Iστορία και θεωρία σημειωτικής

Γιατί η σημειωτική;

Βασίζεται σε κείμενα που έχουν δοθεί από τους

καθ. Κάριν Μπόκλουντ-Λαγοπούλου και Α.-Φ. Λαγόπουλο
(με ορισμένες προσαρμογές για τις ανάγκες του μαθήματος)
Συνέδριο Σημειωτικής – Βόλος 2013
Μάθημα Ιστορία και Θεωρία της Σημειωτικής, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας,Φλώρινα 2012

Τι είναι σημειωτική;

• Αν μπείτε σε ένα βιβλιοπωλείο και ρωτήσετε που θα βρείτε ένα

βιβλίο για Σημειωτική θα αντικρύσετε πιθανότατα ένα απλανές
βλέμμα
• Το χειρότερο είναι ότι μπορεί να σας ζητήσουν να ορίσετε τι είναι
σημειωτική

• Και θα είναι ακόμη χειρότερα αν δεν ξέρετε τίποτε για σημειωτική

• Oπότε ξεκινάτε το ψάξιμο

• το φρονιμότερο είναι να μη ρωτήσετε αλλά να αρχίσετε το ψάξιμο

από το τμήμα της γλωσσολογίας
 Eρωτήματα
• Είμαστε ήδη στη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα.
• Εύλογα θα μπορούσε κανείς να αναρωτηθεί, γιατί η σημειωτική;
• Γιατί το 2013 να μιλάμε για σημειωτική στην Ελλάδα;
• Γιατί μια θεωρία που πηγάζει από τον δομισμό και που αναπτύχθηκε
μαζί με το δομισμό, στις δεκαετίες των 1960 και 1970, να μας
ενδιαφέρει σήμερα, μετά από μισό αιώνα;
• Έχει η σημειωτική κάτι να μας διδάξει, κάτι που να μας είναι χρήσιμο
σήμερα;

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΗΣ ΣΗΜΕΙΩΤΙΚΗΣ

• Αναμφίβολα όλοι και όλες έχουμε ακούσει για τη

σημειωτική και έχουμε έρθει σε κάποια επαφή με την
ορολογία και το περιεχόμενό της.
• Τελικά, όμως, τι είναι ακριβώς αυτή η περίφημη
σημειωτική, με τι ασχολείται;
• Κυκλοφορεί, μάλιστα, ένας διπλός όρος, σημειωτική και
σημειολογία, που δημιουργεί επιπλέον ερωτηματικά.
• Παρά το γεγονός ότι έχουν διαφορετικές ιστορικές
προελεύσεις και διαφορετικές θεωρητικές προσεγγίσεις
τους αποδίδουν διαφορετικό θεωρητικό περιεχόμενο,
θεωρούνται τρεχόντως από τους σημειολόγους
(σημειωτικούς/σημειωτιστές, να και πάλι η διπλή ορολογία)
ως ισοδύναμοι.

Ποιο είναι το αντικείμενό της;

• Είναι η σημειωτική κοινωνιολογία, είναι ανθρωπολογία,
είναι φαινομενολογία, δηλαδή φιλοσοφία, ή έχει ένα πεδίο
που της ανήκει;
• Φυσικά η σημειωτική δεν μπορεί να υποκαταστήσει την
ανθρωπολογία ή την κοινωνιολογία.
• Η σημειωτική προσφέρει μία οπτική πάνω σε τόσο
διαφορετικά αντικείμενα, όπως η μουσική, η αρχιτεκτονική
ή η λογοτεχνία, αλλά το δικό της αντικείμενο ανάλυσης
είναι πολύ ευρύτερο.
• Ποιο είναι, λοιπόν το αντικείμενό της και ποιο το πεδίο της;
 Σημασία των πραγμάτων
• Η σημειωτική ασχολείται με τη σημασία των πραγμάτων,
οποιουδήποτε πράγματος, και η ιδιαίτερη οπτική που τη
συγκροτεί ως πεδίο είναι ότι μελετά τη σημασία, το νόημα
των πραγμάτων: «meaning» στα αγγλικά, «sens» στα
γαλλικά, αλλά ακριβέστερα και στις δύο γλώσσες
«signification».
• Είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι όλα τα «πράγματα δεν
είναι κατασκευασμένα από νόημα».
• Η λογοτεχνία είναι, η ζωγραφική είναι, το κτίριο, όμως,
κατασκευάζεται σήμερα από μπετόν και τούβλα ή ατσάλι
και γυαλί και το αυτοκίνητο από λαμαρίνα και αυτά τα
αντικείμενα δεν είναι «νόημα».
• Παρά το γεγονός αυτό, μπορεί να έχουν, και έχουν, νόημα.

• Να πάρουμε ως παράδειγμα το ρούχο.

• Αν ρωτήσετε έναν ράφτη ή μία ράφτρα θα σας πει ακριβώς
πώς κόβεται το ρούχο.
• Προϋποθέτει μια εμπειρική παραστατική γεωμετρία, ιδίως η
δύσκολη περιοχή του ώμου.
• Εάν ρωτήσετε κάποιον που ασχολείται με υφάσματα, θα
σας μιλήσει για την υφή, την ποιότητα, τις ιδιότητές τους,
εάν είναι αδιάβροχα ή όχι.
• Όλα αυτά τα θέματα δεν είναι σημειωτικά αντικείμενα,
όπως ακριβώς το κτίριο και το αυτοκίνητο.
• Και όμως, το ρούχο γίνεται αντικείμενο της σημειωτικής από
τη στιγμή που προσεγγίζεται, όχι ως υλικό «πράγμα», αλλά
ως φορέας σημασίας.
• Τι σημαίνει αυτό;
• Πώς μπορεί να δει κανείς το ρούχο ως φορέα σημασίας;
• Δεν είναι ούτε δύσκολο ούτε παράδοξο, και όλοι και όλες
έχουμε εμπειρία της σημασίας, την οποία εκπέμπουν τα
ρούχα.

• Ένα παράδειγμα δίνουν οι αθλητικές φόρμες, οι οποίες

αντιπροσωπεύουν κάτι συγκεκριμένο, ένα αθλητικό στυλ.
Πολλοί άνθρωποι που δεν είναι αθλητές τις βάζουν, επειδή
πιστεύουν ότι φαίνονται αθλητικοί, και ταυτίζονται οι ίδιοι
με το ρούχο τους τόσο, ώστε να νοιώθουν αθλητές.
• Σε μία νυχτερινή έξοδο βάζουμε τα «καλά» μας ρούχα για
να φαινόμαστε ευειδείς και να νοιώθουμε ότι έλκουμε τα
βλέμματα.
• Σε μία επίσημη δεξίωση πάμε με τα αντίστοιχα ρούχα και τα
«σωστά» χρώματα και δεν βάζουμε αρβύλες. Εάν τις
βάζουμε θα σήμαιναν χοντροκοπιά και θα δημιουργούσαν
την απορριπτική στάση των παρισταμένων.
• Μία τοπική ενδυμασία είναι ενδυμασία που προέκυψε
μέσα από την ιστορία και κάθε τμήμα της να σήμαινε κάτι
γι’ αυτούς που την έφτιαξαν και οπωσδήποτε την ταυτότητα
αυτών που την φοράν, οι οποίοι και βιώνουν αυτήν την
ταυτότητα.
• Άρα, πράγματι στο ρούχο αντιστοιχεί μία οπτική για την
οποία σημαίνει, και τότε είναι αντικείμενο της σημειωτικής,
δεν παύουν, όμως, να υπάρχουν και άλλες οπτικές
προσέγγισής του, οι οποίες στρέφονται προς άλλα
χαρακτηριστικά του, τα οποία δεν διαπραγματεύεται και
δεν μπορεί να διαπραγματευτεί η σημειωτική.

Σημειωτικό και μη σημειωτικό

• Μπορούμε, τώρα, να ορίσουμε θεωρητικά το πεδίο της
σημειωτικής θεωρίας.

• Η διαφοροποίηση μεταξύ σημειωτικού και μη σημειωτικού,

που αναφέρθηκε παραπάνω, διατυπώνεται εύστοχα από
τον Umberto Eco, δίνοντάς του επίσης τη βάση για την
οριοθέτηση της σημειωτικής.
• Αναφέρει, λοιπόν, ο Eco ότι δεν είναι δυνατό να αναχθεί το
σύνολο των φαινομένων της κοινωνίας στο πεδίο της
σημειωτικής, ότι η σημειωτική μελέτη τους δεν συνεπάγεται
τον περιορισμό της υλικής ζωής στον κόσμο του πνεύματος
κι ότι, εάν συνέβαινε αυτό, θα οδηγούμαστε στον
ιδεαλισμό.

Γενική θεωρία κουλτούρας

• Όμως, προσθέτει, είναι δυνατό να μελετήσουμε όλα τα
κοινωνικά φαινόμενα «sub specie communicationis»,
δηλαδή, υπό το πρίσμα της σημειωτικής και γι’ αυτόν τον
λόγο θεωρεί τη σημειωτική ως γενική θεωρία κουλτούρας.
• Ενώ εισαγωγικά ορίσαμε τη σημειωτική με βάση τη
σημασία, ο Eco τη συνδέει με την επικοινωνία.
• Σε αυτό το σημείο δεν δημιουργείται καμμία αντίφαση,
γιατί όπως εξηγεί ο ίδιος, κάθε πράξη επικοινωνίας μεταξύ
των ανθρώπων προϋποθέτει την ύπαρξη ενός συστήματος
σημασίας και σημειωτική της σημασίας και σημειωτική της
επικοινωνίας είναι αδιαχώριστες με αναφορά στις
πολιτισμικές διαδικασίες (Eco 1972: 25-30 και 1976:6-9, 26-
27, 158).
 • Μέχρι τώρα, ο όρος «σημειωτική» συνδέθηκε αποκλειστικά
με τη θεωρία.
• Υπάρχει, όμως, και μία άλλη χρήση του, επειδή σημειωτική
είναι και το αντικείμενο της θεωρίας: κάθε υπό ανάλυση
σύνολο σημασίας είναι μία σημειωτική και υποδεικνύεται
ως μία σημειωτική-αντικείμενο.
• Η ανάλυσή του, από την άλλη μεριά, επιτυγχάνεται με τη
γενική σημειωτική ή σημειωτική θεωρία (Greimas και
Courtés 1979: «Sémiotique»).

Αυτή η θεωρία μελετά:

• στο επίπεδο της σημασίας, τη δομή και,
• στο επίπεδο της επικοινωνίας, τη λειτουργία και τη χρήση
των συστημάτων σημασίας.

Περιεχόμενα
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΣΗΜΕΙΩΤΙΚΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄: ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄: ΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΤΙΚΗ
ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
 Συνταγματική ανάλυση: Αφηγηματολογία
Η ευρωπαϊκή σημειωτική
Οι τέσσερις γλωσσολογίες
–
•
 Παραδειγματική ανάλυση: Ισοτοπίες
Ρωσικός φορμαλισμός • Η Γλώσσα (langue) Η σύνθεση του σημικού πυρήνα
–

– Μαρξισμός και σημειωτική θεωρία • Το κύκλωμα επικοινωνίας και το Η έδραση της ισοτοπίας
σημείο  Το σημειωτικό επίπεδο ανάλυσης της
– Vladimir Propp
• Αρχές της Γλώσσας ισοτοπίας
Σχολής Μόσχας-Ταρτού
 Το ιεραρχικό επίπεδο ανάλυσης της
–

• Κανόνες της Γλώσσας

– Γλωσσολογικός Κύκλος της Πράγας ισοτοπίας
• Η Γλώσσα ως σύστημα στοιχείων
Η σχέση μεταξύ απλών ισοτοπιών
– Γλωσσολογικός Κύκλος της Κοπεγχάγης και σχέσεων
Η σχέση μεταξύ σύνθετων ισοτοπιών
Γαλλικός δομισμός και σημειωτική • Μορφή και ουσία
 Το πλέγμα και η ιεραρχία των
–

• Το μη σημειωτικό τρίγωνο ισοτοπιών

– Μεταδομισμός και μεταμοντερνισμός
• Το σημαινόμενο ως πολιτισμική Η διευρυμένη έννοια της ισοτοπίας
– Η σημειωτική των Η.Π.Α.
μονάδα

• Το διαφορικό της Γλώσσας και η

αξία

• Δήλωση και συνδήλωση

 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

• Πριν περάσουμε να δουλέψουμε συστηματικά πάνω στις

βασικές έννοιες,
• ας κάνουμε μία ιστορική αναδρομή, καθώς η ιστορία
προϋποθέτει έννοιες που θα βρούμε καθ' οδόν.
• Xρειάζεται, λοιπόν, μια ακροβασία ώστε να παρουσιαστεί η
ιστορία με έναν τρόπο χωρίς να έχει πολλή ειδική ορολογία
και θα συναντήσουμε και κάποια εξειδικευμένα σημεία που
θίγονται στην ιστορία, σαν αναλυτικές έννοιες.

Η σημειωτική ως επιστημονικό πεδίο:

οι πηγές της σημειωτικής

• Η σημειωτική, πηγάζει από τη δομική γλωσσολογία.

• Ο ιδρυτής της δομικής γλωσσολογίας, ο Ferdinand de
Saussure, στις διαλέξεις του που δημοσιεύθηκαν το 1915 ως
Cours de linguistique générale (Μαθήματα γενικής
γλωσσολογίας), μιλά για «μια επιστήμη που μελετά τη ζωή
των σημείων στο πλαίσιο της κοινωνικής ζωής» και που την
ονομάζει σημειολογία.
 Δύο ιδρυτές;
• Μία τελετουργική συνήθεια στα εισαγωγικά μαθήματα, τα
εγχειρίδια και τα άρθρα σημειωτικής είναι η αναφορά σε
δύο θεμελιωτές της,
• τον γαλλόφωνο Ελβετό γλωσσολόγο Ferdinard de Saussure
και
• τον βορειοαμερικανό φιλόσοφο (όχι από παιδεία, αλλά
λόγω του έργου του) Charles Sanders Peirce.

Αυτή η συνήθεια, από τη μία μεριά αιτιολογείται,

• τόσο θεωρητικά, δεδομένου ότι οι θεωρίες και των δύο
συγγραφέων αναφέρονται στο σημείο,
• όσο και ιστορικά, εφόσον έζησαν περίπου την ίδια περίοδο
(Peirce: 1839-1914, Saussure 1857-1913).

• Από την άλλη μεριά, όμως ισοπεδώνει ριζικές διαφορές.

• Πρώτον, θεωρητικές διαφορές, αφού ο Saussure, ως

γλωσσολόγος, ήταν επιστήμονας κι ενδιαφερόταν για τη
μελέτη της φυσικής γλώσσας και κατ’ επέκταση όλων των
πολιτισμικών συστημάτων, απ’ όπου και η έννοιά του
«σημείου» αναφέρεται αποκλειστικά σε αυτά,
• ενώ
• ο Peirce, με παιδεία χημικού, κινήθηκε στο πεδίο της
φιλοσοφίας και ενδιαφέρθηκε για τη φιλοσοφία της
γνώσης, με το «σημείο» του να αποτελεί μέρος μίας
θεωρίας της λογικής.
• Δεύτερον, υπάρχει μία πολύ σημαντική ιστορική διαφορά
μεταξύ των δύο θεωριών, επειδή η εξέλιξή τους
κλιμακώθηκε πολύ ανόμοια με μεγάλη χρονική απόσταση
σημείων εκκίνησης και σε πολύ διαφορετικό εύρος χρόνου.
 Ferdinand de Saussure

• Το έργο του Saussure έγινε γνωστό από το βιβλίο, το οποίο

δημοσίευσαν δύο μαθητές του το 1916 Cours de linguistique générale
(1971), με βάση τη διδασκαλία του κατά την περίοδο 1906-1911.
• Οι απόψεις του Saussure είχαν τεράστια επιρροή στις κοινωνικές και τις
ανθρωπιστικές επιστήμες, καθώς και στα πεδία της τέχνης.
• Το πρωτογενές υλικό για το έργο του άρχισε να συμπληρώνεται πολύ
αργότερα, τη δεκαετία του ’90, όταν εκδόθηκαν τρία βιβλία, και πάλι
από τις σημειώσεις μαθητών του.
• Η ίδια δεκαετία πρόσφερε ένα καταλυτικής σημασίας δεδομένο για τη
γνώση της γλωσσολογικής θεωρίας του.
• Συγκεκριμένα, ανακαλύφθηκαν το 1996 στην κατοικία της οικογένειας
χειρόγραφα του Saussure για ένα εγχειρίδιο γενικής γλωσσολογίας, τα
οποία δημοσιεύθηκαν το 2002 με τον τίτλο Écrits de linguistique
générale.
• Ο Saussure θεωρεί ότι η γλωσσολογία είναι μόνο ένα μέρος,
αν και σαφώς το πιο αναπτυγμένο μέρος, αυτής της
γενικότερης επιστήμης.
• Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα άλλων σημειωτικών
συστημάτων που αναφέρει: μιλά για «τις τελετές, τα έθιμα,
κλπ...»
• Ο Saussure, δηλαδή, τονίζει από την αρχή ότι το σημείο
είναι, όπως το λέει, «κοινωνικό από τη φύση του».

• Η σημειωτική μας προσφέρει μια μεθοδολογία ερμηνείας κειμένων.

• Είναι μια μεθοδολογία που έχει μια ρητή και συνειδητή θεωρητική
βάση.
• Μας προσφέρει την υπόσχεση μιας επιστημονικής μεθόδου ερμηνείας
της λογοτεχνίας, σε αντικατάσταση των – λιγότερο ή περισσότερο –
υποκειμενικών προσεγγίσεων που κυριαρχούσαν παλαιότερα.
• Είναι μια επανάσταση στις φιλολογικές σπουδές.
 Charles Saunders Peirce
• Περίπου την ίδια εποχή, στις Ηνωμένες Πολιτείες της
Αμερικής, ο Charles Saunders Peirce ανέπτυξε, στο πλαίσιο
μιας φιλοσοφικής προσέγγισης, μια δική του θεωρία της
σημείωσης που την ονόμασε «semiotic».
• Η θεωρία του Peirce επικεντρώνεται στη φύση της
σημείωσης, δηλαδή στον τρόπο με τον οποίο
αντιλαμβανόμαστε ότι κάτι λειτουργεί ως σημείο και στη
λειτουργία διαφορετικών ειδών σημείων.

