Εθνικό και Καποδιστριακό

Πανεπιστήμιο Αθηνών
Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης
ΔΙΑΦΑΝΕΙΕΣ
ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ

ΔΙΔΑΣΚΩΝ: Εμμανουήλ Φυριππής

Καθηγητής

Ακαδ. έτος 2015-2016

( εαρινό εξάμηνο)

Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
από το Μεσαίωνα στο Διαφωτισμό

1
 Μεσαίωνας
(Φεουδαρχία - Κυριαρχία θεοκρατικών αντιλήψεων)
• Η εκπαίδευση κατά τον Μεσαίωνα αφορούσε τους μοναχούς και
τον ανώτερο κλήρο.
• Ο λαός δεν είχε πρόσβαση σε αυτήν, ενώ και οι περισσότεροι
από τους ηγεμόνες και τους διάφορους αξιωματούχους ήταν
επίσης βυθισμένοι στην άγνοια.
• Η θεία Πρόνοια αποτελεί τη μόνη έγκυρη αξιόπιστη και ορθή
ερμηνευτική παράμετρο κοινωνικών και φυσικών φαινομένων
• Η θεολογία ανάγεται σε ανώτατο γνωστικό πεδίο σπουδών.
• Δεισιδαιμονία, πρόληψη παγανισμός για το λαό. Η εκκλησία
ασκεί ακώλυτα την εξουσία της σε ιδεολογικό και πολιτικό
επίπεδο
• Την πολιτισμική διχοτομία ανάμεσα στην κατώτερη και την
ανώτερη κουλτούρα ενισχύει η γλωσσική
• Η πρόοδος στον τεχνολογικό τομέα επιταχύνει την πρώιμη
αστικοποίηση στην τελευταία φάση του Μεσαίωνα (11ος αι.)
• Το εμπόριο συσσωρεύει πλούτο και οδηγεί σε οικονομικά
εύρωστες πόλεις (Βενετία, Γένοβα, Παρίσι)

• Διαμόρφωση πολιτικών δομών

• Μείωση του πληθυσμού εξαιτίας των
πολέμων και της πανώλης, οδηγούν στην
παρακμή του φεουδαρχικού συστήματος
• Η εργασία προσφέρεται με αντιμισθία
• Αλλαγές σε οικονομικό επίπεδο (τράπεζες,
ασφάλειες, εγγυητικές επιστολές)
• Το πνεύμα του πρώιμου καπιταλισμού
εμφανίζεται
• Παράλληλα με τα Πανεπιστήμια κάνει την
εμφάνισή της και η οργανωμένη
εκπαίδευση
3
Η εμφάνιση των εκπαιδευτικών συστημάτων

• Υπό τον έλεγχο της Εκκλησίας

Μεγάλη διχοτομία:
 Η στοιχειώδης εκπαίδευση στα χέρια του
ιερέα και αφορά μικρό αριθμό μαθητών από
τις κατώτερες τάξεις
 Υψηλότερου βαθμού εκπαίδευση trivium
στην αρμοδιότητα των επισκόπων και
προοδευτικών δημοτικών συμβουλίων με
στόχο την εκπαίδευση του κλήρου

ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ

• Στον πυρήνα βρίσκεται η αντίληψη ότι ο

άνθρωπος δεν είναι άθυρμα της θείας
πρόνοιας, αλλά ολοκληρωμένη ηθική και
πνευματική προσωπικότητα
• Αναγνωρίζεται η ανεξαρτησία του
πνεύματος, που του επιτρέπει να μελετά
να ερμηνεύει μόνος του, να είναι ανοιχτός
σε νέες ιδέες,
• Αναδεικνύεται ο άνθρωπος ως αυταξία
5
 • Εισαγωγή εθνικών γλωσσών
• Επίδραση των Ελλήνων διανοουμένων-
εκμάθηση της ελληνικής
• Βάσεις της επιστημονικής κοσμογονίας
• Πολιτική θεωρία: έμφαση στο πρόσωπο
του μονάρχη και στην ιδέα του
κυρίαρχου κράτους. Καθοριστική η
συμβολή της ανάπτυξης κρατών από τα
τέλη του 15ου αι.
• Οι μονάρχες περιορίζουν την
εκκλησιαστική εξουσία

Οι μεγάλες ανακαλύψεις –Πρώιμος Καπιταλισμός

• Αναπτύσσεται εμπόριο και οικονομία

• Αλλάζει η ισορροπία δυνάμεων,
προκαλούνται γεωπολιτικές ανακατατάξεις
(π.χ. παρακμή Βενετίας, άνοδος Αγγλίας)
• Πλούτος, διατροφικό πλεόνασμα, αστική
μεγέθυνση, β/γενής τομέας οικονομίας
• Ο πλούτος οδηγεί σε κοινωνικές και
πολιτικές ανακατατάξεις.
• Τα συμφέροντα της ανερχόμενης
μπουρζουαζίας πρέπει να προστατευθούν
• Ανάδειξη ισχυρών ηγεμόνων.

7
 ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ

• Αμφισβήτηση παπικής πρωτοκαθεδρίας

• Νέα διαίρεση των εκκλησιών σε Καθολική-
Παπική και Προτεσταντική (δογματικά και
ιδεολογικά συμπαγής)
• Ο Καλβίνος υποστηρίζει το διαχωρισμό
Εκκλησίας και Κράτους εκχώρηση
αρμοδιοτήτων στις τοπικές κοινωνίες
• Αναγέννηση και Μεταρρύθμιση αποτελούν
τις ιδεολογικές βάσεις της νεοτερικότητας
8

ΑΝΤΙΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ

• Η αντίδραση της Καθολικής Εκκλησίας στο

ρεύμα του προτεσταντισμού
• Δημιουργία τάγματος Ιησουιτών. Σκοπός
τους:
α. εκχριστιανισμός ειδωλολατρών
β. προσηλυτισμός ετερόδοξων
γ. Τυφλή υπακοή των πιστών
δ. Εκπαίδευση των πιστών.
• Η εκπαίδευση αποκτά έκτοτε στρατιωτικές
δομές
9
ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ

• Συγκεντρωτικά, στο πνεύμα του

καθολικισμού, σύμφωνα με τις αυστηρές
δομές των Ιησουιτών (ιεραρχική
πυραμίδα)
• Έμφαση στις τοπικές κοινωνίες και στην
κοσμική εξουσία, για τους Καλβινιστές.
Υπαγωγή της εκπαίδευσης σε αυτές

10

ΑΝΑΓΕΝΝΝΗΣΗ

• Ανθρωποπλαστικός χαρακτήρας-
κλασσικά γράμματα (homo universalis)
• Τα κλασικά γράμματα παρέχουν γνώσεις
και καλλιεργούν δεξιότητες για δημόσια
λειτουργήματα
• Απευθύνονται σε λίγους και εκλεκτούς
• Διαμορφώνεται η διχοτομία πνεύματος και
πρακτικής γνώσης που εμπεδώνει και
νομιμοποιεί τις υφιστάμενες κοινωνικές
διακρίσεις
11
 ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ

• Ανακάλυψη του ορθού λόγου

• Απόρριψη της θρησκείας ως κανονιστικής αρχής και
αναζήτηση νέου κανονιστικού κώδικα

12

Η εκπαίδευση την εποχή του Διαφωτισμού

1. Η πρόοδος της επιστήμης αναδεικνύει τη σημασία της

γνώσης
2. Ο φωτισμός των μαζών, αλλά και των νέων τάξεων
(εξαιτίας του εμπορίου) θα γινόταν μέσω της
εκπαίδευσης
3. Ορισμένοι μονάρχες την αντιμετώπιζαν ως μηχανισμό
πειθάρχησης των μαζών και ως μέσο στελέχωσης των
γραφειοκρατικών δομών
4. Έμποροι, τραπεζίτες , χρηματοοικονομικοί παράγοντες,
η ανερχόμενη μπουρζουαζία, αντιμετώπιζαν την
εκπαίδευση ως το μέσο για διεκδίκηση προνομίων που
ήταν αποκλειστικά της ανώτερης τάξης.
13
 Κρατικός παρεμβατισμός στην εκπαίδευση
α. Για τον καθολικό κόσμο

• Οι υφιστάμενες εκκλησιαστικές δομές εκπαίδευσης

δεν επαρκούν για να καλύψουν τις νέες ανάγκες
• Ο τρόπος οργάνωσης των σχολείων των Ιησουιτών
(1764) θα κληρονομηθεί στο εθνικό γαλλικό
εκπαιδευτικό σύστημα.
• Το περιεχόμενο της εκπαίδευσης θα αμφισβητηθεί.
(ανάγκη για μηχανικούς, στρατιωτικούς,
τεχνολόγους)
• Κρατικός παρεμβατισμός . Σχολείο, αξιοκρατικό,
κοσμικό, προσανατολισμένο στις ανάγκες του
κράτους.
• « Οι φτωχοί δεν έχουν ανάγκη για εκπαίδευση»
(Ρουσσώ- Εμίλ)
14

β. Για τον προτεσταντικό κόσμο

• Το ενδιαφέρον δεν περιορίστηκε μόνο στη

δευτεροβάθμια, αλλά κυρίως στη
στοιχειώδη εκπαίδευση.
• Σκοπός: 1) η εκπαίδευση καθοδηγούμενη
από το κράτος γίνεται μηχανισμός
αποκατάστασης της σταθερότητας και των
ιεραρχικών δομών της κοινωνίας. 2)
ενίσχυση του πατριωτικού φρονήματος

15
 Η ΑΠΑΡΧΗ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ
ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

16

Γαλλική Επανάσταση
• Η «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη»,
αποτέλεσε δυναμική καταδίκη του καθεστώτος που συνέθεταν η
απόλυτη μοναρχία και τα ταξικά προνόμια, αλλά και οδηγό για τη
σύσταση μιας νέας πολιτείας.

• Πολύ γρήγορα, η ιδεολογία της διακήρυξης, ξεπέρασε τα γαλλικά

σύνορα και αντήχησε στα πέρατα του κόσμου για να γίνει το δόγμα
της επαναστάσεως και της ελευθερίας.

• Μία από τις θεμελιώδεις αρχές της Διακήρυξης όριζε «την παροχή
δημόσιας εκπαίδευσης, κοινής για όλους τους πολίτες, δωρεάν για
κάθε άνθρωπο».

• Το 1793 η Νέα Διακήρυξη των Δικαιωμάτων στο άρθρο 22

διακήρυττε: «Η εκπαίδευση είναι ανάγκη όλων. Η κοινωνία έχει
υποχρέωση να υποστηρίζει με όλες τις δυνάμεις την πρόοδο του
κοινωνικού συνόλου και να θέτει την εκπαίδευση στη διάθεση όλων
ανεξαιρέτως των πολιτών». 17
 Βιομηχανική Επανάσταση
- Τα βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα:
• Η υποκατάσταση του ανθρώπου, σε πολλούς τομείς της
παραγωγικής διαδικασίας, από τη μηχανή.

• Η αντικατάσταση παραδοσιακών πηγών ενέργειας από

νέες, ιδιαίτερα από τον γαιάνθρακα.

• Η χρήση νέων και άφθονων πρώτων υλών, ιδιαίτερα

ανόργανων.

18

Συνέπειες Bιομηχανικής Επανάστασης

• Αύξηση της παραγωγικότητας και του κατά κεφαλήν εισοδήματος
• Αυξανόμενα κέρδη για τους επιχειρηματίες, αυξημένα ημερομίσθια για τους εργάτες
παραγωγής, εκβιομηχάνιση, οικονομική ανάπτυξη και ευημερία για το αγγλικό
κράτος
• Διαμορφώθηκε μια νέα αγορά εργασίας. Εργασιακό ήθος βασισμένο στην
πειθαρχία και την αυστηρή εφαρμογή κανόνων και οδηγιών
• Δημιουργήθηκαν μεγάλα αστικά κέντρα
• Οι άθλιες συνθήκες των πόλεων, η έντονη κοινωνική δυσφορία, διαμόρφωσαν τις
προϋποθέσεις για την ευδοκίμηση ανατρεπτικών ιδεολογικών ρευμάτων
(σοσιαλισμός, αναρχισμός) και την ανάπτυξη μορφών πάλης των εργατών κατά
της εκμετάλλευσης.
• Η συσσώρευση πλούτου ωθούσε την ανερχόμενη αστική τάξη να διεκδικήσει από
τους ευγενείς και την Εκκλησία τον πολιτικό ρόλο που της αναλογούσε
• Οι διεκδικήσεις της αστικής τάξης νομιμοποιούνταν από ιδεολογικά ρεύματα
(φιλελευθερισμός, ωφελιμισμός) και αμφισβητούσαν τις αρχές του συντηρητισμού
• Η εκβιομηχάνιση της Αγγλίας υποχρέωσε και άλλες ευρωπαϊκές χώρες, για λόγους
ανταγωνισμού κυρίως, να στραφούν προς την ίδια αναπτυξιακή κατεύθυνση.
• Δειλά-δειλά στην αρχή και σε μεγαλύτερη κλιμάκωση στη συνέχεια (ιδίως μετά το
πρώτο μισό του 19ου αι.), άρχισε η εισαγωγή μεθόδων βιομηχανικής παραγωγής
από την Αγγλία σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, ιδίως σε εκείνες που διέθεταν
συγκεντρωτικό κυβερνητικό σύστημα, σταθερή νομοθεσία και σχετική ασφάλεια 19
στις οικονομικές συναλλαγές.
 19ος αι. Το περιβάλλον διαμόρφωσης των
εκπαιδευτικών συστημάτων

• Η πρόοδος των επιστημών και οι μεγάλες

ανακαλύψεις οδηγούν
1)στην αλαζονεία των ισχυρών που
εκδηλώνεται με τη χειραγώγηση των λαών
στην ευρωπαϊκή περιφέρεια,
2)την καταπίεση των αδύναμων κοινωνικών
στρωμάτων στο εσωτερικό &
3)τον εξανδραποδισμό των γηγενών στις
αποικίες
20

Οι συγκρούσεις
• Τα δημοκρατικά ιδεώδη συγκρούονται με τη
μοναρχία
• Ο ορθολογισμός, με το ξέσπασμα του ρομαντισμού
• Η αυθεντία της Βίβλου, με τις προκλήσεις της
επιστήμης
• Ο εθνικισμός, με τις υπερεθνικές δυνάμεις της
Εκκλησίας και τις πολυεθνικές αυτοκρατορίες
• Ο σοσιαλισμός με την απεριόριστη ελευθερία
δράσης (laissez faire) και την εθνική περιχαράκωση

21
 Η εκπαίδευση και η συμβολή της στη
διαμόρφωση
της εθνικής ταυτότητας
• Πρωταρχικός στόχος της εκπαίδευσης ήταν η
διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας και η ενίσχυση των
θεσμών της εξουσίας του εθνικού κράτους
• Κινητοποιήθηκαν άνθρωποι των τεχνών, των
γραμμάτων, της πολιτικής:

- Ο ιστορικός για να αποδείξει τα ιστορικά δικαιώματα

του λαού στην περιοχή
- Ο γλωσσολόγος για να τεκμηριώσει τον ιδιαίτερο και
διαχρονικό γλωσσικό χαρακτήρα
- Ο λαογράφος για να βεβαιώσει την ιδιαιτερότητα ηθών
και εθίμων
- Ο ιερωμένος για να ευλογήσει τον αγώνα
- Ο λογοτέχνης, ο μουσικός και ο ζωγράφος για να
δημιουργηθούν οι εθνικοί μύθοι, τα εθνικά ακούσματα 22
και οι εθνικές αναπαραστάσεις

Στη Δυτική Ευρώπη:

• Η εθνική ταυτότητα που καλλιεργούσε η εκπαίδευση
έφερνε τη σφραγίδα της ιδεολογικής ηγεμονίας των
κυρίαρχων τάξεων
• Η β/θμια εκπαίδευση και το Πανεπιστήμιο ανέλαβαν την
προετοιμασία της ηγεσίας του εθνικού κράτους και της
πολιτισμικής φυσιογνωμίας
• Η στοιχειώδης εκπαίδευση ανέλαβε την
κοινωνικοποίηση του λαού σε μια κουλτούρα σεβασμού
της κοινωνικής ιεραρχίας και πρόταξης του εθνικού
έναντι του ταξικού συμφέροντος.
• Η εκπαίδευση αποτέλεσε το σημαντικότερο
μηχανισμό διαμόρφωσης και εμπέδωσης της
εθνικής ταυτότητας

23
 Ο ρόλος της εκπαίδευσης στο εθνικό
κράτος
• Μηχανισμός παραγωγής ανθρώπινου δυναμικού για την
κοινωνία, την κρατική γραφειοκρατία και τη νέα
παραγωγική δομή της κοινωνίας (γιατροί, δικηγόροι,
μηχανικοί, εκπαιδευτικοί, μηχανικοί …)
• Απώτερος σκοπός: να δοξαστεί η πατρίδα, να
διασφαλιστεί το κύρος και η ισχύς της, να αυξηθεί ο
πλούτος και η επιρροή της
• Η εκπαίδευση ξεφεύγει από την υπερεθνική δύναμη της
Εκκλησίας
• Το κράτος έπρεπε να δημιουργήσει δικές του δομές, να
χρηματοδοτήσει το δημόσιο σχολείο, να ξεπεράσει τις
αντιρρήσεις της εκκλησίας και των συντηρητικών κύκλων

24

Η δημιουργία των δημοσίων

συστημάτων
στην Ευρώπη

• Η Πρωσία προχώρησε ήδη από τα τέλη

του 18ου αιώνα
• Ο Ναπολέων στη Γαλλία θα θεμελιώσει το
γαλλικό εκπαιδευτικό σύστημα, το οποίο
θα μιμηθούν πολλές χώρες και η Ελλάδα
• Αντίθετα σε άλλες χώρες, όπως η Αγγλία,
η καθιέρωση δημόσιου συστήματος
εκπαίδευσης θα καθυστερήσει σημαντικά.
25
 Αναζήτηση προτύπων-Ανάπτυξη της
Συγκριτικής παιδαγωγικής - Πρώτη δράση

• Marc Antoine Jullien (αρχές 19ου αι.):

αναζητώντας πρότυπα για το ελβετικό
σχολείο, κατασκεύασε ερωτηματολόγιο ,
συγκέντρωσε πληροφορίες για τις
πετυχημένες εκπαιδευτικές πρακτικές.

• Η μέθοδός του ακολουθείται και σήμερα

από διεθνείς οργανισμούς στην
καταγραφή και διάχυση «καλών 26
πρακτικών»

Δεύτερη Δράση – Επιλεκτικός δανεισμός

• Άνθρωποι της εκπαίδευσης και διανοούμενοι μελέτησαν
από κοντά τον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας των
εκπαιδευτικών συστημάτων άλλων χωρών και τα
μετέφεραν στις χώρες τους.

• Χαρακτηριστική περίπτωση εκπαιδευτικού δανεισμού

αποτελεί η Ελλάδα. Η Οθωνική διοίκηση αναθέτει στον
Αλέξανδρο Ραγκαβή το σχεδιασμό εκπαιδευτικού νόμου.
Το νομοσχέδιό του δεν είχε τύχη. Αντικαταστάθηκε από
την αντιβασιλεία.

