ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ

ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ

Γαβριηλίδου Ζωή

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ∆ΟΜΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ

(ΜΕΡΟΣ Α' : ΙΣΤΟΡΙΑ)

Πανεπιστημιακές Παραδόσεις

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ 1999
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ...........................................................................................................2
1.1 Γιατί μελετούμε την ιστορία μιας γλώσσας ;..................................................2
1.2 Ποια η σχέση της ιστορίας μιας γλώσσας με τη δομή της ;..........................2
1.3 Πώς μελετούμε την ιστορία μιας γλώσσας ;...................................................3
1.4 Περίοδοι της Ιστορίας της Ελληνικής : ...........................................................4
2. Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΤΩΝ ΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΙΚΩΝ ΓΛΩΣΣΩΝ..............................5
2.1 Ποια η σχέση της πρωτοελληνικής με την ΙΕ ;...............................................6
3. ΠΡΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ...................................................................................................7
4. Η ΚΡΗΤΟΜΥΚΗΝΑΙΚΗ.....................................................................................8
5. ΤΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ..................................................................................................10
5.1 Στάδια γραφής .................................................................................................10
5.2 Το φοινικικό αλφάβητο ..................................................................................10
6. Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ...................................................................12
6.1 Εισαγωγή...........................................................................................................12
6.2 Τι προκάλεσε τη διαίρεση της Ελληνικής Γλώσσας σε διαλέκτους; ..........12
6.3 Πώς εξηγείται η εγγύτητα διαλέκτων γεωγραφικά απομακρυσμένων
περιοχών ; ...............................................................................................................12
6.4 Ποια τα προβλήματα ταξινόμησης των ΑΕ διαλέκτων ; ...........................13
6.5 Διαίρεση των ΑΕ διαλέκτων...........................................................................13
6.6 Η Μακεδονική διάλεκτος ...............................................................................17
6.7 Λογοτεχνικές Γλώσσες.....................................................................................17
6.8 Μορφές Κοινής.................................................................................................18
7. Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΟΙΝΗ................................................................................20
7.1 Ποιοι οι λόγοι δημιουργίας της Κοινής ; .....................................................20
7.2 Γιατί η Αττική αποτέλεσε τη βάση της Ελληνιστικής Κοινής ;..................20
7.3 Πηγές της Ελληνιστικής Κοινής ....................................................................21
7.4 Χαρακτηριστικά της Κοινής...........................................................................21
7.4.1 Φωνητική .....................................................................................................21
7.4.2 Μορφολογία..................................................................................................21
7.4.3 Σύνταξη ........................................................................................................22
7.4.4 Λεξιλόγιο ......................................................................................................22
7.5 Ποια η σχέση της Ελληνιστικής Κοινής με τη Νέα Ελληνική ; .................23
7.6 Αττικισμός.........................................................................................................23
7.7 Επίδραση της Ελληνιστικής Κοινής σε άλλες γλώσσες...............................24
8. Η ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ .........................................................................25
8.1 Απαρχές :...........................................................................................................25
8.2 Ιστορικά.............................................................................................................25
8.3 Η λατινική επίδραση στη γλώσσα.................................................................26

39
 8.4 Πηγές της ΜΕ ...................................................................................................27
8.5 Χαρακτηριστικά της ΜΕ .................................................................................27
8.5.1 Φωνητική .....................................................................................................27
8.5.2 Μορφολογία..................................................................................................27
8.5.3 Σύνταξη ........................................................................................................28
8.5.4 Λεξιλόγιο ......................................................................................................28
8.6 Η εξέλιξη της ΜΕ (ή πρώιμης ΝΕ) πριν την άλωση....................................29
8.7 Τα αρνητικά αποτελέσματα της διγλωσσίας ...............................................29
8.8 Επίδραση της ΜΕ σε άλλες γλώσσες .............................................................30
9. ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ................................................................................................30
9.1 Η νέα Ελληνική (ά φάση 1100-1453).............................................................30
9.1.1 Ιστορικά.........................................................................................................30
9.1.2 Γλωσσική κατάσταση.....................................................................................30
9.1.3 Πηγές............................................................................................................31
9.2 Χαρακτηριστικά της ΝΕ .................................................................................31
9.2.1 Φωνητική .....................................................................................................31
9.2.2 Μορφολογία..................................................................................................31
9.2.3 Σύνταξη ........................................................................................................32
9.2.4 Λεξιλόγιο ......................................................................................................32
9.3 Η έκταση της ελληνικής ..................................................................................33
9.4 Εποχή Τουρκοκρατίας 1453-1821 ..................................................................33
9.4.1 Ανακάλυψη Μητρικής Γλώσσας ................................................................33
9.4.2 Απαρχή Νεοελληνικών Σπουδών .................................................................33
9.5 Δημιουργία Τοπικών Κοινών ........................................................................34
9.6 19ος Αιώνας ......................................................................................................35
9.6.1 Καθαρισμός ...................................................................................................35
9.7 20ός Αιώνας ......................................................................................................36
9.7.1 Γλωσσικό ζήτημα..........................................................................................36
10. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΑ ΙΔΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΔΙΑΛΕΚΤΟΙ.......................................37
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ-ΑΣΚΗΣΕΙΣ...............ΣΦΑΛΜΑ! ΔΕΝ ΕΧΕΙ
ΟΡΙΣΤΕΙ ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ.
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ..............................................................................39
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.......................................................................................................41

40
 Α. ΙΣΤΟΡΙΑ

1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
1.1 Γιατί μελετούμε την ιστορία μιας γλώσσας ;

Μελετούμε μια γλώσσα για να τη γνωρίσουμε καλύτερα. Σε

περίπτωση μάλιστα που αυτή ανήκει σε ένα λαό με λαμπρή
ιστορία και πολιτισμό η ανάγκη μελέτης της ιστορίας της γλώσσας
αυτής αποκτά ακόμη μεγαλύτερη βαρύτητα. Μέσα στη γλώσσα οι
λέξεις είναι φορείς ιδεών. Επομένως, η μελέτη της ιστορίας μιας
γλώσσας μας αποκαλύπτει το πολιτισμικό επίπεδο του λαού που τη
μιλάει. Αυτό καθίσταται ακόμη πιο επιτακτικό για τη μελέτη της
ελληνικής, που είναι η γλώσσα με τη μεγαλύτερη επιρροή στην
Ευρώπη απ΄ ό,τι οι υπόλοιπες ΙΕ γλώσσες (π.χ. ινδική, ιρανική) ή
άλλες γλώσσες μη ΙΕ (αιγυπτιακή, κινεζική) με εξίσου παλιά ή και
αρχαιότερα γλωσσικά μνημεία.

1.2 Ποια η σχέση της ιστορίας μιας γλώσσας με τη δομή της ;

Δομή υπάρχει σε κάθε ιστορική φάση της γλώσσας, ακόμη και στα
μεταβατικά στάδια, παρά τις όποιες αλλαγές βρίσκονται σε εξέλιξη
ή πραγματοποιούνται. Γενικά, σε κάθε ιστορική φάση της γλώσσας
υπάρχουν κάποια σταθερά στοιχεία στο σύστημα υπάρχει, όμως,
περιθωριακά και μια δυναμική που είναι αυτή που θα οδηγήσει
σταδιακά στη δομή της επόμενης φάσης. Το γλωσσικό σύστημα
είναι φορέας συντηρητισμού παράλληλα με το δυναμισμό που
κρύβει. Ανάλογα με το ποια από τις δύο τάσεις ευνοείται κατά την
ιστορική διαδρομή μιας γλωσσικής κοινότητας, μιλάμε για
περιόδους με σχετική γλωσσική νηνεμία ή για περιόδους, όπου η
γλωσσική αλλαγή βρίσκεται σε έξαρση. Σύμφωνα με το Meillet, η
σπουδαιότερη αιτία γλωσσικής αλλαγής είναι η απουσία
γλωσσικής ομοιογένειας της κοινότητας (γεωγραφία, επάγγελμα,
φύλο, ηλικία, τάξη).
Πώς όμως περνάμε από τη δομή μιας ιστορικής φάσης της
γλώσσας σ’ αυτήν της επόμενης;
Οι αλλαγές ξεκινούν από τη χρήση της γλώσσας δηλαδή το λόγο

2
(πβ. τη διάκριση ανάμεσα σε γλώσσα / λόγο / ομιλία) και
μπορούν να εμφανιστούν με τη μορφή λάθους, δηλαδή υπέρβασης
του συστήματος, όταν αυτό παρουσιάζει ασάφεια ή αδιαφάνεια
για τους ομιλητές. Η αδιαφάνεια, που μπορεί να οφείλεται σε
εξελίξεις και μεταβολές οδηγεί στη δημιουργία εσφαλμένων,
πολλές φορές, τύπων που πλάθονται κατ’ αναλογία με άλλους
σαφέστερους ή ομαλότερους (π.χ από ανέκαθεν αντί ανέκαθεν, γιατί
το επίθημα –θεν έχει χάσει τη σημασιολογική του διαφάνεια,
επομένως ομιλητής καταφεύγει στη χρήση της πρόθεσης από για να
δηλώσει αυτό που παλιά σαφώς δήλωνε το -θεν).
Η ιστορία έχει δείξει ότι αυτά που σε μια εποχή θεωρούνται λάθη
αποτελούν δυνάμει τη δομή της επόμενης φάσης, αν τα δεχτεί
συνολικά η γλωσσική κοινότητα. Βέβαια, υπάρχουν πολλών ειδών
λάθη : υπάρχουν λάθη ενδιαφέροντα, που οι γλωσσολόγοι
«βάζουν σε εισαγωγικά» και μελετούν περαιτέρω, θεωρώντας τα
υφολογικές ποικιλίες εξαρτώμενες από το είδος του λόγου
(προφορικός / γραπτός, π.χ. παρήγγειλέ μου έναν καφέ) ή άλλους
κοινωνιογλωσσολογικούς παράγοντες (πάμε πλατεία, του
δικαστήριου, πιο καλύτερος / γρηγορότερος,) και άλλα λιγότερο
ενδιαφέροντα για τη δομή της γλώσσας. Επομένως, σε κάθε
ιστορική φάση της γλώσσας συνυπάρχει το παλιό με το καινούριο
(πβ. ειμί-είμαι). Η αλλαγή αποτελεί αυτοάμυνα των γλωσσών αφού
έτσι διαιωνίζεται ο βασικός σκοπός τους, που είναι η επικοινωνία
και η συνεννόηση ανάμεσα στα μέλη της ίδιας γλωσσικής
κοινότητας. Για το λόγο αυτό δεν απειλούν τη γλώσσα μας με
εκφυλισμό.

1.3 Πώς μελετούμε την ιστορία μιας γλώσσας ;

Η μελέτη των διαδοχικών γλωσσικών καταστάσεων που

παρουσιάζει μια γλώσσα επιτυγχάνεται με την περιγραφή των
γλωσσικών φαινομένων συγχρονικά (κατά περιόδους) και την
παρουσίαση των αλλαγών που εμφανίζει μια γλωσσική κατάσταση
σε σχέση με τις προηγούμενή της.
Ο καθορισμός των χρονολογικών ορίων των περιόδων της
ιστορίας της ελληνικής δεν μπορεί παρά να έχει συμβατικό
χαρακτήρα, γιατί τα γλωσσικά φαινόμενα δεν ορίζονται χρονικά
με απόλυτη ακρίβεια.

