See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/293333646

Literatür taraması

Chapter · January 2014

CITATIONS READS

0 70,631

1 author:

Ali Demirci
IGU-Commission on Geographical Education, Geography Education Specialist
120 PUBLICATIONS   798 CITATIONS   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

5th International Conference on Geographic Information Systems View project

All content following this page was uploaded by Ali Demirci on 01 November 2016.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

471
Editörler
Yılmaz Arı
İlhan Kaya

Bu kitabın Türkiye’deki her türlü yayın hakkı Coğraf-

yacılar Derneği’ne aittir. Coğrafyacılar Derneği’nden
yazılı izin alınmaksızın kitabın tamamının ya da bir
kısmının elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi
bir kayıt sistemi ile çoğaltılması ve yayınlanması 5846
Yasa hükümlerine göre yasaktır.

Kapak Tasarım: A Grafik

Baskı: Birinci Baskı
Yayıncı: Coğrafyacılar Derneği, Bahçelievler Mh. Zü-
beyde Hanım Sok. No:32. Balıkesir.

ISBN: 978-605-86453-2-5
Baskı Yılı: 2014
İÇİNDEKİLER (ÖZET)

Yazarlar Hakkında..................................................................................................................................................................................... XXV

Önsöz.............................................................................................................................................................................................................XXIX

Bu Kitap Nasıl Kullanılmalı?.................................................................................................................................................................XXXI

Birinci Bölüm: Bilim, Araştırma ve Coğrafi Araştırma............................................................................................................................1

Yılmaz Arı, Balıkesir Üniversitesi

İkinci Bölüm: Coğrafi Düşüncenin Değişimi ve Paradigmalar............................................................................................................19

İlhan Kaya, Yıldız Teknik Üniversitesi

Üçüncü Bölüm: Araştırma Konusunun Belirlenmesi ve Planlanması................................................................................................51

Ali Demirci, Fatih Üniversitesi

Dördüncü Bölüm: Literatür Taraması.........................................................................................................................................................73

Ali Demirci, Fatih Üniversitesi

Beşinci Bölüm: Akademik Araştırmalarda Yazım Aşaması................................................................................................................ 109

Ali Demirci, Fatih Üniversitesi

Altıncı Bölüm: Örneklem ve Örnekleme Yöntemleri........................................................................................................................... 155

Nuri Yavan, Ankara Üniversitesi

Yedinci Bölüm: Nicel Araştırma Tasarımı............................................................................................................................................... 175

Nuri Yavan, Ankara Üniversitesi

Sekizinci Bölüm : Nicel Araştırmada Ölçme, Değişken ve Ölçekler................................................................................................ 199

Nuri Yavan, Ankara Üniversitesi

Dokuzuncu Bölüm: Nicel Araştırmalarda Veri ve Veri Toplama Teknikleri.................................................................................. 219

Nuri Yavan, Ankara Üniversitesi

Onuncu Bölüm: Nitel Araştırma Yöntemleri......................................................................................................................................... 267

İlhan Kaya, Yıldız Teknik Üniversitesi

On Birinci Bölüm: Coğrafyada Saha Öğretimi ve Saha Araştırmaları............................................................................................ 303

Yılmaz Arı, Balıkesir Üniversitesi

On İkinci Bölüm: Jeomorfolojide Temel Araştırma Yöntemleri....................................................................................................... 319

Erdem Bekaroğlu, Ankara Üniversitesi

On Üçüncü Bölüm: Klimatolojide Araştırma Yöntemleri.................................................................................................................. 345

Murat Karabulut, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi

On Dördüncü Bölüm: Vejetasyon Coğrafyası Araştırma Yöntemleri............................................................................................. 355

Murat Karabulut, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi

On Beşinci Bölüm: Az Eğimli Yamaçlarda Yüzey Erozyonunun Belirlenmesinde Kullanılan Bazı Yöntemler..................... 367

Tuncer Demir ve Cihan Yıldız, Harran Üniversitesi

On Altıncı Bölüm: Radyometrik Tarihleme Metodları....................................................................................................................... 387

Erdem Bekaroğlu, Ankara Üniversitesi

On Yedinci Bölüm: Uzaktan Algılama Teknikleri................................................................................................................................. 415

Murat Karabulut, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi

On Sekizinci Bölüm : Mekânsal İstatistik Teknikleri............................................................................................................................ 433

Murat Karabulut, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi

On Dokuzuncu Bölüm: Coğrafi Bilgi Teknolojilerinin Coğrafi Araştırmalarda Kullanımı...................................................... 447

Murat Karabulut, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi

Index.................................................................................................................................................................................................................. 464
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
LİTERATÜR TARAMASI

Ali DEMİRCİ
Fatih Üniversitesi, Coğrafya Bölümü, İstanbul

Literatür Taraması
Planlama
Kaynakların araştırılması ve bulunması
Kaynakların incelenmesi ve literatür dokümanının hazırlanması
Literatürün metne aktarılması

Giriş
Akademik araştırmalar, daha önce yapılan bilimsel çalışmalarla elde edilen bulgular, dile getirilen fikirler
ve ele alınan yaklaşımlar üzerine bina edilir. Birbirinin devamı niteliğinde yürütülen akademik araştırma-
larda araştırma konusu ile ilgili olarak daha önce yapılan çalışmaların gözden geçirilmesi gerekmektedir.
Akademik araştırmalarda literatür taraması olarak adlandırılan bu süreç araştırma konusu ile ilgili daha önce
yayınlanan eserlerin araştırılması, bulunması, incelenmesi, okunması, tasnif edilmesi, özetlenmesi ve sen-
tez edilmesi gibi çalışmaları içermektedir. Literatür taramasının ve analizinin asıl amacı önceki literatürün
araştırılan konu hakkında geldiği noktayı tespit etmek, literatürdeki boşluk ve atlamaları ortaya koymak ve
kendi çalışmamızın önceki literatür içerisinde nereye oturacağını tespit etmektir.
Literatür taraması akademik araştırmalar için olmazsa olmaz bir şarttır. Akademik çalışmalarda; amaç, araş-
tırma soruları, problem durumu, hipotezler, yöntem, bulgu ve sonuçlar literatür taraması sonucunda elde
edilen bilgilerle desteklenerek sunulur. Akademik araştırmalar gereği gibi yapılmış literatür taraması ile bi-
limsel bir derinlik ve kimlik kazanır. Akademik araştırmaların insanlığa ve bilime katkısı da literatür taraması-
na verdiği önem nispetinde değişiklik gösterir. Konu ile ilgili daha önce yapılan çalışmalar dikkate alınmadan
yürütülen araştırmaların özgünlük, yeterlilik, hedef kitlenin ihtiyaçlarına cevap verme ve bilime katkı gibi
konularda önemli eksiklikleri olmaktadır. Günlük hayatın bir parçası olan teknoloji, araç-gereç, sistem, fikir
ve akımların hemen hepsi yeterli ölçüde literatür taraması ile gerçekleştirilen bilimsel çalışmalar sonucunda
ortaya çıkmıştır.

73
 Kitap ve makale çalışmaları, lisans, yüksek lisans ve doktora tezleri, proje ve tez önerileri, hatta ödevlerde
bile farklı format ve detaylarda literatür taramasına ihtiyaç duyulur. Literatür taramalarına tez önerileri ve
tezlerde ayrı bölüm olarak, makalelerde ise ağırlıklı olarak giriş bölümlerinde yer verilmektedir. Literatür
taraması yapmak, bulunan kaynakları okumak ve sentezleyerek yazıya aktarmak özellikle yüksek lisans ve
doktora öğrencilerinin tez aşamasında karşılaştıkları üzere kolay olmayan, titizlikle ve sistemli bir şekilde ta-
kip edilmesi gereken önemli bir süreçtir. Bu bölümde, literatür taramasının neden ve nasıl yapılacağı, araştır-
mada gerekli olan kaynaklara ne şekilde ulaşılacağı, kaynakların ne şekilde değerlendirilip yazı aşamasından
önce tasnif edileceği ve literatürün ne şekilde metne aktarılacağı ile ilgili bilgilere yer verilmiştir.

Literatür Taraması Neden ve Ne Zaman Yapılır?

Literatür taramasında araştırma konusu ile ilgili daha önce yayınlanmış kitaplar, makaleler, tezler, konferans
bildirileri, tarihi kayıtlar ve raporlar gibi eserler aranır, bulunur, incelenir ve bu sayede çalışmaya katkı sağ-
layacak bilgiler elde edilmeye çalışılır. Literatür taramasının amacı kısaca, araştırma konusunda ihtiyaç du-
yulan bilgilerin elde edilmesi şeklinde ifade edilebilir. Literatür taramasının farklı amaçlarını Bourner (1996)
aşağıdaki gibi maddeler halinde açıklamıştır.
• Literatürdeki boşlukları ve araştırmaya ihtiyaç duyulan alanları tanımlamak
• Tekerleği yeniden icat etmekten kaçınmak (daha önce yapılan çalışmaları tekrar etmemek, başkaları-
nın yapmış oldukları aynı hatalara düşmemek, zaman kazanmak)
• Diğerlerinin ulaştıkları yeri tespit edip daha ileriye gitmek (araştırmanın mevcut bilgi ve fikirlerden
oluşan bir platform üzerinde yükselmesini sağlamak)
• Aynı alanda çalışan diğer insanları tanımak ve fikirlerine yer vererek haklarını teslim etmek
• Araştırma konusunda bilgi seviyesini artırmak
• Araştırma alanında çığır açan, ufuk kazandıran eserleri belirlemek
• Araştırmaya entelektüel bir içerik kazandırmak, araştırmayı diğer çalışmalarla ilişkili bir yere yerleş-
tirmek
• Karşıt görüşleri belirlemek
• Araştırmaya derinlik kazandırmak
• Bir alanda önceden yapılmış çalışmalara ulaşılabileceğini göstermek
• Araştırma konusu ile ilgili olan bilgi ve fikirleri belirlemek
• Araştırma ile ilgili olabilecek yöntemleri tanımlamak
Literatür taraması; daha önce çalışılmamış, ihtiyaç duyulan ve özgün bir araştırma konusunun belirlenmesi,
konu hakkında daha önce yaşanan tartışma ve gelişmelerin, temel kavram ve fikirlerin öğrenilmesi, araş-
tırmanın gerekçesinin netleştirilerek araştırma soruları ve hipotezlerin oluşturulması, araştırma için uygun
yöntemlerin belirlenmesi ve sonuçların bilime sağladığı katkıların tartışılması gibi amaçlarla gerçekleştiril-
mektedir.

74
Amaçlarına bakıldığında literatür taramasının araştırmanın başından sonuna kadar devam eden bir süreç
olduğu anlaşılmaktadır. Ancak tüm araştırma sürecinde literatür taramasının şekli, içeriği ve yoğunluğu da
değişmektedir. Literatür taraması ilk olarak araştırma planının hazırlanması aşamasında başlar. Bir araştır-
mada neyin, neden ve nasıl yapılacağının belirlenmesi ancak gereği gibi yapılan bir literatür taraması ile
mümkün olabilir. Bu nedenle, araştırmanın başında çalışma konusunun, araştırma soruları ve hipotezin,
araştırma yönteminin belirlenmesinde o alanda daha önce yapılan çalışmalara göz atmak gerekmektedir.
Bir araştırmada literatür taramasına öncelikle konu belirlenirken ve konu daraltılırken ihtiyaç duyulur. Araş-
tırmacının ilgi alanına giren konularda genel bilgiler içeren kitap, ansiklopedi ve gazete gibi farklı kaynaklar
okunmaya başlanır. Bu süreçte araştırmacı konu hakkındaki temel kavramları, alt başlıkları, önemli noktaları
ve gelişmeleri öğrenerek konu ile ilgili öncelikli tartışma alanlarının ve problem durumlarının farkına va-
rır. Bu farkındalık, araştırmacıda konu ile ilgili araştırma sorularının şekillenmesine yardımcı olur. Araştırma
konusunun ve sorularının şekillenmesi ile literatür taraması bir başka formata bürünür. Bu aşamada aynı
konuda ve benzer araştırma sorularını içeren, daha önce yapılan akademik çalışmaların araştırılması için
öncelikli olarak bilimsel dergilerde yayınlanmış makaleler, tez ve kitaplar taranır. Böylece, yapılan çalışmalar-
da araştırma konusu ile ilgili nelerin söylendiği, tartışıldığı, hangi araştırma sorularına ne şekilde cevapların
bulunduğu, hangi önerilerin yapıldığı ve hangi alanlarda yeni araştırmalar için boşlukların bulunduğu yeterli
sayıda makale, tez ve kitabın okunması ile belirlenir. Bu aşamada araştırma konusu ve sorularının daha önce
çalışılıp çalışılmadığı da tespit edilir. Eğer aynı konu daha önce aynı amaç, bakış açısı ve yöntem ile çalışılmış-
sa literatür taraması sonucunda ortaya çıkan öncelik alanlarına yönelik olarak çalışmanın araştırma soruları
değiştirilir.
Araştırmada kullanılabilecek yöntemlerin ve bu yöntemlerle ilgili olarak daha önceki çalışmalarda yaşanan
sıkıntıların belirlenmesi için de yine önceden yapılan çalışmalardan yararlanılır (Tablo 1). Araştırmada neden
belirli yöntemlerin seçildiğinin literatürle desteklenerek açıklanmasına ihtiyaç duyulur. Bu açıdan, özellikle
en yeni kaynaklardan başlanarak benzer konularda kullanılan yöntemler incelenmeli ve çalışma için en doğ-
ru yöntem gerekçeleri ile birlikte belirlenmelidir.
Literatür taraması; konu, amaç, araştırma soruları ve yöntem gibi detayların belirlendiği araştırma planının
hazırlanması sonrasında da devam eder. Bu aşamada, çalışmanın teorik ve metodolojik altyapısının ifade
edilmesinde yararlanılabilecek makale ağırlıklı kaynaklar taranır. Araştırmada ele alınan temel kavramlar,
fikirler, yaklaşımlar, gelişmeler ve tartışmaların farklı kaynaklarda ne şekilde değerlendirildiği derinlemesine
araştırılır. Araştırma konusunu, problem durumunu, çalışmanın gerekçelerini ve çalışmada yer verilecek ana
fikirleri açıklayıcı, örneklendirici ve destekleyici bilgiler literatür taraması ile farklı kaynaklardan temin edilir.
Bu amaçla; makale, kitap, tezler, konferans bildiri kitapları ve raporlar yanında konuya göre değişiklik göster-
mekle birlikte gazete ve daha önce yayınlanmış röportaj, mülâkat gibi farklı kaynaklardan da yararlanılabilir.
Literatür taraması, araştırma sonuçlarının farklı kaynaklardaki bulgularla karşılaştırılmasının yapılması ama-
cıyla da gerçekleştirilir. Bu amaçla gerçekleştirilen literatür taraması sonuçları akademik çalışmalarda genel-
likle sonuç ve tartışma bölümlerinde kullanılır. Ancak, bu literatür taraması sadece diğer çalışmalarda ortaya
çıkan sonuçların incelenmesi amacıyla değil, yeni araştırma ile elde edilen sonuçların, alanla ilgili olarak farklı
çalışmalarda bir yere kadar getirilen teorik ve metodolojik tartışma seviyesine yaptığı katkının değerlendiril-
mesi için de gerçekleştirilmektedir.

75
 Tablo 1. Literatür taraması akademik araştırmaların hangi bölümlerinde ne için yapılır?

Araştırma bölümü Literatür taramasının amacı

Temel konu, kavram ve yaklaşımların tanımlanması
Çalışmanın teorik ve metodolojik altyapısının tarihi bir perspektiften
anlatılması
Farklı çalışmalarda konu ile ilgili ifade edilen tartışmalar, gelişmeler,
problemler, araştırılması gerekli olan noktaların belirtilmesi
Konunun önemini vurgulayan yerel ve küresel örneklerin sunulması
Tez önerileri ve tezlerde “Lite-
ratür Taraması” bölümlerinde Çalışmanın yapılma gerekçesi olan problem durumunu anlatan ve
gösteren bilgi ve örneklerin sunulması
Araştırma soruları ve hipotezin geçerliliğinin farklı çalışmalarda konu
Makalelerin “Giriş” bölümle- ile ilgili dile getirilen boşlukları dolduracak şekilde ifade edilmesi
rinde
Konu ile ilgili en önemli ulusal ve uluslar arası kaynakların bulunması,
bu kaynaklarda konunun ele alınış biçimi, tartışma alanları ve
araştırma sonuçlarının yeni çalışmanın içeriğine uygun olarak
değerlendirilmesi, analiz edilmesi
Literatür taramasının yapılmasında kullanılan kriterlerin, hangi
literatürün neden değerlendirmeye alındığı veya alınmadığının ifade
edilmesi
Çalışmada kullanılan yöntemlerin tarifi, nasıl geliştirildiği, nerelerde
“Yöntem” bölümlerinde* kullanıldığı, sınırlılıkları ve güçlü yanlarının farklı örneklerle birlikte
sunulması
Araştırma sahasının konu ile ilgili olan genel özelliklerinin ifade
edilmesi
Genel metinlerde
Metin içinde ifade edilen ana fikirlerin örnek, veri ve farklı detaylarla
desteklenmesi
Araştırma sonuçlarının farklı çalışmalarda elde edilen bulgu ve
“Sonuç”ve “Tartışma” bölüm- sonuçlarla karşılaştırılması
lerinde Farklı çalışmalardaki bulgu ve sonuçlarla destekli olarak sonraki
çalışmalar için önerilerin yapılması
*Belli yöntemlerin kullanımının test edildiği tezlerde yöntem ile ilgili literatür de literatür taraması bölümle-
rinde ele alınmaktadır.
Literatür taraması, her ne kadar belli aşamalarda daha yoğun olarak yapılsa da bir akademik araştırmanın
başından sonuna kadar devam eden bir süreçtir. Araştırma süresince her ne zaman yeni tanım, bilgi, örnek
ve yaklaşımlara ihtiyaç duyulsa farklı çerçevelerde de olsa literatür taramasına baş vurulur.

Literatür Taraması Nasıl Yapılır?