27
 Ο Ραγκαβής σχολιάζει:
«Ταχέως δ’ ανεγνώρισα αυτούς ως
απλήν και κατεσπευσμένην αντιγραφήν
των βαυαρικών κανονισμών, μετ’
ελαχίστων μεταρρυθμίσεων, ίνα φανώσι
ως νέο νομοθέτημα δήθεν…έργον
απερίσκεπτον και ολίγον αντιστοιχούν
εις τας ανάγκας της πατρίδος»

28

Η ενασχόληση με τα ξένα
εκπαιδευτικά συστήματα
• Είχε καθαρή πολιτική σκοπιμότητα
• Δημιουργήθηκαν δύο σχολές
1.Η Διαμορφωτική: η αξιοποίηση της διεθνούς εμπειρίας
αποβλέπει στη διαμόρφωση εκπαιδευτικής πολιτικής
από επιλεγμένα ψήγματα αυτής της εμπειρίας
2.Η επικοινωνιακή: η διεθνής εμπειρία χρησιμοποιείται
ως ένα είδος συγκριτικού επιχειρήματος προκειμένου να
πεισθούν οι εμπλεκόμενοι για την ορθότητα-
καταλληλότητα μιας συγκεκριμένης πολιτικής
Έχουν συμπληρωματικό χαρακτήρα

29
 Παραδείγματα

Το σουηδικό Ενιαίο σχολείο ως πρότυπο

επιχειρηματολόγησης της εργατικής κυβέρνησης της
Μεγάλης Βρετανίας (1960)
Το γαλλικό Baccalaureate ως πρότυπο και μέσο
επιχειρηματολόγησης για την ελληνική κυβέρνηση την
ίδια εποχή
Άλλες φορές η επίκληση της διεθνούς εμπειρίας γίνεται
με σκοπό να υπογραμμίσει την ανάγκη μεταρρυθμίσεων
κατ’ αναλογία με τα προβεβλημένα διεθνή πρότυπα.
Όπως η περίπτωση της γενικόλογης προτροπής
μίμησης του φινλανδικού προτύπου στην Ελλάδα

30

«Εκπαιδευτικός δανεισμός»-
Η διαμορφωτική σχολή τον 20ό αι.

Η συγκριτική παιδαγωγική τον 20ό αι., προσπάθησε να

αναιρέσει τις δυο αυτές σχολές. Ωστόσο:
• Η διαμορφωτική σχολή θα εμπλουτιστεί με περιπτώσεις
πειθαναγκαστικού δανεισμού προτύπων. Π.χ.
1.Οι χώρες του Τρίτου Κόσμου στα πρώτα βήματα της
ανεξαρτησίας τους αναγκάστηκαν να υιοθετήσουν τις
εκπαιδευτικές πολιτικές που τους επέβαλλαν διεθνείς
οργανισμοί (Ουνέσκο, Παγκόσμια Τράπεζα), ή εθνικές
κυβερνήσεις από τα δύο γεωπολιτικά μπλοκ (ΗΠΑ,
ΕΣΣΔ).
2.Οι Ιάπωνες θα πειστούν να υιοθετήσουν τα αμερικανικά
πρότυπα εκπ/σης (6-6-4, τετραετές κολλέγιο και
bachelor), ενώ οι χώρες του ανατολικού μπλοκ, την
πολυτεχνική εκπαίδευση το 8/ετές και σταδιακά 10/ετές
σχολείο.
31
 Ο ρόλος των διεθνών οργανισμών
• Σε ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον οι διεθνείς οργανισμοί
προβάλλονται ως αυθεντικοί εισηγητές εκπ/κών πολιτικών που
ανταποκρίνονται στις ανάγκες της κοινωνίας
• Ο ρόλος και η θέση των διεθνών οργανισμών εμφανίζονται ως
θέσφατα. Οι πολιτικές τους εμφανίζονται ως μοναδικές, που δεν
αφήνουν περιθώρια παρέκκλισης, TINA (There Is No Alternative)
• Για να γίνουν πειστικοί μεταλλάσσουν ένα εργαλείο ανάλυσης,
δηλαδή, τη διαπίστωση τάσεων στην εκπαίδευση, ως μέσο
χειραγώγησης της εκπαιδευτικής πολιτικής.
• Το παράδειγμα του προγράμματος PISA του ΟΟΣΑ. Τα
αποτελέσματα χρησιμοποιούνται ως στοιχεία νομιμοποίησης
πολιτικών με συγκεκριμένη ιδεολογική ταυτότητα και πολιτική
στόχευση.

32

Παραδείγματα
• Η έμφαση στη δια βίου μάθηση και την ανάπτυξη
βασικών δεξιοτήτων
• Η εκχώρηση αρμοδιοτήτων σε σχολικό επίπεδο
με ενίσχυση των κρατικών μηχανισμών
διασφάλισης της ποιότητας του παραγόμενου
εκπαιδευτικού έργου
• Η υιοθέτηση πρακτικών του αποτελεσματικού
μάνατζμεντ σε εκπαιδευτικούς οργανισμούς και
της απόδοσης λόγου από μέρους τους
• Η αναγνώριση της ετερότητας ως παράγοντα
που ενισχύει την κοινωνική συνοχή και
διευκολύνει την οικονομική ανάπτυξη

33
 Πρακτικές
• Η άμεση παρατήρηση ως μέσο εξαγωγής γενικών
συμπερασμάτων, η αποσπασματική γνώση, η
ιμπρεσιονιστική εκτίμηση από ένα ταξίδι ή τετραετείς
σπουδές στο εξωτερικό, αποτελούν συχνά την ‘πυξίδα’
για τη χάραξη της εκπαιδευτικής πολιτικής μιας χώρας.
• Ντοκιμαντέρ χρηματοδοτούμενα από κυβερνήσεις για
την προβολή των εκπ/κών συστημάτων, πίνακες
στατιστικών στοιχείων από διεθνείς οργανισμούς, τα
οποία παρέχονται από κυβερνήσεις που ουδόλως
επιθυμούν να καταγραφούν οι αστοχίες, τα
μειονεκτήματα ή οι αποτυχίες

34

Η Συγκριτική Παιδαγωγική
• Όπως η αστρολογία πλάι στην αστρονομία, έτσι και η
επιλεκτική αποσπασματική και συχνά καιροσκοπική
ενασχόληση με τα ξένα εκπαιδευτικά συστήματα
επεβίωσε στο πλάι της συγκριτικής παιδαγωγικής.
• Δημιουργήθηκε η αντίληψη ότι, οποιαδήποτε μορφής
αναφορά σε ξένα εκπαιδευτικά συστήματα, καθίσταται
ως συγκριτική και τα συμπεράσματά της έχουν
επιστημονικό κύρος
• Η έρευνα πάνω στη συγκριτική παιδαγωγική από την
άλλη χρηματοδοτείται, οπότε : οι κυβερνήσεις
συνηθίζουν να θεωρούν ως έγκυρη και συνεπώς άξια
χρηματοδότησης, την έρευνα που εμφανίζεται και
υποστηρίζει προαποφασισμένες πολιτικές»

35
Η γένεση της Συγκριτικής Παιδαγωγικής
• Περί τα τέλη του 19ου αι. τα περισσότερα εθνικά συστήματα
εκπαίδευσης, στον ευρωπαϊκό και τον αμερικανικό χώρο, είχαν
διαμορφωθεί.
• Τα συστήματα αυτά διέφεραν μεταξύ τους.
Π.χ. – Το γαλλικό και το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα ήταν
συγκεντρωτικά σε αντίθεση με το αγγλικό και το αμερικάνικο τα
οποία ήταν αποκεντρωτικά.
- Στη Γαλλία ο χαρακτήρας του σχολικού προγράμματος ήταν
εγκυκλοπαιδικός-προσανατολισμένος στην πνευματική καλλιέργεια
σε αντίθεση με το πρόγραμμα σπουδών του αμερικάνικου σχολείου
που ήταν περισσότερο πραγματιστικό, με στόχο να προετοιμάσει το
μαθητή για το ρόλο του στην αμερικανική κοινωνία.
- Στη Γαλλία και στις ΗΠΑ η εκπαίδευση ήταν κοσμική και η
θρησκευτική αγωγή δεν είχε θέση στο πρόγραμμα μαθημάτων του
δημόσιου σχολείου. Σε αντίθεση, στην Αγγλία ο ρόλος της εκκλησίας
ήταν ισχυρός, ενώ στην Ολλανδία οι Καθολικοί και οι Προτεστάντες
κατόρθωσαν να καθιερώσουν η κάθε μια το δικό της αυτοτελές 36
σύστημα εκπαίδευσης.

• Τι είχε λοιπόν οδηγήσει σε αυτές τις τόσο

σημαντικές διαφοροποιήσεις;

• Η προσπάθεια να δοθεί πειστική απάντηση

στο εν λόγω ερώτημα, έδωσε το έναυσμα για
την ανάπτυξη της Συγκριτικής Παιδαγωγικής
ως επιστημονικού κλάδου.

37
 •Η ανάπτυξη της Συγκριτικής Παιδαγωγικής ως
επιστημονικού κλάδου
- Η ιστορική προσέγγιση
• Ο Michael Sadler ως θεμελιωτής της Συγκριτικής Παιδαγωγικής
• Η απάντησή του στο ερώτημα βρίσκεται κρυμμένη στις
διαφορετικές ιστορικές παραδόσεις των λαών. Υποστήριζε ότι:
«Το εθνικό σύστημα εκπαίδευσης είναι το αποτέλεσμα ξεχασμένων
αγώνων και δυσκολιών και παρωχημένων αντιπαραθέσεων» που με
την πάροδο των χρόνων διαμόρφωσαν τον «εθνικό χαρακτήρα»
κάθε κρατικής-εθνικής συλλογικότητας.
• Η Συγκριτική Παιδαγωγική οφείλει να εδράζεται στην «ιστορική
διαδρομή» κάθε κράτους-έθνους.
• Με τη θέση αυτή αναγνώρισε το διαμορφωτικό ρόλο της ιστορίας
στη δημιουργία των εκπαιδευτικών συστημάτων, ενώ παράλληλα
παρέπεμπε το μελετητή της Συγκριτικής Παιδαγωγικής στην
αξιοποίηση της ιστορικής μεθόδου ως του εργαλείου κατανόησης
και ερμηνείας του εκπαιδευτικού γίγνεσθαι.
• Η εκπαίδευση είναι συνδεδεμένη με το ευρύτερο κοινωνικό
συγκείμενο σε κάθε εποχή, γι αυτό και κατά τη μελέτη των ξένων
συστημάτων εκπαίδευσης δεν θα πρέπει να λησμονούμε ότι: «τα
δεδομένα εκτός σχολείου έχουν μεγαλύτερη σημασία και από
τα πράγματα μέσα στο ίδιο το σχολείο και ότι είναι αυτά που 38
διέπουν και ερμηνεύουν τα πράγματα μέσα σε αυτό».

•Οι δύο βασικές θέσεις του Sadler και

η συμβολή τους στη γένεση της
Συγκριτικής Παιδαγωγικής
• Η πρώτη αφορά την αποκάλυψη της δυναμικής σχέσης
που υπάρχει μεταξύ εκπαίδευσης και του ευρύτερου
κοινωνικού περιβάλλοντος.
Με τον Sadler εγκαταλείπεται η αντίληψη ότι η
συγκριτική παιδαγωγική εξαντλείται στην απλή
περιγραφή ξένων εκπαιδευτικών θεσμών, η οποία από
μόνη της θεωρείτο ότι ήταν αποκαλυπτική της
κατάστασης πραγμάτων σε μια χώρα και της
προοπτικής τους.
Μετά από αυτόν η συγκριτική παιδαγωγική θα
επιχειρήσει να ερμηνεύσει το εκπαιδευτικό φαινόμενο και
να αποκαλύψει τους παράγοντες από τους οποίους
εξαρτάται η εξέλιξή του. Για να το πετύχει, θα γίνει
περισσότερο αναλυτική και ταυτόχρονα ολιστική, υπό
την έννοια ότι θα ατενίζει εκπαίδευση και κοινωνία στην
ολότητά τους. 39
• Η δεύτερη παραδοχή του συνίσταται στην αναγνώριση
συνέχειας ανάμεσα στο χθες και στο σήμερα, σε ό,τι
αφορά τα εκπαιδευτικά πράγματα, συνέχεια η οποία
σχηματοποιείται με την επινόηση του «εθνικού
χαρακτήρα».

• Κατά τον Sadler, το χτες διαμορφώνει τον εθνικό

χαρακτήρα, ο οποίος επηρεάζει αφενός τον τρόπο
ανάγνωσης της εκπαιδευτικής πραγματικότητας και
αναγνώρισης των αναγκών του παρόντος και του
μέλλοντος και αφετέρου την επιλογή των ενδεδειγμένων
πολιτικών ικανοποίησής τους. Στο σχήμα αυτό το παρόν
δεν είναι δεσμώτης του χτες, αφού η δυναμική σχέση
κοινωνίας και εκπαίδευσης έχει εκτός από την ιστορική
και τη συγχρονική της διάσταση.
40

• Με τον Sadler ξεκινά η διαμόρφωση μιας σχολής

σκέψης στη συγκριτική παιδαγωγική που θα
αποκληθεί «ιστορική» και που θα παραμείνει
κυρίαρχη κατά το πρώτο μισό του 20ου αιώνα,
χάρη στο έργο των μεγάλων μορφών του
κλάδου αυτής της περιόδου, επί των ημερών
των οποίων η συγκριτική παιδαγωγική εισάγεται
ως πεδίο έρευνας και διδασκαλίας στα
πανεπιστήμια.

41
 • Η αναγνώριση της συνέχειας ανάμεσα στο
χτες και στο σήμερα
• Για να κατανοήσουμε, να εκτιμήσουμε και
να αξιολογήσουμε το πραγματικό νόημα
ενός εκπαιδευτικού συστήματος είναι
απαραίτητο να γνωρίζουμε: ιστορία,
παραδόσεις, δυνάμεις και διαθέσεις της
κοινωνίας, πολιτικές και οικονομικές
συνθήκες.
42

Μειονεκτήματα της ιστορικής προσέγγισης

• Προσανατολισμένη στην κατανόηση και

ερμηνεία του εκπαιδευτικού γίγνεσθαι και
όχι στην πρακτική αξιοποίηση των
ευρημάτων της.
• Ο χαλαρός τρόπος ορισμού του εθνικού
χαρακτήρα, αφήνει περιθώρια
κοινοτοπικής και επιλεκτικής χρήσης
• Κριτική: ιμπρεσσιονιστικός, ρομαντικός
διαισθητικός, περιγραφικός χαρακτήρας
43
 Η «επιστημονική» προσέγγιση
• Την «ιστορική» προσέγγιση θα αμφισβητήσει κατά τη 10ετία του
1960 μια νέα σχολή σκέψης η «επιστημονική».

• Οι μόνοι λόγοι που υπαγόρευσαν την αμφισβήτηση:

- Η Ευρώπη έβγαινε από τον πόλεμο με τεράστιες καταστροφές.
- Οι σχολικές υποδομές σε κτήρια, εξοπλισμό, εκπαιδευτικούς και
διοικητικό προσωπικό ήταν κατεστραμμένες. Η αποκατάστασή τους
αποτελούσαν έργο ύψιστης προτεραιότητας.

- Η απαίτηση εκδημοκρατισμού της εκπαίδευσης, η οποία εθεωρείτο

πλέον αδιαμφισβήτητο δικαίωμα όλων και όχι προνόμιο ορισμένων
μόνο κοινωνικών ομάδων, όπως προπολεμικά, οδηγούσε σε
πολιτικές που μαζικοποιούσαν την εκπαίδευση, με αποτέλεσμα τη
δημιουργία προβλημάτων σε υποδομές κ.ά.

- Η δημογραφική έκρηξη –baby boom- που ακολούθησε το τέλος του

Β‘ Παγκοσμίου Πολέμου. 44

• Σε μια τέτοια πιεστική κατάσταση πραγμάτων η

ενασχόληση των συγκριτικών μελετητών της
εκπαίδευσης δεν μπορούσε να εξαντλείται σε
θεωρητικά και ανθρωπιστικού χαρακτήρα
ζητήματα: στην αναζήτηση της αιτιώδους
σχέσης εκπαίδευσης και κοινωνίας και στην
ερμηνεία των διαφορών μεταξύ των εθνικών
συστημάτων εκπαίδευσης.

• Προείχε η αναζήτηση πρακτικών και

εφαρμοσμένων λύσεων και όχι η αναψηλάφηση
του ιστορικού παρελθόντος.
45
• Στράφηκαν προς τις κοινωνικές επιστήμες,
οι οποίες πλέον διέθεταν αξιόπιστα
μεθοδολογικά εργαλεία.
• Οι αντιλήψεις των συγκριτολόγων σε ό,τι
αφορά την επιστήμη που προσφερόταν
περισσότερο δεν συνέπιπταν

46

Οι νέες κατευθύνσεις
• Στροφή προς τις κοινωνικές επιστήμες για αναζήτηση ερεισμάτων.
Κοινωνιολογία, οικονομικές επιστήμες, ψυχολογία κ.ά διέθεταν
αξιόπιστα μεθοδολογικά εργαλεία που μπορούσαν να τεθούν άμεσα
στην υπηρεσία της Συγκριτικής Παιδαγωγικής.

• Αν και υπήρξε διαφορετική προσέγγιση στο θέμα από τους

συγκριτολόγους της εποχής (Bereday – Holmes-Noah και Eckstein
κ.ά) εντούτοις τα ερωτήματα ήταν σχεδόν κοινά για όλους.
- Είναι η Συγκριτική Παιδαγωγική επιστήμη ή τέχνη; Είναι η
συγκριτική παιδαγωγική αυτόνομος κλάδος ή απλώς μέθοδος
μελέτης; Συνδέεται η συγκριτική παιδαγωγική με κάποια
συγκεκριμένη κοινωνική επιστήμη, και αν ναι με ποια;

• Η επιστημονική μέθοδος, άρα και η μεθοδολογία της

συγκριτικής παιδαγωγικής, είναι επαγωγική ή παραγωγική; Θα
πρέπει να ξεκινάμε δηλαδή από τη μελέτη των εκπαιδευτικών
φαινομένων σε επιμέρους χώρες πριν οδηγηθούμε σε
γενικεύσεις, ή, αντίθετα, θα πρέπει να διατυπώνουμε γενικές
υποθέσεις που στη συνέχεια θα τις θέτουμε υπό τη βάσανο του
συγκριτικού ελέγχου; Οι απαντήσεις που έδιναν οι μελετητές
στα ερωτήματα αυτά απηχούσαν τις διαφορετικές
επιστημολογικές παραδοχές τους. 47
• Όπως ήταν αναμενόμενο αυτού του είδους
οι προβληματισμοί δεν μπορούσαν να
καταλήξουν σε συγκεκριμένη και κοινά
αποδεκτή αντίληψη. Η απουσία της όμως,
δεν παρεμπόδισε την παραγωγή
σημαντικού συγκριτικού έργου σε
επιλεγμένους τομείς που αφορούσαν τα
πεδία της εκπαιδευτικής πολιτικής και του
ακαδημαϊκού χώρου.

48

• Στο πεδίο της εκπαιδευτικής πολιτικής οι έρευνες αφορούσαν

κυρίως στην υπέρβαση κατεστημένων αντιλήψεων και την εισαγωγή
νέων θεσμών. Η εισαγωγή του ενιαίου σχολείου (σε αντίθεση με
τους διαφόρους τύπους σχολείων στη β'θμια εκπαίδευση), η
αναθεώρηση των αναλυτικών προγραμμάτων (Σπούτνικ σοκ), οι
τρόποι περιορισμού του αναλφαβητισμού κ.ά υπήρξαν ζητήματα,
μεταξύ πολλών άλλων, με τα οποία καταπιάστηκαν αρκετοί
συγκριτικοί μελετητές.
• Η πρόθεση των μελετητών ήταν καθαρά μεταρρυθμιστική και η
δράση τους στηριζόταν στην πεποίθηση ότι η εκπαίδευση
αποτελούσε το σημαντικότερο μοχλό εκσυγχρονισμού της κοινωνίας
και βελτίωσης της μοίρας του ανθρώπου σε προσωπικό, αλλά και
σε εθνικό, πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο.
• Για να μπορέσει η εκπαίδευση να διαδραματίσει με
αποτελεσματικότητα αυτόν το ρόλο, θα έπρεπε να αποκαλυφθεί η
σχέση της με το ευρύτερο κοινωνικό συγκείμενο και στη συνέχεια να
αξιοποιηθεί για τον σχεδιασμό της ανάπτυξης στο πεδίο της
οικονομίας και της κοινωνίας.
• Σε αυτόν κυρίως τον τομέα η Συγκριτική παιδαγωγική θεωρήθηκε
ότι μπορούσε και έπρεπε να συμβάλλει.
49
• Στον ακαδημαϊκό χώρο οι στόχοι της Συγκριτικής Παιδαγωγικής
ήταν περισσότερο θεωρητικοί.
- Ορισμένοι επιχείρησαν να αποκαλύψουν μέσα από την εμπειρική
συγκριτική έρευνα τους νόμους του εκπαιδευτικού γίγνεσθαι και των
σχέσεών του με την κοινωνία.
• Οι δομολειτουργιστές και οι ιστορικοί συγκριτικοί μελετητές
Σε αντίθεση με τους δεύτερους, οι πρώτοι αναζητούσαν σχέσεις
μεταξύ εκπαίδευσης και εκπαιδευτικού συγκειμένου που
μπορούσαν να πάρουν τη μορφή συναρτήσεων μεταξύ μεταβλητών.
Συναρτήσεων με γενική ισχύ σε τόπο και χρόνο. Στις σχέσεις αυτές
το συγκείμενο θεωρείτο ότι υπαγόρευε την προσαρμογή της
εκπαίδευσης στις απαιτήσεις του.

