Rokasgramata Matematika PDF

51 (035)
Si 474
1.izdevums 2006
1.izdevuma papildmetieni 2007, 2008
Biruta Siliòa, Kârlis Ðteiners

ROKASGRÂMATA MATEMÂTIKÂ
Autoru redakcijâ
Mâksl. red. Eduards Groðevs
Dmitrija Ðeðukova tehniskie zîmçjumi
Maketçtâja Ilze Ðmite
Tehniskâ red. Iveta Kïaviòa
Apgâds Zvaigzne ABC, SIA, K. Valdemâra ielâ 6, Rîgâ, LV-1010

Red. nr. (H
© B. Siliòa, K. Ðteiners, Apgâds Zvaigzne ABC, 2006

,6%1
Saturs
Priekðvârds .............................................................. 5 7.4. Logaritmiskâs funkcijas. Logaritmiskie
vienâdojumi. Logaritmiskâs
1. JÇDZIENS KOPA nevienâdîbas .............................................. 109
UN AR TO SAISTÎTIE JAUTÂJUMI .......... 7 7.5. Trigonometriskâs funkcijas.
1.1. Kopas jçdziens. Darbîbas ar kopâm .............. 7 Trigonometrijas formulas.
1.2. Skaitïu kopas .................................................. 9 Trigonometriskie vienâdojumi
1.3. Ar reâlo skaitïu kopu saistîtie jçdzieni ....... 10 un nevienâdîbas ........................................ 112
7.6. Ciklometriskâs funkcijas
2. ALGEBRISKAS IZTEIKSMES, (trigonometrisko funkciju inversâs
VIENÂDOJUMI, NEVIENÂDÎBAS ........... 18 funkcijas) ................................................... 130
2.1. Racionâlas algebriskas izteiksmes .............. 18 7.7. Hiperboliskâs funkcijas ............................ 133
2.2. Saîsinâtâs reizinâðanas formulas ................ 22 7.8. Hiperbolisko funkciju inversâs
2.3. Racionâli algebriski vienâdojumi ................ 22 funkcijas .................................................... 135
2.4. Racionâlas algebriskas nevienâdîbas .......... 26
2.5. Iracionâlas algebriskas izteiksmes, 8. SKAITÏU VIRKNES.
vienâdojumi, nevienâdîbas .......................... 30 SKAITÏU RINDAS ................................... 139
8.1. Skaitïu virknes .......................................... 139
3. LINEÂRU VIENÂDOJUMU 8.2. Aritmçtiskâ progresija .............................. 141
SISTÇMAS, DETERMINANTI, 8.3. Ìeometriskâ progresija ............................ 142
MATRICAS ................................................... 33 8.4. Skaitïu rindas ............................................ 143
3.1. Lineâru vienâdojumu sistçma ..................... 33
3.2. Determinanti ................................................ 35 9. FUNKCIJAS ROBEÞA
3.3. Matricas ........................................................ 38 UN NEPÂRTRAUKTÎBA ........................ 147
9.1. Funkcijas robeþas jçdziens
4. ELEMENTÂRÂ ÌEOMETRIJA ................. 43 un ar to saistîtie jautâjumi ....................... 147
4.1. Planimetrija .................................................. 43 9.2. Funkcijas nepârtrauktîba ........................ 152
4.2. Stereometrija ................................................ 54
10. FUNKCIJAS ATVASINÂJUMS,
5. ANALÎTISKÂ ÌEOMETRIJA .................... 63 DIFERENCIÂLIS
5.1. Vektori .......................................................... 63 UN TO LIETOJUMI ................................ 156
5.2. Koordinâtu sistçmas plaknç un telpâ ......... 69 10.1. Atvasinâjuma jçdziens
5.3. Daþas aprçíinu formulas un ar to saistîtie jautâjumi ....................... 156
(nogrieþòi, trijstûri) ..................................... 73 10.2. Diferencçjamu funkciju atvasinâðanas
5.4. Taisne plaknç ............................................... 75 likumi ......................................................... 158
5.5. Otrâs kârtas lînijas plaknç .......................... 77 10.3. Atvasinâðanas formulas ........................... 160
5.6. Daþas citas svarîgâkâs lînijas plaknç .......... 84 10.4. Funkcijas diferenciâlis .............................. 161
5.7. Taisne telpâ .................................................. 88 10.5. Teorçmas par diferencçjamâm
5.8. Plakne telpâ .................................................. 89 funkcijâm ................................................... 163
5.9. Taisnes un plaknes savstarpçjais 10.6. Atvasinâjumu lietojumi funkcijas
stâvoklis telpâ ............................................... 91 pçtîðanâ ..................................................... 165
5.10. Otrâs kârtas virsmas ................................... 92
11. VIENA ARGUMENTA FUNKCIJU
6. SFÇRISKÂS ÌEOMETRIJAS INTEGRÂLRÇÍINI ................................. 170
UN SFÇRISKÂS TRIGONOMETRIJAS 11.1. Nenoteiktais integrâlis.
JÇDZIENI ..................................................... 96 Nenoteiktâ integrâïa pamatîpaðîbas ....... 170
11.2. Pamatintegrâïu tabula ............................. 172
7. ELEMENTÂRÂS FUNKCIJAS .................. 99 11.3. Integrçðanas pamatmetodes .................... 172
7.1. Funkcijas jçdziens un ar to saistîtie 11.4. Daþas îpaðas integrçðanas metodes
jautâjumi ....................................................... 99 (atkarîbâ no zemintegrâïa
7.2. Pakâpes funkcijas. Lineâra funkcija. funkcijas) ................................................... 175
Kvadrâtiska funkcija .................................. 103 11.5. Nenoteikto integrâïu tabula .................... 182
7.3. Eksponentfunkcijas. 11.6. Noteiktâ integrâïa definîcija
Eksponentvienâdojumi. un pamatîpaðîbas ...................................... 196
Eksponentnevienâdîbas ............................. 106 11.7. Noteiktâ integrâïa aprçíinâðana ............. 199
11.8. Noteiktâ integrâïa lietojumi ................... 201 16.3. Plaknes lînijas virsotnes, pârliekuma punkti
11.9. Neîstie integrâïi ....................................... 208 un singulârie punkti ................................. 280
11.10. Integrâïi, kas atkarîgi no parametra ...... 212 16.4. Asimptotas ................................................. 282
11.11. Bieþâk lietojamie neîstie integrâïi, îpaða 16.5. Lîkòu saimes apliecçja, evolûta
nosaukuma integrâïi (1.6.) un integrâïi, un evolventa .............................................. 283
kas reducçjami uz I veida vai II veida 16.6. Telpas lînija un tâs lokâlie elementi ........ 283
Eilera integrâïiem (26.31.) .................... 216 16.7. Virsma un tâs lokâlie elementi ................ 288
12. VAIRÂKARGUMENTU FUNKCIJAS ... 218 17. FUNKCIJU RINDAS ............................... 293
12.1. Pamatjautâjumi ....................................... 218 17.1. Funkciju rindas jçdziens
12.2. Robeþas un nepârtrauktîbas jçdziens .... 218 un ar to saistîtie jautâjumi ....................... 293
12.3. Parciâlie atvasinâjumi. Pilnais 17.2. Pakâpju rindas .......................................... 294
diferenciâlis. Teilora formula ................. 219 17.3. Furjç rinda. Furjç integrâlis .................... 296
12.4. Vairâkargumentu funkciju ekstrçmi ..... 224
18. KOMPLEKSIE SKAITÏI
13. VAIRÂKARGUMENTU FUNKCIJU UN KOMPLEKSÂ
INTEGRÂLRÇÍINI ................................ 226 MAINÎGÂ FUNKCIJU TEORIJA ........... 299
13.1. Divkârðais integrâlis ................................ 226 18.1. Kompleksie skaitïi .................................... 299
13.2. Trîskârðais integrâlis .............................. 231 18.2. Reâla argumenta kompleksa funkcija.
13.3. Pirmâ veida lînijintegrâlis Lînija kompleksâ plaknç .......................... 304
(lînijintegrâlis pçc loka garuma) ............. 236 18.3. Apgabals kompleksajâ plaknç .................. 305
13.4. Otrâ veida lînijintegrâlis 18.4. Kompleksâ mainîgâ funkcija .................... 307
(lînijintegrâlis pçc koordinâtâm) ............ 238 18.5. Kompleksâ mainîgâ funkcijas
13.5. Lînijintegrâïa neatkarîba no atvasinâjums. Analîtiskas funkcijas.
integrçðanas lînijas formas Konformâ attçloðana ................................ 310
un ðai îpaðîbai ekvivalentâs îpaðîbas ...... 242 18.6. Kompleksâ mainîgâ funkcijas
13.6. Pirmâ veida virsmas integrâlis integrâïi ..................................................... 313
(integrâlis pçc virsmas laukuma) ........... 244 18.7. Rindas ar kompleksiem locekïiem ........... 315
13.7. Otrâ veida virsmas integrâlis 18.8. Rezîdiji, to aprçíinâðana un lietojumi .... 318
(integrâlis pçc virsmas projekcijas
koordinâtu plaknç) .................................. 247 19. LAPLASA TRANSFORMÂCIJA.
OPERATORU RÇÍINI ............................ 321
14. LAUKA TEORIJAS ELEMENTI ........... 251 19.1. Oriìinâls, attçls un Laplasa
14.1. Skalârs lauks ............................................ 251 transformâcijas pamatîpaðîbas ................ 321
14.2. VEKTORU LAUKS ................................. 253 19.2. Inversâ Laplasa transformâcija.
14.3. Hamiltona operators nabla ..................... 257 Oriìinâla atraðana pçc dotâ attçla .......... 324
14.4. Speciâli vektoru lauki .............................. 258 19.3. Laplasa transformâcijas (operatoru
metodes) lietojumi .................................... 326
15. DIFERENCIÂLVIENÂDOJUMI ............ 260 19.4. Laplasa transformâcijas
15.1. Pirmâs kârtas diferenciâlvienâdojumi ... 260 pamatformulas .......................................... 330
15.2. Augstâku kârtu
diferenciâlvienâdojumi ............................ 264 20. KOMBINATORIKA. VARBÛTÎBU
15.3. Diferenciâlvienâdojumu sistçmas ........... 269 TEORIJA. MATEMÂTISKÂ
STATISTIKA ............................................ 331
16. DIFERENCIÂLÌEOMETRIJA .............. 274 20.1. Kombinatorika .......................................... 331
16.1. Plaknes lînijas uzdoðanas veidi, loka 20.2. Gadîjuma notikumi ................................... 333
diferenciâlis, loka garums, pieskare 20.3. Gadîjuma lielumi ...................................... 337
un normâle ............................................... 274 20.4. Matemâtiskâ statistika ............................. 341
16.2. Leòíis starp divâm lînijâm, lînijas
liekums, liekuma râdiuss, liekuma PIELIKUMS ........................................................ 345
riòíis un liekuma centrs ......................... 277 Alfabçtiskais râdîtâjs ........................................... 357
5
PHiekðvâHdI
Kas ðajâ grâmatâ atrodams.

Grâmatâ ietverti svarîgâkie vidusskolas matemâtikas kursa jautâjumi un aug-
stâkâs matemâtikas materiâls, kas atbilst inþenierzinâtòu un dabaszinâtòu
bakalaura studiju programmâm. Aplûkotas jçdzienu definîcijas, interpretâcijas,
formulas, kârtulas, metodes, algoritmi, tabulas u. c. jautâjumi. Teorijas jautâjumi
apskatîti bez pierâdîjumiem un izvedumiem, bet ar paskaidrojumiem un norâ-
dîjumiem.
Par skolas matemâtikas kursa jautâjumiem aplûkoti arî piemçri un uzdevumu
risinâðanas paraugi. Ierobeþotâ grâmatas apjoma dçï ðâds materiâls nav ietverts
augstâkâs matemâtikas jautâjumu apskatâ.
Kam ðî grâmata ieteicama.

Neviena rokasgrâmata nevar aizstât mâcîbu grâmatu. Arî ðî grâmata lietojama
galvenokârt kâ mâcîbu palîglîdzeklis un informâcijas avots îsu, bet izsmeïoðu uz-
ziòu iegûðanai par daudziem matemâtikas jautâjumiem. Grâmatu var izmantot
· skolçni un studenti, gatavojoties eksâmeniem;
· skolotâji un skolçnu vecâki;
· matemâtikas lietotâji (inþenieri, praktiíi).
Materiâla sakârtojums un iedalîjums.

Grâmatas saturs sadalîts nodaïâs, paragrâfos un apakðpunktos. Liela materiâla
daïa sakârtota pârskatâmu tabulu veidâ, kur norâdîts attiecîgâ jçdziena nosau-
kums, apzîmçjumi, paskaidrojumi, ilustrâcijas un piemçri.
Vidusskolas kursa materiâls aplûkots grâmatas pirmajâs nodaïâs, atseviðíos
gadîjumos tas apvienots ar analogu augstâkâs matemâtikas jautâjumu apskatu.
Interesçjoðo jautâjumu lasîtâjs atradîs, izmantojot grâmatas satura râdîtâju un
jçdzienu alfabçtisko râdîtâju.
Gatavojot ðo grâmatu, autori izmantoja skolas un augstskolas mâcîbu grâma-
tas, mâcîblîdzekïus, rokasgrâmatas u. c. agrâk izdotus materiâlus.
Autori
6
GHieíK =lf=bçJ= bKHJi
Lielais Mazais Burta Lielais Mazais Burta

burts burts nosaukums burts burts nosaukums
Α α alfa Ν ν nî
Β β bçta Ξ ξ ksî
Γ γ gamma Ο ο omikrons
Δ δ delta Π π pî
Ε ε epsilons Ρ ρ ro
Ζ ζ zçta Σ σ sigma
Η η çta Τ τ tau
Θ θ tçta Υ υ ipsilons
Ι ι jota Φ ϕ fî
Κ κ kapa Χ χ hî
Λ λ lambda Ψ ψ psî
Μ μ mî Ω ω omega
M=JemâJiIk=I konIJ=nJeI
π = 3,14159... e = 2,71828...
1
2π = 6,28318... = 0, 36787...
e
F
= 1, 57079... e 2 = 7,38905...
2
F
= 0, 78539... e = 1, 64872...
4
1 1
= 0, 31830... = 0, 13533...
F e2
π2 = 9,86960... ln2 = 0,69314...
7
1. JÇDZIEN5 KOPA UN AR TO 5AI5TÎTIE JAUTÂJUMI

1.1. Kop=I jçdzienI. D=Hbîb=I =H kopâm
Nosaukums Apzîmçjumi, paskaidrojumi Ilustrâcija, piemçri
Kopa Alfabçta lielie burti Plaknes apgabals, ko ierobeþo

A, B, C, X, Y, R, ... brîvi izraudzîta slçgta lînija
Kopa nedefinçts matemâ-
tikas pamatjçdziens (daþâdu
objektu apvienojums, kuriem
piemît kâda noteikta pazîme,
pçc kuras var noteikt, vai ob-
jekts pieder vai nepieder kopai).
Kopas elementi Alfabçta mazie burti Plaknes apgabala punkti
a, b, c, x, y, ...
Elements a pieder a∈ A Punkts atrodas plaknes

kopai ) apgabalâ
Elements b b ∉ A jeb b Î A Punkts neatrodas plaknes

nepieder kopai A apgabalâ
Galîga kopa Elementu skaitu var izteikt Alfabçta burtu kopa

ar noteiktu naturâlu skaitli. Grâmatas lapu kopa
Bezgalîga kopa Elementu skaits ir lielâks Taisnes nogrieþòa punktu kopa
nekâ jebkurð naturâls skaitlis.
Tukða kopa ∅ Vienâdojumam x 2 + 1 = 0

Kopâ nav neviena elementa. nav reâlu sakòu, t. i., x ∈ ∅.
Vienâdas kopas A =B
Sastâv no vieniem un tiem
paðiem elementiem.
Apakðkopa A ⊂B
Visi kopas A elementi pieder
arî kopai B.
8 1. JÇDZIEN5 KOPA UN AR TO 5AI5TÎTIE JAUTÂJUMI
Ekvivalentas A :B EileraVenna diagramma

kopas Katram kopas A elementam
atbilst tikai viens kopas B
elements un katrs kopas B
elements atbilst tikai vienam
kopas A elementam.
Sanumurçjama Kopa ir ekvivalenta naturâlo

kopa skaitïu kopai N
Kopas apjoms Kopîga îpaðîba, kas piemît Vienâds apjoms ir naturâlo
visâm savstarpçji ekviva- skaitïu, veselo skaitïu,
lentâm kopâm. racionâlo skaitïu kopai;
Galîgas kopas apjoms ir tâs ðo kopu kardinâlskaitli
elementu skaits. Tukðas kopas apzîmç ar burtu
apjoms ir skaitlis 0. ℵ 0 alef. Lielâks apjoms
Bezgalîgâm kopâm var bût nekâ ℵ 0 ir kopai R, intervâlam
daþâdi apjomi; mazâkais no [0; 1] u. c. Ðîm kopâm ir
tiem ir sanumurçjamas kopas kontinuuma apjoms ℵ 1
apjoms. Kopas apjomu raksturo (lat. continuum nepârtraukts).
tâs kardinâlskaitlis.
Kopu C=A ∪ B
apvienojums Kopa C sastâv no visiem tiem
elementiem, kuri pieder vismaz
vienai no kopâm A vai B.
Kopu ðíçlums C=A ∩ B

Kopa C sastâv no visiem tiem
elementiem, kuri pieder
kopai A un kopai B.
Kopu starpîba C= A RB
Kopa C sastâv no visiem tiem
kopas A elementiem, kuri
nepieder kopai B.
Kopu Dekarta C =A ×B
reizinâjums Kopas C elementi ir visi iespç-
jamie kopu A un B elementu
a un b sakârtoti pâri a; b.
1.2. 5k=iJïK kop=I 9
1.2. 5k=iJïK kop=I

Naturâlo skaitïu N N = {1; 2; 3; ...; n; ...}
kopa
Veselo skaitïu Z Z = {...; 3; 2; 1; 0; 1; 2; 3; ...}
kopa Naturâlie skaitïi, naturâliem N⊂Z
skaitïiem pretçjie skaitïi, nulle.
Racionâlo skaitïu
kopa
Q ¤= {mn : m Î ¢, n Î ¥}
Kopas elementus var izteikt n ¹0
m 3 -2 0
ar attiecîbu ; ; ; 1, 8; 3, 1515...
n 4 1 1
(veselie skaitïi, parastie Z⊂Q
daïskaitïi, galîgie decimâldaï-
skaitïi, bezgalîgi periodiski
decimâldaïskaitïi).
Iracionâlie skaitïi Bezgalîgi neperiodiski π = 3,1415926...
decimâldaïskaitïi. e = 2,7182818...
2 = 1, 4142135...
lg7 = 0,84509801...
Reâlo skaitïu R Q⊂R

kopa Racionâlo skaitïu kopas
un iracionâlo skaitïu kopas
apvienojums.
Komplekso C 3 + 2i
skaitïu kopa Kopa, kuras elementi ir 4 5i
kompleksie skaitïi 0 + 2i = 2i
z = a + bi, kur 2 + 0i = 2
a ∈ R, b ∈ R, i = -1 , R⊂C
i 2 = 1.
Ja b = 0, tad
a + bi = a ∈ R.
N⊂Z⊂Q⊂R⊂C
1.3. AH Heâlo Ik=iJïK kopK I=iIJîJie jçdzieni
Nosaukums Apzîmçjumi, paskaidrojumi, piemçri

Darbîbas reâlo skaitïu
kopâ
· Saskaitîðana a+b
· Atòemðana a b = c, ja a = b + c
(saskaitîðanai apgrieztâ darbîba)
· Reizinâðana a ⋅ b
a
· Dalîðana a : b = c jeb = c, ja a = b ⋅ c (b ¹ 0)
b
(reizinâðanai apgrieztâ darbîba)
· Kâpinâðana an = a ⋅ a ⋅ a ⋅ ... ⋅ a (n reizinâtâji, n ∈ N)
· Saknes atraðana n
a = b , ja bn = a (n ∈ N)
a 0, ja n ir pâra skaitlis
(kâpinâðanai apgrieztâ darbîba)
Darbîbu pamatîpaðîbas
· Saskaitîðanas
komutatîvâ îpaðîba a+ b=b+a
· Saskaitîðanas
asociatîvâ îpaðîba (a + b) + c = a + (b + c)
· Reizinâðanas
komutatîvâ îpaðîba a⋅b=b⋅a
· Reizinâðanas
asociatîvâ îpaðîba (a ⋅ b) ⋅ c = a ⋅ (b ⋅ c)
· Distributîvâ îpaðîba a ⋅ (b + c) = a ⋅ b + a ⋅ c
Nevienâdîbas
· Stingra nevienâdîba a > b, ja a b > 0 7 > 2; 0 > 3;
Skaitlis a lielâks nekâ skaitlis b. 4 > 10
· Stingra nevienâdîba a < b, ja a b < 0 8 < 11; 0 < 2;

Skaitlis a mazâks nekâ skaitlis b. 6 < 5
· Nestingra nevienâdîba a b, ja a b 0
Skaitlis a lielâks vai vienâds ar skaitli b.
· Nestingra nevienâdîba a b, ja a b 0
Skaitlis a mazâks vai vienâds ar skaitli b.
1.3. AH Heâlo Ik=iJïK kopK I=iIJîJie jçdzieni 11
Nevienâdîbu îpaðîbas
· Simetrija Ja a > b, tad b < a 5>2 ⇒2<5
· Transitivitâte Ja a > b un b > c, 7 > 4; 4 > 1 ⇒ 7 > 1
tad a > c
· Vienâda veida Ja a > b un c > d, tad 10 > 3
+
nevienâdîbu a+ c> b+d 8 >4
saskaitîðana 10 + 8 > 3 + 4; 18 > 7
· Pretçja veida Ja a > b un c < d, tad 12 > 8

nevienâdîbu a c>b d 3 <5
atòemðana 12 3 > 8 5; 9 > 3
· Skaitïa pieskaitîðana Ja a > b, 5 > 2 ⇒ 5 + 3 > 2 + 3;
(atòemðana) tad a ± c > b ± c 8>5
nevienâdîbai
· Nevienâdîbas Ja a > b un c > 0, tad 7 > 5; 2 > 0 ⇒
reizinâðana (dalîðana) a b
ar pozitîvu skaitli a ⋅ c > b ⋅ c, > 7 ⋅ 2 > 5 ⋅ 2; 14 > 10
c c
· Nevienâdîbas Ja a > b un c < 0, tad 12 > 9; 3 < 0 ⇒

reizinâðana (dalîðana) 12 ⋅ (3) < 9 ⋅ (3);
ar negatîvu skaitli a b 36 < 27
a ⋅ c b un c > d 8 > 5; 10 > 7 ⇒

reizinâðana (a > 0, b > 0, c > 0, d > 0), 8 ⋅ 10 > 5 ⋅ 7; 80 > 35
tad a ⋅ c > b ⋅ d
1 1
· Apgriezto lielumu Ja a > b un skaitïiem a, b 5>2⇒ <
nevienâdîba 5 2
1 1 1 1
ir vienâda zîme, tad < 2 > 3 ⇒ - <-
a b 2 3
a +b 2+8
· Nenegatîvu skaitïu a ×b > 2×8 ⇒ 5 > 4
vidçjâs aritmçtiskâs un 2 2
vidçjâs ìeometriskâs (vienâdîba ir tikai tad, ja a = b)
vçrtîbas nevienâdîba x 1 + x 2 + ... + x n
U n x 1 × x 2 × ... × x n
n
· Vidçjâs aritmçtiskâs x 1 + x 2 + ... + x n

2+4 2 +4 ⇒
2 2
T
un vidçjâs kvadrâtiskâs n <
2 2
vçrtîbas nevienâdîba
x 12 + x 22 + ... + x n2
T 3 < 10
n
(vienâdîba ir tikai tad, ja

x1 = x2 = ... = xn)
· Vidçjâs ìeo- x 12 + x 22 + ... + x n2

metriskâs un n x 1 × x 2 × ... × x n T
vidçjâs kvadrâ- n
tiskâs vçrtîbas
nevienâdîba
· Koðî
a 1b1 + a 2b2 + ... + a nbn a 12 + a 22 + ... + an2 × b12 + b22 + ... + bn2
2
Buòakovska
nevienâdîba
Reâlo skaitïu [a; b] slçgts intervâls
intervâli axb
(a; b) vaïçjs intervâls

a<x a
(∞; b] bezgalîgs intervâls

x b
(∞; b) bezgalîgs intervâls

x< b
(∞; +∞) bezgalîgs intervâls

x ∈R
Reâla skaitïa ìï a, ja a 0 |3| = 3, |0| = 0,
modulis |a |= ïí-a, ja a < 0 |4| = (4) = 4
(absolûtâ vçrtîba) ïï
î
Moduïa îpaðîbas · |a| 0; |a| = |a | ; |a | a · |a ⋅ b| = |a | ⋅ |b |; |an| = |a| n
· |a + b| |a| + |b| a |a |
· = ; (b ¹ 0)
· |a b| |a| |b | b |b |
· |a1 + a2 + ... + an| |a1| + |a2| + ... + |an|