Literatür taraması sadece araştırma konusunda yayınlanan makale, kitap ve tez gibi yayınların araştırılıp
bulunması işleminden oluşmamaktadır. Bulunan yayınların araştırma konusu, yaklaşımları ve sorularına yö-
nelik olarak teker teker ele alınması, değerlendirilmesi ve analiz edilmesi gerekmektedir. Bu değerlendirme
sonuçlarının da araştırmanın formatına uygun olarak yazıya aktarılması gerekmektedir. Ancak bu aktarım,

76
Türkiye’de pek çok tezde ve makalede rastlandığı üzere çalışma alanı ile ilgili yayınlanmış eserlerin kısa özet-
lerinin liste olarak verilmesi şeklinde değil, eserlere ait değerlendirme ve analizlerin araştırmacıya ait fikirler-
le birlikte sentez edilerek sunulması tarzında olmalıdır.
Literatür taraması disiplinden disipline ve araştırılan konudan konuya şekil ve yöntem olarak değişiklik gös-
termektedir. Araştırma konusunun nicel veya nitel olması, teorik veya uygulamaya dayalı olması, çalışmanın
tez, proje ve rapor gibi farklı formatta sunulacak olması, çalışmaya ayrılacak süre ve çalışma konusunun
yeni bir araştırma sahası ile ilgili olup olmaması gibi hususların literatür taramasının yöntemi üzerinde etkisi
vardır. Ancak, farklı şartlara ve durumlara göre değişiklik gösterse de akademik araştırmalar için yürütülecek
olan literatür taramalarında takip edilecek temel bazı aşamalar bulunmaktadır. Bu aşamalar, özellikle lisans,
yüksek lisans ve doktora tezleri için başlangıçtan sona doğru aşağıdaki gibi sıralanabilir.
1. Planlama
2. Kaynakların araştırılması, bulunması
3. Kaynakların incelenmesi, literatür dokümanının hazırlanması
4. Literatürün metne aktarılması, yazılması

Planlama
Literatür taramasının ilk adımında hangi kavram ve bilgilerin araştırılacağının ortaya çıkarılması, dolayısıyla
bir planlamanın yapılması gerekmektedir. Planlama aşamasında kısaca; araştırılacak konu başlıkları, kav-
ramlar, anahtar kelimeler ve çalışma için ihtiyaç duyulacak diğer bilgiler belirlenir. Planlama ne kadar detaylı
ve düzenli yapılırsa literatür taraması da araştırmaya o ölçüde katkı sağlayacaktır. Bu nedenle, literatür tara-
masına başlamadan önce mutlaka bir planlama yapılmalı ve çalışmada ihtiyaç duyulacak bilgiler net olarak
belirlenmelidir.
Planlama, dar bir çerçevede araştırma konusu ve konu ile ilgili temel kavramlar üzerinden gerçekleştirilebi-
leceği gibi daha geniş bir çerçevede başlığı, araştırma soruları, çalışma sahası ve yöntemi ile temel çerçeve-
si belirlenmiş bir akademik çalışma üzerinden de yapılabilir. Araştırma sorularının, dolayısıyla araştırmanın
amacının tam olarak netleştirilmediği durumlarda çalışma konusu ve konu ile ilgili temel kavram ve kelime-
ler üzerinden bir literatür taraması yapılabilir. Örneğin; toprak erozyonu üzerinde doktora tezi yapmak iste-
yen bir öğrenci bu konu ile ilgili temel çalışmalar, kavramlar, tartışmalar ve yöntemler hakkında bilgi sahibi
olmak, araştırma soruları ve çalışma sahasını netleştirmek için literatür taramasına başvurabilir. Bu amaçla
yapılacak bir literatür taraması için planlama aşamasında aranacak bilgiler aşağıdaki şekilde belirlenebilir.
• Toprak erozyonu nedir?
• Toprak erozyonunun sebepleri nelerdir? (doğal ve beşeri faktörler)
• Toprak erozyonunun çeşitleri nelerdir?
• Toprak erozyonunun etkileri nelerdir?
• Türkiye’de ve dünyada toprak erozyonunun etkilerine örnekler (erozyonla meydana gelen toprak ka-
yıplarına örnekler)
• Erozyonla meydana gelen toprak kaybının belirlenmesinde kullanılan yöntemler nelerdir?
• Toprak erozyonu tahmini yapılabilir mi? Nasıl yapılır?
• Toprak erozyonu üzerinde yapılan çalışmalarda en fazla öne çıkan konu başlıkları nelerdir?
• Toprak erozyonu ile ilgili Türkiye’de yapılan yüksek lisans ve doktora tezleri nelerdir?

77
 Temel kavramlar ve anahtar kelimeler üzerinde yapılan literatür taraması ile üzerinde çalışılmak istenilen
konu hakkında detaylı bilgiler edinilir. Öğrenci, bu bilgilerden yararlanarak çalışma alanını, konusunu, amacı-
nı ve tezi ile cevap arayacağı araştırma sorularını netleştirir. Bu durumda; adı, amacı, gerekçeleri, araştırma
soruları, yöntemi ve çalışma sahası belirlenmiş bir doktora tezi için daha detaylı bir literatür taraması yapıla-
bilir. Örnekteki doktora öğrencisinin okumuş olduğu farklı kitap ve makale gibi kaynaklardan ve konu ile ilgili
edinmiş olduğu bilgilerden yola çıkarak tez başlığını; “Büyükçekmece Gölü Su Havzası’nda toprak erozyon
riskinin RUSLE yöntemi ile belirlenmesi” şeklinde seçmiş olduğunu düşünelim. Bu başlığa göre yapılacak
detaylı bir literatür taraması için öncelikle tezin genel hatları ile içindekiler listesi oluşturulur. İçindekiler lis-
tesinde bölümler, başlık ve alt başlıklar belirlenir. Ardından, her bir başlık altına o bölümde yazılması gerekli
olan kavramlar, konular, bilgiler ve veriler anahtar kelimeler ve kısa cümlelerle not edilir. İşte, bu notlar, ilgili
tezin literatür taraması ile hakkında bilgi toplanacak olan konuları, dolayısıyla literatür taramasının detaylı
bir planını oluşturmaktadır. Bu bilgiler temel başlıklar altında alt alta sıralanırsa, bu liste, tez için yapılacak
literatür taramasının planını oluşturacaktır. Örnekteki tez başlığına göre basitleştirilmiş olarak oluşturulmuş
bir literatür taraması planı Tablo 2’de sunulmuştur.
Literatür planı ve içerdiği konuların detayları ile sunuluş biçimleri çalışmanın teori veya uygulamaya dayalı,
nicel veya nitel olup olmaması gibi farklı durumlara göre değişiklik gösterebilir. Çalışma teori ağırlıklı ise lite-
ratür planındaki araştırılacak konular daha çok kavramlar, fikirler, yaklaşımlar, hipotezler ve farklı araştırma-
cıların bunlar hakkındaki düşünce, sentez ve analizleri üzerine yoğunlaşacaktır. Ancak belli yöntemlerin farklı
alanlardaki kullanımının test edildiği çalışmaların literatür planında ağırlıklı olarak, araştırmada ele alınan
yöntemin geliştirilmesi, sınırlılıkları, kullanım alanları ve örnekleri ile ilgili konular yer bulacaktır.
Literatür planı Tablo 2’de sunulan örnekte kullanılan biçimden farklı olarak da hazırlanabilir. Örnekte, çalış-
mada ihtiyaç duyulan bilgiler soru kalıbında sunulmuştur. Planda sadece konu başlıkları ve anahtar kelimeler
yazılabileceği gibi daha detaylı açıklayıcı bilgilere de yer verilebilir. Araştırmada ihtiyaç duyulabilecek; bir
yerin nüfusu, nüfus artış hızı, belli bir depremde hayatını kaybeden insan sayısı vb. gibi daha detaylı veriler
var ise bunlar da plan üzerine ayrıca not edilebilir.
Literatür planı başlangıçta araştırmada ihtiyaç duyulacak tüm bilgileri içeren mükemmel bir plan olmayabilir.
Bu çok doğaldır. Önemli olan çalışma için gerekli olan temel kavram, fikir, yöntem ve bilgilerin literatür tara-
masına başlamadan önce belirlenmesi ve literatür taramasının bilinçli olarak yapılmasıdır. Literatür taraması
başladıktan sonra, yeni kaynakların görülmesi ve farklı fikirlerin elde edilmesi ile literatür planına, dolayısıyla
araştırmaya yeni konuların girmesi ve araştırmanın derinlik kazanması tüm akademik çalışmalar için bekle-
nilen ve istenilen bir durumdur.

78
Tablo 2. “Büyükçekmece Gölü Su Havzası’nda toprak erozyon riskinin RUSLE yöntemi ile belirlenmesi” baş-
lıklı bir tez çalışması için hazırlanmış örnek bir literatür planı

Konu başlıkları Araştırılacak konular

 Toprak erozyonu nedir?
 Toprak erozyonu neden meydana gelir? (doğal ve beşeri faktörler)
 Toprak erozyonunun çeşitleri nelerdir?
Temel kavramlar
 Toprak erozyonunun etkileri nelerdir?
 Türkiye’de ve dünyada toprak erozyonunun etkilerine örnekler (erozyonla
meydana gelen toprak kayıplarına örnekler)
 Çalışma sahasının, Büyükçekmece Gölü’nün ve havzanın yüzölçümü nedir?
Çalışma sahası  Sahanın arazi kullanımı nasıldır? (tarım, yerleşme, ulaşım, orman alanı, vb.)
(Büyükçekmece Gölü  Sahanın toprak erozyonunu etkileyen hidrolojik, jeomorfolojik ve jeolojik
Havzası) özellikleri
 Sahanın toprak özellikleri nelerdir?
 Erozyonla meydana gelen toprak kaybının belirlenmesinde kullanılan
yöntemler nelerdir?
 Toprak erozyonu riskinin belirlenmesinde hangi yöntemler kullanılır? Bu
Yöntem (Toprak
yöntemlerde geçmişten günümüze hangi değişimler yaşanmıştır?
erozyonunun
 RUSLE yöntemi nedir? Nasıl geliştirilmiştir? Bu yöntemle toprak erozyon riski
ölçülmesi, tahmini)
nasıl tahmin edilir?
 RUSLE yöntemi neden kullanılır? Bu yöntemin sınırlılıkları var mıdır?
 Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Algılama RUSLE yöntemi ile nasıl kullanılır?
Türkiye’de ve
Büyükçekmece Gölü  Türkiye’de erozyonla kayıp edilen toprak miktarı nedir?
Havzası’nda toprak  Çalışma sahasında toprak erozyonu riski nedir?
erozyonu
 Toprak erozyon riskinin belirlenmesine yönelik olarak yapılan güncel yayınlar
Çalışmanın teorik hangileridir?
ve metodolojik
altyapısını teşkil  RUSLE yöntemi ile toprak erozyonu riskinin tahmin edildiği örnek çalışmalar
edecek yayınlar var mıdır?
 Türkiye’de ve çalışma sahasında toprak erozyonu ve erozyon riski ile ilgili ne
gibi çalışmalar yapılmıştır?

Titizlikle hazırlanmış olan bir plan, literatür taraması sonucunda elde edilen kaynakların incelenmesi, okun-
ması ve özetlenmesi gibi işlemlerin daha seri ve bilinçli olarak sürdürülebilmesi için de önemli katkılar sağlar.
Özellikle yüksek lisans ve doktora tezlerinde görüldüğü üzere, plansız yapılan literatür taramalarında öğren-
ciler, elde ettikleri kaynakları çoğu zaman neyi neden aradığını bilmeden baştan sona okumaktadırlar. Bu
durumda da araştırma için çok önemli olan kaynaklar çoğu zaman göz ardı edilebilmekte ve gereksiz yere
vakit harcanabilmektedir.

Kaynakların Araştırılması, Bulunması

Araştırmada ihtiyaç duyulacak bilgilerin bir plan üzerinde ortaya konulmasından sonra bu bilgilerin yer aldığı
kaynakların araştırılması ve bulunması aşamasına geçilir. Akademik araştırmalarda ulaşılabilecek bilimsel
derinlik, elde edilen kaynaklara ve bu kaynaklarda bulunan bilgilere göre değişeceğinden bu aşamada da
planlamada olduğu gibi çok titiz davranılması gerekmektedir. Araştırmacının kaynak aramasına başlamadan

79
 önce hangi bilgiler için hangi kaynaklara başvurması gerektiğini, güvenilir ve yeterli sayıda kaynağa ulaştığın-
dan nasıl emin olabileceğini ve araştırmasında hangi kütüphane ve elektronik kaynaklardan yararlanabile-
ceğini bilmesi faydalı olacaktır.

a. Hangi Kaynaklardan Yararlanılabilir?

Akademik araştırmalar bilimsel ilkelere bağlı olarak gerçekleştirilir. Akademik çalışmalar için yararlanılacak
kaynakların da yine aynı bilimsellik çerçevesine sahip olmaları gerekmektedir. Akademik araştırmalarda
ağırlıklı olarak bilimsel dergilerde yayınlanan makaleler, kitaplar, konferans bildiri kitapları, tezler, farklı ku-
rumlar tarafından hazırlanan ve yayınlanan raporlar gibi bilimsel kaynaklar kullanılır. Aşağıda bu kaynaklar
temel özellikleri ile açıklanmıştır.

b. Bilimsel Dergilerde Yayınlanan Makaleler

Akademik çalışmalarda en sık yararlanılan kaynaklar bilimsel dergilerde yayınlanan makalelerdir. Bilimsel
makaleler araştırma konusu ile ilgili en son yapılan akademik çalışmaları ve alandaki gelişme ve tartışmaları
içerir. Bu açıdan araştırmacı kendi çalışma sahası ile ilgili en güncel araştırma sonuçlarına ulaşmak istiyor-
sa makalelere başvurması gerekmektedir. Bilimsel dergiler periyodik olarak yılda iki veya daha fazla sayıda
yayınlanır ve her bir sayısında farklı yazarlar tarafından yazılan makalelere yer verir. Dergiden dergiye değiş-
mekle birlikte bir dergi sayısında ortalama 10-15 makale yayınlanabilir.
Makaleler yazarları tarafından yayınlanmak için değerlendirilmek üzere dergilere gönderilir. Dergiye gönde-
rilen makaleler başlangıçta o alanda uzman olan bir editör tarafından incelenmekte, sonrasında ise yine aynı
alanda uzman en az iki hakemin değerlendirmesine sunulmaktadır. Bu değerlendirmeler sonrasında makale
eğer o alana uygun bilimsellik ilkeleri dikkate alınarak hazırlanmışsa ve alana katkısı olduğu düşünülürse
gerekli düzeltmelerden sonra dergide yayınlanmak üzere kabul edilmektedir. Konuya ve yayının türüne göre
değişmekle birlikte, akademik çalışmalarda kullanılan kaynaklar içerisinde makalelerin oranı bir tezde %70-
80’e, bilimsel dergilerde ise %80-90’a, hatta %100’e kadar çıkabilmektedir.
Bilimsel dergiler genellikle üniversitelerdeki ilgili bölüm ve enstitüler, mesleki dernekler ve farklı yayınevleri
tarafından yayınlanır. Genel konu başlıklarında farklı dillerde yayınlanan yüzlerce hatta binlerce dergi olabilir.
Bu dergilerin bazıları basılır, bazıları ise elektronik ortamda yayınlanır. Elektronik ortamda yayınlanan dergi-
lerin sayısı her geçen gün artmaktadır. Eskiden kâğıt ortamda basılan dergilerin çoğu elektronik ortamda da
yayın yapmaya başlamış hatta bazıları tamamen elektronik ortama geçmiştir.
Genel coğrafya ve coğrafyanın farklı alt dalları ile ilgili farklı kurumlar tarafından yayınlanan çok sayıda ulu-
sal ve uluslararası dergi bulunmaktadır. Literatür taramalarında araştırma konusu ile ilgili olan dergilerdeki
makalelerin taranması faydalı olur. Özellikle uzun yayın geçmişine sahip olan alan dergilerindeki makalelerin
geçmişten günümüze taranması o alanla ilgili gelişmelerin, eğilimlerin ve değişimlerin takip edilmesi açısın-
dan da önemlidir. Amerikan Coğrafyacılar Derneği (Asssociation of American Geographers-AAG) tarafından
yayınlanan “Annals” dergisi bunlara örnek olarak verilebilir. Annals dergisinde coğrafyanın tüm alanlarında
makale yayınlanmaktadır. Derginin ilk sayısı 1911 yılında yayınlanmıştır. Annals, 1923 yılına kadar yılda bir
sayı, 1923-2008 yılları arasında yılda dörder sayı yayınlamıştır. Günümüzde yılda 6 sayı çıkaran dergide yüz
yılı aşkın süredir coğrafyanın farklı alanlarında binlerce makale yayınlanmıştır. Sadece bu dergide yayınlanan
makalelerdeki konu başlıklarının bile geçmişten günümüze değerlendirilmesi coğrafya biliminde yaşanan
değişimlerle ilgili önemli fikirler verecektir. Hidroloji alanında makalelerin yayınlandığı en temel dergilerden
biri olan “Journal of Hydroloji (Hidroloji Dergisi)” de uzun bir geçmişe sahip olan dergilerden biridir. 1963 yı-
lında yayın hayatına başlayan derginin 2013 yılı Ocak ayında 478. sayısı yayınlanmıştır. Türkiye’de de coğraf-
80
ya alanında uzun yayın geçmişine sahip dergiler mevcuttur. Türk Coğrafya Kurumu tarafından ilk sayısı 1943
yılında yayınlanan Türk Coğrafya Dergisi bunlardan biridir. Yayınlanması geçmişte zaman zaman kesintiye
uğrasa da dergi günümüzde elektronik ortamda yayınlanmaya devam etmektedir.
Coğrafya alanında yayınlanan bilimsel dergiler 1960-70’li yıllara kadar ağırlıklı olarak genel coğrafya ile ilgili
konuları kapsamaktaydı. Ancak coğrafyanın çok farklı alt dallarında yapılan araştırma sonuçlarını içeren ma-
kalelerin yayınlandığı dergilerin sayılarında son 30-40 yılda artış meydana gelmiştir. Örneğin; Wiley yayınevi
tarafından yayınlanan “Journal of Biogeography/Biyocoğrafya Dergisi” 1974 yılında, Elsevier yayınevi tara-
fından basılan “Journal of Historical Geography/Tarihi Coğrafya Dergisi” 1975 yılında ve Taylor ve Francis
yayınevi tarafından çıkarılan “Journal of Cultural Geography/Kültürel Coğrafya Dergisi” ise 1980 yılında yayın
hayatına başlamıştır (Tablo 3). Coğrafyanın çok daha farklı alt dallarında İngilizce başta olmak üzere değişik
dillerde yayınlanan dergilerin sayıları günümüzde daha da artmıştır.

Tablo 3. Coğrafya ve alt dalları ile ilgili yayınlanan bazı önemli ulusal ve uluslararası dergiler
Yayına başlama
Dergi Adı Konusu Yayınevi
yılı
Fiziki Coğrafya
Amerikan Meteoroloji
Journal of the Atmospheric Sciences Atmosfer bilimleri 1944
Kurumu
Journal of Hydrology Hidroloji Elsevier 1963
Journal of Biogeography Biyocoğrafya WILEY 1974
Earth Surface Processes and Landforms Jeomorfoloji WILEY 1976
Progress in Physical Geography Fiziki coğrafya SAGE 1977
Toprak ve Su Koruma
Journal of Soil and Water Conservation Su ve toprak koruma 1981
Kurumu
Beşeri Coğrafya
Economic Geography Ekonomik coğrafya Clark University 1925
Journal of Historical Geography Tarihi coğrafya Elsevier 1975
Urban Geography Şehir coğrafyası Bellwether 1980
Journal of Cultural Geography Kültürel coğrafya Taylor & Francis 1980
Political Geography Siyasi coğrafya Elsevier 1982
Social and Cultural Geography Sosyal ve kültürel coğrafya Taylor & Francis 2000
Coğrafya Eğitimi
Journal of Geography Coğrafya eğitimi Taylor & Francis 1902
Journal of Geography in Higher Educa- Yüksek öğretimde coğrafya
Taylor & Francis 1977
tion eğitimi
Avustralya Coğrafya
Geographical Education Coğrafya eğitimi 1988
Öğretmenleri Kurumu

81
 International Research in Geographical
Coğrafya ve çevre eğitimi Taylor & Francis 1992
and Environmental Education
Marmara Üniv. Atatürk
Marmara Coğrafya Dergisi Coğrafya eğitimi 1996
Eğitim Fakültesi
Diğerleri (Genel, teknik, vb.)
Annals of the Association of American
Coğrafya Taylor & Francis 1911
Geographers
Türk Coğrafya Dergisi Genel coğrafya Türk Coğrafya Kurumu 1943
Professional Geographer Genel coğrafya Taylor & Francis 1949
Remote Sensing of Environment Uzaktan Algılama Elsevier 1969
GeoJournal Genel coğrafya Springer 1977
Applied Geography Uygulamalı coğrafya Elsevier 1981
Ege Coğrafya Dergisi Genel coğrafya Ege Üniversitesi 1983
Coğrafya Dergisi Genel coğrafya İstanbul Üniversitesi 1985
International Journal of Geographic In-
Coğrafi Bilgi Sistemleri Taylor & Francis 1987
formation Science
Doğu Coğrafya Dergisi Genel Coğrafya Atatürk Üniversitesi 1995
Coğrafi Bilimler Dergisi Genel Coğrafya Ankara Üniversitesi 2003