3
1.4 Περίοδοι της Ιστορίας της Ελληνικής :

Προϊστορική Περίοδος : Ινδοευρωπαϊκή - /3000

Α. Πρωτοελληνική 3000-2000
Ιστορική Περίοδος : Β. Αρχαία Ελληνική 1400-300
Γ. Αλεξανδρινή Κοινή 323 πΧ- 330 μΧ
Δ. Μεσαιωνική 600-1100
Ε. Νέα Ελληνική 1100- /
-Πρώιμη Ελληνική 1100-1453
-Τουρκοκρατία 1453-1821
Καθαρισμός 19ος αιώνας
Δημοτικισμός 20ος αιώνας

4
2. Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΤΩΝ ΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΓΛΩΣΣΩΝ

Οι 2.800 γλώσσες που μιλιούνται στον κόσμο σήμερα

κατατάσσονται σε ευρύτερες συγγενικές ομάδες που ονομάζονται
οικογένειες. Οι κυριότερες από αυτές είναι οι : Ινδοευρωπαϊκή,
Ουραλοαλταϊκή (Φιλανδική, Ουγγρική, Τουρκική,
Πρωτοβουλγαρική, Μογγολική), Ιαπωνο-κορεατική, Σημιτο-
χαμιτική (Εβραϊκή, Αραβικές γλώσσες, Αιθιοπική), Σινο-θιβετιανή
(Κινεζική, Θιβετιανή, Βιρμανική, Ταϊλανδική), Δραβιδικές
γλώσσες (στη Ν. Ινδία και Σρι Λάνκα), Μαλαισιο-πολυνησιακή,
Ινδιάνικες γλώσσες, Νεγρο-αφρικανικές γλώσσες.
Όπως είναι γνωστό, η Ελληνική ανήκει στην ομάδα των ΙΕ
γλωσσών. Οι ΙΕ γλώσσες ανήκουν στις κλιτές γλώσσες και
μιλιούνται περίπου από ένα δισεκατομμύριο ανθρώπους. Δεν
γνωρίζουμε με ακρίβεια που κατοικούσαν οι ΙΕ. Κάποιοι
υποστηρίζουν πως κατοικούσαν σε ένα οροπέδιο ανάμεσα στο
Ιράν και την Ινδία. Άλλοι τοποθετούν την κοιτίδα τους στην Ασία
(Krahe). Άλλοι στη Γερμανία (Geiger). Άλλοι στη Βαλτική (Hirt).
Επικρατέστερη είναι η άποψη πως οι ΙΕ κατοικούσαν στα Αλτάια
Όρη (μεταξύ Σιβηρίας, Μογγολίας, Κίνας). Διαφωνίες υπάρχουν,
επίσης, ως προς το αν ήταν ενιαίος λαός ή διαχωρισμένος σε φυλές,
που συνυπήρχαν στο ίδιο μέρος.
Η ΙΕ οικογένεια γλωσσών περιλαμβάνει εκτός από την ελληνική
τις εξής γλώσσες : Ινδοϊρανική, Τοχαρική, Αρμενική, Αλβανική,
Χετιτική, Ιταλική, Κελτική, Τευτονική, Βαλτοσλαβική.

ΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΙΚΗ

Ελληνική Ινδική Λατινική Γερμανική

αγρός ajer ager acker
πατήρ pitâ pater vater
εξ sash sex sechs
επτά saptà septem sieben

5
2.1 Ποια η σχέση της πρωτοελληνικής με την ΙΕ ;

Η Πρωτο-ελληνική παρουσιάζει ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά

με την ΙΕ. Διατήρησε :
1) Το μουσικό τονισμό της.
2) Το φωνηεντικό σύστημα της ΙΕ. Αναπτύχθηκε βέβαια και ο
νόμος της τρισυλλαβίας. Διατήρησε το f (δίγαμα) και την έλλειψη
συναίρεσης.
3) Δυϊκό, τρία γένη, εγκλίσεις και ενεργητική, μέση και παθητική
φωνή, αόριστο, παρακείμενο, αύξηση, αναδιπλασιασμό.
4) Γενική απόλυτο.

Παράλληλα εμφάνισε και κάποιες καινοτομίες :

1) αλλαγές στο συμφωνικό σύστημα (χάνονται τα κλειστά ηχηρά

δασέα bh, dh, gh και μετατρέπονται σε άηχα δασέα ph, th, kh (φ,θ,χ)
bhrater/phrater, bher/φέρω). Χάνονται τα αρχικά s και j, τα οποία
στην αττική διάλεκτο διατηρούνται σαν δασύνσεις πχ.
Septm/επτά/septem, ος. Εξαφανίζονται τα τελικά σύμφωνα πλην των
ς, ν, ρ. Επίσης, αποδίδει με διαφορετικό τρόπο μια σειρά
χειλοϋπερωικών kw, gw, ghw. Στη λατινική τα συμπλέγματα αυτά
συρρικνώνονται σε qu. Η Ελληνική τα μετατρέπει ανάλογα με το τι
έπεται :
α) όταν ακολουθεί κλειστό μπροστινό φωνήεν i, e τα μετατρέπει σε
t,d,th πχ kwid > τι
β) όταν ακολουθεί a,o τα μετατρέπει σε p, b, ph
γ) όταν ακολουθεί u τα μετατρέπει σε k, g, gh
2) Απλοποίηση της κλίσης (από 8 πτώσεις μένουν 5). Χάνεται η
οργανική, αφαιρετική, τοπική.
3) Περιορισμένη απλοποίηση των ρηματικών ριζών (λείπω, έλιπον,
λέλοιπα).
4) Δημιουργία άρθρου από τη δεικτική αντωνυμία.
Το γεγονός ότι η Ελληνική παρουσιάζει νεωτερισμούς, οι οποίοι τη
διαφοροποιούν από την ΙΕ, δείχνει ότι αναπτύχθηκαν
διαφορετικές τάσεις μέσα στην ίδια τη γλώσσα, αλλά και ότι θα
πρέπει να δέχτηκε επιδράσεις από τους πληθυσμούς με τους
οποίους οι έλληνες ήρθαν σε επαφή. Αυτό συνέβη και κατά τη
διάρκεια της καθόδου τους προς το νότο, αλλά και κατά την
εγκατάστασή τους στον ελληνικό χώρο. Η επίδραση των εγχώριων

6
πολιτισμών (που γενικά ονομάζονται μεσογειακός πολιτισμός)
διαπιστώνεται στο ελληνικό λεξιλόγιο.

3. ΠΡΟΕΛΛΗΝΙΚΗ

Ένα από τα προβλήματα που απασχόλησαν την έρευνα της

ιστορίας της Ελληνικής ήταν το εξής : Ποια ή ποιες γλώσσες
μιλιόνταν στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και
συγκεκριμένα στην Ελλάδα και το Αιγαίο πριν έλθουν τα ΙΕ φύλα
(δηλ. γύρω στα μέσα της 3ης χιλ. πΧ). Τα ελληνικά φύλα, όταν
κατέβηκαν στη χερσόνησο, συνάντησαν εκεί ένα ξένο λαό, με
διαφορετική (μη ινδοευρωπαϊκή) γλώσσα και πολιτισμό, ένα λαό
που η παράδοση, ως την κλασική εποχή, αναφέρει με το όνομα
Πελασγοί. Πολλοί ερευνητές μιλούν για δύο υποστρώματα, ένα
παλαιότερο, μικρασιατικό μεσογειακό (Κάρες, Λέλεγες) και ένα
δεύτερο μεσοευρωπαϊκό που αντιπροσωπεύεται από τους
Πελασγούς (και για πολλούς συγγενεύει με τους Ετρούσκους).
Πάντως οι μεσογειακοί πολιτισμοί που προϋπήρχαν πρέπει να
ήταν εξαιρετικά ανεπτυγμένοι, όπως συμπεραίνουμε από το
γεγονός ότι μας δάνεισαν όρους που αντιπροσωπεύουν
εξελιγμένες πολιτιστικές έννοιες (π.χ. το πάνθεον Αθηνά, Αφροδίτη,
Ερμής, Γίγας, Τιτάν, άναξ, βασιλεύς, ειρήνη, θεός, λαός, τύραννος) ή
αντικείμενα (ασπίς, γέφυρα, πλίνθος, μέγαρον, σωλήν, κάλαθος,
θάλαμος, ξίφος, σάλπιγξ).

Άλλες προελληνικές λέξεις που ενσωματώθηκαν στο ΙΕ λεξιλόγιο

και που δηλώνουν φυτά, ζώα, τοπωνύμια, αντικείμενα
χαρακτηριστικά του μεσογειακού πολιτισμού είναι τα εξής :

• φυτά : νάρκισσος, ρόδον, ορίγανος, κυπάρισσος, υάκυνθος, σύκον,

δάφνη.
• ζώα : βόλινθος, λάρος, σίαλος
• ψάρια : αθερίνη, γαλέος, κολίας, κωβίος, σκόμβρος, χάννη, ερυθρίνος,
σπάρος.

καθώς και τα ακόλουθα επιθήματα που συναντάμε σε τοπωνύμια :

• -νθος : Ολυνθος, Κόρινθος, Ερύμανθος

• -σσος : Κνωσσός, Ιλισσός, Παρνασσός

7
• -ρνα : Μύκαρνα, Φαλάσαρνα
• -ηττός / -ησσός : Κηφησσός, Λυκαβηττός, Υμητός
• -μνα : Κάλυμνα, Ρέθυμνα, Μήθυμνα

4. Η ΚΡΗΤΟΜΥΚΗΝΑΙΚΗ

Η Κρητομυκηναϊκή θεωρείται μια αρχαϊκή, συντηρητική αρχαία

ελληνική διάλεκτος και γραμμική Β’ είναι η γραφή με την οποία
αναπαραστάθηκε η διάλεκτος αυτή. Πριν από την
αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β’ το παλαιότερο γραπτό
μνημείο της ελληνικής θεωρούνταν το κανάτι του Διπύλου (8ος πΧ
αι.). Βρέθηκαν όμως στην Κνωσσό (3000) στην Πύλο (1000) και στις
Μυκήνες (100) πήλινες πινακίδες που χρονολογούνται από το 14ο-
12ο αι. π.Χ. Είναι γραμμένες σε συλλαβική γραφή η οποία
ονομάστηκε Γραμμική Β’ σε σχέση προς την προγενέστερη Γραμμική
Α’ (αφηρημένοι συνδυασμοί γραμμών που αποτελούν εξέλιξη της
μινωϊκής ιερογλυφικής γραφής, της οποίας τα ιδεογράμματα
απεικονίζουν αντικείμενα όπως πουλιά, αγγεία, κτλ. και της
οποίας κυριότερο μνημείο είναι ο Δίσκος της Φαιστού) η οποία δεν
έχει ακόμη αποκρυπτογραφηθεί. Δε γνωρίζουμε κατά πόσο η
Γραμμική Β’ αποτελεί εξέλιξη της Γραμμικής Α’ ή αν και οι δυο
συνεχίζουν ένα παλαιότερο είδος γραφής. Οι πινακίδες σε
Γραμμική Β’ περιέχουν κείμενα οικονομικά, διοικητικά καθώς και
καταλόγους με ονόματα σκλάβων και τεχνιτών, κτηματολόγια,
πίνακες με ονόματα εργαλείων, κτλ.

Η Γραμμική Β’ αποκρυπτογραφήθηκε από τον άγγλο αρχιτέκτονα

Ventris το 1952 και περιλαμβάνει 1) φωνογράμματα αλλά και 260
ιδεογράμματα, όταν αναφέρονται αριθμοί, μέτρα, έμψυχα όντα
και 2) 90 συλλαβογράμματα (σημάδια που δηλώνουν ΣΦ, ΣΣΦ ή
Φ). Μερικά από τα συλλαβογράμματα δεν έχουν
αποκρυπτογραφηθεί με βεβαιότητα.