· |x | = a ⇔ x = ±a
· |x | a ⇔ x ∈ [a; a]
· |x | < a ⇔ x ∈ (a; a)
· |x | > a ⇔ x ∈ (∞; a) ∪ (a; +∞)

· |x | a ⇔ x ∈ (∞; a] ∪ [a; +∞)
Reâla skaitïa ì
ï 1, ja x > 0
zîme (signum)
ï
ï
ï
sgn x = í 0, ja x = 0
(no latîòu v. ï
signum zîme) ï-1, ja x > 0
ï
ï
î
(apzîmç arî sign x )
AH Heâlo Ik=iJïK d=lîð=n=I d=HbîbK I=iIJîJie jçdzieni
Nosaukums Apzîmçjumi, paskaidrojumi Piemçri
a 2 7
Daïa (b ¹ 0) ;
b 3 6
(divu skaitïu attiecîba)
a 3 4 1
Îsta daïa , ja a b (b ¹ 0) ; ;
b 4 2 3
Daïas
pamatîpaðîbas
· Daïas a a ×c 3 3×2
paplaðinâðana
= (b ¹ 0, c ¹ 0) =
b b ×c 5 5×2
· Daïas a a :c 20 20 : 5
= (b ¹ 0, c ¹ 0) =
saîsinâðana b b :c 25 25 : 5
a -a a 4 -4 4
Zîmes maiòa - = = (b ¹ 0) - = =
b b -b 9 9 -9
Darbîbas
ar daïâm
· Saskaitîðana, a c a ×d ±b ×c
± = (b ¹ 0, d ¹ 0)
atòemðana b d b ×d
a c a ±c
± = (b ¹ 0)
b b b
a c a ×c
· Reizinâðana × = (b ¹ 0, d ¹ 0)
b d b ×d
a c a ×d
· Dalîðana : = (b ¹ 0, d ¹ 0, c ¹ 0)
b d b ×c
Proporcija a c
= jeb a : b = c : d (b ¹ 0, d ¹ 0)
b d
(divu attiecîbu vienâdîba)
Proporcijas a; d
ârçjie locekïi
Proporcijas b; c
iekðçjie locekïi
Proporcijas a⋅ d=b⋅ c 3 6
pamatîpaðîba = Þ 3×8 = 4×6
Ârçjo locekïu reizinâjums 4 8
ir vienâds ar iekðçjo locekïu
reizinâjumu.
Secinâjumi
· Proporcijas locekïu a c b ×c a ×d a ×d b ×c
izteikðana = Þ a= ; b= ; c= ; d =
b d d c b a
· Proporcijas a c a ±b c ±d a ±b c ±d a +b c +d
pârveidojumi = Þ = ; = ; =
b d b d a c a -b c -d
Procenti
Viens procents 1%
1 a 1
1 % no a ir ×a = 1 % no 34 = × 34 =
100 100 100
Viens procents no skaitïa 34
= = 0, 34
a ir ðî skaitïa viena simtâ 100
daïa.
p procenti p%
p a×p
p % no a ir ×a =
100 100
p procenti no skaitïa a ir ðî
skaitïa p simtdaïas.
p
Pamatsakarîbas No × a = b iegûst:
100
100 × b b p 100 × b
a= ; = ; p=
p a 100 a
Procentu rçíinu
pamatuzdevumi
p a×p
· Procentu p % no a ir ×a = 7 % no 200 =
aprçíinâðana 100 100
7
= × 200 = 14
100
· Skaitïa a Ja p % no a ir b, tad Ja 15 % no a = 45, tad

aprçíinâðana, ja doti
ðî skaitïa p procenti b × 100 45 × 100
a= a= = 300
p 15
· Skaitïa b izteikðana b p 30 75
Ja = , tad = 0, 75 = = 75 %
kâ skaitïa a a 100 40 100
procentus
b
= p % jeb b ir p % no a jeb 30 ir 75 % no 40
a
Promiles
Viena promile 1 Y
1 a
1 Y no a ir ×a =
1000 1000
Viena promile no skaitïa a ir ðî skaitïa viena
tûkstoðdaïa.
p promiles p Y
p a×p
p Y no a ir ×a =
1000 1000
p promiles no skaitïa a ir ðî skaitïa p tûkstoðdaïas.
Piezîme.
Aprçíinus ar promilçm izpilda analogi
procentu rçíinu uzdevumiem.
AH Heâlo Ik=iJïK kâpinâð=n=I Kn I=kneI =JH=ð=n=I

d=HbîbK I=iIJîJie jçdzieni
Pakâpe ar naturâlu an = a ⋅ a ⋅ a ⋅ ... ⋅ a, 23 = 2 ⋅ 2 ⋅ 2 = 8

kâpinâtâju n ∈ N (n reizinâtâji)
Kâpinâtâjs n
Bâze a
Sakne n a 3
8 = 2, jo 23 = 8
n a = b , ja b n = a, n ∈ N, 5
-32 = -2, jo
a 0, ja n pâra skaitlis (-2)5 = -32
Saknes râdîtâjs n
Zemsaknes skaitlis a
Aritmçtiskâ sakne Saknes n a nenegatîvâ 25 = 5
vçrtîba, ja a 0. 3
27 = 3
Ja = < 0, aritmçtiskâ
sakne neeksistç.
Aritmçtiskâs saknes Q a2 = | a | x 2 - 6x + 9 =
îpaðîbas
n
a m = n×k a m ×k = (x - 3)2 = x - 3
R
a > 0, m, n, k ∈ N
n
m
k 4
25 = 4 52 = 5
S n
am = a k
a > 0, k naturâlo skaitïu
m un n kopîgs dalîtâjs.
Lîdzîgas saknes Saknes, kurâm ir vienâdi 13
zemsaknes skaitïi un saknes
3
5; - 2 3 5; 5
2
râdîtâji, bet atðíirîgi racionâli
reizinâtâji (koeficienti) pirms
saknes simbola,
piemçram, b n a , c n a (b, c Î ¤)
Darbîbas ar saknçm
· Saskaitîðana, b n a ± c n a = (b ± c )n a 5 7 + 3 7 = 8 7;
atòemðana Ðîs darbîbas izpilda tikai 93 2 - 4 3 2 = 53 2
ar lîdzîgâm saknçm
· Reizinâðana n a × n b = n a ×b 3
4 × 3 16 = 3 4 × 16 =
a 0, b 0 = 3 64 = 4
· Dalîðana
na a 5
8 8
=n = 5 = 52
n
b b 5
4 4
a 0, b > 0
2
3
· Kâpinâðana n a m = n a m a 0 = 23 = 8
· Saknes atraðana n m
a = n ×m a a 0 3 4
10 = 12 10
Kâpinâtâja jçdziena
paplaðinâjums
· Kâpinâtâjs nulle a 0 = 1, a ¹ 0 30 = 1, 3,140 = 1
· Kâpinâtâjs vesels 1 1 1
a -n = a -3 = ; 2-1 = ;
negatîvs skaitlis an a3 2
1 1
n ∈ N, a ¹ 0 10-2 = =
102 100
1
· Kâpinâtâjs m
pozitîvs daïskaitlis a n = n am 32 = 3;
2
a 0; m, n ∈ N 5 3 = 3 52 = 3 25
Pakâpes îpaðîbas Q ax ⋅ ay = ax + y
(a > 0, b > 0, ax x -y
x ∈ R, y ∈ R) R y =a
a
S (a ⋅ b)x = a x ⋅ bx
x
æ ö a ax
T ççè ÷÷ø = x
b b
U (a x )y = a x ⋅ y
Logaritms Skaitïa b logaritms ir
kâpinâtâjs, ar kuru kâpinot log416 = 2, jo 42 = 16;
bâzi a iegûst skaitli b.
log20,25 = 2, jo
logab (a > 0, a ¹ 1)
1
Ja ax = b, tad x = logab. 2-2 = = 0,25
Ja x = logab, tad ax = b. 4
Decimâllogaritms lg b lg1000 = 3, jo
Skaitïa b logaritms, ja bâze 103 = 1000
ir skaitlis 10.
(lgb = log10b)
Naturâllogaritms ln b
Skaitïa b logaritms, ja bâze ir iracionâlais skaitlis
e = 2,71828... (lnb = logeb)
Logaritmu îpaðîbas
· Skaitïa 1 logaritms loga1 = 0, jo a 0 = 1 lg1 = 0, jo 100 = 1
ln1 = 0, jo e 0 = 1
· Bâzes logaritms logaa = 1, jo a1 = a lg 10 = 1, jo 101 = 10
ln e = 1, jo e 1 = e
· Logaritmiskâs a loga b = b ; loga a x = x 10lg3 = 3; e ln5 = 5
identitâtes
· Reizinâjuma loga(b1 ⋅ b2) = logab1 + logab2 (b1 > 0, b2 > 0)
logaritms
b1
· Dalîjuma logaritms loga = loga b1 - loga b2 (b1 > 0, b2 > 0)
b2
· Pakâpes logaritms logabc = c ⋅ logab (b > 0)

logab2n = 2n ⋅ loga|b| (n ∈ N)
1
· Saknes logaritms loga n b = × loga b
n
· Logaritma bâzes logc b log 3 5

loga b = ⇒ log2 5 =
maiòa logc a log 3 2
1 lg b 1
loga b = ; ln b = log2 10 =
logb a lg e lg 2
18
2. ALGEBRI5KA5 IZTEIK5ME5, VIENÂDOJUMI,

NEVIENÂDÎBA5
2.1. R=cionâl=I =lgebHiIk=I izJeikImeI

Racionâla algebriska Skaitïi un ar burtiem 2a + 3b x + 7;
2
izteiksme apzîmçti mainîgi lielumi, (m n)2 + 3m n;

kas savienoti ar matemâ- x
tisku darbîbu zîmçm, bet - xy + x 2 - y 3 ;
nesatur mainîgo lielumu y
saknes. 3x - ab - c
a +b
Vesela racionâla Racionâla algebriska izteiksme, a 2 + b 2 + ab 1;

algebriska izteiksme kurâ ar mainîgajiem lielumiem 3x 2 y 5xy 2 x
vai to izteiksmçm
netiek izpildîta dalîðana.
Daïveida racionâla Racionâla algebriska izteiksme, 2x + 3y

algebriska izteiksme kurâ ar mainîgajiem lielumiem
xy - 1
vai to izteiksmçm
tiek izpildîta arî dalîðana.
Daïveida racionâlas Visu mainîgo lielumu vçrtîbu 3x 2 - 5x + 3

algebriskas kopa, ar kurâm izteiksmes
2x + 8
izteiksmes saucçja vçrtîba nav
definîcijas apgabals vienâda ar nulli. 2x + 8 ¹ 0, x ¹ 4,
definîcijas apgabals:
x ∈ (∞; 4) ∪ ( 4; +∞)
Monoms Algebriska izteiksme, kurâ 2ab; a5b 2 ; 7x; y; 4;

skaitïi, mainîgie lielumi un to 0,5xy; 3x 4
pakâpes ar naturâlu kâpinâtâju
savienoti tikai ar reizinâðanas
zîmi; arî atseviðíi mainîgie
lielumi un skaitïi.
Polinoms Monomu algebriska summa 3mn + 2x 2 y 5;

3a 2 2ab + b 2
Polinoms ar vienu Pn (x) = anxn + an 1xn 1 + ax 2 + bx + c

mainîgo lielumu + an 2xn 2 + ... + a1x + a 0 (kvadrâttrinoms);
(No mainîgâ lieluma pakâpçm ax + b
ar naturâlu kâpinâtâju (lineârs binoms)
sastâdîts polinoms.)
Polinoma pakâpe n 2x 3 5x 2 + 6x + 2
(3. pakâpes polinoms)
2.1. R=cionâl=I =lgebHiIk=I izJeikImeI 19
Polinoma koeficienti an, an 1, an 2, ..., a1, a0 2; 5; 6; 2
Reducçts polinoms Polinoms, kura koeficients x 2 + 5x + 6;

an = 1 x 3 4x 2 + 6x 5
Darbîbas ar
polinomiem
· Saskaitîðana Pn (x) ± Qm(x) = Sk(x) (3x 2 + 7x 1) +
· Atòemðana Polinomu Sk(x) iegûst, + ( x 3 2x 2 + 4x 2) =
saskaitot (atòemot) polinomu = x 3 + x 2 + 11x 3
Pn(x) un Qm(x) koeficientus
pie vienâdâm x pakâpçm. .
· Reizinâðana Pn(x) ⋅ Qm(x) (2x 3 + 3x2 x + 4) ×

Reizinot polinomus, izmanto × (x 2 + 6x 2) =
distributîvo îpaðîbu attiecîbâ = (2x + 3x 2 x + 4)x 2 +
3
pret summas reizinâðanu ar + (2x 3 + 3x 2 x + 4)6x +

skaitli (monomu). + (2x 3 + 3x 2 x + 4)(2) =
= 2x 5 + 15x 4 + 13x 3
8x 2 + 26x 8
· Dalîðana (apgrieztâ Qm(x) : Pn(x) .6x 3.+.x 2.+.7x.+.6 2x 2..x.+.3

darbîba reizinâðanai) .6 x . 3x . +.9x
3 2 3x + 2
Qm (x )
jeb (m n) 4x 2x +
2
6
Pn (x )
4x 2 2x +6
Qm(x) : Pn(x) = Sm n(x),
0
ja
(2x 2 x + 3) ⋅ (3x + 2) =
Pn(x) ⋅ Sm n(x) = Qm(x) = 6x 3 + x 2 + 7x + 6
Dalîðanas atlikums Polinoms Rk(x), (k < n) 2x 4 .+.3x..1 x 2 ..2x

2x 4 ..4x 3 2x 2 .+.4x.+.8
ja
4x + 3x 1
3
Qm(x) = Pn(x) ⋅ Sm n(x) + Rk(x)
4x 3 8x 2
Qm (x ) R (x ) 8x 2 + 3x 1
= Sm -n (x ) + k 8x 2 16x
Pn (x ) Pn (x )
19x 1
4
2x + 3x - 1
=
x 2 - 2x
19x - 1
= 2x 2 + 4x + 8 + 2
x - 2x
Polinoma Pn(x) sakne Reâls vai komplekss skaitlis x0, P2(x) = x 2 5x + 6
ja x1 = 2, x2 = 3, jo
Pn(x0) = 0 P2(2) = 0, P2(3) = 0
Algebras Katram polinomam P2(x) = x 2 6x + 13

pamatteorçma eksistç sakne x1 = 3 + 2i, x2 = 3 2i
(reâla vai kompleksa).
20 2. ALGEBRI5KA5 IZTEIK5ME5, VIENÂDOJUMI, NEVIENÂDÎBA5
Algebras pamat- n-tâs pakâpes polinomam

teorçmas Pn(x) ir n saknes: P3(x) = x 3 4x,
secinâjums x1, x2, ..., xn x1 = 0, x2 = 2, x3 = 2
Bezû teorçma Ja, dalot polinomu Pn(x) P3(x) = x 3 3x + 6, x 0 = 1

ar binomu x x0 , iegûst x 3 3x + 6 x 1
atlikumu r, tad r = Pn(x0). x3 x2 x2 + x 2
Bezû teorçmas Skaitlis x0 ir polinoma x 2 3x + 6
secinâjums Pn(x) sakne tad un tikai x2 x
tad, ja ðo polinomu var 2x + 6
izdalît ar binomu x x0 2x + 2
bez atlikuma. 4
Tâtad r = 4 un arî
P3(1) = 4
Polinoma sadalîjums Pn(x) = an(x x1)(x x2)...(x xn) P2(x) = 2x 2 + 7x 4
lineâros reizinâtâjos a x 2 + bx + c = a(x x )(x x ) 1
1 2
x 1 = , x 2 = -4
x 2 + px + q = (x x1)(x x2) 2
2x 2 + 7x 4 =
æ 1ö
= 2 ççx - ÷÷÷ (x + 4)
è 2ø
Vjeta formulas Reducçtam kvadrâttrinomam P2(x) = x 2 5x + 6

P2(x) = x 2 + px + q x1 = 2, x2 = 3
p = (x1 + x2) 5 = (2 + 3)
q = x1 ⋅ x2 6= 2⋅ 3
Reducçtam n-tâs pakâpes
polinomam x 2 5x + 6 =
x n + an 1x n 1 + an 2x n 2 + ... = (x 2)(x + 3)
... + a0
an 1 = (x1 + x2 + ... + xn)
an 2 = x1x2 + x1x3 + ... + x1xn +
+ x2x3 + x2x4 + ... +
+ x2xn + ... + xn 1xn
......................................
a0 = (1)nx1x2x3...xn
Hornera Metode polinoma

shçma Pn(x) = anxn + an 1xn 1 + an 2xn 2 + ... + a1x + a0
dalîðanai ar binomu x x0.
n-tâs pakâpes polinoma Pn(x) un binoma x x0 dalîjums ir
n 1 pakâpes polinoms
Qn 1(x) = bn 1x n 1 + bn 2x n 2 + ... + b1x + b0,
tâtad
Pn(x) = (x x0)Qn 1.
2.1. R=cionâl=I =lgebHiIk=I izJeikImeI 21
Hornera shçma Ja dalot iegûst atlikumu r, tad ir spçkâ vienâdîba

(turpinâjums)
Pn(x) = Qn 1(x) ⋅ (x x0) + r.
No ðîs vienâdîbas izriet rekurences formulas:
bn 1 = a n
b n 2 = x 0 ⋅ b n 1 + an 1
bn 3 = x 0 ⋅ bn 2 + a n 2
.................................
b1 = x 0 ⋅ b2 + a 2
b0 = x 0 ⋅ b1 + a 1
r = x 0 ⋅ b 0 + a0
Izmantojot ðîs formulas, aprçíinus sakârto tabulâ, kuras
pirmajâ rindâ raksta dalâmâ polinoma koeficientus
(ja kâdas pakâpes polinomâ nav, tad tâs koeficients ir 0),
otrajâ rindâ aprçíinu starprezultâtus x0 ⋅ bk , bet
treðajâ rindâ meklçjamos koeficientus un atlikumu r
(ja tâds eksistç), turklât pçdçjais skaitlis ðajâ rindâ ir
dalîjuma atlikums
r = Pn(xo).
an an 1 an 2 ... a2 a1 a0
x 0 ⋅ bn 1 x0 ⋅ b n 2 ... x0 ⋅ b2 x0 ⋅ b 1 x0 ⋅ b0
bn 1 = a n bn 2 = bn 3 = ... b1 = b0 = r =
= an 1 + = an 2 + = a2 + = a1 + = a0 +
+ x0 ⋅ b n 1 + x 0 ⋅ b n 2 + x0 ⋅ b2 + x0 ⋅ b 1 + x0 ⋅ b0
P i e m ç r s (x 4 + 2x 3 4x + 6) : (x 2)
ai 1 2 0 4 6
+ + + +
2 ⋅ bi 1 2 8 16 24
bi 1 1 4 8 12 30
Q3(x) = 1 ⋅ x 3 + 4x 2 + 8x + 12, r = 30.
Tâtad x 4 + 2x 3 4x + 6 = (x 3 + 4x 2 + 8x + 12)(x 2) + 30
jeb
30
(x 4 + 2x 3 4x + 6) : (x 2) = x 3 + 4x 2 + 8x + 12 +
x -2
2.2. 5=îIinâJâI Heizinâð=n=I foHmKl=I

Summas kvadrâts (a + b)2 = a 2 + 2ab + b 2
(a + b + c)2 = a 2 + b 2 + c 2 + 2ab + 2ac + 2bc
Starpîbas kvadrâts (a b)2 = a 2 2ab + b 2
Summas kubs (a + b)3 = a 3 + 3a 2 b + 3ab 2 + b 3
Starpîbas kubs (a b)3 = a 3 3a 2 b + 3ab 2 b 3
Kvadrâtu starpîba a 2 b 2 = (a b)(a + b)
Kubu starpîba a 3 b 3 = (a b)(a 2 + ab + b 2 )
Kubu summa a 3 + b 3 = (a + b)(a 2 ab + b 2 )
Òûtona binoms (a + b )n = a n + C n1a n -1b + C n2a n -2b 2 + ... (a + b)5 = a 5 +
... + C nma n -mb m + ... + b n +C 51a 4b + C 52a 3b 2 +
+C 53a 2b 3 + C 54ab 4 + b 5
Binomiâlais æn ö n! 5
C nm = ççm ÷÷÷ = jeb C 51 = =5
koeficients çè ø÷ m !(n - m)! 1
n(n - 1)(n - 2)(n - 3)...(n - m + 1) 5× 4
C nm = C 52 = = 10
1 × 2 × 3 × ... × m 1× 2
Paskâla trijstûris n 5×4×3

C 53 = = 10
binomiâlo 0 1 1× 2 × 3
koeficientu 1 1 1 5×4 ×3×2
noteikðanai 2 1 2 1 C 54 = =5
1× 2 × 3 × 4
3 1 3 3 1
4 1 4 6 4 1
(a + b)5 = a 5 +
5 1 5 10 10 5 1
6 1 6 15 20 15 6 1 + 5a4b + 10a3b2 +
.............................. +10a2b3 + 5ab 4 + b 5
2.3. R=cionâli =lgebHiIki vienâdojKmi