Not: Listede sunulan örnek dergiler yayına başlama yıllarına göre en eskiden en yeniye doğru sıralanmıştır.
Literatür taramalarında konu ile ilgili bütün dergilere ulaşmak ve yayınlanan bütün makaleleri okumak çok
zor, hatta imkânsız olduğu kadar gerekli de değildir. Araştırmacıların kendi çalışma alanları ile ilgili en önemli
kaynak durumundaki dergileri takip etmeleri akademik çalışmaları açısından gereklidir. Literatür taramaları
için de konu ile ilgili en önemli kaynak durumunda olan dergilerin gözden kaçırılmaması gerekmektedir.
Çok farklı disiplinlerde bilimsel makalelerin yayınlandığı dergilerin sayıları her geçen gün artmaktadır. Bunda
da İnternetin çok büyük bir katkısı olmaktadır. Geçmişte sadece kâğıt ortamında basılan ve alıcılarına posta
ile ulaştırılan dergilerin yayınlanması önemli bir maddi kaynak gerektiriyordu. Bu açıdan dergiler çoğunluk-
la yayınevleri ve üniversiteler gibi belli bir kurumsal kimliğe sahip oluşumlar tarafından yayınlanmaktaydı.
Ancak İnternet ile birlikte yayın ve dağıtım masrafları da büyük ölçüde azaldı. Artık günümüzde elektronik
ortamda yeni dergilerin yayınlanması ve dağıtılması çok kolaylaştı. Bundan dolayı da kurumlar yanında farklı
alanlarda uzmanlığa sahip bireyler tarafından elektronik ortamda yayınlanan dergilerin sayıları da günümüz-
de hızla artmaktadır. Akademik araştırmalar açısından önemli faydaları olan bu durum bazı riskleri de bera-
berinde getirmiştir. Her yıl yayınlanan binlerce dergi içerisinde bazıları bilime katkı için değil, maddi kazanç
sağlamak için yayınlanabilmekte, dolayısıyla gelen makaleleri gereği gibi editörlük ve hakemlik süreçlerine
tabi tutmadan yayınlayabilmektedir. Bu durumda, her yıl yayınlanan yüzlerce dergi içerisinde hangilerinin
alanında uzman editörler tarafından gerekli hakemlik süreçleri ile takip edildiğinin ve alana önemli katkı
sağladığının bilinmesi önemlidir. Bunun için de günümüzde yaygın olarak ulusal ve uluslararası indeksler
kullanılmaktadır.
İndeksler, periyodik olarak yılda en az iki sayı yayınlayan, belli sayıda alanında uzman editörleri bulunan,
makale değerlendirmelerini ciddi editörlük ve hakemlik süreçleri ile takip eden ve alanda önemli bir boşluğu

82
doldurduğu kanıtlanmış dergileri takip eder. İndeksler takip ettikleri dergilerde yayınlanan makaleleri, maka-
lelerin yayınlanma tarihlerini, yazarlarını ve yazarların çalıştıkları kurumları kayıt altına alır. Günümüzde Web
tabanlı olarak çalışan indeksler tarafından taranan dergilerde belli konularda hangi makalelerin yayınlandığı,
hangi yazarın kaç yayınının olduğu ve hangi makalenin kaç defa hangi yayın tarafından kullanıldığı, dolayısıy-
la atıf aldığı gibi önemli bilgilere ulaşılabilmektedir. İndeksler içerdikleri dergilerin performanslarını periyodik
olarak takip eder, farklı ölçütlere göre dergi açısından olumsuz bir durum tespit etmeleri durumunda dergi-
leri değerlendirmeden çıkarabilmektedirler. Bu durumda her yıl için indeksler tarafından taranan dergilerde
değişiklik olabilmektedir. Uluslararası alanda kabul edilme durumunu gösterdiklerinden dolayı dergilerin
belli başlı önemli indeksler tarafından taranıyor olması önemlidir. Bu açıdan akademik araştırmalar için kay-
nak olarak takip edilen ve yararlanılan dergilerin hangi indeksler tarafından taranıyor olduğuna bakılması
faydalı olur. Aynı dergi birden fazla ve farklı indekslerce taranabilir.
Farklı alanlarda çok değişik sayılarda dergileri tarayan çeşitli ulusal ve uluslararası indeksler mevcuttur. Gü-
nümüzde bilim çevrelerince en fazla kabul gören üç önemli uluslararası indeks mevcuttur. Bunlar; (1) fen
bilimleri alanındaki dergileri içeren ve SCI kısaltma adı ile anılan Fen Bilimleri Atıf İndeksi (Science Citation
Index), (2) sosyal bilimlerle ilgili dergileri tarayan ve SSCI kısaltması ile bilinen Sosyal Bilimler Atıf İndeksi
(Social Sciences Citation Index) ve (3) sanat alanları ile ilgili dergileri kapsayan ve A&HCI kısaltması ile bilinen
Sanat ve İnsan Bilimleri Atıf İndeksi’dir (Art & Humanities Citation Index). Bu indeksler Thomson Reuters
tarafından yönetilen “Web of Science” adı altında hizmet verirler. 2013 yılı başında SCI-Expanded kapsamın-
da 8576 dergi, SSCI kapsamında 3090 dergi, A&HCI kapsamında ise 1717 dergi Web of Science içerisinde
taranmaktaydı. Bir derginin Web of Science içinde yer alıp almadığını anlamak için ilgili Web adresinden
(http://ip-science.thomsonreuters.com/mjl/) indekslerin sayfalarına, oradan da indekslerde yer alan dergi-
lerin sorgulanacağı ekrana ulaşılabilir.
Web of Science içerisindeki dergilerin aldıkları atıf sayılarına göre bir de etki faktörleri (Impact factor-IF)
belirlenir. Etki faktörü, dergilerde yayınlanan makalelerin bir yıl içinde aldıkları ortalama atıf sayısını ifade
etmektedir. Örneğin, bir derginin etki faktörü 2 ise bu, o dergide yayınlanan her bir makalenin aynı indeks
içinde yer alan diğer dergilerde yayınlanan makalelerde bir yılda ortalama iki defa atıf aldığını göstermekte-
dir. Dergilerin etki faktörü dergilerin son iki yıl içindeki aldıkları atıf sayılarının dergi içindeki makale sayısına
göre yıllık ortalamaları alınarak hesaplanır. Web of Science içindeki tüm dergilerin etki faktörleri yıllık olarak
hesaplanır ve dergi atıf raporu (Journal Citation Report) olarak yayınlanır. Etki faktörünün yüksek olması
o derginin uluslararası bilim çevrelerince daha fazla takip edildiğini göstermektedir. Dergi atıf raporlarına
Thomson Reuters’in ilgili Web sayfasından ulaşılabilir (http://wokinfo.com/products_tools/analytical/jcr/).
Örnek olarak vermek gerekirse 2011 yılına ait etki faktörü, Tablo 3’te sunulan dergilerden Journal of Bioge-
ography için 4,544, Progress in Physical Geography için 3,360, Earth Surface Processess and Landforms için
2,432, Journal of Geography in Higher Education için 1,156’dır.
Web of Science grubuna giren indeksler dışında benzer alanlarda yayın yapan dergilerin tarandığı alan in-
deksleri de mevcuttur. Thomson Reuters, Web of Science altında sunulan indekslere ilave olarak farklı baş-
lıklar altında alan indeksleri de oluşturmuştur (http://ip-science.thomsonreuters.com/mjl/). Ocak 2013 ta-
rihi itibari ile bunlardan Tarım, Biyoloji ve Çevre Bilimleri İndeksi’nde (Agriculture, Biology & Environmental
Sciences) 1288 dergi yer almaktadır. Thomson Reuters tarafından oluşturulan Yaşam Bilimleri İndeksi’nde
(Life Sciences) 1395, Fiziksel, Kimyasal ve Yer Bilimleri İndeksi’nde (Physical, Chemical & Earth Sciences)
1429 ve Sosyal ve Davranış Bilimleri İndeksi’nde (Social & Behavioral Sciences) ise 2521 dergi yer almak-
tadır. Bunların dışında başka alan indeksleri de mevcuttur. Avustralya Eğitim İndeksi (Australian Education
Index-AEI), İngiliz Eğitim İndeksi (British Education Index) ve ERIC (Education Resources Information Center)
tarafından takip edilen eğitim indeksi, eğitim alanında yayın yapan dergileri içeren alan indekslerine örnek
olarak verilebilir.

83
 Uluslararası indeksler dergileri genel olarak yayınlandıkları ülkelere ve bölgelere göre sınıflandırmazlar. Yuka-
rıda örnekleri verilen uluslararası indekslerde çok farklı ülkelerde yayın yapan dergileri görmek mümkündür.
İngilizce yayın yapan dergiler ağırlıklı olsa bile, bu indekslerde Türkçe de dâhil farklı dillerde yayın yapan
dergiler yer alabilmektedir.
Uluslararası indekslerin dışında Türkiye’de de kullanılan farklı indeksler mevcuttur. Bunlardan en önemli-
leri TÜBİTAK’a bağlı bir enstitü olarak kurulan Ulusal Akademik Ağ ve Bilgi Merkezi (ULAKBİM) tarafından
oluşturulan ulusal veri tabanlarıdır (http://www.ulakbim.gov.tr/cabim/vt/index.uhtml). ULAKBİM tarafın-
dan oluşturulan bu veri tabanlarında Türkiye’de Türkçe ve farklı dillerde yayın yapan dergiler yer almaktadır.
Ocak 2013 tarihi itibari ile ulusal veri tabanlarında yer alan dergi sayısı Mühendislik ve Temel Bilimler Veri
Tabanında 29, Sosyal ve Beşeri Bilimler Veri Tabanında 174, Yaşam Bilimleri Veri Tabanında 51, Tıp Veri Taba-
nında 103 ve Hukuk Veri Tabanında ise 23’tür.
Coğrafyanın farklı alt dallarında yayın yapan ve uluslararası indekslerce taranan çok sayıda dergi vardır. Fi-
ziki coğrafya konularındaki makaleler yer bilimleri ile ilgili alan indeksleri başta olmak üzere SCI-Expanded
grubuna giren pek çok dergide yayınlanabilmektedir. Bu dergilerin adlarında coğrafya ifadesinin geçmesi
zorunlu değildir. Örneğin; SCI-Expanded indeksinde yer alan Environmental Monitoring and Assessment
dergisi arazi kullanım değişimleri, kirlilik ve şehirleşme gibi çok farklı konularda coğrafya ile ilgili makaleler
yayınlamaktadır. Beşeri coğrafya ve coğrafya eğitimi ile ilgili makaleler ise yine sosyal ve beşeri bilimlerle, eği-
timle ilgili olan alan indeksleri başta olmak üzere SSCI indeksine giren dergilerde yayınlanmaktadır. Örneğin;
Tablo 3’te sunulan beşeri coğrafya ile ilgili dergilerden Economic Geography, Urban Geography ve Political
Geography SSCI indeksi içinde yer almaktadır.
ULAKBİM tarafından yayınlanan ulusal veri tabanlarında Türkiye’deki coğrafya bölümleri tarafından yayın-
lanan dergiler de yer almaktadır. Ocak 2013 tarihli aramada ULAKBİM tarafından oluşturulan ulusal veri
tabanlarında coğrafya bölümlerince yayınlanan Doğu Coğrafya Dergisi ve Marmara Coğrafya Dergisi yer
almıştır. Ancak bu durum Türkiye’de coğrafya konularında yayınların yapıldığı dergi sayılarının az olduğu an-
lamına gelmemektedir. Nitekim ULAKBİM ulusal veri tabanlarında yer alan çok farklı dergilerde coğrafya
konularında yayınları görmek mümkündür. Örneğin, ULAKBİM Mühendislik ulusal veri tabanında bulunan
Ekoloji, Harita Dergisi, İstanbul Yerbilimleri Dergisi, Turkish Journal of Earth Sciences, Yerbilimleri gibi çok
farklı dergiler coğrafya ile ilgili konularda da makaleler içermektedir. Aynı şekilde ULAKBİM’deki Sosyal ve
Beşeri Bilimler ve Yaşam bilimleri veri tabanlarında coğrafyaya yönelik yayınları içeren çok sayıda dergi bu-
lunmaktadır.
Derginin kalitesi hakkında önemli ipuçları içerse de sadece ulusal veya uluslararası indekslerce taranan der-
gilerin kaliteli olduğu veya indekslere girmeyen dergilerin kalitesiz olduğu gibi kanılarda bulunmak yanlış
olur. Web of Science’a bağlı uluslararası indekslerde yer aldığı halde bilime katkısı tartışılır çok sayıda makale
olduğu gibi Web of Science’ta yer almayan ancak bilimsel olarak alana önemli katkılar sağlayan makaleler
de bulunmaktadır. Bu açıdan ister Web of Science tarafından isterse ulusal veya uluslararası alan indeksleri
tarafından taransın önemli olan dergideki makalelerin araştırma konusu ile ilgili olarak hangi yeni fikir veya
gelişmeleri ortaya koyduğudur.

c. Kitaplar
Akademik çalışmalarda makaleler kadar olmasa da sıklıkla kullanılan diğer bir kaynak da kitaplardır. Ancak
akademik araştırmalarda yararlanılan kitapların akademik amaçla kaleme alınmış olmaları gerekmektedir.
Bilimsel çalışmalarda ağırlıklı olarak belli bir sahada yürütülen araştırma sonuçlarını içeren kitaplardan yarar-
lanılır. Kitaplar belirli konu başlıklarında genel bilgiler içerir. Bu açıdan konu ile ilgili genel kavramlar hakkında
detaylı bilgi sahibi olunmak isteniyorsa kitaplara müracaat edilebilir. Araştırmacıların alanlarında güncel ka-

84
labilmeleri için çalışma konuları ile ilgili yayınlanan önemli kitapları takip etmeleri gerekmektedir. Araştırma-
lar için yapılan literatür taramalarında da çalışma konusunda yayınlanan temel eser niteliğindeki kitaplardan
mutlaka yararlanılmalıdır. Konuya ve yazının türüne göre değişmekle birlikte akademik kitapların kullanılan
kaynaklar içindeki oranı tezlerde %15-20’ye, bilimsel makalelerde ise %10-15’e kadar çıkabilmektedir.
Kitaplar, alanında uzman araştırmacılar tarafından, uzun yıllar boyunca elde edilen tecrübe ve araştırmalar
sonucunda hazırlanır ve belli yayın evleri tarafından çoğunlukla alanında uzman hakemlerin değerlendir-
meleri sonrasında yayınlanır. Kitaplardaki yazar sayısı da değişiklik gösterir. Bazı kitaplar tek yazara sahipken
iki ve daha fazla yazarlı kitaplar da mevcuttur. Bazı kitaplarda ise farklı bölümler farklı yazarlar tarafından
kaleme alınır ve kitap, alanında uzman olan akademisyenlerin editörlüğünde yayınlanır.
Bilimsel kitaplar, makalelerde olduğu gibi çoğunlukla üniversiteler, mesleki dernekler ve yayınevleri tara-
fından yayınlanır. Genellikle üniversitelerdeki öğretim üyeleri tarafından kaleme alınan kitapların yayınlan-
ma süreci ile ilgili olarak farklı uygulamalar söz konusudur. Kitaplar, yazarları tarafından bazen bütünüyle
yazıldıktan sonra bazen de örnek bir bölümle birlikte öneri olarak yayınevlerine sunulur. Alanında uzman
akademisyenlerden oluşan farklı editör ve hakemlerin değerlendirmelerinden sonra konu ile ilgili önemli bir
boşluğu dolduracağı ve anlamlı büyüklükte bir hedef kitlesine sahip olduğu düşünülen eserler yayınlanmak
üzere kabul edilir. Bazen de kitapların yazılması için editör ve yazarlar yayınevleri tarafından davet edilir.
Dergilerde olduğu gibi kitaplarda da son yıllarda elektronik yayınlara daha fazla ağırlık verilmektedir. Özellik-
le uluslararası pek çok yayınevi yayınladığı kitapları kâğıt ve elektronik ortamda sunmaktadır. Sadece elekt-
ronik ortamda sunulan kitaplar da her geçen gün yaygınlaşmaktadır. Bu husus, kitaplara erişimi de kolaylaş-
tırmaktadır. Pek çok kitaba elektronik ortamda ücretsiz olarak ulaşılabilmekte, yeni yayınlanan kitapların ise
elektronik formatta olanları kâğıt baskıya göre daha ucuza, aynı yayınevinden temin edilebilmektedir. Bazı
yayınevleri kitap içindeki farklı bölümleri elektronik ortamda ayrı ayrı satışa sunabilmektedir. Bu şekilde, tüm
kitaba ihtiyaç duyulmadığı durumlarda kitabın belli bölümleri daha ucuza temin edilebilmektedir.
Coğrafya ile ilgili konularda kitap yayınlayan çok sayıda yerli ve yabancı yayınevi bulunmaktadır. Yayınevleri
ticari kuruluşlar oldukları için bir kitabı yayınlamadan önce kaç adet satış yapabileceklerini düşünürler. Daha
fazla satış yapma potansiyeli bulunduğu için de ağırlıklı olarak üniversite ders kitaplarını tercih ederler. Ancak
farklı disiplinlerde temel konu ve kavramları yüzeysel olarak anlatan ve çoğunlukla da metin içinde neyin
nereden alındığını göstermeyen ders kitaplarından genel olarak akademik araştırmalarda yararlanılmaz. Bu
nedenle akademik araştırmalarda yararlanılacak kitaplar tercih edilirken ders kitabı değil, araştırma sonuç-
larını içeren kitaplar olmalarına dikkat edilmelidir.
Coğrafi araştırmalarda kaynak olarak yararlanılabilecek, coğrafyanın çeşitli alt dallarıyla ilgili, farklı dillerde
yayınlanmış çok sayıda kitap mevcuttur. Literatür taramalarında coğrafya ile ilgili konularda kitap yayınlayan
belli başlı yayın evlerinin Web sayfalarına bakılması, alanla ilgili son olarak yayınlanan kitapların bulunması
açısından faydalı olabilir. Springer coğrafya ile ilgili bilimsel kitapların yayınlandığı uluslararası yayınevlerin-
den biridir. Springer’e ait İnternet sayfasında anahtar kelime ile arama yapılabileceği gibi farklı alanlar altında
yayınlanmış olan kitaplar da liste halinde görülebilir. Springer’de coğrafya ile ilgili konularda yayınlanmış ve
Atmosfer Bilimleri, Çevre Bilimleri, Coğrafya, CBS ve Uzaktan Algılama gibi farklı başlıklar altında sıralanmış
çok çeşitli kitaplar mevcuttur. Elsevier, Routledge, Pearson, Sage, Blackwell, McGraw-Hill, Ashgate ve Free-
man coğrafya ile ilgili kitap yayınlayan diğer uluslararası yayınevlerinden bazılarıdır. Türkiye’de de coğrafya ile
ilgili üniversite ders kitapları ve araştırma kitapları yayınlayan Aktif Yayınevi, Pagem, İnkılap, Asil Yayın, Nobel
Yayın, Gazi Kitabevi, Gençlik Yayınları ve Çantay Kitabevi gibi yayınevleri bulunmaktadır.
Coğrafya ile ilgili kitaplar yayınevleri dışında üniversiteler ve farklı mesleki dernekler tarafından da yayınlan-
maktadır. Oxford Üniversitesi, Cambridge Üniversitesi ve İstanbul Üniversitesi gibi üniversite yayınevleri ile
Milli Eğitim Bakanlığı gibi kurumlara ait yayınevleri de coğrafya alanında kitaplar yayınlamaktadır.