Το πρώτο βήμα στην προσπάθεια αποκρυπτογράφησης μιας

άγνωστης γραφής είναι η ανάλυση των κειμένων. Οι αρχαιολόγοι
κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι επρόκειτο για οικονομικά κείμενα.
Ήταν αμέσως προφανές ότι υπήρχε ένα απλό αριθμητικό σύστημα.
Επίσης υπήρχαν εικονογάμματα που μπορούσαν να ταυτιστούν

8
εύκολα. Η κατεύθυνση της γραφής ήταν προφανής, αφού οι
περισσότερες σειρές αρχίζουν στο αριστερό μέρος της πινακίδας
και μένουν κενές στο αριστερό. Στη συνέχεια, ετοιμάστηκαν
κατάλογοι συχνότητας των σημείων και ομάδων σημείων, για να
να ανακαλυφθούν ομάδες που αρχίζουν με τον ίδιο τρόπο, αλλά
έχουν διαφορετικό τέλος (κατάληξη) και αντίστροφα. Η
αμερικανίδα Alice Kober διαπίστωσε πως υπήρχαν ομάδες
σημείων που απαντούσαν σε τρεις διαφορετικές μορφές και
υπέθεσε ότι πρέπει να αντιπροσωπεύουν κάποιου είδους κλιτικές
καταλήξεις. Στην αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β’, αν η
γλώσσα που αναπαρίστανε το σύστημα γραφής ήταν γνωστή δεν
θα ήταν πολύ δύσκολο να αποδοθεί αξία στα σημεία. Ωστόσο, η
Γραμμική Β’ θεωρούνταν αρχικά Κρητική γραφή που
απροσδόκητα βρέθηκε στην ηπειρωτική Ελλάδα σε ένα μυκηναϊκό
ανάκτορο. Στο σημείο αυτό οι επιστήμονες βοηθήθηκαν
σημαντικά από τη συλλαβική γραφή της Κύπρου που είχε ήδη
αποκρυπτογραφηθεί (1870). Ο Evans παρατήρησε ότι μια
πινακίδα που απαριθμούσε άλογα περιείχε τη λέξη 6+ και ότι αυτό
στην Κυπριακή γραφή θα διαβάζονταν po-lo. Όμως πωλος είναι η
ελληνική λέξη για το πουλάρι. Παίρνοντας υπόψην του και άλλα
δεδομένα ο Ventris υποστήριξε την άποψη ότι η Γραμμική Β’
αναπαριστούσε ελληνική γλώσσα. Όλα αυτά τα στοιχεία
παρουσιάστηκαν σε ένα άρθρο με τίτλο «Μαρτυρία για ελληνική
διάλεκτο στα Μυκηναϊκά χρόνια», γραμμένο από κοινού από τους
Ventris και Chadwick και δημοσιευμένο στο Journal of Hellenic
Studies το 1953.

Αυτό το σύστημα γραφής δεν κάνει διακρίσεις που είναι

απαραίτητες για τη γραφή της ελληνικής (π.χ. 1) δεν σημειώνει τα
τελικά σύμφωνα to-ko-so-ta / τοξότης, 2) δεν σημειώνει τις
διφθόγγους e-ke / έχει, 3) από τα υγρά εμφανίζεται μόνο το r : me-ri
/ μέλι, pu-ro / Πύλος, 4) όλα τα σύμφωνα εμφανίζονται με μια σειρά,
τα άηχα k, p, t : te-ke / θήκη, ki-to / χιτών, 5) δεν γίνεται διάκριση
μακρών και βραχέων φωνηέντων : pa-te / πατήρ, κτλ), έτσι
συμπεραίνουμε ότι πρόκειται για ένα σύστημα γραφής που οι
έλληνες δανείστηκαν από άλλους.

Με την καταστροφή των κρατών του κρητομυκηναϊκού

πολιτισμού εξαφανίστηκε και η Γραμμική Β’.

9
5. ΤΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ
5.1 Στάδια γραφής

Η γραφή ξεκίνησε με τη σημασιογραφία : αρχικά, οι άνθρωποι

χάραζαν σε σπηλιές έννοιες-εικόνες. Σε ένα επίσης πρώιμο στάδιο
χρησιμοποιήθηκε η εικονογραφική ή ιδεογραφική γραφή, η οποία έχει
το μειονέκτημα ότι δεν μπορεί να παραστήσει τις αφηρημένες
έννοιες. Στη συνέχεια έχουμε τις φωνογραφικές γραφές (Γραμμική
Β’, σφηνοειδής των Σουμερίων, Κυπριακή, κτλ). Τέλος τις
αλφαβητικές γραφές, όπου υπάρχει αντιστοιχία σημείου και
φθόγγων. Κάθε φθόγγος έχει το δικό του σημάδι.

Τα συστήματα γραφής που χρησιμοποιήθηκαν στον ελληνικό

χώρο είναι α) Ιερογλυφική γραφή (2000-1750), β) Γραμμική Α’
(1700-1450), γ) Γραμμική Β’ (1450-1200), δ) Κυπρομινωϊκή γραφή
(1500-1100), ε) Κυπριακό Συλλαβάριο (6ος-4ος αι. π.Χ.), στ)
Ελληνικό Αλφάβητο (10ος αι. κ.ε) Μετά την καταστροφή των
κρητομυκηναϊκών κέντρων και του ΚΜ πολιτισμού δεν είναι
γνωστό αν και για πόσο διάστημα ακόμη χρησιμοποιούνταν η
Γραμμική Β’, γιατί μεσολαβεί μια εποχή δίχως γραπτές μαρτυρίες.
Η δεύτερη φάση της γραπτής παράδοσης της ελληνικής αρχίζει
γύρω στον 8ο αι. σε αλφάβητο και όχι σε συλλαβική γραφή.

5.2 Το φοινικικό αλφάβητο

Ολόκληρη η σειρά των ελληνικών γραμμάτων, από το άλφα μέχρι

το ταυ, είναι παρμένη από το βόρειο σημιτικό αλφάβητο, δηλαδή
το Φοινικικό (φοινικήια/φοινικίζειν). Διαπιστώνουμε μεγάλη
ομοιότητα των γραφημάτων στο σχήμα, τη σειρά, την ονομασία
και την ίδια περίπου φωνητική αξία.

Το αλφάβητο της ελληνικής μοιάζει με αυτό της Σαμάρειας, το

οποίο θα πρέπει οι έλληνες να πήραν γύρω στο 375 πΧ στη Ρόδο.

Οι αρχαϊκές πινακίδες ξεκινούν από τα δεξιά προς τα αριστερά,

πράγμα που παρατηρείται στις βόρειες σημιτικές επιγραφές σε όλο

10
το μήκος του κειμένου. Στις αρχαϊκές ελληνικές επιγραφές βέβαια
η επόμενη σειρά ξεκινούσε από τα αριστερά (βουστροφηδόν).

Επειδή το φοινικικό αλφάβητο ήταν συμφωνικό φωνογραφικό

(σημειώνει μόνο τα σύμφωνα, π.χ λγjs = λέγεις, λέγης, λέγοις, λόγος,
λόγοις, λήγεις, λήγοις, λήγης κ.τ.λ), η ελληνική χρειάστηκε να
δημιουργήσει καινούργια γραφήματα για τα φωνήεντα,
χρησιμοποιώντας άλλα φοινικικά γράμματα που της ήταν
άχρηστα (χρήση alef, he και ajin για τα α, ε, ο, το jod για το ι. Το wau
πήρε δύο μορφές υ και f). Το ελληνικό σύστημα καθιερώνει μια
αναλογία 1 : 1 μεταξύ φθόγγων και γραφημάτων. Μέχρι το τέλος
του 5ου αι. δεν γινόταν διάκριση μακρών και βραχέων
φωνηέντων. Χρησιμοποιούσαν το Ο και για το μακρό και για το
βραχύ Ο. Το 403 π.Χ. έγινε δεκτό το αλφάβητο της Ανατολικής
Ιωνικής (δηλαδή της Μιλήτου) που ήταν πιο τελειοποιημένο. Το
αλφάβητο δήλωνε το μακρό και βραχύ φωνήεν. Εισήγαγε τα
γραφήματα Ξ και Ψ και εγκαταλείφθηκε η διάκριση κάππα (πριν
από α, ε, ι) και κόππα (πριν από ο, υ). Επειδή η Ιωνική της Μιλήτου
ήταν ψιλωτική, δεν χρειάστηκε σημάδια για την ψιλή και τη
δασεία. Η Αττική όμως διάλεκτος χρησιμοποίησε το Η, το οποίο
έκοψε κάθετα, πλάθοντας έτσι την ψιλή και τη δασεία.

Οι τόνοι είναι σημάδια μεταγενέστερα που εισήγαγε τον 3ο π.Χ. αι.

ο Αριστοφάνης ο Βυζάντιος, ο οποίος ήταν ο πρώτος που χώρισε
τις λέξεις που γράφονταν ως τότε συνεχόμενα. Τα ονόματα οξεία,
βαρεία και οξυβαρεία ή περισπωμένη δόθηκαν από τους
αλεξανδρινούς γραμματικούς. Το αλφάβητο των Αθηνών
διαδόθηκε σε όλον τον ελληνικό κόσμο και σ’ άλλους λαούς
(Γότθους, Αρμένιους, Σλάβους, κτλ).

11
6. Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

6.1 Εισαγωγή

Όταν κατέβηκαν στην Ελλάδα οι πρώτοι Έλληνες, μιλούσαν ίσως

ακόμη μια αδιαφοροποίητη μορφή της ελληνικής γλώσσας την
Πρωτοελληνική. Εντούτοις, η ΑΕ παρουσίαζε ποικίλες τοπικές
διαλέκτους, που μπορούν να καταταχτούν σε ομάδες με σαφή
διακριτικά χαρακτηριστικά. Από την αρχή της ιστορικής περιόδου
κάθε περιοχή και πόλη είχε την τοπική της διάλεκτο που
χρησιμοποιούνταν στη δημόσια και ιδιωτική ζωή. Επίσης, κάθε
λογοτεχνικό είδος είχε τη δική του γλώσσα.

6.2 Τι προκάλεσε τη διαίρεση της Ελληνικής Γλώσσας σε

διαλέκτους;

Δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια τι προκάλεσε τη διαίρεση της

ελληνικής γλώσσας σε διαλέκτους. Η διαίρεση μπορεί να οφείλεται
στην παρουσία των λαών που ήταν ήδη εγκατεστημένοι στον
ελληνικό χώρο. Οι πληθυσμοί αυτοί, όταν άρχισαν να μιλούν τη
γλώσσα των νεοφερμένων, την παραποίησαν ανάλογα με τη
γλώσσα που μιλούσαν ήδη. Μπορεί, επίσης, να οφείλεται στη
διαδοχική άφιξη Ελλήνων, οι οποίοι έφερναν μαζί τους κάθε φορά
μια ελληνική γλώσσα με διαφορετικό βαθμό εξέλιξης.

6.3 Πώς εξηγείται η εγγύτητα διαλέκτων γεωγραφικά

απομακρυσμένων περιοχών ;

Οι διάλεκτοι που ανήκαν στην ίδια ομάδα δεν ομιλούνταν

πάντοτε από γειτονικούς λαούς. Μπορεί να χωριζόταν από
μεγάλες αποστάσεις και φυσικά εμπόδια. Αυτό εξηγείται αν
υποθέσουμε : 1) ότι υπήρχε αρχικά ένα ομοιόμορφο υπόστρωμα
όπου διείσδυσαν βαθμιαία άλλες διάλεκτοι και 2) ότι μετανάστες ή
άποικοι μετέφεραν τη γλώσσα από το ένα μέρος στο άλλο.