50

•Η κριτική στην επιστημονική προσέγγιση

- Επικεντρώθηκε κυρίως στις θεμελιώδεις παραδοχές του
δομολειτουργικού παραδείγματος και του μεθοδολογικού
εμπειρισμού.
• Ο δομολειτουργισμός επικρίθηκε ως ένα πολιτικά συντηρητικό
πλαίσιο ανάλυσης που θεωρεί ότι ο ρόλος της εκπαίδευσης, είναι να
συντηρεί, μέσω διαρκών προσαρμογών στις απαιτήσεις του
συγκειμένου, την υπάρχουσα κοινωνική τάξη πραγμάτων.
• Ο μεθοδολογικός εμπειρισμός επικρίθηκε και αυτός, για την
ψευδεπίγραφη ιδεολογική ουδετερότητά του, που ήθελε τις
ποσοτικές μετρήσεις και τα στατιστικά δεδομένα να είναι
απαλλαγμένα από το αξιακό σύστημα, τις προτιμήσεις και τις
προκαταλήψεις του ερευνητή.

51
 • Παρά τη δικαιολογημένη κριτική που της ασκήθηκε, η επιστημονική
προσέγγιση είχε σημαντική προσφορά στην ανάπτυξη του κλάδου της
Συγκριτικής Παιδαγωγικής.

• Με την κριτική αυτή έγινε σαφές ότι η Συγκριτική Παιδαγωγική θα

πρέπει να είναι συστηματική, τεκμηριωμένη και κριτική, χωρίς
αποκλεισμούς και μονομέρειες. Οι ποιοτικές αναλύσεις και τα
εμπειρικά δεδομένα είναι χρήσιμα, όταν αλληλοσυμπληρώνονται κ.ά.

• Πολλοί συγκριτικοί μελετητές με τα έργα τους συνέβαλαν στην

πληρέστερη κατανόηση του εκπαιδευτικού φαινομένου και τον
πλουραλισμό των θεωρήσεών του.

52

H επιστήμη της Συγκριτικής Παιδαγωγικής σε ένα

κόσμο που αλλάζει. Νέοι στόχοι και προσανατολισμοί

• Το διεθνές σκηνικό από τα τέλη της 10ετίας του 1960

- Οι πετρελαϊκές κρίσεις του 1973 και του 1979
- Ο Μάης του 1968 στη Γαλλία και οι κοινωνικές επιπτώσεις του
- Η Άνοιξη της Πράγας στην Τσεχοσλοβακία
- Η δυσφορία για τα δικτατορικά καθεστώτα στην Ελλάδα, την Ισπανία
και την Πορτογαλία και η αποκατάσταση των δημοκρατικών
ελευθεριών στα μέσα της 10ετίας του 1970
- Ο ευρωκομμουνισμός κ.ά
• Οι πολιτικές και κοινωνικές επιπτώσεις
- Οι Κευνσιανές πολιτικές που εφαρμόσθηκαν τις 10ετίες του 1950 και
1960, αρχίζουν να αμφισβητούνται από τον μονεταρισμό με πρώτο
θύμα το ΚΡΑΤΟΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ.
- Οικονομική κρίση-κοινωνική αναταραχή
-Στροφή σε συντηρητικές πολιτικές 53
 •Οι επιπτώσεις στο χώρο της εκπαίδευσης
- Η οικονομική κρίση προκαλεί απογοήτευση σε όσους είχαν
επενδύσει στην εκπαίδευση ως τον κύριο μηχανισμό οικονομικής
ανάπτυξης
-Την ανωτέρω απογοήτευση ενίσχυε παράλληλα και η αποτυχία της
εκπαίδευσης να διαδραματίσει τον ρόλο της ως κοινωνικού εξισωτή.
Παρά τις εκπαιδευτικές επενδύσεις οι κοινωνικές ανισότητες
παρέμεναν.
• Τα αίτια της εκπαιδευτικής αποτυχίας
1. Για τους συντηρητικούς
- Υποβάθμιση του επιπέδου σπουδών στις δύο τελευταίες
βαθμίδες εξαιτίας της μεγάλης πρόσβασης
- Αλόγιστη σπατάλη ανθρωπίνων και υλικών πόρων
- Παραγνώριση από μέρους των αρχών του δικαιώματος
επιλογής και λήψης αποφάσεων από τους αποδέκτες του
μορφωτικού αγαθού (π.χ. γονείς-μαθητές)
- Χαλάρωση της πειθαρχίας
54

• Εισαγωγή παιδαγωγικών καινοτομιών ασύμβατων με την κοινωνική

πραγματικότητα και τις ανάγκες της αγοράς
• Υπονόμευση δοκιμασμένων ηθικών αρχών του παρελθόντος

Υπεύθυνες:
 οι πολιτικές του εκδημοκρατισμού,
 οι λειτουργίες του κράτους πρόνοιας
 οι ψευδεπίγραφα προοδευτικές παιδαγωγικές θέσεις

2. Για τους νεομαρξιστές

• Το σχολείο αποτελεί μηχανισμό που επιβάλλει νοήματα και τα

νομιμοποιεί αποκρύπτοντας τις σχέσεις ισχύος, διευκολύνοντας την
πολιτισμική και κοινωνική αναπαραγωγή (Bourdieu, Passeron)
• Η κοινωνικά προσδιορισμένη και οργανωμένη γνώση αποτελεί την
αιτία της αποτυχίας του σχολείου να οδηγήσει στον κοινωνικό
μετασχηματισμό (Bowles, Gintis)
• Τα σχολεία λειτουργούν ως μέσο για τον έλεγχο της κοινωνικής
αλλαγής, για την παραγωγή εργατικής δύναμης που θα αυξάνει την
παραγωγή και τη μετατροπή ανδρών και γυναικών σε
ανταγωνιστικά άτομα (Carnoy) 55
 Η Συγκριτική Παιδαγωγική στο νέο
περιβάλλον
• Η διάψευση των προσδοκιών για την
εκπαίδευση οδηγεί στον περιορισμό του
ενδιαφέροντος των κυβερνήσεων και της κοινής
γνώμης για τα διεθνή εκπαιδευτικά δρώμενα.
(περιορισμός χρηματοδότησης των ερευνών)
• Κορεσμός του εκπαιδευτικού επαγγέλματος μετά
από μια μακρά περίοδο μαζικής παραγωγής
εκπαιδευτικών για την ικανοποίηση των
διευρυμένων αναγκών την μεταπολεμική
περίοδο
• Συρρίκνωση των πανεπιστημιακών κέντρων

56

Η συγκριτική παιδαγωγική στην Περιφέρεια

• Στην Ιαπωνία, η συγκριτική παιδαγωγική, ως
γνωστικό αντικείμενο κατέχει αξιόλογη θέση στα
πανεπιστημιακά προγράμματα (5 πανεπιστήμια
διατηρούσαν ξεχωριστό τομέα, ενώ
προσφερόταν ως μάθημα σε 25 ακόμα)
• Στην Ελλάδα στα νεοϊδρυθέντα Παιδαγωγικά
Τμήματα το 1985, η συγκριτική παιδαγωγική
αναφερόταν ρητά ως μία από τις ειδικότητες των
παιδαγωγικών.
• Σημαντική αύξηση των εθνικών και
περιφερειακών εταιρειών συγκριτικής
παιδαγωγικής
57
 Ζητήματα Συγκριτικών Μελετητών της
Εκπαίδευσης

• Η πορεία ανάπτυξης της Συγκριτικής Παιδαγωγικής κατέδειξε την

απουσία συναίνεσης των Συγκριτικών Μελετητών σε θεμελιώδη
ζητήματα, που έχουν σχέση με τον επιστημονικό της χαρακτήρα.
• Η εν λόγω απουσία κωδικοποιείται με την παραδοχή ότι, τελικά δεν
μπορεί παρά να υπάρχουν πολλές Συγκριτικές Παιδαγωγικές, η
κάθε μια από τις οποίες προσδιορίζεται από τον τρόπο που ο κάθε
ερευνητής, ανάλογα με τις προτεραιότητες κάθε εποχής,
"αναγιγνώσκει" τον κόσμο.
• Από τα σημαντικότερα ζητήματα που διαχρονικά αποδείχτηκαν
σημεία τριβής και διαφωνιών μεταξύ των Συγκριτικών Μελετητών
της Εκπαίδευσης, ξεχωρίζουν, το ζήτημα του σκοπού, της
ταυτότητας και των ορίων του κλάδου, καθώς και των ιδιαίτερων
δυσκολιών που είναι συνυφασμένες με τη σύγκριση.
58

Το ζήτημα του σκοπού

• Το ενδιαφέρον για τα ξένα εκπαιδευτικά συστήματα, είχε από την

πρώτη στιγμή πρακτικό χαρακτήρα.
• Από τις πιο γνωστές προσωπικότητες της αρχαιότητας που
ασχολήθηκαν με την παιδεία άλλων λαών είναι ο Ξενοφώντας.
• Οι σχολιαστές του έργου «Κύρου Παιδεία» συμφωνούν πως η
βιογραφία του Πέρση ηγεμόνα δεν γράφτηκε με σκοπό την
αποτύπωση και αποτίμηση των στοιχείων της αγωγής του που τον
ανέδειξαν σε σπουδαίο μονάρχη.
• Πραγματική σκοποθεσία του Ξενοφώντα ήταν να κατασκευάσει ένα
ελληνιστικό πρότυπο αγωγής, προκειμένου να πείσει τους
Αθηναίους να αναθεωρήσουν το δικό τους σύστημα αγωγής.
• Ο Ξενοφώντας υπήρξε από τους πρώτους που αναγνώρισαν τη
δύναμη πειθούς του Συγκριτικού Επιχειρήματος. Της προβολής
δηλαδή μιας επιλεκτικής εικόνας ξένων συστημάτων
εκπαίδευσης που θα προσέλκυε το ενδιαφέρον και θα
συνέβαλε στην αποδοχή μιας συγκεκριμένης πρότασης. 59
• Ο 19ος αι. υπήρξε ο αιώνας της θεμελίωσης και της ανάπτυξης των
δημοσίων συστημάτων εκπαίδευσης.

• Στον αιώνα αυτό αλλά και στον 20ό αι. άνθρωποι των γραμμάτων
και των τεχνών, πολιτικοί, έμποροι, ταξιδιώτες κ.ά, ο καθένας για
τους δικούς τους λόγους, θα αναζητήσουν εκπαιδευτικές ιδέες και
πρότυπα σε ξένους τόπους και θα προσπαθήσουν να
τεκμηριώσουν και να διαδώσουν εκπαιδευτικές αντιλήψεις και
πρακτικές.

• Σε στιγμές «κρίσεων» στον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο της

εκπαίδευσης, όταν οι πρακτικές λύσεις επείγουν το ενδιαφέρον για
τα ξένα εκπαιδευτικά συστήματα μεγιστοποιείται , για να
υποχωρήσει στη συνέχεια, όταν τα πράγματα σταθεροποιούν
(βλέπε σχετικά: εκτόξευση Σπούτνικ το 1957, Σουηδικό ενιαίο
σχολείο, Μάης του 68 στη Γαλλία, μεταπολίτευση στην Ελλάδα κ.ά)

60

• Στις ανωτέρω περιπτώσεις το ενδιαφέρον για τα ξένα εκπαιδευτικά

συστήματα δεν περιορίστηκε μόνο μεταξύ των ειδικών. Οι
Συγκριτικοί μελετητές ουδέποτε διέθεταν το μονοπώλιο της
ενασχόλησης με τα ξένα εκπαιδευτικά συστήματα. Εκπαιδευτικοί,
γονείς, πολιτικοί κ.ά πάντοτε αποτελούσαν τους συμπρωταγωνιστές
τους.

• Η ποικιλία των ρόλων των ασχολουμένων με τα ξένα συστήματα

εκπαίδευσης, υπαγόρευε κατά καιρούς , για τις επιμέρους ομάδες,
συγκεκριμένους σκοπούς σε ό,τι αφορά στη συγκριτική προσέγγιση
των εκπαιδευτικών ζητημάτων.

• Συμπέρασμα: Όταν μιλάμε για τους σκοπούς της Συγκριτικής

Παιδαγωγικής θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι οι σκοποί
αυτοί διαφοροποιούνται ανάλογα με τον πρωταγωνιστή και το
ρόλο που αυτός κάθε φορά αναλαμβάνει.
61
• Για τους επαγγελματίες πολιτικούς: Η Συγκριτική Παιδαγωγική
υπηρετεί αμιγώς πρακτικούς σκοπούς. Ανάλογα με τις ιδεολογικές
τους προτιμήσεις αναζητούν πληροφορίες σε ξένα εκπαιδευτικά
πρότυπα που θα ικανοποιούν την υλοποίηση των εκπαιδευτικών
προγραμμάτων τους.
• Για τους Συγκριτικούς Επιστήμονες δύο ήταν οι διαστάσεις του
πρακτικού σκοπού της Συγκριτικής Παιδαγωγικής
α) η υποστήριξη της εκπαιδευτικής πολιτικής με όρους
τεχνοκρατικούς ώστε να διασφαλισθεί η επιτυχία της
β) η καλλιέργεια του πνεύματος με έμφαση στο ανθρωπιστικό
στοιχείο (Sadler, Hans, Holmes κ.ά)

62

Με την καλλιέργεια της κριτικής ικανότητας του ατόμου η

Συγκριτική Παιδαγωγική διεύρυνε τους πνευματικούς του
ορίζοντες, τον απελευθέρωνε από τη μονομέρεια και τον
εθνοκεντρισμό, οδηγώντας τον τελικά στην αυτογνωσία.
Η αυτογνωσία και η γνώση του χαρακτήρα του άλλου,
των αξιών, των πεποιθήσεων και των συνθηκών ζωής
του είναι που βοηθά «στην απόκτηση μιας φιλοσοφικής
θεώρησης των πραγμάτων». Όλοι αυτοί οι λόγοι
εξηγούν γιατί η Συγκριτική Παιδαγωγική, θεωρούμενη
ως ανθρωπιστική σπουδή συμπεριλήφθηκε από την
αρχή ως συστατικό στοιχείο του προγράμματος
σπουδών των μελλοντικών εκπαιδευτών, των
ανθρώπων δηλαδή που θα διαμόρφωναν τη συνείδηση
και την ευαισθησία των νέων γενεών.

63
 Οι τρόποι με τους οποίους υπηρετείται ο πρακτικός σκοπός της
Συγκριτικής Παιδαγωγικής
ασφαλώς ποικίλλουν
• Για τους πρωτεργάτες του κλάδου προέχει η αποσαφήνιση και η
νοηματοδότηση σημαντικών εννοιών για τη χάραξη εκπαιδευτικής
πολιτικής. Π.χ. ο όρος δημόσιο Πανεπιστήμιο (για τη χώρα μας και
για άλλες χώρες)
• Προέχει επίσης η αποσαφήνιση ρόλων π.χ. ο ρόλος του
εκπαιδευτικού (για τη χώρα μας και για την Αγγλία)
• Προέχει τέλος η διάψευση παρωχημένων αντιλήψεων και πολιτικών
που εμφανίζονται ως εκπαιδευτικές πανάκειες. Π.χ. η πεποίθηση ότι
η ίδρυση ιδιωτικών παν/μίων στη χώρα μας θα εκτονώσει την πίεση
για πρόσβαση σε περιζήτητες σχολές (Η περίπτωση της Ιαπωνίας
όπου η ίδρυση ιδιωτικών παν/μίων δεν έλυσε το πρόβλημα του
σκληρού ανταγωνισμού για την κατάληψη μιας θέσης σε δημόσιο
παν/μιο).

64

Tο ζήτημα της ταυτότητας της Συγκριτικής Παιδαγωγικής

• Ποιο είναι το ερευνητικό της πεδίο;

• Ποια είναι τα μεθοδολογικά της εργαλεία που τη διαφοροποιούν από άλλους
επιστημονικούς κλάδους;
-Όλοι συμφωνούν ότι η εκπαίδευση είναι το πεδίο δράσης της. Όμως το πεδίο αυτό
είναι ευρύτατο και τα όρια του με όμορους κλάδους δεν είναι σαφώς καθορισμένα.
π.χ. -με τη μαθησιακή και κοινωνικοποιητική λειτουργία της εκπαίδευσης ασχολείται
και η ψυχολογία
-με τη διοίκηση, την οργάνωση και τη χρηματοδότηση της εκπαίδευσης ασχολείται
η διοικητική επιστήμη, η νομική ή η οικονομική
-Το εύρος και ο πολυσχιδής χαρακτήρας της εκπαίδευσης προσέλκυσε εξ’ αρχής το
ενδιαφέρον μελετητών από όμορους γνωστικούς χώρους (ψυχολόγοι, φιλόσοφοι,
κοινωνιολόγοι, οικονομολόγοι, ιστορικοί κ.ά)
• Από την πρώτη στιγμή, η σύνθεση της ομάδας των συγκριτικών μελετητών υπήρξε
επιστημονικά ετερογενής. Οι μελετητές από τις διάφορες επιστημονικές ομάδες,
έφεραν μαζί τους τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα του κλάδου τους.
- Ο οικονομολόγος ενδιαφέρεται για το βαθμό των πραγματικών ικανοτήτων των
ανθρωπίνων πόρων που παράγει η εκπαίδευση και προσπαθεί να αποτιμήσει το
κόστος της παραγωγής τους.
- Ο κοινωνιολόγος αναζητεί να γνωρίσει κατά πόσο η εκπαίδευση προετοιμάζει τα
άτομα να προσαρμοστούν στο κοινωνικό τους περιβάλλον κ.ά.
65
• Η ετερογενής και πλουραλιστική σύνθεση της ομάδας
των συγκριτικών μελετητών ερμηνεύει σε μεγάλο βαθμό
την αδυναμία διαμόρφωσης μιας ενιαίας και κοινώς
αποδεκτής ταυτότητας για τον κλάδο.
«Η Συγκριτική Παιδαγωγική θα υποστηρίξουν πολλοί
αποτελεί ένα ξεχειλωμένο και χαλαρά οριοθετημένο
πεδίο μελέτης»

• Αυτό το χαλαρό πεδίο επιχειρήθηκε να ταυτοποιηθεί

μέσα από τις θεματικές του: τη μελέτη δηλαδή
εκπαιδευτικών ζητημάτων, προβλημάτων, θεσμών κ.ά
σε διεθνές επίπεδο, αλλά και ολόκληρων συστημάτων
εκπαίδευσης, με σκοπό την κατανόηση και ερμηνεία
τους καθώς και την υιοθέτηση ιδεών και θεσμών από
άλλες χώρες. 66

• Η έννοια του όρου «Συγκριτική»