• Όσον αφορά στον Peirce, ορόσημο για την γνωστοποίηση

του έργου του υπήρξε η δημοσίευση των Collected Papers of
Charles Sanders Peirce (1931) και το έργο του συνέχισε ο
Charles W. Morris με το Foundations of the Theory of Signs,
το 1938 (περιλαμβάνεται στο Morris 1971: 17-71).
• Τις ιδέες του Morris υιοθέτησε ο Thomas A. Sebeok, ο
οποίος στη συνέχεια ήλθε σε επαφή με τη φιλοσοφία του
Peirce και από το τέλος της δεκαετίας του ’70 θεμελίωσε τις
απόψεις του επάνω σε αυτήν.
• Η εξαιρετική οργανωτική ικανότητα του Sebeok και η
διαρκής και επιβλητική παρουσία του σε κάθε είδους
σημειωτική εκδήλωση ανά τον κόσμο υπήρξαν σημαντικοί
παράγοντες για την ευρύτερη διάχυση της περσιανής
σημειωτικής.
 Charles S. Peirce

Peirce - Saussure
• Η θεωρία του Peirce αντιμετωπίζει τη σημείωση ουσιαστικά
ως ατομικό φαινόμενο.
• Αναγνωρίζει ότι υπάρχουν σημεία, όπως η γλώσσα, που
βασίζονται σε μια κοινωνική σύμβαση, αλλά θεωρεί ότι και
τα φυσικά φαινόμενα (οι λεγόμενες δείκτες, indices)
μπορούν να λειτουργήσουν (ή καλύτερα να ερμηνευτούν)
ως σημεία.
• Ξεχωρίζει επίσης μια τρίτη κατηγορία, τα εικονικά σημεία
(icons), που θεωρεί ότι δεν είναι συμβατικά γιατί μοιάζουν
με το αντικείμενο που αναπαριστάνουν.
 Διαφορά
• Όπως βλέπουμε, μια ριζική διαφορά ανάμεσα στη
σημειολογία του Saussure και τη σημειωτική του Peirce
είναι ότι ο Saussure αντιλαμβάνεται από την αρχή τη
σημείωση αποκλειστικά ως κοινωνικό, συμβατικό
φαινόμενο.

• Η άλλη ριζική διαφορά, που θα γίνει φανερή στη συνέχεια,

είναι ότι ο Saussure δεν αντιλαμβάνεται τη γλώσσα ως ένα
απλό σύνολο παραθετικών σημείων, αλλά θεωρεί τα σημεία
ως αλληλοσχετιζόμενα στοιχεία ενός γλωσσικού
συστήματος.
• Αυτή είναι η θεμελιώδης αρχή του Δομισμού και είναι ο
λόγος γιατί ο Saussure θεωρείται ως ο πατέρας της δομικής
γλωσσολογίας.
Ίσως είναι ήδη κατανοητό γιατί
• η σωσυριανή παράδοση έχει διεισδύσει κυρίως στις
κοινωνικές και πολιτισμικές επιστήμες, ενώ
• η πηρσιανή θεωρία ενδιαφέρει κυρίως τους φιλοσόφους
και πιο πρόσφατα τους βιολόγους.
• Η σωσυριανή παράδοση είναι, λοιπόν, η παράδοση της
δομικής γλωσσολογίας, που στο πρώτο μισό του 20ού
αιώνα επεκτάθηκε σε όλη την Ευρώπη.
• Η σημειολογία την ακολουθεί.

Ευρωπαϊκή σημειωτική
• 1.1. Ρώσικος φορμαλισμός

Ας ξεκινήσουμε με τη μακριά πορεία της ευρωπαϊκής

σημειωτικής
(βλ. σχετικά και Λαγόπουλος 114-115, 121-128, 134, 148-156).
 Roman Jakobson

• Πρόσωπο-κλειδί για την ανάπτυξη της σημειολογίας υπήρξε

ο Ρώσος γλωσσολόγος Roman Jakobson.
• Ο Jakobson μυήθηκε στη δομική γλωσσολογία το 1915 από
τον μαθητή του Saussure, Sergei Krashevski.
• Ήταν ιδρυτικό μέλος του Γλωσσολογικού Κύκλου της
Μόσχας, που – μαζί με την Εταιρία για τη Μελέτη της
Ποιητικής Γλώσσας (OPOJAZ) στην Αγία Πετρούπολη –
έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του Ρωσικού
Φορμαλισμού.

Οι πηγές της σημειωτικής

Roman Jakobson
• Σημαντική επιρροή στη σκέψη του Jakobson είχαν τα
πρωτοποριακά καλλιτεχνικά κινήματα του φουτουρισμού
και του κυβισμού και ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για τις
διαφορές μεταξύ των διαφόρων μορφών τέχνης και
λογοτεχνίας.

• Ήδη στους Ρώσους Φορμαλιστές συναντάμε την τάση να

χρησιμοποιείται η γλωσσολογία ως επιστήμη-μοντέλο για
άλλα πεδία, στην δική τους περίπτωση για την ανάλυση της
λογοτεχνίας (ας μην ξεχνάμε ότι στις αρχές του 20ού αιώνα
όλοι οι γλωσσολόγοι προέρχονταν από φιλολογικές
σπουδές).
• Αλλά ο Jakobson δεν σταμάτησε εκεί.
 Ο Ρωσικός Φορμαλισμός πέρασε από τρεις περιόδους.

• Η πρώτη περίοδος εστίασε στη Μελέτη της ποιητικής

γλώσσας με μία επαναστατική προσέγγιση που ξεκίνησε
από την αρχή ότι η ουσία της ποιητικότητας είναι η μορφή
κι όχι το περιεχόμενο.
• Σε αντίθεση με τους Ρομαντικούς, οι οποίοι έδιναν όλο το
βάρος στο περιεχόμενο του πεζού και του ποιητικού λόγου,
οι Φορμαλιστές πραγματοποίησαν μία πλήρη αντιστροφή,
θεωρώντας ότι η μορφή δημιουργεί το περιεχόμενο.
• Σημαντικά ονόματα σ’ αυτή τη φάση είναι, π.χ., ο Viktor
Shklovski, ο Βoris Eichenbaum, ο Boris Viktorovich
Tomashevsky.

• Κατά τη δεύτερη περίοδο, η σχολή των Φορμαλιστών

προχώρησε σε μια σφαιρικότερη αντιμετώπιση των
κειμένων ως σύνολο και η έμφαση δόθηκε στη λειτουργία
που εκπληρώνουν τα γλωσσικά στοιχεία λόγω της θέσης
τους μέσα σ’ ένα κείμενο.
• Η τρίτη περίοδος έχει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον, διότι
βρίσκεται μισό αιώνα περίπου μπροστά από την εποχή της.
Οι Φορμαλιστές παύουν να περιορίζονται στη στενή μελέτη
του κειμένου και στρέφονται προς τη σχέση με το
περιβάλλον του, την οποία εξετάζουν σύμφωνα με δύο
κατευθύνσεις.

• Η πρώτη είναι η ένταξη του κειμένου σε συνεχώς ευρύτερα

θεωρητικά περιβάλλοντα, αρχίζοντας από το είδος (genre),
που συνεπάγεται τυπολογία κειμένων, και φτάνοντας σε
ολόκληρη τη σφαίρα του πολιτισμού.
• Οπότε γίνεται φανερό ότι σιγά-σιγά υπήρξε πορεία από τη
σημειωτική στον πολιτισμό, ότι τέθηκαν οι βάσεις της
σημειωτικής θεωρίας του πολιτισμού.
• Ο πολιτισμός θεωρήθηκε ως το υπερ-σύστημα των
επιμέρους πολιτισμικών συστημάτων και μέσα σ’ αυτό το
πλαίσιο εισήχθη η έννοια της συγγένειας διαφορετικών
κειμένων, που ονομάστηκε πολύ αργότερα
διακειμενικότητα (intertextualité) από την Julia Kristeva, με
βάση το έργο του Mikhail M. Bakhtin.
• Η δεύτερη κατεύθυνση, εξαιρετικά ριζική, ενδιαφέρεται για
το επικοινωνιακό κύκλωμα της λογοτεχνίας.
• Μελετιέται ο επικοινωνιακός χώρος μεταξύ συγγραφέα ή
κειμένου και αναγνώστη και σ’ αυτόν τον χώρο εντάσσονται
οικονομικοί παράγοντες, θεσμοί και οι αντιδράσεις της
κοινής γνώμης.
• Χρησιμοποιείται η έννοια του συλλογικού αναγνώστη, ο
οποίος έχει έναν ορίζοντα δυνατοτήτων και εκφράζει το
γούστο μιας εποχής (συναντάμε αυτήν την έννοια, και πάλι
μισό αιώνα αργότερα στη θεωρία πρόσληψης του Hans
Robert Jauss).
• Υπάρχει επικοινωνία ανάμεσα στον συγγραφέα και την
κοινωνία στην οποία απευθύνεται.

Άρθρωση σημειωτικής με
κουλτούρα και κοινωνική δυναμική
• Μελετώντας αυτό το κύκλωμα, οι Φορμαλιστές, κάνουν ένα
βήμα, το οποίο η σημειωτική δεν το έχει επιτύχει καλά-καλά
μέχρι σήμερα, ένα βήμα άρθρωσης της σημειωτικής, όχι
μόνον με την κουλτούρα, αυτό που επιδιώκει ο
Μεταμοντερνισμός, αλλά και με την κοινωνική δυναμική.

• Ανοίγει αυτή η προσέγγιση μία κοινωνιολογική θεώρηση,

την οποία θα αποκαλούσα «κοινωνική σημειωτική»,
προσφέρει νέες και τεράστιες προοπτικές, απαιτώντας την
άρθρωση της σημειωτικής με την κοινωνιολογική θεωρία
(για τον Φορμαλισμό, βλ. Sebeok 1994: Russian Formalism).
• Το παραπάνω πώς προέκυψε;

1.2 Μαρξισμός και σημειωτική θεωρία

• Παράλληλα με τους φορμαλιστές, το 1918 εμφανίστηκε μια

ομάδα μαρξιστών, οι οποίοι τους άσκησαν αιχμηρή, αλλά
γόνιμη, κριτική και κατόρθωσαν να αφομοιώσουν μέσα
στον Μαρξισμό τη σημειωτική θεωρία.
• Κεντρικό πρόσωπο της ομάδας ήταν ο Bakhtin και
σημαντικοί συνεργάτες του οι Pavel Nikolaevich Medvedev
και Vratislav Volosinov.
• Η γόνιμη σύνθεσή τους είναι ότι κατόρθωσαν να
ξεπεράσουν αυτό από το οποίο πάσχει η σημειωτική μέχρι
και σήμερα με ελάχιστες εξαιρέσεις , δηλαδή την
ανεξαρτητοποίηση του νοήματος, των συστημάτων
σημασίας από την κοινωνική πραγματικότητα.
• Επαναφέρουν τη σημειωτική μέσα στην κοινωνική ζωή
προσεγγίζοντας την με έναν περίγυρο κοινωνιολογικών
εννοιών.
• Το βήμα άρθρωσης με την κοινωνία, το οποίο επιχειρήθηκε
κατά την τρίτη φάση του Φορμαλισμού, απέκτησε καθαρή
μορφή, βάζοντας τις βάσεις μίας κοινωνικής σημειωτικής.

• Για τους Bakhtin και Medvedev, ο κόσμος των σημείων που

τον ταυτίζουν με την ιδεολογία, ενσωματώνεται σε κάποιο
«σημειωτικό υλικό» στις λέξεις, το ρούχο που ήδη ανέφερα,
τη συμπεριφορά, στις χειρονομίες μας, την οργάνωση των
ανθρώπων, ακόμη και την οργάνωση των πραγμάτων, που
θέτει και τον χώρο ως αντικείμενο της Σημειωτικής.
• Προβάλλεται, λοιπόν, η ιδεολογία και δημιουργεί υλικά
προϊόντα, όπως είναι η τέχνη, η επιστήμη, οι θρησκευτικές
τελετουργίες, που γίνονται ακριβώς νοήματος.
• Τα νοήματα είναι κοινωνικά νοήματα, που παράγονται κατά
την κοινωνική επικοινωνία, και τα σημειωτικά υλικά, στα
οποία αποκρυσταλλώνονται, μετατρέπονται σε
«αντικείμενα-σημεία».
• Αυτά τα αντικείμενα αποτελούν το «ιδεολογικό
περιβάλλον» της κοινωνίας, που είναι η υλοποιημένη
κοινωνική συνείδησή της (Medvedev και Bakhtin 1978: 7-15,
18).
• Ακριβώς επειδή οι συγγραφείς είναι μαρξιστές,
αντιλαμβάνονται ότι τα σημεία δεν κατεβαίνουν από τον
ουρανό, αλλά ανεβαίνουν από την κοινωνική
πραγματικότητα, άρα ότι ο κόσμος των σημείων αναδύεται
μέσα από τις κοινωνικο-οικονομικές πρακτικές.
• Προσφέρουν μία μαρξιστική θεώρηση, για την οποία η
σημασία συνδέεται αδιάρρηκτα με τις υλικές διαδικασίες
της κοινωνίας.

1.3 Vladimir Propp

• Παράλληλα με τους Φορμαλιστές και Μαρξιστές, κατά την
ίδια περίοδο, ο Vladimir Propp δημοσιεύει το 1928 μία
εξαιρετική σημειωτική εργασία, με τίτλο η Μορφολογία του
παραμυθιού (παραπέμπουμε στην αγγλική έκδοση του
1968).
• Ο Propp δεν ανήκε στον κύκλο των Φορμαλιστών, αλλά η
λογική του συγγενεύει στενά με αυτούς.
• Ο Propp, αναλύοντας πολλές εκατοντάδες ρωσικών παραμυθιών,
αντελήφθη ότι είναι αδιέξοδο να προσπαθήσει κανείς να βρει
κάποιες νομοτέλειες στα παραμύθια, εάν μείνει στις συμβατικές
έννοιες που είχαν στην εποχή του.
• Έτσι, π.χ., με βάση το θέμα «καταδιωκόμενη ηρωίδα» ή
«αναζήτηση της χαμένης νύφης», που είναι κάποιες από τις
πάμπολλες καταστάσεις που βρίσκονται στα παραμύθια, ή με
βάση τον εξαιρετικά μεγάλο αριθμό προσώπων (ο λύκος, ο
δράκος, ο γίγαντας, ο βασιλιάς, η γοργόνα, η μάγισσα, η
χωριατοπούλα) είναι αδύνατο, σκέφθηκε, να μπορέσει κάποιος να
συλλάβει τη δομή των παραμυθιών.
• Οπότε, ο Propp θεώρησε ότι αυτά που ενδιαφέρουν δεν είναι
αυτά που έλεγαν οι προηγούμενοι ερευνητές (θέματα και
πρόσωπα), αλλά κεντρική έννοια είναι η λειτουργία, δηλαδή το
αποτέλεσμα της δράσης των προσώπων επάνω στην εξέλιξη της

• Ο Propp ανακάλυψε ότι, πίσω από τη μεγάλη ποικιλία και

καταστάσεων, κρύβεται ένα περιορισμένο σύνολο δυνατών
λειτουργιών, μόνον 31 στον αριθμό.
• Oι λειτουργίες εμφανίζονται σε όλα τα παραμύθια πάντα με
την ίδια σειρά, όχι όλες κατ’ ανάγκη, μπορεί να λείπουν
κάποιες, αλλά όσες εμφανίζονται ακολουθούν μία τυπική
σειρά.
• Επίσης, τα συγκεκριμένα πρόσωπα δεν είναι πρωτογενή
στοιχεία των παραμυθιών, αλλά άσχετα με την ταυτότητά
τους, καθορίζονται από τις λειτουργίες τους, και σε ένα
επίπεδο αφαίρεσης, είτε είναι λύκος, είτε μπορεί να
επιτελούν την ίδια λειτουργία.
Οι βασικοί χαρακτήρες (drammatis personae) είναι μόλις επτά.
• Παραδείγματος χάριν, υπάρχει
• ο «ήρωας»,
• «ο κακός», που ονομάστηκε αργότερα «αντι-ήρωας» από τον Algirdas
Julien Greimas,
• ο άρχοντας «πατέρας», που ονομάστηκε «εντολοδότης» από τον
Greimas και είναι αυτός που αναθέτει στον ήρωα μία αποστολή
• Οι 31 λειτουργίες κατανέμονται σε επτά πρόσωπα, με αποτέλεσμα κάθε
χαρακτήρας να έχει μία «σφαίρα δράσης».
• Πέραν του εντοπισμού και της οριοθέτησης λειτουργιών και
χαρακτήρων, άλλη ριζική ανακάλυψη του Propp είναι ότι η δράση είναι
αυτή που προηγείται κι έτσι οι λειτουργίες καθορίζουν τους χαρακτήρες.

Στη συνέχεια δίνονται ορισμένα παραδείγματα λειτουργιών:

• (λειτουργία 1) ένα μέλος μιας οικογένειας απομακρύνεται από την εστία
της
• (λειτουργία 2), τίθεται στον ήρωα μία απαγόρευση, παραδείγματος
χάρη να μην δει το περιεχόμενο ενός ντουλαπιού
• (λειτουργία 3), η απαγόρευση καταπατιέται
• (λειτουργία 4), ο κακός, αναζητάει πληροφορία
• (λειτουργία 5), τη βρίσκει
• (λειτουργία 6), προσπαθεί να εξαπατήσει το θύμα από το οποίο πήρε
την πληροφορία
• (λειτουργία 12), δοκιμασία του ήρωα, κεντρικό στοιχείο, όχι μόνο στα
παραμύθια, αλλά και σε κάθε αφηγηματικό κείμενο
• (λειτουργία 15), ο ήρωας βρίσκεται κοντά στο αντικείμενο που αναζητά
(το νερό της αθανασίας, ένας θησαυρός, η νύφη, ο εξανθρωπισμός)
• (λειτουργία 28), ο κακός αποκαλύπτεται
• (λειτουργία 30), τιμωρείται
• (λειτουργία 31) ο ήρωας παντρεύεται και αποκτά τον θρόνο.
• Έχουμε να κάνουμε λοιπόν με μία πραγματικά δομική
ανάλυση των παραμυθιών, που υπόσχεται μια
δομική ανάλυση των αφηγήσεων, την οποία και
πραγματοποίησε ο Greimas με τη θεωρία του της
αφηγηματολογίας, την ισχυρότερη θεωρία
αφηγηματολογίας που διαθέτουμε σήμερα

• Από εδώ και πέρα ξεκινάει η μεγάλη γαλλική

σχολή.

• Όλη η θεωρία της αφηγηματολογίας, η ισχυρότερη

θεωρία αφηγηματολογίας που έχουμε σήμερα,
βασίζεται άμεσα στις αναλύσεις του Propp, απλώς
προχώρησαν πολύ παραπέρα με τη Σχολή του
Παρισιού.
• Έχουμε, λοιπόν, αυτήν την κοσμογονία που γίνεται στη
Ρωσία.
• Οι φορμαλιστές με τα τρία ρεύματα, οι Μαρξιστές από
την άλλη μεριά, ο Propp το '28, ο οποίος εκδίδει τη
Μορφολογία του Παραμυθιού, και αυτή είναι η
δυναμική που εμφανίζεται στο ρωσικό χώρο.
 1.4 Σχολή της Μόσχας-Ταρτού
• Θα κάνουμε, τώρα, ένα ιστορικό άλμα, για να γίνει αναφορά
στην σημειωτική Σχολή της Μόσχας-Ταρτού (Εσθονία), άλμα
γιατί αυτή η σχολή άνθησε πολύ αργότερα από τα
προηγούμενα ρεύματα, σε τέσσερις περιόδους μεταξύ 1964
και τελών 1980.
• Ο λόγος του άλματος είναι ότι αυτή η σχολή, ωθούμενη
προφανώς από την ανάπτυξη του γαλλικού δομισμού,
ξαναγύρισε πίσω στην φορμαλιστική παράδοση, την οποία
συνδύασε με το τότε αναδυόμενο πεδίο της θεωρίας της
κυβερνητικής.