Vienâdîba Divas algebriskas izteiksmes, kas 3a + 4b = m ⋅ n
savienotas ar vienâdîbas zîmi.
Identitâte Vienâdîba, kas pareiza jebkurai (x + 3)2 x 2 + 6x + 9
=
mainîgâ lieluma vçrtîbai no x2 - 4 (x - 2)(x + 2)
definîcijas apgabala.
x ∈ R, x ¹ 2, x ¹ 2
2.3. R=cionâli =lgebHiIki vienâdojKmi 23
Vienâdojums Vienâdîba, kas pareiza tikai ar x 2 = 5x 6

noteiktâm mainîgâ lieluma x 1 = 2, x2 = 3
(nezinâmâ) vçrtîbâm.
Vienâdojuma Skaitlis, kuru ievietojot vienâdojumâ 2x 6 = 0

sakne nezinâmâ lieluma vietâ iegûst pareizu x = 3
skaitlisku vienâdîbu.
Ekvivalenti Divi vienâdojumi, kuriem ir vienas x 2 + 5 = 6x

vienâdojumi un tâs paðas saknes (katra pirmâ x1 = 1, x2 = 5
vienâdojuma sakne apmierina otro un
vienâdojumu, un katra otrâ vienâdojuma x 2 6x + 5 =0
sakne apmierina pirmo vienâdojumu). x1 = 1, x2 = 5
Vienâdojuma Vienâdojuma pârveidojumi, kuru rezultâtâ iegûst

ekvivalenti dotajam vienâdojumam ekvivalentu vienâdojumu.
pârveidojumi · Vienâdojuma abâm pusçm pieskaita vienu un to paðu
skaitli vai algebrisku izteiksmi, kas nemaina
vienâdojuma definîcijas apgabalu.
· Vienâdojuma abas puses reizina vai dala ar vienu
un to paðu skaitli, kas nav nulle, vai arî ar algebrisku
izteiksmi, kuras vçrtîba nav nulle un kura nemaina
vienâdojuma definîcijas apgabalu.
Vesels racionâls anx n + an 1x n 1 + an 2x n 2 + ... + a1x + a0 = 0
n-tâs pakâpes
algebrisks vienâ- Pn(x) = 0
dojums ar vienu
nezinâmo
· Lineârs ax + b = 0, a ¹ 0 3x + 12 = 0
vienâdojums b 12
sakne x = - x =- = -4
a 3
· Kvadrât- ax 2 + bx + c = 0, a ¹ 0 (*) 2x 2 + 7x 4 = 0
vienâdojums
-b ± b 2 - 4ac -7 ± 49 + 32
saknes x 1,2 = x 1,2 =
2a 4
1
Ja b = 2k (pâra skaitlis), tad x 1 = , x 2 = -4
2
-k ± k 2 - ac
x1,2 = .
a
Kvadrâtvienâdojuma D = b 2 4ac 2x 2 + 7x 4 = 0
diskriminants Ja D > 0, vienâdojumam (*) ir divas D = 72 4 ⋅ 2 ⋅ ( 4) =
daþâdas reâlas saknes. = 81
Ja D = 0, vienâdojumam (*) ir divas
vienâdas reâlas saknes.
Ja D < 0, vienâdojumam (*) ir divas
kompleksi saistîtas saknes.
· Reducçts x 2 + px + q = 0, x 2 6x + 5 = 0
kvadrât-
vienâdojums p p2
saknes x 1,2 = - ± -q x1,2 = 3 ± 9 - 5
2 4
x1 + x2 = p; x1 ⋅ x2 = q x1 = 5, x2 = 1
(Vjeta formulas)
· Bikvadrât- ax 4 + bx 2 + c = 0, a ≠ 0 x 4 13x 2 + 36 = 0
vienâdojums Substitûcija: t = x 2 , t 2 = x 4 t = x2
at 2 + bt + c = 0 t 2 13t + 36 = 0
Saknes: t1, t2 t1 = 9, t2 = 4
x 1 = t1 , x 2 = - t1 , x1 = 9 = 3 ,
x 3 = t2 , x 4 = - t2 x 2 = - 9 = -3 ,
x3 = 4 = 2 ,
x 4 = - 4 = -2
Daþu augstâku
pakâpju vienâdoju-
mu atrisinâðanas
metodes
Q Sadalîðana Pn(x) = 0 ⇒ 3x 3 5x 2 3x + 5 = 0
reizinâtâjos ⇒ Pn(x) = Pk(x) ⋅ Pn k(x) = 0 ⇒ (3x3 3x) (5x2 5) = 0
⇒ Pk(x) = 0 vai Pn k(x) = 0 3x (x2 1) 5(x 2 1) = 0
(x2 1)(3x 5) = 0
⇒ x2 1 = 0 vai 3x 5 = 0
x2 1 = 0, x2 = 1 ⇒
x1 = 1, x2 = 1
5
3x 5 = 0, 3x = 5 ⇒ x 3 =
3
R Vienâdojuma Pn(x) = 0, ja x1 ir sakne ⇒ x 4 2x 3 3x 2 + 8x 4 = 0
pakâpes paze- Pn(x) : (x x1) = Pn 1(x), viena sakne: x1 = 2
minâðana, Pn(x) = (x x1) ⋅ Pn 1(x) = 0 ⇒ x 4 2x 3 3x 2 + 8x 4 x 2
izmantojot
x x1 = 0 vai Pn 1(x) = 0 x 4 2x 3 x 3 3x + 2
Bezû teorçmu,
ja ir zinâma 3x2 + 8x 4
viena sakne 3x 2 + 6x
2x 4
2x 4
0
x 4 2x 3 3x 2 + 8x 4 = 0 ⇔
(x 2)(x 3 3x + 2) = 0 ⇒
x 2 = 0 vai x 3 3x + 2 = 0
x 3 3x + 2 = 0 ⇒
x 3 x 2x + 2 = 0
x (x 2 1) 2(x 1) = 0
x (x 1)(x + 1) 2(x 1) = 0
2.3. R=cionâli =lgebHiIki vienâdojKmi 25
(x 1)(x (x + 1) 2) = 0 ⇒
x 1 = 0 vai x(x + 1) 2 = 0
x 1 = 0 ⇒ x2 = 1
x 2 + x 2 = 0 ⇒ x3 = 2, x4 = 1
Dotâ vienâdojuma saknes:
x1 = 2, x2 = 1, x3 = 2, x4 = 1
S Substitûcijas Ja Pn(x) = 0 ⇔ Pm(Qk(x)) = 0, (x2 + 6x)2 + 8x 2 + 48x 9 = 0 ⇔
metode tad substitûcija: t = Qk(x); (x 2 + 6x)2 + 8(x 2 + 6x) 9 = 0
Pm(t) = 0 ⇒ t1, t2, ..., tm t = x 2 + 6x
Qk(x) = ti (i = 1, 2, ..., m), t + 8t 9 = 0, t1 = 9, t2 = 1
2
un Pn(x) = 0 saknes: x 2 + 6x = 9 ⇒ x1 = x2 = 3
x 1(i ), x 2(i ), ..., x k(i ) x 2 + 6x = 1 ⇒ x 3 = -3 + 10 ,
x 4 = -3 - 10
Daïveida Racionâls vienâdojums, x 2 - 2x + 1 x + 1
racionâls kas satur daïveida izteiksmes. + -4 = 0
x -3 3-x
vienâdojums Izpildot ekvivalentus pârveido-
x 2 - 2x + 1 - (x + 1) - 4(x - 3)
Pn (x ) =0
jumus, iegûst: =0 x -3
Qm (x ) 2
x - 7x + 12
=0
x -3
Daþas atrisinâ-
ðanas metodes
Q Pârveidoðana Pn (x ) ìPn (x ) = 0
ï x 2 - 7x + 12
ï =0 Þ
par veselu =0 Þ í x -3
Qm (x ) ï
ïQ (x ) ¹ 0
racionâlu ï
î m
ì 2
vienâdojumu ïx - 7x + 12 = 0
ï
í
ï
ïx -3 ¹ 0
ï
î
x 7x + 12 = 0 ⇒ x1 = 4,
2
x2 = 3 (neatrodas vienâdojuma
definîcijas apgabalâ)
Atrisinâjums: x = 4
R Substitûcijas Pn (x ) P (Rk (x )) (x 2 + x - 3)2 + 3x 2
metode Ja =0 Û = 0, -4 = 0
Qm (x ) Q(Rk (x )) x × (x 2 + x - 3)
x2 + x - 3 3x
tad substitûcija + 2 -4 = 0
x x +x -3
t = Rk(x);
x2 + x - 3
Substitûcija: =t
P (t ) x
tâtad = 0 Þ t1, t2, ..., ts 3
Q(t ) t + = 4, t 2 - 4t + 3 = 0,
t
Rk(x) = ti (i = 1, 2, 3, ..., s), t1 = 1, t2 = 3
Pn (x ) x2 + x - 3
un = 0 saknes: = 1 Þ x 1 = 3,
Qm (x ) x
x2 + x - 3
x 2 = - 3; =3 Þ
x 1(i ), x 2(i ), ..., x k(i ) x
Þ x 3 = 3, x 4 = -1
2.4. R=cionâl=I =lgebHiIk=I nevienâdîb=I

Algebriska Divas algebriskas izteiksmes, kas 5x 2 + 4x < 5x 2
nevienâdîba savienotas ar nevienâdîbas zîmi. 2x + 6 1

3x - 1 x + 2
Nevienâdîbas Visas mainîgâ lieluma vçrtîbas, 4x + 7 > 2x 1

atrisinâjumu kuras ievietojot nevienâdîbâ Atrisinâjumu kopa:
kopa iegûst pareizu skaitlisku
x ∈ (4; +∞)
nevienâdîbu.
Ekvivalentas Nevienâdîbas, kuru atrisinâjumu
nevienâdîbas kopas ir vienâdas (sakrît).
Nevienâdîbas · Nevienâdîbas abâm pusçm 3x 5 < 16 ⇔

ekvivalenti pieskaita vienu un to paðu (3x 5) + 5 < 16 + 5
pârveidojumi skaitli vai algebrisku 3x < 21
izteiksmi, kas nemaina nevie-
nâdîbas definîcijas apgabalu.
· Nevienâdîbas abas puses 3x < 21 | : 3 ⇔ x<7

reizina vai dala ar vienu un
to paðu pozitîvu skaitli vai x +3
algebrisku izteiksmi, kura > 2 | × x2 +1 > 0 ⇔
x2 + 1
nemaina definîcijas apgabalu
un kuras vçrtîbas ir pozitîvas x + 3 > 2(x 2 + 1)
visâ definîcijas apgabalâ.
· Nevienâdîbas abas puses reizina 2x < 8 | : (2) ⇔ x > 4

vai dala ar vienu un to paðu nega-
tîvu skaitli vai tâdu algebrisku
izteiksmi, kura nemaina definîcijas
apgabalu un kuras vçrtîbas ir ne-
gatîvas visâ definîcijas apgabalâ, un
maina nevienâdîbas zîmi uz pretçjo
(no < uz > vai no > uz <).
Vesela Pn(x) > 0, Pn(x) 0, 2x 3 7x 2 2x + 7 0
racionâla Pn(x) < 0, Pn(x) 0, kur
nevienâdîba Pn(x) = anxn + an 1xn 1 + ... + a1x + a0
Lineâra ax + b > 0, ax + b 0, 2x + 6 > 0 ⇔ 2x > 6,

nevienâdîba ax + b < 0, ax + b 0 x > 3, x ∈ (3; +∞)
Kvadrât- ax 2 + bx + c > 0, ax 2 + bx + c < 0, x 2 6x + 5 0
nevienâdîba a x 2 + bx + c 0, a x 2 + bx + c 0 x1 = 1, x2 = 5
Reizinot ar 1 un mainot nevienâdî-
bas zîmi, katru kvadrâtnevienâdîbu
var pârveidot tâ, lai a > 0.
x ∈ (∞; 1] ∪ [5; +∞)
2.4. R=cionâl=I =lgebHiIk=I nevienâdîb=I 27
Kvadrât- Atrisinâjumu kopa atkarîga no x 2 + x 12 < 0

nevienâdîba diskriminanta D = b2 4ac zîmes. x1 = 4, x2 = 3
(turpinâjums) Atrisinâjumu nosaka, izmantojot
kvadrâttrinoma ax 2 + bx + c
grafika (parabolas y = ax 2 + bx + c)
novietojumu attiecîbâ pret Ox asi.
x ∈ (4; 3)
2x 2 10x + 15 > 0
D < 0
x ∈ (∞; +∞)
x 2 4x + 4 > 0 ⇔
(x 2)2 > 0
x ∈ (∞; 2) ∪ (2; +∞)
Intervâlu Metodi izmanto, ja var atrast polinoma Pn(x) visas reâlâs

metode saknes un sadalît polinomu reâlos reizinâtâjos. Polinoma
augstâkas pakâ- sadalîjums reâlos reizinâtâjos satur tikai binomus x a un
pes nevienâdîbu (vai) kvadrâttrinomus x 2 + px + q ar negatîvu diskriminantu.
Pn (x) > 0, 1. Atrod polinoma reâlâs saknes; tâs sadala koordinâtu taisni vairâkos
Pn(x) 0, intervâlos.
Pn(x) < 0, 2. Nosakot polinoma reizinâtâju zîmes katrâ intervâlâ, atrod visa
Pn(x) 0 polinoma Pn(x) zîmi attiecîgajâ intervâlâ.
atrisinâðanai 3. Nevienâdîbas atrisinâjums ir visu to intervâlu apvienojums, kuros
spçkâ aplûkotâ nevienâdîba.
P i e m ç r s 2x 3 7x 2 2x + 7 0
P3(x) = 2x 3 7x 2 2x + 7 = (2x 3 2x) (7x 2 7) =
= 2x(x 2 1) 7(x2 1) = (x 2 1)(2x 7) = 2(x 1)(x + 1)(x 3,5)
Polinoma saknes
x1 = 1, x2 = 1, x3 = 3,5
atzîmç uz koordinâtu taisnes un
iegûst 4 intervâlus:
(∞; 1], [1; 1], [1; 3,5], [3,5; +∞)
x ∈ (∞; 1) ⇒ P3(x)...[ ⋅ ⋅ ] < 0
x ∈ (1; 1) ⇒ P3(x)...[ ⋅ + ⋅ ] > 0
x ∈ (1; 3,5) ⇒ P3(x)...[+ ⋅ + ⋅ ] < 0
x ∈ (3,5; +∞) ⇒ P3(x)...[+ ⋅ + ⋅ +] > 0
Nevienâdîbas atrisinâjums: (∞; 1] ∪ [1; 3,5]
Daïveida Pn (x ) P (x ) P (x ) P (x )
racionâla > 0, n U 0, n < 0, n T0
Qm (x ) Qm (x ) Qm (x ) Qm (x )
nevienâdîba
Atrisinâðanas
metodes
Q Nevienâdîbu Pn (x ) x 2 - 5x + 6
>0 Û <0 (1)
sistçmu Qm (x ) 2x + 8
metode
ìPn (x ) > 0
ï ìPn (x ) < 0
ï ì 2
a) ïí
ï
vai b) í ïx - 5x + 6 > 0
ï
ïQm (x ) > 0 ïQ (x ) < 0 a) í Þ
ï
ï
î ï
ï
î m ï
ï2x + 8 < 0
ï
î
Pn (x )
U0 Û ìïx < 2 vai x > 3
Qm (x ) ïí Þ
ïïx < -4
ì
ïP (x ) 0 ì
ïP (x ) 0 î
ï n ï n x ∈ (∞; 4)
a) í vai b) í
ï
ïQ (x ) > 0 ïQ (x ) < 0
ï
î m ï
ï
î m ì
ïx 2 - 5x + 6 < 0
Pn (x )
<0 Û b) ïí Þ
ï
ï 2x + 8 > 0
Qm (x ) ï
î
ì
ïPn (x ) > 0 ì
ïP (x ) < 0 ìï2 < x < 3
ï n ïí
a) ïí vai b) í ïïx > -4
Þ
ïQ (x ) < 0 ïQ (x ) > 0
ï
ï
î m ï
ï
î m î
x ∈ (2; 3)
Pn (x )
T0 Û Nevienâdîbas (1) atrisinâjums:
Qm (x )
(∞; 4) ∪ (2; 3)
ì
ïP (x ) 0 ìPn (x ) 0
ï
ï n ï
a) í vai b) í
ï
ïQm (x ) < 0 ï
ïQ (x ) > 0
ï
î ï
î m
Katras sistçmas atrisinâjums ir abu
nevienâdîbu atrisinâjumu kopu
ðíçlums. Daïveida nevienâdîbas
atrisinâjums ir sistçmu atrisi-
nâjumu kopu apvienojums.
R Intervâlu 1. Atrod polinomu Pn(x) un Qm(x) reâlâs saknes, atzîmç tâs uz
metode koordinâtu taisnes un sadala polinomus reizinâtâjos.
2. Nosaka polinomu reizinâtâju zîmes katrâ intervâlâ un atrod
Pn (x )
zîmi attiecîgajâ intervâlâ.
Qm (x )
3. Nevienâdîbas atrisinâjums ir visu to intervâlu apvienojums,
kuros spçkâ aplûkotâ nevienâdîba.
2
P i e m ç r s x - 5x + 6
0 (2)
2x + 8
x 2 5x + 6 = 0 ⇒ x1 = 2, x2 = 3
2x + 8 = 0 ⇒ x3 = 4
x 2 - 5x + 6 (x - 2)(x - 3)
0Û U0
2x + 8 2(x + 4)
2.4. R=cionâl=I =lgebHiIk=I nevienâdîb=I 29
P i e m ç r s P (x ) é -× - ù
(turpinâjums) x ∈ (∞; 4) Þ Q(x ) ... êêë - úúû < 0
P (x ) é -× - ù
x ∈ (4; 2] Þ ... ê ú>0
Q(x ) êë + úû
P (x ) é + × - ù
x ∈ [2; 3] Þ ... ê ú<0
Q(x ) ëê + ûú
P (x ) é + × + ù
x ∈ [3; +∞) Þ ... ê ú>0
Q(x ) ëê + ûú
Nevienâdîbas (2) atrisinâjums: (4; 2] ∪ [3; +∞)
Vienâdojumi Atrisinot parasti izmanto intervâlu metodi un reâlâ skaitïa

un nevienâdîbas, moduïa definîciju.
kas satur Vienâdojumu (nevienâdîbu) pârveido par vairâkâm nevienâdîbu
moduïus sistçmâm, kuru izteiksmçs nav moduïa zîmes.
Atrisina pçc ðâda algoritma.
1. Atrod nezinâmâ lieluma vçrtîbas, ar kurâm moduli saturoðâs
izteiksmes ir vienâdas ar nulli.
2. Ðos skaitïus atzîmç uz koordinâtu taisnes, sadalot to vairâkos
intervâlos.
3. Katrâ intervâlâ nosaka katras moduli saturoðâs izteiksmes
zîmi. Ja kâdas izteiksmes vçrtîba ir nenegatîva, tad, atmetot
moduïa zîmi, pirms ðîs izteiksmes nemaina zîmi; ja izteiksmes
vçrtîba ir negatîva, maina zîmi.
4. Sastâda un atrisina sistçmas, kurâs ietvertas attiecîgo
intervâlu noteicoðâs nevienâdîbas un no moduïa zîmes
atbrîvotais vienâdojums (nevienâdîba).
5. Dotâ vienâdojuma (nevienâdîbas) atrisinâjums ir visu
sistçmu atrisinâjumu kopu apvienojums.
1. p i e m ç r s |x 1| + |x + 2| 2x = 1
x 1=0 ⇒ x=1
x + 2 = 0 ⇒ x = 2
x ∈ (∞; 2)
x 1 < 0 ⇒ |x 1| = (x 1)
x + 2 < 0 ⇒ |x + 2| = (x + 2)
ìx < -2
ï
ï
í ìïx < -2
ï- (x - 1) - (x + 2) - 2x = 1 Þ ïí
ï
ï
î ïïx = -0, 5
î
-0, 5 Ï (-¥; -2)
x ∈ [2; 1)
x 1 < 0 ⇒ |x 1| = (x 1)
x + 2 0 ⇒ |x + 2| = x + 2
ì-2 x < 1
ï ì-
ïï 2 T x < 1
ï Þ
í
ï- (x - 1) + (x + 2) - 2x = 1
íï =
ï
ï
î ïîx 1
1. p i e m ç r s x ∈ [1; +∞)
(turpinâjums) x 1 0 ⇒ |x 1| = x 1
x + 2 > 0 ⇒ |x + 2| = x + 2
ïïì1 T x < +¥ ïìï1 T x < +¥
íïx - 1 + x + 2 - 2x = 1 Þ íï
ïî ïî1 = 1
Atbilde: x ∈ [1; +∞)
2. p i e m ç r s |2x 4| x < 10
2x 4 = 0 ⇒ x = 2
1) x ∈ (∞; 2), 2x 4 < 0 ⇒ |2x 4| = (2x 4)
ìx < 2
ï ïìx < 2
ï
í Þ ï íï Þ x Î (-2; 2)
ï-
ï (2x - 4) - x < 10 ïx > -2
î î
2) x ∈ [2; +∞), 2x 4 0 ⇒ |2x 4| = 2x 4
ìïx U 2 ìïx U 2
ïí Þ ïí Þ x Î [2;14)
ïï2x - 4 - x < 10 ïïx < 14
î î
Atbilde:
x ∈ (2; 2) ∪ [2; 14) = (2; 14)
2.5. IH=cionâl=I =lgebHiIk=I izJeikImeI,

vienâdojKmi, nevienâdîb=I

Iracionâla Algebriska izteiksme, kurâ ar
algebriska mainîgajiem lielumiem un skait- x - 2 + 3 x + 4x 2 ,
izteiksme ïiem ir izpildîtas ðâdas darbîbas: a + b x 2y + x
saskaitîðana, atòemðana, reizi- , ,
nâðana, dalîðana, kâpinâðana un
3
a +b x + y
1
saknes atraðana (kâpinâðana ar
(5 + 2x )2
daïveida kâpinâtâju).
Iracionâlas algeb- Visu mainîgâ lieluma vçrtîbu x -2 + 3 x
riskas izteiksmes kopa, ar kurâm pâra pakâpes ,
x 2 - 5x + 6
definîcijas saknes zemsaknes izteiksme ìx - 2 0
ï ìïx U 2
ï
apgabals ir nenegatîva un daïas í 2 Þï íïx ¹ 2; x ¹ 3
saucçjs nav vienâds ar nulli. ï
ïx - 5x + 6 ¹ 0 ïî
ï
î
Definîcijas apgabals:
(2; 3) ∪ (3; +∞)
Iracionâls Vienâdojums, kurâ nezinâ- x -9 = 5 -x -2
vienâdojums mais lieluma atrodas zem
saknes zîmes. 3
2x + 6 - 2x = 0
2.5. IH=cionâl=I =lgebHiIk=I izJeikImeI, vienâdojKmi, nevienâdîb=I 31
Iracionâla Kvadrâtsaknes saturoða 2x + 3 = x , x U -1,5

vienâdojuma iracionâla vienâdojuma labâs
2x + 3 = x 2 ,
2
neekvivalents un kreisâs puses kâpinâðana

pârveidojums kvadrâtâ. Atbrîvojoties no x 2 2x 3 = 0
kvadrâtsaknçm, ðâda pârveido- x1 = 3 ∈ [1,5; +∞),
juma rezultâtâ var iegût racio-
x2 = 1 ∈ [1,5, +∞)
nâlu vienâdojumu, kura visas
saknes var nebût dotâ iracionâlâ Pârbaude:
vienâdojuma atrisinâjumi. ?
2×3 + 3 = 3; 3 = 3
?
Liekâs saknes Kâpinâðanas rezultâtâ iegûtâ 2 × (-1) + 3 = - 1, 1 ¹ -1
racionâlâ vienâdojuma saknes,
x2 = 1 liekâ sakne
kuras neapmierina iracionâlo
vienâdojumu. Atbilde: x = 3
Iracionâla 1. Atrod vienâdojuma definîcijas 2x + 4 + 7 - x = 3

vienâdojuma apgabalu.
atrisinâðanas 2. Kâpinot pârveido par racionâlu ïìï2x + 4 U 0 ìïïx U -2
metode vienâdojumu. íï Þí
7 -x U 0 ïïx T 7
(ja vienâdojums 3. Atrisina racionâlo vienâdojumu. îï î
satur tikai kvadrât- 4. Nosaka un atmet liekâs sak- x ∈ [2; 7]
saknes) nes (racionâlâ vienâdojuma
2x + 4 = 3 - 7 - x
2 2
saknes, kuras nepieder definîcijas
apgabalam vai neapmierina 2x + 4 = 9 - 6 7 - x + 7 - x
iracionâlo vienâdojumu). x - 4 = -2 7 - x
(x - 4)2 = -2 7 - x
2
x 2 4x 12 = 0
x1 = 6 ∈ [2; 7]
x2 = 2 ∈ [2; 7]
Pârbaude:
x1 = 6
?
2×6 + 4 + 7 -6 = 3
4+1¹3
x 1 = 6 liekâ sakne
x2 = 2
?
2 × (-2) + 4 + 7 - (-2) = 3
0+3=3
Atbilde: x = 2
P i e z î m e Vienâdojumam
Jâievçro, ka iracionâlâ vienâ- 3x + 6 + 2 = 0 jeb
dojumâ kvadrâtsaknes vçrtîbas
ir nenegatîvas (saskaòâ ar arit- 3x + 6 = -2 nav atrisi-
mçtiskâs saknes definîciju). nâjuma, jo saskaòâ ar arit-
mçtiskâs saknes definîciju
3x + 6 0
Iracionâla Algebriska nevienâdîba, kurâ 2x - 3 < 2 - x

algebriska nezinâmais lielums atrodas
nevienâdîba zem saknes zîmes. x 2 - 4 U 4x - 6
Iracionâlas 1. Nosaka definîcijas apgabalu, ì