85
 d. Konferans Bildiri Kitapları
Konferanslarda sunulan bildirilerin basıldığı bildiri kitaplarından da akademik araştırmalarda kaynak olarak
yararlanılmaktadır. Bildiri kitapları konferanslarda çoğunlukla akademisyenler tarafından sunulan bilimsel
araştırmaların tam metinlerinin yayınlandığı eserlerdir. Yayınlanmadan önce çoğunlukla bir veya birkaç edi-
tör tarafından kontrol edilen tam metinler araştırmacıların adı ile bildiriler kitabında yer alır. Bildiri kitapları
içerdiği bilgiler açısından tamamen akademiktir. Ancak çoğu zaman bilimsel dergilerde yayınlanan maka-
lelerde olduğu gibi dikkatli bir hakemlik sürecinden geçmedikleri için akademik araştırmalarda makaleler
kadar yoğun kullanılmazlar.
Konferanslar alanla ilgili bilimsel gelişmelerin takip edilmesi, aynı alanda çalışma yapan akademisyenlerin bir
araya gelmesi ve ileriye yönelik olarak farklı ortak çalışmalar için zemin hazırlamak için üniversite, dernek ve
kurumlar tarafından organize edilir. Konferanslarla ilgili tüm detaylar öncelikle Web sayfalarından duyurulur.
Konferansta sözlü veya poster şeklinde sunum yapmak isteyen araştırmacılar, istenilen bilgilerle birlikte kon-
feransa genellikle elektronik ortamda açılan kayıt formları aracılığı ile kayıt yaptırırlar. Konferans bilim komi-
tesi tarafından kabul edilen bildiriler konferansta yazarlar tarafından sunulur. Konferansta sunulan bildiriler
bazen özet olarak, bazen de bildiriler kitabında tam metin olarak yayınlanır. Bazı konferanslarda ise sunulan
bildiriler arasından seçilenleri farklı dergilerde yayınlanmak üzere kabul edilebilmektedir.
Coğrafya ve alt dalları ile ilgili çok farklı kurum tarafından organize edilen ulusal ve uluslararası konferanslar
mevcuttur. Bunlardan bazıları her yıl düzenli olarak organize edilir ve binlerce akademisyeni bir araya getirir.
Genel coğrafya alanında düzenli olarak organize edilen ve çok fazla katılımcının bir araya geldiği iki büyük
uluslararası konferans vardır. Bunlardan biri Amerikan Coğrafyacılar Birliği tarafından her yıl düzenli olarak
ABD’de organize edilen yıllık toplantıdır. Her yıl ABD’nin farklı eyaletlerinde organize edilen bu konferansa,
yaklaşık %25-30’u farklı ülkelerden olmak üzere 8-9 bin katılımcı iştirak etmektedir (http://www.aag.org/cs/
annualmeeting). Başvuru yapan herkesin sunum yapmak için kabul edildiği bu konferans yaklaşık beş gün
sürmekte ve konferansta sunulan bildirilerin özetleri elektronik ortamda yayınlanmaktadır.
Çok farklı ülkelerden binlerce coğrafyacıyı bir araya getiren diğer önemli uluslararası konferans ise 1922
yılında kurulan Uluslararası Coğrafyacılar Birliği (International Geographical Union-IGU) tarafından organi-
ze edilmektedir (http://www.igu-online.org/site/). IGU her dört yılda bir ana konferans, diğer yıllarda ise
bölgesel konferansları düzenli organize etmektedir. Ana konferanslar 2008 yılında Tunus’ta, 2012 yılında
ise Almanya’da organize edilmiştir. Bir sonraki iki konferans 2016’da Çin’de, 2020 yılında ise Türk Coğraf-
ya Kurumu organizatörlüğünde İstanbul’da düzenlenecektir. IGU konferanslarına yapılan başvurular bilim
komitesi tarafından değerlendirilmekte ve sunum için kabul edilenler konferansta sunulmaktadır. Ana ve
bölgesel konferanslar dışında IGU altında faaliyet yapan alt komisyonlar tarafından da düzenli konferanslar
düzenlenmektedir. 2013 yılı başı itibari ile IGU altında faaliyet gösteren 41 farklı alt komisyon vardır ve bu
komisyonlardan bazıları IGU konferansı dışında farklı zamanlarda yıllık toplantı düzenlemektedir. Coğrafya
Eğitimi Komisyonu bunlardan biridir. Bu komisyonun 2010 yılındaki konferansı İstanbul Fatih Üniversitesi’n-
de organize edilmiştir. Alt komisyonlar tarafından organize edilen konferansların bildiri kitapları genel olarak
bu komisyonlara ait İnternet sayfalarından yayınlanmaktadır.
Ulusal ve uluslararası platformlarda coğrafyacıları bir araya getiren konferanslar bunlarla sınırlı değildir. Av-
rupa Coğrafyacılar Birliği-EUROGEO (http://www.eurogeography.eu) ve Güneydoğu Asya Coğrafya Kuru-
mu-SEAGA (http://www.seaga.info/) gibi bölgesel coğrafyacı birlikleri de her yıl düzenli olarak konferanslar
düzenlemektedir. Bunun yanında ABD, İngiltere ve Kanada’da olduğu gibi farklı ülkelerdeki coğrafya kurum-
ları da yıllık toplantılar organize etmektedir. Türk Coğrafya Kurumu düzenli olmasa da zaman zaman ulusal
konferanslar düzenlemektedir. 15 Haziran 2012 tarihinde Türkiye’deki coğrafyacılar arasında dayanışma ve
işbirliğini geliştirmek amacıyla kurulan Coğrafyacılar Derneği de düzenli yıllık toplantılar organize etmektedir.

86
Jeomorfoloji, su kaynakları, CBS, Uzaktan Algılama, doğal afetler, toprak, orman, enerji, ulaşım, ekonomi,
kentleşme, iklim değişimleri, çevre, eğitim, turizm, tarım ve biyoçeşitlilik gibi coğrafyanın çok farklı alt dalla-
rına yönelik olarak da ulusal ve uluslararası konferanslar düzenlenmektedir. Araştırmacıların kendi alanları
ile ilgili olarak organize edilen konferansları takip etmeleri, alanda araştırma yapan ve aktif olan önemli aka-
demisyenleri tanıyabilmek ve alanla ilgili ön plana çıkan güncel konulardan haberdar olabilmek açısından
önemlidir.

e. Tezler
Makale ve kitaplar kadar yaygın olmasa da yüksek lisans ve doktora tezleri de akademik araştırmalarda
kullanılır. Tezler bütünüyle akademik çalışmalardan oluşur. Tezler öğrencilere belli konularda bilgi ve beceri
kazandırmayı, ancak bundan da önemlisi akademik araştırma yapma yeterliliği sağlamayı hedeflemektedir.
Her biri özgün konularda akademik araştırmaları içerse de tüm tezlerde ortaya çıkan sonuçlar alanla ilgili
yeni bir durumu, fikri veya analizi ortaya koymayabilir. Bundan dolayı, akademik araştırmalarda özellikle yük-
sek lisans tezlerinin kullanılmasında dikkat edilmelidir. Tezlerden bir makale veya kitap üretilmişse akademik
araştırmalarda doğrudan tezlerin kullanılması yerine yayınlanmış eserlerden yararlanılması daha uygundur.
Tezler gerek duyulduğunda akademik çalışmalarda kaynak olarak kullanılır. Ancak bunun sayısı tezlerde biraz
daha fazla olmakla ve konudan konuya değişmekle birlikte makaleler için bir ikiyi geçmemektedir.
Coğrafyanın farklı alanlarında dünya genelinde yürütülmekte olan çok sayıda yüksek lisans ve doktora prog-
ramları vardır. Her yıl yüzlerce hatta binlerce mezun veren bu programlarda çok sayıda tez tamamlanmak-
tadır. Tezler 10-15 yıl öncesine kadar sadece çıktı halinde enstitülere teslim edilmekteydi. Bu durum tezlere
ulaşmak için ilgili üniversitelere gidilmesini zorunlu kılmaktaydı. Ancak günümüzde Türkiye’de de uygulanan
sistemle tüm yüksek lisans ve doktora programlarında tamamlanan tezler elektronik ortamda başta üniver-
sitelerde, sonrasında ise yüksek öğretimle ilgili belli başlı kurumlarca arşivlenmekte ve İnternet ortamında
kullanıcıların erişimine sunulmaktadır. Türkiye’deki tezlerin elektronik ortamdaki bir kopyaları Yükseköğre-
tim Kurulu (YÖK) Ulusal Tez Merkezi’ne gönderilmektedir. Yazarları tarafından çoğaltılması ve yayımı için
izin verilen tezlerin tam metinleri pdf formatında bu merkezden erişime açılmaktadır (http://tez2.yok.gov.
tr/). Ulusal Tez Merkezi’nden Türkiye’deki tüm enstitülerce tamamlanmış olan tezler hakkında; yazar, tez
adı ve farklı anahtar kelimeler kullanılarak sorgulama yapılabilmekte, tezlerin Türkçe ve İngilizce özetlerine
ulaşılabilmektedir. Gerekli üyelik işlemi tamamlandıktan sonra erişime açık ise tezlerin tam metinleri de aynı
Web sayfasından incelenebilmektedir. Yüksek lisans ve doktora öğrencilerinin tez konuları ile ilgili Türkiye’de
daha önce yapılan tezlerin olup olmadığını Ulusal Tez Merkezi’ne ait İnternet sayfasından kontrol etmeleri
faydalı olacaktır.
Farklı ülkelerde coğrafya alanı ile ilgili yapılan yüksek lisans ve doktora tezlerine erişim Türkiye’deki kadar ko-
lay olmamaktadır. Bu amaçla öncelikle coğrafya alanında uzun bir yüksek lisans ve doktora programı geçmişi
olan üniversitelerin kütüphaneleri taranabilir. Bunun dışında, farklı ülkelerde tamamlanan yüksek lisans ve
doktora tezlerini arşivleyen ve İnternet ortamında kullanıma açan uluslararası firmalardan yararlanılabilir.
ProQuest bunlardan biridir (http://www.proquest.co.uk). ProQuest’e ait hizmetlerden biri yüksek lisans ve
doktora tezi tam metin kılavuzudur. İnternet ortamında hizmet veren bu kılavuz ile çok farklı alanlarda ve
ülkelerde tamamlanmış olan milyonlarca tezin tam metinlerine erişim sağlanabilmektedir. Ücretli üyelik sis-
temi ile erişilebilen bu sisteme her yıl binlerce yeni tez ilave edilmektedir.

87
 f. Ansiklopedi ve sözlükler
Çok yaygın olarak kullanılmasa da akademik araştırmalarda yararlanılan kaynaklardan bir diğeri de ansik-
lopedilerdir. Ansiklopedilerden daha çok konunun genel tanımı ve alt dallarını öğrenmek için yararlanılır.
Ancak ansiklopedilerin kaynak olarak kullanılmasında çok dikkatli olunmalıdır. Belli kurumlar tarafından ya-
yınlanan, içindeki maddeleri alanında uzman kişiler tarafından yazılan ve yazarları belli olan yayınlanmış an-
siklopediler kaynak olarak kullanılabilir. Ancak Wikipedia gibi herkesin bilgi girişi yapabileceği, uzman kont-
rolü olmadan yazılan, yazarların kim olduğu belli olmayan ve içeriği sık sık değiştirilen İnternet ortamındaki
ansiklopedilerin akademik çalışmalarda kullanılması uygun değildir. Sunmuş oldukları verilerin kaynağı ve
güvenilirliği ile ilgili sorunlardan dolayı İnternet ortamında hizmet veren Wikipedia ve benzeri ansiklopedile-
rin tez ve makaleler bir yana, lisans düzeyindeki ödev ve projelerde dahi kullanılması kabul edilmemektedir.
Özel alanlarla ilgili olarak hazırlanan ansiklopedilerin akademik çalışmalarda kullanılması daha yaygındır.
Coğrafya Ansiklopedisi (Warf, 2010), Uluslararası Beşeri Coğrafya Ansiklopedisi (Kitchin ve Thrift, 2009),
Ülkeler Coğrafyası Ansiklopedisi (Mccoll, 2005) ve Göl ve Rezervuar Ansiklopedisi (Bengtsson vd., 2012)
alanında uzman araştırmacılar tarafından kaleme alınmış, coğrafya alanında akademik çalışmalarda yararla-
nılabilecek olan uluslararası ansiklopedilere örnek olarak verilebilir (Tablo 4).
Araştırma konularında alanla ilgili temel kavramları öğrenmek ve farklı referanslara ulaşabilmek için sözlük-
lerden de yararlanılabilir. Uluslararası coğrafya sözlüklerine örnek olarak Coğrafya Sözlüğü (Mayhew, 2009),
Beşeri Coğrafya Sözlüğü (Gregory vd., 2009), Modern Coğrafya Sözlüğü (Small ve Witherick, 2001) veri-
lebilir. Türkçe olarak hazırlanan coğrafya sözlükleri de vardır. Bunlardan en önemlisi Prof. Dr. Reşat İzbırak
tarafından hazırlanan ve Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları olarak 1992 yılında yayınlanan Coğrafya Terimler
Sözlüğü’dür (İzbırak, 1992). Coğrafya sözlüğü olarak Türkiye’deki en temel kaynak olan bu çalışmadan farklı
sözlükler de sonradan kaleme alınmıştır. Prof. Dr. Ferruh Sanır tarafından hazırlanan ve 2000 yılında yayınla-
nan Coğrafya Terimler Sözlüğü bunlardan biridir (Sanır, 2000).

Tablo 4. Coğrafya ile ilgili yararlanılabilecek ansiklopedi ve sözlüklere örnekler

Ansiklopediler
Coğrafya Ansiklopedisi
(Encyclopedia of Geography)
Uluslar arası Beşeri Coğrafya
Ansiklopedisi
(International Encyclopedia of
Human Geography)
Ülkeler Coğafyası Ansiklopedisi
(Encyclopedia of World
Geography)
Göl ve Rezervuar Ansiklopedisi
(Encyclopedia of lakes and
reservoirs)
SAGE yayın evi tarafından altı cilt olarak yayınlanmış bu ansiklopedide yer
alan konular web sitesinden görülebilir. http://www.sagepub.com/books/
Book230922#tabview=toc
Elsevier yayınevi tarafından yayınlanan bu ansiklopedi sciencedirect tarafından
elektronik ortamda da erişime açıktır. http://www.sciencedirect.com/science/
referenceworks/9780080449104
Facts on File yayın evi tarafında üç cilt olarak yayınlanmıştır. Elektronik ortamda
erişilebilmektedir. http://books.google.com.tr/books/about/Encyclopedia_of_
World_Geography.html?id=DJgnebGbAB8C&redir_esc=y
Springer yayınevi tarafından 2012 yılında yayınlanan ansiklopedi 954 sayfadır.
http://www.springer.com/earth+sciences+and+geography/hydrogeology/
book/978-1-4020-5616-1

88
 Sözlükler
Coğrafya Sözlüğü
(Dictionary of Geography)
Modern Coğrafya Sözlüğü
(A Modern Dictionary of
Geography)
Beşeri Coğrafya Sözlüğü
(The Dictionary of Human
Geography)
Coğrafya Terimler Sözlüğü
Coğrafya Terimler Sözlüğü
Oxford yayınları olarak basılan bu sözlüğün ilk baskısı 1992 yılında 4. Baskısı
ise 2009 yılında yapılmıştır. http://www.amazon.com/Dictionary-Geography-
Oxford-Paperback-Reference/dp/019923180X
Arnold yayın evi tarafından ilk olarak 1986 yılında yayınlanan sözlüğün
günümüzde 2001 yılında yayınlanan dördüncü baskısı mevcuttur.
http://www.amazon.co.uk/Modern-Dictionary-Geography-Student-Reference/
dp/0340762101
Wiley-Blackwell yayın evi tarafından ilk baskısı 1981 yılında yayınlanan bu
sözlüğün genişletilmiş 5. Baskısı 2009 yılında çıkmıştır. Elektronik ortamda
pdf formatında erişime açıktır. http://walk2geographies.files.wordpress.
com/2009/03/gregory-etal_dictionary_human_geography_2009.pdf
1992 yılında Milli Eğitim Bakanlığı yayınları arasında çıkan bu sözlük Prof. Dr.
Reşat İzbırak tarafından hazırlanmıştır. Türkiye’de hazırlanan ilk ve en önemli
coğrafya sözlüğüdür.
Doç. Dr. Ferruh Sanır tarafından kaleme alınan bu sözlük 2000 yılında Gazi
Kitabevi tarafından yayınlanmıştır.

g. Kurumsal Yayın Ve Raporlar

Bilimsel çalışmalarda kullanılan diğer önemli kaynaklar da farklı kurumlar tarafından hazırlanan raporlar ve
istatistiklerdir. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Meteoroloji Genel Müdürlüğü, Afet ve Acil Durum Yöneti-
mi Başkanlığı (AFAD) gibi kurumlar kendi ilgi alanları ile ilgili düzenli olarak veri toplamakta ve bu verilerle
birlikte kendi bünyelerinde hazırladıkları farklı bilimsel çalışmaları rapor ve yayın olarak sunmaktadırlar. İlgili
kurumlar tarafından yayınlanan yayın, rapor ve istatistikler de akademik çalışmalarda kaynak olarak kulla-
nılır. Özellikle resmi kurumlara ait olan yayınlarda makale, kitap, bildiri tam metni ve tezlerde olduğu gibi
direk olarak metni hazırlayan yazar isimleri yer almayabilir. Bu durumda dokümanı hazırlayan ve yayınlayan
kurum direk olarak yazar olarak ele alınır.
Ulusal ve uluslararası kurumlar sahip oldukları maddi kaynaklar, çalıştırdıkları uzman personel ve yetkilerle
üniversite ve araştırma merkezlerinin üstesinden kalkamayacağı ölçüde büyük araştırmalara imza atabil-
mekte ve çok önemli bilimsel çalışmalar yapabilmektedir. Özellikle Birleşmiş Milletler (BM) bünyesinde ça-
lışan uluslararası organizasyonlar ile ulusal düzeyde devlete bağlı olarak faaliyet gösteren kurumların hazır-
layıp sundukları veriler, istatistikler, kitaplar ve raporlar akademik çalışmalar için son derece önemli kaynak
durumundadır. BM, farklı alanlarda hizmet veren pek çok birimi ile belki bu yöndeki en önemli uluslararası
kuruluştur. Örneğin, BM’nin Ekonomik ve Sosyal İşler Bölümü içinde faaliyet gösteren nüfus birimi (http://
www.un.org/esa/population/) dünya nüfusu, göçler ve kentleşme gibi konularda her yıl düzenli olarak ra-
por, istatistik ve kitaplar yayınlamaktadır. Dünya Ticaret Örgütü (WTO) (http://www.wto.org) her yıl düzenli
olarak dünya ticaret raporları, uluslararası ticaret istatistikleri ve ülkelerin ticaret profilleri ile ilgili kitap ve
istatistikler yayınlamaktadır. Dünya Meteoroloji Örgütü (WMO) (http://www.wmo.int) ülkeler ve dünya ile
ilgili iklim ve hava durumu hakkında bilgiler, iklim değişimleri, ekstrem hava olayları ile ilgili rapor ve istatis-
tikler yayınlamaktadır. Coğrafi araştırmalar açısından uluslararası düzeyde faydalı olan diğer bir kurum da
Amerikan Jeoloji Araştırma Kurumu’dur (USGS). Bu kurum (http://www.usgs.gov) sadece ABD’de değil tüm
dünya genelinde doğal afetler, doğal kaynaklar, iklim değişimi ve etkileri, çevre ve ekosistem gibi konularda
araştırma yapar, veri toplar ve veri sağlar. USGS, dünya genelinde meydana gelen depremler başta olmak