• Η επιρροή της κυβερνητικής οδήγησε στην προσέγγιση του

πολιτισμού ως μηχανισμού αποθήκευσης, επεξεργασίας και
επικοινωνίας πληροφορίας.
• Θεωρείται ο πολιτισμός ως πολύπλοκο σύστημα, που
συγκροτείται από ιεραρχημένα συστήματα σημασίας.
• Μία κύρια κατεύθυνση της σχολής δίνει στη φυσική γλώσσα
μία κεντρική θέση ανάμεσα στα συστήματα σημασίας και τη
χαρακτηρίζει ως «πρωτογενές σύστημα μοντελοποίησης»,
ενώ όλα τα άλλα συστήματα, λογοτεχνία, τέχνες,
μυθολογία, θρησκεία, νομοθεσία, συμπεριφορά,
χαρακτηρίζονται ως «δευτερογενή συστήματα
μοντελοποίησης».
• Ανοίγοντας την τρίτη φάση της, η σχολή κοινοποίησε το 1973 τις
απόψεις της με τις Θέσεις για τη σημειωτική μελέτη της κουλτούρας,
που υπογράφονται από τον ιδρυτή της Yuri M. Lotman και άλλους
διάσημους σημειωτικούς, όπως οι Vjačeslav Vsevolodovič Ivanov και
Boris Uspenskij (Uspenskij κ.ά. 1973).
• Οι Θέσεις, λοιπόν, δηλώνουν την ταύτιση της σημειωτικής με τη θεωρία
της κουλτούρας, συνεχίζοντας τη δουλειά της τρίτης περιόδου των
Φορμαλιστών.
• Περίπου μία δεκαετία αργότερα, ο Lotman εισήγαγε την έννοια
σημειόσφαιρα, για να υποδείξει τη σφαίρα της σημείωσης, δηλαδή τη
σφαίρα, στην οποία λαμβάνουν χώρα οι διαδικασίες σημασίας.
• Άρα, η σημειόσφαιρα είναι η ευρύτερη δυνατή σημειωτική-αντικείμενο
και, έτσι, ταυτίζεται με τη σφαίρα της κουλτούρας.

• Θα επανέλθουμε, τώρα, στην κανονική

ιστορική ροή, για να ολοκληρώσουμε τη
σύντομη παρουσίαση των προπολεμικών
ρευμάτων της σημειωτικής και να
παρακολουθήσουμε στη συνέχεια της
μετέπειτα εξέλιξή της.
 1.5. Γλωσσολογικό Κύκλο της
Πράγας
Ο JACOBSON Tο 1920 μετακόμισε στην Τσεχοσλοβακία και το
1926 ίδρυσε μαζί με άλλους Τσέχους και Ρώσους
γλωσσολόγους από την Κεντρική Ευρώπη τον Γλωσσολογικό
Κύκλο της Πράγας.
• Ο Κύκλος της Πράγας έχει μια αναγνωρισμένη αρωγή στην
ανάπτυξη της δομικής γλωσσολογίας.
• Ένα από τα κεντρικά του πρόσωπα είναι ο Nikolai
Trubetzkoy, ο ιδρυτής της σύγχρονης δομικής φωνολογίας.
• Πιο σημαντικό θέμα για μας είναι η συμβολή του Κύκλου
στην ανάπτυξη της σημειωτικής.
• Μέλη του, όπως ο Jan Mukarovski, θεώρησαν ότι έννοιες και
μέθοδοι της δομικής γλωσσολογίας μπορούσαν να
εφαρμοστούν κατ’ επέκτασή της, όχι μόνο στην ανάλυση της
λογοτεχνίας, αλλά και στην αισθητική, την εθνολογία και τη
μουσική.

1.6. Γλωσσολογικός Κύκλος της

Κοπεγχάγης
• Από τη δεκαετία του 1930 χρονολογείται επίσης ο
Γλωσσολογικός Κύκλος της Κοπεγχάγης, με κύριο
εκπρόσωπο τον Louis Hjelmslev.
• Ο Hjelmslev δεν επεκτείνει τη σημειωτική προς άλλα
επιστημονικά πεδία, αλλά εργάζεται συστηματικά πάνω στις
βασικές θεωρητικές έννοιες της σημειολογίας,
παραμένοντας ο αυστηρότερος συνεχιστής του Saussure.
• διατυπώνει την αυστηρότερη διατύπωση της θεωρίας του
Saussure, τη ‘Γλωσσηματική’, ‘Glossematics’ στα αγγλικά.

• Είναι σχεδόν μια άλγεβρα της γλώσσας, δηλαδή, έρχεται και

δεν μαθηματικοποιεί με την έννοια των μαθηματικών,
λογικοποιεί τόσο συστηματικά κι αναλυτικά που είναι
πραγματικά μία μαθηματικίζουσα προσέγγιση στη γλώσσα,
φέρνοντας τον Saussure στο οριακό σημείο της ανάλυσης.
 1.7. Γαλλικός δομισμός και
σημειωτική
• Ο Stalin κατεδίωξε τους Ρώσους Φορμαλιστές.
• Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος ουσιαστικά κατέστρεψε
τον Κύκλο της Πράγας.
• Με τη ναζιστική εισβολή στη Τσεχοσλοβακία το 1939, ο
Jakobson αναγκάστηκε να φύγει στις Ηνωμένες Πολιτείες,
όπου από το 1941 συνέχισε να εργάζεται ακούραστα ως
λαμπαδηφόρος του Δομισμού.

• Στις Ηνωμένες Πολιτείες ο Jakobson βρήκε καταφύγιο στο

New School for Social Research στη Νέα Υόρκη.
• Αυτό το πανεπιστήμιο, που είχε ιδρυθεί είκοσι χρόνια
νωρίτερα από προοδευτικούς εκπαιδευτικούς της Νέας
Υόρκης, οργάνωσε μια ειδική μεταπτυχιακή Σχολή για να
προσφέρει στέγη στους ακαδημαϊκούς πρόσφυγες από τη
ναζιστική εισβολή στην Ευρώπη.
• Εκτός από τον Jakobson, δίδασκαν εκεί και άλλοι εξόριστοι
Ευρωπαίοι, όπως ο Erich Fromm, ο Max Wertheimer και η
Hannah Arendt.
• Εκεί, λοιπόν, συνάντησε τον Jakobson ένας νεαρός Γάλλος
ανθροπωλόγος, ο Claude Lévi-Strauss.
 Οι πηγές της σημειωτικής

Claude Lévi-Strauss

• Από το 1941 ώς το 1946, ο Jakobson και ο Lévi-Strauss ήταν

συνάδελφοι στο New School for Social Research και η
επιρροή του Jakobson υπήρξε καθοριστική για την εξέλιξη
της σκέψης του Lévi-Strauss.
• Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι αυτά τα χρόνια στη Νέα
Υόρκη, οι δυό τους έβαλαν τα θεμέλια του Δομισμού στις
ανθρωπιστικές επιστήμες.
• Κριτικής σημασίας εδώ είναι ο ρόλος της ανθρωπολογίας.
• Ο Lévi-Strauss είχε περάσει τέσσερα χρόνια στη Βραζιλία,
όπου η σύζυγός του δίδασκε εθνολογία και έκανε έρευνα
πεδίου στους Ινδιάνους του Αμαζονίου.
• Ο Lévi-Strauss – που δεν ήταν εθνολόγος – την βοηθούσε
στην έρευνα.
• Η τελική του στροφή προς την ανθρωπολογία πρέπει να
έγινε στη Νέα Υόρκη και τουλάχιστον εν μέρει κάτω από την
επιρροή του Jakobson (αν και είχε γνωρίσει και τον μεγάλο
Αμερικανό ανθρωπολόγο Franz Boas).

• Λίγα χρόνια μετά το τέλος του πολέμου, το 1948, ο Lévi-

Strauss επιστρέφει στη Γαλλία και παρουσιάζει στη
Σορβόννη τη διδακτορική διατριβή του, που δημοσιεύεται
ως Les structures élémentaires de la parenté (Οι
στοιχειώδεις δομές της συγγένειας).
• Το βιβλίο έκανε τόσο μεγάλη εντύπωση.
• Αρκεί να πούμε ότι πρόσφερε έναν καινούργιο
τρόπο ανάλυσης των κοινωνικών δομών.
• Τεχνικά, θα λέγαμε ότι ο Lévi-Strauss εφαρμόζει τις
αρχές της δομικής φωνολογίας του Trubetzkoy στην
ανάλυση της κοινωνίας.
• Αλλά και για κάποιον που δεν γνωρίζει τίποτε για
τον Trubetskoy και την φωνολογία, γίνεται άμεσα
αντιληπτό ότι ο Lévi-Strauss είχε κάνει κάτι
ριζοσπαστικό.

• Αντί να θεωρήσει ότι η οικογένεια ήταν η φυσική μονάδα

της κοινωνίας, ανέλυσε τις σχέσεις συγγένειας ως μια
συνολική δομή, ένα σύστημα.
• Μόνο μέσα από τη θέση των ατόμων σε αυτό το συνολικό
σύστημα αποκτούν νόημα, για τον Lévi-Strauss, οι
συγκεκριμένες σχέσεις τους.
• Η κοινωνία δεν μπορεί να γίνει κατανοητή ως μια
συσσώρευση ατόμων.
• Αντίθετα, τα άτομα αποκτούν νόημα μόνο ως στοιχεία μιας
συνολικής κοινωνικής δομής.
• Δηλαδή, ο Lévi-Strauss υιοθετεί από τον Jakobson τις αρχές
του Δομισμού και τις εφαρμόζει στην ανθρώπινη κοινωνία.
• Στη Δομική ανθρωπολογία (Anthropologie structurale), που
δημοσιεύτηκε λίγα χρόνια αργότερα (το 1958), ο Lévi-
Strauss εξηγεί ότι όλος ο πολιτισμός μπορεί να θεωρηθεί ως
ένα σύστημα συμβολικής επικοινωνίας, στο οποίο
διαφορετικά συμβολικά συστήματα – η γλώσσα, η
μυθολογία, οι σχέσεις συγγένειας, αλλά και το τατουάζ και η
οργάνωση του χώρου – έχουν νόημα γιατί διέπονται από
μια δομή.
• Αυτός είναι ο λόγος, για τον οποίο θεωρεί ότι η
ανθρωπολογία είναι μια «σημειολογική επιστήμη».
• Εδώ αρχίζει η σύγχρονη ιστορία της σημειωτικής.

Roland Barthes
• Το άλλο κεντρικό πρόσωπο της σημειολογίας στο
Παρίσι τη δεκαετία του 1950 ήταν ο Roland
Barthes. Από το 1954 μέχρι το 1956 έγραψε μια
σειρά άρθρων σε ένα περιοδικό, Les Lettres
Nouvelles.
• Στα άρθρα αυτά έκανε ανάλυση και κριτική σε
διάφορα φαινόμενα της σύγχρονης αστικής
κουλτούρας, χρησιμοποιώντας έννοιες της δομικής
γλωσσολογίας.
• Είναι το ίδιο πρόγραμμα που παρουσίασε ο Lévi-
Strauss, αλλά εφαρμοσμένο, όχι πλέον στις
λεγόμενες «πρωτόγονες» κοινωνίες, αλλά στη
σύγχρονη Δυτική κοινωνία.
 Οι πηγές της σημειωτικής

Roland Barthes

• Με το δοκίμιο του Roland Barthes Éléments de

sémiologie (Στοιχεία σημειολογίας), που
δημοσιεύθηκε το 1964 στο περιοδικό
Communications της École Pratique des Hautes
Etudes και λίγο αργότερα ως αυτόνομο βιβλίο,
έχουμε το πρώτο σύγχρονο εγχειρίδιο σημειωτικής.
• Συγχρόνως, αρχίζει μια καταιγίδα δημοσιεύσεων για θέματα δομισμού
και σημειωτικής.
Θα αναφέρω μόνο μερικά από τα πιο γνωστά ονόματα: Gerard Genette,
• Claude Bremond,
• Tzvetan Todorov,
• Julia Kristeva,
• Christian Metz,
• Umberto Eco,
• Algirdas-Julien Greimas,
• Michel Foucault,
• Jacques Derrida που ακολουθούνται από πολλούς άλλους.

Μέσα σε αυτόν τον επιστημονικό αναβρασμό, έπεσε σαν βόμβα

το φοιτητικό κίνημα του Μάιου του 1968.
Ξαφνικά, όλα έγιναν πολιτική.
• Επιστήμονες και διανοούμενοι κλήθηκαν να
δικαιολογήσουν το αντικείμενο της έρευνάς τους, με βάση
την πολιτική θέση τους και όλοι στράφηκαν σύσσωμοι προς
την Αριστερά.
• Στο Παρίσι του 1968, όλοι ήταν μαρξιστές, το ερώτημα ήταν
απλώς τι είδους μαρξιστής ήσουν:
• μέλος του Κόμματος,
• Μαοϊστής,
• Τροτσκιστής ή κάποιο πιο αναρχικό είδος αριστεριστή;
• Υπήρχε ήδη ένα γερό ρεύμα αριστερής πολιτικής σκέψης
στους διανοούμενους του Παρισιού, που από την αρχή είχε
χρωματίσει την εφαρμογή της γαλλικής σημειολογίας.
• Δέκα χρόνια νωρίτερα από τον Μάϊο του 1968, ο Roland
Barthes, στην εισαγωγή του βιβλίου του Μυθολογίες
(Mythologies), είχε εκφράσει την πεποίθηση ότι:
• «αναλύοντας τις ‘συλλογικές αναπαραστάσεις’ ως
σημειωτικά συστήματα μπορούσε κανείς να ελπίσει ότι θα
ήταν δυνατόν να ξεπεράσει τις ευσεβείς καταγγελίες και να
αποδείξει λεπτομερώς τον εμπαιγμό που μετασχηματίζει την
μικροαστική κουλτούρα σε πανανθρώπινη φύση».

• Αυτό το μείγμα δομικής ανάλυσης και αριστερού πολιτικού

λόγου ήταν κεντρικό χαρακτηριστικό της σημειολογίας όπως
αναπτύχθηκε στο Παρίσι τις δεκαετίες του 1960 και 1970.
• Η πεποίθηση ήταν ότι η δομική ανάλυση μπορούσε να
υποστηρίξει τον αριστερό πολιτικό λόγο.
 Σημειωτική Σχολή του Παρισιού
Greimas
• Συγχρόνως με τον Barthes, στις αρχές του ’60, ο ιδρυτής της Ομάδας
Σημειογλωσσολογικής Έρευνας, γνωστής ως Σημειωτικής Σχολής του Παρισιού
Greimas, γαλλοποιημένος Λιθουανός, άνοιξε τον δικό του σημειωτικό κύκλο,
ξεκινώντας από τη σημασιολογία με το Sémantique structrale: Recherche de
méthode (1966).
• Ο Greimas ήταν βαθύς γνώστης των προηγούμενων σχολών της σημειωτικής,
καθώς και των παράλληλων αγγλο-σαξονικών ρευμάτων, έχει την αυστηρότητα
του Hjelmslev, τον οποίο και ακολουθεί πιστά, επηρεάστηκε επίσης βαθιά από
τον Lévi-Strauss και έχει κοινές ιδέες με τον Barthes.
• Η πρώτη μέθοδος του κύκλου έκλεισε με ένα νέο ορόσημο, όχι εγχειρίδιο
πλέον ως του Barthes, αλλά μία ολοκληρωμένη σημειωτική θεωρία με τη
μορφή λεξικού, το Sémiotique: Dictionnaire raisonné de la théorie du language
(με τον Joseph Courtés, 1979).
• Ο δεύτερος κύκλος της Σχολής σημαδεύτηκε περίπου δέκα χρόνια αργότερα
από μία εικονοκλαστική προσέγγιση στη σημειωτική τη «σημειωτική των
παθών», που ασχολείται με τις «καταστάσεις της ψυχής», δηλαδή τις
συγκινησιακές καταστάσεις.

• Στην παράδοση της γαλλικής σημειωτικής, εντάσσεται και ο Eco, o

οποίος, όπως και ο Greimas, γνωρίζει σε βάθος τη σημειωτική
παράδοση.

• Οφείλουμε σε αυτόν το δεύτερο, και αυτή τη φορά αναπτυγμένο,

εγχειρίδιο σημειωτικής, το οποίο δημοσιεύτηκε το 1968 με τον τίτλο La
struttura assente: la ricersa semiotica e il methodο strutturale (γαλλική
μτφ. 1972).
• Το βιβλίο αναπτύσσει εκτενώς τη σημειωτική θεωρία και ασχολείται,
επίσης εκτενώς, με την εικονική σημειωτική, συμπεριλαμβανομένου του
κινηματογράφου, και τη σημειωτική της αρχιτεκτονικής.
• Ακολούθησε ένα επόμενο εγχειρίδιο A Theory of Semiotics (1976), το
οποίο γράφτηκε απευθείας στα αγγλικά και μεταφράστηκε στα ιταλικά
ως Trattato di semiotica generale (1975).
• Με αυτό το έργο, η σημειωτική μπήκε στην ώριμη ηλικία της.
 Οι πηγές της σημειωτικής

Umberto Eco

1.8 Μεταδομισμός και

μεταμοντερνισμός
• Όλα τα ρεύματα, τα οποία καταγράψαμε σύντομα προηγούμενα μπορούν να
χαρακτηριστούν ως κλασική ή ορθόδοξη σημειωτική.
• Αυτός ο χαρακτηρισμός επεβλήθη εκ των πραγμάτων, για να υπάρξει μία αντιδιαστολή με
μία θεωρητική εξέλιξη, η οποία ονομάστηκε «μεταδομισμός» (poststructuralism).
• Βιαζόμαστε να λύσουμε μία τρέχουσα παρεξήγηση.
• Ο μεταδομισμός εμφανίστηκε πράγματι αργότερα από τον δομισμό, και αυτή θα ήταν μία
χρονική ερμηνεία του προθήματος «μετά-», αλλά η επιδιωκόμενη σημασία δεν είναι
ιστορική, αλλά ποιοτική, επειδή θέλει να υποδείξει ότι πρόκειται για μία προσέγγιση
άλλου τύπου, και προφανώς καλύτερη, από τον δομισμό.
• Η πραγματικότητα είναι τελείως διαφορετική. Οι δύο τάσεις συνδέονται στενά, από
πλευράς τόσο θεωρίας και προσώπων (π.χ. ο δομιστής Barthes μετετράπη σε
μεταδομιστή) όπως κοινοποιεί το έργο του από το 1970, όσο και γεωγραφίας, η οποία
εκπροσωπείται καν από τη Γαλλία γενικά, αλλά πολύ συγκεκριμένα από το Παρίσι.
• Η ακριβής σχέση μεταξύ των δύο ρευμάτων αποδίδεται με το πρόθημα «νέο-», επειδή το
νέο ρεύμα είναι «νέο-δομισμός», μία διαφορετική, και ομολογουμένως ριζική, εκδοχή του
δομισμού.
• Η διαφορά του νεοδομισμού έχει αποδοθεί, και σωστά, στην
αφομοίωση μέσα στον δομισμό μίας επανερμηνείας,
• της γερμανικής αντι-νεοτερικής και αντι-διαφωτιστικής
ρομαντικής φιλοσοφίας,
• της ψυχαναλυτικής θεωρίας,
• του ιδιαίτερου (χεγκελιανού) μαρξισμού της Σχολής της
Φραγκφούρτης και
• μιας παραλλαγής του υπαρξισμού που απέκτησε μορφή με την
επιρροή της σωσσουριανής γλωσσολογίας.
• Δεν θα πρέπει να παραληφθεί και η σημαντικότατη επιρροή των
πρωτοποριακών καλλιτεχνικών κινημάτων του Ντανταϊσμού και
του Σουρρεαλισμού.