- Η σύγκριση αποτελεί καθημερινή πρακτική
-Κάθε αξιολογική κρίση βασίζεται στη σύγκριση
π.χ. «Οι νέοι σήμερα είναι καλύτερα πληροφορημένοι από ό,τι οι
προηγούμενες γενιές», «Η εγκληματικότητα είναι μεγαλύτερη στα
αστικά κέντρα από ό,τι στην επαρχία»
- Στις ανωτέρω περιπτώσεις οι πόλοι σύγκρισης είναι απόλυτα
ορατοί ακόμα και όταν δεν αναφέρονται ρητά.
-Όμως οι δύο πόλοι σύγκρισης δεν είναι πάντοτε το ίδιο ευδιάκριτοι
π.χ. «Η ταινία ήταν ενδιαφέρουσα», «Η κατάσταση της οικονομίας
είναι απελπιστική». Χωρίς ένα μέτρο για το ενδιαφέρον, ένα
πρότυπο για την υγιή οικονομική ζωή. Αξιολογικές κρίσεις σαν τις
προηγούμενες θα ήταν δύσκολο να σταθούν.
• Με δεδομένη τη σημασία της Συγκριτικής Παιδαγωγικής στην
κατανόηση των εκπαιδευτικών φαινομένων και στη διαμόρφωση
πολιτικών με προοπτικές επιτυχίας, οι αδυναμίες αυτές στο σύνολό
τους υπογραμμίζουν παράλληλα την προσοχή με την οποία πρέπει
να αντιμετωπίζονται στην πράξη τα ερευνητικά ευρήματα: χωρίς
αλαζονική βεβαιότητα, με αναγνώριση της σχετικής μόνο αξίας τους
και με επίγνωση του προσωρινού τους χαρακτήρα. 67
 •To ζήτημα του υποκειμενισμού που εμφανίζεται στη βιβλιογραφία της
Συγκριτικής Παιδαγωγικής και με τα ονόματα της προκατάληψης, της
μεροληψίας και του εθνοκεντρισμού.
– Η πρώτη κατηγορία που απευθύνθηκε στους πρώτους ερευνητές που
ασχολήθηκε με την εκπαίδευση σε ξένες χώρες ήταν πως το έργο
τους διέκρινε η προκατάληψη• ότι δηλαδή η παρατήρησή τους ήταν
επιλεκτική και οι διαπιστώσεις και οι θέσεις τους επηρεασμένες από
προσωπικά συναισθήματα και ιδεολογικές προτιμήσεις.
– Η προκατάληψη και η μεροληψία υποκρύπτουν συνήθως για τον
ερευνητή την ύπαρξη πρόθεσή του να παραλείψει, να υποβαθμίσει ή
αντίθετα να προβάλλει, να παραποιήσει ή και να διαστρεβλώσει
στοιχεία της πραγματικότητας που παρατηρεί.
– Η διαφορά του μεροληπτούντος από τον προκατειλημμένο συνίσταται
κυρίως στο ότι ο πρώτος πράττει ενσυνείδητα, ενώ ο δεύτερος έχει
μικρότερη συναίσθηση της μεροληπτικής του πρόθεσης.
– Χαρακτηριστικό παράδειγμα για τα παραπάνω αποτελεί ο τρόπος με
τον οποίο ορισμένοι ερευνητές αξιολογούν εκπαιδευτικούς θεσμούς
και πρακτικές στην πρώην Σοβιετική Ένωση και σε χώρες της
Ανατολικής Ευρώπης. 68

«Ανάλογα με τους ιδεολογικο-πολιτικούς τους

δεσμούς, ο αριστερός έβλεπε μπροστά του ένα
σύστημα δίκαιο, ανθρώπινο, παραγωγικό∙ ένα
σχολικό συγκρότημα τακτικό, σύγχρονο, καθαρό ∙
μια σχολική τάξη πειθαρχημένη, δημιουργική,
αισιόδοξη. Για το δεξιό συνταξιδιώτη του, το ίδιο
σύστημα ήταν αυταρχικό, αντιπνευματικό,
αναποτελεσματικό∙ το σχολικό συγκρότημα έμοιαζε
με στρατόπεδο εγκαταλελειμμένο και χωρίς το
σύγχρονο παιδαγωγικό εξοπλισμό∙ η σχολική τάξη
αποτελούσε μια μικρογραφία στρατιωτικής μονάδας
με το δάσκαλο στην έδρα να ενσταλάζει τα δόγματα
του Μαρξισμού –Λενινισμού και τους μαθητές να
συμμετέχουν, ακολουθώντας πειθήνια τα νεύματα
και τις εντολές του».
69
 •Το ζήτημα του Εθνοκεντρισμού.
- Συνίσταται στην τάση να χρησιμοποιεί κάποιος κανόνες
και αξίες της δικής του κοινωνίας ως μέτρο για την κρίση
και την αξιολόγηση κανόνων και αξιών άλλων
κοινωνιών. Η εν λόγω τάση-αντίληψη οφείλεται κυρίως
στη συνεχή έκθεση και στον επηρεασμό του ατόμου στις
πολιτισμικές, εθνικές και ιδεολογικοπολιτικές επιδράσεις
της κοινωνίας που γεννήθηκε και ζει.
- Μια τέτοια έκθεση διαμορφώνει στα άτομα ένα σύνολο
αξιών, αρχών, στάσεων και νοοτροπιών που επηρεάζει
καθοριστικά την προσέγγισή τους σε αρκετές
περιπτώσεις
- Παράδειγμα Εθνοκεντρισμού: «Η καταδίκη από το
δυτικό παρατηρητή του αποκλεισμού της μικτής
φοίτησης στα σχολεία μουσουλμανικών χωρών»
70

•Οι δυσκολίες που δημιουργούν στη Συγκριτική

Παιδαγωγική η Προκατάληψη και ο
Εθνοκεντρισμός
- Οι σημαντικότερες από αυτές εντοπίζονται και
συνοψίζονται:
Στον περιορισμό της αντικειμενικότητας σε όλες τις
φάσεις της ερευνητικής διαδικασίας, από την επιλογή
του θέματος.
Στη διατύπωση της υπόθεσης.
Στη συλλογή και ταξινόμηση των συγκριτικών
δεδομένων.
Στην εξαγωγή αξιόπιστων συμπερασμάτων από αυτά.

71
 •Το ζήτημα της συγκρισιμότητας των δεδομένων
-Είναι πολύπλευρο και αναφέρεται στη σχέση που διατηρεί ο
μελετητής με το αντικείμενο της έρευνάς του και στα μεθοδολογικά
εργαλεία που χρησιμοποιεί.
- Το ζήτημα της συγκρισιμότητας θέλει (τουλάχιστον) δύο γεγονότα,
φαινόμενα ή καταστάσεις σε δύο (τουλάχιστον) χώρες.
- Ορισμένα φαινόμενα ή καταστάσεις είναι εκ των πραγμάτων μη
συγκρίσιμα
π.χ.: «Η εκπαίδευση των γυναικών στην πρώην Σοβιετική Ένωση και
στις μουσουλμανικές χώρες είναι ελάχιστα συγκρίσιμες, αφού τα
βασικά «αντικειμενικά» χαρακτηριστικά τους χωρίζονται από ένα
ευρύ ιδεολογικό, αλλά και «πολιτικό χάσμα». Η εκπαίδευση ήταν
επιθυμητή και υποχρεωτική στην πρώτη, περιορισμένη κι
ανεπιθύμητη στη δεύτερη∙ είχε κοσμικό χαρακτήρα στην
πρώτη και βαθιά θρησκευτικό προσανατολισμό στη δεύτερη».
Πολύ γνωστό είναι επίσης το παράδειγμα της περιορισμένης
συγκρισιμότητας των ευρωπαϊκών με τα αμερικανικά πανεπιστήμια,
καθώς τα δεύτερα αποτελούν- σε προπτυχιακό επίπεδο και ως
ένα βαθμό-προέκταση και συμπλήρωμα της δευτεροβάθμιας
εκπαίδευσης.
72

•Προβλήματα κατά τη συγκρισιμότητα των δεδομένων

- Η ισοδυναμία των συγκριτικών δεδομένων (αν δηλαδή τα
συγκριτικά δεδομένα αφορούν στο ίδιο ακριβώς πράγμα).
Είναι πολύ συνηθισμένο διάφοροι όροι με το ίδιο εκ πρώτης όψεως
νοηματικό περιεχόμενο να περιγράφουν δύο εντελώς διαφορετικά
πράγματα.
Παραδείγματα:
 «Ο αγγλικός όρος “public school”, που σε πιστή ελληνική μετάφραση
σημαίνει δημόσιο σχολείο. Πράγματι, στις ΗΠΑ ο όρος αυτός
χρησιμοποιείται για να περιγράψει το τυπικό δημόσιο σχολείο κάθε
αμερικανικής Πολιτείας, στο οποίο φοιτά χωρίς ουσιαστική
οικονομική επιβάρυνση το σύνολο σχεδόν του μαθητικού πληθυσμού
της περιοχής. Αντίθετα, ο ίδιος αυτός όρος περιγράφει έναν εντελώς
διαφορετικό τύπο σχολείου στην Αγγλία. Πρόκειται για σχολεία
προσανατολισμένα στην αναπαραγωγή των κυρίαρχων ελίτ της
χώρας, με υψηλά δίδακτρα και μια σχολική κουλτούρα που υπηρετεί
την καλλιέργεια αρχηγικών στάσεων και νοοτροπιών στη νέα γένια
υψηλόβαθμων στελεχών της αγγλικής κοινωνίας. Είναι φανερό πως η
συνύπαρξη δύο τόσο αντιφατικών νοηματικών εκδοχών στον όρο
public school θα οδηγούσε, σε περίπτωση χρησιμοποίησής του, στη
συλλογή πληροφοριών που δε θα ήταν εκ των πραγμάτων 73
ισοδύναμες και επομένως συγκρίσιμες.
Ο όρος ιδιωτική εκπαίδευση, έχει διαφορετικό
νοηματικό περιεχόμενο στην Ελλάδα, όπου τα
ιδιωτικά σχολεία δε χρηματοδοτούνται από το
κράτος και δε συνδέονται στο σύνολό τους με
την Εκκλησία, και διαφορετικό στη Γαλλία ή την
Ολλανδία, όπου το κράτος συμβάλλει
οικονομικά στη λειτουργία των μη κρατικών και
κατά κανόνα επηρεαζόμενων από την Εκκλησία
σχολείων. Και στην περίπτωση αυτή, η αδόκιμη
χρησιμοποίηση ενός όρου με αμφίσημο
νοηματικό περιεχόμενο μπορεί να οδηγήσει στην
συλλογή δεδομένων με αμφιλεγόμενη αξία και
αμφίβολη συγκρισιμότητα.
74

- Οι περιορισμένες δυνατότητες του συγκριτικού μελετητή να

ελέγξει το πλήθος των παραμέτρων που επηρεάζουν τη σχέση
μεταξύ δύο μεταβλητών.
Παράδειγμα:
 Ας υποθέσουμε ότι διερευνούμε την επίκαιρη για την εποχή μας
σχέση σχολικής παρέμβασης και κοινωνικής συμπεριφοράς
των νέων και ότι, αφού προσδιορίσουμε τι συνιστά «σχολική
παρέμβαση» και τι «κοινωνική συμπεριφορά», συλλέγουμε
δεδομένα από δύο ή τρεις χώρες.
Ο μεγάλος αριθμός παραμέτρων, από τις οποίες εξαρτάται η
κοινωνική συμπεριφορά (π.χ. οικογενειακές παραδόσεις και
σχέσεις, μορφωτικό και κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο, θρήσκευμα,
επιδράσεις τηλεόρασης, φίλων κλπ, είναι δυνατό να οδηγήσει σε
αδιέξοδο την προσπάθεια θεμελίωσης σχέσης μεταξύ των δύο
βασικών μεταβλητών με βάση τα συγκριτικά δεδομένα.

75
 Η επιστήμη της Συγκριτικής Παιδαγωγικής σήμερα, τα
χαρακτηριστικά και η σκοποθεσία της
• Ο επιστημονικός κλάδος της Συγκριτικής Παιδαγωγικής
χαρακτηρίζεται:
- Για την πολύπλευρη θεματολογία του που εκτείνεται σε όλο το φάσμα της
εκπαίδευσης
- Για τον πλουραλισμό των επιστημολογικών, ιδεολογιών και μεθοδολογικών
του προσανατολισμών με συνεκτικό σύστημα αναφοράς τη σύγκριση.
• Ο επιστημονικός κλάδος της Συγκριτικής Παιδαγωγικής στοχεύει:
- στη γνωριμία και συστηματική μελέτη των εκπαιδευτικών συστημάτων
χωρών, περιφερειών αλλά και ευρύτερων περιοχών του κόσμου.
- Στην κατανόηση και ερμηνεία του εκπαιδευτικού φαινομένου.
- Στη διερεύνηση της σχέσης της εκπαίδευσης με το ευρύτερο κοινωνικό,
οικονομικό, πολιτικό και πολιτισμικό της περιβάλλον.
- Στην αποτίμηση των τρόπων διάχυσης ιδεών, πολιτικών και θεσμικών
ρυθμίσεων και της δυνατότητας αξιοποίησης τους σε νέα εκπαιδευτικά
συγκείμενα.
- Στη θεμελίωση γενικεύσεων για εκπαιδευτικά ζητήματα με εφαρμογή σε
περισσότερες από μια χώρες υπό συγκεκριμένες συνθήκες.

76
 77

Το Πανεπιστήμιο
από το χθες στο σήμερα.
Ιδεολογική και θεσμική προσέγγιση.
 78

1. Εισαγωγικά

1.1 Το ελληνικό Πανεπιστήμιο στο

επίκεντρο της επικαιρότητας

• Ένα μεγάλο πλήθος ενδιαφερομένων,

κοινωνικών ομάδων και οργανισμών
προβληματίζεται και αγωνιά για την πορεία
του
 Μαθητές-γονείς
 Παραγωγικές τάξεις
 Οι ‘’ παραγωγοί ‘’ της γνώσης (μέλη ΔΕΠ,
φοιτητές κ.ά)
 Οι ‘’ φροντιστές’’
 Ερευνητές, σύμβουλοι, μάνατζερ κ.ά
 Οι επιχειρηματίες
 Οι πολιτικοί
 79

1.2 Πανεπιστημιακά ζητήματα και

προβληματισμοί

• Η πρόσβαση στην Ανώτατη Εκπαίδευση

• Ο δημόσιος χαρακτήρας της (καταβολή ή μη
διδάκτρων κ.ά)
• Η ανεργία των πτυχιούχων
• Η ποιότητα των σπουδών
• Η αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου
• Οι φοιτητές του εξωτερικού
• Οι μεταπτυχιακές σπουδές και η έρευνα
• Η φοιτητική μέριμνα
• Οι πανεπιστημιακές υποδομές (βιβλιοθήκες-
εργαστήρια κ.ά)
• Οι μετεγγραφές των φοιτητών
• Το πανεπιστημιακό άσυλο
• Ο φοιτητικός ‘’ πολιτισμός ‘’
• Ο κομματισμός
• Η διοίκηση και το μάνατζμεντ του ελληνικού
Πανεπιστημίου (Πρύτανης – Σύγκλητος –
διοικητική υποστήριξη εκπαιδευτικού έργου κ.ά)
 80

Συμπέρασμα

Το ελληνικό Πανεπιστήμιο χρόνια τώρα

βρισκόταν και βρίσκεται ακόμα και
σήμερα, στο επίκεντρο ενός
αναθεωρητικού ενδιαφέροντος για
ουσιαστικές αλλαγές

• Το ίδιο έντονο μεταρρυθμιστικό

ενδιαφέρον υπάρχει σε όλες σχεδόν τις
χώρες του κόσμου

• Η ανάγκη μελέτης και της διεθνούς

πρακτικής, στα θέματα της
πανεπιστημιακής εκπαίδευσης, προβάλλει
πλέον επιτακτικά.
 81

2. Η ανώτερη εκπαίδευση στην Αρχαιότητα

2.1 Οι ανώτερες σχολές των σοφιστών. Η

Ακαδημία του Πλάτωνα. Το Λύκειο του
Αριστοτέλη κ.ά.

• Πολλοί αναζητούν τις απαρχές του Παν/μίου

παλαιότερα.
• Στις ανωτέρω σχολές η φιλοσοφική σκέψη επιχειρούσε
να κατανοήσει τα μεγάλα προβλήματα της ζωής.
• Τέτοιου είδους όμως Ιδρύματα συναντάμε από το 2000
π. Χ. στον κινεζικό χώρο και στα 1500 π. Χ. στον
Ινδουϊστικό.
2.2 Το Οικουμενικό Διδασκαλείο
(Ιουστινιανός 6ος αι. μ. Χ)
2.3 Το Πανδιδακτήριο (Ηράκλειος 7ος αι.
μ.Χ)
Λειτούργησε από τα χρόνια του Μεγάλου
Κωνσταντίνου μέχρι την Άλωση. (Νομική – Ιατρική –
Φιλοσοφία- ελληνική και λατινική γραμματολογία)
• Οι καθηγητές του ήταν ιδιώτες και ιερωμένοι
• Διορίζονταν από τον αυτοκράτορα.
 82

2.4 Αθηναϊκό Πανεπιστήμιο –Το αρχαιότερο

στον κόσμο Πανεπιστήμιο
(από τον 2ο μ.Χ. αι. μέχρι το 529 μ.Χ.)*

Ιδρύθηκε στην Αθήνα από τον Ρωμαίο

αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο με στόχο να
καταστεί το ανώτατο πνευματικό κέντρο
ολόκληρης της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Οι καθηγητές του ήταν αρχικά έξι από τους

οποίους οι πέντε εμισθοδοτούντο από τον
αυτοκράτορα και ο ένας από την πόλη των
Αθηνών.

Η πρώτη πανεπιστημιακή έδρα (θρόνος) ήταν

της Σοφιστικής (αυτή χρηματοδοτούσε η πόλη των
Αθηνών). Πρώτος δε καθηγητής που την ανέλαβε
ήταν ο επιφανής ρήτορας της εποχής Πολλιανός ο
Εφέσιος.

Και η δεύτερη έδρα που ιδρύθηκε στο Παν/μιο

ήταν στο πεδίο της Σοφιστικής. Τη μισθοδοσία της
ανέλαβε το αυτοκρατορικό ταμείο και ο
καθηγητής που την ανέλαβε ήταν ο σοφιστής
Θεόδοτος ο Αθηναίος.

*Τα στοιχεία ελήφθησαν από την εργασία του Θεοδ. Σαρικάκη :

‘’Το αρχαιότερο στον κόσμο πανεπιστήμιο’’.
• Το Αθηναϊκό Παν/μιο είχε πέντε σχολές:
τη Σοφιστική και τέσσερις σχολές της 83
φιλοσοφίας.
• Στη Σοφιστική σχολή, εκτός από τη
ρητορική εδιδάσκοντο η νομική και η
πολιτική επιστήμη, η φιλολογία και η
ιστορία.
• Στις φιλοσοφικές σχολές εκτός από τη
φιλοσοφία εδιδάσκοντο τα μαθηματικά, η
γεωμετρία και η αστρονομία.
• Την επιλογή των πρώτων καθηγητών της
φιλοσοφίας ανέθεσε ο αυτοκράτορας στο
δάσκαλο του Ηρώδη τον Αττικό, τον οποίο
διόρισε και επόπτη (επιστάτη) του
Παν/μίου.
• Όλοι οι καθηγητές έφεραν τον τίτλο του
‘’προεστώτος της νεότητος’’.
• Η θέση του καθηγητή ήταν περιζήτητη.
Εκτός του κύρους και των υψηλών
αποδοχών εξασφάλιζε το προνόμιο της
ατελείας από όλους τους δημοτικούς και
τους δημοσίους φόρους. Παρείχε επίσης
τη δυνατότητα κατάληψης ανώτερων
αξιωμάτων στην αυτοκρατορική διοίκηση.
• Από τους καθηγητές ιδιαίτερη εκτίμηση
έχαιραν οι σοφιστές μεταξύ των οποίων
ήσαν ο Δίων ο Χρυσόστομος, ο Πολέμων, ο
Ηρώδης ο Αττικός, ο Αίλιος Αριστείδης
κ.ά.
• Η εκπαίδευση των φοιτητών της σοφιστικής84
ήταν μακρά και επίμονη. Άρχιζε με τη
γραμματική και συνεχιζόταν με πολλά
προγυμνάσματα τα οποία απέβλεπαν στην
εξοικείωσή να εκφράζονται σωστά,
προφορικά και γραπτά. (Τα προγυμνάσματα
ήταν: ‘’η χρείη, η έκφρασις, η σύγκρισις, η
ηθοποιία, η θέσις και η πρότασις’’).