89
 üzere farklı doğal olay ve afetlerin konumları, büyüklükleri ve etkileri ile ilgili veriler toplar ve uzun yıllara ait
bu verileri İnternet ortamından sunar. Aynı kurumun özellikle arazi kullanımı ve değişimleri ile ilgili uluslara-
rası alanda yürütülen çalışmalara yaptığı en önemli katkılardan biri de 30 metre çözünürlükte Landsat uydu
görüntülerine ücretsiz olarak erişim imkânı vermesidir. Bu hizmet yardımı ile dünyanın farklı bölgelerinde
farklı zamanlarda çekilmiş Landsat görüntüleri ücretsiz olarak temin edilebilmekte ve farklı yıllardaki gö-
rüntüler karşılaştırılarak aynı bölgede yaşanan arazi kullanım değişimleri tespit edilebilmektedir. Bu veriler
Türkiye’de yapılan pek çok akademik çalışmada da kullanılmıştır (Karaburun vd., 2010).
Türkiye’de ulusal düzeyde farklı alanlarda faaliyet gösteren devlet kurumları, uluslararası kuruluşlarda ol-
duğu gibi coğrafi araştırmalarda kullanılabilecek veri, rapor ve yayınlar sağlamaktadır. Nüfusla ilgili olan
araştırmalarda TÜİK en önemli veri sağlayıcı kurumdur. Türkiye’de nüfus, cinsiyet, yaş durumları, hane halkı
büyüklükleri, nüfusun il ve ilçelere göre dağılışları, nüfus artış hızı, ortalama yaşam süresi, farklı sektörlere
göre çalışan nüfus, ölüm ve doğum oranları, göçler gibi nüfusla ilgili çok farklı sosyo-ekonomik gösterge-
ler bu kurumdan sağlanan verilerle ortaya çıkarılmaktadır. Bu kurum ayrıca enflasyon, istihdam ve işsizlik,
konut, turizm, sosyal güvenlik ve sağlık, eğitim, kültür, spor, tüketim harcamaları, gelir dağılımı, yoksulluk,
ulaştırma, haberleşme, çevre ve enerji konularında da istatistikler sağlamaktadır. Türkiye’de beşeri ve eko-
nomik coğrafya ile ilgili yapılan pek çok tezde bu kurumdan alınan istatistiksel veriler kullanılmaktadır. Tür-
kiye’de özellikle iklimle ilgili olarak yapılan yüksek lisans ve doktora tezlerinde çok yoğun olarak yararlanılan
kurumların başında Meteoroloji Genel Müdürlüğü gelmektedir. Bu kurum tüm Türkiye genelinde bulunan
meteoroloji istasyonlarından sürekli sıcaklık, yağış, rüzgâr hızı ve nem başta olmak üzere çok farklı meteo-
rolojik verileri toplamakta; bunları aylık, yıllık ve uzun yıllar ortalamaları ile yayınlamaktadır. Günümüzde bu
kurumdan tek tek istasyonlara ait bilgiler temin edilebileceği gibi illere göre farklı meteorolojik veriler, farklı
zaman aralıklarına göre de istenebilmektedir.
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı da altında faaliyet gösteren çok farklı birimlerle birlikte değişik alanlar-
da istatistikî veriler, raporlar, kanunlar ve yönetmelikler yayınlamaktadır. İlgili kurumun Web sayfasından
Türkiye’de balıkçılık, bitkisel üretim, çay üretimi, hayvancılık ve tarım gibi alanlarda çok farklı raporlara ulaşı-
labilmektedir. Aynı şekilde Ekonomi Bakanlığı, Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı, Orman ve Su
İşleri Bakanlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, İç İşleri Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı ve
diğer tüm bakanlıklarla bunlara bağlı bulunan çok çeşitli alt müdürlüklerde coğrafyanın çok farklı konularını
ilgilendiren alanlarda faaliyetler yürütülmekte, dolayısıyla çok farklı istatistiksel veriler, raporlar, kanun ve
yönetmelikler ve kitaplar yayınlanmaktadır. Tüm bu kurumlar tarafından üretilen kaynaklar coğrafi araştır-
malar açısından da önemli olabilmektedir.

h. Diğer Yayınlar
Akademik çalışmalarda kitap, makale, tez ve bildiri dışında daha farklı kaynaklardan da yararlanılır. Çalışma-
nın konusuna ve çalışmada ortaya çıkan farklı ihtiyaçlara göre gazeteler, günlükler, mektuplar, tarihi belge-
ler, fotoğraflar, filmler ve belgeseller gibi değişik formatlarda sunulan eserlerden de araştırmalarda kaynak
olarak yararlanılabilir. Ancak bu tür kaynaklarda kaynağı meydana getiren kişi veya kurumun, ne zaman
oluşturulduğunun belli olması gerekmektedir.

Kaynakların Güvenilirliği ve Yeterliliği

Bilgisayar ve İnternet teknolojisinin gelişmesi ile günümüzde hemen her konuda çok fazla bilgi ve kaynağa
ulaşılabilmektedir. Ancak, özellikle akademik çalışmalar için bulunan kaynakların güvenilirliğinin araştırılması
önemlidir. Bir akademik eserin güvenilirliği bilimsel ilkelere göre hazırlanması ve sunduğu bilgilerin doğru-

90
luğu ile ilgilidir. Ancak bu da çok kolay tespit edilememektedir. Bilimsel dergilerde yayınlanan makalelerin
hakemler tarafından incelendiğini daha önce belirtmiştik. Ancak hakemsiz olarak ve gereği gibi denetlenme-
den, makalelerin gönderildiği gibi yayınlandığı dergiler bulunmaktadır. Aynı şekilde piyasada yeterli kaynak
taraması yapılmadan, alanla ilgili temel teorik ve metodolojik altyapıyı yansıtmadan, uzman olmayan kimse-
ler tarafından hazırlanan çok sayıda kitap bulunmaktadır. Bu nedenle bulunan kaynakların uzman kimseler
tarafından kaleme alınıp alınmadığının ve çalışma için güncellik, içerik, teorik ve metodolojik açıdan yeterli
olup olmadığının araştırılması gerekmektedir. Literatür taraması sırasında amacın sadece belli sayıda kayna-
ğa erişmek değil; doğru, güvenilir ve güncel kaynaklara ulaşmak olduğu unutulmamalıdır.
Akademik araştırmalarda yararlanılan kaynakların güvenilirliği özellikle geçmişe nazaran günümüzde çok
daha önemsenmesi gereken bir konudur. İnternet yardımı ile geçmişe göre çok daha kolay, hızlı ve dene-
tim olmadan yayın yapılabilmektedir. Geçmişte çalışma konusu ile ilgili yayınlanmış eserlerin sayısı az, buna
karşılık bu eserlerin elde edilmesi ile ilgili zorluklar fazlaydı. Belli kaynaklara ulaşmak için şehirlerarası hatta
ülkeler arası seyahatlerle farklı araştırma merkezleri, üniversiteler ve kütüphanelerin ziyaret edilmesi gere-
kebilmeydi. Ancak günümüzde İnternet üzerinden belli konularda çok kısa bir sürede yüzlerce hatta binlerce
kaynağa rahatlıkla ulaşılabilmektedir. Bu açıdan günümüzde akademik araştırmalarda kaynaklara erişmek-
ten çok, fazla kaynak içinden doğru, güncel ve güvenilir olanlarını bulabilmek daha da önem kazanmaktadır.
Bu durum özellikle akademik araştırma konusunda yeterli tecrübeye sahip olmayan yüksek lisans ve dokto-
ra öğrencileri açısından son derece önemlidir.
Araştırmalarda kaynak olarak kullanılacak eserlerin kimler tarafından yazıldığı, ne zaman, nerede, hangi
başlık altında yayınlandığı gibi bilgilerin araştırılması gerekmektedir. Kaynak olarak kullanılacak makalelerin
yazarı, yayınlanma yılı, yayınlandığı derginin adı, sayısı ve dergide yayınlandığı sayfa numaraları belli olma-
lıdır. Bu bilgilerin yer almadığı ve çoğu İnternet ortamında rahatlıkla bulunan yayınlardan araştırmalarda
uzak durulmalıdır. Araştırma konusunda tanınmış araştırma merkezleri, ulusal ve uluslararası dernekler ve
üniversitelerce basılan hakemli dergilerde yayınlanan makaleler, kitaplar ve diğer yayınlar öncelikli olarak
tercih edilmelidir. SCI, SSCI ve A&HCI başta olmak üzere çok farklı araştırma konularında yapılan yayınları
takip eden alan indekslerine giren dergilerdeki makaleler öncelikle araştırılmalıdır. Bu indekslere girmeyen
çok kaliteli dergiler de mevcuttur. Ancak bu indekslerce taranan dergilerde yayınlanan makalelerin uluslara-
rası güvenilirliği yüksektir.
Literatür taramasında teorik ve metodolojik anlamda araştırma konusuna katkısı büyük olmuş, uluslararası
üne sahip, alanın en önemli araştırmacıları tespit edilmeli ve bunlara ait makale ve kitaplar araştırılmalıdır.
Öğrenciler açısından bu isimlerin bulunması zor olabilir. Ancak alanda çalışma yapan akademisyenler ve
danışmanlardan bu konuda yardım alınabilir. Ayrıca bu isimler ve çalışmaları benzer konularda yapılan aka-
demik yayınlarda sıkça atıf alırlar. Bu nedenle konu ile ilgili yayınlanan makalelere bakılmalı, bu makalelerde
eserlerine sık sık atıf yapılan isimler üzerinde durulmalıdır. Bu şekilde araştırma konusu ile ilgili teorik ve
metodolojik altyapıyı oluşturacak yayınların literatür taramasında bulunmuş olduğundan emin olunmalıdır.
İnternette genel arama motorları ile yapılan aramalar sonrasında çok farklı sitelerde karşılaşılan, yazarı,
başlığı ve yayın evi belli olmayan metin ve dokümanlar akademik araştırmalarda kaynak olarak kullanılma-
malıdır. İnternetten yapılan literatür taramalarında .org, .edu, ve .gov uzantılı sitelere daha fazla bakılabilir.
Mesleki anlamda kurulan derneklere ait web sayfaları genellikle .org uzantılı, üniversiteler .edu uzantılı ve
kamu kurumları ise .gov uzantılı web adreslerine sahiptir.
Literatür taramasında kaynakların yayınlanma yılları da önemlidir. Akademik çalışmalarda araştırma konu-
sunun ortaya çıkışı ve gelişiminin anlatılabilmesi, konu hakkında öne sürülen teorik ve metodolojik yakla-
şımların tartışılabilmesi için çok eskiye ait yayınların taranması gerekebilir. Bu, belli başlı araştırma konuları
için bir zorunluluk bile olabilmektedir. Ancak önceden de belirtildiği üzere akademik çalışmalar birbirinin
devamıdır ve yeni çalışmaların bilime katkı sağlayabilmesi için o alanda en son yapılan çalışmalar dikkate
alınarak yürütülmeleri gerekmektedir. Bu açıdan literatür taramasında mutlaka ilgili alanda yapılan en son
ve güncel çalışmalar da aranmalıdır.

91
 Bilimsel gelişmelerin takip edilmesinde yabancı dil engeli olmamalıdır. Alanla ilgili önemli olduğu düşünülen
kaynaklar farklı dillerde de olsa mutlaka elde edilmeli ve çalışmalarda kullanılmalıdır. Günümüzde akade-
mik olarak uluslararası alanda en yaygın olarak kullanılan dil İngilizce’dir. Hemen tüm ülkelerde araştırmacı-
lar çalışmalarının sonuçlarını kendi dillerinde yayınladıkları gibi uluslararası çevrelerde daha fazla okuyucu
kitlesine ulaşabilmek için İngilizce yayın yapan uluslararası yayınevlerini de tercih etmektedirler. Türkiye’de
yapılacak çalışmalar için literatür taramasını sadece Türkçe elde edilebilir kaynaklar üzerinde yoğunlaştır-
mak çalışmanın güncelliği, yeterliliği ve uluslararası bilime katkısı açısından önemli sorunlar oluşturacaktır.
Bu açıdan literatür taramasında Türkçe yayınlanmış olanlar kadar uluslararası alanda yapılan yayınlar da
hedeflenmeli, özellikle anahtar kelimeler üzerinden arama yapılırken kelime ve kavramların Türkçeleri ka-
dar İngilizce’leri üzerinden de aramalar tekrarlanmalıdır. Bu durumun önemini göstermesi açısından bir iki
örneğin sunulması faydalı olacaktır. 6 Ocak 2013 tarihinde Google Akademik arama motorundan “kentsel
büyümenin etkisi” olarak Türkçe girilen arama sonucunda hiç bir sayfaya rastlanmazken aynı ifadenin “im-
pact of urban growth” olarak İngilizce’si ile arama yapıldığında 866 sayfa ile karşılaşılmıştır. Diğer bir örnekte
ise yine aynı arama motoru üzerinden “deprem riskinin değerlendirilmesi” şeklinde Türkçe yapılan aramada
sadece 4 sonuç bulunurken aynı ifadenin İngilizce’si olan “evaluation of earthquake risk” şeklinde yapılan
aramada ise 153 sonuç bulunmuştur.
Literatür taramasında nerede başlanılacağı kadar nerede durulacağının da bilinmesi önemlidir. Taramada
amaç bulunan tüm eserlerin okunması değildir. Özellikle İnternetin çok daha hızlı geliştiği ve yayınların her
geçen gün elektronik ortama daha hızlı aktarıldığı günümüzde bunun yapılması neredeyse imkânsızdır. Bu
açıdan araştırmanın konusu, büyüklüğü ve araştırmaya ayrılacak zaman dikkate alınarak literatür tarama-
sına gereği kadar zaman ayrılmalıdır. Literatür taraması için yapılan planlamada ortaya konulan bilgilere
ulaşıldığı ve araştırma için önemli olan kaynaklar temin edildiği düşünüldüğünde genel literatür taraması
sonlandırılmalıdır.

Kaynaklar Nasıl Araştırılır, Nasıl Bulunur?

Literatür taramalarında araştırmada ihtiyaç duyulan bilgilerin temini için dikkatli ve detaylı bir arama yap-
mak gerekmektedir. Bazı durumlarda araştırmacı çalışma için belirli bir kitap, makale veya tezi araştırabilir.
Ancak çoğu zaman araştırmacılar hangi bilgileri aradıklarını önceden belirlemekle birlikte, bu bilgilerle ilgili
hangi kitap ve makalelerin yayınlandığını, hangi kurumlarda hangi kaynakların mevcut olduğunu bilmezler.
Sonuçta da araştırmacılar literatür taramalarında kendilerinin buldukları kaynaklarla yetinmek zorunda ka-
lırlar. Ancak temin edilebilir kaynaklarla ilgili genel resmi bilmediklerinden dolayı literatür taramasını etkin
olarak yapıp yapmadıklarını da belirleyemezler. Bu durumda araştırma konusu ile ilgili farklı kurumlarca ya-
yınlanmış olan bilinen veya bilinmeyen kaynaklara ulaşabilmek için değişik stratejilerden yararlanmak fay-
dalı olacaktır.
Çalışma alanı ile ilgili en temel kaynakların belirlenebilmesi için o alanla ilgili daha önce araştırma yapmış
olan akademisyenlerden, tez üzerinde çalışılıyorsa tez danışmanından ve kütüphane yetkililerinden yardım
alınabilir. Alanla ilgili önemli eserlerin neler olduğunu anlamak için konu ile ilgili en güncel olarak temin edi-
lebilen yayınların kaynakça listesine de bakılabilir. Özellikle kitap ve makalelerin kaynakça listeleri o alanda
daha önce yayınlanmış önemli eserleri içerebilir.
Literatür taraması sadece kaynakların aranması değil, aynı zamanda arama sonucunda bulunan kaynakların
çalışma için faydalı olup olmayacağını belirlemek, yararlı olacağı düşünülen kaynakların tasnifini yapmak ve
mümkünse kaynakların tam metinlerini kaydetmek işlemlerini de içermektedir. Bu açıdan literatür tarama-
sına başlamadan önce bilgisayarda kaynaklarla ilgili bir klasörün açılması faydalı olacaktır. Arama sonucun-

92
da bulunan kaynaklar başlangıçta yayının adının okunması, sonrasında ise gerekirse özetin okunması ile ilk
değerlendirmeye tabi tutulabilir; eğer çalışma için faydalı olacağı konusunda fikir edinilmişse bilgisayardaki
kaynak klasörüne tam metin olarak indirilebilir. Tam metinlerin bilgisayara yayın adı ile kaydedilmesi, araştır-
manın devamında özellikle kaynakların değerlendirilmesi aşamasında faydalı olacaktır.
Literatür taramalarında yararlanılabilecek bazı stratejiler bu bölümde kütüphane kaynakları ve elektronik
kaynaklar olarak iki başlık altında tarif edilmiştir.

a. Kütüphane Kaynakları
Literatür taraması denilince yakın geçmişe kadar ilk olarak akla gelen kütüphanelerin ziyaret edilmesi olur-
du. Tez üzerinde çalışan öğrenciler farklı kütüphaneleri ziyaret eder ve kartlardan oluşmuş fişler üzerinden
arama yapar ve yararlı olduğu düşünülen eserlerden her defasından sınırlı sayıda olanı talep ederlerdi. Bu
şartlarda belli bir sürenin beklenmesinden sonra eserler çoğunlukla kütüphanede mesai bitimine kadar in-
celenebilir ve eserlerin ancak belli bölümleri fotokopi çekilebilirdi. Günümüzde ise kütüphaneler çok değişti.
Kartlar üzerinden yapılan aramalar yerlerini bilgisayar ve İnternet tabanlı olarak çalışan kaynak tarama sis-
temlerine terk etti. Cilt cilt kitaplara ek olarak kütüphaneler çok farklı alanlarda binlerce yayına erişimi sağla-
yan ulusal ve uluslararası elektronik veri tabanlarına da abone olmaya başladı. İnternet tabanlı olarak çalışan
sistemler yardımı ile günümüzde kütüphaneye gitmeden kütüphane veri tabanlarına ulaşılabilmekte, dijital
ortamda farklı kaynaklara erişilebilmekte ve inceleme yapmak üzere kitap siparişi verilebilmektedir. Her ne
kadar geçmişteki gibi sıklıkla ziyaret edilmese de kütüphaneler, bilgisayar ve İnternet teknolojilerin sağlamış
olduğu avantajlarla araştırmacılar açısından halen önemini korumaktadır.
Türkiye’de farklı kurumlar tarafından yönetilen kütüphaneler mevcuttur. Bunlardan en yaygın olanları Kültür
ve Turizm Bakanlığı’na bağlı olarak işletilirler. Halk kütüphaneleri olarak adlandırılan bu kütüphaneler dışın-
da belediyeler ve vakıflar tarafından da yönetilen kütüphaneler mevcuttur. Türkiye’de akademik araştırma-
larda da yararlanılan ve çok farklı kaynaklar barındıran önemli kütüphanelere İstanbul’daki Atatürk Kitaplığı,
Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Süleymaniye Kütüphanesi, İzmir’deki Milli Kütüphane, Atatürk İl Kütüphanesi
ve Ankara’daki Milli Kütüphane verilebilir. Örneklerdeki kütüphanelerde binlerce kitap ve periyodik dergi
yanında gazete, takvim, harita, atlas, el yazmaları, resimler, mikrofilmler ve kartpostal gibi çok farklı eserlere
ulaşılabilmektedir. İstanbul Taksim’deki Atatürk Kütüphanesi üniversite öğrencilerinden akademisyenlere
kadar uzanan çok geniş bir araştırmacı grubuna hizmet vermektedir (İBB, 2013). Kütüphanenin 150 yılı aşkın
bir zaman dilimini içeren gazete arşivi bulunmaktadır. Gazeteler üzerinden yapılabilecek arşiv çalışmalarında
bu kütüphaneden yararlanan çok sayıda araştırmacı bulunmaktadır. Ankara’daki Milli Kütüphane’nin tarihi
yaklaşık 150 yıl öncesine gitmektedir. Çok farklı eserler dışında bu kütüphane aracılığı ile farklı elektronik veri
tabanlarına erişilebilmektedir. Ebrary elektronik kitap veri tabanı, ProQuest tez veritabanı, Elsevier-Science
Direct veri tabanı, Springer Link Milli Kütüphane aracılığı ile erişime açılan elektronik veri tabanlarından
bazılarıdır (Milli Kütüphane, 2013).
Üniversite kütüphaneleri özellikle yüksek lisans ve doktora öğrencilerinin yürüttükleri tez çalışmaları için ya-
rarlanabilecekleri önemli sayıda kaynak bulundurur. İstanbul Üniversitesi ve Bilkent Üniversitesi kütüphane-
leri gibi bazı büyük kütüphaneler bir kenara bırakılırsa üniversite kütüphaneleri görsel olarak barındırdıkları
kitap sayısı açısından her zaman kullanıcılarına çok cazip gelmeyebilir. Ancak üniversite kütüphaneleri nor-
mal şartlarda ücretli olarak kullanıma açık olan pek çok elektronik veri tabanına ücretsiz erişim sağlayabilir.
Bu nedenle özellikle yüksek lisans ve doktora öğrencilerinin tez konularında araştırma yaparken üniversite
kütüphanelerindeki imkânları kontrol etmeleri, kütüphanenin sahip olduğu kitaplar ve elektronik veri ta-
banlarından yararlanmaları faydalı olur.