12
6.4 Ποια τα προβλήματα ταξινόμησης των ΑΕ διαλέκτων ;

Οι αρχαίοι γραμματικοί ανέφεραν την ύπαρξη 4 διαλέκτων

Αττική, Ιωνική, Αιολική, Δωρική (και μια πέμπτη την κοινή),
έχοντας υπόψην τους μόνο τις λογοτεχνικές γλώσσες. Από τις
επιγραφές όμως σώζονται στοιχεία από αρκετούς άλλους τύπους
διαλέκτων.

Η ταξινόμηση των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων δεν μπορεί να

γίνει με απόλυτη ακρίβεια διότι :
1) η μετανάστευση των ελλήνων έγινε με συνεχείς μετακινήσεις,
που είχαν ως συνέπεια την ανάμειξη των διαλέκτων (επισώρευση
της μιας διαλέκτου στην άλλη),
2) οι έλληνες ήρθαν σε επαφή με άλλους πληθυσμούς,
3) αναπτύχθηκαν νεωτερισμοί σε κάθε διάλεκτο,
4) έγινε δανεισμός λέξεων από μια διάλεκτο στην άλλη

Οι ομοιότητες που παρουσιάζουν μεταξύ τους οι διάλεκτοι

μπορούν να οφείλονται σε :

1) Στοιχεία από την εποχή της Πρωτοελληνικής

2) Ίδιες επιδράσεις στις διάφορες διαλέκτους
3) Κατάλοιπα παλαιότερης διαλέκτου σε μια νεώτερη στον ίδιο
χώρο
4) Δάνεια, παράλληλες εξελίξεις, κτλ.

6.5 Διαίρεση των ΑΕ διαλέκτων

Η βασικότερη διαίρεση των ΑΕ διαλέκτων είναι αυτή σε Δυτικές

και Ανατολικές. Στις Ανατολικές ανήκουν η Ιωνική και η Αιολική
ομάδα, ενώ τα Θεσσαλικά και Βοιωτικά ανήκουν εν μέρει στις
Δυτικές και εν μέρει στις Ανατολικές. Στις Ανατολικές ανήκει και η
Αρκαδοκυπριακή.

Οι διάλεκτοι της Αρκαδίας και της Κύπρου, παρά τη γεωγραφική

απόσταση που τις χωρίζει, είναι περισσότερο όμοιες απ' ό,τι η
Ιωνική και η Αττική. Αυτό οφείλεται στο ότι η Κύπρος αποικήθηκε,
όχι κατ’ αποκλειστικότητα από Αρκάδες, αλλά από κατοίκους των

13
ακτών της Πελοποννήσου την εποχή που στα παράλια μιλιόταν
μια διάλεκτος σαν και αυτή της Αρκαδίας, που διατηρήθηκε μετά
την εγκατάσταση των Δωριέων εκεί (προ-Δωρική).

Η Ιωνική μιλιόταν στη Μ. Ασία, Εύβοια και Αττική.

Η Αιολική στη Λέσβο, Βοιωτία, Θεσσαλία.
Η Δωρική στη Σπάρτη, Κρήτη, Άργος, Κόρινθο, Κ. Ιταλία.

14
Δυτικές Διάλεκτοι Ανατολικές Διάλεκτοι

Βορειοδυτικές Διάλεκτοι Αττικο-Ιωνική

Φωκική Αττική
Λοκρική Ιωνική
Ηλειακή Αιολική

ΒΔ Ελληνική
Λεσβιακή
Κοινή

Θεσσαλική
Βοιωτική

Δωρικές Αρκαδοκυπριακή
Λακωνική Αρκαδική
Ηρακλεωτική Κυπριακή
Μεγαρική
Αργολική
Ροδιακή
Θηραϊκή
Κυρηναϊκή
Κρητική
Παμφυλιακή

Για λόγους απλούστευσης, θεωρούμε την ύπαρξη τεσσάρων

ομάδων : Αττικο-Ιωνική, Αρκαδοκυπριακή, Αιολική, Δυτική
Ελληνική.

1) Αττικο-Ιωνική
Γενικά χαρακτηριστικά :
α) α > η : δημος, μήτηρ
β) εφελκυστικό -ν : έλυσεν
γ) γ΄ πληθυντικό ενεργ. αορ. σε -σαν : έθεσαν, έδοσαν
δ) ην αντί ης (est) και ησαν αντί ηεν (esent)

Η Ιωνική έχει -σσ αντί -ττ, ξυνός αντί κοινός, κεινος αντί εκεινος,
μέζων (μειζων), βόλομαι (βούλομαι), πόλις/πόλιος, βασιλεύς/έος, τωγωνος

15
(κράση ο, ου, ω+α > ω).

2) Αρκαδοκυπριακή
α) ιν αντί εν
β) γεν. εν. αρσ. σε -αυ πχ Μιλτιάδαυ, Ονασαγοραυ
γ) πρόθεση πος αντί προς
δ) κας αντί και
ε) πτόλις

3) Αιολική

α) το ΙΕ λαρυγγοχειλικό kw > π (αντι τ) πριν από μπροστινά

φωνήεντα. Πχ πέσσαρες, πέμπε
β) χρήση πατρωνυμικών επιθέτων αντί γενικής πατρωνυμίου πχ.
Μέλαγχρος Πιθώνειος
γ) ε αντί ι μετά από ρ : Δαμοκρέτω, Υβρέστας

4) Δυτική

α) διατήρηση του τ στα ρήματα (-τι, ντι πχ δίδωτι)

β) αριθμητικά σε κάτιοι (αντί κόσιοι)
γ) οδελός, δείλομαι (βούλομαι) (=εναλλαγή χειλικών με οδοντικά)

Μερικές βασικές διαφορές μεταξύ των αρχαίων διαλέκτων είναι οι

εξής :

1) Η ονομαστική πληθυντικού του οριστ. άρθρου είναι οι στην

Αρκαδοκυπριακή και Αττική, ενώ αλλού τοι.
2) Το α μακρό παραμένει α στις περισσότερες διαλέκτους, εκτός
από την Ιωνική όπου γίνεται παντού η και την Αττική όπου
παραμένει α μετά από ρ ή φωνήεν (π.χ. καθαρά).
3) Η κατάληξη του α΄ πληθυντικού των ρημάτων είναι -μεν στην
Αρκαδοκυπριακή και Αττική και - μες σε όλες τις άλλες.

Το ακόλουθο παράδειγμα είναι χαρακτηριστικό της γλωσσικής

ανομοιογένειας της Α.Ε. :

Ίωνες : τέσσαρες
Αθηναίοι : τέτταρες
νεώτεροι Ίωνες : τέσσερες

16
Λέσβιοι : πέσσυρες
Βοιωτοί : πέτταρες
Δ. Έλληνες : τέταρες

6.6 Η Μακεδονική διάλεκτος

Μεταξύ των ερευνητών μεγάλη διαμάχη είχε ξεσπάσει σχετικά με

το κατά πόσο η μακεδονική ήταν ελληνική διάλεκτος ή όχι.
Δυστυχώς, δεν υπάρχουν γραπτά μνημεία της διαλέκτου αυτής.
Στοιχεία που έχουμε από λεξικογράφους (όπως ο Ησύχιος ή ο
Αμερίας) μας επιτρέπουν να υποστηρίξουμε ότι ήταν αρχαία
ελληνική διάλεκτος, η οποία συγγένευε ιδιαίτερα με την αιολική
και δωρική. Διατηρούσε τα βασικά χαρακτηριστικά της
Πρωτοελληνικής εκτός από ένα βασικό στοιχείο : η
Πρωτοελληνική τρέπει τα ηχηρά δασέα bh, dh, gh σε άηχα δασέα φ,
θ, χ ενώ η μακεδονική εμφανίζει τα μέσα β, δ, γ πχ. δώραξ (θώραξ),
κεβαλά (κεφαλή).
Το φαινόμενο αυτό μπορεί να εξηγηθεί με δύο τρόπους :
1) Η μακεδονική επηρεάστηκε από τη διάλεκτο που μιλούσαν οι
Θρακοϊλλυριοί,
2) Τα ηχηρά δασέα bh, dh, gh ακολούθησαν άλλη εξέλιξη στη
μακεδονική από ό,τι στις άλλες διαλέκτους.

Λέξεις της μακεδονικής που πέρασαν στην κοινή είναι οι σάρισα

‘δόρυ’, παρεμβολή ‘στρατόπεδο’, ρύμη ‘δρόμος’.

6.7 Λογοτεχνικές Γλώσσες

Κάθε λογοτεχνικό είδος της Α.Ε λογοτεχνίας καλλιεργήθηκε στη

διάλεκτο στην οποία αρχικά διαμορφώθηκε. Κυρίως λογοτεχνικές
διάλεκτοι είναι η Ιωνική, η Αττική, η Αιολική, η Βοιωτική και η
Δωρική.

1) Τα Ομηρικά Έπη

Η γλώσσα των ομηρικών επών σε σύγκριση με τις άλλες

λογοτεχνικές γλώσσες αποτελεί κράμα ανομοιογενών γλωσσικών
στοιχείων. Πρόκειται για στοιχεία που δεν προέρχονται μόνο από

17
διαφορετικές διαλέκτους, αλλά και από διαφορετικές εποχές. Είναι
γλώσσα τεχνητή. Το κείμενο προσαρμοζόταν κάθε φορά με την
πάροδο του χρόνου και ανάλογα με το ακροατήριο στο οποίο
απαγγελλόταν.

2) Η Λυρική ποίηση

Η ελεγειακή ποίηση ήταν γραμμένη στην Ιωνική διάλεκτο, ως

γνήσιο δημιούργημα των Ιώνων, το ίδιο και η ιαμβικο-τροχαϊκή.
Η χορική λυρική ποίηση, που διαμορφώθηκε από τους ευγενείς
Δωριείς είναι γραμμένη στη δωρική.
3) Πεζός Λόγος
α) Ιωνικός Πεζός Λόγος
β) Αττικός Πεζός Λόγος

4) Αττική Τραγωδία
Αττική διάλεκτος για τους ίαμβους και τους τροχαίους και Δωρική
για τα χορικά.

5) Κωμωδία : Αττική στην Αθήνα και Δωρική στη κωμωδία της

Σικελίας.

6.8 Μορφές Κοινής

Από την εποχή ακόμη που η Αττική αποτελούσε τον κανόνα του
γραπτού λόγου, καθεμιά από τις ελληνικές διαλέκτους
χρησιμοποιούσε στις εσωτερικές, αλλά και διεθνείς σχέσεις της τη
δική της διάλεκτο. Σχηματίστηκαν ωστόσο παράλληλα διάφορες
κοινές γλώσσες.

1) Η Αττική Κοινή : στην αρχή καθιερώνεται στην επικράτεια της

αμφικτυωνίας της Δήλου και αργότερα και στον Ιωνικό κόσμο και
τη Μακεδονία, και αποτελεί τη βάση της Κοινής.

2) Δωρική Κοινή : πρόκειται για Δωρική που τροποποιήθηκε με

την επίδραση της Αττικής. Αυτή πρόβαλε τη μεγαλύτερη
αντίσταση στην Κοινή. Διατηρήθηκε για πολύ καιρό στη
Πελοπόννησο και τα δωρικά νησιά (Κρήτη, Ρόδο) μέχρι το 2ο μ.Χ.
αιώνα. Είναι η γλώσσα της αχαϊκής συμπολιτείας.

18
3) Βορειοδυτική κοινή : η γλώσσα της αιτωλικής αμφικτυωνίας.

Με την πάροδο του χρόνου τα διαλεκτικά χαρακτηριστικά

εξαφανίζονται από τις κοινές αυτές γλώσσες.

