jest oczywisty. Formalne porównanie tej równości z warunkiem (IV.162} pro-
wadzi ostatecznie do wniosku, :i;e wzór Vif zbiorze wszystkich ciągów podstawmvych określamy n:lację równoważności
(IV.164) dwóch ciągów.
przedstawia szukaną zależność natężenia prądu od czasu. .'iągi podstawowe {a„} i {b„} nazywamy równoważnymi, jeżeli

1
Przytoczony przykład charakteryzuje dość dobrze typ modelu rizyczncgo,
dla którego próba formalnego opisu matematycznego prowadzi w naturalny sposób
/\ V /\ la„-b„J <
1::>0 /j 11:>b
e (e E W, 15 E W)

do delty Diraca. Istnienie takich modeli nie stanowi jednak żadnej podstawy do }l;_ó;i,nica dwóch ciągów równoważnych jest więc zbieżna do zera.
posługiwania się niesprecyzowanym matematycznie pojęciem, które kryje się za Jeżeli ciągi {a„} i {b„} są równoważne, to piszemy
symbolem ,J(t) i do traktowania go na równi z funkcjami, przy jednoczesnym przy- {a„} ~ {h„}
412 IV. PRZEKSZTAl..CENIA CALKOWE 7. DYSTRYBUCJA DELTA DIRACA 413

Tak określon<t relacja równoważności ("') ciągów podstawowych jest: Zbiei.ność nicmal jed110.1·1ajną oznaczamy symbolem '''~: , a wi<,;c symbolem
zwrotna: {a,i} ~ {a11 } , zbieżności jednostajnej z postawioną nad nim kropką. Oczywiście ze zbieżności
symetryczna: ({a11 } ~ {b11 }) => ({b11 } ~ {a11 }) jednostajnej wynika zbici.ność niemal jednostajna w tym samym przedziale, ale
oraz przechodnia: [( {a11 }N {b„}) /\ ( {b„} ~ {c„})] => ( {a11 } ~ {c„}) nic na odwrót. Ze znanego twierdzenia o ciągłości funkcji granicznej wynika łatwo,
Korzystając z tych właściwości można udowodnić, że zbiór wszystkich ciągów że f'Hnkcja graniczna niemal jednostajnie zbieżnego
podstawowych daje się rozłożyć na klasy nic mające wspólnych clcrn<ontów, pr,.y c i ą g li r li n k c j i c i ą g ł y c h j e s t r li n k c .i ą c i ą g ł ą.
czym cl w a c i ą g i p o cl s t a w o w c n a I c ż ą cl o t e j s a m c j k l a s y Dcf. Ciag {J;,(1)} funkcji ciąglych nazywamy ciągiem pocl.l'tawowym, jeżeli
wt c cl y i t y I k: o w t c cl y, g d y s ą r ó w n o w a ż n c.. istnieje taka nieujemna liczba całkowita k, taki ciąg funkcji {/~1 (t)} i taka funkcja
F(t), że
Dcf. Liczba rzeczywista jest to klasa równoważnych ciągów podstawowych. (IV.165)
Pojęcie liczby rzeczywistej wprowadzamy więc w teorii CANTORA identyfikując
oraz
równoważne ciągi podstawowe. Każdy taki ciąg nazywamy repreze11tantem klasy
/~ 1 (t) =~: F(t) (lV.166)
ciągów mu równoważnych, a więc reprezentantem liczby rzeczywistej stanowiącej
tę klasę. Zamiast reprezentant, mówimy też ciąg aproby1m1jący elaną liczbę rzeczy- Każdy ciąg niemal jednostajnie zbieżny jest więc oczywiście podstawowy
wistą. Do określenia liczby rzeczywistej wystarczy oczywiście znajomość jednego (przypadek k ,.. O).
jej reprezentanta. Jeżeli takiego reprezentanta oznaczymy symbolem {a„}, to licz- Przyklmf.. Ciąg (/;,(I)} określony nasli;pująco:
b<,? rzeczywistą stanowiącą klasQ ciągów mu równoważnych oznaczamy symbolem
dla I o
(a„) lub krótko jedną literą, na przykład A.
Jeżeli liczba rzeczywista A ma reprezentanta {a}, który jest ciągiem stałym, · dla o I<
(lV. l C.7)
1;,(1) 11
a wi<,;c ciągiem o jednakowych wyrazach będących liczbami wymiemy111i, to 1aka
l i cz ba A okr eś I a j c cl n o z n ac z n ie lic z b ę wym i c r n ą a. Licz- dla I
11
ba a jest w tym przypadku impólną granicą wszystkich ciągów aproksymuj~[cych
liczbę rzeczywistą A. Na odwrót, każda liczba wymierna a określa jednoznacznie jest zbieżny do funkcji granicznej
liczbę rzeczywistą (a). Z tego względu liczbę rzeczywistą (a) ulozsamiamy z licz- I o dla I·-' o
/(1)
bą wymierną a. Liczba rzeczywista, która nic ma reprezentanta będącego ciągiem l I dla I> o
stałym (o wyrazach wymiernych!), nazywa się liczbą niewymierną.
.Zbieżność ciągu (lV.167) nic jest niemal jednostajna, gdyż funkcja graniczna f(t) nic jest ci;1gla.
W praktyce posługujemy się często cl w o m a reprezentantami liczby nie- Wykażemy, że ciąg ten jest jednak ciągiem pod.1·tawowy111. Isto lnic, ciąg {F;,(1)} okrc.~lony nast~­
wymiernej, Śą to: ciąg p r z y b J i że 11 cl z i e s i ę t ny c h z n i c d o 111 i a - pująco:
r e m i c i ą g p r z y b I i ż e 11 cl z i c s i ę t n y c h z n a cl mi a r e rn. Pierwszy () dla I< o
I
z tych ciągów nazywa się rozwinięciem dziesiętnym .danej liczby niewymiernej.
Budując dalej tcori<,; CANTOHA liczb rzeczywistych należy określić podstawowe 1-;,<n
: nl 2
dla O< I
(LV.168)

Ir
2 li
relacje i działania arylmel.ycznc, t:zym nic będziemy się już zajmowali.
Przejdziemy teraz do wyłożenia elementów teorii dystrybucji. dla I.
'lu 11

spełnia warunki (l.Y.l65) i (l.Y.166), przy czym k • I oraz

Dystrybucje wcdlug Milmsińskicgo i Sikorskiego. Za punkt wy1scm teorii
F(I) I· i(I) (IV.Hi9j
bierzemy zbiór wszystkich ciągów u;,(t)} jimkcji ciągłych, określonych w pewnym
wspólnym przedziale otwartym (a, b) sk.oi'1czonym albo niesko!lczonym. Jeżeli Zbieżność ciągu (J~,(1)) jcsl lu nawet jednostajna.
w
1
dalszym toku wykładu przedział (a, b) nic będzie bliżej sprecyzowany, to należy Na rys. IY.30 jcsl przedstawiona interpretacja gcomclryczna tego przykladu.
przyjąć, że rozumowanie dotyczy całej osi liczbowej.
Jeż.cli dwa ciągi {l;;,(t)} i { G„(t)} są niemal jednostajnie zbieżne do wspól-
nej funkcji granicznej, to piszemy
])cf. Ciąg {j;,(t)} nazywamy 11iema/jed11ostaj11ie zbieżltym w przedziale (a, b),
jeżeli jest zbieżny jednostajnie w każdym przedziale domkniętym (c, d) c (a, b). F;,(I) , 0 : ,.:_, G„(t)
.,'
 414 IV. PRZEKSZTALCENIA CALKOWE 7. DYSTRYBUCJA DELTA DIRACA 415
·-----------