93
 b. Elektronik Kaynaklar
Günümüzde akademik araştırmalarda en yaygın olarak kullanılan kaynaklar elektronik veri tabanlarıdır.
Elektronik veri tabanları özellikle uluslararası firmalar tarafından geliştirilir ve kitaplar, bilimsel makaleler
ve tezler başta olmak üzere çok farklı yayınlara elektronik ortamda erişim sağlar. Elektronik veri tabanları
İnternet ortamında kullanılır ve çoğu ücretlidir. Kütüphaneler, elektronik veri tabanlarına ücretli olarak yıllık
abone olur ve veri tabanlarını kendi personeli ve öğrencilerine ücretsiz olarak erişime açar.
Elektronik veri tabanları İnternet üzerinden kullanılır. Ara yüzleri farklı görünümde olsa da veri tabanlarının
benzer fonksiyonlara sahip kaynak tarama yöntemleri vardır. Elektronik veri tabanlarında kaynaklar belirli
anahtar kelimeler kullanılarak aranır. Arama ekranında yayınlar; anahtar kelimeler, yazar adları, başlıkta ge-
çen kelimeler, yayınlanma yılı, yayınevi ve konu gibi kavramlar kullanılarak taranır. Veri tabanlarının arama
ekranında basit arama olduğu gibi geliştirilmiş arama seçenekleri de mevcuttur. Geliştirilmiş arama seçe-
nekleri ile belli zaman aralığında yayınlanmış olan; kitap, makale veya tez gibi farklı formatta yayınlanan, tam
metine erişim olanlar gibi farklı özelliklere sahip yayınların taranması yapılabilmektedir.
Elektronik veri tabanlarında tarama sonuçları liste olarak sunulur. Veri tabanının özelliklerine göre değiş-
mekle birlikte, erişim hakkı bulunan kullanıcılar arama sonucunda ortaya çıkan yayınların tam metinlerine
ulaşabilmektedir. Genel olarak pdf formatında tam metinleri sunulan yayınlar, kullanıcılar tarafından açıla-
bilmekte ve bilgisayara kaydedilebilmektedir. Bazı elektronik veri tabanlarına üye olmadan veya üniversite
dışından da erişim sağlanabilmekte, kaynaklar aranabilmekte ancak tam metinlere erişim engellenmekte-
dir. Elektronik veri tabanlarına en kolay erişim üniversite içlerinden ve kütüphanelerin Web sayfalarından
sağlanabilmektedir. Bazı üniversiteler, öğretim elemanları ve öğrencilerine üniversite dışından da şifre ile
veri tabanlarına erişim hakkı tanımaktadır. Bazı devlet kütüphaneleri ise Web sayfalarından veri tabanlarına
erişimi mümkün kılmaktadır. Üyelik sağlanan elektronik veri tabanları üniversiteden üniversiteye, kütüpha-
neden kütüphaneye değişmektedir. Hangi kütüphanenin hangi veri tabanına erişim sağladığını öğrenmek
için kütüphanelerin İnternet sayfalarına bakılmalıdır.
Veri tabanlarının hiç biri kaynaklara %100 erişim sağlamaz. Bazı veri tabanları sadece elektronik kitaplara
erişim için bazıları periyodik olarak yayınlanan makaleler, bazıları ise tezlerin tam metinlerine ulaşmak için
geliştirilmiştir. Bilimsel makaleler gibi aynı formatta sunulan yayınlar için bile farklı veri tabanları bulmak
mümkündür. Farklı veri tabanları kullanılarak yapılacak bir arama sonucunda farklı makalelerle karşılaşılabi-
lir. Bundan dolayı literatür taramaları için yapılacak aramalarda bir elektronik veri tabanı ile yetinilmemeli,
aramalar farklı bir kaç veri tabanından yapılmalıdır.
Elektronik veri tabanları kendi bünyelerine aldıkları dergilerin farklı ortamlarda ücretsiz olarak sunulmasını
istemez, buna da izin vermezler. Ancak, İnternet ortamında ücretsiz olarak erişilebilen binlerce farklı dergi
bulunmaktadır. Ücretsiz olarak tam metinlerine ulaşılabilen kitapların sayısı da az değildir. İnternet üzerin-
den makale, kitap ve rapor gibi farklı akademik çalışmaların taranmasına yarayan ve ücretsiz olanların tam
metinlerine erişim imkânı sağlayan genel bir arama motoru da Google Akademik’tir.
Elektronik veri tabanlarının çoğu uluslararası firmalar tarafından işletilmekte ve ağırlıklı olarak da İngilizce
eserleri barındırmaktadır. Türkiye’de ULAKBİM farklı ulusal ve uluslararası veri tabanlarına erişim imkânı sağ-
lamakta ve tüm üniversitelere ücretsiz olarak farklı hizmetler sunmaktadır.
Akademik araştırmalarda kullanılabilecek elektronik veri tabanlarının hepsini tanımlamak imkânsızdır. Aşa-
ğıda coğrafyanın farklı ilgi alanları ile ilgili konularda yapılan çalışmalar için yararlanılabilecek bazı temel veri
tabanları genel fonksiyonları ile açıklanmıştır. İlgili bölümün sonuna genel akademik araştırmalarda en yay-
gın olarak kullanılan Google Akademik de ilave edilmiştir. Elektronik veri tabanları ile ilgili çok hızlı yenilik
ve gelişmeler yaşanmaktadır. Araştırmacıların aşağıda örnekleri sunulan veri tabanları ile yetinmeyip hangi

94
güncel veri tabanlarının araştırma konusu ile ilgili olarak daha faydalı olacağını araştırmaları gerekmektedir.
EBSCOhost (http://search.ebscohost.com): Bünyesinde 20’den fazla farklı veri tabanı bulunan, akademik
araştırmalarda en yaygın olarak kullanılan çok geniş bir veri sağlayıcıdır. Farklı alanlarda sunmuş olduğu veri
tabanları içerisinde; Academic Search Complete, ERIC, Humanities International Complete, Environment
Complete, Book Index with Reviews gibi olanları coğrafya ile ilgili çalışmalarda yaygın olarak kullanılabilir.
Bunlar içinde en önemli veri tabanı Academic Search Complete’dir. Bu veri tabanı tam metinli olarak erişim
sağlamak üzere içerdiği dergi sayısı açısından dünyanın en kapsamlı akademik veri tabanıdır. 8500’den fazla
dergiye tam metin olarak erişim sağlamaktadır. Bunlardan yaklaşık 7300’ü farklı bilimsel konularda hakemli
dergilerden meydana gelmektedir. Bu veri tabanı ULAKBİM tarafından üniversite kütüphanelerine ücretsiz
kullanıma açılmıştır. Veri tabanı içerisinde coğrafya ile ilgili de çok sayıda dergi bulunmaktadır. Bunlardan ba-
zıları şunlardır: Applied Geography, Economic Geography, Eurasian Geography & Economics, Gender, Place
& Culture: A Journal of Feminist Geography, Geography, Geography Compass, Global Ecology & Biogeog-
raphy, Journal of Biogeography, Journal of Cultural Geography, Journal of Geography & Geology, Journal of
Geography in Higher Education, Journal of Historical Geography, Journal of Transport Geography, Norwegi-
an Journal of Geography, Philosophy & Geography, Political Geography, Post-Soviet Geography, Progress in
Human Geography, Progress in Physical Geography, Social & Cultural Geography, Social Geography.
ScienceDirect (http://www.sciencedirect.com/): Coğrafyanın tüm alanları ile ilgili konularda hakemli der-
gilerde yayınlanan makaleler ve bilimsel kitapların tam metinlerine erişimi sağlayan, bilim çevrelerinde en
yaygın olarak kullanılan veri tabanlarından biridir. 2500’den fazla dergiyi düzenli olarak takip etmektedir.
11 binden fazla kitabın da tam metnine erişim sağlamaktadır. Veri tabanının arama sayfasından genel ara-
ma yapılabileceği gibi aramalar farklı konu başlıkları altında makale veya kitaplar üzerinde veya farklı bir
zaman aralığı içerisinde de sınırlandırılabilmektedir. Coğrafya ile ilgili çok farklı konularda yayın yapan der-
giler içermektedir. Bunlardan bazıları şunlardır: Journal of Transportation Geography, Journal of Historical
Geography, Political Geography, Applied Geography, Advanced Remote Sensing, Advances in Water Re-
sources, Atmospheric Environment, Catena, Earth Science Frontiers, Geography and Natural Resources,
Geomorphology, Journal of Photogrammetry and Remote Sensing, Journal of Arid Environments, Journal of
Hydrology, Minerals Engineering, Methods in Oceanography, Quaternary Research, Remote Sensing of En-
vironment, Soil and Foundations, Spatial Statistics, Urban Climate, Water Research, Annals of Tourism Re-
search, Cities, City, Culture and Society, Environmental Hazards, Geoforum, International Journal of Tourism
Management, Landscape and Urban Planning, The Social Science Journal, Urban Ecology, Urban Systems.
Taylor & Francis (http://www.tandfonline.com/): Coğrafya ile ilgili önemli sayıda dergi ve kitap yayınlayan
uluslararası yayınevlerinden biridir. Veri tabanında 23 binden fazla e-kitap, yüzlerce kitap ve periyodik olarak
yayınlanan yaklaşık 2 bin dergi bulunmaktadır. Bünyesinde yer bilimleri ile ilgili 77 dergi, coğrafya ile ilgili 128
dergi, Sosyal Bilimlerle ilgili 224 dergi, Turizmle ilgili 27 dergi bulunmaktadır. Coğrafya alanında tam metin-
lerine erişim sağladığı dergilerden bazıları şunlardır. Anatolia, Annals of GIS, Asian Geographer, Australian
Geographer, Biodiversity, Climate and Development, Environmental Hazards, Geodesy and Cartography,
International Journal of Remote Sensing, Journal of Architecture and Urbanism, Journal of Cultural Ge-
ography, Journal of Geography, Journal of Geography in Higher Education, Journal of Land Use Science,
Journal of Maps, Jurnal of Urban Design, Landscape History, National Identities, The Professional Geograp-
her, Regional Studies, Social & Cultural Geography, Society & Natural Resources, Spatial Economic Analysis,
Transportation Planning and Technology, Urban Policy and Research.
SAGE journals (http://online.sagepub.com/): Kendi yayınladığı yüzlerce derginin tam metinlerine erişimi
sağlayan bir veri tabanıdır. Veri tabanından makaleler ve dergiler üzerinden arama yapılabilmektedir. Coğraf-
ya ile ilgili olarak tam metinlerine erişilebilecek dergiler şunlardır: Cultural Geographies, Dialogues in Human

95
 Geography, International Journal of Rural Management, International Regional Science Review, Planning
Theory, Progress in Human Geography, local Economy, Progress in Physical Geography, Space and Culture,
The Holocene, Urban Studies.
Cambridge Journals (http://journals.cambridge.org): Cambridge Üniversitesi Yayınları tarafından oluşturul-
muş ve içerisinde 300’den fazla periyodik olarak yayınlanan derginin yer aldığı bir veri tabanıdır. Veri taba-
nında tam metnine erişim sağlanabileceği coğrafya ile ilgili bazı dergiler şunlardır: African Studies, Asian
Studies, Cultural Studies, Earth and Atmospheric Science, Ecology and Conservation, Environmental Stu-
dies, Social Studies, Polar Record, Antarctic Science, Geological Magazine, Social Policy and Society, Urban
History, Journal of American Studies, International Journal of Middle East Studies, Environmental Conser-
vation, Ageing & Society.
Oxford Journals (http://www.oxfordjournals.org/): Oxford Üniversitesi Yayınları tarafından geliştirilen bu
veri tabanı içerisinde üniversite yayınları olarak periyodik olarak yayınlanan 230’un üzerinde bilimsel dergiye
tam metinli olarak erişim sağlanabilmektedir. Veri tabanı içerisinde yer alan coğrafya ile ilgili olan bazı der-
giler şunlardır: African Affairs, Environmental History, Forest & Conservation History, Journal of Economic
Geography, Journal of Environmental Law.
ProQuest (http://search.proquest.com/): Dünyanın farklı ülkelerinde çok farklı alanlarda tamamlanmış olan
yüksek lisans ve doktora tezlerinin tam metinlerine erişimi sağlayan en kapsamlı veri tabanıdır. Milyonlarca
tezin yer aldığı veri tabanına her yıl binlerce yeni tez ilave edilmektedir. Basit ve geliştirilmiş arama motoru
yardımı ile çok farklı alan ve konularda yapılan tezlere erişim sağlanabilir. Veri tabanı üzerinde Ocak 2013
tarihi itibari ile yapılan basit bir aramada başlığında “Geography” geçen 2065 tez bulunmuştur. Bunların
1088’inin tam metnine erişim izni verilmektedir.
Questa Online Library (http://www.questia.com/): Periyodik olarak yayınlanan yaklaşık 1700 dergi, 75 bin
elektronik kitap barındıran bu veri tabanı makale ve kitapların tam metinlerine erişim sağlamaktadır. Veri
tabanında Ocak 2013 tarihinde yapılan basit bir aramada, başlığında “Geography” kelimesi geçen 140 kitap,
386 bilimsel makale, 221 magazin makalesi, 394 gazete makalesi ve 4 adet de ansiklopedi maddesi bulun-
muştur. Coğrafya ile ilgili tüm akademik çalışmalarda coğrafya kelimesinin yer alma zorunluluğu olmadığı
düşünülürse bu veri tabanının coğrafya açısından da önemli bir kaynak olduğu anlaşılmaktadır.
World E-Book Library (http://community.worldebooklibrary.org): İki milyondan fazla kitabın .pdf olarak tam
metnine erişim sağlayan çok geniş bir e-kitap veri tabanıdır. Çok farklı alanlarda 200’den fazla dilde kitap
mevcuttur. Veri tabanında tarımla ilgili yaklaşık 86 bin, astronomi ile ilgili 14 bin, ekonomi ile ilgili 152 bin,
eğitimle ilgili 133 bin kitap bulunmaktadır. Coğrafyacılar, Yöntemler, Coğrafyanın Tarihi, Topoğrafya, Seyahat,
Atlaslar, Kartografya, Fiziki Coğrafya, Jeomorfoloji, Hidroloji, Doğal Afetler, Okyanusya ve Çevre Bilimleri gibi
coğrafya ile ilgili çok farklı alanlarda 32 binden fazla kitap mevcuttur.
YÖK Ulusal Tez Tarama Merkezi (http://tez2.yok.gov.tr/): Türkiye’deki üniversitelerde yayınlanan yüksek
lisans ve doktora tezlerinin yer aldığı ve YÖK Ulusal Tez Tarama Merkezi tarafından geliştirilen bir veri ta-
banıdır. Bu veri tabanından, yazarlarının erişim için izin verdiği tezlerin tam metinlerine ulaşılabilmektedir.
ULAKBİM Ulusal Veri Tabanları (http://uvt.ulakbim.gov.tr/uvt/): ULAKBİM Türkiye’deki farklı alanlarda ya-
yınlanan bilimsel dergileri periyodik olarak taramakta ve makalelerin künyeleri ile birlikte tam metinlerine
erişim sağlamaktadır. Veri tabanında dergiler Yaşam Bilimleri, TIP, Mühendislik ve Temel Bilimler, Sosyal Bi-
limler ve Hukuk alanlarında sınıflandırılmıştır. Ocak 2013 tarihi itibari ile veri tabanında kayıtlı 380 dergi
bulunmaktadır. Veri tabanında coğrafya ile ilgili dergiler de mevcuttur. Arama sonucunda coğrafyanın farklı
kullanım alanlarına yönelik olarak yazılmış makalelerin tam metinlerine ulaşılabilmektedir. Bu kaynaklara
erişim ücretsizdir.

96
ULAKBİM Uluslararası Veri Tabanları (http://uvt.ulakbim.gov.tr/uvt/): ULAKBİM Uluslararası alandaki pek
çok veri tabanına da erişim sağlamaktadır. Bu veri tabanları ağırlıklı olarak TÜBİTAK personeline ücretsiz
erişim sağlamaktadır. Bazı veri tabanlarında ise üniversitelere ücretsiz kullanım hakkı tanınmaktadır. Ulusla-
rarası veri tabanları ve içerdikleri bilgiler hakkında kurum Web sayfasına bakılmalıdır.
TÜRKİYE Makaleler Bibliyografyası (http://eyayinlar.mkutup.gov.tr/): 1995 yılından günümüze Türkiye Milli
Kütüphanesi tarafından taranan makalelerin yazar adı, makale adı, dergi adı ve yayım yılı gibi künyelerinin
yer aldığı bir veri tabanıdır. Türkiye’de yayınlanan makale ve dergiler için önemli bir kaynak oluşturmaktadır.
Tam metinlere erişimi sağlamamakta, makalelerin bibliyografik açıdan değerlendirilmeleri için kullanılmak-
tadır. Veri tabanı içerisinde Ocak 2013 tarihi itibari ile yaklaşık bin dergi bulunmaktaydı. Bu veri tabanı içe-
risinde yer alan bazı coğrafya dergileri şunlardır: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi,
Coğrafi Bilimler Dergisi, Coğrafya Araştırmaları, Coğrafya Dergisi, Doğu Coğrafya Dergisi, Ege Coğrafya Der-
gisi, Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi.
Google Akademik (http://scholar.google.com.tr/): Google tarafından tüm Web ortamında makale, kitap,
tez ve özet gibi akademik metinler üzerinden yapılacak aramalar için geliştirilmiş bir arama motorudur. Farklı
veri tabanlarında yer alan çalışmaları da içerdiği için çok kapsamlıdır. Arama sonuçları bulunan kaynağın alın-
tı, kitap veya makale olup olmamasına göre gösterilir. Çıkan sonuçlara ait tam metinler var ise bunlara erişim
sağlar. Google Akademik, akademik araştırmalarda yaygın olarak kullanılmaktadır. Ancak tüm kaynaklara
erişimi sağlamaz. Bu açıdan akademik araştırmalarda öncelikle diğer elektronik veri tabanları kullanılmalı,
sonrasında ise Google Akademik’ten yararlanılmalıdır.
Google Akademik’te arama yapılırken bazı arama stratejilerinin bilinmesi faydalı olabilir. Aramalarda hiçbir
noktalama işareti konulmadan yazılan kelimeler, ayrı kelimeler olarak değerlendirilmekte ve bu kelimelerin
farklı yerlerde de olsa kullanıldığı sonuçlar gösterilmektedir. İklim değişimi veya nüfus artış hızı gibi kelime
grupları üzerinde aramalar yapılacaksa bunların (“_”) tırnak işareti içinde aranması gerekmektedir. Örneğin,
2013 yılı Ocak ayında tırnak işaretsiz olarak Google Akademik üzerinde iklim değişimi şeklinde yapılan ara-
ma sonucunda 7530 sonuçla karşılaşılmışken, “iklim değişimi” olarak yapılan aramada sonuç olarak çıkan
sayfa sayısı 289 olmuştur.

c. Bibliyografya Yazılımlarının Kaynak Taramada Kullanılması

Literatür taramalarında kaynakların bulunmasında yararlanılabilecek araçlardan biri de bibliyografya yazı-
lımlarıdır. Bibliyografya yazılımları çok farklı elektronik veri tabanları ile birlikte Web ortamında çalışır ve
akademik çalışmalarda makale ağırlıklı olarak yayınların bulunması, tam metinlerin indirilmesi, belli konu-
larda kişisel bibliyografya veri tabanlarının oluşturulması ve yazı aşamasında kaynakların gerek metin içinde
gerekse kaynakça listesinde farklı formatlara göre yazılmasında kullanılır.
Fonksiyonları günden güne değişen ve gelişen bibliyografya yazılımlarının akademik araştırmalara ve araştır-
macılara sağladığı önemli avantajlar ve kolaylıklar bulunmaktadır. Bilgisayara yüklendikten sonra Web orta-
mındaki çok sayıda elektronik veri tabanı ile ilişkili olarak çalışan yazılımlar, araştırma konusunda yayınlanmış
kaynakların bulunması ve tam metinlerin araştırmacının kendi bilgisayarına indirilmesi gibi fonksiyonları ile
literatür taramalarını kolaylaştırmaktadır. Microsoft Word başta olmak üzere farklı yazı programları ile bir-
likte çalışan bibliyografya programları metin içinde atıf yapma ve atıf yapılan kaynakların otomatik olarak
metin sonunda kaynakça listesinde gösterilmesi gibi fonksiyonları ile akademik yazı yazmada da araştırma-
cılara önemli faydalar sağlamaktadır.
Akademik araştırmalarda farklı ülkelerde yüksek lisans ve doktora öğrencileri başta olmak üzere akademis-
yenler tarafından çok yaygın olarak kullanılan bibliyografya yazılımları Türkiye’de yeterince tanınmamakta