• Ορόσημο για την επιρροή του Σουρρεαλισμού υπήρξε η εξέγερση του

Μαΐου ’68, στο πλαίσιο της οποίας αυτός συνδυάστηκε με την ψυχανάλυση
του Jacques Lacan, αναβαπτισμένη μέσα σε μία αριστερή οπτική.
• Αιχμή της σουρρεαλιστικής πλευράς ήταν η Καταστασιακή Διεθνής, με
επικεφαλής τον Guy-Ernest Debord.
• Ο νεοδομισμός έκανε την πρώτη εμφάνισή του πολύ λίγα χρόνια πριν τον
Μάιο του ’68, αλλά απέκτησε την ολοκληρωμένη μορφή του μετά και λόγω
αυτού του γεγονότος.
Ας θυμηθούμε τα κύρια ονόματα του νεοδομισμού:
• Roland Barthes, στο πεδίο της λεγόμενης λογοτεχνικής κριτικής,
• Jean Baudrillard, στο πεδίο των πολιτισμικών σπουδών,
• Jacques Derrida, στη φιλοσοφία
• Michel Foucault, στην ιστορία των ιδεών,
• Julia Kristeva, στη λογοτεχνική κριτική,
• Jacques Lacan, στην ψυχανάλυση, και Jean-François Lyotard, στη
φιλοσοφία.
Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι το σύνολο των διανοητών
συνδέεται στενά με τον αριστερό, ακόμη και στον αριστερίστικο,
χώρο, με την εξαίρεση του Lacan, τον οποίο τελικά, και αυτόν, ο
Μάιος του ’68 έχρισε αριστερό.

• Μεταμοντερνισμός, δηλαδή μετανεοτερισμός, υπήρχε ως πολιτισμικό

φαινόμενο, στις Η.Π.Α. από τη δεκαετία του ’60, αρχικά ως αντίδραση της
καλλιτεχνικής πρωτοπορίας στον όψιμο νεοτερισμό, ενώ την επόμενη δεκαετία
απέκτησε μία καθαρά εικονοκλαστική μορφή.
• Κλειδί για τη συνάντηση του νεοδομισμού με αυτήν την κίνηση υπήρξε το βιβλίο
του Lyotard La condition postmoderne: Rapport sur le savoir (1979), επειδή για
πρώτη φορά συνδέονται απόψεις του νεοδομισμού με τον όρο
«μεταμοντέρνο».
• Βέβαια, ενώ ο δομισμός δεν άσκησε μεγάλη επίδραση στις Η.Π.Α. ο
νεοδομισμός πέρασε νωρίς στην αντίπερα όχθη του Ατλαντικού, ήδη αμέσως
μετά τα μέσα του ’60, με πρωτοπόρο τον Derrida.
• Αυτή η προϊστορία συνδυάστηκε με το βιβλίο του Lyotard και άνοιξε μία μεγάλη
θεωρητική συζήτηση στις Η.Π.Α. σχετικά με τη σύνθεση της τοπικής παράδοσης
του μεταμοντερνισμού με τις νεοδομικές απόψεις, όπως ερμηνεύτηκαν, το
τονίζουμε, τοπικά.
• Έτσι, π.χ., η «αποδόμηση» του Derrida μπορεί να προσπαθεί αυτό που δηλώνει
ο όρος, αλλά η αυστηρότητα στην καθαρή μορφή της δεν έχει καμμία σχέση με
απόψεις του τύπου «όλα επιτρέπονται», «κάθε ανάγνωση είναι λανθασμένη
ανάγνωση» ή «κάθε ερμηνεία είναι λανθασμένη ερμηνεία».
• Ορισμένες έννοιες -κλειδί επανέρχονται συνεχώς στις μεταμοντέρνες αναλύσεις:
• α. έννοιες που θεωρούνται ως αποδομητικές, «το ακαθόριστο» (indeterminacy), «κατάτμηση»
(fragmentation – πρβλ. μοντάζ και κολλάζ), «αποκανονικοποίηση» (decanonisation), δηλαδή της
εξουσίας και της κουλτούρας, «άρση ταυτότητας» (selflessness) / «άρση του βάθους»
(deapthlessness), «το μη παρουσιάσιμο» (unpresentable) / «το μη αναπαραστήσιμο»
(unrepresentable), δηλαδή η άρνηση της αναπαράστασης και
• β. έννοιες που θεωρούνται ως «ανα-δομητικές», «ειρωνία» (irony), «υβριδοποίηση»
(hybridisation), δηλαδή η μεταλλαγή και ανάμειξη ειδών (π.χ., «υψηλής» και «χαμηλής»
κουλτούρας), «καρναβαλοποίηση» (carnivalisation), που συνεπάγεται πολυφωνία, το παράλογο
και το κωμικό, «επιτέλεση» (performance) / «συμμετοχή» (participation), «μυθοποίηση»
(constructionism), δηλαδή η κατασκευή της πραγματικότητας με βάση τον κόσμο των σημείων,
«το έμφυτο» (immanence), ειδικότερα η μετατροπή της φύσης σε σημειωτικό σύστημα.
• Όπως για το νεοδομισμό, και ο μεταμοντερνισμός δεν είναι ένα «μετα-», αλλά ένα «νέο-», είναι
νεομοντερνισμός/νεονεοτερισμός. Και όπως ο νεοδομισμός καθώς και όπως ο δομισμός, έτσι
και ο νεονεοτερισμός εγκλωβίζεται μέσα στη σφαίρα της σημασίας και της κουλτούρας, παρά τις
τακτικές επικλήσεις του σ’ ένα φαινόμενο που βρίσκεται έξω από αυτήν τη σφαίρα, στον
καπιταλισμό. Όμως, αυτό που ήταν ένα κίνδυνος για τον δομισμό και τη σημειωτική, κίνδυνος
τον οποίο επεσήμαναν ο Eco με το «sub specie communicationis» και η κοινωνική σημειωτική,
έγινε με τον νεονεοτερισμό φιλοσοφία, μία φιλοσοφία άρνησης της αναφοράς, πλην της
κουλτούρας, και σε υλικές κοινωνικές διαδικασίες.

Η σημειωτική των Η.Π.Α.

• Ας ρίξουμε, λοιπόν, μια ματιά στην εξέλιξη της σημειωτικής
στις Ηνωμένες Πολιτείες.
• Αναμφίβολα, λοιπόν, ο νεονεοτερισμός είναι ένα ρεύμα που
διαμορφώθηκε στις Η.Π.Α., αν και με γαλλική βάση, για να
αποκτήσει πολύ γρήγορα παγκόσμια απήχηση.
• Είχε, όμως, προηγηθεί, καθώς είδαμε ένα άλλο ρεύμα, το
περσιανό, με γηγενή προέλευση, αν και ενεργοποιημένο
από έναν Ουγγρο-Αμερικανό πρώτης γενιάς, τον Sebeok.
Αναφέρω συντομα την επιρροή του Morris, οπαδού του
Peirce, στον Sebeok.

Charles Morris.

• Το έργο του Peirce συνέχισε τη δεκαετία του 1930 ο Charles

Morris.
• Με βάση τον πηρσιανό ορισμό του σημείου, ο Morris
εντοπίζει τρεις κατευθύνσεις της σημειωτικής:
• τη σημασιολογία (semantics), που την ορίζει ως τη σχέση
ανάμεσα στα σημεία και τα αντικείμενα
• τη συντακτική (syntactics), τη μελέτη των τυπικών σχέσεων
ανάμεσα σε σημεία
• και την πραγματολογία (pragmatics), δηλαδή τη σχέση
ανάμεσα στα σημεία και τους ερμηνευτές τους.
• Η ορολογία του χρησιμοποιείται και σήμερα στη
γλωσσολογία, αν και με λιγο διαφορετικό περιεχόμενο.
 Οι πηγές της σημειωτικής

Charles W. Morris

• To 1965, o Sebeok δημοσίευσε το πρώτο άρθρο του για ένα

νέο πεδίο της σημειωτικής, όπως το ήθελε, ζωοσημειωτική
(zoosemiotics), που φιλοδοξεί να μελετήσει τη χρήση των
σημείων από τα ζώα, επεκτείνοντας με αυτόν τον τρόπο τη
σημειωτική πέραν των ορίων της ανθρώπινης κουλτούρας.
• Οριακά, ο Eco, ο υπέρμαχος της σημειωτικής ως θεωρίας
της κουλτούρας, αποδέχεται τη ζωοσημειωτική ως το
κατώτερο όριο της σφαίρας της σημειωτικής (Eco 1976:9)
και το ίδιο ισχύει και για τον Greimas, ο οποίος θεώρησε ότι
είναι ένα πολλά υποσχόμενο πεδίο (Greimas και Courtés
1979: Ζοο-sémiotique).
• Ο Morris υπήρξε η γέφυρα του Sebeok με τον Peirce,
δεδομένου ότι γύρω στο 1980 ο Sebeok, με βάση τον Peirce
και τον βιολόγο Jakob von Uexküll, επέκτεινε τη
ζωοσημειωτική του στη βιοσημειωτική (biosemiotics), η
οποία μελετά τις υποτιθέμενες διαδικασίες σημείωσης στο
σύνολο των ζώντων οργανισμών.
• Τώρα, δίπλα στη ζωοσημειωτική, προστίθενται η
φυτοσημειωτική (phytosemiotics) και η μυκητοσημειωτική
(mycosemiotics).

• Το νέο σημειωτικό «παράδειγμα», δηλαδή η νέα επιστημολογική

προσέγγιση, πήρε τη μορφή μανιφέστου το 1984 (Anderson κ. ά. 1984),
το οποίο προτείνει μία γενική, ολική σημειωτική, την οικουμενική
σημειωτική (ecumenical semiotics), την οποία θεμελιώνει στον Peirce.
• Υπέρμετρη φιλοδοξία της είναι η ενοποίηση των κοινωνικών, γνωστικών
και ανθρωπιστικών επιστημών με τις βιολογικές επιστήμες, καθώς και η
επιστημολογική υπέρβαση της αντίθεσης μεταξύ ρεαλισμού και
ιδεαλισμού.
• Με αυτήν τη λογική, η πολιτισμική σημειωτική υποβιβάζεται σε απλή
ανθρωποσημειωτική (anthroposemiotics), για να αποτελέσει μέρος της
γενικής σημειωτικής, της οποίας το άλλο μέρος απαρτίζει η
βιοσημειωτική.
• Ο Sebeok απέφυγε ένα τελευταίο βήμα που άνοιγε αυτή η λογική, την
παραπέρα επέκταση της σημειωτικής σε μία σημειοφυσική
(semiophysics), που θα υπέρβαινε τη ζωή, για να περιλάβει και τη
μελέτη της ανόργανης ύλης
 Thomas Sebeok
• Η πραγματική ανακάλυψη του έργου του Peirce, όμως, οφείλεται
μάλλον σε άλλο έναν Ευρωπαίο πρόσφυγα στις Ηνωμένες Πολιτείες, τον
Thomas Sebeok.
• O Sebeok, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Indiana και διευθυντής του
Κέντρου Γλωσσικών και Σημειωτικών Σπουδών, ήταν ένας εξαιρετικά
δραστήριος και αποτελεσματικός άνθρωπος.
• Το επίκεντρο του ενδιαφέροντός του ήταν αρχικά η ζωο-σημειωτική,
δηλαδή η επικοινωνία των ζώων.
• Αυτό το πεδίο σε μεγάλο βαθμό επικεντρώνεται στο θέμα της φύσης της
σημείωσης – κατά πόσο, δηλαδή, πρέπει να περιοριστεί στις
ανθρώπινες κοινωνίες ή μπορεί να επεκταθεί και πέραν από αυτές.
• Η θεωρία του Peirce ήταν, για τον Sebeok, πιο πρόσφορη από τη
γλωσσολογία του Saussure.

Οι πηγές της σημειωτικής

Thomas A. Sebeok
• Όμως, ο Sebeok γνώρισε και τον Roman Jakobson.
• Το 1958, σε ένα συνέδριο με θέμα Το ύφος στη γλώσσα, ο
Sebeok κάλεσε τον Jakobson να κάνει την καταληκτική
ομιλία του συνεδρίου και ο Jakobson ανταποκρίθηκε με το
κλασικό κείμενο «Γλωσσολογία και ποιητική» («Linguistics
and Poetics»).
• Στο τέλος της δεκαετίας του 1950, όταν έφτασε το έργο του
Lévi-Strauss στην Αμερική, τέθηκαν οι πρώτες βάσεις για μια
κάπως ανήσυχη συμβίωση της σωσυριανής και της
πηρσιανής σημειωτικής παράδοσης.

• Αυτή η συμβίωση συνεχίστηκε και με την ίδρυση της Διεθνούς Εταιρίας Σημειωτικών
Σπουδών (International Association for Semiotic Studies) το 1969.
• Στα βασικά σωσυριανά εγχειρίδια σημειωτικής, όπως
• τα Στοιχεία σημειολογίας του Barthes και κυρίως
• η Θεωρία σημειωτικής (A Theory of Semiotics) του Umberto Eco, γίνονται κάποιες
αναφορές στην πηρσιανή σημειωτική, αλλά ουσιαστικά οι δύο σχολές παραμένουν
χωριστές.
• Οι σημειολόγοι εκπαιδεύονται και δουλεύουν στη μία ή στη άλλη παράδοση.
• Μάλιστα, θα έλεγα ότι τα τελευταία χρόνια οι δύο σχολές έχουν απομακρυνθεί πιο
πολύ η μία από την άλλη.

-----------------

(Όταν μιλάω με πηρσιανούς (λέει ο Λαγόπουλος) μου λένε , ‘Α! Και ο Εco χρησιμοποιεί τον Peirce’ και
τους λέω ‘ναι, χρησιμοποιεί το εξής ένα, την ‘απέραντη σημείωση’, τίποτα άλλο.
Επιρροές υπάρχουν συνεχώς,όπως, παραδείγματος χάρη, υπάρχει επιρροή στη φάση δύο του Barthes
μετά το '69, υπάρχει άμεση επιρροή του Derrida, όπως παραδείγματος χάρη υπάρχει επιρροή
του Levi Strauss πάνω στον Foucault κλπ)
• Δηλαδή αν ψάξει κανείς, υπάρχει μία καταπληκτική επικοινωνία ανάμεσα σε αυτούς τους ανθρώπους.
• Αυτό το οποίο θα ήθελα να πω, είναι η πολύ μεγάλη επιρροή του Freud, η οποία υπάρχει ήδη με τον Jakobson, η οποία
υπάρχει στον Lévi-Strauss και η οποία μέσω του Lacan πια, που έρχεται και γίνεται ένα κεντρικό πρόσωπο και αρχίζει να
επηρεάζει με την ψυχανάλυση την γαλλική –όχι την φροϋδική, γιατί είναι παραλλαγή της- να επηρεάζει όλο το πεδίο της
σημειωτικής
• Εμφανίζει, λοιπόν, αυτή η πλευρά της ψυχανάλυσης μία πολύ μεγάλη επιρροή στους περισσότερους από αυτούς τους
συγγραφείς (δηλαδή τους μετα-δομιστές):
• J. Derrida,
• M. Foucault,
• J.. Kristeva,
• J.-F. Lyotard,
• J. Baudrillard, J. Lacan

• Μarx
• Και η δεύτερη σημαντικότατη επιρροή που είναι ο Marx, την οποία για κάποιο λόγο η βιβλιογραφία συσκοτίζει.
• Ο Marx δεν υπάρχει με τον Jakobson, δεν υπάρχει με τους Ρώσους φορμαλιστές, υπάρχει με τους αντιτιθέμενους, τη
σχολή Bakhtin- εκεί είναι κέντρο ο Marx.
• Ο οποίος Marx δεν υπάρχει στη σχολή του Hjelmslev, δηλαδή βασικά μέσα στον ρωσικό φορμαλισμό δεν υπάρχει ο Marx.

• Όταν περάσουμε στην Γαλλία, ο Marx γίνεται κεντρικό πρόσωπο και υπάρχει κάτω από τις θεωρίες.
• Τον Lévi-Strauss τον κατηγορήσανε ότι δεν είναι μαρξιστής ενώ στο Anthropologie Structurale, έχει ένα ολόκληρο μισό
κεφάλαιο απολογίας για ποιο λόγο είναι μαρξιστής – χωρίς βέβαια να είναι πολύ πειστικός, όμως, το κάνει.