Dcf. Dwa ciągi podstawowe {J;,(1)} i f.1;11 (1)} nazywamy r1Ji1•11o1vaż1t)'llli
jeżeli istniL:ie laka liczba calkowita k, taki ci:u_r. {F;,(1)} i (;i];i {G że. '11
(')},
F;/'l(t) ···• .1;,(1), Gf/'l(t) g 11 (1) oraz !';,(!) ·,: ·
. (lY.170)
Ostatni warunek oznacza, i.c róznica dwóch ciągów równoważnych jest
niemal jcdnost:~jnic zbiei.na do zera.
określa jcd no znacznie dystrybucję (f(I)). Z tego względu cl y s t r y b u c j ę (j(t))
utoż.samiamy z funkcją ciągłą.1(1).
Istnieją jednak takie dystrybucje, które nie mają reprezentanta będącego cią­
giem stałym funk<:<ii ciągłych, a nawet takie, które nie mają reprezentanta zbieżnego
w zwykłym_ sensie do jakiejkolwiek funk<:<ii. Okaże się, że wśród takich właśnie dystry-
bucji odnajdziemy deltę Diraca.

Rozważmy ciąg { <l 11 (1)} określony następująco:

'/_·:---·1;, (I) Dystrybucja S Diraca:

f;:(I) -1~(1)

'
I
F,,(l)::r(I)
' 21
!11+11 dla l ~
--~~{"'~
/o
I Il
'
·-----·-01 1i;1---- ·-r- o"(t) = L-J/21 dla 0<1~~;
Jl
(IV.171)

RYS, IV.30 I o dla 111 >-·-

1

{g11 (1) J- są rt'>wnowai.ne, to piszemy

l 11

u;,(1)J .~ fg„(1)} Ciąg ten nic jest niemal jednostajnie zbieżny, gdyż nic jest zbieżny w punkcie I = O 0

(rys. lV.31).
Określona w ten sposób relacja ~ równowai.ności ciągów podstawowych
jest z11'rotna, .1:1•111et1ycz1111 i przecliod11ia. Korzystając z tych wlaściwości moi.na
rnlowodnić (podobnie jak w teorii C'ANTORA), i.c :;.biór wszystkich ciągów podsta- X

wowych daje siQ rozloi.yć na klasy nic mające wspólnych elementów, przy czym n I I
dwa ciągi podstawowe nale:i.ą do tej samej klasy wtedy
i l y I ko w t cd y, gdy są r ó w Il o w a ż 11 c.

Dcf. nystryht1(j11 jest to klasa równowa:i.11ych ciągów podstawowych.

Nazwa 1(1·stryl1Jf(:j11 pochodzi od łac. słowa distrih11tio (podzial). I t

n
Zwracamy uwagę, że clcf'inicja liczby r;:cc::y11'istej w teorii CANTORA i definicja
dJ',\'/1',l'h1tl:ii w teorii IVIIKUSIŃSKIEGO i SIKORSKIEGO brzmią jednakowo; inne zna- RYS. IV.31
czenie mają _kdnak: w każdej z nich terminy: r1!11·11m1·11::11o:i1: i ciąg po1!.l'tawm1y.
Czytelnik z pewnością spostrzegl, że w podobny spo:;(\l) definiuje siQ pojęcie kom- Wykażemy, że ciąg (IV.171) jest podstawowy ..W tym cel n utwórzmy ciąg {<p„(t)} o wyrazach
hhiacji, pojęcie wd.!ora swobodnego i in. t
Dla okre:ilcnia dystrybucji wystarcza oczywiście znajomość jednego ciągu <p„(f) ~" ) ,)„(r)dr
podstawowego z klasy stanowiącej tę dystryhucjQ ..kżcli oznaczymy icn ciąg sym-
-U)

holem u;,(!)}, to dys!ryhlll0jy będącą klasą ci:1gÓW lllll n'>\VJlOWai.nych OZ\l:JCZ:lJllV czyli - po wykonaniu prostych rachunków
symbolem <J;,(1)). .
r () dla --_, --
Każdego repreze11tanta [/;,(/)] dystrybmji (J;1 ( / ) ) 11a:.>.ywamy ciągiem !!prnk,1y·
II
li

11111i1w1·111 tę dystrybucję. 11 21 2 I I
.. „ „.+111-1---
... dla -- --- ... t<O
~,

.lei.cli dystrybtwia ma reprezcutanta {.f(t)J będącego ciqgic111 s1a/y111 Jub, co 2 2

:
li
<p„(1) .„ (IV.172)
na jc~d110 wychodi'.i, n: prezentanta u;,(t)} 11icm11! jcd11ost11j11ie zbieżnego do funkcji 11212 I
o ·<
.f(f) przypadek k '"' O ---- to taka dystrylm<:<ia określa jcd110::11acz11ie funkciie ci;1gią
„ .. ·

hrnl\l:ja ./(1) jest W tym przypadku Wspc\fn:) funktCj:) graniczną WS~'.yslkieh

/(1) ·
I! ·----··-+111-1----
2 2
dla I

I
Jl

ciągów aproksymujących lę dystrybucję. Na odwrót, ka:~da fnnk.cja ./{I) dla I> ---
l 11
 ' \llllllil
\~

416 IV. l'RZEKSZTALCENIA CAŁKOWE 7. DYSTRYBUCJA DELTA DIRACA 417

Ciąg {tp„(t)} także nic jest niemal jednostajnie zbici.ny, gdyż jego funkcją granicz1><1 jest funkcja .lLh~f:'. DyslrybucjQ (<\(1)) nazywamy dyslryb11L:ią delta Diraca.
skoku jednostkowego Zamiast ( ó„(I)) piszemy zazwyczaj krótko c!(t).
lim <p„(I) ~' 1(1) (lV.173)
Ciąg { b„(1)} jest jednym z reprezentantów dystrybucji c5(t). Można udowodnić,
która nic jest ci<tgła w punkcie O (rys. lV.32). że dystrybucja Dirnca nic ma reprezentanta będącego ciągiem stałym funkcji ciąg­
łych i wobec lego nic można jej utożsamić z żadną funkcją ciągłą.