19
7. Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΟΙΝΗ

Από την Ιωνική διάλεκτο αρχίζει και διαφοροποιείται σιγά-σιγά η

Αττική Κοινή με βάση το ιδίωμα που μιλιόταν στην Αττική τον 5ο
π.Χ. αιώνα. Η Κοινή αυτή αρχίζει να γίνεται σταδιακά η κοινή
γλώσσα όλων των Ελλήνων.
Με τον όρο Κοινή οι αρχαίοι εννοούσαν τη λογοτεχνική διάλεκτο
που χρησιμοποιούσαν οι πεζογράφοι της ελληνιστικής εποχής
(Πολύβιος, Στράβων, Πλούταρχος). Οι νεώτεροι γλωσσολόγοι με
τον όρο Κοινή εννοούν τη γλώσσα που διαμορφώθηκε τη
μετακλασική εποχή, από τα αλεξανδρινά χρόνια ως τα ρωμαϊκά.

7.1 Ποιοι οι λόγοι δημιουργίας της Κοινής ;

α) διοικητικοί-πολιτικοί : Η ενοποίηση των περιοχών που

κατακτήθηκαν από τους Μακεδόνες, έπειτα από τη μάχη της
Χαιρώνειας (338 π.Χ.), δημιούργησε την ανάγκη για μια ενιαία
γλώσσα επικοινωνίας.
β) οικονομικοί : ανάγκη για γλωσσική επικοινωνία προκειμένου
να πραγματοποιούνται ανετότερα οι οικονομικές συναλλαγές

7.2 Γιατί η Αττική αποτέλεσε τη βάση της Ελληνιστικής Κοινής ;

α) λόγοι ιστορικοί : Η υιοθέτηση της Αττικής του 5ου αιώνα ως

επίσημης γλώσσας των μακεδόνων και γλώσσας της διοίκησης και
της διπλωματίας.
β) λόγοι οικονομικοί : η Αθήνα είναι μια οικονομική υπερδύναμη
που επιβάλει τη γλώσσα της στις οικονομικές της συναλλαγές.
Επίσης, ο Πειραιάς είναι ένα σημαντικό λιμάνι, όπου δουλεύουν
μέτοικοι και μετανάστες που έχουν έρθει να βρουν δουλειά.
γ) λόγοι πολιτικοί : Η Αθήνα με την εγκαθίδρυση της Αθηναϊκής
Συμμαχίας εξουσιάζει τους συμμάχους και επιβάλλει κατά κάποιο
τρόπο τη γλώσσα της. Εγκαθιστά κληρούχους στις συμμαχικές
πόλεις-κράτη, η απονομή δικαιοσύνης γίνεται στην Αθήνα, κτλ.
δ) λόγοι πολιτισμικοί : Η Αθήνα είναι ένα πρυτανείο σοφίας.
Υπάρχει μεγάλη λογοτεχνική και φιλοσοφική παραγωγή στην

20
αττική διάλεκτο που περιβάλλεται κατ' αυτόν τον τρόπο με κύρος.
Επίσης, συρρέουν στην Αθήνα για σπουδές κοντά σε σημαντικούς
δασκάλους άνθρωποι από όλα τα μέρη της Ελλάδας.
ε) λόγοι στρατιωτικοί : Η Αθήνα είχε παίξει το σημαντικότερο
ρόλο στην αντίσταση εναντίον των Περσών.

7.3 Πηγές της Ελληνιστικής Κοινής

• Το έργο του Ξενοφώντα, του Πολύβιου, του Αριστοτέλη καθώς

και η μετάφραση των Ο' τον 3ο και 2ο π.Χ. αιώνα,
• οι πάπυροι της Αιγύπτου, δηλαδή κείμενα όπως προσωπικά
γράμματα μισομορφωμένων πολλές φορές ανθρώπων,
λογαριασμοί, αναφορές, κ.τ.λ που αρχίζουν από το 300 π.Χ.
• βιβλικά κείμενα
• παρατηρήσεις των γραμματικών (Φρύνιχος, Μοίρις)

7.4 Χαρακτηριστικά της Κοινής

7.4.1 Φωνητική

α) ο ρυθμός της γλώσσας μετατρέπεται από ποσοτικός (διάκριση

μακρών και βραχέων φωνηέντων) σε τονικό και πολλά φωνήεντα
ισοφωνίζονται. Έτσι περνάμε από το δωδεκαμελές φωνηεντικό
σύστημα αττικής διαλέκτου (5 βραχέα και 7 μακρά φωνήεντα) σε
ένα εξαμελές φωνηεντικό σύστημα,
β) οι δίφθογγοι μονοφθογγίζονται (αι=ε),
γ) το f και η δασεία παύουν να προφέρονται,
δ) αυξάνονται τα εξακολουθητικά σύμφωνα (β, δ, γ, φ, θ, χ)
ε) φωνηματοποιείται το [z]

7.4.2 Μορφολογία

Η γλώσσα τείνει προς την απλοποίηση :

α) φεύγει ο δυϊκός,
β) απλοποιούνται οι ανώμαλοι τύποι ναυς/νηός→πλοίον,
υς/υός→χοίρος και εξομαλύνεται η τρίτη κλίση κατ' αναλογία προς
την πρώτη με βάση την αιτιατική γέρονταν→γέροντας,

21
γ) εξαφανίζεται η αττική κλίση,
δ) τα ρήματα σε -μι εξομαλύνονται, το ίδιο και τα ανώμαλα
ρήματα π.χ οίδα, οιδες (αντί οισθα), οιδε, οίδαμεν (αντί ίσμεν), οίδατε
(ίστε), οίδασι (ίσασι),
ε) η ευκτική περιορίζεται,
στ) παρατατικός του ειμί, ήμην αντί ην

7.4.3 Σύνταξη

Η σύνταξη γίνεται αναλυτικότερη. Αυξάνεται ο συνταγματικός

άξονας και περιορίζεται ο παραδειγματικός. Μεγαλώνει ο ρόλος
των προθέσεων και με την εξασθένιση των πτώσεων γενικής και
δοτικής αλλάζει η σύνταξη π.χ χρωμαι τι (αντί τινί).

7.4.4 Λεξιλόγιο

α) Κληρονομημένες λέξεις αλλάζουν σημασία 1 (π.χ. το

υποκοριστικό του όψον, οψάριον που σήμαινε «ορεκτικό»
καταλήγει να σημαίνει «ψάρι»),
β) Πρωτότυπες λέξεις αντικαθίστανται από παράγωγες
υποκοριστικές (π.χ. ους → ωτίον, άλως → αλώνιον).
Χρησιμοποιούνται νέες παραγωγικές καταλήξεις π.χ. -ινος για
σχηματισμό όρων που δηλώνουν χρώμα : ερυθρός κόκκος →
κόκκινος, χλωρόν πράσον → πράσινος, κίτρον → κίτρινος,
γ) αλλαγή σημασίας λέξεων : π.χ. άγγελος, εκκλησία, Παρασκευή,
μοναχός, ηγούμενος από την επίδραση του Χριστιανισμού,
δ) εμπλουτισμός της γλώσσας με δανεισμό από την :

• Περσική : παράδεισος, αγγαρεία, αρτάβη,

• Λατινική : κεντυρίων, πραιτώριο, καίσαρ, τίτλος σουδάριο, μεμβράνη,
• Εβραϊκή : αμήν, ωσαννά, Βελζεβούλ αλλά και μεταφραστικά δάνεια
: πρόσωπο της γης = επιφάνεια της γης, ρήμα = πράγμα, υιός = άτομο
(υιός ετών εκατό)

ή παραγωγή νέων λέξεων με επιθήματα όπως :

1
Η σημασία μιας λέξης στο πέρασμα των αιώνων μπορεί να πλαταίνει (π.χ. πόδι / πόδι
καρέκλας), να στενεύει (πβ. την Α.Ε. και τη Ν.Ε. σημασία της λέξης ποιητής), να καλυτερεύει
(π.χ. λεβέντης= παλιά ήταν ο πειρατής, λέσχη = σήμαινε άντρο ληστών), να χειροτερεύει (π.χ.
πονηρός, μοχθηρός, πανούργος, άθλιος).

22
-της
-ευτής
-ας
-ισσα
-τρια

(για έμψυχα ουσιαστικά),

-σις
-μος

για αφηρημένα ουσιαστικά και για τα ρήματα :

-εύω και -ίζω. Τα επιθήματα -τηρ, -αινα, -σύνη, -θρον πέφτουν σε
αχρηστεία.

7.5 Ποια η σχέση της Ελληνιστικής Κοινής με τη Νέα Ελληνική ;

Η Ελληνιστική Κοινή αποτελεί τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στη

Νέα και την Αρχαία Ελληνική, εφόσον οι περισσότερες αλλαγές
που οδήγησαν σταδιακά στη δημιουργία της Νέας Ελληνικής
επιτελούνται κατά την ελληνιστική περίοδο.
Η γραπτή μορφή της Ελληνιστικής Κοινής εξελίσσεται στη γλώσσα
των αττικιστών, τη λόγια μεσαιωνική γλώσσα και τέλος την
καθαρεύουσα, ενώ η προφορική των λαϊκών κειμένων εξελίσσεται
στη δημώδη μεσαιωνική και τη δημοτική Νέα Ελληνική.

7.6 Αττικισμός

Ο Αττικισμός, δηλαδή το κίνημα που πρέσβευε τη χρησιμοποίηση

της καθαρής αττικής (2ος αι. μ.Χ.) θεώρησε την κοινή γλώσσα
υποδεέστερη και δημιούργησε μια τεχνητή διγλωσσία, μη
αναγνωρίζοντας στη γλώσσα το δικαίωμα να εξελιχθεί.
Χαρακτηριστικά του αττικισμού είναι η χρήση του ττ αντί για σσ
(γλώττα/γλώσσα), του ρρ αντί για ρσ, της πρόθεσης ες αντί εις, ξυν
αντί συν, διατήρηση του δυϊκού, της ευκτικής και των
μονολεκτικών ρηματικών τύπων.

23
Τα αίτια του αττικισμού ήταν τα εξής :

• η παιδεία βασίζονταν κυρίως σε κείμενα των αρχαίων κλασικών

συγγραφέων, τα οποία οι παλαιότερες γενιές διάβαζαν δίχως
πρόβλημα. Με τις αλλαγές σε όλα τα επίπεδα της γλώσσας οι
μαθητές παύουν να κατανοούν εύκολα τα κείμενα, γεγονός που
οδηγεί τους δασκάλους να πρεσβεύουν τη χρήση της αττικής
διαλέκτου στην καθημερινή επικοινωνία, προκειμένου να
μιλήσουν σαν τους αρχαίους ή προκειμένου να τους κατανοήσουν
καλύτερα,
• η ρητορική ως τον 1ο μ.Χ. αιώνα δεν διαθέτει το μεστό ύφος, την
απλότητα και την εκφραστικότητα της αρχαίας ρητορικής κάτι
που οδηγεί τους ρητοροδιδάσκαλους στην πεποίθηση ότι, μόνο αν
μιμηθούν τον τρόπο γραφής των κλασικών, θα μπορέσουν να
γράψουν αριστουργήματα,
• οι Έλληνες τελούν υπό τη σκληρή κατοχή του Σύλλα, νιώθουν
ταπεινωμένοι και πιστεύουν πως, μόνο αν καταφέρουν να
μιλήσουν τη γλώσσα των προγόνων τους, θα ανακτήσουν τα
μεγαλεία της περιόδου εκείνης,
• η Ελληνιστική Κοινή ήταν μια γλώσσα που ομιλούνταν σε
διαφορετικές περιοχές με σαφείς ταξικούς διαχωρισμούς. Κάθε
τάξη αναζητούσε ένα σύμβολο γοήτρου και έτσι οι μορφωμένοι
λόγοι βρήκαν στη διαφορά ανάμεσα σε λόγια και λαϊκή γλώσσα το
σύμβολο του "σνομπισμού" που αναζητούσαν.