ï3x - 1 0
ï
nevienâ- ievçrojot, ka pâra pakâpes saknes 3x - 1 < 2 ⇒ ïí
î
3x - 1 < 22
2
dîbas atri- zemsaknes izteiksme un aritmç- ï
ï
ï
sinâðanas tiskâs saknes vçrtîba ir
metode nenegatîva. ìï 1
ïìï3x - 1 U 0 ïïx U
2. Pârveido par racionâlu nevie- ï 3
nâdîbu, ievçrojot îpaðîbu: íï - < Þ íï 5
ïî 3x 1 4 ïïx <
ja 0 < A < B, tad A2 < B 2 . ïïî 3
3. Atrisina nevienâdîbu sistçmu,
kurâ ietverta iegûtâ racionâlâ é1 5ö
Atbilde: atrisinâjumu kopa ê ; ÷
nevienâdîba un definîcijas êë 3 3 ÷ø
apgabalu noteicoðâs
nevienâdîbas.
4. Ja no nevienâdîbas izriet, ka
pâra pakâpes sakne ir mazâka 2x 2 + 3 + 1 < 0 ⇒ 2x 2 + 3 < -1
par negatîvu skaitli, tad nevie- Nav atrisinâjuma, jo 2x 2 + 3 > 0
nâdîbai nav atrisinâjuma.
5. Ja no nevienâdîbas izriet, ka x 2 - 4x U -3
pâra pakâpes sakne ir lielâka
par negatîvu skaitli, tad Tâ kâ x 2 - 4x 0 0 , tad nevienâ-
nevienâdîba ir pareiza ar visâm dîba ir pareiza visâm x vçrtîbâm
nezinâmâ vçrtîbâm no defi- no definîcijas apgabala, ko atrod,
nîcijas apgabala un atrisinâjumu
atrisinot nevienâdîbu x 2 4x 0.
kopa ir nevienâdîbas definîcijas
apgabals. Atbilde: atrisinâjumu kopa
(∞; 0] ∪ [4; +∞)
6. Ja nevienâdîbâ pâra pakâpes x + 3 > 1+x
sakne ir lielâka (mazâka) par Jâaplûko divi gadîjumi.
izteiksmi, kas satur nezinâmo
1) Ja 1 + x < 0, tad nevienâdîba
lielumu, tad jâaplûko divi
ir pareiza visiem x no definîcijas
gadîjumi kad ðî izteiksme ir
apgabala; tâtad
pozitîva un kad negatîva.
Nevienâdîbas atrisinâjumu kopa ì
ï1 + x < 0 ì
ïx < -1
ir abu gadîjumu atrisinâjumu ï
íx + 3 0 Þ ï
íx -3
ï
ï ï
ï
apvienojums. î î
x ∈ [3; 1)
2) Ja 1 + x 0, tad nevienâdîbas
abas puses var kâpinât kvadrâtâ;
ì1 + x 0
ï
ï
ï
tâtad ïí x + 3 > (1 + x )2 Þ
2
ï
ï
ïx +30
ï
î
ìïx U-
ïï - 1
ïíx 2 + x - 2 < 0 , x = 2; x = 1
ïï 1 2
ïî ïx U -3
x ∈ [1; 1)
Atbilde: atrisinâjumu kopa
[3; 1) ∪ [1; 1) = [3; 1)
33
3. LINEÂRU VIENÂDOJUMU 5I5TÇMA5,

DETERMINANTI, MATRICA5
3.1. LineâHK vienâdojKmK IiIJçm=

Lineâru ìa11x 1 + a12x 2 + ... + a1n x n = b1
ï ì
ïx - 2y + z = -4
ï ï
ï
vienâdojumu ï
ï ï
ïa 21x 1 + a 22x 2 + ... + a 2n x n = b2 ï
í2x + 3y + 4z = 8
sistçma ï ï
í.............................................. ï
ï
ï ï4x + 5y - 2z = 4
ï ï
ï
î
ï
ïa x + am 2x 2 + ... + amn x n = bm
ï
î m1 1
x1, x2, ..., xn nezinâmie x, y, z nezinâmie
b1, b2, ..., bm brîvie locekïi
aij koeficienti
(1 i m, 1 j n)
Nehomogçna Vismaz viens brîvais loceklis nav

sistçma nulle.
Homogçna Visi brîvie locekïi vienâdi ar nulli: ìïx + 3y - z = 0
ïí
sistçma bi = 0 (1 i m) ïï3x - y + 2z = 0
î
Homogçnas sistçmas Atrisinâjums x1 = x2 = ... = xn = 0
triviâlais Atrisinâjumu kopas pieraksts:
atrisinâjums (0; 0; ...; 0)
Saderîga sistçma Sistçmai eksistç atrisinâjums.
Nesaderîga sistçma Sistçmai neeksistç atrisinâjums.
Sistçmas Ja sistçmas kâdam vienâdojumam (Vi ) ïìïx + 3y = 5

pamatîpaðîba pieskaita citu ðîs sistçmas vienâdo- íï - = -
jumu, kas reizinâts ar jebkuru no ïî2x 7y 3
nulles atðíirîgu skaitli, tad iegûst c - 2 ×V1 +V2
dotajai sistçmai ekvivalentu sistçmu.
ìïx + 3y = 5
ïí
ïîï - 13y = -13
Atrisinâðanas
metodes
Q Ievietoðanas No kâda sistçmas vienâdojuma izsaka ïìïx + 3y = 5
metode vienu nezinâmo lielumu un iegûto
íï - = -
ïî2x 7y 3
izteiksmi ievieto pârçjos vienâ- x = 5 3y
dojumos. Ja sistçmai ir vairâk nekâ
divi vienâdojumi, tad ðo pârveido- 2(5 3y) 7y = 3 ⇒
jumu atkârto, kamçr iegûst vienâ- y=1
dojumu ar vienu nezinâmo. x= 5 3⋅ 1 = 2
Atbilde: (2; 1)
34 3. LINEÂRU VIENÂDOJUMU 5I5TÇMA5, DETERMINANTI, MATRICA5
R Gausa metode Izmantojot sistçmas pamatîpaðîbu, ìïx + 3y = 5

ïí
(vienâdojumu doto sistçmu pârveido par
saskaitîðanas trijstûrveida sistçmu, t. i., ïîï2x - 7y = -3
metode) par tâdu sistçmu, kuras pçdçjâ
c - 2 ×V1 +V2
vienâdojumâ ir tikai viens nezinâmais,
priekðpçdçjâ vienâdojumâ divi ìïx + 3y = 5
nezinâmie lielumi utt. ïí
ïîï - 13y = -13
ìïx + 3y = 5
ïí
ïï y =1
î
x = 5 3y = 5 3 = 2
Gausa metodi var izmantot arî tad, ìïx + 2y - z = 0

ja sistçmas vienâdojumu skaits nav ïí
vienâds ar nezinâmo skaitu. ïï3x + y - 13z = 0
î
c - 3V1 +V2
ïïìx + 2y - z =0
íï- - =0
ïî 5y 10z
ïïìx + 2y - z =0
íï
ïî y - 2z =0
y = 2z, x + 2⋅ 2z z = 0
x = 3z
Apzîmç: z = C
Atbilde:
(3C ; 2C; C ), kur C ∈ Z
S Atrisinâðana Ja sistçmas vienâdojumu skaits

ar Krâmera ir vienâds ar nezinâmo lielumu
formulâm skaitu, tad atrisinâjumu var atrast,
izmantojot determinantus, pçc
Di
formulâm xi = (1 i n), kur
D
D sistçmas koeficientu determinants,
Di palîgterminanti (sîkâkus
paskaidrojumus sk. 37. lpp.).
T Atrisinâðana, Sistçmu uzraksta matricu reizinâjumu
izmantojot formâ. Ja n = m un sistçmas deter-
inverso matricu minants nav nulle, tad atrisinâjumu
atrod kâ sistçmas koeficientu inversâs
matricas reizinâjumu ar brîvo locekïu
matricu (sk. 42. lpp.).
3.2. DeJeHmin=nJi 35
3.2. DeJeHmin=nJi

2. kârtas a11 a12 3 -2
determinants D= a a 22 = a11a 22 - a12a21 = 3 × 4 - (-2) × 5 = 22
21 5 4
3. kârtas a11 a12 a13 1 -2 0

determinants
D = a 21 a 22 a 23 = 5 4 1 =
a 31 a 32 a 33 3 0 5
= a11a22a33 + a12a23a31 + a13a21a32 = 1 ⋅ 4 ⋅ 5 + (2) ⋅ 1 ⋅ 3 + 5 ⋅ 0 ⋅ 0

a13a22a31 a32a23a11 a21a12a33 0 ⋅ 4 ⋅ 3 0 ⋅ 1 ⋅ 1 5 ⋅ (2) ⋅ 5 =
= 64
Determinanta · Determinanta vçrtîba nemainâs, 1 4 3 1 2 7

îpaðîbas ja maina vietâm rindas ar
kolonnâm (transponç). 2 5 6 = 4 5 0
7 0 2 3 6 2
· Determinanta vçrtîba nemainâs,
ja kâdas rindas (kolonnas) ele- -3 3 1
mentiem pieskaita citas rindas 1 0 2 =
(kolonnas) elementus, kas reizi- R 1 + 3 × R2
nâti ar brîvi izraudzîtu skaitli. 4 6 3
-3 + 3 × 1 3 + 3 × 0 1 + 3 × 2
= 1 0 2
4 6 3
· Apmainot vietâm divas rindas 3 4 1 3 4 1

(kolonnas), mainâs determinanta
zîme, bet nemainâs tâ absolûtâ 2 5 0 =-1 6 3
vçrtîba. 1 6 3 2 5 0
· Ja visiem kâdas rindas (kolon- 4 1 5 2 1 5

nas) elementiem ir kopîgs
reizinâtâjs, tad to var iznest 6 3 7 = 2× 3 3 7
pirms determinanta zîmes. 8 0 1 4 0 1
· Ja kâdas rindas (kolonnas) visi 3 2 1

elementi ir nulles, tad determi-
nants vienâds ar nulli. 0 0 0 =0
5 4 7
· Ja divas rindas (kolonnas) ir 5 3 3

vienâdas, tad determinants
vienâds ar nulli. 4 6 6 =0
1 2 2
Determinanta · Ja kâdas rindas (kolonnas) visi 2 5 -1

îpaðîbas elementi ir proporcionâli citas
(turpinâjums) rindas (kolonnas) elementiem, 6 15 -3 = 0
tad determinants vienâds
7 2 4
ar nulli.
· Ja kâdas rindas (kolonnas) katrs
elements ir izteikts kâ divu saskaitâmo 1 8 7
summa, tad determinants vienâds 2+3 1+5 6+ 4 =
ar divu determinantu summu.
Pirmajâ determinantâ attiecîgâs rindas 5 3 2
(kolonnas) elementi ir pirmie saskai-
tâmie, bet otrajâ determinantâ otrie 1 8 7 1 8 7
saskaitâmie. Pârçjâs abu determinantu = 2 1 6 + 3 5 4
rindas (kolonnas) vienâdas ar dotâ
determinanta rindâm (kolonnâm). 5 3 2 5 3 2
Determinanta Mij 3 2 1
minors Determinants, ko iegûst, ja dotajâ
4 5 6
determinantâ svîtro i-to rindu un
j-to kolonnu. -1 0 2
3. kârtas determinantam 3 2
1 i 3, 1 j 3. M 23 =
-1 0
Elementa aij Aij = (1)i + jMij A23 = (1)2 + 3M23 = M23

adjunkts
A31 = (1)3 + 1 M31 = M31
(algebriskais
papildinâjums)
3. kârtas de- D = a i 1A i 1 + a i 2A i 2 + a i 3A i 3 0 3 1
terminanta 1i3 4 5 2 =
izvirzîjums pçc
i-tâs rindas 1 5 2
elementiem
= 0 ⋅ A11 + 3 ⋅ A12 + 1 ⋅ A13 =
3. kârtas de- D = a 1j A 1j + a 2j A 2j + a 3j A 3j = 3 ⋅ (1)1 + 2 M12 +
terminanta 1j3 + (1)1 + 3 M13 =
izvirzîjums pçc
j-tâs kolonnas 4 2 4 5
elementiem = -3 × + =
1 2 1 5
= 3 ⋅ 6 + 15 = 3
4. kârtas a11 a12 a13 a14 3 0 1 5
determinants a 21 a 22 a 23 a 24
D= a 2 5 0 1
a 32 a 33 a 34 = 3 ⋅ A11 +
31
0 1 2 3
a 41 a 42 a 43 a 44
2 4 1 0
Var definçt: + 0 ⋅ A12 + 1 ⋅ A13 + 5 ⋅ A14 =
D = a11A11 + a12A12 + a13A13 + a14A14 = 3 ⋅ M11 0 ⋅ M12 +
+ 1 ⋅ M13 5 ⋅ M14 =
3.2. DeJeHmin=nJi 37
4. kârtas Var pierâdît, ka

5 0 1 2 5 1
determinants D = ai1Ai1 + ai2Ai2 + ai3Ai3 + ai4Ai4
(turpinâjums) = 3× 1 2 3 + 0 1 3 -
1i4
4 1 0 2 4 0
D = a1jA1j + a2jA2j + a3jA3j + a4jA4j
1j4 2 5 0
Aij = (1)i + jMij -5 × 0 1 2 =

3. kârtas determinants 2 4 1
= 3 ⋅ (22) + 4 5 ⋅ 6 =
= 92
n-tâs kârtas a11 a12 K a1n
determinants a21 a22 K a 2n
D= K K K K
an 1 an 2 K ann
D = a11A11 + a12A12 + ... + a1nA1n ,

kur A1j = (1)1 + jM1j (n 1)-kârtas determinants (1 j n)
(Analogi izvirza pçc jebkuras citas rindas vai kolonnas
elementiem.)
Lineâru vienâ- ì
ïa11x + a12y + a13z = b1 ì
ï2x - y + 3z = -6
ï
ï ï
dojumu sistçmas ï ï
ï
ï
ía 21x + a 22y + a 23z = b2 ï
atrisinâðana, ï í3x + 4y + 2z = 7
ï ï
ï
izmantojot ï
ïa x + a 32y + a 33z = b3 ïx + 2y + z = 3
ï
î 31 ï
ï
î
determinantus
(Krâmera 2 -1 3
formulas) D1 D D
x= , y = 2 , z = 3 , kur D= 3 4 2 =7
D D D
1 2 1
a11 a12 a13 b1 a12 a13

-6 -1 3
D = a 21 a 22 a 23 D1 = b2 a 22 a 23 D1 = 7 4 2 =7
a 31 a 32 a 33 b3 a 32 a 33 3 2 1
a11 b1 a13 a11 a12 b1 2 -6 3

D2 = a 21 b2 a 23 D3 = a 21 a 22 b2 D2 = 3 7 2 = 14
a 31 b3 a 33 a 31 a 32 b3 1 3 1
Analogi atrisina sistçmu, ja nezinâmo 2 -1 -6

un vienâdojumu skaits ir lielâks D3 = 3 4 7 = -14
nekâ 3. 1 2 3
7 14
x= = 1, y = = 2,
7 7
-14
z= = 2
7
3.3. M=JHic=I

Matrica æa11 a12 K a1n ö æ2 3 4ö÷
çç
a22 K a2n ÷÷÷
÷ A = ççç ÷÷
çça21
÷÷ çè5 8 6÷ø÷
A = çç K K K K ÷÷÷
çç æ 1 4 6ö÷
çç ÷ çç
çèam 1 am 2 K amn ÷÷ø çç 3
÷÷
ç 2 1÷÷
B = çç ÷÷
Taisnstûrveida tabula, kurâ skaitïi ç-
çç 1 0 3÷÷÷
(matricas elementi) sakârtoti m rindâs ÷÷
çç
èç 7 5 2÷÷ø
un n kolonnâs.
Apzîmç ar alfabçta lielajiem burtiem æ3 8 2÷÷ö
çç
A, B, C, X, Y. ç ÷÷
aij matricas A elements, kas C = çç1 4 6÷÷
çç ÷÷
atrodas i-â rindâ un j-â kolonnâ çç6
è 0 3÷÷ø
(1 i m, 1 j n).
Kolonnas matrica Matrica sastâv no vienas kolonnas:

æa11 ÷ö æ ö÷
çç ÷ çç2÷
çça21 ÷÷ ç ÷÷
çç ÷÷÷ A = çç5÷÷
ççK ÷÷ çç ÷÷
çç ÷÷ çç3÷÷
çèan 1÷ø èø
Rindas matrica Matrica sastâv no vienas rindas:

(a11 a12 ... a1n) B = (5 4 0 2)
Kvadrâtiska Rindu skaits vienâds ar æ2 -1

matrica kolonnu skaitu (m = n). çç 3ö÷÷
ç ÷÷
A = çç3 4 2÷÷
çç ÷÷
ç1 2
èç 1÷÷ø
Kvadrâtiskai det A = D (sk. 3.2.) 2 -1 3

matricai A
atbilstoðais det A = 3 4 2 = 7
determinants 1 2 1
Nulles matrica æ0 0 K 0 ö÷
çç ÷
çç 0 0 K 0 ÷÷÷
O = çç ÷
ççK K K K÷÷÷ , det O = 0
çç ÷÷
çè 0 0 K 0 ÷÷ø
Vienîbas matrica æç 1 0 K 0 ö÷
çç ÷
ç0 1 K 0 ÷÷÷
E = ççç ÷
ççK K K K÷÷÷ , det E = 1
çç 0 ÷÷
è 0 K 1 ø÷÷
3.3. M=JHic=I 39
Trijstûrveida æça11 a12 K a1n ö

÷ æça11 0 K 0 ö÷
çç 0 ÷
÷ ç ÷
matrica a22 K a 2n ÷
÷ vai A = ççça21 a22 K 0 ÷÷÷
A = çççK K÷÷ ÷ ççK K ÷
çç K K K K÷÷
÷÷ çç ÷
çç 0
è 0 K ann ø ÷ èçan 1 an 2 K ann ÷÷ø
det A = a11 ⋅ a12 ⋅ ... ⋅ ann
Diagonâlmatrica æa11 0 K 0 ÷ö
çç ÷
çç 0 a22 K 0 ÷÷÷
A = ççK K K K ÷÷
÷ det A = a11 ⋅ a12 ⋅ ... ⋅ ann
çç ÷÷
çç 0 0 K ann ÷÷ø
çè
Darbîbas ar
matricâm
· Matricu A±B =C æ2 5÷ö æ3 7ö÷ æ5 12÷ö
çç ÷ çç ÷÷ çç ÷÷
saskaitîðana Matricâm A, B, C ir vienâds rindu çç ÷÷ çç ÷÷ çç ÷÷
1 3
çç ÷÷ çç÷ + 2 6 =
÷÷ çç 3 9 ÷÷
(atòemðana) skaits un vienâds kolonnu skaits. çç ÷÷ çç ÷÷ çç ÷÷
Matricas C elementi ir matricu çè6 4÷ø èç1 0 ø÷ èç7 4 ÷ø
A un B atbilstoðo elementu
summa (starpîba):
cij = aij ± bij
(1 i m, 1 j n)
Î p a ð î b a s.
A + B = B + A,
(A + B) + C = A + (B + C),
A+ O=A
· Matricas l ×A = B
reizinâðana Matricas B elementi ir æ3 1 5ö÷ æ6 2 10ö÷
çç ÷÷ çç ÷÷
ar skaitli matricas A atbilstoðo elementu çç ÷ ç ÷
reizinâjums ar skaitli λ: 2 × ç4 0 1÷÷ = çç8 0 2 ÷÷
çç ÷ çç ÷
bij = λaij çç2 3 4÷÷ çç4 6 8 ÷÷÷
÷
è ø è ø
(1 i m, 1 j n)
Î p a ð î b a s.
1⋅A=A
λ1(λ2 ⋅ A) = (λ1λ2)A,
λ(A + B) = λA + λB,
(λ1 + λ2)A = λ1A + λ2A
· Matricu A ⋅ B =C æ1 3 0 2 ö÷
reizinâðana Reizinâðana ir definçta, ja matri- æ2 3 1÷ö ççç ÷÷
cas A kolonnu skaits ir vienâds ar
çç ÷÷ × çç5 1 4 3÷÷÷ =
ç ÷ ç ÷÷
matricas B rindu skaitu. èç4 0 5ø÷ çç
çè7 4 2 0ø÷÷
Matricas C rindu skaits ir vie-
nâds ar matricas A rindu skaitu, æ24 13 14 13ö÷
bet kolonnu skaits ir vienâds ar = ççç ÷÷
matricas B kolonnu skaitu. çè39 32 10 8 ÷ø÷
Matricu Matricas C elementus atrod pçc Piemçram,

reizinâðana formulas: c = a21b13 + a22b23 +
(turpinâjums) cij = ailblj + ai2b2j + ... + ainbnj !
+ a23b33 =
Î p a ð î b a s. =4⋅0+0⋅4+
A ⋅ E = E ⋅ A = A, + 5 ⋅ 2 = 1
A ⋅ O = O ⋅ A = O,
(A ⋅ B) ⋅ C = A ⋅ (B ⋅ C),
λ(A ⋅ B) = (λA) ⋅ B = A ⋅ (λB),
(A + B) ⋅ C = A ⋅ C + B ⋅ C,
D ⋅ (A + B) = D ⋅ A + D ⋅ B
P i e z î m e. Vispârîgâ gadîjumâ
A ⋅ B ≠ B ⋅ A. Taèu, ja
A ⋅ B = B ⋅ A, tad matricas A un B
sauc par komutatîvâm matricâm.
Matricas Pârveidojums, kuru izpildot matricas

transponçðana rindas aizvieto ar ðîs matricas
kolonnâm. Matricas A transponçtâs
matricas apzîmçjums: A T.
æa11 a12 K a1n ö
÷÷ æ5 7 3ö÷
çç çç ÷÷
çça21 a22 K a2n ÷÷ çç2 1 4 ÷÷
A = çç K ÷÷ ç ÷÷
çç K K K ÷÷÷ A = çç
çç ÷ çç5 6 0÷÷÷
çèam 1 am 2 K amn ÷÷ø çç ÷÷
ççè1 8 9÷÷ø
æa11 a21 K am1 ö
÷÷
çç æ5 2 5 1 ÷ö
çça12 a22 K am 2 ÷÷ çç ÷÷
A = çç K
T ÷÷ çç
K K K ÷÷÷ ÷
çç A = ç7 1 6 8÷÷
T
çç ÷ çç ÷
çèa1n a2n K amn ÷÷ø ç3 4 0 9÷÷÷
çè ø
Î p a ð î b a s.
(AT)T = A,
(λA)T = λAT,
(A + B)T = AT + BT,
(A ⋅ B)T = BT ⋅ AT
Simetriska Matrica, kura ir vienâda ar savu

matrica transponçto matricu.
A = AT ⇒ aij = aji
Ortogonâla Matrica, kuras reizinâjums ar savu

matrica transponçto matricu ir vienîbas matrica.
A ⋅ AT = E
Singulâra Kvadrâtiska matrica, kuras determinants

matrica ir vienâds ar nulli:
det A =
3.3. M=JHic=I 41
Nesingulâra Kvadrâtiska matrica, kuras determinants

matrica nav vienâds ar nulli:
@AJ A ¹ 0
Inversâ Nesingulâras matricas A inversâ æ 1 2 0ö÷

matrica matrica ir matrica A, kuras reizi- çç ÷÷
nâjums ar A ir vienîbas matrica: A = ççç 0 3 2÷÷ (1)
A ⋅ A = A ⋅ A = E çç ÷÷
ç ç-1 0 2÷÷÷
Î p a ð î b a s. è ø
(A1)1 = A,
det A = 2
(A ⋅ B)1 = B 1 ⋅ A1,
A11 = 6, A12 = 2, A13 = 3,
1
det A-1 =
det A A21 = 4, A22 = 2, A23 = 2,
A31 = 4, A32 = 2, A33 = 3
Inversâs æA11 A21 K An 1 ö
matricas çç ÷÷
çç ÷ æ ö
atraðana -1 1 ççA12 A22 K An 2 ÷÷÷ çç 6 -4 4÷÷
÷
A = ×ç ÷ , 1 ç ÷
@AJ A çç K K K K ÷÷ A = × ççç-2 2 -2÷÷ =
çç ÷÷ 2 ç ÷
ççA1n A2n K Ann ÷÷ ç 3 -2 3÷÷÷
è ø ç
è ø
æ 3 -2 2ö
kur Aij elementa aij adjunkts çç ÷÷
çç ÷
(sk. 36. lpp.). = çç- -÷÷÷ (2)
çç ÷
ççè,5 - ,5÷÷÷ø
Matricas A r = rang A jeb r(A) æ4 2 0ö÷

rangs Augstâkâ no nulles atðíirîgâ A = ççç ÷÷
matricas A minora kârta çè1 3 5ø÷÷ R1 - 4R2
(sk. 36. lpp.).
æ0 -10 -20ö÷
Matricas Pârveidojumi, kas nemaina ® ççç ÷÷
elementârie matricas rangu. çè1 3 5 ø÷÷ K 2 - 3K1
K3 5K1
pârveidojumi · Matricas divu rindu (kolonnu)
mainîðana vietâm. æ0 -10 -20ö÷
· Matricas rindas (kolonnas) reizinâ- ® ççç ÷÷
ðana ar skaitli, kas nav vienâds çè1 0 0 ÷ø÷ K 2 : (-10)
ar nulli. K 3 : (-20)
· Matricas rindas (kolonnas) reizinâ-
ðana ar skaitli, kas nav nulle, æ0 1 1ö÷
® ççç ÷÷
un pieskaitîðana citai rindai çè1 0 0÷ø÷ K 3 - K 2
(kolonnai).
æ0 1 0ö÷
® ççç ÷÷ Þ r (A) = 2,
çè1 0 0ø÷÷
jo 2. kârtas determinants
0 1
minors ¹ 0.
1 0
Lineâru ìa11x1 + a12 x2 + ... + a1n xn = b1