X
Powróćmy do ciągu {b„(t)} i spójrzmy na rys. IV.31. Ciąg ten jest rozbieżny
w punkcie t ~.·. O, jednakże charakter tej rozbieżności kojarzy się nam uparcie z naiw-
nym realizmem warunku (l Y.161). Ponadto dla każdego 11 prawdziwa jest równość
·!·U)
~ b„(1) di =o J

t
która z kolei przypomina niesprecyzowany matematycznie zapis (JV.162). Spostrze-
Rvs. IV.32 żenia te stanowią pomost między i n t u i cy j ny m ujęciem wiadomości o delcie
Diraca i ujęciem ś c i s I y m, opartym na pojęciu dystrybucji.
Z kolei tworzymy ciąg {l·;,(I)} o wyrazach
1, Rozpatrywany przez nas ciąg {<\(I)} określa dystrybucję <~(t) w zupclności,
I

J·;,(t) .\ tp„(-c)d-c
jednak.że ze wzglQdów natury rachunkowej posługujemy się częslo innymi ciągami
aproksymacyjnymi tej dystrybucji, na przykład ciągiem
Mamy więc

I
I
() dla t .::;; --
li
1
{·~·. 'T~~~'.212-} uv.176)

J (por. rys. IV.34).

2 3 1
11 1 11/2 I [
-·6-+·-2+ ·-·t+·- dla --<I o
2 611 Jl
l';,(t) (IV.174)
I n2(1 ll/2 I
- ·-·--+--+-t+ dla 0< I
6 2 2 611 li

dla I>
Jl

J~.(t)=::: F(t)

Rvs. IV.34

U w a g a. W niektórych zagadnieniach wyeodnic jest posługiwać się dystrybucją della

z. pr:.:cswtif,l)'m argume11te111
_J_ {)
cl(l-·1 0 ) ~ • : \cl,,(/„ Io))
n 11
RYS. IV.33 Punkt 10 naz:ywamy p1111kte111 osobliwym dystrybucji· ó(l-/ 0 ). Dla dystrybucji ó(t) punktem osołJJl ..
wym jest zero.
Ciąg (IV.174) jest jednostajnie zbieżny (a więc także niemal jednostajnie zbieżny) na całej osi licz- Y./ zbiorze dystrybucji są w y k o n a· I n c i j c d n o z n a cz n c:
bowej, przy czym funkcją graniczną jest
dod1111rn1it•: </,(1))+('1„(1)) 7i~· (./;,(1)-1 h„(t))
F(t) = tl(t) (IV.!75)
(por. rys. lV.33). Ponieważ oraz
F;,' (I) ·= ,)„(1)
wic,:c ciąg (lV.171) jest istotnie podstawowy.

27 I\fatcmatylrn czt:f;ć IV
..
\
IV. PRZEKSZTALCENIA CALKOWE 1. DYSTRYBUCJA DELTA DIRACA 419

U'odw1hm •tlysfryliu~c:r.i1m. Wprowadzimy pojęcie pochodnej dystrybuc:ji. W tym Dotychczas mówiliśmy o tego rodzaju utożsamianiu jedynie w odniesieniu do
ccl11 rozw:d.rny dystrybu~ję (/;,(1)), przy czym zakładamy, że ka)'.dy wyraz ciągu funkcji ciągłych, jednakże jest ono możliwe także w odniesieniu do funkcji całko­
u;,u)} ma ciągłą pochodną. Jc)'.cli ciąg {j;,(1)} jest podstawowy, to ciąg {f'„(t)} walnych w każdym przedziale sko1'1czonym, a funkcja J(t) spełnia ten warunek;
jl;:;i taJ;żc podstawowy (zamiast liczby k wystarczy przyjąć k+ I), a więc jest rcpre- zagadnieniem tym nie będziemy się dokładniej zajmowali. Mamy więc
zcntantcrn pewnej dystrybucji (j"„(I)). 1
( - -I··~- arc tg 111) = 1(1) (IV.179)
11}.:~I'. Dyst rybncjQ (/'„(/)) nazywamy pocliod11ą t(l'strybucyjną dystrybucji ' 2 7t /

<.1;,(I)).
l'iszemy przy tym
</.(J.))'
. n tir </"
" n (J))
/<---------
i"la przyklad pochodna dystrybucyjna delty Diraca
li 12 + n.!_ arctg ni
b'(t)
7C , I -1~1121:; /
Analogicznie określamy poc/iod11ą 1~)'strylmcyj11ą dmgiego i wyższych rzędów.
l'-liczmicrnic ciekawym jest tu f'akt, że k: a ż d a dy s t r y buc j a ma po c h o cl -
RYS. IV.35
11 ą d y s tryb u cy j n ą każ d ego r z ę d u. Fakt ten wynika stąd, że każda

fon keja ciągla (w tyn1 zagadnieniu jest nić! funkcja F(t) z warunku (lV.166)) jest
Wobec (IV. 179), (IV. l 78) i z uwagi na to, że ciąg (IV.176) jest reprezentantem
granicą niemal jednostajnie zbieżnego ciągu wielomianów, a zatem jednym z rc-
dystrybucji r5(t), dostajemy często spotykany w zastosowaniach wzór
prcz.cniantów każdL~j dystrybucji jest takżL' ciąg wielomianów. W szczególności,
każda f'itnkcja ciągla/(t) traktowana jako dystrybu~ja (./(1)) ma pochodną (dystry- <J(t) = 1' (1) (IV.180)
bucyjną!) każdego rzQdu. V</ obrQbic dystrybucji można więc różniczkować bez przy czym symbol pochodnej oznacza tu pochodną dystrybuc)~jną.
żadnycl1 ogranicze6. Zwracamy uwagę na analogiczne sytua~je, które miały miejsce
w historycznym rozWtljll pojęcia liczby: \vprowadzcnie liczb ujemnych pozwoliło Przeksztakcnie ]~aplace'a dystrybucji S(t). Rozważmy dystrybucję (IV.179)
o d c j m o w a ć b e z o g r a n i c ze n i a, wprowadzenie liczb \\'ymiernych i przyjmijmy za jej reprezentanta ciąg (IV.167)- por. rys. IV.30. Tak dobrany
pozwulilo d z i cl i ć b cz ogr a n i cze n i a (z wyjątkiem dzielenia przez O), reprezentant ma tę zaletę, że każdy jego wyraz jest oryginałem laplace'owskim.
wprnwadz.t~llie liczb zespolonych pozwoliło p i c r w i a s t k o w a ć b c z o g r a - Obliczymy .:nJ;,(1)]. Mamy tu
n i GZl; ni n ilp. l

ciąg {-~- + .1~ arc tg iii}. ożnć1 udowodnić, że jest I.o ciąg
li

Rozwa7.111y z kolei M .!l'l/,,(t)] = ~nie-"' dt+ ~ e-sr dt

() 1
podstawowy (dowód pomijamy). Ciag ten określa więc dystrybucję
więc po wykonaniu całkowania
/ 1 l
<- +
..... arc tg ni (IV.177)
' 2_, 7t
.!l'[.l;,(t)] = .!1·-(l-e-i.)
2
(IV.181)
s·
(por. rys. IV.'.l.5), która ma pochodną dystrybucyjną
dla R1;s >O. Ponieważ dla każdego 11, /;,(o+) =~ O, więc z uwagi na równość
I
',... ....
·2
+ ·7I-1 arc tg nt/ > = 'TC
li
\1/{2'/
',"
(1v. rnn (l V. I go) naturalne będzie przyjQcic następującej definicji:
.!/' [b(t)] ~C'C lim s- ..'l'[.l;,(t)]
Pochodna dystrybucyjna dystrybucji (IV.177) jest ·wi<,)C delią Diraca (por. (l V.176) ). dl ll->-W