• Roland Barthes, σοσιαλιστής,

• Derrida, σοσιαλιστής,
• Foucault, μέλος του κόμματος,
• Lyotard, μέλος του κόμματος,
•
• Δηλαδή, είναι έντονο το μαρξιστικό ρεύμα και έντονη η επιρροή πάνω στις θεωρίες που περνάει σε ένα δεύτερο επίπεδο,
δηλαδή είναι υποδόρια η θεωρία ή εμφανίζεται με διάφορες παραλλαγές για τις οποίες δεν έχει μιλήσει ο μαρξισμός.
• Μεταμοντερινισμός
• Ο μαρξισμός μελετάει για την πάλη των τάξεων και την ισχύ στο επίπεδο των τάξεων.
• Έρχεται ο Foucault και μιλάει για μικρο-ανάλυση της δύναμης σε καθημερινό επίπεδο κ.τ.λ..
• Περνάει ο μεταδομισμός στον Ατλαντικό και φτάνει στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε τι μετασχηματίζεται;
• Σ’ αυτό που ξέρουμε σήμερα ως μεταμοντερνισμό.
• Δηλαδή ο αμερικανικός μεταμοντερνισμός είναι η εκχυδαϊσμένη μορφή του γαλλικού μεταδομισμού, δηλαδή ό,τι μπόρεσαν
να καταλάβουν οι Αμερικάνοι, κοντολογίς, από τους Γάλλους.
• Και πάμε λοιπόν στον μεταμοντερνισμό.
• Και αυτό που λέω δεν είναι μόνο ειρωνεία, είναι επειδή η παράδοση η αγγλοσαξονική είναι άλλος πλανήτης από τη
φιλοσοφική παράδοση των Γάλλων.
• Άλλος πλανήτης, δεν μπορούν να συγκριθούνε επιστημονικά, έχουν άλλη δομή σκέψης.

• Το μανιφέστο του 1984 εγκαθιδρύει τη μόνη περσιανή

σχολή που θα μπορούσε να συγκριθεί με τις ευρωπαϊκές
σχολές της σημειωτικής.
• Επιστημολογικά, εκπροσωπεί μία ιμπεριαλιστική προώθηση
της σημειωτικής θεωρίας σε πεδία που δεν της ανήκουν –
γιατί η σημειωτική είναι πολιτισμική θεωρία – και πρακτικά
αχρηστεύει τη σημειωτική, επειδή μία θεωρία που
ισχυρίζεται ότι αναλύει τα πάντα – και τέτοιες θεωρίες δεν
υπάρχουν – δεν μπορεί να αναλύσει τίποτε.
• Και ας σκεφτούμε ότι η σημειοφυσική μας (μελέτη της
ανόργανης ύλης) έρχεται!
• Η περσιανή και η νεονεοτεριστική σημειωτική κινήθηκαν κι
εξελίχθηκαν τελείως ανεξάρτητα την περίοδο της
νεονεοτερικότητας, δηλαδή από τα τέλη της δεκαετίας του
’70.
• Δεν ισχύει απόλυτα το ίδιο για την κλασική σημειωτική και
τον νεοδομισμό.
• Όχι ότι υπήρξε από την πλευρά τους οποιαδήποτε κάπως
ευρύτερη χρήση του Peirce, αλλά υιοθετήθηκαν κάποιες
έννοιες του, για να ενταχθούν στη λογική τους.
• Έχουμε τέτοια παραδείγματα με τους Jakobson, Derrida και
Eco.

• Από την πλευρά των περσιανών, πάλι, τόσο η στάση

απέναντι στην κλασική σημειωτική όσο και αυτή απέναντι
στον νεοδομισμό και τον νεονεοτερισμό υπήρξε ριζικά
αρνητική, απορριπτική και απαξιωτική. Η μακροχρόνια
ιστορική εξέλιξή της κλασικής σημειωτικής είχε ως
αποτέλεσμα τη δημιουργία εκλεπτυσμένων επιστημονικών
εργαλείων και ενός ευρύτατου συνόλου θεωρητικών
εννοιών.
• Σε πλήρη αντίθεση, οι περσιανοί θεωρητικοί τηρούν ένα
είδος ερμηνευτικής στάσης απέναντι στα κείμενα του
Peirce, περιορίζονται στην επεξήγηση κάποιων εννοιών του,
στις οποίες συγκεντρώνονται, δεν υιοθετούν καμμία κριτική
στάση απέναντί τους και δεν έχουν κατορθώσει να
αναπτύξουν νέες έννοιες, οι οποίες θα συγκροτούσαν μία
ολοκληρωμένη επιστημονική θεωρία, ικανή να οδηγήσει σε
μία μεθοδολογία κι ένα σύνολο τεχνικών.
 Βασικές έννοιες της σημειωτικής

Βασίζεται σε κείμενα που έχουν δοθεί από τους

καθ.
καθ. Κάριν Μπόκλουντ-
Μπόκλουντ-Λαγοπούλου και Α.-Φ. Λαγόπουλο
(με ορισμένες προσαρμογές για τις ανάγκες του μαθήματος)
μαθήματος)
Συνέδριο Σημειωτικής – Βόλος 2013
Μάθημα Ιστορία και Θεωρία της Σημειωτικής,
Σημειωτικής, Πανεπιστήμιο Δυτικής
Μακεδονίας,
Μακεδονίας,Φλώρινα 2012

• Σύνδεση με την Ιστορία Σημειωτικής

 Τι είναι η σημειωτική

• Η επιστήμη η οποία μελετά τα συστήματα σημασίας.

• Η εμφάνισή της ανάγεται στις αρχές του αιώνα μας,

• στον ελβετό γλωσσολόγο F. de Saussure, που τη θεωρεί σαν
μία επιστήμη που θα περιλαμβάνει και τη γλωσσολογία και
• στον Peirce.

Πότε και πώς ξεκίνησε

•Η σημειωτική παράδοση που δημιουργήθηκε με τα έργα του

Peirce και του οπαδού του Morris και
•η παράδοση του Saussure και του Δανού γλωσσολόγου
L.Ηjelmslev-που κινείται στα πλαίσια της δομικής
γλωσσολογίας-
•έμειναν για πολύ καιρό ανεξάρτητες μεταξύ τους ίσως γιατί η
σημειωτική δεν ήταν παρά μια δευτερεύουσα απασχόληση
κάποιων γλωσσολόγων ή φιλοσόφων χωρίς εφαρμογή σε άλλα
πεδία.
 Πότε και πως ξεκίνησε

Στα τέλη της δεκαετίας του ‘50 όμως αναζωπυρώθηκε στη

Γαλλία η σημειωτική έρευνα, με βάση τις εργασίες του Δανού
δομιστή ανθρωπολόγου C.Levi Strauss, που εφάρμοσε τις αρχές
του Saussure στην ανάλυση της μυθολογίας.

Από τότε ξεκινάει στη Γαλλία και αργότερα στην Ιταλία, στην
Αγγλία και τη Γερμανία, τις ΗΠΑ η σημερινή σημειωτική.

Με ποιους ξεκίνησε

Εάν ο L. Strauss την εφάρμοσε στη ανθρωπολογία,

• ο R.Barthes, ο Umberto Eco και άλλοι την χρησιμοποίησαν
στην ανάλυση της λογοτεχνίας,
• των αντικειμένων,
• της ιδεολογίας,
• της μόδας,
• της διαφήμισης,
• του χώρου της τέχνης.
 Με ποιους ξεκίνησε

•Η σημειωτική παράδοση της Ρωσίας έγινε γνωστή στη δύση με

το έργο του γλωσσολόγου R. Jacobson
•Ειδικότερα η δουλειά του V.Propp έγινε αφορμή για μεγάλη
επιστημονική δραστηριότητα γύρω από την ανάλυση κειμένων.

•Η σημερινή σημειωτική που είναι συγγενής με τη

γλωσσολογία και τη θεωρία επικοινωνίας, εφαρμόζεται σε όλα
τα πεδία των επιστημών του ανθρώπου που αναφέρονται στην
ανθρώπινη κοινωνία και στα πολιτιστικά προϊόντα της.

Εξειδίκευση

• Είναι προφανές ότι ένας μελετητής δεν μπορεί να ασχοληθεί

με τη σημειωτική εν γένει αλλά εξειδικεύεται σε έναν τομέα.

• Όμως υπάρχουν βασικές έννοιες κοινές για όλα τα κείμενα

που αποτελούν τη βάση της σημειωτικής, επιτρέποντας τον
χειρισμό τόσο διαφορετικών φαινομένων με μια κοινή
οπτική.
 Eπιπτώσεις της σημειωτικής σε διάφορες επιστήμες

Σημειωτική και θεωρία της λογοτεχνίας.

Το πεδίο της φιλολογίας είναι από τα πρώτα που δέχτηκαν την
επιρροή της δομικής γλωσσολογίας και εφαρμογές της
σημειωτικής.

Παραμένει η πιο αναπτυγμένη περιοχή της σημειωτικής

έρευνας με σημαντικές εξελίξεις στις τεχνικές ανάλυσης
(όπως η αφηγηματολογία, και οι στενές σχέσεις με τη
σημασιολογία και τη θεωρία κειμένων).

• Σημειωτική μελέτη του χώρου

• Σημειωτική και κινηματογράφος
• Σημειωτική και κοινωνία

• Σημειωτική και εγχειρίδια

• Είπαμε ήδη ότι η σωσυριανή παράδοση στη σημειωτική, η
λεγόμενη «σημειολογία», είναι πολύ στενά συνυφασμένη
με την εξέλιξη της δομικής γλωσσολογίας.
• Η σωσυριανή σχολή θεωρεί τη γλωσσολογία ως
επιστημονικό μοντέλο και αυτό είναι συγχρόνως το θετικό
και το αρνητικό σημείο της σχολής.

• Θετικό, γιατί η γλωσσολογία παραμένει σαφώς η πιο

αναπτυγμένη επιστήμη του νοήματος, όπως η γλώσσα είναι
το πιο αναπτυγμένο σημειωτικό σύστημα.
• Έννοιες και μεθοδολογίες που πρωτοεμφανίστηκαν στη
γλωσσολογία μπορούν αποδεδειγμένα να εφαρμοστούν και
στην ανάλυση άλλων σημειωτικών συστημάτων, αν και όχι
πάντα και όχι χωρίς προσαρμογές.
• Το αρνητικό στοιχείο της κυριαρχίας της γλωσσολογίας
είναι, ο κίνδυνος μιας μηχανιστικής εφαρμογής της σε πεδία
που δεν λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο και δεν μπορούν να
δεχθούν τις έννοιες της γλωσσολογίας ως έχουν.
• Στις περισσότερες περιπτώσεις, όμως, οι βασικές έννοιες της
δομικής γλωσσολογίας είναι πολύ χρήσιμες για τη μελέτη
όλων των σημειωτικών συστημάτων, κάτι που γίνεται στη
συνέχεια.

• Άρα θα σας παρουσιάσω απ’ τον Saussure αυτές τις έννοιες

που 99% ισχύουν για όλα τα σημειωτικά συστήματα.
• Δηλαδή είναι γλωσσολογικές αλλά είναι γενικεύσιμες σε όλα
τα σημειωτικά συστήματα.
• ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ
ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

Ας ξεκινήσουμε με τη γενική οπτική του Saussure για το σύνολο

του πεδίου της γλωσσολογίας.
• Κατ’ αυτόν, όλες οι επιστήμες θα έπρεπε να δώσουν
μεγαλύτερη προσοχή στο γεγονός ότι το αντικείμενό τους
ανήκει σε δύο διαφορετικούς άξονες,
• τον άξονα των ομοιοτήτων (axe des simultanéités), ο οποίος
αναφέρεται στις σχέσεις μεταξύ πραγμάτων που
συνυπάρχουν και είναι ανεξάρτητος του χρόνου, και
• τον άξονα των διαδοχικοτήτων (axe des successivités), ο
οποίος αναφέρεται στις ατομικές (σε αντίθεση με την
ολιστική) μεταβολές στον χρόνο όλων αυτών των
πραγμάτων.
• Αυτοί οι δύο άξονες καθορίζουν τα δύο πρώτα από τα
τέσσερα πεδία της γλωσσολογίας που ακολουθούν:
• Ας ξεκινήσουμε με την γενική οπτική του Saussure πάνω στην
γλωσσολογία.
• Μας λέει, λοιπόν, ότι υπάρχουν τέσσερις γλωσσολογίες.
• Η μία γλωσσολογία είναι η συγχρονική γλωσσολογία,
• Η διαχρονική γλωσσολογία είναι η δεύτερη,
• η τρίτη είναι η γλωσσολογία της χρήσης της γλώσσας. Χρήση σε ομιλία
καθημερινή, χρήση σε κείμενα. Όχι γλώσσα σαν ένα σύνολο, σαν ένα
σύστημα, αλλά η γλώσσα που χρησιμοποιείται. Ας πούμε η γλώσσα σαν
ένα σύστημα που μέσα της έχει τις 18.000 ελληνικές λέξεις, το λεξικό.
• Και υπάρχει και η τέταρτη, εξωτερική γλωσσολογία

• (α) Το πρώτο και βασικότερο, για τον Saussure, είναι το πεδίο της συγχρονικής
γλωσσολογίας (linguistique synchronique), το οποίο μελετά τον άξονα των ομοιοτήτων,
δηλαδή τη δομή της γλώσσας (της langue, όπως θα διευκρινιστεί στη συνέχεια) ως
κοινωνικού συστήματος στατικά, ως κατάσταση.
• (β) Το δεύτερο είναι η διαχρονική γλωσσολογία (linguistique diachronique), η οποία μελετά
τον άξονα των διαδοχικοτήτων, δηλαδή διαδοχικές μορφές της langue).
• (γ) Το τρίτο είναι η, δευτερεύουσας σημασίας σε σχέση με το πρώτο είδος γλωσσολογίας,
γλωσσολογία της ομιλίας (της parole, την οποία επίσης θα συναντήσουμε στη συνέχεια),
δηλαδή της χρήσης της langue.
• (δ) Οι τρεις προηγούμενες γλωσσολογίες είναι για τον Saussure, «εσωτερικές», στο μέτρο
κατά το οποίο αναφέρονται στη γλώσσα καθ’ εαυτή.
• Προσθέτει σε αυτές την εξωτερική γλωσσολογία (linguistique externe), η οποία είναι μία
κοινωνική γλωσσολογία, επειδή συνδέει τη γλώσσα με το εξωτερικό κοινωνικό-ιστορικό
περιβάλλον της.
• Δίνει ως παραδείγματα τη σχέση της γλώσσας με την πολιτική ιστορία, τόσο την εξωτερική
(π.χ., την επιρροή των ρωμαϊκών κατακτήσεων στη γλώσσα) όσο και την εσωτερική (π.χ.,
την επίπτωση της πολιτισμικής ανάπτυξης στη δημιουργία εξειδικευμένων γλωσσών, όπως
η νομική ή οι επιστημονικές γλώσσες), με θεσμούς, όπως η Εκκλησία, το σχολείο, η Αυλή ή
οι Ακαδημίες, καθώς και με τη γεωγραφική εξάπλωση της γλώσσας.
• Άρα έχουμε αυτές τις τέσσερις γλωσσολογίες.
• Ποια ήτανε η επιλογή του Saussure; Η συγχρονική.
• Η οποία είναι ακατανόητη μέχρι σήμερα στον
αγγλοσαξονικό κόσμο.
• Δηλαδή, λέει ότι δεν είναι δυνατόν να μελετήσω συνεκτικά
ένα σύστημα εάν δεν το σταματήσω κάπως.
• Δηλαδή, αν συνέχεια μπαίνουν στοιχεία, βγαίνουν στοιχεία
–όπως στην διαχρονική γλωσσολογία- πού να το μελετήσω;
• Πρέπει, λοιπόν, να κάνω μια τομή στο χρόνο και εκεί να
συλλάβω τον τρόπο δόμησής του.
• Άρα αυτό, λέει, είναι το αντικείμενο της γλωσσολογίας.

• Αρχές που διέπουν τη γλώσσα

• Αυθαίρετο του σημείου
• Τώρα όπως ήδη ανέφερα από την αρχή, φεύγω τελείως από
όλη την αγγλοσαξονική παράδοση- η αγγλοσαξονική
παράδοση είναι εμπειριοκρατική: «ό, τι βλέπω υπάρχει, ό, τι
δεν βλέπω δεν υπάρχει».
• Το λέω πάρα πολύ απλοϊκά αλλά κατά βάθος έτσι είναι η
παράδοση από Hume και Locke από τον 18ο αιώνα, από τον
19ο.
• Ο Saussure κατασκευάζει κάτι που δεν υπάρχει και το
κατασκευάζει λέγοντας ότι άλλες επιστήμες έχουν ένα
αντικείμενο, την κοινωνία, παραδείγματος χάριν.
• Η μία επιστήμη το βλέπει από μία πλευρά και λέγεται
κοινωνιολογία,
• η άλλη το βλέπει από άλλη και λέγεται ανθρωπολογία,
• η άλλη το βλέπει από εκεί και λέγεται οικονομική θεωρία.

• Στη γλωσσολογία, λέει, δεν υπάρχει αντικείμενο.

• Η οπτική είναι αυτή που κατασκευάζει το αντικείμενο.
• Είναι ακριβώς αυτή η αφηρημένη, η καρτεσιανή, η γαλλική
σκέψη, αδιανόητη για τον αγγλοσαξονικό κόσμο – κάνω
συνέχεια αντιπαραθέσεις γιατί σε κάθε επίπεδο
σημειωτικής που έχουν μπει αγγλοσάξονες συνέχεια
εμμένουν σ’ αυτήν την εμπειριοκρατική παράδοση.
• Θα το δούμε ίσως με διάφορα παραδείγματα. Άρα αυτό το
αντικείμενο, λέει, δεν υπάρχει – είναι αφηρημένο, μια
κατασκευή: η συγχρονική γλωσσολογία.
 αυθαίρετο του σημείου
• Και για να προλάβω ό, τι θα πούμε, νομίζω θα ήταν πολύ
χρήσιμο να πω κάτι που δεν θα καταλάβουμε καθόλου
τώρα.
• Αυτό το αντικείμενο μελέτης γλωσσολογίας και
επαναλαμβάνω ισχύει για κάθε σημειωτικό σύστημα, λέει ο
Saussure, ότι σαν πρώτη αρχή της συγχρονικής
γλωσσολογίας είναι το αυθαίρετο του σημείου.
• Το αυθαίρετο του σημείου, δηλαδή ότι το σημείο ανήκει σ’
ένα σύνολο σε ένα σύστημα το οποίο αυτό-οργανώνεται.
• Δεν καθορίζεται από εξωτερικούς παράγοντες- θα το
καταλάβουμε σε αντιδιαστολή με την αγγλο-σαξονική
σκέψη σε λιγάκι.

• Λοιπόν, άρα αυτό-οργανώνεται.

• Αυτό-οργανώνεται με ποια βάση;
• Δηλαδή ποια είναι –αυτή είναι η πρώτη αρχή- ποια είναι η
νομοτέλεια που διέπει την πρώτη αρχή;
• Η νομοτέλεια που την διέπει είναι η διαφορά.
• Δηλαδή αυτό το σύστημα οργανώνεται με βάση την έννοια
και πραγματικότητα της διαφοράς.
• Και η διαφορά ρυθμίζεται από την αξία (valeur).
• Άρα ένα σύστημα βασίζεται σε διαφορές, και ρυθμίζεται
από την αξία.
 Γραμμικότητα
• Η δεύτερη αρχή της γλώσσας είναι η γραμμικότητα.
• Τι είναι η γραμμικότητα;
• Τι σημαίνει ότι η γλώσσα είναι γραμμική;
• Μπορείτε να πείτε «Αλέξανδρος» και «Λαγόπουλος»
συγχρόνως;
• Δηλαδή, πρώτα το «Αλέξανδρος» και μετά το
«Λαγόπουλος».
• Αναπτύσσεται μες στον χρόνο, ως κείμενο μες στο χώρο,
αλλά αναπτύσσεται το ένα στοιχείο μετά το άλλο.