ï
ï
ï ì
ïx + 2y =1
vienâdojumu ïa21x1 + a22x 2 + ... + a2n x n = b2 ï
ï
ï
ï ï
sistçmas í.............................................. Þ ï
í 3y + 2z = 0
pieraksts ï
ï ï
ï ï
ï
matricu formâ ïa x + am 2x2 + ... + amn xn = bm ï-x + 2z = 1
ï
ï ï
î
î m1 1
⇒ A ⋅ X = B, ⇓
æa a12 K a1n ö
÷÷ æ 1 2 0ö÷ æ ö æ1÷ö
çç 11
çça21 a22 K a2n ÷÷ ççç ÷÷ ççx÷÷ çç ÷÷
kur A = çç K ÷÷ çç 0 3 2÷÷÷ × ççy÷÷÷ = ççç0÷÷÷
çç K K K ÷÷÷ ÷÷ çç ÷÷ çç ÷÷
÷ ççç ç÷
çç
çèam 1 am 2 K amn ÷÷ø çè-1 0 2ø÷÷ çèz ÷ø èçç1÷÷ø
sistçmas koeficientu matrica Tâ kâ (sk. 41. lpp. (1) un (2))
æx1 ö÷ æ 1 2 0÷ö-1 æ 3 - 2 2 ÷ö
çç ÷ çç çç
ççx 2 ÷÷ ÷÷ ÷÷
çç ç
X = ççK÷÷÷ nezinâmo lielumu ÷÷
çç 0 3 2÷÷ = ççç- 1 1 - 1÷÷÷
÷
çç ÷÷ çç ÷÷ çç ÷÷
çç ÷÷ matrica çè- 1 0 2÷ø çè1,5 - 1 1,5÷ø
èçxn ø÷
æb1 ö÷
çç ÷ æx ö æç 3 -2 2 ö÷ æç1ö÷
ççb ÷÷ çç ÷÷÷ çç ÷÷ çç ÷÷
2÷
B = ççç ÷÷÷ brîvo locekïu matrica tad ççy÷÷÷ = çç-1 1 -1÷÷÷ × çç0÷÷÷ =
ç
ççK÷÷ ç ÷ ç÷
çç ÷÷ çç ÷÷ çç ÷÷ çç ÷÷
çèbm ÷÷ø èçz ø÷ çè1,5 -1 1,5÷ø çè1ø÷
æ 3 × 1 +(-2) × 0 + 2 × 1 ÷ö
Lineâru AX = B ⇒ X = A ⋅ B çç ÷÷
vienâdojumu ç ÷
(m = n, det A ¹ 0) = çç -1 × 1 + 1 × 0 - 1 × 1 ÷÷ =
sistçmas çç ÷÷
ç ÷
atrisinâðana, çè 1,5 × 1 - 1 × 0 + 1,5 × 1 ø÷
izmantojot
inverso matricu æ 5 ö÷
çç ÷
ç ÷÷
=çç-2÷÷ Þ
Sistçmas æ a11 a12 K a1n b1 ö÷ çç ÷÷
çç ÷÷ ç 3 ÷÷
paplaðinâtâ çç a çè ø
matrica ç 21 a 22 K a 2n b2 ÷÷
A* = çç K ÷÷
çç K K K K÷÷÷
çça ÷÷
K amn bm ø÷÷ x = 5, y = 2, z = 3
èç m 1 am 2
Kronekera Lineâru vienâdojumu sistçma

Kapelli teorçma ir saderîga (sk. 33. lpp.) tad
un tikai tad, ja sistçmas
matricas rangs ir vienâds
ar sistçmas paplaðinâtâs
matricas rangu, t. i.,
rang A = rang A*.
43
4. ELEMENTÂRÂ ÌEOMETRIJA
4.1. Planimetrija
Saîsinâjumi un apzîmçjumi
Δ trijstûris 1
1° viens grâds ( no taisna leòía)
90
AB nogrieznis
(A, B galapunkti) 1′ viena minûte
1
1′ = no 1° ⇒ 1° = 60′
r. l. riòía lînija 60
1″ viena sekunde
S laukums 1
1″ = no 1′ ⇒ 1′ = 60″
60
P perimetrs
1 rad viens radiâns (centra leòíis, kas
balstâs uz loku, kura garums ir
p pusperimetrs
vienâds ar riòía lînijas râdiusu)
o
R apvilktâs r. l. râdiuss æ180ö
1 rad = çç ÷÷÷ » 57°
è p ø
r ievilktâs r. l. râdiuss æ180öo
x rad = x × çç ÷÷÷
è p ø
π 3,1415926...
α° p
S ABC, leòíis ar virsotni 1° = rad
(sakarîba 180
SB punktâ B starp leòía
lielumu æ p ÷ö
a° = çça × rad
S (a, b) leòíis, kura malas grâdos un è 180÷ø
ir stari a un b radiânos)
Trijstûri (Δ)
Trijstûra divu malu summa ir lielâka nekâ

treðâ mala:
a + b > c, b + c > a, a + c > b
Trijstûra divu malu starpîba ir mazâka
nekâ treðâ mala:
|a b| < c, |b c| < a, |a c| + ? )
AB = c pamats 2
h augstums c ×h
S=
2
5 = p(p - a )(p - b )(p - ? ) (Hçrona formula)

44 4. ELEMENTÂRÂ ÌEOMETRIJA
α + β + γ = 180°; α1 + β1 + γ1 = 360°
α 1 = β + γ ; β 1 = α + γ ; γ1 = α + β
Sinusu teorçma:
= > c
= = = 2R
sin a sin b sin g
(R ap Δ apvilktâs r. l. râdiuss)
Kosinusu teorçma:
a = b + ? b? coIα
α, β, γ iekðçjie leòíi b = a + ? a? coIβ
α1, β1, γ1 ârçjie leòíi ? = a + b ab coIγ
25 25 25
sin a = ; sin b = ; sin g =
> ×? = ×? = ×>
Δ mediâna ir taisnes nogrieznis, kas
savieno Δ virsotni ar pretçjâs malas
viduspunktu.
Δ mediânas krustojas
vienâ punktâ Δ masas centrâ O.
Ðajâ punktâ katra mediâna sadalâs
attiecîbâ : 1 (skaitot no virsotnes):
OA : OD = OB : OE = OC : OF = : 1
Mediânas AD = ma garums:
1
m= = (b + c ) - =
AD, BE, CF mediânas Δ viduslînija ir taisnes nogrieznis,

O mediânu krustpunkts kas savieno Δ divu malu viduspunktus,
ED viduslînija turklât tâ ir
· paralçla pamatam: ED ||AB,

· vienâda ar pamata pusi: -, = )* .
2
Δ bisektrise ir taisne, kas sadala Δ
iekðçjo leòíi uz pusçm.
Δ bisektrises krustojas vienâ
punktâ, kas atrodas vienâdâ
attâlumâ no Δ malâm. Ðis punkts ir
trijstûrî ievilktâs r. l. centrs.
S α bisektrises garums:
1 bc a
la = bc ((b + c) - a ) = × coI .
b +c b +c
m c
Ir spçkâ proporcija: = .
lα = AK leòía α bisektrise n >
O1 bisektriðu krustpunkts 5
r= Û 5 = p ×r
m, n nogrieþòi, kuros malu a p
) *
sadala bisektrise lα H = F - = tg5 = F - > tg5 =
r ievilktâs r. l. râdiuss 2 2
+
= F - ?tg5
2
4.1. Planimetrija 45
Δ malas vidusperpendikuls ir taisne, kas per-

pendikulâra Δ malai un iet caur tâs viduspunktu.
Δ malu vidusperpendikuli krustojas vienâ
punktâ, kas atrodas vienâdâ attâlumâ no Δ
virsotnçm. Ðis punkts ir ap trijstûri
apvilktâs r. l. centrs.
= ×> ×c = ×> ×c
R= Û S=
4S 4R
a b c
R= = =
2IEnSA 2IEnSB 2IEnSC
KO2 malas AB vidusperpen-
dikuls
R apvilktâs r. l. râdiuss
O2 vidusperpendikulu
krustpunkts
Δ augstums ir perpendikuls, kas novilkts no Δ
virsotnes pret pretçjo malu vai tâs pagarinâjumu.
Δ augstumi krustojas vienâ punktâ
ortocentrâ.
Augstuma CK = hc garums:
2
h? =
FF - = F - > F - ?
?
Augstumu îpaðîba:

ha : h b : hc = : :
a b c
hc = CK augstums pret malu c
O3 augstumu krustpunkts 1 1 1 1
: : =
h= h > h ? r
Trijstûra laukuma S aprçíinâðana (atkarîbâ no dotiem lielumiem)

· Ja dota viena mala un pret ðo malu novilktais augstums,

S = chc = bh b = aha
2 2 2
· Ja dotas divas malas un leòíis starp tâm,
1 1 1
S = ab sin g = a? sin b = b? sin a
2 2 2
· Ja dotas trîs malas,
S = p(p - a )(p - b )(p - ? ) (Hçrona formula)
· Ja dotas trîs malas un apvilktâs r.l. râdiuss,
=>c
S=
4R
· Ja dots pusperimetrs un ievilktâs r. l. râdiuss,
S= p⋅ r
Taisnleòía Δ γ = 9°, α + β = 9°

P=a+b+ c
Pitagora teorçma:
? = a +b
h = n ⋅ k ; b 2 = k ⋅ c ; a2 = n ⋅ c
c
Mediâna m =
2
c
R= , r= ⋅ (a + b c) = p c
2 2
Ja γ = 9°, tad
a, b katetes
S = = ×> = c ×h
c hipotenûza 2 2
h augstums pret a = c IEnα = c coIβ; a = b JCα = b cJCβ
hipotenûzu b = c IEnβ = c coIα; b = a JCβ = a cJCα
m hipotenûzas mediâna
Ja riòía lînijâ ievelk taisnleòía trijstûri,

tad tâ hipotenûza sakrît ar riòía lînijas
diametru (hipotenûzas viduspunkts
ir riòía lînijas centrs).
O ap taisnleòía V apvilktâs
r. l. centrs
R râdiuss
Vienâdsânu V g
a = b; P = 2a + c; a = b = 9° -
2
Virsotnes leòía γ bisektrise l, pret pamatu c
novilktais augstums h un mediâna m sakrît:
c
l =h =m = a -
4

S = c × h = = sin g
a = b sânu malas
c pamats, h augstums
Vienâdmalu V P = 3a
5A = 5B = 5C = 60°
Katras malas mediâna, pret ðo malu
novilktais augstums un malas pretçjâ
leòía bisektrise sakrît:

m =D =l = a !
Vienâdmalu trijstûrî ievilktâs un ap to apvilktâs

r. l. centrs, masas centrs un ortocentrs sakrît
(zîmçjumâ punkts O). Ðis punkts sadala
mediânu (bisektrisi, augstumu) attiecîbâ 1 : 2,
skaitot no pamata malas.
3 3 2
R =a , r = a , R = 2r = h
AB = BC = CA = a 3 6 3
3
S =a
4
Trijstûru (daudzstûru) Trijstûrus sauc par lîdzîgiem, ja to atbilstoðie

lîdzîba leòíi ir vienâdi un atbilstoðâs malas
proporcionâlas.
(Lîdzîbu apzîmç ar simbolu ~) (Analogi definç vienâdu malu skaita daudzstûru
lîdzîbu.)
Divi 8 ir lîdzîgi, ja
· viena 8 divi leòíi ir attiecîgi vienâdi
ar otra 8diviem leòíiem;
· viena 8 divas malas ir proporcionâlas otra
8 divâm malâm un leòíi, kas atrodas
starp ðîm malâm, ir vienâdi;
· viena 8 trîs malas ir proporcionâlas otra
8 trim malâm.
Jebkuru lîdzîgu figûru laukumi S un S ′ attiecas

tâpat kâ atbilstoðo lineâro elementu (malu,
augstumu, diagonâïu, ...) kvadrâti:
a un a1, b un b1, ... S a b
= = = ... = k jeb S = k 2 S ′ ,
lîdzîgo figûru atbilstoðie elementi S ¢ a b
P, P ′ lîdzîgo figûru perimetri
S, S ′ lîdzîgo figûru laukumi = b
kur k = = = ... un P = k P ¢
=1 b1
Èetrstûri
Kvadrâts AB = BC = CD = DA = a
SA = SB = SC = SD = 90°
Diagonâles ir perpendikulâras un
krustpunktâ dalâs uz pusçm:
AC ⊥ BD
AO = OC = OB = OD
AC = BD = d = a 2

P = 4a ; S = = = d
AB, BC, CD, DA malas
AC, BD diagonâles
Taisnstûris AB = DC = a; AD = BC = b
AB || CD un BC || DA
SA = SB = SC = SD = 90°
Diagonâles ir vienâdas un krustpunktâ
dalâs uz pusçm:
AC = BD = d = = + >
2 2
d
AO = OC = DO = BO =
2
P = 2(a + b); S = a ⋅ b
Rombs AB = BC = CD = DA = a
AB || CD, BC || DA
SDAB = SBCD, SABC = SCDA
Diagonâles ir perpendikulâras un
krustpunktâ dalâs uz pusçm:
AC ⊥ BD; AO = OC; BO = OD
d1 + d = 4a
Romba diagonâles dala atbilstoðos leòíus
uz pusçm:
AC = d1, BD = d2 diagonâles
a
h augstums SDAO = SOAB = SBCO = SOCD =
2
b
SABO = SOBC = SCDO = SODA =
2
a a
d = a cos ; d = a sin
Rombâ var ievilkt riòía lîniju:

r = h = a IEn a
P = 4a
1
S = = × h = = sin a = = sin b = d1 × d
Paralelograms AB || CD un AB = CD
AD || BC un AD = BC
SDAB = SBCD, SABC = SCDA
α + β = 180°
Diagonâles krustpunktâ dalâs uz pusçm:
AO = OC; BO = OD
d12 + d22 = 2(a 2 + b2 )
P = 2(a + b)
AC = d1, BD = d2 diagonâles 1
S = a ⋅ h = ab sinα = d1d sin 5(AOD )
h augstums
Trapece AB P CD, AD CB
EF P AB, EF P DC
1
m = (= + > )
2
1
S = (a + b ) × h = m × h
2
EF viduslînija, t.i.,
AE = ED, BF = FC
h augstums
Vienâdsânu trapece AD = CB = c; AC = DB
SA = SB, SD = SC
1
AP = QB; EF = (AB + DC ) = AQ
2
S = AQ ⋅ h = PB ⋅ h
S = (a ? ⋅ cosα) ⋅ ? sinα =
= (b + ? ⋅ cosα) ⋅ ? sinα
Izliekts èetrstûris Jebkurâ izliektâ èetrstûrî

α + β + γ + δ = 360°
Malas un diagonâles saista formula
a + b + c + d = d + d + 4m
1
Laukums S = d1d sinj
AC = d1, BD = d2 diagonâles
EF = m nogrieznis, kas savieno
diagonâïu viduspunktus
ϕ leòíis, ko veido diagonâles
Èetrstûri, kura visas malas pieskaras riòía

lînijai, sauc par riòía lînijai apvilktu
èetrstûri.
Èetrstûrî var ievilkt riòía lîniju, ja
a + ? =b +d
Riòía lînijai apvilkts

èetrstûris
(èetrstûrî ievilkta riòía lînija)
Èetrstûri, kura visas virsotnes atrodas uz
riòía lînijas, sauc par riòía lînijâ ievilktu
èetrstûri.
Ap èetrstûri var apvilkt riòía lîniju, ja
α + γ = β + δ = 180°
Ievilktâ èetrstûrî
a? + bd = d1d2
S = (p - a )(p - b )(p - ? )(p - d ) , kur
Riòía lînijâ ievilkts 1
p = (= + > + c + d )
èetrstûris (èetrstûrim 2
apvilkta riòía lînija)
Daudzstûris
(zîmçjumâ n-stûrî: iekðçjo leòíu summa ir 180°⋅ (n 2)
6-stûris) ârçjo leòíu summa ir 360°
S aprçíina, sadalot daudzstûri trijstûros:
k
S = åSi (zîmçjumâ k = 4)
i =1
Regulârs daudzstûris Regulârâ n-stûrî:

n vienâdas malas; n vienâdi iekðçjie leòíi
(zîmçjumâ
6-stûris) 360° 360°
j= ; b=
n n
80° × (n - 2)
a = 80° - b =
n
Katrâ regulârâ daudzstûrî var ievilkt
un ap to var apvilkt riòía lîniju:
ievilktâs un apvilktâs r. l. centri sakrît.
Regulârs 4-stûris ir kvadrâts.
Regulâra 6-stûra mala a = R
Apzîmçjumi: p
Regulârâ n-stûrî mala = = 2R sin =
a mala n
α iekðçjais leòíis p j j
β ârçjais leòíis = 2r tg = 2 R2 - r 2 = 2R sin = 2r tg
n 2 2
ϕ centra leòíis 1 j
laukums S = n × = × r = nr tg =
R apvilktâs r. l. râdiuss
r ievilktâs r. l. râdiuss jeb 1 1 j
apotçma = nR × sin j = n= ctg
4
Riòía lînija, riòíis un to elementi

Riòía lînija, riòíis, R. l. pieskare un râdiuss, kas novilkts
riòía sektors pieskarðanâs punktâ, ir savstarpçji
perpendikulâri.
Râdiuss, kas novilkts perpendikulâri hordai,
dala hordu uz pusçm.
R. l. garums C = 2π r = π d
1
Riòía laukums S = p r = p d
4
(π = 3,1415926...)
Riòía lînijas loka leòíiskais mçrs ir ðim
lokam atbilstoðâ centra leòía lielums.
Riòía lînija punktu kopa plak- Loka leòíiskâ mçra vienîba viens grâds (1°)
nç, kuri atrodas vienâdâ dotâ attâ- ir centra leòía lielums, kas atbilst no riòía
lumâ no dota punkta O (r. l. centra). 360
r râdiuss; d = 2r diametrs lînijas.
Pieskare taisne, kurai ar r. l. Ja centra leòíis ir ϕ grâdi, tad
ir tikai viens kopîgs punkts. prj
Sekante taisne, kas krusto r. l. s=
180
Horda taisnes nogrieznis, kas
savieno divus r. l. punktus pr j
(diametrs horda, kas iet caur SIekt =
360
r. l. centru).
Riòíis plaknes daïa, ko 1 æpj ö
SIegm = r çç - Iin j÷÷
ierobeþo riòía lînija. è180 ø
ϕ centra leòíis
s r. l. loks, arî loka garums Ja centra leòíis ir ϕ radiâni, tad
s = rϕ
Riòía segments
s ×r 1
S Iekt = = rj
1 1
S Iegm = sr - =(r - h ) = r (j - Iin j )
O r. l. centrs j
= = 2r sin
AB_ = s r. l. loks 2
AB = a horda = j
h segmenta h= tg (h < r)
2 4
augstums
Riòía gredzens Riòía gredzena laukums

p
S = pR2 - r 2 = D2 - d 2 = 2prd
4
Ja centra leòíis ir ϕ grâdi, tad atbilstoðâ
gredzena sektora laukums
pj pj
Ssekt = (R2 - r 2 ) = r×d
360 180
2R = D ârçjais diametrs
2r = d iekðçjais diametrs
δ = R r gredzena platums

r = (R + r ) vidçjais râdiuss
2
ϕ centra leòíis
Ar riòía lîniju saistîtie leòíi

1 1 _
a = j = ADC ; g = p- j
2 2 2
Visi ievilktie leòíi, kas balstâs uz viena

un tâ paða loka, ir vienâdi.
Ievilktie leòíi, kas balstâs uz vienas un tâs
paðas hordas vai nu ir vienâdi, vai arî to
summa ir 180°.
Jebkurð ievilkts leòíis, kas balstâs uz
diametra, ir taisns.
a horda
t pieskare b = BC
_
2
ϕ centra leòíis
α, γ ievilktie leòíi j a j
sin = Û = = 2r sin
β leòíis starp hordu BC 2 2r 2
un pieskari t

_ + ED
_ )
y = (CB
2
Hordu îpaðîba:
AC ⋅ AD = AB ⋅ AE = r 2 k 2
Diametrs, kas novilkts perpendikulâri
hordai, sadala ðo hordu un tâs savilkto
loku uz pusçm.
EB, CD hordas
A hordu krustpunkts
AO = k
ψ leòíis starp hordâm

a = (DF _ )
_ - EC
2
_ - GE
_
b = GF
2
_ - GCB
_ )
q = (GDB
2
Pieskaru îpaðîba:
AB = AG
Sekanðu îpaðîba:
AC ⋅ AD = AE ⋅ AF = AG 2 = AB 2
AG, AB pieskares
AF, AD sekantes
α leòíis starp sekantçm
β leòíis starp pieskari
un sekanti
θ leòíis starp pieskarçm
Nogrieþòa sadalîðana Zelta griezuma proporcija:

zelta griezumâ AB : AE = AE : EB
AE = r 5 - 1
Vidçjie lielumi Vidçjais aritmçtiskais:

= +>
EO =
2
Vidçjais ìeometriskais:
EC = a × b
-* = (a + b ) × b ; EA = (a + b ) × a
Vidçjais harmoniskais:
2a × b
ED =
a +b
4.2. Stereometrija
Bieþâk lietotie saîsinâjumi un apzîmçjumi
Spam pamata laukums Spilna pilnas virsmas laukums V tilpums

Ssânu sânu virsmas laukums H augstums
Prizma
(zîmçjumâ slîpa 5-stûru prizma) Prizma daudzskaldnis, kura sânu skaldnes
ir paralelogrami, bet pamati vienâdi
daudzstûri, kas atrodas paralçlâs plaknçs.
Slîpa prizma prizma, kuras sânu ðíautnes
nav perpendikulâras pamatiem (1. zîm.).
Ssânu = P ⋅ l ,
kur P pret sânu ðíautni perpendikulârâ
ðíçluma (normâlðíçluma) perimetrs,
l sânu ðíautnes garums.
Spilna = 2 ⋅ Spam + Ssânu
V = Spam ⋅ H ; V = F ⋅ l ,
1. zîm. kur F pret sânu ðíautni perpendikulârâ
ðíçluma laukums, H prizmas augstums.
AA1 = BB1 = CC1 =... Taisna prizma prizma, kuras sânu ðíautnes
sânu ðíautnes ir perpendikulâras pamatiem.
(AA1 || BB1 || CC1 || ...) Taisnai prizmai:
ABB1A1, BCC1B1... P pamata perimetrs
l= H
sânu skaldnes Spam = F
ABCDE = A1B1C1D1 pamati
Regulâra prizma Regulâra prizma taisna prizma, kuras

pamati ir regulâri daudzstûri.
(zîmçjumâ regulâra trijstûra
prizma) Regulârai trijstûra prizmai (2. zîm.):
a 3
Spam = ; Ssânu = 3aH
4
a
Spilna =
2
a 3 + 6H
a 3
V = H
4
Regulârai 4-stûra prizmai:
Spam = a 2 ; Ssânu = 4aH
Spilna = 2a(a + 2H)
2. zîm.
V = a 2H
4.2. Stereometrija 55
Regulârai 6-stûra prizmai:

3a 3
Spam = ; Ssânu = 6a ⋅ H
Spilna = 3a(a 3 + H )
3a 3
V = ×H
Paralçlskaldnis
Paralçlskaldnis prizma, kuras pamati ir
paralelogrami.
Visas èetras diagonâles krustojas vienâ punktâ,
daloties tajâ uz pusçm.
Slîpam paralçlskaldnim visas skaldnes
ir paralelogrami (3. zîm.).
Taisnam paralçlskaldnim visas sânu
skaldnes ir taisnstûri (sânu ðíautnes ir
perpendikulâras pamatiem).
3. zîm.
AC1, BD1, CA1, DB1 diagonâles