• Ακολουθούσε η ρητορική τους κατάρτιση,

κατά την οποία οι φοιτητές
παρακολουθούσαν την ακροαματική
διδασκαλία του καθηγητή και τους
επιδεικτικούς του λόγους.

• Την τελευταία φάση της εκπαίδευσης των

φοιτητών αποτελούσε η επίδειξη της
ρητορικής τους ικανότητας.

• Οι ρητορικές σπουδές άρχιζαν στο 15ο έτος

της ηλικίας, διαρκούσαν συνήθως τέσσερα ή
πέντε χρόνια καμιά φορά όμως και οκτώ.

• Κατά τον 3ο μ.Χ.αι. οι βαρβαρικές

επιδρομές και η επακολουθήσασα
στρατιωτική και οικονομική κρίσις, δεν
επέτρεψαν στους Ρωμαίους αυτοκράτορες
να συνεχίσουν την καταβολή των
καθηγητικών μισθών.
 85
• Για να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες οι
Σχολάρχες χρησιμοποίησαν τις περιουσίες
και τα κληροδοτήματα των σχολών καθώς
και τα δίδακτρα των φοιτητών.

• Την κατάσταση βοήθησαν επίσης η πόλις

των Αθηνών και οι εύποροι πολίτες της.

• Κατά τον 4 μ.Χ.αι. εμφανίζεται ο θεσμός

των άμισθων καθηγητών οι οποίοι
επικουρούν τους εμμίσθους στο διδακτικό
τους έργο και τους διαδέχονται όταν εκείνοι
αποχωρούν.

• Η εκλογή των καθηγητών ακολουθούσε δύο

στάδια. Στο πρώτο ο αριθμός των
υποψηφίων περιοριζόταν στους έχοντες τα
περισσότερα προσόντα, ενώ στο δεύτερο
επελέγετο ο ικανώτερος. Η δοκιμασία
γινόταν στο Διονυσιακό θέατρο, όπου οι
υποψήφιοι εκφωνούσαν λόγο ενώπιον
πολυπληθούς ακροατηρίου.

• Ο ανταγωνισμός μεταξύ των υποψηφίων

ήταν οξύτατος και οι υποψήφιοι
επιχειρούσαν να επηρεάσουν τους
εκλέκτορες ακόμα και με παράνομα μέσα. Ο
ανταγωνισμός αυτός τις περισσότερες
φορές οδηγούσε στη δημιουργία κλίματος
αντιπαλότητας, αντιπαραθέσεων και
εχθρότητας μεταξύ των καθηγητών.
 86
• Στην εκλογή μετείχαν ενεργά και οι
Αθηναίοι πολίτες, επειδή η εκλογή
καθηγητού ήταν γεγονός πολύ σημαντικό
για την πόλη τους.

• Ενεργά επίσης μετείχαν οι φοιτητές με τους

συλλόγους των που ονομάζονταν "χοροί". Οι
φοιτητικοί "χοροί"εμφανίζονται κατά τον
4ο αι. μ.Χ. συνεκροτούντο από φοιτητές
προερχομένους από την ίδια περιφέρεια.

• Οι φοιτητές υποστήριζαν ένα και μόνο

καθηγητή, συνήθως συμπατριώτη τους,
στον οποίο ορκίζονταν πίστη και αφοσίωση
αποτελώντας παράλληλα και την τιμητική
φρουρά του.

• Με τις πρακτικές αυτές, οι αντιθέσεις των

καθηγητών μετεδίδοντο και στους φοιτητές
, με ολέθρια αποτελέσματα στην εύρυθμη
λειτουργία του Παν/μίου. Συχνές φοιτητικές
ταραχές παρεμπόδιζαν την ομαλή
διεξαγωγή των μαθημάτων και συχνά
κατέληγαν σε ξυλοδαρμούς ή σε επιθέσεις
κατά αφρούρητων οικιών και
αγροκτημάτων.
• Άγριος επίσης ανταγωνισμός διεξήγετο για την 87
στρατολόγηση νέων φοιτητών. Οι παλιοί φοιτητές
για να εξασφαλίσουν ακροατήριο στους καθηγητές
τους, αλλά και νέα μέλη για τους συλλόγους τους
κατελάμβαναν τις εισόδους της πόλεως των Αθηνών
και με την πειθώ ή τη βία υποχρέωναν τους φοιτητές
να τους ακολουθήσουν. Για το λόγο αυτό οι
καταπλέοντες στο Σούνιο ή στον Πειραιά φοιτητές,
συνοδεύονταν από συγγενείς και φίλους για να
μπορέσουν να φθάσουν, χωρίς εμπόδια στον
προορισμό τους.

• Οι πολίτες των Αθηνών υπέμεναν αδιαμαρτύρητα τις

φοιτητικές παρεκτροπές, επειδή η φήμη αλλά και η
οικονομική ευημερία της πόλεως των εξηρτώντο από
την παρουσία των φοιτητών οι οποίοι κατά κανόνα
προέρχονταν από εύπορες οικογένειες της
Βυζαντινής κοινωνίας. Επειδή δε η Αθήνα ήταν η
ονομαστή πόλη της μαθήσεως, πλήθος φοιτητών από
όλα τα μέρη της γης συνέρρεαν στο ανώτατο
εκπαιδευτήριό της (στοιχεία αναφέρουν περί τους
2000 φοιτητές μεταξύ των οποίων και φοιτήτριες
συνήθως θυγατέρες καθηγητών).

• Το Αθηναϊκό Παν/μιο λειτούργησε μέχρι το 529 μ.Χ.

Το έτος αυτό ο Ιουστινιανός απαγόρευσε τη
διδασκαλία της φιλοσοφίας στην Αθήνα, η οποία
έκτοτε υποβαθμίστηκε στο επίπεδο μιας κοινής
επαρχιακής πόλης. Παράλληλα δημεύθηκε υπέρ του
αυτοκρατορικού ταμείου η περιουσία του Παν/μίου.
 88

3. Γένεση και ανάπτυξη του

Πανεπιστημίου της νεωτερικότητας.
Ιδεολογικά και θεσμικά
χαρακτηριστικά.

3.1 Βασικές παραδοχές μετασχηματισμού

του Παν/μίου
α) Η πρώτη θέλει το Παν/μιο ως
κοινωνικό οργανισμό που επηρεάζεται
συνεχώς από το ευρύτερο κοινωνικό
περιβάλλον και συγχρόνως να το
επηρεάζει.
β) Η δεύτερη θέλει το Παν/μιο να μην
αντιδρά αντανακλαστικά και να μην
ανταποκρίνεται στις προκλήσεις του
περιβάλλοντός του, αλλά να διατηρεί μια
θεσμική αδράνεια και μια αυτονομία
στον τρόπο με τον οποίο αναγνωρίζει τις
προκλήσεις αυτές, τις ερμηνεύει και τις
κατανοεί.

8
8
 89

3.2 Το Παν/μιο του Μεσαίωνα και η παρακμή

του
3.2.1 Το Παν/μιο της Μπολώνιας (1082 μ.Χ)
Γιατί στην Μπολώνια;
• Η εμφάνιση και ταχεία ανάπτυξη των
νέων πόλεων (αστικοποίηση)
• Η σύγκρουση Πάπα – Αυτοκράτορα
Σε μια κοινωνία που είχαν αρχίσει να
εμφανίζονται ανταγωνιστικές και
συγκρουσιακές δομές εξουσίας καθώς και
ποικίλα δικαιώματα και υποχρεώσεις, μια από
τις πρώτες επιτακτικές ανάγκες ήταν και η
μελέτη των νόμων.

Μεγάλη φήμη σ’ αυτόν τον τομέα γνώσης

αποκτά η Μπολώνια, όπου γύρω από το
νομοδιδάσκαλο Pepo συρρέουν σπουδαστές από
διάφορες περιοχές για τη μελέτη του Ρωμαϊκού
Δικαίου, όπως αυτό είχε κωδικοποιηθεί από τον
αυτοκράτορα Ιουστινιανό (527-565) ως
Corpus juris civilis το 534.
 90

• 3.2.2 Χαρακτηριστικά του Παν/μίου της

Μπολώνια

• Ονομάζεται και Παν/μιο των φοιτητών.

• Εργοδότες είναι οι φοιτητές (γόνοι πλουσίων οικογενειών).
• Οι καθηγητές είναι απλοί εργαζόμενοι και μπορούσαν να
χάσουν τη θέση τους αν δεν ικανοποιούσαν τους φοιτητές
εργοδότες τους. Εκλέγονταν από τους φοιτητές.
• Οι συνελεύσεις των φοιτητών κατά έθνη ήταν τα κυρίαρχα
όργανα του Παν/μίου
universitas: φοιτητικές ενώσεις
nationes

Τοσκανική Λομβαρδική Ρωμαϊκή πέραν των Άλπεων κ.ά

• Οι συνελεύσεις των φοιτητών επέλεγαν τον φοιτητή/πρύτανη

(rector)
• O έλεγχος της διαγωγής και της επάρκειας των καθηγητών
ανήκε σε επιτροπή φοιτητών – denunciates doctorum-που
ανέφερε τις όποιες παρατυπίες τους στον Πρύτανη.
• Τα παν/κά μαθήματα γίνονταν σε εκκλησίες και μοναστήρια.
• Η πειθαρχία των φοιτητών στο Παν/μιο ήταν ιδιαίτερα χαλαρή
σε αντίθεση με τα όσα ίσχυαν για τους καθηγητές τους.
 91

• Η ανάπτυξη του εμπορίου και της αστικής ζωής (τέλη 11ου

αι.)
• Η ‘’Αναγέννηση’’ του 12ου αι. την οποία προκάλεσε η
γνωριμία με τον αραβικό πολιτισμό και κυρίως με τα έργα
της ελληνικής διανόησης
έκαναν σύντομα τους ηγεμόνες να αναγνωρίσουν τα
Πανεπιστήμια ως ένα αποτελεσματικό μηχανισμό
παραγωγής διοικητικών στελεχών και ταυτόχρονα μια
πρόσθετη πηγή μεγαλείου για την πόλη και τους ίδιους.
3.3 Η οργάνωση της πανεπιστημιακής
κοινότητας
• Το αναπτυσσόμενο σιγά-σιγά Παν/μιο αρχίζει να
δέχεται έξωθεν πιέσεις και παρεμβάσεις.
• Αναζητά στηρίγματα και ισορροπίες.
• Οργανώνεται αμυντικά.
Καθηγητές και φοιτητές οργανώνονται σε συντεχνίες
συχνά ανάλογα με τον τόπο καταγωγής τους τα
universitas
διεκδικώντας την αναγνώριση προνομίων μεταξύ των
οποίων και την ασυλία τους απέναντι στην τακτική
δικαιοσύνη και την υπαγωγή τους στην αρμοδιότητα
ειδικών δικαστηρίων.
 92

• Επίσης σταδιακά αποκτά και μόνιμη στέγη για

τους φοιτητές, τα κολέγια, πολλά από τα οποία
εξελίσσονται αργότερα σε περιώνυμα
ιδρύματα διδασκαλίας και μάθησης.

• Πρωταρχικός σκοπός του Παν/μίου του Μεσαίωνα

ήταν η ποιοτική αναβάθμιση των σπουδών, τις οποίες
παρείχαν σε κληρικούς και μοναχούς οι μοναστηριακές
και επισκοπικές σχολές που λειτουργούσαν κατά τον
Μεσαίωνα και οι οποίες ήταν αποκλειστικά
προσανατολισμένες στις ελευθέριες σπουδές.
 93
3.4 Το πνεύμα, ο χαρακτήρας και το
περιεχόμενο των σπουδών των
Παν/μίων του Μεσαίωνα
• Η θεοκρατική αντίληψη για τον κόσμο και την
ανθρώπινη ζωή.
• Η θεία βούληση αποτελεί τη μοναδική αιτία όλων των
φαινομένων και το μοναδικό ερμηνευτικό τους
παράγοντα.
• Η θεοκρατική αντίληψη αποτελεί τη βάση για τις
επιστήμες και τα γράμματα.
• Η διερεύνηση των μυστικών της φύσης με την
προσφυγή στο πείραμα αντί στη θεολογική ανάλυση
αποτελεί ενέργεια περιττή και συγχρόνως ασεβή
αμφισβήτηση της ικανότητας και του προνομίου της
εκκλησίας να αναγνωρίζει τους νόμους που τη διέπουν
(οι φυσικές καταστροφές, οι επιδημίες κ.ά είναι
εκδηλώσεις οργής του θεού για αμαρτήματα).

Συμπέρασμα: Η θεοκρατική αντίληψη του Μεσαίωνα

οδηγεί σε στασιμότητα. Σκιάζει κάθε προοπτική
πνευματικής απελευθέρωσης και δημιουργικής
αμφισβήτησης στο εσωτερικό της universitas
studiorum και αναδεικνύει τη Ρωμαιοκαθολική
Εκκλησία σε υπέρτατο ρυθμιστή των πολιτικών και
κοινωνικών εξελίξεων στην Ευρώπη.
 94

3.5 Από την Αναγέννηση μέχρι το

Διαφωτισμό

• Η ανάπτυξη του εμπορίου, η γνωριμία της Δύσης με

τον Αραβικό πολιτισμό και κυρίως με τα έργα της
αρχαίας ελληνικής διανόησης (περιηγητισμός).
• Οι τεχνολογικές εξελίξεις στη γεωργία (αύξηση
παραγωγής)
• Η αστικοποίηση
(διαρρηγνύουν τις μέχρι πρότινος σχέσεις του
δουλοπάροικου με το φεουδάρχη-ενισχύουν την
οικονομική δραστηριότητα)
• Η μισθωτή εργασία
• Οι επαγγελματικές εξειδικεύσεις

αποτέλεσμα:
- Αμφισβήτηση της παντοδυναμίας του τοπικού ηγεμόνα
και του επισκόπου
- Η αύξηση του πλούτου αναδεικνύει μια νέα κοινωνική
τάξη που αναζητά πολιτική έκφραση
- Νέα επαγγέλματα εμφανίζονται στην οικονομία
(Λογιστική -ασφάλειες-τραπεζίτες κ.ά)
- Η αστική τάξη στα πρώτα της βήματα
 95

• ‘’η έξοδος του ανθρώπου από την

ανηλικιότητα’’ Κάντ

• Η δύναμη του ορθού λόγου

• Η θεμελίωση της γνώσης χωρίς αναφορά σε

δόγματα και αυθεντίες
 96

3.6 Οι νέες κοινωνικές θεωρίες

• Η Αναγέννηση προσφέρει μια καινούρια θεώρηση της

ζωής: Φέρνει τον άνθρωπο στο κέντρο της
αντικαθιστώντας τη θεοκρατία με τον Ουμανισμό.

• Ο Homo universalis
▫ διαθέτει ανεξαρτησία πνεύματος
▫ διαθέτει ικανότητα να κατανοεί τον κόσμο χωρίς
να προσφεύγει στην αυθεντία της Εκκλησίας και
των Γραφών
▫ μπορεί και πρέπει να αναπτύξει τις έμφυτες
πνευματικές του δυνάμεις, να προχωρήσει σε
πειραματισμούς, να αμφισβητήσει την αλήθεια της
κοσμικής και της εκκλησιαστικής αυθεντίας.

• Το διερευνητικό πνεύμα της Αναγέννησης και του

Διαφωτισμού και η πρωτοκαθεδρία την οποία
εξασφαλίζει στον άνθρωπο αποτελούν το κλειδί για την
κατανόηση των εξελίξεων στην τέχνη, στα γράμματα,
στην επιστήμη (Κοπέρνικος, Kepler, Γαλιλαίος, Βάκων
κ.ά).
 97

3.7 Το πνεύμα, ο χαρακτήρας και το

περιεχόμενο των πανεπιστημιακών
σπουδών
• Η ανεξαρτησία του πνεύματος διαμορφώνει ένα
ερευνητικό κλίμα περισσότερο φιλελεύθερο και
δημιουργικό.
• Η διδασκαλία επεκτείνεται σε τομείς κυρίως στο χώρο
των φυσικών επιστημών
• Καινούριες μέθοδοι έρευνας χρησιμοποιούνται που
στηρίζονται στην εμπειρία και στο πείραμα

3.8 Τα αποτελέσματα
• Το Πανεπιστήμιο δεν κατόρθωσε να ακολουθήσει την
‘’Αναγέννηση’’
Τα σημαντικότερα αίτια
• Η έξαψη των παθών που δημιούργησε η
Μεταρρύθμιση
• Η έντονη εμπλοκή μοναστικών ταγμάτων στην
εκπαίδευση (Ιησουΐτες)
• Η αβεβαιότητα μετάβασης στη νέα εποχή
• Η σύνθεση του διδακτικού προσωπικού που
κυρίως καθορίζονταν από κοσμικούς και
θρησκευτικούς άρχοντες με έντονα συντηρητικά
στοιχεία
κ.ά.
 98

• Το Παν/μιο να μείνει πίσω από τις εξελίξεις

στο περιβάλλον του

• Το Παν/μιο να μείνει προσκολλημένο στις

σχέσεις του με την εξουσία

• Το Παν/μιο να μην κατορθώσει να απαλλαγεί

από την εξάρτηση του από την εξουσία και να
προστατέψει τις όποιες δημιουργικές και
πρωτοπόρες φωνές που αμφισβητούσαν τις
κατεστημένες αντιλήψεις.

• Το κύρος και η αξιοπιστία του Παν/μίου

κατρακυλά συνεχώς για να φτάσει στο
κατώτερο σημείο του τον 18ο αι.

• Πολλά παν/μια του ευρωπαϊκού χώρου

χαρακτηρίζονται ως εστίες άγνοιας, απιστίας,
διαφθοράς και ακολασίας.
 99

4. Οι δύο μεγάλες επαναστάσεις και το

παν/μιο της νεωτερικής εποχής

Γαλλική επανάσταση και Βιομηχανική επανάσταση: και οι δύο

κυοφορήθηκαν για πολλά χρόνια από εξελίξεις που
ξεκίνησαν με την Αναγέννηση και επιταχύνθηκαν με το
Διαφωτισμό. Οι επιδράσεις τους έγιναν παντού
αισθητές και καθόρισαν την πορεία του κόσμου για δύο
περίπου αιώνες.

4.1 Η γαλλική επανάσταση και οι ιδεολογικές

επιδράσεις της στην κοινωνία του 19ου αι.
• Ο γαλλικός στρατός κατοχής ήταν εκείνος που ‘’διέλυσε
ολόκληρο το μουσείο των απαρχαιωμένων κρατικών
δομών στην Ευρώπη και έδωσε στους ευρωπαϊκούς
λαούς την προοπτική της εθνικής ανασυγκρότησης ή
της εξ’ αρχής συγκρότησης’’.
• Στο σύνολό τους οι ιστορικοί συμφωνούν ότι η επιρροή
της Γαλλικής Επανάστασης στη διαμόρφωση του
εθνικισμού, υπήρξε καθοριστική
– Στην εκδοχή αυτή κράτη όπως η Αγγλία ή οι ΗΠΑ
επιδόθηκαν σε μια προσπάθεια πολιτισμικής
ομογενοποίησης των πληθυσμών τους αποδίδοντας την
ιδιότητα του πολίτη σε όσους μοιράζονται κοινή
πολιτισμική καταγωγή και αποδέχονται την ίδια εθνική
ταυτότητα.
 100

– Για πληθυσμούς χωρίς κρατική υπόσταση που ζουν στο

πλαίσιο πολυεθνοτικών αυτοκρατοριών (π.χ Ελλάδα), ο
εθνικισμός παίρνει τη μορφή λαϊκού κινήματος που
διεκδικεί την αυτοδιάθεσή του και τη δημιουργία
εθνικού κράτους.