• Αυτή η αρχή δεν ισχύει για πολλά σημειωτικά συστήματα

όπως η ζωγραφική.
• Η ζωγραφική δεν είναι γραμμική, είναι δυσδιάστατη και η
αρχιτεκτονική δεν είναι γραμμική, είναι τρισδιάστατη.
• Αυτό είναι ειδικά γλωσσολογική αρχή.
• Άρα δύο αρχές, η μία καθαρά γλωσσολογική, η άλλη είναι η
βασική νομοτέλεια όλων των σημειωτικών συστημάτων (η
έννοια της διαφοράς, η γραμμικότητα)
 Σημείο

• Υπάρχουν και δύο κανόνες.

• Ο πρώτος κανόνας είναι ότι τα σημεία διατηρούν μεταξύ
τους, λέει ο Saussure, μία coordination- δηλαδή, τα στοιχεία
συντονίζονται μεταξύ τους.
• Ο πρώτος κανόνας είναι ότι τα σημεία – συντονίζονται
μεταξύ τους. Και το λέει coordination.
• Και ο δεύτερος κανόνας είναι ότι τα σημεία συσχετίζονται
μεταξύ τους και το λέει association.

• Λοιπόν τώρα θα ξεκινήσω από κάπου πολύ απρόοπτα, διότι

θα δείτε πολύ σύντομα ότι αυτή η συγχρονική γλωσσολογία,
την οποία δούλεψε μόνον ο Saussure, είναι η γλωσσολογία
του συστήματος, η οποία έχει κατηγορηθεί ως στατική.
• Αλλά η ειρωνεία της ιστορίας- τουλάχιστον η δική μου
γνώμη είναι- ότι ο Saussure για να φτάσει να συλλάβει
αυτήν την συγχρονική γλωσσολογία πέρασε ακριβώς από το
δυναμικό σκέλος της που είναι το κύκλωμα επικοινωνίας.
Είναι η δυναμική πλευρά της.
 ΣΥΣΤΗΜΑ

Βασικοί παράγοντες επικοινωνίας: Πομπός - κώδικας - κανάλι - μήνυμα -

Δέκτης

Επιτυχής επικοινωνία -Πομπός και δέκτης να αναφέρονται στον ίδιο κώδικα

ΒΑΣΙΚΗ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ: ΚΟΙΝΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ

Κύκλωμα επικοινωνίας
• Αυτό βέβαια δεν είναι υπόθεσή μου, στις πρώτες σελίδες
του βιβλίου του υπάρχει ένα σκιτσάκι.
• Και το οποίο είναι για μένα σαφές ότι αυτό θεμελίωσε την
θεωρία του.
• Λοιπόν, τι είναι το κύκλωμα επικοινωνίας;
• Έχουμε εδώ αυτό που λέει «το μυαλό».
• Ας το πούμε «νου» γιατί δεν είναι πολύ κομψό το «μυαλό».
• Και τι γίνεται τώρα μέσα στο νου.
• Τη στιγμή - εκείνος έχει στο μυαλό του ένα σημείο, δηλαδή θέλω να
επικοινωνήσω ένα σημείο, παίρνει την πιο απλή μορφή- και είναι
κάποιος κύριος ή κυρία Α, ο οποίος ή η οποία, λέει ο Saussure, κάνει μία
σκέψη, συλλαμβάνει un concept, συλλαμβάνει μία έννοια την οποία
θέλει να μεταφέρει.
• Όταν συλλάβει την έννοια, λέει, πρέπει να πάρει μία μορφή για να
μπορέσει να μεταφερθεί.
• Και αυτή η μορφή στην οποία μεταφράζεται η έννοια (C= concept, i=
image acoustique)- η image acoustique) είναι η ακουστική εικόνα.
• Και αυτό συμβαίνει μέσα σε ένα επίπεδο το οποίο είναι psychique,
ψυχικό, μέσα στο νου.

• Τώρα, λέει ο Saussure, όταν συνάγουμε την ακουστική

εικόνα υπάρχει μία ώθηση σε σχέση με την εικόνα η οποία
έρχεται και περνάει στα φωνητικά όργανα.
• Άρα περνάει στις φωνητικές χορδές και περνάνε από το
ψυχικό στο φυσιολογικό - λειτουργεί η φυσιολογία, οι
αρθρώσεις του στόματος, η γλώσσα, τα δόντια – και είναι το
φυσιολογικό επίπεδο.
• Μετά τι γίνεται;
• Πού φτάνει αυτή η επεξεργασία των χορδών;
• Φτάνει στο στόμα και γίνεται μία εκφώνηση.
• Από την εκφώνηση θα φτάσει στον άλλο μέσα από το αυτί.
• Ωραία, άρα έχουμε την ακρόαση, εδώ λοιπόν περνάμε σε μία φάση
ακρόασης, όπου στο αυτί μας φτάνει η image acoustique, η ακουστική
εικόνα, αυτήν ακούμε και εδώ με σύγχρονους όρους, που δεν έχει ο
Saussure, θα λέγαμε ότι γίνεται μια αποκωδικοποίηση για να
καταλάβουμε το concept, την έννοια.

• Και αντιστρόφως, βέβαια, όταν εμείς απαντάμε,

καταλαβαίνετε ότι το κύκλωμα κλείνει από την άλλη μεριά.
• Λοιπόν αυτό είναι το βασικό κύκλωμα επικοινωνίας και το
τονίζω πάρα πολύ ακριβώς επειδή θεωρείται ότι έχει μόνο
μία στατική αντίληψη, θα δείτε αμέσως ότι όλη του η
θεωρία ξεκινάει από το δυναμικό κύκλωμα επικοινωνίας,
αυτό το οποίο έχει γίνει κεντρικό στη σημερινή
μεταμοντέρνα προσέγγιση.
• Όταν φτάσουμε στην εκφώνηση, εδώ δεν είναι το
φυσιολογικό επίπεδο, είναι το φυσικό επίπεδο, όπου ο
αέρας παραλαμβάνει τα ηχητικά κύματα.
• Για να ξαναπάμε εδώ στο φυσιολογικό, για να μπούμε πάλι
στο ψυχικό.
• Πολύ αργότερα στο βιβλίο λέει ο Saussure: «τι σας είπα; Σας
είπα τις έννοιες concept και image acoustique. Ξέρετε, τώρα
πώς θα τα πω; ποια ονομασία θα τους δώσει ο Saussure που
είναι η ονομασία που ξέρετε όλοι και όλες;»

• Οι δύο όψεις ενός σημείου Si

• «αυτό θα το ονομάσω signifié (=concept), signified στα
αγγλικά, θα το συμβολίζω με Se και
• αυτό θα το πω signifiant (=image acoustique), signifier στα
αγγλικά, θα το λέω Sa».
• Οπότε για μένα είναι προφανές ότι έφτασε σε αυτήν την έννοια του
συστήματος στην οποία θα έρθω αμέσως, μέσα ακριβώς από τη
σύλληψη του κυκλώματος επικοινωνίας.
• Δηλαδή μέσα από την δυναμική κίνηση της γλώσσας.
• Και μια και είμαστε σ’ αυτούς τους δύο πόλους ας τους ξεκαθαρίσουμε
γιατί ο Saussure ονομάζει Α με Β.
• Λοιπόν, η θέση του Α Πομπός και του Β Δέκτης.

θεωρίας επικοινωνίας
• Αυτή τώρα είναι ορολογία που την ξεχνάμε διότι είναι της
θεωρίας επικοινωνίας.
• Δηλαδή η θεωρία επικοινωνίας είναι μία μαθηματική
θεωρία των ’45 και πέρασε στην κοινή συνείδηση μέσα από
μία τεχνική προσέγγιση επικοινωνίας, όπου δεν τους
ενδιαφέρει καθόλου το νόημα, τους ενδιαφέρουν τα bytes
τα οποία περνάνε τελείως μια ψυχρή διαδικασία, εξαιρετικά
βασική και ενδιαφέρουσα αλλά δεν έχει καμία σχέση με
σημειωτική.
• Στη σημειωτική θα βρείτε είτε το ζευγάρι ‘παραλήπτης Β και
αποστολέας Α’. Αυτό από γλωσσολογική άποψη.
• Από σημειωτική άποψη όταν αρχίζουν να
προσωποποιούνται πολύ οι θέσεις Α και Β – και θα το
βρούμε μέσα στη θεωρία του Greimas αυτό που έλεγα
προηγούμενα – η μετάφραση, το νόημα που παίρνουμε οι
ίδιοι όροι είναι του εντολοδότη και του εντολολήπτη.

• Απομακρύνεται ακόμη πιο πολύ από μία γλωσσολογική

αντίληψη για να πάει σε μία διάδραση ανάμεσα σε άτομα,
τα οποία έχουνε πιο τονισμένο ρόλο.
• Δεν είναι απλώς αποστολέας αλλά έχει και έναν
συγκεκριμένο ρόλο που παίζει.
• Και εδώ βέβαια επειδή ο αποστολέας στέλνει ένα μήνυμα
στον παραλήπτη το οποίο στην καθαρή σημειωτική θεωρία
λέγεται ο εκφωνών, το εκφώνημα και ο εκφωνούμενος.
• Και για να περάσουμε σιγά-σιγά σε μία σημειωτική ορολογία γι’ αυτές
τις θέσεις, να δούμε το κύκλωμα, να δούμε πώς φτάσαμε στις έννοιες
σημαίνοντος και σημαινομένου, ότι ένα σημείο έχει δύο όψεις και να
πω από τώρα αυτό που είναι ριζικό, το λέει με μία παρομοίωση ο
Saussure, ότι οι δύο όψεις είναι σαν τις δύο όψεις ενός φύλλου χαρτιού
– δεν μπορεί να ξεκολλήσει το ένα από το άλλο.

Σημείο

• Σημαίνον - φορέας
σημασίας
• Σημαινόμενο - η
σημασία
(κυριολεκτική
και συνειρμική)
• Παραδείγματος χάριν, ο Lacan μιλάει για signifiant από τη
μία μεριά και ξεχωρισμένο signifier από την άλλη – αυτό
είναι πλήρης έλλειψη κατανόησης της σωσσυριανής
θεωρίας.
• Δεν θέλω να μπω εκεί αλλά θέλω να σας πω ότι και μεγάλα
ονόματα μπορεί να παρεξηγήσουν κάτι το οποίο είναι μια
αδιανόητη παράφραση.
• Άρα φτάσαμε στην έννοια του σημείου.
• Καταλάβαμε τι εννοεί με το σημείο ο Saussure, καταλάβαμε
τις δύο όψεις, και τώρα να έρθουμε να δούμε, λοιπόν, αυτό
που είχαμε πει, ότι μελετάει τη γλώσσα συγχρονικά, την
langue.
• Στα αγγλικά, συνήθως το λένε language αλλά αν θέλεις να
είσαι ακριβής πρέπει να το πεις language system.

• Αντιπαραθέτει, λοιπόν, ο Saussure την langue που είναι

συγχρονική μελέτη, με την διαχρονική μελέτη, δηλαδή, με
τη μελέτη της χρήσης της γλώσσας την parole, ομιλία.
• Το langue δεν μεταφράζεται άμεσα, τη μετάφραση τη
διαμορφώνουμε εμείς, κατά τη γνώμη μου στα ελληνικά
είναι η συστημική γλώσσα.
• Άρα μία βασική αντίθεση που έχει ο Saussure είναι η langue
σε αντίθεση με parole.
• O Saussure σε όλη του τη ζωή έκανε γλωσσολογία της
langue, της συστημικής γλώσσας, δεν έκανε ποτέ
γλωσσολογία της parole που την δέχεται θεωρητικά.
• Δεν την έκανε και έπρεπε να έρθει η σχολή του Παρισιού και
ο Greimas για να την κάνει – μετά από μισό αιώνα.
• Δηλαδή, υπάρχει πλέον αυτή η γλωσσολογία, χάρη στη
σχολή του Παρισιού.
• Τώρα, κατηγορήσανε τον Saussure ότι ξεκολλάει τη langue
από την χρήση του– και γι’ αυτό τον είπαν ιδεαλιστή.
• Ο Saussure είναι τελείως σαφής και λέει ότι υπάρχει μια διαλεκτική επιρροή
ανάμεσα στα δύο, δεν νοείται να υπάρχει parole, ομιλία χωρίς ένα σύστημα
από πίσω αλλά και το σύστημα συνέχεια αλλάζει ιστορικά λόγω της εξέλιξης της
ομιλίας.
• Άρα έχει μια σαφέστατη αντίληψη της διαλεκτικής των δύο, απλώς δεν τη
μελέτησε.
• Και βέβαια το ότι αποκόπτει την μελέτη του συστήματος σαν αυτοτελές
αντικείμενο δημιουργεί προβλήματα, αλλά λύνει και πολλά άλλα τα οποία θα
δούμε.
• Δηλαδή είναι μία ριζική επιστημολογική απόφαση με φοβερές επιπτώσεις και
δυνατότητες, η οποία κατά τη γνώμη μου όσο παραμένει αποκομμένη από την
άρθρωση με το δυναμικό στοιχείο μπορεί να είναι επικίνδυνη.
• Όταν αρθρωθεί με το δυναμικό στοιχείο είναι παράδεισος. Βιάζομαι λιγάκι, να
πω κάτι πολύ γενικό ίσως, μπορεί να το διευκρινίσουμε ενδεχόμενα καθ’ οδόν.

Βασικές έννοιες

Σημείο (αναφέρθηκε συνοπτικά στο πρώτο μάθημα)

Σύστημα σημασίας

Επικοινωνία
 Βασικές έννοιες της σημειωτικής

Η γλώσσα ως σύστημα (langue) / ομιλία (parole)

• Κεντρική έννοια του Saussure είναι η έννοια της γλώσσας ως
σύστημα.
• Στα γαλλικά διακρίνει τις διάφορες φυσικές γλώσσες – les
langages – από την έννοια της γλώσσας – la langue – ως σύστημα.
• Η γλώσσα ως σύστημα δεν είναι ένα τεράστιο λεξικό, δεν είναι
μια συσσώρευση λέξεων και κανόνων της γραμματικής.
• Το σύστημα είναι μια δομή και η δομή αποτελείται από τα
στοιχεία της και τις σχέσεις τους.
• Δηλαδή, μόνον η γλώσσα ως σφαιρικό σύστημα είναι σε θέση να
ορίσει τη σημασία των λέξεων

• Η γλώσσα ως σύστημα είναι ένα συλλογικό δημιούργημα,

είναι το προϊόν της ιστορικής εξέλιξης μιας κοινωνίας.
• Υπάρχει μέσα στη μνήμη των ατόμων που τη μιλούν, αλλά
δεν επιδέχεται ατομικές αλλαγές.
• Οι άνθρωποί, για να γίνουν μέλη της κοινωνίας, πρέπει να
υποταχθούν στη γλώσσα.
• Η ομιλία, από την άλλη μεριά, ήταν για τον Saussure μια
καθαρά ατομική υπόθεση.
• Οι συνδυασμοί λέξεων που μπορούμε να παράγουμε
σύμφωνα με τους κανόνες της γλώσσας είναι ουσιαστικά
άπειροι και επομένως ο Saussure θεωρούσε ότι μια
επιστήμη της ομιλίας ήταν αδύνατη.

• Μεταγενέστεροι ερευνητές, όμως – κυρίως οι

κοινωνιογλωσσολόγοι – έχουν ανακαλύψει ότι υπάρχουν
αρκετές νομοτέλειες στην ομιλία.
• Συγχρόνως, η σωσυριανή σημειωτική, με εξέχουσα σ’ αυτό το
θέμα τη Σχολή του Παρισιού, του Algirdas Greimas,
επεξεργάστηκε τη συστηματικότερη θεωρία της ομιλίας που
διαθέτουμε, την αφηγηματολογία.
• Σημαντική προσφορά στη θεωρία της ομιλίας είναι και η έννοια
του λόγου (discourse) του Michel Foucault, δηλαδή οι κανόνες
χρήσης της γλώσσας που επιβάλλονται από κοινωνικές ομάδες
και θεσμικά ιδρύματα όπως το σχολείο.
 Βασικές έννοιες της σημειωτικής
• Η γλώσσα ως σύστημα (langue) / ομιλία
(parole)

• Σημαίνον (signifiant) / σημαινόμενο (signifié)

• Για τον Saussure, όπως και για τον Peirce, βασική μονάδα σημείωσης
είναι το σημείο.
• Το σωσυριανό σημείο αποτελείται από δύο μέρη, το σημαίνον και το
σημαινόμενο, τα οποία δημιουργούνται συγχρόνως – ο Saussure λέει ότι
είναι σαν τις δύο πλευρές ενός φύλλου χαρτιού.
• Και το σημαίνον και το σημαινόμενο είναι νοητικές έννοιες.
• Το σημαίνον έχει πάντα έναν υλικό φορέα, αλλά δεν είναι το ίδιο το
υλικό αντικείμενο, είναι η νοητική μας αντίληψη αυτού του
αντικειμένου.
• Ένα νόμισμα, π.χ., που έχει παραμορφωθεί δεν παύει να σημαίνει «ένα
ευρώ» όσο το αναγνωρίζουμε εμείς ως νόμισμα ενός ευρώ.
• Αυτό που δίνει στο σημαίνον την ιδιότητα της σημείωσης είναι η μορφή,
όχι το υλικό.
• Το ίδιο ισχύει για το σημαινόμενο.
• Το σημαινόμενο είναι το νόημα, η ιδέα που σχηματίζεται
στο νου μας όταν αντιλαμβανόμαστε το σημαίνον.
• Είπαμε ότι για τον Saussure, όπως η λέξη αποκτά το νόημά
της από τη θέση της στη δομή της γλώσσας (ως
συστήματος), έτσι γενικότερα κάθε σημείο αποκτά το νόημά
του από τη σχέση του με τα άλλα σημεία που ανήκουν στο
σύνολο του σημειωτικού συστήματος.
• Το ίδιο ισχύει για το σημαίνον και το σημαινόμενο.