O diagonâïu krustpunkts,
simetrijas centrs
Taisnstûra Taisnstûra paralçlskaldnis taisns paralçl-

paralçlskaldnis; kubs skaldnis, kura pamati ir taisnstûri (4. zîm.).
Taisnstûra paralçlskaldnim:
visas èetras diagonâles ir vienâdas, un
d2 = a2 + b2 + c2
Spam = a ⋅ b ; Spilna = 2(ab + bc + ca)
V=a⋅b⋅c
Kubs taisnstûra paralçlskaldnis, kura visas

dimensijas ir vienâdas:
a=b=c
4. zîm.
Kubam: Spam = a 2 ; d = a ! ; Spilna = 6a 2
Sânu ðíautnes V = a3
AA1, BB1, CC1, DD1
perpendikulâras pamatiem
d diagonâle
a, b, c taisnstûra paralçl-
skaldòa dimensijas
Piramîda
(zîmçjumâ Piramîda daudzskaldnis, kura pamats ir
5-stûra piramîda) n-stûris, bet sânu skaldnes trijstûri ar
K virsotne kopîgu virsotni.
H piramîdas n-stûru piramîdai ir n skaldnes.
augstums Piramîdas augstums perpendikuls, kas
novilkts no virsotnes pret pamata plakni.
Spilna = Spam + Ssânu
1
V = S pam × H
3
KA, KB, KC, ... sânu ðíautnes
8KAB, 8KBC, 8KCD... sânu
skaldnes; ABCDE pamats
Regulâra piramîda Regulâra piramîda piramîda, kuras pamats
ir regulârs n-stûris, sânu skaldnes vienâdi
(5. zîm. regulâra 4-stûra
trijstûri, un augstums iet caur pamata centru.
piramîda; 6. zîm. tetraedrs) Regulârâ piramîdâ visas sânu ðíautnes ir
vienâdas un visas sânu skaldnes ir vienâdas.
S pam + cosa
Ssânu = ; S pElna = × S pam ,
cosa cosa
kur α divplakòu kakta leòíis pie regulârâs
piramîdas pamata.
Regulârai trijstûra piramîdai:
a 3 3=h a
Spam = ; Spilna = a 3 + 6h
; Ssânu =
4 2 4
a 3
V = ×H
1
5. zîm.
Tetraedram (regulârai trijstûra piramîdai,
KA = KB = KC = KD kurâ visas ðíautnes ir vienâdas):
8KAB = 8KBC = 8KCD = 8KDA
ABCD pamats (kvadrâts) a 3 3a 3
a pamata mala Spam = ; Ssânu = ; Spilna = a 2 3
4 4
O pamata centrs
H augstums a3 2
h apotçma (sânu skaldnes V =
12
augstums)
Regulârai 4-stûra piramîdai:
Spam = a 2 ; Ssânu = 2ah; Spilna = a(a + 2h)
1
V = = ×H
3
a ðíautne Regulârai 6-stûra piramîdai:
visas 3a 3 3
skaldnes Spam = ; Ssânu = 3ah; Spilna = = = 3 + 2h
vienâdmalu 2
trijstûri a 3
V = ×H
6. zîm.
Noðíelta piramîda
(zîmçjumâ noðíelta Noðíelta piramîda piramîdas daïa starp
5-stûra piramîda) piramîdas pamata plakni un pamatam
paralçlu ðíçlçjplakni.
Sânu skaldnes trapeces.
H
V =
3
S1 + S2 + S1 × S2 ,
kur S apakðçjâ pamata laukums,
S augðçjâ pamata laukums.
H noðíeltâs
piramîdas
augstums
Regulâra noðíelta Pamati regulâri n-stûri; sânu skaldnes

piramîda vienâdas vienâdsânu trapeces.
h
Ssânu = (P1 + P2 ) × ,
2
kur P apakðçjâ pamata perimetrs,
P augðçjâ pamata perimetrs
Spilna = Ssânu + S + S ,
kur S apakðçjâ pamata laukums,
S augðçjâ pamata laukums.
Regulârai noðíeltai trijstûra piramîdai:
3
Ssânu = (=1 + =2 ) × h
2
3 3
Spilna = (a + a ) + (a + a ) × h
4
a apakðçjâ pamata mala
3
a augðçjâ pamata mala V =

a + a + a × a × H
H augstums
h apotçma Regulârai noðíeltai 4-stûra piramîdai:
(sânu skaldnes augstums) Ssânu = (a + a ) ⋅ h
Spilna = a12 + a22 + 2(a1 + a2 ) × h
1 2
V = =1 + =22 + =1 × =2 × H
3
Regulârai noðíeltai 6-stûra piramîdai:
Ssânu = 3(a + a ) ⋅ h
3 3
Spilna = a + a + 3(a + a ) × h
3
V =

a + a + a × a × H
Íîlis
Íîlis daudzskaldnis, kura pamats ir taisnstûris,
divas pretçjâs sânu skaldnes vienâdi vienâdsânu
trijstûri un pârçjâs divas sânu skaldnes vienâd-
sânu trapeces ar kopîgu pamata malu.
1
V = (2= + c ) × b × H
a, b, c ðíautnes 6
H augstums
Regulâri daudzskaldòi
Regulârs daudzskaldnis daudzskaldnis, kura visas skaldnes ir regulâri

vienâdi daudzstûri.
Ir iespçjami pieci regulâru daudzskaldòu veidi; to nosaukumi un elementi norâdîti

tabulâ (a ðíautne).
Nosaukums Skaldòu Ðíautòu Virsotòu Spilna V

skaits un veids skaits skaits
Tetraedrs 14 trijstûri 6 4 1,7321a 2 0,1179a 3
Kubs 16 kvadrâti 12 8 6a 2 a3
Oktaedrs 18 trijstûri 12 6 3,4641a 2 0,4714a 3
Dodekaedrs 12 piecstûri 30 20 20,6457a 2 7,6631a 3
Ikosaedrs 20 trijstûri 30 12 8,6603a 2 2,1817a 3
Cilindriska virsma; taisns riòía cilindrs
Cilindriska virsma virsma, ko izveido

taisne (veidotâja), pârvietojoties paralçli
pati sev gar kâdu dotu lîniju (vadîtâju).
Cilindrs íermenis, ko ierobeþo cilindriska
virsma un divas paralçlas plaknes.
Ssânu = p ⋅ l
V = Spam ⋅ H = F ⋅ l ,
kur
l veidules garums,
F veidulei perpendikulâra ðíçrsgriezuma
AB veidotâja (veidule) laukums,
L vadîtâja p veidulei perpendikulârâ ðíçrsgriezuma
H augstums perimetrs.
Taisns riòía cilindrs Taisns riòía cilindrs rotâcijas íermenis,

kas rodas, taisnstûrim rotçjot ap vienu no tâ
malâm.
Spam = πR 2
Ssânu = 2πRH
Spilna = 2Spam + Ssânu = 2πR(R + H)
V = πR2 H
R pamata riòía râdiuss

H augstums
Noðíelts riòía cilindrs Noðíelts riòía cilindrs riòía cilindra daïa

starp pamatu un ðíçlçjplakni, kas nav para-
lçla pamatam.
Ssânu = πR(h1 + h2)
æ ö÷
Spilna = pRçççh + h + R + R + (h - h ) ÷÷
è 4 ø÷
h1 + h2
V = × pR2
2
Koniska virsma; taisns riòía konuss

Koniska virsma virsma, ko izveido caur
kâdu punktu novilkta taisne (veidotâja),
pârvietojoties gar dotu lîniju (vadîtâju).
Konuss íermenis, ko ierobeþo koniska virsma
un pamats, kas atrodas plaknç.
1
V = S pam × H
3
KA veidotâja (veidule)
L vadîtâja
K virsotne
H augstums (perpendikuls, kas
novilkts no virsotnes pret
pamata plakni)
Taisns riòía konuss Taisns riòía konuss rotâcijas íermenis,

kas rodas, taisnleòía trijstûrim rotçjot ap
kateti.
Pamats riòíis; augstums iet caur riòía centru.
Spam = πR2
Ssânu = FRl = FR R2 + H 2
Spilna = πR(R + l )
1
V = pR × H
3
R pamata riòía râdiuss

O pamata centrs
l veidule
H augstums
Noðíelts riòía konuss Noðíelts konuss konusa daïa starp pamata

plakni un tai paralçlu ðíçlçjplakni.
l = (R - r )2 + H 2
S = πR un S = πr
atbilstoði apakðçjâ un augðçjâ pamatu laukumi.
Ssânu = π l (R + r)
Spilna = Ssânu + S + S
pH
V = (R2 + r 2 + R × r )
3
H ×r
Hk = H +
R -r
R un r pamatu riòíu râdiusi
l noðíeltâ konusa veidule
H noðíeltâ konusa augstums
Hk pilnâ konusa augstums
Lode un tâs elementi

Lode rotâcijas íermenis, kas rodas,
pusriòíim rotçjot ap diametru.
Sfçra lodes virsma; tâs laukums
O S = 4πR2 = πd 2 ; S = 3 36pV 2
Lodes tilpums
4 p d3 1 S3
V = pR 3 = ; V =
3 6 6 p
O lodes centrs
R lodes (sfçras) râdiuss 1 S 3V
R= ; R= 3
R = d diametrs 2 p 4p
Lodes segments Lodes segments lodes daïa, ko no lodes

atðíeï kâda plakne.
r = H ( R H)
Segmenta
· sfçriskâs virsmas laukums
Ssf = πRH = π(H + r )
· pilnâs virsmas laukums
S = π( RH + r ) = π(H + r )
r segmenta pamata râdiuss · tilpums
H segmenta augstums 1 1
R lodes radiuss V = pH (H + 3r ) = pH (3R - H )
6 3
Lodes sektors Lodes sektors rotâcijas íermenis, kas

rodas, riòía sektoram rotçjot ap vienu no
ðo sektoru ierobeþojoðiem râdiusiem.
Lodes sektors sastâv no lodes segmenta un
konusa; ðiem íermeòiem ir kopîgs pamats un
konusa virsotne atrodas lodes centrâ.
r = H (2R - H )
Lodes sektoram
· atbilstoðâ konusa sânu virsmas
laukums
Ssânu = πRr
· pilnas virsmas laukums
Spilna = πR( H + r)
· tilpums
V = pR H
3
Lodes slânis Lodes slânis lodes daïa, kas atrodas starp

divâm paralçlâm ðíçlçjplaknçm.

R =r + (r - r - H )
4H
Lodes slânim
· sfçriskâs virsmas laukums
Ssf = πRH
· pilnas virsmas laukums
Spilna = p (2RH + r 2 + r12 )
· tilpums
r apakðçjâ pamata riòía râdiuss 1
r augðçjâ pamata riòía râdiuss V = pH H + 3r + 3r1
6
H slâòa augstums
R lodes râdiuss
Tors Tors rotâcijas íermenis, kas rodas, riòíim

rotçjot ap asi, kura atrodas riòía plaknç un
riòíi nekrusto.
Toram
· virsmas laukums
S = 4π2Rr
· tilpums
V = 2π2Rr 2
r rotçjoðâ riòía râdiuss

R rotçjoðâ riòía centra attâlums
lîdz rotâcijas asij
Muca Mucas tilpums V :

· ja veidotâja ir riòía lînijas loks, tad
1
V = pH ( D + d ) » 0, 6 H ( D + d )
1
· ja veidotâja ir parabolas loks, tad
1
V = pH (8D 2 + 4Dd + 3d 2 ) »
60
» 0,05236 H (8D 2 + 4Dd + 3d 2 )

63
5. ANALÎTISKÂ ÌEOMETRIJA
5.1. Vektori
Nosaukums Apzîmçjumi, ilustrâcija, paskaidrojumi

uuur uur
Vektors AB, a
Vektors orientçts taisnes nogrieznis, kuram norâdîts

sâkumpunkts un galapunkts (atbilstoði A un B).
Vektoru nosaka
· garums,
· virziens.
Brîvs vektors Vektors, kuru var paralçli pârnest uz jebkuru vietu telpâ.
Slîdoðs vektors Vektors, kuru var pârvietot tikai pa taisni, uz kuras tas
atrodas.
Saistîts vektors Vektors, kuram ir noteikts pielikðanas punkts.
Vektora modulis Vektora modulis ir vektora garums.

uuur ur
| AB |= AB, | a |= a
H H
Nullvektors o ; |o | = 0
Vektors, kura sâkumpunkts sakrît ar galapunktu:
H KKKH KKKH
o = AA = BB = ...
Nullvektoram
· modulis ir skaitlis 0,
· virziens nav noteikts.
Kolineâri vektori
H H H H H H H H
a || b, b || a, c || b, c || a
Vektori, kas atrodas uz vienas taisnes vai uz paralçlâm

taisnçm.
ur r
Pieraksta: a || b ,
vai
ur r
· a b , ja vektori ir vienâdi vçrsti,
ur r
· a ¯ b , ja vektori ir pretçji vçrsti.
H H H H
(Ja a un b nav kolineâri vektori, tad raksta a b .)
64 5. ANALÎTISKÂ ÌEOMETRIJA
ur r
Vienâdi vektori a =b ,
ja
ur r
1) a b
(vektori ir kolineâri un vienâdi vçrsti)
ur r
2) | a | = | b |
(vektoru moduïi ir vienâdi)
Pretçji vektori H H
a un - a
KKKH KKKH
jeb AB un BA
Pretçjiem vektoriem
H H KKKH KKKH
1) a ¯ -a AB = -BA
H H
2) | a | = | -a |
Komplanâri vektori Vektori, kas paralçli vienai un tai paðai plaknei vai
atrodas vienâ plaknç.
H ur
Vektora a Vektors a 0 , kura modulis ir 1 un virziens sakrît
vienîbas vektors H
ar vektora a virzienu, t. i.,
H0 H ur
a vai e 1) a 0 = 1
KH 0 KH
2) a a
H
KH a H KH KH
a 0 = KH ; a = | a | × a 0
|a |
r r r
Dekarta taisnleòía Vektori i , j , k , kur
koordinâtu sistçmas r r r
1) i Ox , j Oy , k Oz
Ox, Oy, Oz asu orti
r r r
2) | i | = | j | = | k | = 1
r ur r r
( )
3) 5 i, j = 90° ; ( )
5 j, k = 90° ;
r r
( )
5 k, i = 90°
H KKKH
Punkta M r = OM vektors, kura sâkumpunkts sakrît ar koordinâtu
râdiusvektors sistçmas sâkumpunktu O, bet galapunkts ir M(x; y; z)
KH H H
Vektoru a +b = c
saskaitîðana ur r
Ja a b , tad vektorus saskaita pçc trijstûra likuma:
5.1. Vektori 65
vai pçc paralelograma

likuma:
ur r H H
Ja a || b un vektora a galapunkts sakrît ar vektora b
H H H
sâkumpunktu, tad a + b = c ir vektors,
H kas novilkts no
H
vektora a sâkumpunkta uz vektora b galapunktu.
Vairâku vektoru
saskaitîðanu veic pakâpeniski:
katru nâkamo vektoru (sâkot ar
otro) pievieno iepriekðçjam
vektoram, lai tâ sâkumpunkts
sakrît ar iepriekðçjâ vektora
galapunktu.
KH KH KKH KKH KH KH
(sk. zîm. a1 + a2 + a3 + a4 + a5 = R )
ur r r H H KH
Vektoru atòemðana a- H b = c , ja c + b = a
H
Ja vektoriem a un b ir kopîgs
ur r
sâkumpunkts, tad a - b ir
vektors, kas novilkts no A
r
vektora b galapunkta uz
KH O
vektora a sâkumpunktu.
KKKH KKKH KKKH B
OA - OB = BA
H H H H H H
Tâ kâ a - b = a + (-b) , tad starpîbu a - b var atrast, pie
H H
vektora a pieskaitot vektora b pretçjo vektoru.
KH KH H
Vektora a l ×a = b ,
reizinâjums ar kur
skaitli λ H H H H
1) b || a ( b kolineârs ar a )
H H
2) | b | = | l | × | a |
H H H H
3) ja λ > 0 : b a ( b un a virzieni sakrît),
H H H H
ja λ < 0 : b ¯ a ( b virziens ir pretçjs a virzienam)
H H
Divu vektoru a || b tad un tikai tad, ja eksistç tâds skaitlis λ, ka
kolinearitâtes KH H
nosacîjums a = lb
H H H H
Vektoru algebras · a + b = b + a (komutatîvais likums)
pamatlikumi H H H H H H
· a + (b + c) = (a + b) + c (saskaitîðanas asociatîvais likums)
H H H
· a +o = a
H H
· (l1 × l2 )a = l1 × (l2 × a) (reizinâðanas asociatîvais likums)
H H H
· l1a + l2 a = (l1 + l2 )a
H H H H
· la + lb = l(a + b) (distributîvais likums)
H H H
· 0 ×a = a ×o = o
KH KH
Vektora a prl a
projekcija uz ass l H KH
AB ¢ = prl a = | a | ×cosj
Projekcijas îpaðîbas
H H H H
· prl (a + b) = prl a + prl b
H H
· prl (la) = lprl a
KH KH KKH
Vektoru a1 , a2 , ..., an Vektors
KKH KKH KKH
lineâra l1 a1 + l2 a2 + ... + ln an ,
kombinâcija
kur λ1, λ2, ..., λn patvaïîgi reâli skaitïi.
ur ur ur
Trîs nekomplanâru Ja b1, b2 , b3 nekomplanâri vektori, tad jebkuru
vektoru lineâra H
vektoru a var izteikt vienâ vienîgâ veidâ ar lineâru
kombinâcija
kombinâciju:
ur ur ur ur
a = l1 b1 + l2 b2 + l3 b3 ,
kur
ur ur ur
1) b1, b2 , b3 bâzes vektori
KH
2) λ1, λ2, λ3 vektora a koordinâtas
ur ur ur KH
3) l1b1, l2 b2 , l3 b3 vektora a komponentes
r r r
Vektora koordi- Tâ kâ i, j, k nekomplanâri vektori,
nâtas Dekarta H
tad katru vektoru a var izteikt ðâdi:
taisnleòíu koor- KH H H H
dinâtu sistçmâ, a = ax i + a y j + az k ,
H H H kurr r r
(
t.i., bâzç i, j , k) · i, j, k Dekarta bâzes
vektori (orti)
KH
· ax, ay, az vektora a Dekarta
koordinâtas
r r r jeb projekcijasKH
· ax i, ay j , az k vektora a
komponentes
H
Vektora a koordinâtu
pieraksts:
KH
a = (ax ; ay ; az ) . KKKH H KKKH H KKKH H
OA = ax i; OB = ay j ; OC = az k
5.1. Vektori 67
Darbîbas ar H H
Ja a = (ax ; ay ; az ) , b = (bx ; by ; bz ) ,
vektoriem
koordinâtu tad
formâ ur r
a + b = (ax + bx ; ay + by ; az + bz )
ur r
a - b = (ax - bx ; ay - by ; az - bz )
KH
la = (lax ; lay ; laz ) (λ ä R)
KH
Vektora modulis a = | a | = ax2 + ay2 + az2
Ja A(x1; y1; z1) vektora sâkumpunkts,

B(x2; y2; z2) vektora galapunkts,
tad
uuur
AB = (x 2 - x1 ; y2 - y1; z2 - z1 ) , un
uuur
AB = (x 2 - x1 )2 + (y2 - y1 )2 + (z 2 - z1 )2
H uuuur
Râdiusvektors r Vektors OM , kura sâkumpunkts sakrît ar koordinâtu
sistçmas sâkumpunktu.
Ja M(x; y; z), tad
r uuuur r r r H
r = OM = xi + y j + zk , t. i., r = (x ; y; z )
Râdiusvektora modulis
H
| r | = x 2 + y2 + z2
H
Vektora virziena Ja r = (x; y; z ) un α, β, γ leòíi, kurus veido
kosinusi H
vektors r ar Ox, Oy, Oz asîm, tad
x
cosa =
x + y2 + z2
2
y
cos b =
x + y2 + z 2
2
z
cos g =
x + y2 + z2
2
H H
Ja e vienîbas vektors, t. i., | e | = 1 , tad
H
e = (cosa; cos b; cos g )
H H
Skalârais Vektoru a un b skalârais reizinâjums ir skaitlis
reizinâjums
ur r ur r ur r
a × b = | a | × | b | ×cos5 a, b ( )
H ur 2 ur ur ur ur ur 2
Vektora a a = a × a = | a |2 Þ | a | = a
skalârais kvadrâts r r r r r r
Piemçrs i ×i = j × j = k ×k = 1
Skalârâ H H H H
· a ×b = b ×a
reizinâjuma H H H H H H H H
îpaðîbas · a × b = 0 , ja a = o vai b = o vai a ^ b
r r r r r r
Piemçrs i × j = j ×k = k ×i = 0
H H H H H H
· (la) × b = l(a × b) = a × (lb)
H H H H H H H
· a × (b + c) = a × b + a × c
H H
Skalârais Ja a = (ax ; ay ; az ), b = (bx ; by ; bz ), tad
reizinâjums KH H
koordinâtu formâ a × b = ax × bx + ay × by + az × bz
Leòíis starp ur r
ur r a ×b ax bx + ayby + azbz
vektoriem ( )
cos5 a, b = ur
|a |×|b |
r =
ax + ay2 + az2 × bx2 + by2 + bz2
2
H H
Vektoriâlais Vektoru a un b vektoriâlais reizinâjums ir vektors
reizinâjums H KH H
c = a ´b , kuram
r ur r ur r ur r
· | c | = | a ´b | = | a | × | b | × sin 5(a, b )
H H H H
· c ^ a un c ^ b
H H H
· a, b, c veido labo trijnieku
H
(t. i., skatoties no c galapunkta,
H H
îsâkais pagrieziens no a uz b
tiek veikts pretçji pulksteòa
râdîtâju kustîbas virzienam).
H H H H H H H H H
Piemçrs i ´ j = k ; j ´ k = i; k ´ i = j
H H H H
Ja a un b nav kolineâri (a b) , tad
ur r
a ´ b = S , kur S laukums paralelogramam, kurð konstruçts
H H
uz vektoriem a un b .
H H H H
Vektoriâlâ · a ´ b = -(b ´ a)
H H H H H H
reizinâjuma · (la ) ´b = a ´ lb = l(a ´b)
îpaðîbas H H H H H H H
· (a + b) ´ c = a ´ c + b ć
H H H H H H H H H
· a ´b = o , ja a = o vai b = o vai a || b
H H H H H H H
Piemçrs i í = j ´ j = k ´k = o
H H
Vektoriâlâ Ja a = (ax ; ay ; az ) un b = (bx ; by ; bz ) , tad
reizinâjuma
a a ax az ax ay ö
koordinâtu forma ur r æç y z ÷÷ =
a ´ b = çç ; - ;
çè by bz bx bz bx by ÷÷ø
H H H
= (aybz - azby )i + (azbx - axbz )j + (axby - aybx )k
H H H
i j k
KH H
a ´ b = ax a y a z
bx by bz
5.2. Koordinâtu sistçmas plaknç un telpâ 69
H H H
Vektoru jauktais Triju vektoru a , b un c jauktais reizinâjums ir skaitlis
reizinâjums ur r r
(a ´b ) × c
H H H H H H
Jauktâ reizinâjuma · (a ´ b) × c = c × (a ´ b)
îpaðîbas H H H H H H
(a ´b) × c = -(b ´ a ) × c
H H H H H H ur r r ur r r
· (a ´b) × c = a × (b ´ c) Þ a p z î m ç: (a ´b ) × c = a b c
HHH HHH HHH HHH HH H H HH
· a b c = b c a = c a b = -b a c = -c b a = -a c b
H HH H H H HH H H HH
· (l a )bc = a (l b)c = ab (l c) = l (abc)
H HH H H H H
· abc = 0 , ja a = o vai b = o
H H H
vai a, b, c komplanâri
H H H
· Ja a, b, c nav komplanâri, tad
ur r r H HH
a bc = ±V jeb V = | abc | ,
kur V tilpums paralçl-
skaldnim, kurð konstruçts
H H H
uz vektoriem a, b un c .
ur r r ur r r
a bc = V , ja a, b, c veido labo trijnieku;
ur r r ur r r
abc = -V , ja a, b, c veido kreiso trijnieku.
H H H
Jauktais Ja a = (ax ; ay ; az ), b = (bx ; by ; bz ) un c = (cx ; cy ; cz ) , tad
reizinâjums ur r r
koordinâtu formâ a bc = (aybz - az by )cx + (az bx - ax bz )cy + (ax by - aybx )cz vai
ax ay az
ur r r
a bc = bx by bz
cx cy cz
H H H H HH H HH
Divkârðais a ´ (b ć) = b (a c) - c (a b)
vektoriâlais
reizinâjums
5.2. Koordinâtu sistçmas plaknç un telpâ
Punkta stâvokli plaknç un telpâ var noteikt, izmantojot daþâdas koordinâtu sistçmas.
Skaitïus, kuri nosaka punkta atraðanâs vietu dotajâ koordinâtu sistçmâ,
sauc par punkta koordinâtâm ðajâ sistçmâ.
Plaknç visbieþâk tiek izmantota Dekarta koordinâtu sistçma un polârâ koordinâtu
sistçma, bet telpâ Dekarta koordinâtu sistçma, cilindriskâ koordinâtu sistçma un
sfçriskâ koordinâtu sistçma.