Dystrybu~jQ (IV.177) moi.na 11tożsamić z Cunkcją skoku jednostkowego 1(1), za którą przemawia znany wzór na transformatę Laplace'a pochodnej oryginału.
która jest granicą rnzpairywancgo reprezentanta tej dystrybucji Ponieważ
2

lim (
11-i-vJ
~-
.....
[-
1
TC
arc !.g 111) J(i) !im· s„'/'[j;,(t)] . n ( 1-e _ .'11'--) = 11111
hm---·
11--·~m S
. --
n-+w S
11 (
1-1 s + .„
+ --Ils - -----
211
2
)
=~ I

,,
 ""'i

420 IV. PRZEKSZTAŁCENIA CAŁKOWE

DYSTRYBUCJA DELTA DlRACA 421

więc ostatecznie rz,, funkcji b1c,L1cych oryginałami laplacc'owskimi, lecz dołączymy do tego zbiorn dystrybucje
.~.z;[o(t)] = l (lY.182) typu kcl(t). Przyjmujemy, że nic ulegają przy tym zmianie podstawowe wzory wyrażające związki
między parametrami obwodu, napięciem i natc;żeniem prądu. Mamy zatem
Transformata Laplace'a dystrybucji delta Diraca
f
j e s t w i ę c s t a ł a i r ó w n a j e d n o ś c i.
I · \ i(r)ch ~-, U·l(t)
W podobny sposób wyprowadza się wzór c .
.P[o(t-1 0 )] = e-'10 stąd
i(s) u
który łatwo zapamiętać, gdyż jest zgodny z treścią twierdzeuia o przesunięciu\\ argu- wi~c f(s) ~" CU·l
se s
mencie oryginału.
a następnie, z uwagi na wzór (li'. iB2), dostajemy ostatecznie
W teorii obwodów elektrycznych ważne znaczenie mają transformaty Laplacc'a
i(I) = ClJ. cl(I)
pochodnych dystrybucji o(t). Odpowiednie rozważania, które lu pominiemy, pro-
wadzą do wzoru Równość ta nic różni si<; formalnie niczym od równości (lV.164), napisanej w oparciu o nieścisłe,
intuicyjne rózważania.
n= l, 2, „ .

Całkowanie dystrybucji. Ograniczymy się tu do prostych, lecz bardzo ważnych .Filtrnw:mic funkcji. Niech .f(t) ozni1cza funkcję ciągłą. Rozważmy całkę
praktycznie przykładów. +w +m
Jeżeli k oznacza dowolną stałą, a =I O oraz b =I O, to ~ .f(t)o(1-1 0 )d1 =~ lim ~ .f(t)1J.i(t„-1 0 )dt (lV.187)
b b -·oo dl ,,,_~t1.) -'ro
\ k. o(t) dt = lim ~ k. o„(t)dt (lV.183) przy czym r\,(t) oznacza funkcję określoną wzorami (IV.171).·Ponieważ 011 (1-1 0 ) = O,
~ df /J-)<W ;,

.... l .
W szczególności gdy II-Io I ""' „ .. , WJQC
11
+w
~
1
b(t)dt = l (lV.184) +w Io+ 'fi~

~ J(t) r!,,(t·-t 0 )dl ~ ./(1) ii (t- t0 ) dt

11

Warunek (lV.184) jest taki sam jak (lV.162), lecz ma obecnie w pełni określony -·UJ
Io-·-,-,-
1

sens. Mamy następnie

Prawą stronę tej równości można zapisać tak:
I
1
~ k· o(-c)dr. = k· lim ~ oll(r.)dr. = k· Iim <pll(t) to+-,,--
-w -m-oo -oo
l/(t)-.f(lo)] 1i11 (f-t 0 )dl-\-./(to) ~ oll(t-to)dt (IV.188)
(por. wzory (!V.171) i (IV.172)), więc traktując {rp11 (t)} za ciąg aproksymujący t 0 -· -{,-

funkcji jednostkowej, otrzymamy

Z uwagi na ciągłość funkcji j(I) w punkcie 10 , dla każdego s > O istnieje
I
taka liczba 110 , że dla każdego 11 >· 11 0 kres górny mod ulu lf(t)-1(1 0 )1 w prze-
~ k· o(-c)dr. = k.J(t) (lV.185)
01l -- '-, a zatem mo1I u ł pierwszego
1
. Ic
<l zia ,
'~ I o- -I ,
.
Jest . .
mmcJszy I I
I u-·· . s l<.l a1I-
Stąd .... Jl 2 li

nika sumy (IV.188) jest mniejszy od c. Wynika stąd, że składnik ten dą:l.y do zera,

=;
I

.:z'[~ fc.o(r.)d-c] (IV. 186)

gdy 11 -> w. Ponieważ drugi składnik tej sumy jc1;t stały i równy ./(I 0 ), wiiec os ta··
tecznie
-<O
+m .
tę samą postać jak w przypadku, gdy z1~111iast dystrybu~ji ri(t)
Wzór (lV.186) ma ~ ./(1)1i(t--1 0 )dr ="./(1 0 )
podstawimy oryginał la place' owski.
Przykład. Powróćmy do rozważań dotyczących obwodu elektrycznego, który jest przedsta- Vh.\\r (JV.189) wyra::';; t:;.w. twierdzenie o fil1ro1va11iu za pomocą dyst.rybu~ji delta
wiony na rys. IV.29. Poszukiuny reprezentacji matematycznej i(t) natQżenia prądu nic tylko w zbio- Diraca. Filtro1m11ie polega na tym, ż.e spośród zbioru wszystkich wartości funk~ji
I
"'
tl22 IV. l'RZEKSZTALC:ENI;\ C'Al.KOWI' 7, DYSTRYBUCJA DELTA DIRACA 423

.f(t) całka napisana po lewej stronic równości (i V. Ig(.') wybiera jcd11:1, tę mia nowicie, B. l'ndać przykłady ciągów aproksymujący<:l1 clystrybncję 6(1--1 0 ) oraz sporz:1dzić odpo-
klórą f'unkc;ja/(t) przyjmuje w punkcie osobliwym dy<>trybucji i'l(r / 0 ). czyli w punk- wiednie rysunki.

cie i0 . 9.' Wyjaśnić znaczenie terminu pochodna dystrybucyjna.