Φυσικά, ο αττικισμός δεν κατόρθωσε να σταματήσει την εξέλιξη

της γλώσσας.

7.7 Επίδραση της Ελληνιστικής Κοινής σε άλλες γλώσσες

Ο ελληνιστικός κόσμος ασκούσε μεγάλη επιρροή σε λιγότερο

πολιτισμένους λαούς, πράγμα που είχε ως συνέπεια να τους
επιβάλει και τη γλώσσα του. Γλώσσες που δέχτηκαν την επίδραση
της ελληνιστικής Κοινής είναι οι Λατινική, Εβραϊκή (δέχτηκε
περίπου 3000 λέξεις), Ιλλυρο-Αλβανική, Αρμενική, Γεωργιανή,
Αιθιοπική, Γοτθική, Σλαβική, Κοπτική.

24
8. Η ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ

8.1 Απαρχές :

Ο Μ. Τριανταφυλλίδης θεωρεί ως απαρχή της μεσαιωνικής

ελληνικής το 330. Θεωρεί ότι την περίοδο εκείνη έχουμε το τέλος
του αρχαίου γλωσσικού κόσμου. Επομένως, τα κριτήριά του είναι
γλωσσικά.

Ο Browning τοποθετεί την αρχή της μεσαιωνικής ελληνικής το 600,

όταν αρχίζει δηλαδή η εδαφική συρρίκνωση του Βυζαντίου και
εμφανίζονται νέοι λαοί. Προβάλλει, δηλαδή, ιστορικά κριτήρια.

Γλωσσικό κέντρο της ΜΕ είναι η Κωνσταντινούπολη. Από εκεί

ξεκινούν όλα τα γλωσσικά φαινόμενα και μεταδίδονται κυκλικά σε
όλον τον υπόλοιπο κόσμο. Η Κωνσταντινούπολη επιδρά στη
διαμόρφωση δύο γλωσσικών τύπων :
α) τον αττικίζοντα γραπτό λόγο, β) το ζωντανό προφορικό λόγο.
Αρχίζει, λοιπόν, μια διγλωσσία της οποίας τα σπέρματα
βρίσκονται ήδη στον αττικισμό της περιόδου της Ελληνιστικής
Κοινής.

8.2 Ιστορικά

Η επίσημη γλώσσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ήταν αρχικά η

λατινική. Ο Ιουστινιανός πρώτος αποφασίζει να γράψει του
νόμους στην ελληνική, προκειμένου να είναι κατανοητοί από
όλους (ου τη πατρώα φωνή τους νόμους συνεγράψαμεν διά το πρόχειρον
της ερμηνείας). Κάτι τέτοιο είναι ένδειξη του εξελληνισμού του
ρωμαϊκού κράτους της Ανατολής. Βέβαια για ένα διάστημα δύο
αιώνων η λατινική συνυπήρχε με την ελληνική. Όταν οι
αυτοκράτορες του Βυζαντίου αποφάσισαν να κάνουν μεγαλύτερες
υποχωρήσεις στην ελληνική, η χρήση της λατινικής περιορίστηκε
στις επιγραφές και τα νομίσματα, και αυτό ως τον 11ο μ.Χ. αι.

25
Τρία στοιχεία συνέθεταν τον πολιτισμό του Βυζαντίου : 1) ο
χριστιανισμός, 2) η Ανατολή, 3) το Ρωμαϊκό στοιχείο. Η έκφραση
ρωμαϊκό κράτος είχε αρχικά πολιτική και όχι εθνολογική ή γλωσσική
σημασία, μέχρι τη διαίρεση του ρωμαϊκού κράτους σε ανατολικό
και δυτικό. Στη συνέχεια το όνομα Ρωμαίοι (>Ρωμιοί>ρωμιοσύνη)
δηλώνει τους Έλληνες του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους.

8.3 Η λατινική επίδραση στη γλώσσα

Η λατινική επηρέασε την ελληνική σε λεξιλογικό και μορφολογικό

επίπεδο. Η επίδραση της λατινικής προέρχεται από δύο
διαφορετικά κανάλια :
α) τη Λόγια Λατινική. Πρόκειται για δάνεια που τα συναντούμε
στα βυζαντινά κείμενα (όροι διοικητικοί και στρατιωτικοί),
β) τη Λαϊκή Λατινική. Πρόκειται για προφορική μετάδοση
λατινικών στοιχείων στην ελληνική γλώσσα. Ένδειξη της λαϊκής
προέλευσης λατινικών λέξεων αποτελούν δάνεια όπως : στάβλος <
stablum < stabulum, τάβλα < tabla < tabula, τούβλο < tublum <tubulum,
τίτλος < titlus < titulus.

Συνολικά πέρασαν γύρω στις 3000 δάνειες λέξεις από τη λατινική,

εκ των οποίων είναι ζωντανές (σε χρήση) γύρω στις 200 : βούκινο <
bucinum, στέρνα < cisterna, φούρνος < furnus, μούστος < mustus, πισίνα
< piscina, μανουάλι < manualis, δίσεχτος < bisextus, σούβλα < subulum,
κουβέντα < conventus, διαφεντεύω < difendere, ξόμπλι < exemplum.

Σε μορφολογικό επίπεδο υπάρχει δανεισμός των ακόλουθων

επιθημάτων 2 : άρης < -arius (καρβουνιάρης < carbonarius), -άριο < -
arium (αλφαβητάριο, ωράριο. Ταυτίστηκε με το ΑΕ -άριο), -άτος < - atus
(βαρβάτος), -ούκλα < -ucula (μεγεθυντική σημασία), -ούρα < -ura
(θολούρα).

2
Για να υπάρξει δανεισμός επιθήματος συνήθως προηγείται μαζικός δανεισμός λέξεων που
εμφανίζουν το επίθημα αυτό από τη δανείστρια γλώσσα. Σε μια δεύτερη φάση οι ομιλητές
απομονώνουν το επίθημα. Τέλος, παράγουν νέες λέξεις με το επίθημα αυτό. Για παράδειγμα,
η ελληνική δανείστηκε λέξεις σε –arius>-άριος, π.χ. λεγεωνάριος, τιτουλάριος και έπλασε στη
συνέχεια τα πρωτοσπαθάριος, κτλ.

26
8.4 Πηγές της ΜΕ

1) Σκόλια : είδος αρχαίου άσματος. Πρόκειται για έμμετρα δίστιχα

ή τετράστιχα. Τα τραγουδούσαν οι πολιτικές ομάδες του
Βυζαντίου. Τα μετέφεραν αυτούσια συγγραφείς που έγραφαν στην
Αρχαίζουσα πχ Θεοφάνης.

2) Βίοι Αγίων, Συναξάρια, απόκρυφα Χριστιανικά κείμενα.

3) Ολόκληρη η βυζαντινή γραμματεία (Μαλάλας, Μόσχος,

Κων/νος Πορφυρογέννητος, Χρονικό Γεωργίου Μοναχού).

4) Πρωτοβουλγαρικές επιγραφές. Οι Χάνοι, που επιθυμούν να

απαθανατίσουν τη βασιλεία τους, γράφουν τις επιγραφές τους στα
ελληνικά. Υπάρχουν, ωστόσο, επιφυλάξεις σχετικά με το κατά
πόσο οι επιγραφές αυτές αντικατοπτρίζουν τη ΜΕ.

8.5 Χαρακτηριστικά της ΜΕ

8.5.1 Φωνητική

1) Τον 10ο αι. το u ισοφωνίζεται προς το i (ιωτακισμός) και έτσι το

φωνηεντικό σύστημα χάνει ένα στοιχείο του.
2) Ημιφωνοποιούνται τα i, e πριν από φωνήεν (χωρίον > χωριό,
μηλέα >μηλιά, προβέα > προβιά).
3) Αλλαγή στα συμφωνικά συμπλέγματα του τύπου Σ+ ένρινο :
νύμφη > νύφφη>νύφη, πράγμα >πράμμα >πράμα, ψέγμα >ψέμμα
>ψέμα, πενθερός> πεθθερός >πεθερός, ρογχαλίζω > ροχαλίζω.
4) Χάνονται τα διπλά σύμφωνα : βάλλω >βάζω, στέλλω >στέλνω,
ψάλλω >ψέλνω.

8.5.2 Μορφολογία

Συνεχίζεται η εξομάλυνση της γλώσσας (=εσωτερικός λόγος

αλλαγής μιας γλώσσας). Πιο συγκεκριμένα έχουμε :
1) Αναδιάρθρωση των κλίσεων. Η γ’ κλίση εξαφανίζεται (πόλις
>πόλη). Τα θηλυκά β’ κλίσης αλλάζουν γένος π.χ. η βάτος >ο βάτος,
η άμμος >ο άμμος, η ψήφος >ο ψήφος.

27
2) Εξομαλύνονται οι αντωνυμίες. Δημιουργούνται οι αδύνατοι
τύποι τον, την, το, του, της, τους, τας, των.
3) Εξαφανίζονται τα άτονα αρχικά φωνήεντα : οσπίτιον >σπίτι, ωσάν
>σαν, ερωτώ >ρωτώ, ημέρα >μέρα.
4) Καταργείται το απαρέμφατο, εξαφανίζεται μορφολογικά η
ευκτική, κλονίζεται η υποτακτική. Αλλαγές στο ειμί >είμαι.
Εμφάνιση καταλήξεων -νω και -ώνω για τη διάκριση ενεστωτικού
αοριστικού θέματος (φέρω, χέω, δέω). Κλονίζεται η χρονική αύξηση.
Διατηρείται μόνο όταν τονίζεται.
5) Δημιουργούνται οι τύποι στον, στην, στο, στους.
6) Δημιουργούνται νέα ρηματικά μόρια π.χ. ξε- 3 .

Γενικά αυξάνεται το συνταγματικό μήκος της γλώσσας μας και

μειώνεται το παραδειγματικό.

8.5.3 Σύνταξη

1) Αναλυτική σύνταξη.
2) Χρήση αιτιατικής με ρήματα και προθέσεις (σύγχυση νοηματική
π.χ. μετά την κυρίαν, μετά της κυρίας).

8.5.4 Λεξιλόγιο

1) Δανεισμός από :
α) τη λατινική (δομέστιχος <domesticus, βήλον <velum, τρούλος
<trullus, σκούπα <scopa, κούπα <coppa, στράτα <strata).
β) την ιταλική (λεξιλόγιο της ναυτικής τέχνης και του εμπορίου).
γ) βαλκανικές γλώσσες (λάγιος, λαγιαρνί=μαύρο αρνί, σιούτο=κριάρι
χωρίς κέρατα).
δ) σλαβικές γλώσσες (ντόμπρος, ρούχο, σανός, στάνη, κοτέτσι, βάλτος).
ε) γαλλική (τσάμπρα <chambre, κουρτέσα <courtoise).
στ) αραβικές και τουρκικές (φαρί, αμιράς, νεράτζι).
ζ) αλβανικές (βλάμης, μπέσα).
η) ΑΕ (λέξεις που αλλάζουν σημασία πχ. άλογον ζώον >άλογον,
πολιτεία = τρόπος ζωής πβ. βίος και πολιτεία, κτλ.).

3
Οι νεοελληνικές σημασίες του ξε- είναι οι εξής : α) έξω : ξεμυτίζω, ξεπορτίζω, β) πολύ :
ξεκουφαίνω, γ) εντελώς : ξεγυμνώνω, ξεπαγιάζω, δ) στέρηση : ξεκάνω, ξεβάφω.

28
2) Παραγωγή με παλιές και νέες καταλήξεις (-ας πχ ζωναράς,
κακκαβάς, ίκιον πχ συγχαρίκιον, -ιτζιν πχ τοπίτζιν, νησίτζιν).