Dekarta Sistçmu veido koordinâtu sâkumpunkts O un divas
taisnleòía savstarpçji perpendikulâras taisnes koordinâtu asis,
koordinâtu uz kurâm ir izraudzîts pozitîvais virziens un izvçlçta
sistçma plaknç garuma vienîba.
O koordinâtu sâkumpunkts
Ox abscisu ass
Oy ordinâtu ass
r r H H H H
i, j (| i | = | j | = 1, )
i ^ j bâzes vektori
x = OMx, y = OMy punkta M koordinâtas
x abscisa, y ordinâta
Mx punkta M projekcija uz Ox ass paralçli Oy asij,
My punkta M projekcija uz Oy ass paralçli Ox asij.
Dekarta
slîpleòía (afînâ)
koordinâtu O koordinâtu sâkumpunkts
sistçma plaknç Ox1, Ox2 koordinâtu asis
KH KH KH KH
e1 , e2 bâzes vektori e1 e2
x1 = OMx1 , x2 = OMx2 punkta M koordinâtas

M x1 punkta M projekcija uz Ox1 ass paralçli Ox2 asij,
M x2 punkta M projekcija uz Ox2 ass paralçli Ox1 asij.
Polârâ
koordinâtu
sistçma
O pols
Op polârâ ass
uuuur
r =| OM | polârais râdiuss
KKKH
ϕ polârais leòíis (leòíis, kuru veido râdiusvektors OM un
polârâ ass Op); polârâ leòía pozitîvais atskaites virziens ir no
polârâs ass pretçji pulksteòa râdîtâju kustîbas virzienam.
Par punkta M polârajâm koordinâtâm sauc ðî punkta
râdiusvektora garumu r un polâro leòíi ϕ.
Polârâ râdiusa r un polârâ leòía ϕ galvenâs vçrtîbas
0 r < ¥, 0 j < 2p vai - p < j p
5.2. Koordinâtu sistçmas plaknç un telpâ 71
Sakarîbas starp Ja polârâ ass Op sakrît

punkta M ar Ox asi, tad
Dekarta
taisnleòía ìx = r × cosj
ï
ï
íy = r × sinj
koordinâtâm ï
ï
î
un polârajâm
koordinâtâm y
r = x 2 + y 2 , tgj =
x
x y
cosj = , sinj =
x +y
2 2
x + y2
2
Dekarta O koordinâtu sâkumpunkts

taisnleòía Ox abscisu ass
koordinâtu Oy ordinâtu ass
sistçma telpâ Oz aplikâtu ass
H H H
i, j , k bâzes vektori
H H H
| i | = | j | = k = 1,
H H H H H H
i ^ j, i ^ k, j ^ k
Oxy, Oxz, Oyz koordinâtu plaknes
x = OMx punkta M abscisa

(Mx punkta M projekcija uz Ox ass paralçli Oyz plaknei),
y = OMy punkta M ordinâta
(My punkta M projekcija uz Oy ass paralçli Oxz plaknei),
z = OMz punkta M aplikâta
(Mz punkta M projekcija uz Oz ass paralçli Oxy plaknei)
Dekarta slîpleòía
koordinâtu M(x1; x2; x3)
sistçma telpâ O koordinâtu sâkumpunkts
Ox1, Ox2, Ox3 koordinâtu asis
KH KH KH
e1 , e2 , e3 bâzes vektori
(nekomplanâri)
Ox1x2, Ox1x3, Ox2x3 koordinâtu
plaknes
x i = OM xi (i = 1, 2, 3) punkta M koordinâtas
( M x 1 punkta M projekcija uz Ox1 ass paralçli Ox2x3 plaknei;
M x 2 punkta M projekcija uz Ox2 ass paralçli Ox1x3 plaknei;
M x 3 punkta M projekcija uz Ox3 ass paralçli Ox1x2 plaknei)
Cilindriskâ
koordinâtu
sistçma
M(r; ϕ; z)
M(r ; ϕ; z)
O koordinâtu sâkumpunkts
KKKKKH
r = OM 1
(M1 punkta M projekcija
Oxy plaknç)
ϕ leòíis starp Ox asi un vektoru OM1

(pozitîvais atskaites virziens no Ox ass pretçji pulksteòa
râdîtâju kustîbas virzienam)
z punkta M aplikâta
Galvenâs r, ϕ, z vçrtîbas:
0 T r < ∞, 0 T ϕ < 2π, ∞ < z < +∞
Sakarîbas starp ïìïx = r cosj
punkta M ïï
Dekarta koor- íïy = r sinj
dinâtâm x, y, z ïïz = z
un cilindris- ïî
kajâm koordi- 0 T r < ∞, 0 T ϕ < 2π, ∞ < z < ∞
nâtâm r, ϕ, z
Sfçriskâ M (ρ, ϕ, θ )
koordinâtu KKKKH
sistçma r = OM punkta M attâlums
lîdz punktam O
θ leòíis starp Oz asi un
uuuur
vektoru OM
ϕ leòíis starp Ox asi un
uuuuur
vektoru OM 1
(M1 punkta M projekcija Oxy plaknç; leòía ϕ pozitîvais

atskaites virziens no Ox ass pretçji pulksteòa râdîtâju kustîbas
virzienam).
Galvenâs ρ, ϕ, θ vçrtîbas:
0 T ρ < ∞, 0 T ϕ < 2π, 0 T θ T π
Sakarîbas starp ìïx = r sin q cosj

punkta M
ïï
Dekarta
ïíy = r sin q sin j
koordinâtâm
ïï
ïïz = r cosq
x; y; z un ïî
sfçriskajâm
koordinâtâm 0 T ρ < +∞, 0 T ϕ < 2π, 0 T θ T π
ρ, ϕ, θ
5.3. Daþas aprçíinu formulas (nogrieþòi, trijstûri) 73
Dekarta koordinâtu sistçmas transformâcijas plaknç
Paralçlâ Ox || O ¢x ¢, Oy || O ¢y ¢, O ¢(a; b)
pârnese
Ja (x, y) punkta M koordinâtas
sistçmâ Oxy,
bet (x′, y′) M koordinâtas
sistçmâ O′x′y′, tad
ì
ïx = x¢ +a ì
ïx¢ = x -a
ï ï
í í
ïy = y ¢ + b
ï ïy ¢ = y - b
ï
î î
Koordinâtu
asu ìx = x ¢ cos a - y ¢ sin a
ï
ï
pagrieziens í
ï
ïy = x ¢ sin a + y ¢ cos a
î
ìx ¢ = x cosa + y sin a
ï
ï
í
ï
ïy ¢ = -x sin a + y cos a
î
Koordinâtu ì ìx ¢ = (x - a ) cos a + (y - b ) sin a

ïx = x ¢ cos a - y ¢ sin a + a ï
sistçmas ï ï
í í
paralçlâ pârnese ï
ïy = x ¢ sin a + y ¢ cos a + b ïy ¢ = -(x - a ) sin a + (y - b) cos a
ï
un pagrieziens ï
î ï
î
5.3. Daþas aprçíinu formulas

(nogrieþòi, trijstûri)

Attâlums d starp M1 un M2 taisnes nogrieþòa galapunkti
diviem punktiem
M1 un M2
· uz taisnes Ja M1(x1) un M2(x2), tad

d = (x 2 - x1 )2 =| x 2 - x1 |
· plaknç Ja M1(x1; y1) un M2(x2; y2), tad

d = (x 2 - x1 )2 + (y2 - y1 )2
· telpâ Ja M1(x1; y1; z1) un M2(x2; y2; z2), tad

d = (x 2 - x1 )2 + (y2 - y1 )2 + (z 2 - z1 )2
Nogrieþòa M1M2 M1M : MM2 = λ

dalîðana dotajâ
attiecîbâ λ;
punkta M KKKKKH KKKKH
koordinâtas (M M = lMM )
1 2
(ja λ < 0 (λ ¹ 1), tad M atrodas ârpus nogrieþòa uz tâ

pagarinâjuma)
x1 + lx 2
· uz taisnes x= , kur M1(x1), M2(x2), M(x)
1+l
· plaknç x1 + lx 2 y + ly2 , kur M (x ; y ), M (x ; y ), M(x; y)

x= ; y= 1 1 1 1 2 2 2
1+l 1+l
· telpâ x1 + lx 2 y + ly2 z + lz 2 ,
x= ; y= 1 ; z= 1
1+l 1+l 1+l
kur M1(x1; y1; z1), M2(x2; y2; z2), M(x ; y; z)
Nogrieþòa Ja M1M = MM2, tad

viduspunkta M M1M : MM2 = 1 (t. i., λ = 1)
koordinâtas
· uz taisnes x1 + x 2
x=
2
· plaknç x1 + x 2 y + y2
x= ; y= 1
2 2
· telpâ x1 + x 2 y + y2 z + z2
x= ; y= 1 ; z= 1
2 2 2
Trijstûra
laukums S,
ja dotas virsotòu
koordinâtas
· plaknç M1(x1; y1), M2(x2; y2), M3(x3; y3)
x1 y1 1
1
S = x 2 y2 1
2
x 3 y3 1
· telpâ M1(x1; y1; z1), M2(x2; y2; z2), M3(x3; y3; z3)
1 y 2 - y1 z 2 - z1 z 2 - z1 x 2 - x1 2 x 2 - x1 y2 - y1 2
2
S= + z 3 - z 1 x 3 - x 1 + x 3 - x 1 y 3 - y1
2 y3 - y1 z 3 - z1
(Determinantu aprçíinâðanu sk. 35. lpp.)
Trijstûra masas x1 + x2 + x 3 y + y2 + y 3
xc = ; yc = 1
centrs Mc(xc; yc) 3 3
5.4. Taisne plaknç 75
5.4. Taisne plaknç

Taisnes æ A C ö
vispârîgais Ax + By + C = 0 çççÞ y = - x - Þ y = kx + b ÷÷÷
è B B ø
vienâdojums KH
n = (A; B ) vektors, kas
perpendikulârs taisnei
(taisnes normâlvektors)
Speciâlgadîjumi:
· Ax + By = 0 taisne, kas iet caur koordinâtu sâkumpunktu
· By + C = 0 taisne paralçla Ox asij
· Ax + C = 0 taisne paralçla Oy asij
· Ax = 0 ⇒ x = 0 Oy ass
· By = 0 ⇒ y = 0 Ox ass
Taisnes x y
vienâdojums + =1
a b
asu nogrieþòos
Taisne, kas krusto Ox asi
punktâ (a; 0) un Oy asi
punktâ (0; b)
Taisnes x × cos a + y × sin a - p = 0

normâl-
KH
vienâdojums a = 5(n; Ox ) leòíis starp normâli
un Ox ass pozitîvo virzienu
p attâlums no koordinâtu
sâkumpunkta lîdz taisnei
Sakarîba starp Vienâdojumu normâlformâ iegûst, pareizinot vispârîgo taisnes

taisnes vispârîgo vienâdojumu Ax + By + C = 0 ar normçjoðo reizinâtâju
vienâdojumu
un normâl- ±1
m=
vienâdojumu A + B2
2
Reizinâtâja zîme tiek òemta pretçja C zîmei, t. i.,

A B -C
cos a = ; sin a = ; p=
2 2 2 2
A +B A +B A2 + B 2
Taisnes x - x0 y - y0
kanoniskais =
vienâdojums l m
H
v = (l ;m ) taisnei paralçls vektors
(taisnes virziena vektors)
M0(x0; y0) punkts, caur kuru iet taisne
Taisnes ì
ïx = x 0 + lt
parametriskie ï
í
vienâdojumi ï
ïy = y 0 + mt
î
M0(x0; y0) punkts, caur kuru iet taisne
H
v = (l ;m ) taisnes virziena vektors
t parametrs (∞ < t < +∞)
Taisnes y y0 = k (x x0)
vienâdojums
ar virziena Taisnes virziena
koeficientu koeficients
y - y0
k = tg a = 1
x1 - x 0
Taisnes atklâtais y = kx + b,
vienâdojums kur k = tg α taisnes virziena koeficients
b taisnes un Oy ass krustpunkta ordinâta
Ja b = 0 ⇒ y = k x taisne iet caur koordinâtu
sâkumpunktu.
Taisnes vienâdo- x - x1 y - y1
=
jums caur diviem x 2 - x1 y 2 - y1
punktiem
M1(x1; y1) un
M2(x2; y2)
Attâlums d no · Ja taisnes vienâdojums

punkta M*(x*; y*) Ax + By + C = 0, tad
lîdz taisnei
| Ax * + By * + C |
d=
A2 + B 2
· Ja taisnes vienâdojums
x cos α + y sin α p = 0, tad
d = | x *cosa + y *sin a - p |
5.5. Otrâs kârtas lînijas plaknç 77
Divu taiðòu savstarpçjais novietojums
Taiðòu A 1 x + B1 y + C1 = 0 y = k 1 x + b1
vienâdojumi A 2 x + B2 y + C2 = 0 y = k 2 x + b2
Taisnes A1 B1
¹ k1 ¹ k2
krustojas A2 B2
Taiðòu krustpunkta M0(x0; y0) koordinâtas x0, y0 iegûst,

atrisinot vienâdojumu sistçmu
ìA x + B1y + C 1 = 0
ï
ï 1 ìïy = k 1x + b1
ï
í
ï íï
ï
ï
A x + B2y + C 2 = 0
î 2 ïîy = k 2x + b2
Taisnes A1A2 + B1B2 k2 - k1
cos j = tgj =
krustojoties 2
A +B × A +B 2 2 2
1 + k1 × k2
1 1 2 2
veido leòíi ϕ
Taisnes ir A1 B1 C1
paralçlas = ¹ k1 = k2
A2 B2 C2
Taisnes sakrît A1 B1 C1 k 1 = k 2 , b1 = b2
= =
A2 B2 C2
Taisnes ir A1 ⋅ A2 + B1 ⋅ B2 = 0 k 1 ⋅ k 2 = 1
perpendikulâras
Attâlums d Uz vienas taisnes brîvi izraugâs punktu M*(x*; y*) un atrod tâ
starp divâm attâlumu lîdz otrai taisnei (sk. 76. lpp.).
paralçlâm
taisnçm
5.5. Otrâs kârtas lînijas plaknç

Riòía lînija (r. l.) Tâdu plaknes punktu kopa, kuri atrodas vienâdâ dotâ
attâlumâ no dota ðîs plaknes punkta riòía
Kanoniskais lînijas centra.
vienâdojums r. l. ar
centru punktâ O(0; 0) x 2 + y 2 = R2 , R râdiuss
Parametriskie ìx = R cost
ï
ï
vienâdojumi r. l. í
ï
ïy = R sint
ar centru punktâ î
O(0; 0) R râdiuss; parametrs t centra leòíis;
t galvenâs vçrtîbas: 0 T t < 2π
Kanoniskais (x x0)2 + (y y0)2 = R2

vienâdojums r. l. ar R râdiuss
centru punktâ (x0; y0)
Parametriskie ì
ïx = x 0 + R cost
vienâdojumi r. l. ar ï
í
centru punktâ (x0; y0) ï
ïy = y0 + R sint
î
R râdiuss;
parametrs t centra leòíis;
0 T t < 2π
Polârie · r=R
vienâdojumi ar centru polâ
(R r. l. râdiuss) (0 T ϕ < 2π)
· r = 2Rcosϕ
ar centru uz polârâs ass;
r. l. iet caur polu
æ p pö
ç- T j < ÷÷
èç 2 2ø
· r = 2R sinϕ
p
ar centru uz stara j = ;
2
r. l. iet caur polu
(0 T ϕ < π)
Elipse Tâdu plaknes punktu kopa, kuras jebkura punkta attâ-

lumu summa lîdz diviem dotiem ðîs plaknes punktiem
fokusiem ir konstanta.
r1 + r2 = 2a
(a > c)
F1(c; 0), F2(c; 0) fokusi

A1A2 = 2a lielâ ass,
B1B2 = 2b mazâ ass
O elipses centrs
A 1, A 2, B 1, B 2 virsotnes
r1 = F1M un r2 = F2M
a2 c2 = b2 fokâlie radiusi
Elipses x 2 y2
+ =1
kanoniskais a 2 b2
vienâdojums a lielâ pusass
b mazâ pusass
Ekscentricitâte c a 2 - b2
e= = <1
a a
Fokâlie râdiusi r1 = a + εx, r2 = a εx
Fokâlais parametrs b2
p=
a
Direktrises Oy asij paralçlas taisnes

a a
x = - un x =
e e
r
Direktriðu pamatîpaðîba: = e , kur ε ekscentricitâte,
d
r elipses punkta fokâlais râdiuss,
d attâlums no punkta lîdz tuvâkajai direktrisei.
x × x 0 y × y0
Pieskares + 2 =1
vienâdojums a2 b
brîvi izraudzîtâ
elipses punktâ (x0; y0) Pieskares îpaðîba:
jebkuram elipses punktam M, kurâ novilkta pieskare,
5F2ML = 5LMK
Normâles a 2y 0
vienâdojums y - y 0 = (x - x 0 )
b 2x 0
brîvi izraudzîtâ
elipses punktâ (x0; y0)
(Normâle taisne, kas perpendikulâra pieskarei.)
Elipses ìx = a cos t
ï
ï
parametriskie í
ï
ï y = b sin t
vienâdojumi î
t parametrs; 0 T t < 2π
Elipse ar centru · kanoniskais vienâdojums:

punktâ (x0; y0)
un asîm, kas (x - x 0 )2 (y - y 0 )2
+ =1
paralçlas koor- a2 b2
dinâtu asîm · parametriskie vienâdojumi:
ìïx = x 0 + a cos t
ïí
ïïy = y 0 + b sin t
î
0 T t < 2π
p
Elipses garums s » p 1, 5(a + b ) - ab ; s »
2
a + b + 2(a 2 + b 2 )
Elipses S = pab
ierobeþotais
laukums
Hiperbola Tâdu plaknes punktu kopa, kuras jebkura punkta attâ-

lumu starpîbas modulis lîdz diviem dotiem ðîs plaknes
punktiem fokusiem ir konstants.
|r1 r2| = 2a
(0 < a < c)
F1(c; 0), F2(c; 0) fokusi
A 1A 2 = 2a reâlâ ass
B 1B 2 = 2b imaginârâ ass
O hiperbolas centrs
A1 un A2 virsotnes
r1 = F1M un
r2 = F2M fokâlie râdiusi
c2 a2 = b2
Hiperbolas x2 y2
kanoniskais - =1
a 2 b2
vienâdojums
a reâlâ pusass
b imaginârâ pusass
Ja a = b, vienâdsânu hiperbola:
x 2 y2 = a2
Ekscentricitâte c a 2 + b2
e= = >1
a a
Fokâlie râdiusi r1 = εx + a, r2 = εx a
labajam zaram
r1 = (εx + a), r2 = (εx a)
kreisajam zaram
b2
Fokâlais parametrs p=
a
Direktrises Imaginârai asij paralçlas taisnes; to vienâdojumi

a a
x =- , x =
e e
r
Direktriðu pamatîpaðîba: = e , kur
d
ε ekscentricitâte,
r hiperbolas punkta fokâlais râdiuss,
d attâlums no hiperbolas punkta lîdz tuvâkai direktrisei.
Pieskares x × x 0 y × y0
- 2 =1
vienâdojums brîvi a2 b
izraudzîtâ hiper- Pieskares îpaðîba: jebkuram hiperbolas punktam M, kurâ
bolas punktâ (x0; y0) novilkta pieskare ML,
5F1ML = 5F2ML
Normâles a 2y
y - y 0 = - 2 0 (x - x 0 )
vienâdojums brîvi b x0
izraudzîtâ hiper-
(Normâle taisne, kas perpendikulâra pieskarei.)
bolas punktâ (x0; y0)
Hiperbolas asimp- b b
totu vienâdojumi y= x, y = - x
a a
Hiperbolas ìïx = ± a cht

ï
íï
x2 y2
- =1 ïîy = b sht
a 2 b2
parametriskie Vienâdsânu hiperbolai:
vienâdojumi
ìïx = ± a cht
ï
íï
ïîy = a sht
Savstarpçji x2 y2 x 2 y2 y2 x2
- = 1 un - = - 1 jeb - =1
saistîtas a 2 b2 a 2 b2 b2 a2
hiperbolas
Savstarpçji saistîtâm
hiperbolâm ir
· kopîgas asimptotas
· kopîgas simetrijas asis
· kopîgs simetrijas centrs
Hiperbola ar centru Kanoniskais vienâdojums

punktâ (x0; y0) un
(x - x 0 )2 (y - y 0 )2
asîm, kas paralçlas - =1
koordinâtu asîm a2 b2
Saistîtâs hiperbolas kanoniskais vienâdojums
(y - y 0 )2 (x - x 0 )2
- =1
b2 a2
Parabola Tâdu plaknes punktu kopa, kuras jebkurð punkts

atrodas vienâdâ attâlumâ no dotâ ðîs plaknes punkta
fokusa un dotâs taisnes direktrises.
r=d
CF = p parabolas parametrs
p
F ( ; 0) fokuss
2
taisne KC direktrise
OF parabolas ass
O virsotne
r = FM fokâlais râdiuss
Parabolas kano- y 2 = 2px

niskais vienâdojums
Ekscentricitâte r
e= =1
d
Fokâlais râdiuss p
r =x +
2
Direktrises p
x =-
vienâdojums 2
Pieskares vienâ- y ⋅ y0 = p ⋅ (x + x0)
dojums brîvi Pieskares îpaðîba: jebkuram parabolas punktam M, kurâ
izraudzîtâ para-
novilkta pieskare MN,
bolas punktâ (x0; y0) 5FMN = 5FNM
Normâles vienâ- y
y - y 0 = - 0 (x - x 0 )
dojums brîvi p
izraudzîtâ para- (Normâle taisne, kas perpendikulâra pieskarei.)
bolas punktâ (x0; y0)
ìï 2
Parabolas ïïx = t
parametriskie ïí 2p
vienâdojumi ïï
ïïîy = t
Parabolas kanonis- (y y0)2 = 2p (x x0)

kais vienâdojums,
ja tâs virsotne atro- æ p ö
fokuss F ççx 0 + ; y 0 ÷÷
das punktâ (x0; y0) è 2 ø
un simetrijas ass ir
paralçla Ox asij p
direktrise x = x 0 -
2
Parabolas · y 2 = 2px
kanoniskâ vienâ- æ p ö
dojuma citi veidi fokuss F çç- ; 0÷÷
è 2 ø
p
direktrise x =
2
· x 2 = 2py
æ pö
fokuss F çç0; ÷÷
è 2ø
p
direktrise y = -
2
· x 2 = 2py
æ pö
fokuss F çç0; - ÷÷
è 2ø
p
direktrise y =
2
Elipses, p
r= ,
hiperbolas, 1 - e cos j
parabolas ε ekscentricitâte
polârais p fokâlais parametrs
vienâdojums (caur fokusu perpendikulâri
polârai asij novilktas hordas
puse).
Polârâs ass pols atrodas lînijas
fokusâ, polârâ ass vçrsta uz
pretçjo pusi no fokusam tuvâkâs
direktrises (virsotnes).
Vienâdojums apraksta parabolu direktrise
vai elipses loku (II un III kvadrantâ),
vai hiperbolas zaru (I un IV kvadrantâ).
5.6. Daþas citas svarîgâkâs lînijas plaknç
Nosaukums Vienâdojums, ilustrâcija, paskaidrojumi

Puskubiskâ y 2 = a 2x 3, a > 0
parabola Parametriskie vienâdojumi
(Neila
x = t 2 , y = at 3
parabola)
a3
Anjçzi lînija y= , a>0
a2 + x2
Parametriskie vienâdojumi
x = a tgt, y = a cos2t
Îpaðîbas
Asimptota y = 0
Maksimums A(0; a)
æ -a 3a ö÷ æ a 3a ö
Pârliekuma punkti B ççç ; ÷÷ un C ççç ; ÷÷÷
è 3 4ø è 3 4ø
Laukums starp lîkni un Ox asi S = πa 2
Dekarta lapa x 3 + y 3 = 3a x y, a > 0