97
 ve kullanılmamaktadır. Bunda da çeşitli nedenler etkili olmaktadır. Yazılımların dillerinin ağırlıklı olarak İngi-
lizce olması, yazılımların ilişkili olarak çalıştıkları elektronik veri tabanlarında çoğunlukla yabancı yayınların
yer alması, yazılımların ücretli olması ve kullanımları ile ilgili yeterli tanıtımın yapılmaması bu nedenlerden
bazılarıdır. Ancak günümüzde EndNote gibi Türkçe olarak kullanılabilen, Zotero gibi ücretsiz olarak elde
edilebilen ve nasıl kullanılacakları ile ilgili Türkçe dokümanların İnternet ortamında rahatlıkla erişilebildiği
bibliyografya yazılımları mevcuttur. Pek çok üniversite de kendi öğrenci ve öğretim elemanlarına bibliyog-
rafya yazılımlarını ücretsiz olarak kullandırmaktadır. Bu açıdan, mevcut fırsatlar değerlendirilmeli ve farklı
araştırma konularında yayınlanmış eserlerden oluşan kişisel veri tabanlarının oluşturulmasına imkân veren
bu yazılımlardan Türkiye’deki akademik araştırmalarda da mümkün olduğunca yararlanılmalıdır.
Günümüzde akademik araştırmalarda kullanılan bibliyografya yazılımlarından bazıları aşağıda örnek olarak
sunulmuştur.
EndNote (http://endnote.com/): Thomson Reuters tarafından geliştirilen EndNote, Web tabanlı olarak çalı-
şan bir bilgisayar yazılımıdır. EndNote, Thomson Reuters’e ait olanlar başta olmak üzere çok farklı kurumlar
tarafından işletilen elektronik veri tabanları ile ilişkili olarak çalışmaktadır. EndNote, akademik araştırmalar-
da öncelikle araştırma konusu ile ilgili çok farklı elektronik veri tabanlarında yer alan kaynakların aranma-
sı, bulunması ve tam metinlerinin indirilmesi amacıyla kullanılmaktadır. EndNote yardımı ile araştırmacılar
kendi bilgisayarlarında araştırma konuları ile ilgili yayınların tam metinlerinden oluşan kişisel bir veri tabanı
oluşturabilmekte ve yazılımı kullanarak buldukları metinleri bu veri tabanında saklayabilmektedirler. Başka
kaynaklardan elde edilen tam metinler de EndNote içerisindeki kişisel veri tabanına aktarılabilmektedir. Çok
farklı elektronik veri tabanlarını taraması ve bulunan kaynakların erişime açık olan tam metinlerini otomatik
olarak kişisel veri tabanına indirmesi gibi özelliklerinden dolayı EndNote programından özellikle literatür
taramalarında ağırlıklı olarak yararlanılmaktadır.
EndNote araştırmacılara kaynak taraması yapmak ve tam metinleri kişisel veri tabanında depolamak yanın-
da farklı kolaylıklar da sağlamaktadır. EndNote tam metinleri pdf formatında indirmektedir. Bu açıdan tam
metinler okunurken bunların üzerinde not yazılmasını ve farklı bölümlerin değişik renklerle işaretlenmesini
mümkün kılmaktadır. EndNote, indirilen kaynaklar arasında olduğu gibi kaynaklar üzerine yapılan notlar
arasında da anahtar kelimeler üzerinden arama yapılmasına imkân tanımaktadır. Bu durum özellikle araştır-
maların yazı aşamasında kullanılan önemli bir özelliktir.
EndNote’un akademik araştırmalar açısından en önemli özelliği metin içinde atıf yapılan ve metin sonunda
liste olarak sunulan kaynakların 5 binden fazla değişik formatta yazılmasına imkân tanımasıdır. EndNote,
Microsoft Word belgesi gibi yazım programları ile ilişkili olarak çalışmakta, dolayısıyla metinler yazılırken
EndNote içindeki kişisel veri tabanındaki kaynaklardan yararlanılmakta, bu yapılırken de yararlanılan kay-
nakların kaynakça listesi de otomatik olarak oluşturulmaktadır. İstenildiği takdirde metin içi atıf yapma ve
kaynakça listesinin hazırlanmasında kullanılan format değiştirilebilmektedir.
EndNote ücretli bir yazılımdır. Ancak yazılımın bir ay gibi kısa süreli deneme kullanımları ücretsizdir. Tür-
kiye’de pek çok üniversite kütüphanesi bu yazılıma yıllık olarak abone olmakta ve öğrenci ve personeline
yazılımı ücretsiz kullanma imkânı sağlamaktadır. Özellikle yüksek lisans ve doktora öğrencilerinin tez çalış-
malarının başında bu sistemden yararlanmaları daha sonraki aşamalarda gerek konu hakkında değişik kay-
naklara ulaşabilmeleri, tam metinlerden oluşan kişisel bir veri tabanı oluşturabilmeleri ve gerekse tezlerinin
bibliyograflarını doğru ve hızlı bir şekilde hazırlayabilmeleri açısından büyük kolaylıklar sağlayacaktır.
Diğer bibliyografya yazılımları: EndNote’da olduğu gibi web tabanlı olarak çalışan başka bibliyografya yazı-
lımları da vardır. Bu yazılımlar genel araçları açısından birbirine benzerler. Bibliyografya yazılımlarında elekt-
ronik ortamda kaynak araması yapılabilmekte, makalelerin tam metinleri aranıp indirilebilmekte ve metin-
lerde atıfların yazılması ve kaynakça listesinin oluşturulmasında yardım alınabilmektedir. Refworks (http://

98
www.refworks.com/), Mendeley (http://www.mendeley.com) ve Papers (http://www.mekentosj.com/
papers/), akademik araştırmalarda yaygın olarak kullanılan bibliyografya yazılımları arasında ye almaktadır.
Bunlarla birlikte ücretsiz olarak kullanıma açık olan benzer yazılımlar da mevcuttur. Qiqqa (http://www.
qiqqa.com/) ve Zotero (http://www.zotero.org/) bunlara örnek olarak verilebilir.

Çalışmanın Teorik ve Metodolojik Temellerini Oluşturacak Kaynakların Tespiti

Literatür taramalarında araştırma konusu hakkında çok farklı kaynaklara ulaşılabilir. Ancak bulunan kaynak-
ların çokluğu literatür taramasının yeterli olduğunu göstermemektedir. Araştırmada ihtiyaç duyulan bilgile-
rin farklı kaynaklarla elde edilmiş olması bile literatür taraması için yeterli olmayabilir. Bu nedenle literatür
taramalarında çalışmanın teorik ve metodolojik temellerini oluşturacak kaynakların bulunmasına dikkat
edilmelidir. Bu kaynaklar araştırma konusunda önemli akademik çalışmalara imza atmış, konunun tanım-
lanması, geliştirilmesi ve tartışılmasında önemli katkıları olmuş, alanında uzman olan ve benzer konularda
çalışmalar yürüten pek çok araştırmacı tarafından takip edilen kişilerce kaleme alınır. Akademik çalışma-
larda, araştırma konusu ile ilgili temel kavram ve fikirlerin belirtilmesi ve tartışılmasında bu kaynaklardan
yararlanılması son derece önemlidir.
Araştırmanın teorik ve metodolojik temellerini oluşturacak temel kaynakların kullanılıp kullanılmadığı, ma-
kalelerde olduğu gibi yüksek lisans ve doktora tezlerinin kabulü için de önemli bir göstergedir. Araştırma
konusu ile ilgili temel kaynaklardan yararlanmadan yazılan tezler eksik olarak değerlendirilmekte ve çoğu
zaman da kabul edilmemektedir. Bu açıdan akademik araştırmalarda literatür taramalarında çalışma konu-
su ile ilgili temel eserlerin neler olduğunun tespit edilmesi ve bunların temin edilmesi gerekmektedir.
Araştırmalarda kullanılan kaynakların sayısı her şeyden önce ihtiyaca göre belirlenmekle birlikte araştırma
konusuna, yönteme, çalışma sahasına ve araştırma formatına göre değişiklik gösterir. Makalelerde kullanı-
lan, dolayısıyla kaynakça listesinde yer alan kaynakların sayısı genellikle 25-50 arasında değişmekle birlikte
bundan fazla da olabilmektedir. Yüksek lisans tezlerinde ise bu sayı ortalama 100-150 arasında, doktora
tezlerinde ise daha fazla olabilmektedir.

Kaynakların İncelenmesi ve Literatür Dokümanının Oluşturulması

İnternet’in sağlamış olduğu büyük kolaylıkla araştırma konusu hakkında kısa sürede çok sayıda kaynağa eri-
şim sağlanabilmektedir. Ancak, kaynaklara erişim literatür taramasının sadece bir aşamasını oluşturmak-
tadır. Üstelik internette hiçbir denetime tabi olmadan konulan, bu kitabın ilk bölümünde tarifi verilen çöp
bilim ve sahte bilim ürünü bilgi de vardır. Ayrıca akademik çalışmalarda kullanılan bilgilerin büyük çoğunluğu
genel erişime açık olmayan veri tabanlarında saklanmaktadır ve ancak abonelerin erişimine açıktır. Kay-
nakların temin edildikten sonra incelenmesi ve çalışma için gerekli olan bilgilerin kaynaklardan ayıklanarak
kullanıma hazır hale getirilmesi gerekmektedir. Bu durumda kaynakların nasıl inceleneceği ve akademik
araştırmalarda nasıl kullanılacağı hakkında bazı stratejilerin öğrenilmesi yararlı olacaktır.
Kaynakların incelenmesi literatür taramasında kaynak araması ile başlamaktadır. Genellikle başlık ve özet
üzerinden yapılan bu yüzeysel incelemede tarama sonucunda bulunan kaynakların araştırma açısından
yararlı olup olmadığı belirlenmeye çalışılır. Bu açıdan, arama sonucunda elde edilen kaynakların öncelik-
le başlıkları, eğer bu yeterli olmazsa özetleri okunur, sonrasında ise kaynağın araştırma için faydalı olduğu
anlaşılırsa kaynağın tam metni bilgisayara kaydedilir. Elektronik ortamda olmayan kaynaklar için de aynı ön
inceleme yapılır ve çalışma için önemliyse kaynaklar temin edilmeye çalışılır.

99
 Akademik araştırmalarda kaynakların incelenmesi aslen araştırmada yararlı olacağı düşünülen kaynakların
tam metinlerinin temin edilmesi sonrasında başlar. Bu aşamada; makaleler, kitaplar, bildiri kitapları, tezler
veya diğer yayınlar teker teker incelenir ve literatür planında daha önceden bulunmak üzere not edilen
bilgilerin kaynaklarda olup olmadığı araştırılır; var ise bu bilgiler kaynaklardan alınarak ayrı bir literatür do-
kümanında toplanır. Bundan dolayı, literatür incelemesi ve literatür dokümanının oluşturulması işlemleri
birlikte yapılmalıdır.
Literatür incelemesi, temin edilen kaynakların araştırmada ihtiyaç duyulan bilgilerin temin edilmesi açısın-
dan gözden geçirilmesi; literatür dokümanının oluşturulması ise bu bilgilerin yazım aşamasında kullanılmak
üzere tasnif edilmesi işlemlerinden oluşmaktadır. Her iki işlemde de çok farklı stratejiler kullanılabilir. Bu
bölümde bu işlemlerin nasıl yapılabileceği ile ilgili bazı yöntemler açıklanmaya çalışılacaktır.

Kaynakların İncelenmesi, Okunması

Yeterli tecrübeye sahip olmayan araştırmacılar genellikle literatür taramaları sonucu buldukları tüm yayınla-
rı sırası ile ve baştan sona okurlar. Ancak bu, akademik araştırmalar için gerekli olmadığı gibi çoğunlukla da
zaman kaybına neden olmaktadır. Kaynakların incelenmesi; yerine göre metinler üzerinde göz gezdirme, ta-
rama yapma, yerine göre ise metinlerin baştan sona veya kritik yaparak okunması gibi işlemleri içermekte-
dir. Kaynağın özelliğine ve kaynak üzerinde aranan bilginin türüne göre incelemede kullanılacak yöntem de-
ğişebilmektedir. Hatta inceleme yöntemi aynı kaynağın farklı bölümlerinde de değişiklik gösterebilmektedir.
Kaynaklar incelenirken kaynakların çalışma için güvenilirliği ve yeterlilikleri de kontrol edilmelidir. Bu bölüm-
de daha önce detayları ile açıklandığı üzere, yayınlanan tüm eserlerdeki bilgilerin mutlaka doğru oldukları
yönünde bir güvence yoktur. Bu açıdan araştırma konusu ile ilgili önemli bilgileri de sunmuş olsa, kaynaklar-
dan alınacak olan bilgi, fikir ve örneklerin doğruluklarının, bilimselliklerinin, geçerliliklerinin ve yeterli sayıda
delille desteklenip desteklenmediklerinin sorgulanması gerekmektedir. Yeterli sayıda delil ile desteklenme-
miş, araştırma sonucunda tespit edilmemiş ancak, yazarların kendi varsayımlarına dayalı olan açıklamaların
araştırma konusu ile ilgili genel kabul görmüş gerçekler olarak ele alınmaları yanlış olacaktır. Bu nedenle,
inceleme sırasında yeterlilik ve güvenilirlikle ilgili soru işaretleri bulunan kaynakların özellikle de internet
kaynaklarının değerlendirmeye alınmamaları uygun olacaktır.
Kaynaklar incelenirken literatür planında belirlenen konu başlıkları altında yeterli sayıda ve nitelikte kaynağa
ulaşılıp ulaşılmadığı da kontrol edilmelidir. Bu kontrol sırasında araştırma açısından son derece önemli olan
kaynakların bulunup bulunmadığı, farklı konularda araştırmacının fikirlerini destekleyecek örnek ve verileri
gösteren kaynaklara ulaşılıp ulaşılmadığı da kontrol edilmelidir. Bu kontroller sonrasında ihtiyaç duyulursa
boşlukların doldurulması açısından daha küçük çaplı da olsa yeniden literatür taramasına başvurulmalıdır.
Kaynakların incelenmesinde kullanılabilecek bazı yöntemler aşağıda genel hatları ile anlatılmıştır.

a. Tarama Yöntemi
Tarama, kaynakların tarih, isim veya bir istatistik gibi belirli bilgilerin bulunması amacıyla hızlı bir şekilde göz-
den geçirilmesi için kullanılan bir yöntemdir (McWhorter, 2009). Bu yöntem, literatür taraması sonucunda
bulunan tüm yayınların incelenmesi için kullanılmaz. Tarama yöntemine, daha önce literatür planında tespit
edilen, araştırma ile ilgili olarak ihtiyaç duyulacak örneğin; bir ilin nüfusu, bir doğal afetin meydana geldiği
yıl veya belli bir yılda, belli bir yerde ölçülen en düşük sıcaklık gibi bilgilerin metin üzerinde bulunması için
başvurulur.

100
Tarama yönteminin uygulanabilmesi için öncelikle hangi bilgilerin arandığının net olarak belirlenmesi gerek-
mektedir. Daha sonra bu bilgilerin metin içinde nerelerde, hangi şekilde bulunabileceğinin tahmin edilmesi
gerekmektedir. Örneğin; bir yerin nüfusunu öğrenmek için bir yayının temin edildiği düşünülürse, nüfusun
genellikle metin içinde rakamlarla ifade edilebileceği öngörülüp, tarama rakamlar üzerinde yoğunlaştırıla-
bilir.
Tarama yönteminde metin normal okuma gibi okunmaz. Metin baştan sona hızlı bir şekilde gözle taranır
ve metin üzerinde aranan bilgi bulunmaya çalışılır. Taramada kelimelere tek tek odaklanılmaz. Şekil1’de de
görüldüğü üzere 6-7 kelimeden oluşan dar sütunlar şeklinde yazılan paragraflarda metin, yukarıdan aşağıya
doğru orta yerinden hızlıca taranır. Metinlerin bir sayfada tek sütun şeklinde sunulduğu daha geniş parag-
raflarda ise metin yukarıdan aşağıya doğru zikzaklar yaparak taranır.
Şekil1. Tarama yönteminde metinlerin okunması (McWhorter, 2009’den alınarak yeniden çizilmiştir.)