Hl. Sporządzić wykres dowolnego wyrazu dowolnego ciqgu aproksymujqcego pochodną
l'rzyltłady. Na podstawie wzorn (IV. I B J) n w my 1
dystrybucyjną delty Diraca.
.j-uJ ! ·n 11. Obliczyć t5"(t) .
\ si11ml·1\(t)dt () oraz ~ COSI0/·1\(/)t//
12. Podać określenie i wzór wyrażający przekształcenie Laplace'a dystrybucji 15(1).
Stąd 13. Na czym polega filtrowanie funkcji ciągłej za pomocą dystrybucji o(I)? Podać kilka
·f-r.o
przykładów.
\ e ju>I t!(t)tft
14. Narysować widma: amplitudowc fazowe dystrybucji i5(1).

a wii;.c transformata Fouriera dystrybucji delta Diraca jest równa jedności 15. Obliczyć: a) y-1 [~-:-~]'
s +1
2 b) 2-1 [--~].
s-1 e) !f![e' + 2 cl(I)],
.'.W[ó(t)]
d) .!l'[f.f (t)-- tl(t)J'
Widmo amplitudowc dyslrybu«ii 1)(1) jest zatem stale: iF(jm)I I, podobnie jak widmo fozp11·c:
16. Obliczyć pochodne dystrybucyjne pierwszego drugiego rzQdu funkcji f(x) = lxl.

>.
(1 (w) ,_, O,

w s k a z ó w k a. lxl 0
= <·v X
2
+·;~:z
17. Wykazać, że dystrybucja <lxl)' ma co najmniej dwa reprezentanty zbieżne w zwykłym
ĆWICZENIA
sensie do dwóch różnych funkcji nieciągłych.
Wska z ów ka. lxl ·= (j;,(x)), gdzie:
1. Podać określenie lic~.by rzeczywistej w teorii CANTOJtA. Wyjaśnić znaczenie terminów:
ci<1g podstawowy (liczb wymiernych), dwa ciqgi równoważne. {-x dla X c·.;, ()
J 11 I
2. Czy ciąg:
ai
Jl (I 1- 11I )"\,I h) {(l I 11) 11 ), c) 1(1 I 11)" I, lllX 2 -X dla 0 <X< --
f,,(x) = ~ li

e) J ~', (--J)h \. jest podstawowy'! Które pary tych ciągl>w są równoważne'? I

lt::-h J. . lx--; dla X
li
Ws k a z ów k a. Warunek Cauchy'ego jest warunkiem koniecznym zbieżności ciqgu. rn. Wykazać, że <lxl)'' = 211(x).
0

3. Podać określenie dystrybucji w teorii Mll~llSJl'.1sKJEGo i S1Ko1tsK1Euo oraz porównać ją

2. podstawowe: a), c) i d); równoważne: a) i d). 4. tak; np. {sin2t},
z określeniem liczby rzeczywistej w teorii CANTORA. 'Wyjaśnić znaczenie terminów: zbieżność nie-
mal jednostajna, ci:ig podstawowy (funkcji ciągłych), dwa ciągi równoważne. 5. nic; każdy ciąg {l~,(t)} spelniający warunek F,\"l (I)~- 11t, (k dowolna

''- C1.y ciąg {sin 21 I- f). jest podstawowy'? Podać przykłady ci<1gów, które S<I mu równo- nieujemna licdm całkowita) jest rozbieżny w każdym punkcie t i' O. 7. Ciąg {F.(I)} określony
1
ważne.
tak: J·;,(t) ~ d„(11)d11 jest jednostajnie zbieżny do funkcji F(t) -- t·.l(t).
5. Czy ci<ig {1111 jest podstawowy'? Podać przykłady ci<igów, które nic S<l podstawowe. --r.o -m
6. Co to jest dystrybucja della Diraca? 2s-I
Jl. 15. a) ó(t)-2 sin t, h) 2t5(1)-l-2c 1, c) ----·---"!·-,
7. Wykazać, ?.c ciąg {d„(I) J określony lak:
o dla I - - O l-s 2
d)
2
11 1 dla ()
li

d„(1) --- 7.
211. Ili/ dla
li li
')

() dla
li

jc~;l podstawowy. Sporządzi<.':: wykresy kilku wyrazów tego cil!gll i na lej podstawie wyjaśnić, dla~
czego mówimy, ~.c ciąg [d„(I) l aproksymuje dystryhucj~ 1\(1) prawc,st ronnic.
 Literatura Skorowidz

Area-funkcje 202 ci;ig rnzhió.ny 239

argument główny liczby zespnltn\cj 234 zhióny 239
I. !JUIJAK B. M„ SAMARSKI A. A„ T!CllONOW A. N.: Zadania i problemy fizyki matematycznej.
impedancji 38 ciągi równoważne funkcji ci:iglych 414
PWN, Warszawa 1965.
Iiuby zespolonej 23tl ciiigłość funkcji 2·H\
2. FUKS B. A„ SZABAT B. W.: Funkcje zmiennej zespolonej i niektóre ich wstosowania, PWN,
Clairaut 51
Warszawa J 95,1.
cykl gra11iC1.11y 143
3. HARTMAN S„ M1KUS!i~SKI I.: Teoria miary i całki Lcbesguc'a. PWN, Warszawa, 1957. łkssel 88
Czebyszew 87
4 . .JANOWSKI W.: Matematyka PWN, Warszawa, t. IT 1967. biegun k-kr<llny .l40 c1~stotliwo~C podstawuwyd1 · drga1'1 struny
5. l<nCEJICll A. H„ ICPACllOB M. JI., MAl<APEIIHO r . H.: C6oprnrn :1aJ\U'l nu (LJi,\ie:lU'll'.liHhIJ\1 pujedynC1.y 3·Hl
186
1.1m!Hj1cpcm111aJlhHhIM ypam1cm1JIM. I3i,1cman 11moJ1a, Ivloc1rna, 1967. 11\'.dU k- .1-10 cz<;śC głó\vtu1 ro1.wini~cia 339
6. lCOl!.lJ!Hl(()B I-I. C„ rmmEP 3. 1;„ c~\l!PllOB M. M.: OCIIOIJHhlC J\l!(jHj1epCHL\ll(IJil>llh!e ypam1c- Borcl Emil 397
osobliwa rozwiniGcia 339
Il11Jl MaTcMa'l'll'lcc1<0ii cjm3lnm. rocy;\. 113!\· cjmsm<o-Ma't'. mrrcpaTypLI, Mocmm 1962.
regt!larna ro:i.winiQcia 339
7. LEJA F.: Funkcji.! zespolone, PWN, Warszawa, 1967.
Calka funkcji /(z) 305 rzeczywista liczby zespolonej 233
ff. LEJA F.: Rachunek różniczkowy i całkowy, PWN, Warszawa 1969.
Laplacc'a 374 urojona liczby 1.cspolonej 233
9. LAWllENTIEW M„ L. LUSTERNllC: Rachunek wariacyjny. PTM, Warszawa 1953.
Lcbesgue'a 430 cwło fali 179
10. OsmwsKI I.: Zarys rachunku operatorowego, WNT, Warszawa 1981.
ogólna 9, 145 sfcryc1.11cj 197
l I. l'IETHOWSKI I. G.: Równania różniczkowe zwyczajne. PWN, Warszawa 1967.
równania rói.niczkc1wegc1 cz:.tstkowcgo czynnik calkujqcy 45
12. Poc;ORZELSKI W.: Analiza matematyczna. PWN, Warszawa, t. JII 1956, t. IV 1962.
147
13. PoNTRIAGIN L. S.: Równania różniczkowe zwyczajne. PWN, Warszawa 1964. Definicja Cauchy'ego granicy funkcji 2•17
11.;du /1 19
ltl. ROMANOWSKI P. I.: Szeregi Fouriera, teoria pola, funkcje analityczne i specjalne, przekształcenie
układu n'>wna1'i rllżnic1.kowydi 11~1, Heinego granicy funkcji 24B
Laplace'a, PWN, Warszawa 1963. Dira<: Paul 409
lig
15. Sh!IRNOW W. I.: Matematyka wyższa. PWN, Warszawa, t. II 1966. dodawanie liczb zespolonych 233
osobliwa rownania C'lairaula 53
16. STIEPANOW W. N.: Równania różniczkowe. PWN, Warswwa 1956. drgania elektryczne llurnionc 79
pierwsi.a 119
17. TARNAWSKIE.: Matematyka. PWN, Warszawa, cz. Il 1967. \V)'lllUSZOne 82
ukladu równai'1 153
18. TtcHONOW A. N„ SAMAHSKI A. A.: Równania fizyki matematycznej. PWN, Warszawa 1963. podstawowe struny 186
Poissona 220, 221
19. TH Amos T.: Matematyka dla inżynierów, WNT, Warszawa, J 980. druga wariacja funkcjonalu 225
s1.cz1..:gółna q, 1,15
20. WHONA W.: Matematyka, PWN, \Varszawa, t. II,1964. zasada Newtona 13
rl)\V11ania ró:i,11kzki..)Wcgo 15
c1.;1slkowego 146 dwuprzewodowa linia elektryczna 174
ukladu równa1i rM.niu.kowych 11 J dystrybucja 414
·całkowanie dystrybucji 420 r\ Diraca 417
centrum 131
charakterystyka an1plitudowa J(i2 Erckt kqta wypukłego 300
f'aniwa 362 ostrza 300
- równania 151 whiczcnia 37
widmowa 361 ekstremala 224
ci;1g aproksymujący ·112, 414 ekstremum funkcjonału 224, 230
funkcyjny 264 element styczny 16
ograniczony 240
podstawowy funkcji ciąglych 413 .~,,·-transformata
3(,(J
liczb r1:cczywistych 4 I.I - pochodnej 3M
„\
42fi Sl\.(l]{()\Vlll'/. SKOHOIVID/. 427