– Για να πετύχουν το σκοπό τους οι κυβερνήσεις,

επιστράτευσαν συμβολισμούς, τελετές, σημαίες, ύμνους
κ.ά μα πάνω απ’ όλα αξιοποίησαν τους εκπαιδευτικούς
θεσμούς
 101

Έθνος: σύνολο ατόμων που συνδέονται με κοινό

ιστορικό παρελθόν, κοινά στοιχεία πολιτισμού,
κοινά ιδανικά και έχουν συνήθως κοινή γλώσσα
και θρησκεία.

Εθνικισμός: σύνολο ιδεών για το έθνος του

οποίου τα συμφέροντα θεωρούνται ως
υπέρτατο αγαθό.
- Η σε μεγάλο βαθμό προσήλωση στο έθνος
και στα εθνικά ιδανικά.

Εθνισμός: πατριωτισμός

Σωβινισμός: Ο φανατικός (τυφλός) εθνικισμός.

Η δια της βίας επιβολή των ιδεών του έθνους.

Διεθνισμός: δηλώνει το ξεπέρασμα της έννοιας

του έθνους. Δεν πρέπει να υπάρχουν όρια που
να χωρίζουν τους λαούς.
 102

4.2 Η Γαλλική Επανάσταση και οι

επιδράσεις της στο μετασχηματισμό
του Πανεπιστημίου

• Ο πρωταγωνιστικός ρόλος του Παν/μίου και η εθνική του αποστολή

– Το Παν/μιο κλήθηκε να διαμορφώσει, να στηρίξει, να
νομιμοποιήσει και να διασώσει τα βασικά στοιχεία της εθνικής
πολιτισμικής ταυτότητας.
– Η εθνική γλώσσα, οι παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα, η ιστορία, οι
τέχνες, τα γράμματα, η θρησκεία κ.ά έγιναν πεδία ιδιαίτερου
ενδιαφέροντος και σοβαρής μελέτης.
– Παράλληλα αναλάμβανε να προετοιμάσει τα ανώτερα στελέχη της
δημόσιας διοίκησης, της οικονομίας, της πολιτικής κ.ά
• Η δημιουργία των εθνικών κρατών είχε ως αποτέλεσμα την
αποκοπή του ομφάλιου λώρου που συνέδεε μέχρι τώρα το Παν/μιο
με την Εκκλησία
αυτό σήμαινε:
▫ Ανάπτυξη στενότερων δεσμών με το κράτος και
προσαρμογή της δομής του και των οργάνων διοίκησής του
στις νέες απαιτήσεις και συνθήκες
▫ Τη διαφοροποίηση της φοιτητικής κοινότητας ως προς τη
σύνθεσή της
▫ Την ανάπτυξη νέων γνωστικών πεδίων που θα
ικανοποιούσαν την πολιτική, τη διπλωματία, το στρατό, τα
ελευθέρια επαγγέλματα κ.ά.
• Το στοιχείο όμως που διαφοροποιεί το νέο από το παληό Παν/μιο
είναι αυτό που σχετίζεται με την ίδια τη γνώση τον πυρήνα δηλαδή
του πανεπιστημιακού έργου. Είναι αυτό που σχετίζεται με την υφή
και τα χαρακτηριστικά της γνώσης κυρίως όμως με τη θεωρία για
τη γνώση: με την επιστημολογία που μας εξηγεί πώς γνωρίζουμε
αυτό που γνωρίζουμε.
 103

4.3 Η Βιομηχανική Επανάσταση

Η ανάπτυξη της τεχνολογίας και της βιομηχανίας:

– από τη μια πλευρά επιβεβαίωνε το διαχωρισμό της
καθαρής, της γνήσιας γνώσης από την εφαρμοσμένη
και εργαλειακή.
Η κυριαρχία του απλού ανθρώπου στην παραγωγή
της δεύτερης αποτελούσε από μόνη της την απόδειξη
του χαμηλότερου γνωστικού κύρους της και υποδείκνυε
ως χώρο διδασκαλίας, είτε τον ίδιο το χώρο της
δουλειάς είτε τις εξειδικευμένες τεχνικές σχολές.
– Από την άλλη πλευρά η ανάπτυξη της τεχνικής γνώσης
και οι εφαρμογές της, ενίσχυαν τις φυσικές επιστήμες
στο ανώτερο εκπαιδευτικό επίπεδο και προωθούσαν
την έρευνα.

Συμπέρασμα:
• Μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα η
μεταρρύθμιση του Πανεπιστημίου,
αποτελούσε αίτημα ώριμο.
• Η μία μετά την άλλη οι χώρες, άλλες στην
αρχή και άλλες προς το τέλος του 19ου αι.
έσπευσαν να ανταποκριθούν σαυτό.
 104

5.Οι τέσσερις ‘’ιδεατοί’’ τύποι Παν/μίων

•Οι ιστορικοί της εκπαίδευσης διακρίνουν συνήθως

τέσσερις σχολές σκέψης, τέσσερις ‘’παραδόσεις’’ σε ό,τι
αφορά στο ρόλο και το χαρακτήρα του σύγχρονου
Παν/μίου: τη Γερμανική, τη Γαλλική, την Αγγλική και την
Αμερικανική.

•Στην πραγματικότητα πρόκειται για τέσσερις ιδεατούς

τύπους ρύθμισης των πανεπιστημιακών πραγμάτων, τον
καθένα από τους οποίους συνθέτουν θεσμοί και πολιτικές
και μια συνολική εσωτερική λογική καθιέρωσης και
λειτουργίας τους.

•Στην πράξη, είναι εύκολο να διακρίνει κανείς

σημαντικές αποκλίσεις από τα ‘’πρότυπα’’.
 105

5.1 Το ‘’Γερμανικό’’ Παν/μιο

• Είναι η παράδοση που δημιούργησε ο Χούλμπολτ με την

ίδρυση του Παν/μίου του Βερολίνου τον 19ο αι.

• Είναι η παράδοση που γεννήθηκε μέσα σε ένα κλίμα που το

διαμόρφωναν συχνά αντίρροπες δυνάμεις:
▫ Ο ανθρωπισμός και το ιδεώδες του ελεύθερα
στοχαζόμενου ανθρώπου
▫ Ο εθνικισμός και το όραμα του ενιαίου έθνους, κράτους
▫ Ο συντηρητισμός των κυβερνήσεων και η πολιτική της
μοναρχίας
▫ Η αντίληψη για τη γνώση που την ήθελε να κατακτιέται
με συστηματική και λεπτομερειακή έρευνα.

• 5.1.1 Βασικά συστατικά στοιχεία του ‘’Γερμανικού’’

Παν/μίου
▫ Η ακαδημαϊκή ελευθερία
▫ Η πρωτοκαθεδρία της έρευνας
 106
5.1.1.1 Ακαδημαϊκή ελευθερία

• Την ακαδημαϊκή ελευθερία συνθέτουν η ακαδημαϊκή

αυτονομία και η ακαδημαϊκή ελευθερία στη διδασκαλία
και τη μάθηση.

• Η ακαδημαϊκή αυτονομία (αυτοτέλεια)

Θεσμός που είχε ως σκοπό να περιορίσει δραστικά τις
δυνατότητες του κράτους και της εκκλησίας να
παρεμβαίνουν στη διαχείριση των υποθέσεών του.
(-εκχώρηση στο σώμα των Καθηγητών του δικαιώματος
εκλογής των νέων μελών της ακαδημαϊκής κοινότητας
-αυτοδιοίκηση κάθε σχολής με επικεφαλής τον εκλεγμένο
Κοσμήτορα
-αυτοδιοίκηση του Παν/μίου από τη Σύγκλητο που την
απαρτίζουν εκπρόσωποι των σχολών κ.ά).

• Η ελευθερία της διδασκαλίας

Θεσμός που επιτρέπει στον καθηγητή να ερευνά και να
διδάσκει οποιοδήποτε θέμα σχετικό με το γνωστικό του
αντικείμενο, με οποιονδήποτε τρόπο και οποιαδήποτε
μέθοδο εκείνος επιθυμεί.
• «καθήκον παντός φίλου και ζηλωτού των φώτων είναι να
εξηγή και να παριστάνη υπο την αληθή αυτών όψιν τα
πράγματα της φύσεως και του ανθρωπίνου βίου, τα της
θρησκείας και της πολιτικής, και να διασκεδάζη την αχλύν
της πλάνης, των προλήψεων και της δεισιδαιμονίας δια των
ακτίνων του ηλίου της αληθείας» Θ. Μανούσης, 1848,
Εφημ. Ελπίς, φ. 444
 107
• Η ελευθερία της μάθησης
Θεσμός που επιτρέπει στο φοιτητή να διαμορφώνει κατά τη
βούληση και τα ενδιαφέροντά του το ατομικό του
πρόγραμμα σπουδών με την παρακολούθηση των
μαθημάτων, ή των εργ/ρίων που προσφέρουν διαφορετικοί
διδάσκοντες στο ίδιο ή σε διαφορετικά Παν/μια.

• 5.1.1.2 Η πρωτοκαθεδρία της έρευνας

▫ Έρευνα: η εξαντλητική αναζήτηση κάθε
πληροφορίας και δεδομένου που τεκμηριώνει την
αλήθεια ενός γεγονότος ή διευκολύνει την κατανόηση
ενός φαινομένου.
▫ Το προφίλ του παν/κού δασκάλου: αυτός που είναι
αφοσιωμένος στη συστηματική έρευνα, βαθύς
γνώστης ενός συγκεκριμένου γνωστικού πεδίου. Η
σχέση του με τους φοιτητές οφείλει να διέπεται από
τη συνεργασία τους για την κατάκτηση της γνώσης.
▫ Η διδασκαλία: πρέπει να είναι αναπόσπαστο
αποτέλεσμα της έρευνας. Μια διαδικασία διάχυσης
της νέας γνώσης επί τόπου, τη στιγμή της παραγωγής
της.
 108
5.2. Το ‘’Γαλλικό’’ Παν/μιο
• Κατά την επαναστατική περίοδο τα Παν/μια στη Γαλλία
καταργήθηκαν. Κρίθηκαν ως εστίες αντίδρασης και
σύμβολα του απαρχαιωμένου και αυταρχικού καθεστώτος
που ανατράπηκε.

• Στη θέση των καταργηθέντων δημιουργήθηκε ένα και

μοναδικό κεντρικό Ίδρυμα, το Αυτοκρατορικό Παν/μιο, με
έδρα το Παρίσι.

• Οι ανάγκες της περιφέρειας καλύπτονταν με τη δημιουργία

των Ακαδημιών, που αποτελούσαν τις αποκεντρωμένες
μονάδες του Παν/μίου.

• Το Παν/μιο είχε την ευθύνη και την εποπτεία της β’θμιας

εκπαίδευσης.
 109
5.2.1 Βασικά συστατικά στοιχεία του ‘’Γαλλικού’’
Παν/μίου
5.2.1.1 Ο συγκεντρωτικός χαρακτήρας του
• Τα πάντα εκπορεύονταν από την κεντρική εξουσία:
Διοίκηση, διαχείριση, προγράμματα σπουδών, διορισμοί
διδασκόντων κ.ά.

• Ο συγκεντρωτισμός αυτός εξέφραζε τις πολιτικές

προτεραιότητες της εποχής: Την επιδίωξη συγκρότησης
ενός ισχυρού εθνικού κράτους με την υπέρβαση των
διαχωριστικών γραμμών του παρελθόντος και με την
επαναφορά του νόμου και της τάξης σε μια κοινωνία που
είχε γνωρίσει τις ακρότητες και τις αυθαιρεσίες της
επανάστασης

• Ο συγκεντρωτισμός στόχευε στη συγκρότηση ενός εθνικού

κράτους στο οποίο η κυρίαρχη ιδεολογία είχε ως βασική
αποστολή: να διαδώσει τις ιδέες και τον πολιτισμό ενός
περιούσιου έθνους. Ένα τέτοιο εθνικό κράτος είχε την
ανάγκη ηγετικών στελεχών που όλα τους θα ήταν πιστά
στο σκοπό αυτό και ικανά να τον κατακτήσουν.

5.2.1.2 Ο πρύτανης του γαλλικού Παν/μίου και αργότερα οι

πρυτάνεις των περιφερειακών Παν/μίων επιλέγονταν από
την πολιτική ηγεσία και εξέφραζαν τις θέσεις και τις
προτεραιότητές της.
 110
5.3 Το ‘’Αγγλικό’’ Παν/μιο
• Μέχρι το 1832 λειτουργούσαν στην Αγγλία δύο μόνο
Παν/μια. Της Οξφόρδης και του Κέιμπριτζ με όλα τα
αναχρονιστικά γνωρίσματα των Παν/μίων του Μεσαίωνα.

• Βρισκόταν υπό την άμεση εποπτεία της Αγγλικανικής

εκκλησίας η οποία καθόριζε το πρόγραμμα σπουδών και
τους διδάσκοντες και ήταν απρόθυμη να δεχθεί
υποψηφίους φοιτητές που ανήκαν σε διαφορετικά
δόγματα.

• Και τα δύο Παν/μία αποτελούσαν ένα άθροισμα κολεγίων

τα οποία διατηρούσαν υψηλό βαθμό αυτονομίας από το
Παν/μιο.

• Κύριο αντικείμενο των σπουδών ήταν η αρχαία κλασική

γραμματολογία και τα μαθηματικά.

• Κύριο μέλημα των Παν/μίων ήταν το ενδιαφέρον τους για

τη ζωή και για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα του
φοιτητή. Το Παν/μιο παράλληλα με τη διδασκαλία και την
έρευνα όφειλε να διαμορφώνει στους φοιτητές του ‘’ένα
κώδικα συμπεριφοράς και να παρέχει αρχές σκέψης και
δράσης’’.
 111
•Την επιδίωξη αυτή το Παν/μιο υπηρετούσε με τη διοργάνωση
εκδηλώσεων, με τη διαρκή επαφή των φοιτητών μεταξύ τους, και με
τους διδάσκοντες.

• Η στενή αυτή επαφή διαμόρφωνε ένα κλίμα συλλογικότητας,

το αίσθημα ότι ανήκαν σε μια κοινωνική ομάδα με παράδοση
την οποία διατηρούσαν και μετά την αποφοίτηση

• Σε ό,τι αφορά στο περιεχόμενο των σπουδών:

Αυτό ήταν προσανατολισμένο στην ολοκλήρωση ή τη
συμπλήρωση της β’θμιας εκπαίδευσης, γεγονός που άφησε
την έρευνα και τις μεταπτυχιακές σπουδές για πολλές 10ετίες,
εκτός του κύριου έργου του Παν/μίου
• Ιδιαίτερο γνώρισμα του Αγγλικού Πανεπιστημίου επίσης ήταν
η ουσιαστική ανεξαρτησία του από το κράτος. Γιατί;
▫ Ήταν υπό τον έλεγχο και την προστασία της Εκκλησίας
▫ Η κοινωνική καταγωγή των φοιτητών επέτρεπε την
επιβολή διδάκτρων
▫ Η κυβέρνηση εμφανιζόταν απρόθυμη να εμπλακεί σε
μια δραστηριότητα την οποία η παραδοσιακή
φιλελεύθερη πολιτική θεωρούσε αποκλειστική υπόθεση
του ατόμου.
• Το κολέγιο και όχι η σχολή αποτελούσε τη βασική οργανωτική
μονάδα του Παν/μίου.
 112
5.4 Το ‘’Αμερικανικό’’ Παν/μιο
• Οι ιδιαίτερες συνθήκες υπό τις οποίες δημιουργήθηκε και τα
διλήμματα που αντιμετώπισε:

▫ Η Αμερική αποτελούσε ένα καινούριο έθνος, το οποίο

επιχειρούσε να διαμορφώσει την ταυτότητά του μέσα
από την υπέρβαση των πολλών επί μέρους ταυτοτήτων
των μεταναστών – πολιτών.

▫ Η Αμερική όφειλε να οικοδομήσει πολιτικούς θεσμούς

που θα την διέκριναν από τις παραδόσεις του πολιτικού
αυταρχισμού και του θρησκευτικού δογματισμού της
ευρωπαϊκής ηπείρου.

▫ Η Αμερική όφειλε να οργανωθεί πολιτικά

αναπτύσσοντας ένα ομοσπονδιακό σύστημα διοίκησης
κ.ά.
 113
•Τα διλήμματα για το Παν/μιο ήταν πολλά

▫ Το Παν/μιο έπρεπε να είναι δημόσιο όπως το

Πρωσικό και το Γαλλικό ή ιδιωτικό όπως το Αγγλικό;

▫ Θα έπρεπε να έχει ενιαίο χαρακτήρα για όλη τη χώρα

ή θα έπρεπε να ανταποκρίνεται στις ιδιαιτερότητες
της κάθε περιοχής;

▫ Θα έπρεπε να δώσει έμφαση στη γενική παιδεία ή

στην εξειδίκευση;

▫ Θα έπρεπε να υπηρετεί το κράτος, την αγορά, την

τοπική κοινωνία ή τις ανάγκες του ατόμου; κ.ά.

• Από τις απαντήσεις που δόθηκαν στα παραπάνω

ερωτήματα διαμορφώθηκε αυτό που ορισμένοι μελετητές
αποκάλεσαν Αμερικανικό Παν/μιο, πρότυπο της σύνθεσης
ποικίλων παραδόσεων.
6. OΙ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ
ΤΗΣ YΣΤΕΡΗΣ
ΝΕΩΤΕΡΙΚOΤΗΤΑΣ
ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

11
4

11
4
 ΗΤΑΝ ΑΓΓΛΙΔΑ,
ΕΙΧΕ ΑΙΓΥΠΤΙΟ ΦΙΛΟ,
ΣΚΟΤΩΘΗΚΕ ΣΕ ΤΟΥΝΕΛ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΑΣ
ΕΠΙΒΑΙΝΟΝΤΑΣ ΣΕ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ
ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΟ
ΠΟΥ ΕΙΧΕ ΜΗΧΑΝΗ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΥ ΤΗΣ
ΟΛΛΑΝΔΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΟΔΗΓΟΥΣΕ ΒΕΛΓΟΣ
ΣΟΦΕΡ, Ο ΟΠΟΙΟΣ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΩΣ
ΕΙΧΕ ΚΑΤΕΒΑΣΕΙ ΜΙΣΟ ΜΠΟΥΚΑΛΙ
ΟΥΙΣΚΙ ΣΚΩΤΙΑΣ.
ΤΟ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΟ ΚΑΤΑΔΙΩΚΟΤΑΝ ΑΠΟ
ΙΤΑΛΟΥΣ ΠΑΠΑΡΑΤΣΙ, ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ
ΕΤΡΕΧΑΝ ΠΑΝΩ ΣΕ ΙΑΠΩΝΙΚΕΣ
ΜΟΤΟΣΙΚΛΕΤΕΣ.
Η ΝΤΑΙΑΝΑ ΟΔΗΓΗΘΗΚΕ ΣΕ ΓΑΛΛΙΚΟ
ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ, ΟΠΟΥ ΤΗΝ ΑΝΕΛΑΒΕ
ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΣ ΓΙΑΤΡΟΣ, Ο ΟΠΟΙΟΣ11
5
ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΕ ΦΑΡΜΑΚΑ
ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΥ ΒΡΑΖΙΛΙΑΣ.
115
6.1. ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ

Ο όρος χρησιμοποιείται για να

περιγράψει και να ερμηνεύσει
τάσεις στην οικονομία αλλά
και στην πολιτική και στον
πολιτισμό, καθώς και
εξελίξεις που έχουν ως
συνισταμένη τους την
υποχώρηση του εθνικού
κράτους, του ρόλου και της
σημασίας του στη διαχείριση
των υποθέσεων μιας χώρας.