• Με άλλα λόγια, κάθε σημείο ορίζεται από τις διαφορές του με τα άλλα
σημεία του συστήματος.
• Παντού στη σημειωτική, το νόημα δημιουργείται από τις διαφορές.
• Το ρήμα «παίρνω» σημαίνει κάτι άλλο από το ρήμα «φέρνω» και αυτό
με τη σειρά του κάτι άλλο από το ρήμα «σέρνω», γιατί τα σημαίνοντά
τους διαφέρουν.
• Να φοράς ένα φόρεμα αποκτά σημασία, γιατί ένα φόρεμα είναι
διαφορετικό από ένα παντελόνι.
• Αναγνωρίζουμε ένα ποτήρι του κρασιού, γιατί είναι διαφορετικό από
ένα ποτήρι μπύρας ή λικέρ ή τσίπουρου.
• Το νόημα ενός σημείου ορίζεται από τη σχέση του με τα άλλα σημεία
στο ίδιο σύστημα.
• Αν είχαμε μόνο ένα είδος ποτηριού, δεν θα υπήρχε η έννοια «ποτήρι
του κρασιού».
 Βασικές έννοιες της σημειωτικής
• Η γλώσσα ως σύστημα (langue) / ομιλία
(parole)

• Σημαίνον (signifiant) / σημαινόμενο (signifié)

• Δήλωση (dénotation) / συνδήλωση

(connotation)
 Δήλωση (dénotation) και συνδήλωση (connotation

• Μέχρι τώρα, έχουμε μιλήσει απλώς για το κυριολεκτικό

νόημα του σημείου, το δηλωτικό του νόημα.
• Αλλά υπάρχει και άλλο ένα επίπεδο του νοήματος.
• Αν πάμε να φάμε έξω και το γκαρσόνι βάζει στο τραπέζι μας
ένα ποτηράκι απλό, ξέρουμε ότι έχουμε καθίσει σε μια
ταβέρνα.
• Αν μας βάζει ένα ποτήρι κρασιού με πόδι, ξέρουμε ότι
είμαστε σε ένα εστιατόριο.
• Αυτό το δεύτερο επίπεδο νοήματος είναι το συνδηλωτικό
νόημα.

• Το συνδηλωτικό νόημα δεν μπορεί να υπάρξει

χωρίς το απλό δηλωτικό.
• Πρέπει πρώτα να αναγνωρίσουμε το ποτήρι, για να
το ερμηνεύσουμε στη συνέχεια ως «ποτήρι
ταβέρνας» ή «ποτήρι εστιατορίου».
• Επίσης, το συνδηλωτικό νόημα έχει πολλά επίπεδα.
• Η συνδηλωτική σημασία μοιάζει πιο υποκειμενική
από τη δηλωτική, αλλά είναι εξίσου κοινωνική και
συμβατική.
• Η απόδειξη είναι ότι η διαφήμιση τη χρησιμοποιεί
κατά κόρον και γίνεται απολύτως κατανοητή, αν
και συχνά σε υποσυνείδητο επίπεδο.
 Ποτήρι ταβέρνας

• Το απλό ποτήρι ταβέρνας μπορεί να έχει και άλλα

συνδηλωτικά νοήματα: μπορεί να σημαίνει
• «καθημερινότητα»,
• «παράδοση»,
• «ελληνικότητα»,
• «καλοκαίρι»,
• «νοσταλγία» και
• «τα χαμένα νιάτα μου».
 Βασικές έννοιες της σημειωτικής
• Η γλώσσα ως σύστημα (langue) / ομιλία (parole)

• Σημαίνον (signifiant) / σημαινόμενο (signifié)

• Δήλωση (dénotation) / συνδήλωση (connotation)

• Σύνταγμα (syntagme) / παράδειγμα (paradigme)

Βασική δομή της γλώσσας

• Δύο άξονες

Συνταγματικόs
άξονας –
εν παρουσία
Παραδειγματικόs
άξονα –
εν απουσία
 Σύνταγμα (syntagme) και παράδειγμα (paradigme
Δεν είναι μόνον το ποτήρι, όμως, που μας παραπέμπει σε «ταβέρνα» ή
«εστιατόριο».
Είναι και
• το τραπέζι,
• τα καθίσματα,
• το τραπεζομάντηλο,
• το ντύσιμο του γκαρσονιού,
• τα πιάτα,
• τα μαχαιροπίρουνα,
• οι πετσέτες,
• το μενού και προφανώς και το ίδιο το φαγητό.
Το μήνυμα «γεύμα σε ταβέρνα» αποτελείται από έναν συνδυασμό
σημείων, το καθένα επιλεγμένο από ένα υποσύνολο – ας πούμε,
από διαφορετικά είδη ποτηριών ή καθισμάτων.

παράδειγμα
• Το υποσύνολο των διαφόρων ειδών ποτηριών είναι μια
ταξινομική κατηγορία στο σημειωτικό σύστημα
«αντικείμενα για να στρώσουμε τραπέζι».
• Η ταξινομική κατηγορία «ποτήρια» αποτελεί ένα
παράδειγμα.
• Φυσικά, δεν πρόκειται για τα ποτήρια όπως είναι
κατασκευασμένα καθ’εαυτά, δηλαδή για τις φυσικές
ιδιότητές τους, αλλά για τα ποτήρια όπως έχουμε μάθει να
τα αντιλαμβανόμαστε πολιτισμικά.
• Το τραπέζι της ταβέρνας, που στρώνεται συνδυάζοντας
αντικείμενα από διαφορετικές ταξινομικές κατηγορίες, είναι
ένα σύνταγμα.
• Αυτό είναι ένα πολιτισμικό σύνταγμα.
• Από την άλλη μεριά, μια πρόταση, που συνδυάζει άρθρο,
ουσιαστικό, επίθετο και ρήμα, είναι ένα σύνταγμα της
γλώσσας.

Το τραπέζι του εστιατορίου-

σύνταγμα
Τραπέζι ταβέρνας
• Η «ταβερνικότητα» δεν είναι φυσικά όλη η ζωή μας – ή
τουλάχιστον όχι για εμάς τους κοινούς ανθρώπους.
• Είναι για κάποια βράδια της ζωής μας.
• Κάθε πρωινό, όμως, έχουμε μια ρουτίνα χρήσης των
αντικειμένων μας, και είναι και αυτά οργανωμένα για μας
σε παραδείγματα και συντάγματα, που συνιστούν την
«πρωινότητά» μας.
• Και ακολουθούν η «γραφειακότητα», η «μεσημεριανότητα»,
η «βραδυνότητα».
• Και προστίθενται η «συναναστροφικότητα», η
«Σαββατοκυριακότητα», η «ποδοσφαιρικότητα», η
«κουλτουριότητα» και κάθε άλλη τακτική ή έκτακτη
σημειωτική πρακτική μας.

• Ζούμε, λοιπόν, συνεχώς μαζί με, μέσα στα, σημειωτικά

συστήματα, τα δικά μας και, φυσικά, των συνανθρώπων
μας.
• Η σημειωτική είναι αναπόσπαστο τμήμα της ζωής μας, είναι
αναπόσπαστο μέρος του εαυτού μας.
• Δεν πρόκειται εδώ πια για τη σημειωτική ως επιστημονική
μελέτη της σημασίας, αλλά για τη σημειωτική ως πράξη,
πράξη της ζωής μας και της κοινωνίας ως σύνολου
 Η ρητορική
• Ο Roland Barthes λέει στα Στοιχεία σημειολογίας ότι η
συνδήλωση είναι το πεδίο της ρητορικής.
• Είναι εκεί που ο συνδυασμός των σημείων δεν εξυπηρετεί
απλώς το κυριολεκτικό νόημα, αλλά επικοινωνεί και
ιδεολογικές επιλογές.
• Το τραπέζι της ταβέρνας είναι ένα πολιτισμικό μήνυμα,
αλλά είναι συγχρόνως και ένα ιδεολογικό μήνυμα (γι’αυτό
τέτοια μηνύματα είναι τόσο χρήσιμα στη διαφήμιση).
• Ανάλογα με τις δικές μας ιδεολογικές προτιμήσεις, αυτά τα
μηνύματα μας προκαλούν νοσταλγία ή απώθηση,
δεχόμαστε ή απορρίπτουμε ένα μήνυμα – αλλά, και στις
δύο περιπτώσεις, το μήνυμα το αντιλαμβανόμαστε.
• Απλώς, μπορεί να μας αρέσει ή να μη μας αρέσει.

Σήμερα: Η σημειωτική ως ακαδημαϊκό πεδίο

• Στα 50 χρόνια που μεσολάβησαν από τη δημοσίευση του
δοκιμίου Στοιχεία σημειολογίας του Roland Barthes, η σημειωτική
έχει εδραιωθεί ως αυτόνομο επιστημονικό πεδίο.
• Υπάρχουν μαθήματα σημειωτικής στα πανεπιστήμια − σε κάποια
πανεπιστήμια υπάρχουν και προγράμματα σημειωτικών
σπουδών.
• Γίνονται συνέδρια, κυκλοφορούν περιοδικά και βιβλία με τη λέξη
«σημειωτική» στον τίτλο τους.
• Σαφώς, όμως, δεν έχουν την ίδια πληθωρικότητα με τα
βιβλία παραδοσιακών επιστημονικών πεδίων όπως, π. χ., η
γλωσσολογία ή η κοινωνιολογία.
• Η σημειωτική υπάρχει ως αυτόνομο ακαδημαϊκό πεδίο,
αλλά η παρουσία της σε αυτό το επίπεδο δεν είναι πολύ
έντονη.

Εφαρμογές της σημειωτικής

• Πολιτισμικές Σπουδές
• Ως μεθοδολογία ανάλυσης, όμως, η σημειωτική βρίσκεται
παντού. Έχει διεισδύσει σχεδόν σε όλα τα παραδοσιακά
πεδία των επιστημών του ανθρώπου και σε μερικά που
εμφανίστηκαν πιο πρόσφατα, όπως οι Πολιτισμικές
Σπουδές.
• Η σημειωτική βρήκε από την αρχή θερμή υποδοχή στις Πολιτισμικές
Σπουδές, ίσως επειδή η σημειωτική είναι από τη φύση της δι-
επιστημονική: αμφισβητεί πάντα τα στεγανά ανάμεσα στις
ανθρωπιστικές επιστήμες.
• Αυτή τη διεπιστημονικότητα την έχει κληροδοτήσει σήμερα σε όλα τα
πεδία της μελέτης του πολιτισμού.
• Δεν είναι μόνο ότι εφαρμόζεται ως μεθοδολογία μέσα σε αυτά τα πεδία,
αλλά δημιουργεί συσχετισμούς ανάμεσά τους:
• λογοτεχνία και τέχνη,
• ανθρωπολογία και αρχαιολογία,
• παιδαγωγική και εικόνα,
• φιλμ και μουσική.

• Αυτή η προσέγγιση ταιριάζει πολύ στις Πολιτισμικές Σπουδές, ένα πεδίο

που μελετά όλα τα φαινόμενα του σύγχρονου πολιτισμού.

Εφαρμογές της σημειωτικής

• Πολιτισμικές Σπουδές

• Ανάλυση κειμένων / Αφηγηματολογία

• Μια δεύτερη περιοχή στην οποία συναντά κανείς τη
σημειωτική είναι στη μελέτη της λογοτεχνίας.
• Πολλά από τα κυριότερα ρεύματα της σύγχρονης Θεωρίας
Λογοτεχνίας πηγάζουν άμεσα από το Δομισμό και σχεδόν
όλα τους – συνειδητά ή ασυνείδητα –αντλούν μεγάλο μέρος
του λεξιλογίου τους από τη σημειωτική.

• Κατά τη γνώμη μου, όμως, η σημειωτική – τόσο ως θεωρία

όσο και ως μεθοδολογία – σε κάποιο βαθμό αμφισβητεί την
ίδια την έννοια της λογοτεχνίας.
• Η σημειωτική προσφέρει μια μεθοδολογία ανάλυσης όλων
των ειδών κειμένων.
• Δεν περιορίζεται στα «έντεχνα» κείμενα και επιτρέπει
άμεσους συσχετισμούς ανάμεσα σε κείμενα διαφορετικών
ειδών.
• Άρα, μάλλον πρέπει να μιλήσουμε όχι για τη σημειολογία
της λογοτεχνίας, αλλά απλώς για τη σημειωτική ανάλυση
κειμένων ή την αφηγηματολογία.
• Εδώ πρέπει να γίνει μια ειδική αναφορά στο κεντρικό
πρόσωπο του Algirdas-Julien Greimas.
• Πολλοί δομιστές και σημειολόγοι έχουν συμβάλει στην
ανάπτυξη της αφηγηματολογίας και μερικοί – όπως ο
Vladimir Propp ή ο Gerard Genette – είναι πιο
αναγνωρίσημοι και πιο προσιτοί, αλλά κανένας δεν έχει
δώσει μια τόσο συστηματική και αναλυτική θεωρία της
σημασιολογικής δομής των κειμένων όσο ο Greimas.

Ανάλυση κειμένων / αφηγηματολογία

Algirdas Julien Greimas

 Εφαρμογές της σημειωτικής

• Πολιτισμικές Σπουδές

• Λογοτεχνική θεωρία και κριτική

• Σημειωτική της εικόνας

• Τα τελευταία χρόνια είδαμε και μια μεγάλη εξέλιξη στη

σημειωτική της εικόνας.
• Η ανάλυση της εικόνας απασχολούσε τους σημειολόγους
από την αρχή.
• Στο ίδιο τεύχος του περιοδικού Communications στο οποίο
δημοσιεύθηκαν τα Στοιχεία σημειολογίας, εμφανίστηκε και
η κλασική ανάλυση του Roland Barthes της διαφήμισης του
Panzani.
• H σημειωτική της εικόνας δεν αναπτύχθηκε τόσο γρήγορα
όσο η ανάλυση του λόγου, εν μέρει διότι η γλωσσολογική
προσέγγιση ταιριάζει πιο εύκολα σε γραπτά κείμενα.
• Μια μεθοδολογία που δημιουργήθηκε για την ανάλυση του
λόγου δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην ανάλυση της εικόνας
χωρίς προσαρμογές.
 Σημειωτική ανάλυση της εικόνας

• Πάντως, πιστεύω ότι σήμερα η ανάλυση της εικόνας είναι το

πιο ελπιδοφόρο πεδίο της σημειωτικής.
• Τις τελευταίες δεκαετίες παρακολουθούμε στον σύγχρονο
Δυτικό πολιτισμό μια αφάνταστη εξάπλωση της εικόνας.
• Από τη φωτογραφία, το έντυπο, το σινεμά, την τηλεόραση,
τον υπολογιστή, η εικόνα είναι πανταχού παρούσα στην
καθημερηνότητά μας.
• Αλλά δεν είναι μόνο ότι η εικόνα βρίσκεται παντού στη ζωή
μας. Είναι και ότι χρησιμοποιείται και μάλιστα
χρησιμοποιείται για να μας επηρεάσει.
• Στην εκπαίδευση,
• στην διαφήμιση,
• στα ΜΜΕ,
• στην πολιτική, η εικόνα χρησιμοποιείται.
• Χρησιμοποιείται για να μας γοητεύσει, να μας πείσει, να
μας δαμάσει, να μας χαλιναγωγήσει, να μας κάνει να
αλλάξουμε συμπεριφορά.

• Εδώ είναι που θεωρώ ότι η σημειωτική έχει κάτι να μας

διδάξει σήμερα.
• Και μάλιστα θα έλεγα ότι η σημειωτική όχι μόνο μας είναι
χρήσιμη σήμερα, μας είναι απολύτως απαραίτητη.
• Μας είναι απαραίτητη ως μεθοδολογία που ξεσκεπάζει τα
ιδεολογικά μηνύματα μέσα στις εικόνες που μας
βομβαρδίζουν, μέσα στις καθημερινές πρακτικές που
ακολουθούμε.
• Η σημειωτική μας είναι απαραίτητη ως κριτική ανάλυση της
ιδεολογίας
 Σημειωτική ως κριτική της ιδεολογίας

Εδώ πρέπει να σας κάνω μια μικρή ιστορική αναδρομή.

• Θα ξέρετε ενδεχομένως ότι μέχρι το 1962, η Αλγερία ήταν
μια αποικία της Γαλλίας.
• Στη δεκαετία του 1950 μαίνεται εκεί ένας επίμονος και
σκληρός απελευθερωτικός πόλεμος.
• Η Γαλλία, όπως άλλες αποικιοκρατικές χώρες, θεωρεί
φυσικά ότι η Αλγερία πρέπει να μείνει γαλλική.
• Η Αλγερινοί έχουν άλλη γνώμη.
• Το θέμα είχε διχάσει βαθειά τη κοινή γνώμη στη Γαλλία, σε
βαθμό που η απόφαση το 1962 του τότε πρόεδρος της
Γαλλίας Charles de Gaulle να αποχωρίσουν οι γαλλικές
δυνάμεις από τη Αλγερία οδήγησε σε δύο προσπάθειες
δολοφονίας του.
• Το 1955, όσο μαίνεται ο πόλεμος στην Αλγερία, το γαλλικό
περιοδικό Paris-Match, που έχει τότε περίπου 1,5 εκατομμύρια
αναγνώστες, δημοσιεύει στο εξώφυλλο μια φωτογραφία που
παριστάνει έναν νεαρό μαύρο στρατιώτη, ντυμένο με τη στολή του
γαλλικού στρατού, που χαιρετά τη γαλλική σημαία (είναι το
νούμερο 326, 25 Ιουνίου 1955 και βρίσκεται στο
http://anciensnumeros.parismatch.com/an/search).
• Όταν ο Roland Barthes το 1957 ήθελε να εξηγήσει γιατί η
σημειωτική είναι απολύτως απαραίτηση, αναφερόταν σε αυτήν την
εικόνα.
• Την περιγράφει, όπως εγώ μόλις την περιέγραψα:
• ένας νεαρός μαύρος ντυμένος με γαλλική στολή δίνει τον
στρατιωτικό χαιρετισμό με τα μάτια στραμμένα προς τη γαλλική
σημαία.
• Αυτό, λέει ο Barthes, είναι η άμεση δηλωτική σημασία της εικόνας.
Αλλά η συνδηλωτική σημασία είναι πολύ ευρύτερη και πιο
ύπουλη.

• Αυτή η εικόνα μου λέει, γράφει ο Barthes,

• Ότι η Γαλλία είναι μια μεγάλη Αυτοκρατορία, ότι όλα τα
παιδιά της, χωρίς φυλετικές διακρίσεις, την υπηρετούν
πιστά στις ένοπλες δυνάμεις της και ότι δεν υπάρχει πιο
αποστωμωτική απάντηση στους κριτικούς της
υποτηθέμενης αποικιοκρατίας από το ζήλο αυτού του
μαύρου να υπηρετήσει τους καταπιεστές του (Mythologies
201)
• Δηλαδή, ο Barthes λέει ότι αυτή η φωτογραφία είναι ένας
μύθος: ο μύθος ότι οι γηγενείς λαοί στις αποικίες είναι
πανευτυχείς κάτω από τη γαλλική κυριαρχία και δεν ζητά
τίποτε καλύτερο από το να μείνουν αποικιοκρατούμενοι.
• Πιστεύω ότι το επιχείρημα του Barthes το 1957 δεν έχει
χάσει τίποτε από τη πειστική του δύναμη το 2014.
• Το κατά πολύ πιο σημαντικό χαρακτηριστικό της
σημειωτικής – σήμερα ίσως πιο σημαντικό παρά ποτέ −
είναι η αποτελεσματικότητά της ως εργαλείου ανάλυσης
των ιδεολογικών προϋποθέσεων που θεμελιώνουν όλα τα
πολιτισμικά φαινόμενα, από τα σχολικά εγχειρίδια μέχρι την
πρωτοποριακή τέχνη.