ll~H·a1. rt'Ji.nicnwy 250

0

Maksimum funkcjonału 225, 230

:1·'···· 1- przekształcenie 361
runkcja )\I i111pcdancja l'<ilowa linii <I03 rncmbrana 190
fala napi~cia 405
ir1tcrprelacja f"izyczna w1..oru Poissona J 96, w ksztalcic kola 20 I
natQżenia prądu 405
H' :::..: 2<JO I 'li' metoda calek pierwszych 120
odbita 404
rozwi<1zania ogólnego strnny 177 eliminacji 115
__ „

pierwotna 40'1
wieloznaczna w Arcl1.: 2HI genrnetryczna rozwi:lZania osobliwego rów- Fouriera 184
sto.i<)ca I 86
li' ~::: Arccos :; 281 nania Clairauta 53 izoklin kreślenia krzywych calkowych 17
raza pocztttkowa 3B
w = Arcctg:: 281 równania różniczkowego 16 ---- małego parametrn 140
fillrowanic funkcji 421
Ares in~: 2fi I
H' :··- inwersja 290 pierwszego przybliżenia 135
funkcja analityczna 149, 150, .l2(i
li' Arclg:: 281 irnklina I li --- pr1.cwidyw:u'1 30, 33, 73, JO I
---- (pclna) 326
ll' --
Areth z 281 - uzmicnnicnia stałej 30
Bcsscla 201
))' ···- Arg ,: 274 -- stałych 69, 97
drngicgo rndzaju rzQdll całkowitego /1 .Jakobian 120, 162
li' - ;\rsh z 281 Mikusir\ski Jan 411
92 jcdnok ładność 288
Arth .: 281 minimum funkcjonału 224, 230
ll' jednorodne równanie różniczkowe liniowe
pierwszego rodzajn rz~dll /1 90 mnożenie liczb zespolonych 233
-· Ln z 277 drngiego rzędu o stałych współczynnikach
całkowita 270 "' =
ll' Jl~ 282 75
-· splotowe 366
eh z 273 moduł impedancji 38
zespolona zm'icnne.i rzeczywistej 65, 94, rzl,'dll 11 n stałych wspólczynni-
cos z 271 --- Iicz by zespolonej 234
ctg z 273 242 kach I 04
clh;; 273 zespolone.i 244 ,iednllStka urojona 233 '1
Napięcie o stanic ustalonym 82
zło?.ona 250
delta Diraca 409 Ncllrnann 92
Żukowskiego 292 L :d>cl Thomsona 406
dodatnia 304 niejednorodne równanie fal cylindrycznych
funkcje hannonicznc sprzt,?:i.one ~SB
-· - dwuznaczna w = z 279 y liniowo nie1.a1c7nc 67, 9()
Kclll'in 175
knlo jednostkowe 2<JO
200
c= 271 sferycznych 200
--- zależne 68, 9(, zbieżności 267
gamma Eulera 90 różniczkowe Eulera 111
ok rcsowc 27 5 k,1sinusowy wzór całkowy Fouriera 353
graniczna 264 ----- rzQdu drngiego H3
wieloznaczne 274 K mvalewska 149
harmoniczna 214, 258 nieosobliwe przeksztalccnie 169
fnnkcjonal 223 k rytcrium Hurwitza 136
Hcavisidc'a 368 nierówności Cauchy'cgo 330
holomorficzna 257 Wcicrslrassa 266 niezalci.ne calki pierwsze 120
krrywa całkowa 15, 17 uk Indu równar\ 154
jednokrotna 283 Cialąi. funkcji wieloznacznej 274
układu 11.1
jcdnołistna 283 geometryczny sens zagadnienia brzt~gowcgo niezmiennik przekształcenia 162
ckstn~malna 22:1
ied no rod na <i2 73, 103
.'/'~tr;1r1 J.,r111:1L1 )7.\
Lap11nowa 133 gl,'stnść liniowa struny jednorodnej I 7J
j' 1„tr;111·)1·,,.·.1:,\l.i 3TJ Obliczanie pochodne.i 255
Neumanna rzQdll całkowitego 11 92 ładunku przestrzennego 213
Laguerrt: ir/ obraz laplasnwsk i 373
odwrotna 249 warstwy podwójne.i 21 I
laplasjan 209 udcii;ta bczwzgl<;dncj zbieżności całki Lapla·
- ograniczona 249 pojedynczej 21 O
I .apunow 12.1 ce'a 374
o zmienności ograniczone.i 352 widmowa 361 zbióności calki Laplacc'a 375
I .aurent l'ierrc 332
pierwotna 313 granica ci:n~u 239
lcrnal o punktach zerowych funkcji holomor- odwzorowanie korfore11111c 286
przedzialami monotoniczna 351 funkcji \V nicskonczoności 2~18
l'icznc.i 328 --- lokalnie wzajemnie jednoznaczne 283
prZ.CSt\'p!Hl 270 l.micnncj zespolone.i 247
lic;ha rzeczywista wg Cantora 412 toi.sarnościowc 289
różnowartościowa 2H3 niewłaściwa ~.><)
u.eczywista zmiennej zespolonej 246
1espulona 2:n O)',ni'<ko niestabilne l'.10
funkcji :~.1:; stabilne 130
linia bc1. strat 175, '104
rzl,'du wykladniczego 372 właściwa 239
nieznieksztalcajt1ca r105 okres runkcji 275
sil z 273
pola wektorowego J 21 oryginal laplacc'mvski 371
sil pola 262
zn')\Vf1(l\\'a:i.ona ·105 osobliwość usuwalna JJl)
sin;: '27 l llcaviside Olivier 3h8
linie sił ~h2 ośrodek izotrnpowy 202
tg;; 273 ł lcnnite B7
stałego putc11cjału 2ó2
th ;; 273 hornografia 291
Jog;1rytm glówny 277
1 I>as zbieżności warunkowej całki I~aplacc'a
w - a:+ h 2H8 wlaściwa 291
lic1.hy 1.cspolonc.i 276 375
li'"" c= zg,1 homotetia 2~rn
lnkal11a odwracalność przekszlalccnia l62 pierwiastek glówny z liczby zespolonej 236
H' :„.-::::.; sin z 29~1 I lurwit1. 137
 428 Sl\()ROIVIDZ SKOHOIVllJZ 429