11
6
6.1.1. Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ
«Η εταιρεία Whirpool με έδρα τις Η.Π.Α. απασχολεί 43.500
εργαζόμενους σε 45 χώρες, ενώ η Morgan Stanley 6.000 σε
18 χώρες».
«Ένα σπορ αυτοκίνητο χρηματοδοτείται στην Ιαπωνία,
σχεδιάζεται στην Ιταλία, συναρμολογείται στην Ιντιάνα,
το Μεξικό και τη Γαλλία και χρησιμοποιούνται για την
παραγωγή του ηλεκτρονικά εξαρτήματα που
ανακαλύφθηκαν στο New Jersey και κατασκευάσθηκαν
στην Ιαπωνία».
-Σήμερα η αγορά εργασίας στο κυνήγι της υψηλότερης
παραγωγικότητας και του αυξημένου κέρδους, μεταφέρει
τις επιχειρηματικές δραστηριότητές της από τη μία χώρα
στην άλλη, με έκδηλες τις οδυνηρές συνέπειές της στον
τομέα της οικονομίας και της κοινωνίας της χώρας από
την οποία αποχωρεί.
- Μήπως έφθασε το τέλος των εθνικών οικονομιών;
- Μήπως στο μέλλον δεν θα μιλάμε πια:
Για εθνικά προϊόντα;
Για εθνικές τεχνολογίες;
Για εθνικές επιχειρήσεις;
Για εθνικές βιομηχανίες;
- Μήπως στο μέλλον το βιοτικό επίπεδο ενός λαού, η
απασχόληση, το εισόδημά του δεν θα εξαρτάται πλέον από
την επιχειρηματικότητα των εθνικών παραγωγικών του
δυνάμεων και την αποδοτικότητα του
εθνικού του κεφαλαίου;
11
7
 Στον οικονομικό τομέα η παγκοσμιοποίηση
ξεκινά με την ανάπτυξη της σύγχρονης
τεχνολογίας, η οποία καθιστά τη μετακίνηση
πρώτων υλών, προϊόντων και εργαζομένων
ταχύτερη και φθηνότερη.

 Μια τέτοια εξέλιξη διευκολύνει την

ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου και τη
διεύρυνση των αγορών. Επιτρέπει τη
διακίνηση κεφαλαίων προς τις περιοχές
όπου οι επενδύσεις είναι αποδοτικότερες και
ασφαλέστερες. Το εργατικό κόστος είναι
χαμηλότερο. Το εργασιακό κλίμα ήρεμο. Το
φορολογικό καθεστώς αφήνει μεγαλύτερα
περιθώρια κέρδους.

 Οι μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες

αποτελούν τους πλέον αντιπροσωπευτικούς
εκφραστές της παγκοσμιοποίησης της
οικονομίας.
11
8
 ΙΡΛΑΝΔΙΑ

Από το οικονομικό θαύμα στη Χρεοκοπία;

ΤΟ ΠΡΙΝ (μέχρι τη δεκαετία του ’70)
 Η ανεργία βρισκόταν σε διψήφιο αριθμό
 Τα εισοδήματα ήταν στάσιμα
 Χιλιάδες εργαζόμενοι μετανάστευαν σε άλλα μέρη
του κόσμου
 Αρχές της δεκαετίας του ’90 το έλλειμμα βρισκόταν
στο 10% του ΑΕΠ και το δημόσιο χρέος ήταν αρκετά
υψηλό.
ΜΕΧΡΙ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ 10ΕΤΙΑΣ ΤΟΥ 2010
 Η οικονομία αναπτύσσεται ταχύτατα
 Η ανεργία βρίσκεται κάτω του 5%
 Τα εισοδήματα σχεδόν διπλασιάσθηκαν
ΟΙ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ
Άνοιγμα της οικονομίας στο διεθνή ανταγωνισμό
Προσέλκυση ξένων επενδύσεων
Δραστική μείωση της φορολογίας των
επιχειρήσεων
11
Επένδυση στη γνώση 9
Άνοιγμα της οικονομίας στο διεθνή
ανταγωνισμό

 Εγκατάλειψη των πολιτικών προστατευτισμού της

Ιρλανδικής βιομηχανίας μέσω της μείωσης ή και
κατάργησης των δασμών εισαγωγής
Αποτέλεσμα: Βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των
ιρλανδικών προϊόντων. Οι εξαγωγές της Ιρλανδίας
αντιπροσώπευαν το 85% του ΑΕΠ.
 Υποστήριξη της βιομηχανίας νέων τεχνολογιών. Η
ιρλανδική βιομηχανία λογισμικού αποτελείτο από 700
επιχειρήσεις. Η Ιρλανδία ήταν ο 5ος μεγαλύτερος
παραγωγός και ο δεύτερος μετά τις ΗΠΑ εξαγωγέας
λογισμικού στον κόσμο (IBM, Microsoft, Dell,
NOKIA).

12
0
Προσέλκυση ξένων επενδύσεων

 Βελτίωση της αποτελεσματικότητας της δημόσιας

διοίκησης σε ό,τι αφορά στις ανάγκες των
πολυεθνικών επιχειρήσεων (διοικητικές απλοποιήσεις
κ.ά.).

 Παροχή επιχορηγήσεων και φορολογικών κινήτρων

για επενδύσεις σε επιχειρήσεις που εγκαθίσταντο
στην Ιρλανδία.

 Άρση όλων των περιορισμών για την εξαγωγή των

κερδών που πραγματοποιούσαν οι πολυεθνικές.

 Βελτίωση των υποδομών μεταφορών και

τηλεπικοινωνιών.

 Δημιουργία αξιόπιστου και σταθερού διοικητικού και

φορολογικού συστήματος.

12
1
 Δραστική μείωση της φορολογίας των
επιχειρήσεων

 Ο φορολογικός συντελεστής όλων των επιχειρήσεων

ορίστηκε στο 10%. Το 1993 μετά από πιέσεις της Ε.Ε
έγινε 12,5% ( ο χαμηλότερος στην Ε.Ε).

3.4 Επένδυση στη γνώση

 Από τη 10ετία του ’60 η Ιρλανδία άρχισε να
πραγματοποιεί μεγάλες επενδύσεις στην Τριτοβάθμια
Εκπαίδευση (ηλεκτρονικά-επιστήμες πληροφορικής).
Δημιουργία περιφερειακών τεχνολογικών σχολών.

 6 στους 10 αποφοίτους Πανεπιστημίου διαθέτουν

πτυχίο μηχανικού κάθε είδους ή γενικότερα θετικών
επιστημών.

12
2
Γιατί η Ιρλανδία σήμερα βρίσκεται σε οικονομική
κρίση;
– Η ανάπτυξη της ήταν εξωγενής. Δεν ελέγχονταν από την
εγχώρια εξουσία αλλά από τις στρατηγικές των πολυεθνικών
επιχειρήσεων.

– Οι μεγάλες ροές κεφαλαίου που δημιουργήθηκαν από τη

δράση και των πολυεθνικών επιχειρήσεων απαιτούσαν ένα
εύρωστο τραπεζικό και χρηματοοικονομικό σύστημα που θα
ήταν σε θέση όχι μόνο να τις ρυθμίσει αναπτυξιακά αλλά και
να τις κατανείμει ορθολογικά (Βλέπε ενότητα 5).

– Οι μεγαλύτερες ροές κεφαλαίου, ως αποτέλεσμα των ξένων

επενδύσεων, δημιούργησαν ένα πλασματικό επίπεδο
ισορροπίας και στις αγορές αγαθών και υπηρεσιών και στην
αγορά εργασίας, που όταν αυτές ( οι ροές) μειώθηκαν, οι
αγορές έπρεπε να επανέλθουν στο αρχικό επίπεδο
ισορροπίας(Βλέπε ενότητα 5).

– Η επαναφορά αυτή πήρε τη μορφή της κρίσης και

συντελείται με τις πολιτικές των οριζόντιων περικοπών των
αμοιβών.

– Εδώ η κρίση εμφανίστηκε πρώτα στον τραπεζικό τομέα. Για

να αποφευχθεί η κατάρρευση του, ο κρατικός
προϋπολογισμός άνοιξε υπερβολικά δημιουργώντας
ελλείμματα της τάξης του 32,5% του ΑΕΠ, τα μεγαλύτερα
παγκοσμίως.

12
3
– Οι πολιτικές εκκαθάρισης κόστισαν 10% μείωσης του
ΑΕΠ σε δύο μόλις χρόνια και 25% μείωσης των
μισθών.

– Οι περισσότερες πιθανότητες σήμερα είναι να

επιστρέψει η Ιρλανδία στα επίπεδα του τέλους της
10ετίας του ’80.
Βασικά Οικονομικά στοιχεία Ιρλανδίας
2011 1980
Πληθυσμός 4.470.000 3.400.000
Κατά κεφαλή ΑΕΠ 37.300 € 7.000€
Δημόσιο χρέος 967% ΑΕΠ 110% (1987)
Δημόσιο έλλειμμα - 32,4%
Ανεργία 13,6%
Κρατικά έσοδα 70,65 δις
Κρατικά έξοδα 136,8 δις

12
4
 Η "φούσκα" του ιρλανδικού θαύματος
 Το 2006 το 20% του εργατικού δυναμικού της Ιρλανδίας
εργαζόταν στις κατασκευές και από αυτόν τον τομέα
παραγόταν το 25% του ΑΕΠ έναντι 10% που είναι σε
μια φυσιολογική οικονομία.

 Η Ιρλανδία την περίοδο αυτή έχτιζε κάθε χρόνο τα μισά

καινούρια σπίτια από όσα έχτιζε το Ηνωμένο Βασίλειο
το οποίο είχε να στεγάσει 15πλάσιο πληθυσμό.

 Από το 1994 μέχρι το 2006 η μέση τιμή ενός σπιτιού

στο Δουβλίνο είχε αυξηθεί πάνω από 500%.

 Από το 2000 η χορήγηση δανείων προς τους κλάδους

των κατασκευών και της ακίνητης περιουσίας είχε
αυξηθεί από το 8% (μέσος ευρωπαϊκός όρος) στο 28%.

12
5
 100 δις ευρώ (σχεδόν όλο το άθροισμα των τραπεζικών
καταθέσεων) είχαν δοθεί μόνο σε ιρλανδικές
επιχειρήσεις ανάπτυξης εμπορικών ακινήτων.

Το "αποτέλεσμα"
Οι τράπεζες δανείζονταν φθηνά, διοχέτευαν λεφτά
σε μεγάλο ποσοστό στην κτηματαγορά και όσο
υπήρχαν δανεικά, οι τιμές ακινήτων φούσκωναν.
Μόλις κόπηκαν τα δανεικά, οι τιμές των ακινήτων
κατέρρευσαν, μαζί τους όμως και η ιρλανδική
οικονομία.

12
6
6.1.2. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ
ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ

- Ο ρόλος των υπερεθνικών

οργανισμών Ε.Ε., Ο.Ο.Σ.Α.,
Ηνωμένων Εθνών, Διεθνούς
Νομισματικού Ταμείου,
Παγκόσμιας Τράπεζας κ.α.

- Εσωτερικές διαδικασίες που

αποδυναμώνουν τις σχέσεις
κράτους-πολιτών
«Το κράτος χάνει το
μονοπώλιό του από την άνοδο
των ιδιωτικών επιχειρήσεων
ασφαλείας και προστασίας,
από την ανάπτυξη ιδιωτικών 12
ταχυδρομικών υπηρεσιών…» 7
 Τιςτελευταίες δεκαετίες η
εθνική κυριαρχία και η
αυτονομία των κρατών έχουν
περιορισθεί σημαντικά κάτω
από την ασφυκτική πίεση που
ασκεί η νέα διεθνής τάξη
πραγμάτων.

Η συμμετοχή μιας κρατικής

οντότητας σε υπερεθνικούς
οργανισμούς (Ο.Η.Ε.-ΝΑΤΟ-ΕΕ
κ.α) είναι βέβαιο ότι
αποδυναμώνει την εθνική
κυριαρχία και την
αυτοδυναμία της.
12
8
6.1.3. Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ
ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ
 Η πολιτιστική επιρροή της Δύσης και ιδιαίτερα
των Η.Π.Α.
- η αγγλική γλώσσα
- οι ταινίες του αμερικάνικου
κινηματογράφου
- η pop μουσική
- η Coca Cola
 Το διεθνές, το εθνικό και η γονιμοποίησή τους
 Οι φυγόκεντρες δυνάμεις που αντιστέκονται
στην ομογενοποίηση

Αποτέλεσμα: Μέσα σ’ αυτό το κλίμα η ανεύρεση

κοινών αξιών, πεποιθήσεων, στάσεων και
συμπεριφορών γίνεται υπόθεση όλο και πιο
δύσκολη στις δυτικές τουλάχιστον κοινωνίες.

12
9
6.1.4. ΦΟΡΝΤΙΣΜΟΣ

Μοντέλο παραγωγής που επικράτησε τις

πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα

Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του:

- Μαζική παραγωγή φτηνών και ομοιόμορφων
προϊόντων που απευθυνόταν στο σύνολο των
καταναλωτών με αγοραστική δύναμη.

- Το είδος και η μορφή των προϊόντων

παραγωγής καθόριζαν ο παραγωγός και οι
παραγωγικές δυνατότητες της βιομηχανικής
μονάδας.

- Χαμηλό κόστος παραγωγής (φτηνή

ενεργειακή πρώτη ύλη, αξιοποίηση
χαμηλόμισθου ημι-ειδικευμένου εργατικού
δυναμικού, κατακερματισμός εργασιών σε
εξειδικευμένες μηχανικές δραστηριότητες
μπροστά στην κυλιόμενη γραμμή
13
παραγωγής). 0
 ΧΕΝΡΙ ΦΟΡΝΤ
 Ο εφευρέτης του φθηνού αυτοκινήτου.
 Στις αρχές του 20ου αι. το αυτοκίνητο ήταν
μόνο για τους πλούσιους.
 Χειροποίητο στην Αμερική κόστιζε 9000 $
(περίπου 230.000 $ σήμερα)
 Όταν ο Φόρντ κυκλοφόρησε στο Σικάγο και
τη Ν. Υόρκη το 1908 το μοντέλο Τ. η τιμή του
ήταν 825 $
 Ήταν ο πρώτος αμερικανός
μεγαλοβιομήχανος που έδωσε ειδίκευση σε
μαύρους και εφήρμοσε τον «κοινωνικό
καπιταλισμό».
 Το 1914 στο εργοστάσιό του στο Ντιτρόιτ
καθόρισε μεροκάματο 5,25 $ (περίπου 130 $
σήμερα) που ήταν διπλάσιο του
καθιερωμένου.
 Επέβαλε 8ωρο και 6ήμερη εργασία.
 Ήταν η εποχή όπου κυριαρχούσε η απειλή
των εργοδοτών προς τους εργαζομένους: “If
you don’t come on Sunday, don’t come on
Monday”.
 Απαγόρευσε τον συνδικαλισμό επειδή 13
κατέστρεφε την ποιότητα της εργασίας. 1
6.1.5 ΜΕΤΑΦΟΡΝΤΙΣΜΟΣ

Ο μετασχηματισμός της παραγωγικής διαδικασίας των

αρχών του 20ου αιώνα.
Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του:
- Η εκμετάλλευση των νέων τεχνολογιών επικοινωνίας
και πληροφόρησης σε βάρος της χημικής και
μεταλλουργικής βιομηχανίας του πρώτου μισού του
20ου αιώνα.

- Η αξιοποίηση της νέας τεχνολογίας στην παραγωγική

διαδικασία που επέτρεψε την ανάπτυξη της
ρομποτικής, τον αυτοματισμό στον έλεγχο, την
κατασκευή πολυδύναμων μηχανών κ.ά.

- Η αποκέντρωση των παραγωγικών δραστηριοτήτων.

- Η ανάδειξη νέου προφίλ εργαζομένου (νέες δεξιότητες,

ευελιξία, συνεργατικότητα, επικοινωνιακή ικανότητα,
κριτική σκέψη, ανάληψη και διαχείριση
επιχειρηματικού κινδύνου, δυναμικό και
επαγγελματικά ευκίνητο έτοιμο να μετακινηθεί από
τομέα σε τομέα της επιχείρησης, έτοιμο και πρόθυμο
να επιμορφώνεται συνεχώς κ.α.).

- Η επικράτηση των καταναλωτών έναντι των

παραγωγών σε ότι αφορά το είδος των παραγομένων
προϊόντων και των παρεχομένων υπηρεσιών. Όλο και
περισσότερο οι παραγωγοί εμφανίζονται διατεθειμένοι
και διευρύνουν την γκάμα των προϊόντων τους
ανταποκρινόμενοι στις ιδιαίτερες προτιμήσεις των
καταναλωτών.
13
2
6.1.6 Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
- Τα τελευταία χρόνια όλο και πιο συχνά
υπενθυμίζεται στα πανεπιστήμια ότι δεν
αποτελούν οργανισμούς ενός κλειστού εθνικού
οικοσυστήματος αλλά ενός ανοικτού και
ανταγωνιστικού περιβάλλοντος πέρα από εθνικά
σύνορα και προστατευτικούς φραγμούς.

- Οι αγορές θεωρούν ότι έχουν το δικαίωμα να

διαδραματίζουν ενεργότερο ρόλο στα
πανεπιστημιακά δρώμενα αφού το ανθρώπινο
κεφάλαιο που παράγουν τα πανεπιστήμια
αποτελεί την κύρια προϋπόθεση για την
ανάπτυξη και την αντιμετώπιση του διεθνούς
ανταγωνισμού.

– Σήμερα πολλοί φοβούνται και άλλοι προσδοκούν

την εισβολή των ιδιωτών στα Πανεπιστήμια.

Αποτέλεσμα: Ο μετασχηματισμός του

Πανεπιστημίου από οργανισμό που
υπηρετεί τις εθνικές προτεραιότητες και
τις ανάγκες του φοιτητικού πληθυσμού
μιας χώρας σε υπερεθνικό οργανισμό
ικανοποίησης αναγκών ενός ετερογενούς
σώματος φοιτητών που προορίζονται να 13
εργασθούν σε μία ανομοιογενή και 3
διαρκώς μεταβαλλόμενη αγορά.
ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΙΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ
ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ
ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ
ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ
 Η ανάπτυξη της εθνικής ταυτότητας και της εθνικής
κουλτούρας – έργο με το οποίο είχε επιφορτιστεί στο
παρελθόν το Πανεπιστήμιο – φαίνεται να υποχωρεί
αναγκαστικά σε δεύτερη μοίρα.

 Το χώρο που ελευθερώνεται έρχονται να καλύψουν οι

επιτακτικές ανάγκες της εθνικής οικονομίας σε
στελέχη ικανά να δράσουν σε ένα πολλαπλά
παγκοσμιοποιημένο και ανταγωνιστικό περιβάλλον.

 Η αμφισβήτηση της πολιτικής ισχύος του κράτους από

τις δυνάμεις της παγκόσμιας αγοράς κάνει πολλούς να
μιλούν για μερική έστω αποδέσμευση του
πανεπιστημίου από το κράτος καθώς μάλιστα η αγορά
προβάλλει ως μία εν δυνάμει εναλλακτική πηγή
κάλυψης των αναγκών του πανεπιστημίου.

 Οι διεθνείς οργανισμοί - τα εθνικά κράτη

 Τα ευρωπαϊκά προγράμματα φοιτητικής κινητικότητας

 Η καθιέρωση συστήματος μεταφοράς πιστωτικών

μονάδων μεταξύ πανεπιστημίων διαφορετικών χωρών.

 Όλοι πάντως αναγνωρίζουν τη στροφή, ιδεολογική και

θεσμική που έχει σημειωθεί στις σχέσεις
Πανεπιστημίου και αγοράς εργασίας. 13
4
6.1.8 ΑΞΙΑΚΟΣ ΣΧΕΤΙΚΙΣΜΟΣ
 Οι δυσκολίες νομιμοποίησης μιας ενιαίας θεώρησης
για τον άνθρωπο, για την κοινωνία, για τη γνώση κ.ά.