3) Σύνθεση α) παρατακτική (που σπάνιζε στην Α.Ε.) π.χ.

πρασινοβένετοι, λαβρακότουρνα, υποκαμισοβράκιον, ανδρόγυνος β)
προσδιοριστική πχ τριχορραχάται, ανδράδελφος, οπισθάγκωνα,
χρυσοστοίβαστος)

8.6 Η εξέλιξη της ΜΕ (ή πρώιμης ΝΕ) πριν την άλωση

Δεν υπάρχουν πλέον πολλές γλωσσικές αλλαγές. Σε μια συλλογή

του 15ου αι. που λέγεται Ερωτοπαίγνια η γλώσσα φαίνεται να είναι
όμοια με τη σημερινή μορφή της ελληνικής.
Ήδη από το 12ο αι. αποσπώνται πολλές επαρχίες από το βυζαντινό
κράτος. Το 1204 πραγματοποιείται η 4η Σταυροφορία και
καταλαμβάνεται η Κων/πολη. Έτσι, η Κων/πολη παύει να
αποτελεί το γλωσσικό κέντρο. Αυτό έχει σαν συνέπεια τα ιδιώματα
των περιοχών αυτών να εξελίσσονται διαφορετικά (ελληνικά Κάτω
Ιταλίας, Καππαδοκίας, Μαύρης Θάλασσας, Κύπρου). Έχουμε,
λοιπόν, μια μεγάλη αλλαγή στην προφορική μεσαιωνική, αφού
αρχίζουν και εμφανίζονται τα ΝΕ ιδιώματα.

8.7 Τα αρνητικά αποτελέσματα της διγλωσσίας

Η συνέχιση της διγλωσσίας (διάκριση της γραπτής από την

προφορική γλώσσα) οδηγεί σε μια γλωσσική πόλωση, γεγονός που
έχει αρνητικές συνέπειες :
α) στη λογοτεχνία : τα συναισθήματα δεν βρίσκουν πλέον την
κατάλληλη γλώσσα να εκφραστούν, επομένως υπάρχει φτωχή
λογοτεχνική παραγωγή αφενός και αφετέρου η υπάρχουσα
λογοτεχνία δεν εκφράζει το λαό,
β) στην παιδεία : η παιδεία γίνεται προνόμιο ορισμένων τάξεων,
εξάλλου τα κείμενα σε λόγια γλώσσα ήταν δυσπρόσιτα στις λαϊκές
τάξεις.
Βέβαια, ακόμη και η Αρχαίζουσα Μεσαιωνική εκβαρβαρώνεται,
εφόσον παρουσιάζει φωνητικά, μορφολογικά και συντακτικά λάθη
(πβ. τη σημασία του λάθους στα πρώτα μαθήματα).
Η κατάσταση αυτή έχει ως συνέπεια η ελληνική να μείνει

29
ακαλλιέργητη.

8.8 Επίδραση της ΜΕ σε άλλες γλώσσες

Το Βυζάντιο επιδρά πολιτισμικά, άρα και γλωσσικά σε Ανατολή,

Δύση, Βορρά και Νότο. Διαδίδεται μέσω : α) της λατινικής, β) με
την εκκλησία και τη διπλωματία (Κύριλλος και Μεθόδιος).

9. ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ

Μπορούμε να διακρίνουμε τρεις φάσεις στην εξέλιξη της Νέας

Ελληνικής Γλώσσας α) την νέα ελληνική πριν την άλωση (1100-
1453), β) την ελληνική κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας (1453-
1821) γ) την ελληνική από το 1821- σήμερα. Στην τελευταία αυτή
φάση διακρίνουμε την περίοδο του Καθαρισμού (19ος αιώνας) και
την περίοδο του Δημοτικισμού (20ός αιώνας).

9.1 Η νέα Ελληνική (α’ φάση 1100-1453)

9.1.1 Ιστορικά

-Εδαφική συρρίκνωση (επιδρομές Σελτζούκων)

-Επαφή με δύση (μισθοφόροι, παροικίες εμπόρων)
-Κατάκτηση επαρχιών από τους δυτικούς (1204 Κατάληψη της
Κων/πολης από τους σταυροφόρους).

9.1.2 Γλωσσική κατάσταση

Η παιδεία καταρρέει αυτήν την περίοδο. Είναι δύσκολο να λάβει

κανείς ανθρωπιστική παιδεία. Η γραπτή γλώσσα συνεχίζει να
ακολουθεί τα αρχαϊστικά πρότυπα. Έχουμε όμως, τώρα, μια
σημαντική αλλαγή : αρχίζουν να εμφανίζονται ολοένα και
περισσότερα κείμενα γραμμένα στη λαϊκή γλώσσα. Υπάρχει,
επίσης, και ένας ενδιάμεσος γλωσσικός τύπος λαϊκής
αναμεμειγμένος με λόγια γλώσσα.

30
9.1.3 Πηγές

1) Πτωχοπροδρομικά ποιήματα
2) Μιχαήλ Γλυκάς
3) Διγενής Ακρίτας
4) Χρονικό του Μωρέως
5) Ιπποτικά Μυθιστορήματα (πχ Βέλθανδρος και Χρυσάντζα,
Λίβιστρος και Ροδάνθη, Καλλίμαχος και Χρυσορρόη, Φλώριος και
Πλατζιαφλώρα).

9.2 Χαρακτηριστικά της ΝΕ

9.2.1 Φωνητική

1) Τσιτακισμός (k+e, i = ts και t+e, i = ts) π.χ. κλιματσίδα, βάτος >

βάτινος > βάτσινον.
2) Παρατηρείται το φαινόμενο της ανομοίωσης σε συμφωνικά
συμπλέγματα όπως κτ > χτ (κτήμα/χτήμα) , χθ > χτ (χθες/χτες) , πτ >
φτ (πτύω/φτύνω, πτερόν/φτερό), σθ > στ (αισθάνομαι/αιστάνομαι), σχ >
σκ, σχ > σκ (σχολείο / σκολείο, άσχημος/άσκημος). Η αλλαγή αυτή δεν
επηρεάζει το σύμπλεγμα σφ > *σπ (σφαίρα / *σπαίρα) που
εντούτοις παρατηρούμε σε ορισμένες περιοχές (ασφόνδυλος,
σπερδούκλι, ασπόδιλος, ασπόνδυλος). Πολλές φορές υπάρχει
σημασιολογική διαφοροποίηση (γραφτό/γραπτό)
3) Το τελικό ν χάνεται οριστικά.
4) Εμφανίζονται οι ελληνικές δίφθογγοι (κορόιδο, κελαηδώ, αετός,
κτλ.).

9.2.2 Μορφολογία

1) Η γενική κλονίζεται (;χαρών, ;λυπών, *μαγουλακιού).

2) Έχουμε αρσενικά σε -ος, -ας, -ης, θηλυκά σε -α, -ιά, -ία και -η και
ουδέτερα σε -ο και -ι.
3) Η απώλεια του τελικού -ν μειώνει το κλιτικό παράδειγμα
(πατέραν/πατέρα).
4) Στο ρήμα οι χρονικές διακρίσεις γίνονται μόνο στην οριστική.
5) Ο μέλλοντας σχηματίζεται με περιφράσεις όπως θέλω +
απαρέμφατο. Όταν χάνεται το απαρέμφατο έχουμε θέλω να +
υποτακτική.
6) Σχηματίζεται ο παρακείμενος με το έχω + αοριστικό θέμα.

31
7) Εξαφάνιση ευκτικής και αντικατάστασή της με άλλες δομές και
όχι νέους τύπους : θεέ μου και να την εύρισκα στο δρόμο μου.
8) Οι μέλλοντας, παρακείμενος, υπερσυντέλικος μετατρέπονται
από συνθετικοί σε αναλυτικούς.

9.2.3 Σύνταξη

1) Αναλυτική δομή της γλώσσας.

2) Ολες οι προθέσεις συντάσσονται με αιτιατική
3) Σύνταξη των εάν/αν με οριστική.
4) Επανάληψη του άρθρου πχ το παιδί το μεγάλο.
5) Επανάληψη της άρνησης πχ ούτε να μιλάει δεν ξέρει, μήτε άλλος
κανένας δεν ήξερε.

9.2.4 Λεξιλόγιο

Με το να μείνει χωρίς παιδεία ο λαός, τίθενται σε αχρηστία λέξεις

που αναφέρονται σε κύκλους εννοιών που δεν τον απασχολούν
πια, κυρίως αφηρημένες έννοιες. Αντίθετα, το λεξιλόγιο πλουτίζει
σε λέξεις της καθημερινής ζωής. Πολλές μεσαιωνικές λέξεις
χάνονται αυτή την εποχή. Το λεξιλόγιο μένει ακαλλιέργητο,
εφόσον δεν υποστηρίζεται από μεγάλη λογοτεχνική παραγωγή.
Αυτήν την περίοδο έχουμε δανεισμό από :

1) Βενετσιάνικα (κουβέρτα, καπετάνιος, φουρτούνα)

2) Αρβανίτικη (μπαμπέσης, γκιόνης)
3) Βλάχικη (μανούρι)
4) Γερμανική (τσίγκος, βερμούτ)
5) Τούρκικη από τις οποίες άλλες χάθηκαν (κατής, άρτζι) και άλλες
διατηρούνται
6) Γαλλική (όροι του φεουδαρχικού δικαίου). Οι λέξεις μπήκαν στη
γλώσσα μας μετά το 1204
7) Σλαβικές (σανός)

Παραγωγή :

Καταλήξεις όπως το -ίτσι, -ούτι, -ούτσικος.

32
9.3 Η έκταση της ελληνικής

1) Κυρίως Ελληνικός χώρος

2) Τουρκία
3) Κύπρος
4) Βουλγαρία
5) Ρωσία
6) Αλβανία
7) Βορειοηπειρώτες
8) Αίγυπτος
9) Β.Ν Αμερική (μετανάστες)
10) Αίγυπτος
11) Ιταλία (Σαλέρνο, Καλαβρία. Οι ομιλητές όμως δεν είναι
έλληνες).
Στην Τουρκία ακόμη και σήμερα έχουμε μη έλληνες
ελληνόφωνους, τους Βαλαάδες.

9.4 Εποχή Τουρκοκρατίας 1453-1821

9.4.1 Ανακάλυψη Μητρικής Γλώσσας

Αυτήν την περίοδο αρχίζει να συνειδητοποιείται η ξεχωριστή αξία

της προφορικής λαϊκής γλώσσας, αλλά και της γραπτής μορφής
της. Εμφανίζονται λόγιοι και άνθρωποι των γραμμάτων που
αποζητούν να βρουν έναν τρόπο να καταγράψουν την προφορική
αυτή λαϊκή.

Το 1540 ο Νικόλαος Σοφιανός γράφει τη « Γραμματική της νέας

Ελληνικής Γλώσσας ». Συντάσσονται λεξικά όπως αυτό του Alessio
da Somavera. Στην περίοδο αυτή συνδέεται η εθνική γλώσσα με
την εθνική αναγέννηση, μέσα στα πλαίσια του Διαφωτισμού.

9.4.2 Απαρχή Νεοελληνικών Σπουδών

Μελέτη της ΝΕ γραμματείας και γλώσσας.