Tarama yöntemi araştırmacıya literatür taramasının daha etkin ve kısa sürede tamamlanabilmesi için yar-
dımcı olur. Ancak bu yöntemin kullanılmasında dikkatli olunmalı, araştırmanın teorik ve metodolojik altyapı-
sının oluşturulmasında önemli olan kaynakların incelenmesinde bu yönteme başvurulmamalıdır. Araştırma
konusuna, süresine ve bulunan kaynakların sayısına göre değişebilmekle birlikte bir akademik çalışmanın
literatür taramasında tarama yöntemine kaynakların ortalama % 10-15’inin değerlendirilmesinde başvuru-
labilir.

b. Atlayarak Okuma
Akademik araştırmalarda elde edilen kaynakların önemli bir bölümü baştan sona okunmasına gerek olma-
yan yayınlardan oluşur. Başlığına bakılarak temin edilen, tam metinleri bilgisayara indirilen yayınların çoğu
araştırma açısından çok faydalı bilgiler sunmayabilir. Ancak, kaynakların araştırma için ihtiyaç duyulan bilgi-
leri içerip içermediklerinin belirlenmesi de genel hatları ile okunmalarına bağlıdır. Bu açıdan akademik araş-
tırmalarda, temin edilen yayınların başlangıç aşamasında değerlendirilmesinde genellikle atlayarak okuma
yönteminden yararlanılır.
Atlayarak okuma, adından da anlaşılacağı üzere metinlerin araştırma açısından en önemli fikir ve bilgilerin
temin edilmesi için seçili kısımlarının okunmasına dayalı bir literatür inceleme yöntemidir. Bu yöntemde
metin baştan sona okunmaz. Metin içinde sırası ile başlık, alt başlıklar, giriş bölümünde ilk paragraf, daha
sonraki paragrafların ilk cümleleri, şekil ve tabloların adları ve son paragraf okunur; diğer bölümler atlanır.
Paragrafların ilk cümlelerinin okunması, paragraf ana fikirlerinin çoğunlukla ilk cümlelerde olmasından kay-

101
 naklanmaktadır. Paragrafın ana fikirden sonraki cümleleri ise bu ana fikri destekleyen detaylardır. Bu açıdan,
paragrafların ilk cümlelerinin okunması ile paragrafın devamında nelerden bahsedileceği tahmin edilmiş
olur. Paragrafların ilk cümleleri araştırma konusu ile ilgili önemli bilgileri içeriyor ise paragrafın devamı da
okunabilir. Diğer paragrafların ilk cümleden sonraki bölümleri ise gerek duyulursa tarama yöntemi ile göz-
den geçirilebilir.
Atlayarak okuma sonucunda bir yayının araştırma açısından yararlı olup olmadığı belirlenmiş olur. Araştır-
malara fikir ve bilgi açısından hiçbir katkı sağlamayan yayınlar araştırmanın literatüründe kullanılmamış olur.
Ancak atlayarak okuma sırasında bir yayının teorik ve metodolojik olarak araştırmaya önemli katkısı olacağı
anlaşılırsa bu defa ilgili yayın kritik okumaya tabi tutulur.
Atlayarak okuma literatürün incelenmesinde en yaygın olarak kullanılan yöntemdir. Araştırma konusuna ve
temin edilen kaynakların durumlarına göre değişmekle birlikte, literatür taramalarında kaynakların ortala-
ma %50-60 oranındaki bölümünün incelenmesinde atlayarak okuma yönteminden yararlanılmaktadır.

c. Kritik Okuma
Akademik araştırmalarda çalışma açısından önemli olan kaynakların incelenmesinde kritik okumaya başvu-
rulur. Kritik okuma, metinlerin tarama ve atlayarak okuma yöntemlerinden farklı olarak detaylı bir şekilde
okunmasını ifade etmektedir. Bu okumada tüm metin baştan sona detaylı bir şekilde okunur. Okuma sırasın-
da sadece yazılanlar değil, yazar tarafından satır aralarında bahsedilmek istenilen ana fikir ve düşünceler de
ortaya çıkarılmaya çalışılır. Metindeki farklı bölümlerde ifade edilen fikir ve düşünceler, bunları desteklemek
için yazarın kullandığı kanıtlarla birlikte anlaşılmaya çalışılır. Yayında anlatılan araştırmanın neden kaleme
alındığı, hangi araştırma sorularına cevaplar bulmak için hangi yöntemlerle yürütüldüğü, çalışma sonrasın-
da hangi sonuçlara ulaşıldığı kritik okuma ile bulunmaya çalışılır. İlgili yayının literatür açısından faydaları
anlaşılmaya çalışılır ve araştırmanın teorik ve metodolojik alt yapısının oluşturulmasında ne ölçüde katkı
sağlayacağı da araştırılır.
Kritik okumada farklı stratejiler kullanılabilir. Bazı araştırmacılar okurken not almayı sever. Bu sayede me-
tinle diyaloga girer ve metinde geçen ifadelerin özetlerini, soru kalıplarına dönüştürülmüş hallerini metin
kenarlarına not eder. Bazı araştırmacılar ise metin üzerinde önemli kelime ve cümlelerin altını çizer veya
renkli kalemlerle üzerlerini boyar. Bunlardan farklı yöntemlerin de uygulanabileceği bu kritik okuma şeklin-
de metin tüm detayları ile kritiğe tabi tutularak analiz edilmeye çalışılır. Kritik okuma ile metinde geçen ve
araştırmada kullanılacak olan bilgi, fikir, yöntem, düşünce ve öneriler tespit edilmeye çalışılır. Kritik okuma
yapılırken metinle ilgili olarak akla gelen fikir, düşünce veya açıklamaların makale üzerine veya bir yere not
edilmeleri gerekmektedir. Bu durum bu araştırmacıya ait olan farklı fikirlerin kaynağının belirlenmesi ve yazı
aşamasında bunların hatırlanabilmesi açısından önemlidir.
Araştırmanın teorik ve metodolojik altyapısının oluşturulması için önemli olan yayınların kritik okuma ile
incelenmeleri gerekmektedir. Akademik araştırmalarda bu yöndeki yayınlar çok olmayabilir. Ancak, konuya,
araştırmanın şekline ve kaynakların nicelik ve niteliğine göre değişmekle birlikte akademik araştırmaların li-
teratür taramalarında temin edilen eserlerin yaklaşık %25-40 oranındaki bölümlerinin incelenmesinde kritik
okumadan yararlanılmaktadır.

Literatür Dokümanının Hazırlanması

Literatür taramalarında en önemli işlerden biri temin edilen kaynakların araştırmanın amacına hizmet ede-
cek şekilde incelenmesi ve sonuçların yazı aşamasında kullanılmak üzere tasnif edilmesidir. Literatür tarama-
sı ile elde edilen kaynakların incelenmesi ve okunması farklı stratejilerle birlikte mümkün olmaktadır. Ancak

102
incelenen ve okunan yüzlerce yayının yazı aşamasında tüm detayları ile birlikte akılda tutulması imkânsızdır.
Bu nedenle, literatür inceleme sonuçlarının yazı aşamasında kullanılabilmesi için belli bir tasnifle kayıt al-
tına alınmaları gerekmektedir. Literatürün okunması sonucunda elde edilen bilgiler belli bir sisteme göre
tasnifi edilmediğinde, özellikle tez öğrencilerinin tez yazımı aşamasında sıklıkla karşılaştıkları üzere, okunan
bazı kaynakların metinde kullanımlarının unutulması, aynı kaynakların çok defa yeniden okunmak zorun-
da kalınması ve yazı aşamasında hangi bölümlerin yazımında hangi kaynaklardan yararlanılacağının tam
olarak bilinememesi gibi çeşitli sorunlarla karşılaşılabilmektedir. Bu sorunların ortadan kaldırılabilmesi için
literatürün incelenmesinde olduğu kadar literatürün tasnif edilmesi için de uygun bir yöntemin geliştirilmesi
gerekmektedir.
Bilgisayarın akademik çevrelerce yaygın olarak kullanılmadığı zamanlarda literatür taramaları sonucunda
bulunan eserler okunur, eserlerdeki önemli görülen bilgi ve fikirler ise genellikle küçük bibliyografya kartları
üzerine yazılırdı. Bu kartlar üzerine eserden yapılan alıntı kısaca yazılır, bununla birlikte alıntının nereden ya-
pıldığının daha sonra hatırlanabilmesi için eserin künyesi de karta ilave edilirdi. Yazı aşamasına geçildiğinde
eserlere yeniden bakmak yerine bibliyografya kartları kullanılırdı. Bilgisayar ve İnternet’in getirmiş olduğu
kolaylıklar ile okunan kaynaklarda bulunan ve araştırma açısından önemli olduğu düşünülen bilgilerin tasnif
edilmesi günümüzde çok daha kolay olmaktadır. Ancak, bilgisayar ve İnternet teknolojisindeki hızlı gelişme-
lere rağmen, literatür tarama sonuçlarını yazı aşamasında kullanabilecek şekilde tasnif eden mükemmel
sistemlerden bahsetmek, ne yazık ki henüz mümkün değildir. Araştırmacıların bu amaçla kullanılan farklı
yöntemleri öğrenmeleri ve zamanla daha verimli olarak kullanabilecekleri kendi yöntemlerini geliştirmeleri
daha sağlıklı olacaktır.
Günümüzde literatür tasnifinde kullanılan çok çeşitli yöntemler vardır. Bu yöntemler araştırmacıya, konuya
ve elde edilebilir fırsatlara göre değişiklik göstermektedir. EndNote gibi farklı bibliyografya yazılımları lite-
ratür tasnifinde bazı kolaylıklar sunmaktadır. Araştırma konusuna göre kaynakların tam metinlerinin farklı
klasörlerde sınıflandırılabileceği bibliyografya yazılımları, okunan metinler üzerinde not alımını, kelime ve
cümlelerin işaretlenmesini mümkün kılmaktadır. Yazı aşamasına geçildiğinde, yazılım üzerinden anahtar
kelimeler kullanılarak daha önce araştırma ile ilgili olarak indirilen tam metinler ve bu metinler üzerinde alı-
nan notlar arasından arama yapılabilmektedir. Dolayısıyla, bibliyografya yazılımları sayesinde farklı kavram,
kelime ve konular hakkında yazı yazılırken bunlarla ilgili veri tabanında kayıtlı olan tam metinlerde nelerin
söylendiği ve araştırmacının mevcut metinler üzerinde hangi notları tuttuğu görülebilmektedir. Yazılımın
bu fonksiyonu araştırmacılar açısından önemli kolaylıklar sağlamaktadır. Bu kolaylıklardan dolayı, özellikle
yazılımları kullanmada tecrübe sahibi olmuş pek çok akademisyen literatür tasniflerinde bibliyografya ya-
zılımlarından yararlanmaktadır. Ancak bibliyografya yazılımları, araştırmacının farklı kaynaklarda çalışması
için faydalı olarak bulduğu ve belirlediği bilgileri farklı konu başlıkları altında sınıflandırıp yazı aşamasında
bir arada sunmamaktadır. Bu durumda yazılım da kullanılmış olsa kaynakların tam metinlerine tekrar tekrar
dönülmesi gerekebilmektedir.
Literatür tasnifinde kullanılabilecek en etkili yöntemlerden biri literatür dokümanının hazırlanmasıdır. Li-
teratür dokümanı okunan kaynaklarda araştırma için önemli olan bilgilerin farklı konu başlıkları altında bir
Microsoft Word (MS Word) belgesi üzerine aktarılması ile oluşturulur. Literatür dokümanının hazırlanışı çok
kolay ve akademik yazı aşamasında da araştırmacılara çok büyük kolaylıklar sunar.
Literatür dokümanının hazırlanmasına literatür planı ile başlanılır. Bir MS Word belgesi üzerine araştırmanın
başlığı yazılır ve altında literatür planında belirlenen, araştırmanın ana başlıkları maddeler halinde sıralanır.
Daha sonra her bir başlık ayrı bir sayfanın başına kopyalanarak, ilgili başlık hakkındaki bilgilerin aktarılması
için belgede yer açılır. Literatür dokümanının buraya kadar ki şablon bölümü kaynakların incelenmesi ve
okunmasından önce hazırlanmalıdır. Şablon hazırlandıktan sonra literatür taraması ile tespit edilen ve tam
metinleri temin edilen tüm kaynaklar sırası ile okunur. Okuma sırasında her ne zaman araştırma ile ilgili

103
 önemli bir bilgiyle karşılaşılırsa bu bilgi literatür dokümanında, ilgili olduğu başlık altına yapıştırılır. Bilginin
hangi kaynaktan alındığının belli olması için de kaynağın tam referans bilgileri de yazılır (Şekil2). Belge üze-
rinde farklı kaynaklardan alınan bilgilerin karışmaması için önce referans bilgisi kalın karakterde ve farklı bir
renkte, alıntı yapılan metin ise onun altına normal karakterde yerleştirilebilir. Literatür okunurken araştırma-
cıya ait yorumlar, fikir ve düşünce şeklinde açıklamalar yapılması gerekli ise bunlar da direk alıntılar altında
farklı bir renk veya karakter olarak not edilir. Araştırmacının kendine ait açıklamaların literatür dokümanında
farklı olarak sunulması, sonradan hangi düşüncenin metnin yazarına, hangi düşüncenin ise araştırmacıya ait
olduğunun belirlenmesi açısından önemlidir. Bu nedenle araştırmacıya ait kaynaklarla ilgili açıklamalar lite-
ratür dokümanında “notlarım” başlığı altında sunulabilir. Aynı kaynaktan literatür dokümanının farklı başlık-
ları altına farklı bilgiler yerleştirilebilir. Ancak farklı başlıklar altında yapılacak alıntılarda her bir yerleştirmede
referans bilgisi yeniden kullanılmalıdır. Aynı yöntemle tüm kaynaklar bir yandan okunur, diğer yandan araş-
tırmada gerekli olan bilgiler kaynaklardan alınarak literatür dokümanına taşınmış olur.
Yukarıdaki anlatıldığı şekli ile bir literatür dokümanının hazırlanmasının çok yönlü faydaları bulunmaktadır.
Literatür planına göre bilinçli olarak yapıldıklarında araştırma açısından önemli olan konularda yeterli kay-
nağa ulaşılıp ulaşılamadığı literatür dokümanı ile belirlenebilmektedir. Tüm kaynaklar araştırmanın amacına
göre taranmış ve faydalı olan bilgiler literatür dokümanına aktarılmış olacağından kaynakların tam metin-
leri tekrar tekrar okunmak zorunda kalınmayacaktır. Tamamlanmış bir literatür dokümanında araştırmanın
temel konu başlıkları ve bu başlıklar altında farklı kaynaklarda bahsedilen önemli hususlar yer alacağından
dolayı, çalışmanın yazım aşaması da kolaylaşacaktır. İlgili bölümlerin yazılması sırasında literatür dokümanın-
da o başlıkla ilgili olarak yer alan alıntılar ve araştırmacının bu alıntılarla ilgili olarak yapmış olduğu yorum ve
açıklamalar kullanılacaktır.
Farklı konu başlıklarında yapılacak literatür taramaları belli zaman aralıklarında güncellenebilir. Bu durumda
oluşturulan bir literatür dokümanı aynı konu ile ilgili daha sonra yapılmak istenilen araştırmalar için de baş-
vurulacak önemli bir kaynak olacaktır.

104
Şekil 2. Toprak erozyonunun belirlenmesi konulu bir tez için örnek literatür dokümanının ilk sayfası

Literatürün Metne Aktarılması, Yazılması

Literatür taraması sadece araştırma konusu ile ilgili kaynakları aramak, temin etmek, okumak ve literatür
dokümanı oluşturmak için yapılmaz. Tüm kaynaklardan elde edilen bilgilerin araştırmacıların kendi çalış-
malarına aktarılması gerekmektedir. Ancak bu aktarma, pek çok öğrencinin tezlerinde uyguladığı gibi konu
hakkında yapılan çalışmaların literatür taraması başlığı altında özetlenmesi şeklinde olmamalıdır. Literatür
analizinin asıl amacı önceki literatürün konu hakkında geldiği noktayı tespit etmek, literatürdeki boşluk ve
atlamaları ortaya koymak ve kendi çalışmamızın önceki literatür içerisinde nereye oturacağının tespit et-
mektir. O nedenle literatür hiçbir zaman kendi ilgili çalışmaların, herhangi bir değerlendirme yapılmaksızın
özetlenmesinden oluşmaz. Literatür dokümanında bir araya getirilen fikirlerin, bilgilerin, örneklerin araş-
tırmacının kendi çalışmasında ortaya koyduğu veya koyacağı fikir, düşünce ve bulguları desteklemek için
kullanılması gerekmektedir. Bunu yaparken de literatürdeki bilgilerin araştırmacının kendi fikirlerini geliştir-
mesi, açıklaması ve sunmasının önüne geçmesine izin verilmemelidir. Bu nedenle, araştırmacılar öncelikle
yazılarında neyi söylemek, vurgulamak istediklerini belirlemeli ve kendi fikirlerini sunmalı, sonrasında ise
bunları farklı kaynaklardakilerle desteklemelidirler.

105
 Literatürün metne aktarılması işlemi sıkıntılı bir süreçtir. Ancak neyin nasıl yapılacağı konusunda bir plan ya-
parak işe başlamak bu sıkıntıları büyük ölçüde ortadan kaldıracaktır. Daha önce dile getirildiği üzere literatür,
ağırlıklı olarak makalelerin giriş bölümlerinde, tezlerde ise ayrı bölüm başlıkları altında metne aktarılır. Bu
aktarım sırasında, daha önce yapılan araştırma planından da yararlanılarak, metin üzerinde öncelikle nelerin
yazılacağı, yazılması gerektiği ile ilgili temel ve alt başlıklar, bunların altında ise hangi ana fikirlerin anlatıla-
cağı belirlenir. Sonrasında ise bu başlık ve fikirlerle ilgili olarak literatür dokümanında farklı kaynaklardan
toplanan bilgiler metin üzerinde ilgili başlık ve ana fikirler altına yerleştirilir. Daha sonra her bir başlık altında
araştırmacı tarafından oluşturulan ana fikirler, literatürdeki fikir, örnek ve verilerle desteklenerek, akademik
metin oluşturulur. Bu yöntemle literatür taraması ile toplanan bilgiler akademik metne aktarılmış olur.
Literatür taraması, kendimize ait olan ve daha önce yayınlanan eserler hariç, başka araştırmacılar tarafından
yapılan ve yazılan kaynakları içermektedir. Bu kaynaklardan elde edilen bilgilerin hiç biri bize ait değildir. Bu
nedenle literatürün kendi çalışmalarımıza aktarılması sırasında, başka araştırmacıların telif haklarını dikkate
almalı ve yararlanılan kaynakları metin içinde ve metin sonundaki kaynakça listesinde mutlaka göstermeli-
yiz. Fikir, bilgi ve veri olarak az veya çok yararlanılan kaynakların metin içinde belirtilmemesi, bir nevi bilimsel
hırsızlık olan intihal anlamına gelir. Bu da akademik çevrelerde kabul edilmeyen önemli bir suçtur. Akademik
yazı yazma, kaynak gösterme ve intihal ile ilgili konular için akademik araştırmalar için yazım aşamasından
yararlanılabilir.

Sonuç
Literatür taraması akademik araştırmaların en önemli safhasını oluşturur. Titizlikle ve sistematik bir şekilde
yapılan literatür taramaları araştırmacıların çalışmalarını; neyin, nerede ve nasıl yapılacağını bilerek, bilinç-
li ve doğru olarak yürütmelerini sağlamaktadır. Literatür taramasının gereği gibi yapılmadığı çalışmalarda
ise araştırmacılar ne zaman hangi adımı atacaklarını, neyi nerede söyleyeceklerini ve tam olarak ne yaza-
caklarını bilemezler. Bir akademik çalışmanın araştırmacıya bilimsel yönden yaptığı en büyük katkı literatür
taraması ile öğrendiği yeni bilgilerden gelmektedir. Akademik araştırmaların geçerliliğini ve bilime katkısını
belirleyen ve akademisyenlerin çalışma sahalarındaki uzmanlıklarını gösteren literatür taramalarına, küçük
büyük demeden, ödev, tez ve proje gibi tüm akademik çalışmalarda önem verilmelidir.

Kaynakça
Bengtsson, L., Herschy, R. W. and Fairbridge, R.W. (Ed.) (2012). Encyclopedia of lakes and reservoirs.
Dordrecht: Springer.
Bourner, T. (1996). The research process: Four steps to success. Greenfield, T. (Ed.), Research methods:
guidance for postgraduatesin (pp. 7-11). London: Arnold.
Gregory, D., Johnston, R., Pratt, G., Watts, M.J. and Whatmore, S. (2009). The dictionary of human geog-
raphy (5. bs.). Singapore: Wiley-Blackwell Publication.
İBB. (2013). Atatürk Kitaplığı, İstanbul Büyükşehir Belediyesi. 10 Ocak 2013 tarihinde http://www.ibb.
gov.tr/sites/kultur/kulturel_mekanlar/Pages/AtaturkKitapligi.aspx adresinden erişildi.
İzbırak, R. (1992). Coğrafya terimler sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Karaburun, A., Demirci, A. and Suen, I.S. (2010). Impacts of urban growth on forest cover in Istanbul
(1987-2007). Environmental Monitoring and Assessment, 166, 266-277.

106
 Kitchin, R. ve Thrift, N. (Ed.) (2009). International encyclopedia of human geography. New York: Elsevier.
Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. (2013). Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kütüphaneler ve Ya-
yımlar Genel Müdürlüğü. 10 Ocak 2013 tarihinde http://www.kygm.gov.tr/TR,131/kutuphaneler.html
adresinden erişildi.
Mayhew, S. (2009). Dictionary of geography (4. bs.). New York: Oxford University Press.
Milli Kütüphane. (2013). Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Kütüphane. 10 Ocak 2013 tarihinde http://
www.mkutup.gov.tradresinden erişildi.
Mccoll, R. W. (ed.) (2005). Encyclopedia of world geography. New York: Facts On File.
McWhorter, K. T. (2009). Academic reading: College major and career applications (7. bs.). New York:
Pearson/Longman.
Sanır, F. (2000). Coğrafya terimler sözlüğü. Ankara: Gazi Kitabevi.
Small, J. ve Witherick, M. (2001). A Modern dictionary of geography (4. bs.). London: John Wiley & Sons.
Warf, B. (Ed.). (2010). Encyclopedia of geography. Thousand Oaks, CA: SAGE Publications.

Okuma Listesi
Şen, Z. (1999). Bilgi kaynaklarına ulaşma ve bilimsel eser verebilme açısından başarının ilkeleri. İstanbul:
Türdav Yayınevi.
Uçak, N. Ö. ve Al, U. (2000). İnternet’te bilgi arama davranışları. Türk Kütüphaneciliği, 14(3), 317-331. http://
www.bby.hacettepe.edu.tr/yayinlar/dosyalar/1661-3321-1-PB.pdf

107

View publication stats