 Η απουσία ευρείας συναντίληψης σε τέτοια κρίσιμα

θέματα αποτελεί το πρώτο βήμα για την αποδοχή του
αξιακού σχετικισμού.

 Μιας θέσης που εκφράζεται συχνά με το δόγμα: ‘’του

διαφορετικού αλλά ισότιμου’’.

 Εφόσον όλες οι διαφορετικές αντιλήψεις είναι εξίσου

σεβαστές ως έκφραση υποκειμενικών επιλογών του
ατόμου, το βήμα μέχρι την αποδοχή της ισοτιμίας όλων
αυτών, δεν είναι μεγάλο. (ιδίως στους χώρους όπου η
αξιοπιστία της επιστημονικής μεθοδολογίας
εμφανίζεται περιορισμένη).

 Στην πορεία του ιστορικού γίγνεσθαι όλες οι

ερμηνευτικές υποθέσεις είναι ισότιμες, αρκεί να
εκφράζουν μία συγκροτημένη υποκειμενική άποψη.

 Σε χώρους του επιστητού (φυσικές επιστήμες) ο

αξιακός σχετικισμός δεν ευδοκίμησε. Εδώ η ισοτιμία
διαφορετικών θέσεων και θεωριών έγινε αποδεκτή
μόνο στο βαθμό που αυτές ακολούθησαν τους
αυστηρούς κανόνες της επιστημονικής μεθοδολογίας.

13
5
6.1.8.1. Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΓΝΩΣΗ

 Η γνωστική έκρηξη των τελευταίων

ετών, δεν αφορά στον ίδιο βαθμό όλα τα
γνωστικά πεδία. Είναι ιδιαίτερα
εντυπωσιακή στο χώρο της τεχνολογίας
και των φυσικών επιστημών, των
οικονομικών και της διοίκησης–
διαχείρισης και λιγότερο έκδηλη σε πιο
παραδοσιακούς χώρους όπως είναι τα
μαθηματικά, η φιλοσοφία κ.ά.

 Οι επιστημονικοί χώροι διακρίνονται σε

δυναμικούς που διασφαλίζουν
επαγγελματική απασχόληση, κύρος κ.ά
σε πιο στατικούς.
13
6
 Η γνώση και ο προσωρινός της χαρακτήρας

 Το επιστημολογικό αξίωμα της διαρκούς αναθεώρησης

και ολοκλήρωσης της γνώσης στη διαρκή πορεία
αναζήτησης της αλήθειας, δίνει σε κάθε μορφή γνώσης
ένα προσωρινό χαρακτήρα.

 Σε τομείς επιστημονικής αιχμής, σαυτούς που η γνώση

αυξάνεται με γοργούς ρυθμούς και αναθεωρείται με
αυξημένη περιοδικότητα ο προσωρινός χαρακτήρας της
γνώσης μπορεί να την οδηγήσει σε υποβάθμιση του
κύρους και της αξίας της. Π.χ οι διαρκείς βελτιώσεις
και ανακαλύψεις στο χώρο των τηλεπικοινωνιών, της
πληροφορικής κ.ά δίνουν την εντύπωση ρευστότητας
και αβεβαιότητας και ενισχύουν τον κίνδυνο
δημιουργίας εικόνας, για την ίδια τη γνώση,
αναλώσιμου προϊόντος με ημ/νία λήξης.

 Με τον τρόπο αυτό παραβιάζεται η έννοια της

διαχρονικότητας της γνώσης.

 Η συσσώρευση γνώσης και η ταχεία ανανέωση του

περιεχομένου της καθιστούν κάθε μορφή πρόβλεψης
για τη μελλοντική πορεία των πραγμάτων περισσότερο
αβέβαιη σήμερα από ποτέ. 13
7
 Η συμβολή της επιστήμης και της τεχνολογίας στο
μετασχηματισμό της παραγωγής. Η διαλεκτική τους
σχέση.
 Η επιστήμη παρέχει ιδέες, ευρεσιτεχνίες, τεχνικές
λύσεις, ανθρώπινο κεφάλαιο κ.α ενώ η παραγωγή
ερεθίσματα, χρηματοδότηση και ευκαιρίες αξιοποίησης
των επιστημονικών ανακαλύψεων
Οι συνέπειες της διαλεκτικής σχέσης
 Οι ανάγκες της παραγωγής κατευθύνουν όλο και πιο
πολύ σήμερα το ερευνητικό έργο, πράγμα που
υπογραμμίζει το χρηστικό χαρακτήρα της
παραγόμενης γνώσης.
 Το χρηστικό αποκτά έτσι προτεραιότητα απέναντι στο
θεωρητικό.
 Η εφαρμοσμένη γνώση γνωρίζει την αναγνώριση και
την καταξίωση.
 Από μια άλλη σκοπιά ο χρηστικός χαρακτήρας της
γνώσης και η δυναμική των σύγχρονων πολυεθνικών
επιχειρήσεων, επιτρέπουν στις τελευταίες να
συμμετάσχουν στην παραγωγή γνώσης, μετατρέποντας
τις από απλούς καταναλωτές σε παραγωγούς γνώσης.
 Η υπέρβαση των στεγανών μεταξύ τομέων γνώσης και η
δημιουργία νέων διεπιστημονικών θεματικών 13
περιοχών. 8
 6.1.8.2 ΑΞΙΑΚΟΣ ΣΧΕΤΙΚΙΣΜΟΣ,
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΠΑΝ/ΜΙΟ
Η
ΜΕ ΠΟΙΟ ΤΡΟΠΟ ΚΑΙ ΣΕ ΠΙΟ ΒΑΘΜΟ ΟΛΕΣ
ΟΙ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΛΛΑΓΕΣ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ
ΕΠΗΡΕΑΣΟΥΝ ΤΟ ΠΑΝ/ΜΙΟ;

Α. ΟΙ ΕΠΗΡΕΑΣΜΟΙ
 Υπέρβαση των αυστηρών διαχωριστικών γραμμών
ανάμεσα στα επί μέρους γνωστικά αντικείμενα και
ανάπτυξη νέων, διεπιστημονικού χαρακτήρα
γνωστικών χώρων.
 Ανατροπή της παραδοσιακής ιεράρχησης των
επιστημονικών κλάδων με ενίσχυση εκείνων που
έχουν αυξημένη δυνατότητα πρακτικών εφαρμογών
και υποχώρηση όσων διατηρούν μικρή σχέση με τις
ανάγκες της αγοράς εργασίας.
 Η ενίσχυση του χρηστικού χαρακτήρα της γνώσης

Β. ΟΙ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΕΙΣ
 Η αμφισβήτηση στην πράξη του μονοπωλίου
παραγωγής της νέας γνώσης από τα Παν/μια και η
διεκδίκησή της από ιδιωτικές σχολές, Ιδρύματα δια
βίου εκπαίδευσης κ.ά.
 Στο σύνολό τους οι εξελίξεις αυτές αμφισβητούν
θεμελιώδη χαρακτηριστικά της πανεπιστημιακής
παράδοσης όπως είναι η ακαδημαϊκή ελευθερία που
στη χουμπολτιανή εκδοχή της ταυτίζεται με το
δικαίωμα του καθηγητή να ρυθμίζει τα του έργου του,13
χωρίς την παρέμβαση του κράτους ή της κοινωνίας. 9
 Αμφισβητούν επίσης το ρόλο και την
αποστολή του Παν/μίου που το
θέλουν όχι μόνο ταγμένο στην
παραγωγή και στη διάχυση της νέας
γνώσης, αλλά και συμμέτοχο και
ανανεωτή στη ζωή της ευρύτερης
κοινωνίας

 Τέλος υποδεικνύουν στο

επιστημονικό προσωπικό του
Παν/μίου την ανάγκη διεύρυνσης
του ρόλου του, με την προσθήκη στα
καθήκοντα του δασκάλου και του
ερευνητή, εκείνα του συμβούλου και
του διαμεσολαβητή ανάμεσα στη
γνώση και στην κοινωνία. 14
0
7. Η ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ «ΝΕΑΣ ΔΕΞΙΑΣ*» ΚΑΙ
ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
Α. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ
– Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα:
 Αυτονομία
 Ακαδημαϊκή ελευθερία
– Κυρίαρχη στοχοθεσία του:

 Η υπηρεσία της γνώσης. Επιχειρώντας να

ικανοποιήσει το «φύσει ορέγεσθαι του ειδέναι».
 Να διαλύσει τα πυκνά πέπλα της άγνοιας και
της δεισιδαιμονίας που είχε καλλιεργήσει ο
Μεσαίωνας.
 Να ερμηνεύσει τα φυσικά και κοινωνικά
φαινόμενα.

– Για πολλά χρόνια οι πανεπιστημιακές σπουδές

έμειναν προσκολλημένες στα κλασικά γράμματα
και οι επιστήμες άργησαν να χειραφετηθούν από
τη φιλοσοφία.

– Η γνώση ήταν υπόθεση των λίγων και εκλεκτών.

Στηριζόταν στον ορθό λόγο και ήταν
14
συνυφασμένη με βασικές ιδεολογικές παραδοχές
1
για τον άνθρωπο, την κοινωνία και την
εκπαίδευση.
– Η γνώση ήταν κατά κανόνα ανθρωπιστική
αποσκοπώντας στην πνευματική και ηθική
καλλιέργεια του ατόμου.

– Η ακαδημαϊκή κοινότητα (διδάσκοντες και

διδασκόμενοι) αποτελούσε μια κλειστή κοινωνία
με ιδιαίτερα προνόμια, που την διαφοροποιούσαν
από τον περίγυρό της και την προστάτευαν από
κρατικές και θρησκευτικές παρεμβάσεις.

– Το Πανεπιστήμιο της νεωτερικότητας συνέβαλε

τα μέγιστα στην καλλιέργεια του πολιτικού
λόγου και στη διαμόρφωση πολιτών, δίνοντας
έμφαση στην κοινωνική ηθική, στο σεβασμό
αξιών, στην κοινωνική προσφορά και
αλληλεγγύη κ.α. Αποτέλεσε το λίκνο των ιδεών
που αναμόρφωσαν την πολιτική σκέψη και
πρακτική και έγινε το φυτώριο των κάθε λογής
ηγεσιών.

14
2
 Β. ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ
ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΙΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΤΩΝ
ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΤΗΣ «ΝΕΑΣ ΔΕΞΙΑΣ»

– Τα συστατικά στοιχεία της πανεπιστημιακής

ιδεολογίας της ΝΕΑΣ ΔΕΞΙΑΣ
 Απόδοση λόγου
 Ποιότητα
 Αποτελεσματικότητα

– Η απόδοση λόγου αναφέρεται στο δικαίωμα που έχουν

οι σπουδαστές και οι εργοδότες, οι άμεσοι δηλαδή
αποδέκτες του μορφωτικού αγαθού – οι πελάτες κατά
το νέο-φιλελεύθερο λεξιλόγιο – αλλά και η κοινωνία
στο σύνολό της να γνωρίζει ποιο έργο επιτελούν τα
Πανεπιστήμια.

– Η ποιότητα και η αξιολόγησή της διαβεβαιώνει την

αγορά ότι θα είναι σε θέση να επιλέγει με ασφάλεια
μεταξύ των Πανεπιστημίων τους καλύτερους παροχείς
ερευνητικού έργου και ανθρώπινου δυναμικού.
Παρέχει επίσης στα ίδια τα Παν/μια τη δυνατότητα
διαρκούς βελτίωσης του έργου τους.

– Η αποτελεσματικότητα αρχικά υποδηλώνει ότι το 14

3
ακαδημαϊκό εγχείρημα πρέπει οπωσδήποτε να φέρνει
αποτέλεσμα. Οφείλει να είναι χειροπιαστό, μετρήσιμο,
με μονάδα μέτρησης τη χρησιμότητά του.
Γ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
– Όλα τα προηγούμενα αποκαλύπτουν την
έκταση και το βάθος της ιδεολογικής
μεταστροφής που σημειώνεται στο χώρο του
Πανεπιστημίου.

– Η κατάκτηση της γνώσης δεν προετοιμάζει

πλέον ένα νέο πνευματικά καλλιεργημένο,
αισθητικά ευαίσθητο και ηθικά ακέραιο, αλλά
ένα νέο ρεαλιστή, επιδέξιο, ευπροσάρμοστο και
παραγωγικό.

– Με γνώμονα την πανεπιστημιακή ιδεολογία της

Νέας Δεξιάς:
 Δυστυχώς, ο ανθρωπισμός διολισθαίνει στον
άγριο ατομικισμό.
 Τα πρόσωπα με τις ευαισθησίες, τις αδυναμίες,
τα όνειρά τους δυστυχώς, χάνονται
ανάμεσα σε στατιστικούς μέσους όρους και
αριθμούς.
14
 Δυστυχώς η κοινωνία των πολιτών
4
μετασχηματίζεται σε μόρφωμα ατόμων, όπου
προέχουν οι οικονομικοί υπολογισμοί και οι
πραγματιστικές επιδιώξεις.
Δ. ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ

 Όλα τα παραπάνω σχηματοποιούν και

οριοθετούν σε μεγάλο βαθμό το πλαίσιο των
αλλαγών και των διαφαινομένων εξελίξεων στο
χώρο της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης.

 Η έκβαση των θεσμικών και ιδεολογικών

συγκρούσεων (όπως αυτές που προαναφέραμε) –
το μέλλον δηλαδή του Πανεπιστημίου- σε τελική
ανάλυση θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από τις
επιλογές όλων μας και των κοινωνιών μας.

14
5
8. Η σχολή σκέψης του Σικάγο (Μίλτον
Φρίντμαν) – (Ξεκίνησε από τη 10ετία του 1950,
κορυφώθηκε τη 10ετία του 1970*)
Τμήμα Οικονομικών του Παν/μίου του Σικάγο

 Βασικοί ιδεολογικοί άξονες της

σχολής:
 Ο άκρατος καπιταλισμός – και ο άγριος –
αχαλίνωτος φιλελευθερισμός
 Η ελεύθερη αγορά
 Η αποδόμηση των κοινωνιών και η
επαναφορά τους σε μια κατάσταση γνήσιου
καπιταλισμού απαλλαγμένου από κάθε
κρατική παρέμβαση
 Η ελεύθερη αγορά είναι ένα τέλειο
επιστημονικό σύστημα, στο οποίο τα άτομα,
δρώντας με βάση τις ιδιοτελείς επιθυμίες
τους, δημιουργούν τα μέγιστα οφέλη για
όλους. Αν κάτι δεν λειτουργεί σωστά στην
ελεύθερη αγορά (για παράδειγμα υψηλός
πληθωρισμός ή αυξανόμενη ανεργία κ.ά)
υπάρχει πάντα η ίδια λύση: πιο αυστηρή
εφαρμογή των θεμελιωδών αρχών της.
14
6
*Τα στοιχεία έχουν ληφθεί από το βιβλίο της Naomi Klein,
“Το δόγμα του Σοκ”, εκδόσεις Λιβάνη, 2010.
 • Το «όραμα» του Φρίντμαν

 Ταυτιζόταν απόλυτα με τα συμφέροντα των

μεγάλων πολυεθνικών επιχειρήσεων που από τη
φύση τους διψούν για τεράστιες νέες αγορές
χωρίς ρυθμίσεις και περιορισμούς.

 Πόλεμος εναντίον του «κράτους πρόνοιας»

 Κατάκτηση του κράτους με την εκποίηση των

δημοσίων υπηρεσιών και της κρατικής
περιουσίας με αντίτιμο πολύ μικρότερο της
αξίας τους.

 Ο ρόλος του κράτους πρέπει να περιορίζεται στη

συντήρηση της αστυνομίας και του στρατού.
Οτιδήποτε άλλο, συμπεριλαμβανομένης της
παιδείας, είναι μια άδικη παρέμβαση στην
αγορά.

14
7
• Τοδόγμα του «σοκ». Η δημιουργία
κρίσης. Όταν δεν δημιουργείται κρίση
την δημιουργείς.

 Η λειτουργία του:
- Η αρχική καταστροφή (σοκ) (ένα πραξικόπημα, μια
τρομοκρατική επίθεση, μια κατάρρευση των αγορών,
ένας πόλεμος, ένα τσουνάμι,ένας τυφώνας κ.ά) εξωθεί
τις μεγάλες μάζες του πληθυσμού σε κατάσταση
συλλογικού κλονισμού.
- Οι κοινωνίες που βρίσκονται σε κατάσταση σοκ
παραιτούνται τις περισσότερες φορές από όσα θα
υπερασπίζονταν σθεναρά υπό διαφορετικές συνθήκες.
Χάνουν τις «αντιστάσεις» τους.
 Η εκμετάλλευση του «σοκ» και η ιδεολογία του
Φρίντμαν σε εφαρμογές
 Χιλή – 10ετία του 1970- Πινοσέτ
- Οι Χιλιανοί βρέθηκαν σε κατάσταση σοκ μετά το βίαιο
πραξικόπημα του Πινοσέτ.
- Ο Φρίντμαν συμβούλευσε τον Πινοσέτ να προχωρήσει
σε ένα εκ θεμελίων μετασχηματισμό της οικονομίας.
ελεύθερο εμπόριο
ιδιωτικοποιήσεις
περιστολή κοινωνικών δαπανών
αντικατάσταση δημοσίων σχολείων από 14
χρηματοδοτούμενα κουπόνια 8

ιδιωτικά εκπαιδευτικά ιδρύματα

•ΙΡΑΚ τριάντα χρόνια αργότερα –
πόλεμος- «σοκ»

 Ακολούθησε μια ριζοσπαστική θεραπεία – σοκ

ενόσω η χώρα ήταν παραδομένη στις φλόγες
-μαζικές ιδιωτικοποιήσεις
-καθολική επιβολή του ελεύθερου εμπορίου
δραματική μείωση του ρόλου του κράτους

 ΣΡΙ ΛΑΝΚΑ – τσουνάμι 2004 – «σοκ»

 Προτού ακόμα καταγραφούν οι καταστροφές,
ξένοι επενδυτές και διεθνείς δανειστές
εκμεταλλεύτηκαν τον πανικό προκειμένου να
παραδώσουν ολόκληρη την καταστραφείσα
πανέμορφη ακτογραμμή σε επιχειρηματίες που
κατασκεύασαν μεγάλα θέρετρα, εμποδίζοντας
χιλιάδες ψαράδες να ξαναχτίσουν τα
παραθαλάσσια χωριά τους.

14
9
 ΝΕΑ ΟΡΛΕΑΝΗ – τυφώνας Κατρίνα- «σοκ»

 Σε αντίθεση με τον αργό ρυθμό επισκευής των

φραγμάτων και του δικτύου ηλεκτροδότησης, ο
εκπλειστηριασμός του σχολικού
συστήματος της Νέας Ορλεάνης
πραγματοποιήθηκε με στρατιωτική
ταχύτητα και ακρίβεια.
 Μέσα σε 19 μήνες, και με τους περισσότερους
κατοίκους της πόλης ακόμα εξόριστους, το
σύστημα δημόσιας εκπαίδευσης της Νέας
Ορλεάνης αντικαταστάθηκε σχεδόν
ολοκληρωτικά από επιδοτούμενα ιδιωτικά
σχολεία.
 Πριν από τον τυφώνα η Νέα Ορλεάνη είχε 123
δημόσια σχολεία, σήμερα έχει μόνο 4.
 Πριν από τον τυφώνα οι δάσκαλοι της Νέας
Ορλεάνης διέθεταν ένα ισχυρό συνδικάτο με
συλλογικές συμβάσεις εργασίας. Μετά τον
τυφώνα όλοι οι δάσκαλοι απολύθηκαν. Μερικοί
από αυτούς, οι νεαρότεροι, προσλήφθηκαν από
τα ιδιωτικά σχολεία με πολύ μειωμένους –
σχεδόν εξευτελιστικούς μισθούς. 15
0