33
9.5 Δημιουργία Τοπικών Κοινών

Μετά το 1204 και κυρίως μετά το 1453 καταρρέει ο κρατικός

μηχανισμός. Οι λόγιοι καταφεύγουν στη δύση. Αναπτύσσονται
περιφερειακά κέντρα όπως η Κρήτη, η Κύπρος, η Ρόδος, τα
Επτάνησα. Οι κοινότητες που αναπτύσσουν γλωσσική
δραστηριότητα είναι εκτός τουρκικής κυριαρχίας και αυτό γιατί
εκεί οι συνθήκες είναι ευνοϊκότερες. Εξάλλου, εκεί έρχονται σε
αμεσότερη επαφή με τη δύση.
-Κύπρος : χρονικό του Βουστρωνίου, Κυπριακά Τραγούδια που
θυμίζουν Πετράρχη, το έργο του Μαχαιρά, οι Ασίζες.
-Ρόδος : Γεωργιλάς, συλλογή ερωτικών τραγουδιών.
-Κρήτη : η κρητική διάλεκτος θα μπορούσε να είναι υποψήφια,
ώστε να προκύψει μια νέα εθνική γλώσσα, γιατί ήταν η πρώτη
γραπτή κοινή. Έργα της κρητικής λογοτεχνίας που καλλιέργησαν
τη λαϊκή γλώσσα ήταν ο Ερωτόκριτος, Ερωφίλη, Βασιλεύς ο Ροδολίνος,
Φορτουνάτος, Γύπαρης (=ποιμενικό δράμα).
Κατά την περίοδο αυτή δεν παρατηρούνται ιδιαίτερες αλλαγές
στην φωνητική. Στην μορφολογία, το κλιτικό σύστημα πλησιάζει
πια τη σημερινή του μορφή. Στη σύνταξη η γλώσσα παίρνει τη
δομή που έχει σήμερα. Στο λεξιλόγιο έχουμε πολλά δάνεια από την
τουρκική. Πρόκειται, στην πλειοψηφία τους για ουσιαστικά που
εντάσσονται στο ελληνικό κλιτικό σύστημα είτε ως ουδέτερα σε -ι
(τζιγέρι, μπαχτσίσι, τζάκι, ντουβάρι, τουλούμι, φιτίλι, κονάκι), αν είναι
άψυχα, είτε ως αρσενικά σε -άς και -ής ή -ης (χατζής, αφέντης, πασάς,
ζουρνάς, λουκουμάς) αν είναι έμψυχα ή και άψυχα.
Οι λέξεις αυτές είναι ακόμη και σήμερα σε χρήση παρόλο που οι
περιστάσεις για τη χρησιμοποίησή τους στενεύουν ολοένα
περισσότερο. Γενικά, έχουμε δανεισμό τουρκικών λέξεων από τα
ακόλουθα σημασιολογικά πεδία :

- σπίτι και νοικοκυριό (σεντούκι, κονάκι, τέντζερες)

-φαγητό και ποτό (γιαχνί, καπαμάς, χαλβάς, πιλάφι)
-ρούχα και ατομικά είδη (φέσι, γιλέκο, γιακάς, παπούτσι)
-στρατός και διοίκηση (μπαρούτι, γιαταγάνι, τουφέκι, παράς)
-άνθρωπος και οικογένεια (λεβέντης, νάζι, μπόι)

Από τον κατάλογο αυτό λείπουν λέξεις για αφηρημένες έννοιες.

Επίσης, λείπουν αγροτικοί και ποιμενικοί όροι. Ο λόγος είναι ότι

34
μάλλον η τουρκική επίδραση εξασκήθηκε κυρίως στις πόλεις και
όχι στα χωριά όπως έγινε με τη σλαβική επίδραση, ή στα ορεινά
βοσκοτόπια, όπως έγινε με την επίδραση των βλάχων. Τα
ιδιώματα της Μ. Ασίας βρέθηκαν σε στενότερη επαφή με την
τουρκική. Δύο νέες παραγωγικές καταλήξεις οι -τζής και -λής είναι
δανεισμένες από την τουρκική.

9.6 19ος Αιώνας

Με την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους δημιουργείται η

ανάγκη εμπλουτισμού του λεξιλογίου για να καλύψει όρους της
διοίκησης ή της καθημερινής ζωής, που τείνει να εκσυγχρονιστεί.

Εισάγεται λοιπόν ένας μεγάλος αριθμός λόγιων λέξεων. Από αυτές

πολλές είναι αρχαίες ελληνικές που είχαν πέσει σε αχρηστία πχ
καθηγητής, γυμνάσιο, κατάστημα, μητρικός.

Οι λέξεις που δημιουργούν οι λόγιοι ονομάζονται νεόπλαστες λέξεις,

νεολογίες ή νεολογισμοί : αισιοδοξία, αστεροσκοπείο, δρομολόγιο,
πυροσβέστης, ταχυδρομείο, τηλεόραση. Εισάγονται πολλά
μεταφραστικά δάνεια : ουρανοξύστης, μεγάθυμος. Τα μεταφραστικά
δάνεια πολλές φορές δεν γίνονται αποδεκτά : παντανοίκτης,
δοκογέφυρα (πασαρέλα), επιλύχνιον (αμπαζούρ).

Την περίοδο αυτή το ελληνικό λεξιλόγιο αποβάλλει τις δάνειες

τουρκικές λέξεις. Καταρχάς εξελληνίζονται τα τοπωνύμια (π.χ.
Δεδέαγατς / Αλεξανδρούπολη). Πολλές φορές πλάι σε μια δάνεια
τουρκική λέξη χρησιμοποιείται και μια ελληνική με μια
πνευματικότερη σημασία (τζάκι/εστία, κουκούτσι/πυρήνας, κτλ),
γεγονός που επιτρέπει τη γλώσσα να προβαίνει σε σημασιολογικές
διακρίσεις.

Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με την παράλληλη χρήση λέξεων της

αρχαίας και της νέας ελληνικής : ερυθρός/κόκκινος, λευκός/άσπρος,
κυανός/γαλάζιος (πβ. κυανόκρανος), πτέρυγα/φτερό.

9.6.1 Καθαρισμός

35
Η χρήση της καθαρεύουσας αποτελεί τάση για συμβιβασμό και
διέξοδο από τη μανιχαϊστική διάκριση ανάμεσα στην προφορική
γλώσσα και τον αρχαϊσμό. Ο Κοραής, βασικός υποστηρικτής του
Καθαρισμού, δηλαδή της αντικατάστασης των ξένων λέξεων με
ελληνικές και της διόρθωσης σε επίπεδο δομής της γλώσσας α)
υποστηρίζει τη χρήση της κοινής, β) πρεσβεύει ότι η κοινή χρήζει
κανονιστικών ρυθμίσεων, γ) ακολουθεί τη μέση οδό και δ) θεωρεί
ότι η γνώση της αρχαίας γλώσσας εμπλουτίζει τη χρήση της νέας.

Το Πελοποννησιακό ιδίωμα δεν καθιερώνεται ως γλώσσα του

έθνους. Το νεοσύστατο κράτος κληρονομεί την καθαρεύουσα και
την καθιερώνει στην κρατική μηχανή.

Το κήρυγμα του Ψυχάρη (Το ταξίδι μου - 1888) που είναι

επηρεασμένος από το Saussure προσπαθεί να βρει λύση στο
αδιέξοδο. Ο Ψυχάρης δίνει μεγάλη έμφαση στον προφορικό λόγο
και ζητά 1) προσαρμογή της γλώσσας στο τυπικό της δημοτικής, 2)
εσωτερικό δανεισμό (από την αρχαία) για έννοιες αναγκαίες, 3)
ορθογραφία ιστορική, αλλά σε λογική βάση. Πολλές φορές φτάνει
σε ακρότητες (πβ. Σκολή, διασκίζω, σκήμα).

Στον αντίποδα του Ψυχάρη βρίσκεται ο Γεώργιος Χατζηδάκις, ο

οποίος μελέτησε με επιστημονικό τρόπο τις σχέσεις της Αρχαίας με
τη Νέα Ελληνική.

Η διαμάχη ανάμεσα σε δημοτικιστές και αρχαϊστές αποκτά

πολιτική / ιδεολογική χροιά. Συχνά ξεσπούν επεισόδια
(Ορεστειακά, Ευαγγελικά).

9.7 20ός Αιώνας

Η δημοτική αρχίζει να κερδίζει έδαφος. Καθιερώνεται στην

παιδεία και τη λογοτεχνία (πρόβλεψη περί επίσημης γλώσσας στο
Σύνταγμα του 1911, ίδρυση του Εκπαιδευτικού Ομίλου, εισαγωγή
το 1917 της δημοτικής στο δημοτικό σχολείο).

9.7.1 Γλωσσικό ζήτημα

36
Με τον όρο αυτό αναφερόμαστε στις αιτίες και τα αποτελέσματα
της διγλωσσίας. Το γλωσσικό ζήτημα αποκτά κοινωνικές
διαστάσεις που σχετίζονται με την πνευματική και πολιτική
πορεία του έθνους. Οι ρίζες του ανέρχονται στον αττικισμό.

Αίτια της διγλωσσίας ενδεικτικά : 1) οι ημιμαθείς έλκονται από την

καθαρεύουσα (λόγοι γοήτρου), 2) υπάρχει γεωγραφική
απομόνωση που ευνοεί τη διγλωσσία, 3) κύρος του αρχαϊσμού που
πηγάζει από την αίγλη των Αρχαίων Ελλήνων, 4) συνδυασμός του
γλωσσικού ζητήματος με την πολιτική και θρησκευτική ζωή του
τόπου.

10. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΑ ΙΔΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΔΙΑΛΕΚΤΟΙ

Η Νέα Ελληνική στα χρόνια μετά την άλωση δεν είναι μια ενιαία
γλώσσα. Αποτελείται από διαφορετικές διαλέκτους γεγονός που
ευνοείται από την κατάλυση του γλωσσικού κέντρου (Κων/πολη).
Οι διάλεκτοι αυτές δεν σχετίζονται με τη διαλεκτική
διαφοροποίηση της Αρχαίας Ελληνικής. Μόνο η τσακωνική
διάλεκτος έχει σχέση με την αρχαία δωρική.
Οι νεοελληνικές διάλεκτοι είναι οι : Ποντιακή, Καππαδοκική,
Κατωιταλική, Τσακωνική και τα νεοελληνικά ιδιώματα τα βόρεια
και τα νότια.

37
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ανδριώτης, Ν., 1992, Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, ΙΝΣ,

Θεσσαλονίκη.
Browning, R., 1972, Η ελληνική γλώσσα : Μεσαιωνική και Νέα,
Παπαδήμας, Αθήνα.
Hoffmann, O., Debrunner, A., Scerer, A., 1988, Ιστορία της Ελληνικής
Γλώσσας, (μετάφραση Χ. Συμεωνίδης), Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη
Κατσάνης, Ν., 1987, Σύντομο διάγραμμα της Μεσαιωνικής και Νέας
Ελληνικής Γλώσσας, Πανεπιστημιακές Σημειώσεις, Εκδόσεις
Α.Π.Θ, Θεσσαλονίκη.
Κουτίτα-Καϊμάκη, Μ., 1991, Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας
(προελληνική- Ελληνιστική Κοινή), Πανεπιστημιακές Σημειώσεις,
Θεσσαλονίκη.
Λιαπής, Β., 1994, Γλώσσα η Ελληνική, Βάνιας, Θεσσαλονίκη.
Μπαμπινιώτης, Γ., 1985, Συνοπτική ιστορία της ελληνικής γλώσσας,
Αθήνα, 1985.
Συμεωνίδης, Χ., 1989, Ιστορική Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής,
Μέρος Α' : Φωνητική, Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη.
Tonet, H., 1995, Iστορία της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Εκδόσεις
Παπαδήμα, Αθήνα.
Τριανταφυλλίδης, Μ., 1938, Νεοελληνική Γραμματική, τ. Α', Ιστορική
Εισαγωγή, Αθήνα (ανατύπωση στα Απαντα, τ. 3ος, Θεσσαλονίκη,
1981).

41