pierwiastkowanie liczb zespolonych 236 pr:1d przejściowy 3 7 reguła Lenza 3<1 równanie jednorodne 28, 64, 94, 152
pierwsza wariacja ft1nkcjonalt1 225 ustalony 37 relacja przechodnia 412 --- jednowymiarowej dyfuzji 175
płaszczyzna fazowa I 14 pr~t dwustronnie nieograniczony 20~ równowa;'.ności ciqgów podstawowych 412 Laplace'a ł 62, 170, 203, 209
Gaussa 237 jednostronnie ograniczony 203 --- symetryczna 412 ---- na płaszczyźnie 209
liczbowa 234 obustronnie nicskn1kzony 355 zwrotna 412 -- w prwstrzeni 209
zespolona 234 ograniczony 203 residuum funkcji 342 .liniowe niejednorodne 157
domknięta 237 proces cieplny stacjonarny 203 w nieskrn\czonośd 348 membrany 192
--- otwarta 234 promie1i zbieżności 266 rodzina krzywych 55 niejednorodne 28, 64, 94, 152
piat powierzchni Riemanna 279 przebieg· przejściowy napi~cia 82 ---- całkowych ł 9 Poissona 213
pochodna dystrybucyjna 418 przeciwobraz laplasuwsk i 373 linii 55 przewodnictwa 16 l, 170, 175, 202, 354
:F-transformaty 363 pr<:edłużcnic analityczne 325 trajektorii ortol'onalnych 57 Riccat iego 4 ł
funkcji odwrotnej 256 -- funkcji nieparzyste 35<> rozwiązanie asymptotycznie stabilne 124 rodziny linii 55
·-- zespolonej 66 ·--- parzyste 356 niestabilne 124 różniczkowe lO
-- złożonej 256 przekształcenia całkowe 369 ug\')lnc 9, i~l.S 13crnoulliego 3B
- zmiennej zespolonej 250 przekształcenie Fouriera dystrybucji ,\(I) ·122 ·-·-· równania różniczkowego cząstkowego Ilcssela 88
pochodne wyższych rz<,:dów 256 ---- kosinusowe 365 147 Clairauta 52
pole bczwirowc 262 cząstkowe l O, l 4G
odwrotne 361 --- rzQdll 11 J 9
I+ bezźródlowe 262 proste 360 quasi-liniowe rzQdU pierwszego 155
struny 177
-- elementów stycznych I 6 sinusowe 365 liniowe rzQdu drugiego l Gl, 169
ukladu równa1i ró7.niczkowych 114,
·-- plasko-równoległe 260 Laplacc'a 373 ---- --- picnvszcgo .l 52
J 18
postać algebraiczna liczby zespolonej 233 ---- Carsona 388 C:zebys<:cwa 87
osobliwe równania C:lairauta 53
kanoniczna liczby zespolonej 233 dystrybucji 1)(1) 420 Eulera rzt;du drugiego 82
podstawowe równania fałowego 20J
-- równania 164, 169 nieosobliwe 162 -- - li 109
Laplace'a 209
normalna układu równa ii I ł 3 przez pro111ie11 ie odwrutne 2:)0 Hermite'a 87
przewodnictwa 205
przyro;-;! \\".tr\1l\ci l'ttnkcji 250 --- jednorodne 23
trygonometryczna liczby zespolonej 235 stabilne w sensie Lapunowa 123
Lagrange':t 5 ł, 87
uwikłana rozwiązania ogólnego równania z111icn1wi .'.50 szczególne 9, J 45
157 punkt ciszy 300 --- ·- liniowe niejednorodne rZ<;du drugiego
równania różniczkowego 15
powierzchnia całkowa 151 istotnie osobliwy 340 o stalych współczynnikach 79
-- cząstkowego 146
niezmienniczy przekształcenia 288 11 o stałych współczynnikach
równania różniczko\vcgo cz:1stkt)WCg() układu równa1\ różniczkowych 113
158 osobliwy 138 109
rówm,nia C:auchy'ego-Riemanna 252
Riemanna 278 dystrybucji i\(1-1„) ,117 rz"du drugiego 6<\
charakterystyk ł 6·1
potencjał cieplny punktu 205 odosobniony 33ll -~- li 9,1
1:1łowc 190
dipola 211 równania różniczkoweg\) 1·; --- pierwszego 28
rizyki matem'atyczncj !(il
elektrostatyczny 170, 262 pozornie m;obliwy 339
„ .. _ nicliniciwc 139
-- linii długiej 174, 175, 400
logarytmiczny punktu 209 regularny 338 o zmiennych rozdzic\onych 21
operatorowe linii długiej '102
- warstwy podwójnej 218 rozgałt;zienia 278 prawic-liniowe rz<;du drugiego I (>3
-·-- ultrahiperboliczne 170
---- pojedynczej 21 8 równowagi 126 zupełne42
ułtraparaboliczne .170
· --- newtonowski ładunku przestrzennego 212 stacjonarny ł 26 zwyczajne I O
równanie charakterystyczne 75, l 05
--- punktu 209 stagnacji 300 struny 16 l, 172, 173
drgaii harmonicz.nych 140
warstwy podwójnej 211 w niesko1'iczoności 237 telq,rariczne 175
membrany 170 typu eliptycznego w obszarze 170
-- pojedynczej 21 O zerowy 326
k-krotny 326 swobodnych membrany 192 punkcie I 69
opóźniony 20 I
pojedynczy 326 F11lcra. 217 zbiorze 16 l
zespolony 262, 300
punkty nie1.ini1..:nnic1l: liornu~',r'al'ii ','.\J~ hl ,,ylindryc1.nych 192 hiperbolicznego w obszarze ł 70
potęga zespolona 281
inwersji 290 ~rerycznyd1 170, l 92 ·- punkcie 169
półpłaszczyzna bezwzględnej zbieżności c,tłki
Laplace'a 375 Pupin Micha.ilu ,106 rai i plask icj I<> I , I 73 zbiorze I Gł
pupinizacja 406 falowe na plaszcz.yź.nic 192 ll1icszancgo w zbiorze l 62
rozbieżności całki Laplace'a 375
--- w przestrzeni I ')2 parabolicznego w obsz.arzc 170
zbieżności całki Laplace'a 375
prawo Kirchhoffa ł 2, 36, 78, 80, 174 funkcyjne 10 punkcie ł 69
Rachunek operatorowy 379
- Faradaya 36 Hcl1nlwltza 222 ·--zbiorze i(>l
- wariacyjny 223
.,'
 430 SK<)!{()\\llf)'/, Sl<OROWll)Z 431