• Αφού τα βλέπει όλα ως κείμενα προς ανάλυση, η

σημειωτική μεθοδολογία μπορεί να δείξει
• πώς είναι κατασκευασμένα τα κείμενα, οι εικόνες και οι
πρακτικές που μας περικυκλώνουν,
• ποιους κώδικες αξιοποιούν,
• πώς τους συσχετίζουν για να δημιουργήσουν το μήνυμα ότι
«έτσι είναι ο κόσμος, έτσι είναι ο άνθρωπος, έτσι είναι η
πραγματικότητα και έτσι πρέπει να είναι».
• Μέχρι και σήμερα, η σημειωτική είναι το καλύτερο εργαλείο
που έχουμε για την κριτική αποδόμηση των ιδεολογικών
κειμένων.
• Να είναι αυτός ο λόγος που μας λένε ότι είναι ξεπερασμένη;
 Peirce
• Δεν ισχύει το ίδιο για τον ορισμό του σημείου, τον οποίο
δίνει ο Peirce, επειδή γι’ αυτόν το σημείο συνεπάγεται
μία τριαδική σχεσιακή δομή.
• Πρώτος όρος της είναι
• το representamen (το αναπαριστάν) - που αποκαλεί
επίσης «σημείο» ο Peirce- το οποίο, μεταφέρει
σημασία, αντιπροσωπεύοντας με κάποιον τρόπο κάτι
(οτιδήποτε) άλλο,
• το αντικείμενό του (object), που είναι ο δεύτερος όρος
της σχέσης, κατά τέτοιον τρόπο ώστε να προκαλεί μία
αντίδραση, μία ιδέα ή αλλιώς την ερμηνεία της
σημασίας του από έναν ερμηνευτή,
• το ερμηνεύον (interpretant), που είναι ο τρίτος όρος της
σχέσης και έχει την ίδια σχέση με το αντικείμενο.

• Για τον Peirce, αυτή η τριαδική σχέση είναι μία

αναπαράσταση (representation).
• Το ερμηνεύον δεν είναι ο ερμηνευτής που δέχεται το
σημείο (ο προοριζόμενος), αλλά μία νέα αναπαράσταση
που αναφέρεται στο ίδιο αρχικό αντικείμενο, επειδή,
προκειμένου αυτό να υποδειχθεί, πρέπει να
κατονομαστεί με τη βοήθεια άλλου σημείου, το οποίο
έχει, με τη σειρά του, άλλο ερμηνεύον κ.ο.κ. χωρίς τέλος
(εικ. 6.).
• Αυτή η αλυσίδα των ερμηνευόντων είναι μία διαδικασία
απεριόριστης σημείωσης (unlimited semiosis), από την
οποία προκύπτει ότι η δυναμική της σημείωσης
ανελίσσεται στο εσωτερικό της σφαίρας των σημείων.
Ο μηχανισμός της απεριόριστης σημείωσης (βάσει
του Peirce).

ερμηνεύον 3

αναπαριστάν 3ερμηνεύον 2

αναπαριστάν 2ερμηνεύον 1

αναπαριστάν 1 αντικείμενο 1

• To representamen του Peirce ταυτίζεται με το

σημαίνον του Saussure, ενώ το ερμηνεύον
καλύπτει, υπερκαλύπτοντάς το, το
σημαινόμενο.
• Προφανώς με βάση αυτό το τρίγωνο του Peirce,
οι Charles K. Ogden και Ivor A. Richards
διατύπωσαν ένα τρίγωνο, το οποίο
περιλαμβάνει στην κάτω αριστερά γωνία του το
σύμβολο (symbol), τη σκέψη/αναφορά
(thought/reference) στην κορυφή του και το
αναφερόμενο (referent) στην κάτω δεξιά γωνία
του (Ogden και Richards 1923).
• Ενώ η θέση του Saussure κατά της ονοματολογίας αποκλείει κάθε συσχετισμό με φαινόμενα του
έξω κόσμου, δεν συμβαίνει γενικά το ίδιο με τη σημειωτική του Peirce.
• O τελευταίος διακρίνει τρία είδη σημείων.
• Το πρώτο είναι η εικόνα (icon), την οποία θεωρεί ως το απλούστερο είδος και ορίζει ως σημείο
με φυσική ομοιότητα ή αναλογία ως προς αυτό που αντιπροσωπεύει.
• Το δεύτερο είναι ο δείκτη (intex), o οποίος καθορίζεται ως άμεσο αισθητηριακό δεδομένο (της
όρασης, της ακοής, της οσμής, κλπ.), το οποίο συσχετίζεται στον χώρο ή τον χρόνο με και, άρα,
συνεπάγεται ένα άλλο, εξωτερικό δεδομένο (π.χ., η θέαση καπνού είναι δείκτης της ύπαρξης
φωτιάς, τα ίχνη όπλων στο έδαφος είναι δείκτης της διέλευσης αλόγου).
• Το τρίτο είδος σημείων είναι το σύμβολο (index), το οποίο εκπροσωπείται από τη γλώσσα και
για τη σταθεροποίηση του νοήματος του οποίου είναι κριτική η σχέση του με άλλα σύμβολα.
• Άρα, το αντικείμενο του Peirce έχει σημειωτικό χαρακτήρα μόνο στην περίπτωση του σημείου-
σύμβολο, οπότε και μπαίνει στο πεδίο του συμβατικού, ενώ στις περιπτώσεις της εικόνας λόγω
φυσικής ομοιότητας και του δείκτη είναι ένα εξωτερικό δεδομένο (άποψη στην οποία εξασκεί
αυστηρή κριτική ο Eco).
• Όσον αφορά, τέλος τους Ogden και Richards, το αναφερόμενο είναι εξωτερικού δεδομένο.

Είδη σημείων – επικοινωνία

• Ενδειξη
• Εικονικό
σημείο
• Σύμβολο
• Πιστός στη σωσσουριανή παράδοση, ο Eco απορρίπτει από
το σημειωτικό σύστημα το αναφερόμενο, θεωρώντας ότι η
αποδοχή του οδηγεί στην «πλάνη του αναφερομένου».
• Όταν, λοιπόν, το αναφερόμενο είναι δεδομένο του
εξωτερικού κόσμου, δεν τίθεται λόγος για σημειωτικό
σύστημα, βρισκόμαστε εκτός σημειωτικής. Ας σημειώσουμε
ότι το τρίγωνο των Ogden και Richards έχει μεγάλη
προϊστορία, επειδή πρωτοδιατυπώθηκε από τους Στωικούς
φιλοσόφους. Με την ορολογία τους, το σύμβολο είναι το
«σημαίνον», η φωνή, η αναφορά είναι το «σημαινόμενο», η
κατάσταση που δηλώνεται από τη φωνή και
αντιλαμβανόμαστε στον νου και, τέλος, το αναφερόμενο
είναι το «τυγχάνον», το εξωτερικό δεδομένο.

Οι ονομασίες των τριών κορυφών του τριγώνου, σύμφωνα με τους θεωρητικούς, τους οποίους
αναφέραμε

• Στωικοί: σημαινόμενο
• Saussure: σημαινόμενο
• Hjelmslev: μορφή του περιεχομένου
• Peirce: ερμηνεύον
• Ogden και Richards: αναφορά

• Στωικοί: σημαίνον
• Saussure: σημαίνον
• Hjelmslev: μορφή της έκφρασης
• Peirce: αναπαριστάν
• Ogden και Richards: σύμβολο

• Στωικοί: τυγχάνον
• Saussure: -
• Hjelmslev: -
• Peirce: αντικείμενο
• Ogden και Richards: αναφερόμενο
• Το τρίγωνο αυτό είναι μη σημειωτικό, όταν η κορυφή (Γ) συνδέεται με εξωτερικό
δεδομένο, όπως είναι η περίπτωση των Στωικών, των Ogden και Richards και του
Peirce, όταν αναφέρεται σε εικόνες που υποτίθεται ότι έχουν φυσική ομοιότητα με το
αντικείμενο που απεικονίζουν (π.χ., σε μία φωτογραφία) ή σε δείκτες.

• Γίνεται με τον Peirce σημειωτικό, όταν αναφέρεται σε εικόνες που έχουν αναλογική
σχέση με το αντικείμενο που απεικονίζουν (π.χ., σε ένα διάγραμμα) ή το σημείο
είναι σύμβολο. Σ’ αυτήν την περίπτωση, ο Peirce διασταυρώνεται με τη
σωσσουριανή παράδοση, το σημείο του, όμως, δεν παύει να θεμελιώνεται στην ιδέα
της αναπαράστασης.

• Ένα χάσμα χωρίζει αυτήν την ιδέα από τη θεμελίωση, την οποία κάνει ο Saussure,
στο σύστημα της Γλώσσας, με βάση την έννοια της Γλώσσας με βάση την έννοια
της αξίας, η οποία διέπει τις σχέσεις μεταξύ των όρων της Γλώσσας (βλ. …) και δεν
αφήνει καμμία θέση για την έννοια της αναπαράστασης. Δηλαδή, η έννοια της
αναπαράστασης αντιστοιχεί στη σχέση ενός σημείου με αυτό, το οποίο αναπαριστά,
ενώ η έννοια της αξίας, στη σχέση ενός σημείου με ένα άλλο σημείο

• Ο εξοβελισμός του αναφερομένου από τη σημειωτική της

Γλώσσας ευθυγραμμίζεται πλήρως με την αρχή του συμβατικού
της Γλώσσας.
• Συμβαδίζει με την άποψη, για να ακολουθήσουμε τον Eco, ότι η
σημασία είναι πολιτισμικής φύσης, επειδή η κοινωνία
κατασκευάζει έναν πολιτισμικό κόσμο, και, γι’ αυτόν τον λόγο, το
σημαινόμενο είναι μία πολιτισμική μονάδα (unità culturale).
• Επειδή μία τέτοια προσέγγιση θα μπορούσε να δώσει την
αίσθηση μιας υπερβολικά αφηρημένης θεωρητικής σύλληψης,
καλό είναι να δούμε πώς εμφανίζεται στην καθημερινή
πραγματικότητα.
• Ιδιαίτερα διαφωτιστικό είναι το εξής παράδειγμα, κλασικό στη
βιβλιογραφία, το οποίο δίνει ο Hjelmslev (1961:54) με αναφορά
σε τρεις γλώσσες, τις δανική, γερμανική και γαλλική, στις οποίες ο
Eco (1972: 73-74) προσθέτει την ιταλική και εμείς την ελληνική
και αγγλική. Για λόγους απλοποίησης, παραλείπονται τα «μικρά
δάση» (αλσύλιο/άλσος) – αγγλικό αντίστοιχο copse/grove,
γερμανικά Gehölz)

Το σημαινόμενο ως πολιτισμική
μονάδα
Δανικά Γερμανικά Γαλλικά Ιταλικά Ελληνικά Αγγλικά

Baum arbre albero δέντρο tree

trae

legno ξύλο

Holz bois wood

bosco

skov δάσος

Wald forêt foresta forest

• Παρατηρούμε ότι μόνον η γαλλική και η αγγλική γλώσσα
παρουσιάζουν τους ίδιους τεμαχισμούς του πεδίου των
σημαινομένων, ενώ όλες οι άλλες συγκρίσεις ανά δύο των
γλωσσών δείχνουν διαφοροποιήσεις.
• Το τυχαίο αυτό παράδειγμα αναδεικνύει το γεγονός ότι οι
διάφορες γλώσσες τεμαχίζουν διαφορετικά το πεδίο. Αυτό το
συμπέρασμα δεν αντικρούεται από την παραπάνω σύμπτωση
γαλλικής και αγγλικής γλώσσας, επειδή καταλαβαίνουμε εύκολα
ότι όσο αυξάνεται το σύνολο των λέξεων τόσο αναδεικνύεται η
διαφοροποίηση μεταξύ γλωσσών.

• Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα, το οποίο και πάλι

βασίζεται στον Hjelmslev (1961: 52-53), είναι το χρωματικό
φάσμα.

• Το χρωματικό φάσμα είναι ένα συνεχές, «άμορφο συνεχές»,

όπως αναφέρει ο Hjelmslev, ανάλογο με την άμορφη φωνική
ουσία της φυσικής γλώσσας, τα ηχητικά κύματα.
• Πρόκειται περί μηκών ή συχνοτήτων κύματος, τα οποία
διεγείρουν το μάτι μέσα στο πεδίο των 400-700 περίπου
νανομέτρων (1 νανόμετρο = 10-9μ.).
• Όλοι οι πολιτισμοί τεμαχίζουν σημασιολογικά αυτό το φάσμα, με
αποτέλεσμα τον καθορισμό ενός συνόλου μονάδων, οι οποίες
είναι τα χρώματα που αντιλαμβάνεται. Όπως στην περίπτωση
των σημείων της φυσικής γλώσσας, ο τεμαχισμός του φάσματος
είναι πολιτισμικός και συμβατικός.
• Καθώς αναφέρει ο Hjelmslev, αν και υπάρχουν πολλές συγγένειες
όσον αφορά στον τεμαχισμό του χρωματικού φάσματος μεταξύ
των πιο διαδεδομένων ευρωπαϊκών γλωσσών, δεν λείπουν τα
παραδείγματα διαφορών.
• Ο Hjelmslev δίνει το εξής συγκριτικό παράδειγμα για την αγγλική
και την ουαλική (πίν. 3).

Ο τεμαχισμός του χρωματικού φάσματος από την

αγγλική και την ουαλική γλώσσα
Αγγλικά Ουαλικά

gwyrdd

green

blue glas

gray

llwyd
brown
 Το διαφορικό της Γλώσσας και η αξία
• Σε αυτόν τον διαφορικό μηχανισμό της γλώσσας, οφείλεται η
αποτελεσματικότητα της γλωσσολογικής δοκιμασίας της
αντιμετάθεσης
• βέρα, λέρα, μέρα, πέρα, σέρα, ξέρα ή,
• χρησιμοποιώντας το διεθνές φωνητικό αλφάβητο για το πρώτο
σύμφωνο κάθε λέξης:
• [v]έρα, [l]έρα, [m]έρα, [p]έρα, [s]έρα, [ks]έρα.

• O γενικός, λοιπόν, χαρακτήρας των σχέσεων = διαφορών είναι η

αξία. Ας δούμε πώς την καθορίζει ο Saussure και σε τι επίπεδο
αφαίρεσης μας οδηγεί.
• Ο Saussure παρατηρεί ότι, ενώ το σημαινόμενο αντιστοιχεί στο
σημαίνον, το ίδιο το σύνολό τους, το σημείο, σχετίζεται με τα
άλλα σημεία της Γλώσσας, δηλαδή η ίδια η σχέση σημαίνοντος-
σημαινομένου συναρτάται με αυτήν τη δεύτερη σχέση. Λόγω των
δεσμών όλων των όρων της Γλώσσας ως συστήματος μεταξύ
τους, η αξία κάθε όρου προκύπτει από τη σύγχρονη παρουσία
των άλλων.

• Πάντοτε για τον Saussure, η αξία προκύπτει από το σύστημα και

ναι μεν, στο επίπεδο των σημαινομένων, είναι «στοιχείο της
σημασίας» και αντιστοιχεί σε έννοια, αλλά η σημασία της είναι
καθαρά διαφορική και δεν καθορίζεται θετικά από το
περιεχόμενό της, αλλά αρνητικά από τις σχέσεις της με τους
άλλους όρους του συστήματος, είναι, δηλαδή, ό,τι οι άλλοι όροι
δεν είναι.
• Οποιαδήποτε σημασία δεν είναι πρωτογενής, αλλά μία
αξία που καθορίζεται από τις σχέσεις της με άλλες
παρόμοιες αξίες, και μόνο χάρι σε αυτές τις σχέσεις
υπάρχει σημασία. Η σχέση σημαίνοντος-σημαινομένου
δίνει «μία ιδέα της πραγματικότητας [της Γλώσσας]»,
αλλά δεν εκφράζει την ουσία της γλωσσολογικής
πραγματικότητας, η οποία είναι η αξία, υψηλότερου
επίπεδου σημασίας.

• Όσο πολιτισμικός είναι, καθώς είδαμε, ο τεμαχισμός του

χρωματικού φάσματος, ώστε κάθε κουλτούρα να
δημιουργήσει το σύνολο των δικών της χρωματικών
σημείων, άλλο τόσο είναι πολιτισμικές οι συνδηλώσεις των
χρωμάτων.
• Στη Δύση, χρώμα του πένθους είναι το μαύρο, στην
Ιαπωνία, το λευκό.
• Έτσι, λοιπόν, στην ελληνική κουλτούρα, και όχι μόνο,
ανάλογα με τα άλλα σημεία που περιβάλλουν το «κόκκινο»,
μπορεί αυτό, εάν αποκτήσει συνδηλωτικό χαρακτήρα, κάτι
που δεν είναι δεδομένο, δηλαδή, εάν το σημείο «κόκκινο»
(Σ1), οδηγήσει σ’ ένα νέο σημαίνον, αυτήν τη φορά
συνδήλωσης (Σα2), να σημαίνει «κίνδυνος» (όπως
συμβαίνει με την κυκλοφοριακή σήμανση) ή «πάθος» (που
συνδηλώνεται από τα κόκκινα τριαντάφυλλα) – Σο2.
• Ας περάσουμε, τώρα, σ’ ένα παράδειγμα δύο επιπέδων
συνδήλωσης, όπως συμβαίνει με το γνωστό μας ρόδι. Είτε ως
γραπτή ή προφορική λέξη, είτε ως εικόνα ή ζωντανή παρουσία,
λειτουργεί ως σημαίνον (Σα1) που παραπέμπει στον γνωστό
καρπό Σο1,
• Στην ελληνική παράδοση, το ρόδι σημαίνει «γονιμότητα», δηλαδή
το αρχικό σημείο «ρόδι» (Σ1) οδηγεί σ’ ένα νέο σημαίνον,
συνδήλωσης (Σα2), που σημαίνει «γονιμότητα» (Σο2 το ρόδι είναι
γεμάτο σπόρους).
• Η ελληνική ιδεολογία, και όχι μόνον, της οικογενείας συναρτά
άμεσα την οικογενειακή ευτυχία με την απόκτηση παιδιών και έτσι
το νέο σημείο (Σ2), που συγκροτείται από τα (Σα2) και (Σο2) οδηγεί
σ’ ένα νέο σημαίνον (Σα3), που παραπέμπει στο έσχατο
σημαινόμενο «ευτυχία» (Σο3).