równanie Van der Pola J 35, I 42
równość liczb zespolonych 233
równoważność ciqgów liczbowych 4 J I
rząd równania różniczkowego I 5
;-- ---- czqslkowego 146
rzeczywista calka pierwsza 166
rzut stereograficzny 237
Schwartz Laurent 41 I
sek lor kątowy 393
strefa Riemanna 236
Sikorski Roman 411
sinusowy wzór całkowy Fouriera 353
siodło 130
slabc ckstrernurn 229
1naksimum 229
minimum 229
Sochocki Julian 341
splot dwustronny 366
runkcji 366
stan n'>wnowagi J 26
stabilny asyrnptotycznic 126
w sensie Lapunowa J 26
stacjonarny 126
stopic1\ jednorodności 62
struna dwustronnie nieograniczona
niezaburzona 179
·-- ograniczona I HO
zaburzona 179
suma czi;ściowa szeregu 240
szeregi! funkcyjnego 265
lic1.bowcg,o 240
zbiorów 424
symetria wzgl1:de1n osi rzeczywistej 290
siczcgólny przypadek wzoru Poissona
si.ercg hczwzglQdnic zbieżny 2ll 1
Fouriera 337
runkcyjny 265
Laurenta 332
I iczbowy 240
pot~gowy 266
rozbieżny 240
trajekloria ortogonalna :i() układ clcktryc1.11y l I, 35, 77, go wzór całkowy Cauehy'cgo 317
-- toru 11,l 11 n'nvna1'1 różniczkowych r:;<;du pierwszego -- Fouriera 352
transformata Fouriera 3()0 I I7 --- -·- w postaci zespolonej 359
Laplace'a 373 niestacjonarny 114 Cauchy'cgo-Hadamarcla 269
twierdzenie norda 397 podstawowy calek 66, 95 tl'Alemherta I 78
całkowe o residuach 3tl5 r("vna1·1 charakterystyk 154 Eulera 236
- -- Cauchy'cgo-Kowalewskiej 150 Eulera 230 Laplace'a-Mellina 372
· ~·· l~'ouriera 352 pierwszego przybliżenia I 34 Moivre'a 236
Lapunowa o :~tabilności 132 różniczkowych linii pola wektorowego Poissona 196
Laurenta 332 158
Liouvillc'a 330 stacjonarny 114
Zagadnienie brachistochrony 227
o bczwzgl~dncj zbieżności c:ilki La11lacc'a
brzegowe 73, J 02
:n-1 Warto<;ci poc1.4tkowc9, J5, 113, 118, 145, 149
wcwni;trzne 218
ci<w;lości ru11kcji granicznej 265 wartość ekstrcnialna funkcjonału 224
zew1wtrzne 218
.'.F-transl'ormacie calk i 370 glówna caik i w sensie Cauchy'cgo 346,
Cauchy'cgo 15, 64, 94, I 13, J J 8, 148, 149
iloczynu 369
.172 Dirichlcta 2 I 8
splotu 36B
potQgi 2B I - dla kola 220
filtrowaniu 421
średnia funkcji 19:1 ·-- -- kuli 219
granicy obrazu w niesko1'1czoności 393
warunek poczqtkmvy 9, 145, 148 Fouriera 203
oryginału w nicskoi'1czoności J94
samowzbudzenia I 39 Neumanna 218
·- - zerze 394
warunki brzegowe 73, l 03, 148 z warunkami 'prn..:z;_1tkowymi I 4B
holomorricznośei ć/'-trans!'ormaty :n? Caucl1y'cgo-Ricmanna 252 zasada n1aksin1um 216
sumy szeregu pot~gowcgó 2(j9
Dirichlcta 351
identyfikacji runkcji holomorficznych -- -- modnlu 328
graniczne 148, 175
328 zbieżność bezwzgl~dna szeregu 2·1 I
początkowe 15, 64, 94, 113, 118, 148, 149,
..'/'-transforn1acic calki 386 --- funkcyjnego 266
J 77 175
pochodnej 37'> ·- ciqgu funkcyjnego 264
zgodności 176
17.vtlu /1 3 BO - jednostajna ciqgu funkcyjnego 264
wvzcl nie~tabilny 129 szeregu funkcyjnego 265
module calLi 309
stabilny asyfllptotycznic J 29
podohic1\stwie 38'> niemal jednostajna 412
widmo 31il
podslawieniu liniowym w argumencie szeregu 240
an1plit11dowe ]()2
obrazu Jl)l) ·--- runl<cyjncgo 265
razowe 362
oryginału' 399 warunkowa szeregu 211 J
\\'ielomiany Czchys1.cwa 87
--· przcsuni1:ciu w argumencie oryginalll zerowe warunki brzegowe 176
Hennite'a H8
:Jl)() zespolona cal ka pierwsza I 66
198 l ,agucrrc'a 87
rozwini,ciu funkcji holomorficznej ~.modyfikowana funkcja Bessela 'l:l
WrlJfiski 66
w szereg pol\:gowy 322 zredukowane zagadnienie Cauchy'cgo '.203
wrp1'1sk ian 66, 95
średniej wartości całkowejdla t'unkcji zwyrodnialy w~zcl niestabilny I 31
harmoniczne.i 216 . wyn1us1.one drgania struny 189
stabilny asymplotycrnic 131
transformacie l'unkcji okresowej 395 wyrazy s1.cregu runkcyjnego 266
\VI.orze calkowyfll Cauchy'cgo '.\ 17
1.bieżności całki Laplacc'a :l7•1
zhici.ności niemal jednostajne.i 270

Taylora 1,19, J 50, 323 ·podstawowe Cauehy'ego 31 I

trygonometryczny Fouriera I HG Rie111anna o odwzorowaniu 2B 7
;bici.ny 240 Sochockiego 34 I

Teoria dystrybucji 41 I
tył rali 17')
st'crye1.ncj J 'J7
,,
trajektoria fazowa 11,l Układ dW<'>ch równa1·1 różniczkowych rt.t<du
inigonalna 5'> pierwszego r 12