3at 3at 2
x= , y =
1 + t3 1 + t3
Îpaðîbas
Asimptota x + y + a = 0
æ3 3 ö
Virsotne A çç a ; a ÷÷÷
è2 2 ø
3
Cilpas laukums S1 = a 2
2
3
Laukums starp lîkni un asimptotu S 2 = a 2
2
5.6. Daþas citas svarîgâkâs lînijas plaknç 85
x3
Dioklçsa y2 = , a>0
a -x
cisoîda
at 2 at 3
x= 2
, y=
1+t 1 + t2
Îpaðîbas
Asimptota x = a
3 2
Laukums starp lîkni un asimptotu S = pa
4
Strofoîda a +x , a > 0
y2 = x2
a -x
t2 -1 t2 -1
x =a 2
, y = at 2
t +1 t +1
Îpaðîbas
Asimptota x = a
Virsotne A(a; 0)
1
Cilpas laukums S1 = 2a 2 - pa 2
2
1
Laukums starp lîkni un asimptotu S 2 = 2a 2 + pa 2
2
Kardioîda (x 2 + y 2 )2 2ax (x 2 + y 2 ) = a 2 y 2 , a > 0

x = a cost (1 + cost),
y = a sint (1 + cost), 0 T t < 2π
Polârais vienâdojums
r = a(1 + cosϕ)
Îpaðîbas
Virsotne A(2a; 0)
Laukums, kuru ierobeþo kardioîda,
3
S = pa 2
2
Kardioîdas lîknes garums s = 8a
P i e z î m e. Atkarîbâ no kardioîdas novietojuma koordinâtu
plaknç iespçjami arî citi ðîs lînijas vienâdojumi, piemçram,
polârais vienâdojums r = a(1 + sinϕ),
parametriskie vienâdojumi x = a(2cost cos2t), y = a(2sint sin2t).
2 2 2
Astroîda
x 3+ y 3= a 3 , a > 0
x = a cos3t, y = a sin3t
Îpaðîbas
Laukums, ko ierobeþo astroîda,
3
S = pa 2
8
Astroîdas lîknes garums s = 6a
Bernulli (x 2 + y 2 )2 2a 2 (x 2 y 2 ) = 0, a > 0
lemniskata Polârais vienâdojums
r 2 = 2a 2 cos2ϕ
a 2
Îpaðîbas
-a 2
Pieskares koordinâtu sâkumpunktâ
y = ±x
Katras cilpas laukums S = a 2
Spirâle · Arhimçda · Hiperboliskâ · Logaritmiskâ

· spirâle · spirâle · spirâle
Polârais a
r = aϕ (a > 0) r= (a > 0) r = a ϕ (a > 0)
vienâdojums j
Roze · Trîslapu roze · Èetrlapu roze · Èetrlapu roze
r = a sin3ϕ r = a sin2ϕ r = a cos2ϕ

Polârais Ja vienâdojumâ r = a sinkϕ
vienâdojums · k = 2n + 1 (n ä N) rozei ir 2n + 1 lapas;
· k = 2n rozei ir 4n lapas.
5.6. Daþas citas svarîgâkâs lînijas plaknç 87
Cikloîda Parametriskie vienâdojumi

ì
ïx = a(t - sin t )
ï , a>0
í
ï
ïy = a (1 - cos t )
ï
î
Îpaðîbas
Vienas arkas loka garums s = 8a
Laukums zem vienas arkas S = 3πa 2
Riòía Parametriskie vienâdojumi
evolvente
ìx = a (cos t + t sin t )
ï
ï
í
ï
ïy = a(sin t - t cos t )
ï
î
Íçdes lînija Íçdes lînija Traktrise

un traktrise
ìï æ tö
x aæ x x
- ö ïïx = a ççcos t + ln tg ÷÷
y = a ch = ççe a + e a ÷÷÷ í è 2ø
a 2 çè ø ïïy = a sin t
ïî
P i e z î m e. Traktrise íçdes lînijas evolvente.
Paskâla lîkne (x 2 + y 2 ax)2 = b 2 (x 2 + y 2 ), a > 0, b > 0
ì 2
ïx = a cos t + b cos t
ï
í
ïy = a cos t sin t + b sin t
ï a>b
ï
î
Polârais vienâdojums
r = a cosϕ + b
(a riòía lînijas diametrs)
Îpaðîbas
Iespçjamas daþâdas sakarîbas
b
starp a un b, piemçram, a T ,
2
a b (sk. zîm.).
Katrâ gadîjumâ lîknes forma ir
atðíirîga. Ja a = b kardioîda.
5.7. Taisne telpâ

Taisnes vispârîgais ìA 1x + B 1y + C 1z + D 1 = 0
ï
vienâdojums ï
í
jeb taisne kâ divu ï
ïA x + B 2y + C 2 z + D 2 = 0
î 2
plakòu ðíçluma
Abas plaknes ðíeïas (t.i., definç taisni) tikai tad, ja to
lînija KKH KKH
normâlvektori n1 = (A1 ; B1 ;C 1 ) un n2 = (A2 ; B2 ;C 2 )
nav kolineâri, t. i., ja
A1 B C
¹ 1 ¹ 1
A2 B2 C 2
Taisnes ì
ïx = x 0 + lt
parametriskie ï
ï
ï
ï
vienâdojumi íy = y 0 + mt
ï
ï
ï
ïz = z 0 + nt ,
ï
î
kur t parametrs (∞ < t < +∞)
M0(x0; y0; z0) punkts uz taisnes
H
v = (l ; m; n ) taisnes
virziena vektors
Taisnes x - x0 y - y0 z - z0
= = ,
kanoniskais l m n
vienâdojums kur M0(x0; y0; z0) punkts uz taisnes
H
v = (l ; m; n ) taisnes virziena vektors
Taisne caur diviem x - x1 y - y1 z - z1

= =
dotiem punktiem x 2 - x1 y 2 - y1 z 2 - z1
M1(x1; y1; z1) un taisnes virziena vektors
M2(x2; y2; z2) H
v = (x 2 - x 1 ; y 2 - y1 ; z 2 - z 1 )
Divu taiðòu · taisnes ir perpendikulâras, ja

savstarpçjais KKH KKH
v1 ^ v 2 jeb l1 ⋅ l2 + m1 ⋅ m2 + n1 ⋅ n2 = 0
novietojums
· taisnes ir paralçlas, ja
Dotâs taisnes
x - x 1 y - y1 z - z 1 vKKH || vKKH jeb l1 = m1 = n1
= = 1 2
l2 m2 n2
l1 m1 n1
KH · taisnes veido leòíi ϕ, ja
v1 = (l1 ; m1; n1 )
l1 × l 2 + m 1 × m 2 + n1 × n 2
x - x 2 y - y 2 z - z 2 cos j =
= = l1 + m 12 + n12 × l 22 + m 22 + n 22
2
l2 m2 n2
KH
v 2 = (l 2 ; m 2 ; n 2 )
5.8. Plakne telpâ 89
ur uur
· attâlums d starp divâm paralçlâm taisnçm (v1 P v 2 )
y 2 - y1 z 2 - z 1 2 z 2 - z1 x 2 - x 1 2
x 2 - x 1 y 2 - y1 2
m1 n1 + +
n1 l1 l1 m1
d=
l 12 + m 12 + n 12
5.8. Plakne telpâ

Ax + By + Cz + D = 0
Plaknes
vispârîgais M(x; y; z) brîvi izraudzîts punkts plaknç
KH
vienâdojums n = (A; B; C ) plaknes normâlvektors
KH
( n ir perpendikulârs plaknei)
Plaknes attâlums d no
koordinâtu sâkumpunkta
|D | |D |
d = KH =
|n | A + B2 +C 2
2
KH
Speciâlgadîjumi vienâdojums n plakne
plaknes nepilnie KH
Ax + By + Cz = 0 n = (A; B;C ) caur punktu O(0; 0; 0)
vienâdojumi
KH
By + Cz + D = 0 n = (0; B ;C ) || Ox asij
KH
Ax + Cz + D = 0 n = (A; 0;C ) || Oy asij
KH
Ax + By + D = 0 n = (A; B ; 0) || Oz asij
KH
Cz + D = 0 n = (0; 0;C ) || Oxy plaknei
KH
By + D = 0 n = (0; B ; 0) || Oxz plaknei
KH
Ax + D = 0 n = (A; 0; 0) || Oyz plaknei
KH
By + Cz = 0 n = (0; B ;C ) caur Ox asi
KH
Ax + Cz = 0 n = (A; 0;C ) caur Oy asi
KH
Ax + By = 0 n = (A; B ; 0) caur Oz asi
KH
Ax = 0 ⇒ x = 0 n = (A; 0; 0) yOz plakne
KH
By = 0 ⇒ y = 0 n = (0; B ; 0) xOz plakne
KH
Cz = 0 ⇒ z = 0 n = (0; 0;C ) xOy plakne
Plaknes x y z
+ + =1
vienâdojums a b c
koordinâtu asu plakne iet caur punktiem
nogrieþòos (a; 0; 0), (0; b; 0), (0; 0; c)
Plaknes x cosα + y cosβ + z cosγ p = 0,

normâlvienâdojums kur α, β, γ plaknes normâlvektora un koordinâtu asu
veidotie leòíi
p attâlums no koordinâtu sâkumpunkta lîdz plaknei
Sakarîba starp Plaknes normâlvienâdojumu iegûst, reizinot plaknes
plaknes vispârîgo vispârîgo vienâdojumu Ax + By + Cz + D = 0
vienâdojumu un ar normçjoðo reizinâtâju
normâlvienâdojumu
±1
m=
A + B2 +C 2
2
Reizinâtâja μ zîme ir pretçja D zîmei.

Vienâdojums A(x x0) + B(y y0) + C(z z0) = 0
plaknei, kas iet
caur punktu (x0; y0; z0)
perpendikulâri
vektoram (A; B; C )
Vienâdojums x - x 0 y - y0 z - z 0
plaknei, kas iet
caur punktu (x0; y0; z0) l1 m1 n1 = 0
un ir paralçla diviem
l2 m2 n2
nekolineâriem
vektoriem
(Punkts M(x; y; z) brîvi izraudzîts plaknes punkts.)
(l1; m1; n1) un (l2; m2; n2)
Determinantu aprçíina, izvirzot pçc pirmâs rindas.
Vienâdojums
plaknei, kas iet x - x1 y - y1 z - z1
caur trim punktiem x 2 - x1 y2 - y1 z 2 - z1 = 0
(x1; y1; z1), x 3 - x 1 y 3 - y1 z 3 - z 1
(x2; y2; z2),
(x3; y3; z3) (Punkts M(x; y; z) brîvi izraudzîts plaknes punkts.)
Determinantu aprçíina, izvirzot pçc pirmâs rindas.
Attâlums no punkta | Ax 0 + By 0 + Cz 0 + D |
(x0; y0; z0) lîdz plaknei d=
Ax + By + Cz + D = 0 A2 + B 2 + C 2
5.9. Taisnes un plaknes savstarpçjais stâvoklis telpâ 91
Divu plakòu · plaknes ir perpendikulâras, ja

savstarpçjais uur uur
A1 ⋅ A2 + B1 ⋅ B2 + C1 ⋅ C2 = 0 n1 ^ n 2
novietojums
A1 B1 C 1 D1 uur uur
· plaknes ir paralçlas, ja = = ¹ n1 || n 2
Dotâs plaknes A2 B2 C 2 D2
A1x + B1y + C1z + D1 = 0 A B C D uur uur
· plaknes ir sakrîtoðas, ja 1 = 1 = 1 = 1 n1 || n 2
(normâlvektors A2 B2 C 2 D2
KKH
n1 = (A1; B1 ; C 1 ) ) · plaknes veido leòíi ϕ , ja
A2x + B2y + C2z + D2 = 0 A1 × A2 + B1 × B2 + C 1 × C 2
cos j =
(normâlvektors A1 + B12 + C 12 × A22 + B22 + C 22
2
KKH
n 2 = (A2 ; B2 ; C 2 ) ) · attâlums d starp divâm paralçlâm plaknçm
Ax + By + Cz + D1 = 0 un Ax + By + Cz + D2 = 0
| D2 - D1 |
d=
A2 + B 2 + C 2
5.9. Taisnes un plaknes savstarpçjais stâvoklis telpâ
Nosaukums Vienâdojums, paskaidrojumi

Dotâ taisne · taisne un plakne krustojas, ja
x -x 0 y -y 0 z -z 0 H KH
= = A ⋅ l + B ⋅ m + C ⋅ n ≠ 0 (v ^ n )
l m n · taisne atrodas plaknç, ja
(caur punktu A ⋅ l + B ⋅ m + C ⋅ n = 0 un Ax0 + By0 + Cz0 + D = 0
M0(x0; y0; z0) ar H KH
( v ^ n un punkts M0 atrodas plaknç)
virziena vektoru
H · taisne ir paralçla plaknei, ja
v = (l ; m; n ) )
A ⋅ l + B ⋅ m + C ⋅ n = 0 un Ax0 + By0 + Cz0 + D ≠ 0
un dotâ plakne H KH
( v ^ n un punkts M0 nepieder plaknei)
Ax + By + Cz + D = 0
· taisne un plakne ir perpendikulâras, ja
(normâlvektors
KH A B C H KH
n = (A; B; C ) ) = = (v || n )
l m n
· taisne un plakne veido leòíi ϕ, ja
| Al + Bm + Cn |
sin j =
A + B2 +C 2 × l 2 + m2 + n2
2
Par leòíi starp taisni un plakni sauc leòíi, ko veido taisne

ar savu projekciju dotajâ plaknç.
· taisnes un plaknes krustpunkta koordinâtas ( x; y; z )

aprçíina ðâdi:
Ax 0 + By 0 + Cz 0 + D
1) atrod t0 =
A ×l + B × m +C × n
2) atrod x = x 0 - lt 0 ; y = y 0 - mt0 ; z = z 0 - nt0
H KH
Vienâdojums Ðajâ gadîjumâ taisnes virziena vektors v = n (A; B; C ) ;
taisnei caur punktu
tâtad
(x0; y0; z0) x - x0 y - y0 z - z0
= = jeb
perpendikulâri A B C
plaknei ì
ï
ïx = x0 + A × t
Ax + By + Cz + D = 0 ï
KH ï
( n = (A; B;C ) íy = y 0 + B × t
ï
ï
plaknes ï
ïz = z0 + C × t
ï
î
normâlvektors)
(t parametrs; ∞ < t < ∞)
5.10. Otrâs kârtas virsmas
Nosaukums Ilustrâcija, vienâdojums, apzîmçjumi, paskaidrojumi

Elipsoîds un sfçra
· kanoniskais x2 y2 z2
+ + =1 a, b, c pusasis
vienâdojums a2 b2 c2
· speciâlgadîjumi · a ≠ b ≠ c trîsasu elipsoîds
· a = b ≠ c rotâcijas elipsoîds ap Oz asi
· a = c ≠ b rotâcijas elipsoîds ap Oy asi
· b = c ≠ a rotâcijas elipsoîds ap Ox asi
· a = b = c = R sfçra (lodes virsma)
Sfçras kanoniskais vienâdojums
x 2 + y 2 + z 2 = R2
O(0; 0; 0) centrs; R sfçras râdiuss
· ðíçlumi ar · ðíeïot elipsoîdu elipses

koordinâtu · ðíeïot sfçru riòía lînijas
plaknçm
· ðíçlumi ar · ðíeïot elipsoîdu elipses

plaknçm, kas · ðíeïot sfçru riòía lînijas
paralçlas koor-
dinâtu plaknçm
5.10. Otrâs kârtas virsmas 93
4
· elipsoîda tilpums V = pabc
3
4
· lodes tilpums V = pR 3
3
Viendobuma
hiperboloîds
+ - =1
a, b reâlâs pusasis
c imaginârâ pusass
· speciâlgadîjums a = b rotâcijas viendobuma
hiperboloîds ap Oz asi
· ðíçlumi ar · elipse, ðíeïot ar plakni z = 0
koordinâtu · hiperbola, ðíeïot ar plakni x = 0
plaknçm · hiperbola, ðíeïot ar plakni y = 0
· ðíçlumi ar · elipses,
plaknçm, kas ja ðíçlçjplaknes || xOy plaknei
paralçlas · hiperbolas,
koordinâtu ja ðíçlçjplaknes || yOz plaknei
plaknçm · hiperbolas,
ja ðíçlçjplaknes || zOx plaknei
Divdobumu
hiperboloîds
+ - = -1
a, b imaginârâs pusasis
c reâlâ pusass
· speciâlgadîjums a = b rotâcijas divdobumu hiperboloîds ap Oz asi

· ðíçlumi ar koor- · neeksistç ðíçlums ar plakni z = 0
dinâtu plaknçm · hiperbola, ðíeïot ar plakni x = 0
· hiperbola, ðíeïot ar plakni y = 0
· ðíçlumi ar · elipses, ja ðíçlçjplaknes ir z = h, kur |h| > c

plaknçm, kas (punkti (0; 0; ±c), ja |h| = c; ðíçlumi neeksistç, ja |h| < c)
paralçlas koor- · hiperbolas, ja ðíçlçjplaknes || yOz plaknei
dinâtu plaknçm · hiperbolas, ja ðíçlçjplaknes || zOx plaknei
Konuss
· kanoniskais x 2 y2 z 2
+ - =0
· speciâlgadîjums a = b rotâcijas konuss ap Oz asi
· ðíçlumi ar · punkts (0; 0; 0),
koordinâtu ðíeïot ar plakni z = 0
plaknçm c
· taisnes z = ± y ,
b
ðíeïot ar plakni x = 0
c
· taisnes z = ± x ,
a
ðíeïot ar plakni y = 0
· ðíçlumi ar · elipses, ja ðíçlçjplaknes || xOy plaknei

plaknçm, kas · hiperbolas, ja ðíçlçjplaknes || yOz plaknei
paralçlas koor- · hiperbolas, ja ðíçlçjplaknes || zOx plaknei
dinâtu plaknçm
Hiperboliskais
paraboloîds
(t. s. seglu virsma)
· kanoniskais x 2 y2
vienâdojums - = 2z
p q
p, q parametri
p > 0, q > 0
q
· ðíçlumi ar · taisnes y = ± x,
koordinâtu p
plaknçm ðíeïot ar plakni z = 0
· parabola, ðíeïot ar plakni x = 0
· parabola, ðíeïot ar plakni y = 0
· ðíçlumi ar · hiperbolas, ja ðíçlçjplaknes || xOy plaknei

plaknçm, kas · parabolas, ja ðíçlçjplaknes || yOz plaknei
paralçlas koor- · parabolas, ja ðíçlçjplaknes || zOx plaknei
dinâtu plaknçm
Eliptiskais
paraboloîds
· kanoniskais x2 y2
+ = 2z
vienâdojums p q
p, q parametri
p > 0, q > 0
5.10. Otrâs kârtas virsmas 95
· speciâlgadîjums p = q rotâcijas paraboloîds ap Oz asi

· ðíçlumi ar · punkts (0; 0; 0), ðíeïot ar plakni z = 0
koordinâtu · parabola, ðíeïot ar plakni x = 0
plaknçm · parabola, ðíeïot ar plakni y = 0
· ðíçlumi ar · elipses, ja ðíçlçjplaknes ir z = h, kur h > 0
plaknçm, kas (ðíçlums neeksistç, ja h < 0)
paralçlas · parabolas, ja ðíçlçjplaknes || yOz plaknei
koordinâtu · parabolas, ja ðíçlçjplaknes || zOx plaknei
plaknçm
Cilindriska virsma Virsma, kuru izveido Oz asij

· eliptisks cilindrs paralçla taisne veidotâja,
pârvietojoties pa xOy plaknes
ìïF (x ; y ) = 0
lîniju vadîtâju: ïíï
z =0
ïî
x2 y2
+ =1
a 2 b2
Ja a = b = R ,
taisns riòía cilindrs
x2 + y2 = R2
· hiperbolisks x2 y2
cilindrs - =1
a 2 b2
· parabolisks x 2 = 2py
cilindrs
P i e z î m e. Analogi definç
cilindrisku virsmu, kuras
vadîtâja atrodas yOz plaknç,
veidotâja paralçla Ox asij
(virsmas vienâdojums
nesatur mainîgo x) un
cilindrisku virsmu, kuras
vadîtâja atrodas zOx plaknç,
veidotâja paralçla Oy asij
(virsmas vienâdojums
nesatur mainîgo y).
96
6. SFÇRISKÂS ÌEOMETRIJAS
UN SFÇRISKÂS TRIGONOMETRIJAS JÇDZIENI
Nosaukums Paskaidrojumi Ilustrâcija
Sfçriskâ Matemâtikas nozare, kas pçtî uz
ìeometrija lodes virsmas (sfçras) esoðu
ìeometrijas objektu îpaðîbas.
Pamatelementi:
· sfçras Sfçras lielâ riòía lînija sfçras
ìeodçziskâ ðíçlums ar plakni, kas iet caur centru
lînija (analogs jçdzienam taisne plaknç).
· loks uz sfçras Lielâs riòía lînijas loks BC visîsâkâ

lîkne uz sfçras, kas savieno punktus
B un C (analogs jçdzienam plaknç
taisnes nogrieznis).
· loka garums a Attâlums uz sfçras starp

punktiem B un C (analogs
jçdzienam plaknç taisnes
nogrieþòa garums).
a = R ⋅ α,
kur
R sfçras râdiuss,
α lokam BC atbilstoðâ centra
leòía lielums radiânos.
Ja R = 1, tad a = α .
· leòíis uz Leòíis starp pieskarçm MA un NA,

sfçras kas novilktas divu krustisku lielo
riòía lîniju lokiem to krustpunktâ A
(jeb divplakòu kakta leòíis
starp plaknçm, kuru ðíçlumi
ar sfçru ir attiecîgâs lielâs riòía
lînijas).
· sfçriskais Sfçras daïa, ko ierobeþo divas

divstûris krustiskas lielâs riòía lînijas
(piemçram, globusa virsmas
daïa starp diviem meridiâniem).
Sfçriskâ divstûra laukums:
S = 2R 2 ⋅ A,
kur R sfçras râdiuss,
A divstûra virsotnes leòía
lielums radiânos.
6. Sfçriskâs ìeometrijas un sfçriskâs trigonometrijas jçdzieni 97
· sfçriskais Sfçras daïa ABC,

trijstûris ko ierobeþo trîs lielo riòía lîniju loki
un kuras visi loki un leòíi
ir mazâki nekâ π.
Sfçriskâ trijstûra
îpaðîbas:
· pamatîpaðîba Sfçriskâ trijstûra leòíu summa
ir lielâka nekâ π:
A+B+C>π
· sfçriskâ trijstûra Skaitlis ε = (A + B + C) π
ekscess ε
· sfçriskâ trijstûra S = R2 ⋅ ε ,
laukums kur R sfçras râdiuss
Trigonometriskâs C = 90°, c leòíim C pretçjâ mala

sakarîbas (hipotenûza), a, b leòíiem A un B
taisnleòía pretçjâs malas (katetes).
sfçriskajâ trijstûrî
sin a tgb
sin A = , cos A =
sin c tgc
tga sin b
tgA = , ctgA =
sin b tga
cosc = cosa cosb = ctgA ctgB
Trigonometriskâs A, B, C sfçriskâ trijstûra

sakarîbas virsotòu leòíi
slîpleòíu a, b, c virsotnçm pretçjo
sfçriskajâ trijstûrî: malu loku lielumi
sin a sin b sin c
· sinusu teorçma = =
sin A sin B sin C
· malu kosinusu cosa = cosb cosc + sinb sinc cosA

teorçma
· leòíu kosinusu cosA = cosB cosC + sinB sinC cosa
teorçma
· sinusukosinusu sinA cosB = cosb sinc sinb cosc cosA

teorçmas sina cosb = cosB sinC + sinB cosC cosa
· tangensu a +b A-B a -b A-B

teorçmas tg cos tg sin
2 = 2 2 = 2
c A + B c A + B
tg cos tg sin
2 2 2 2
A+B a -b A-B a -b
tg cos tg sin
2 = 2 2 = 2
C a +b C a +b
ctg cos ctg sin
2 2 2 2
98 6. Sfçriskâs ìeometrijas un sfçriskâs trigonometrijas jçdzieni
· Dalambçra a +b A-B a -b A-B

(Gausa) sin cos sin sin
2 = 2 2 = 2
vienâdîbas c C c C
sin sin sin cos
2 2 2 2
a +b A+B a -b A+B
cos cos cos sin
2 2 2 2
c = C c = C
cos sin cos cos
2 2 2 2
· pusleòía A sin(p - b) × sin(p - c) a +b +c

teorçma tg = , kur p =
2 sin p × sin(p - a ) 2
· pusmalas a cos P × cos(P - A) A + B +C

teorçma tg = - , kur P =
2 cos(P - B ) × cos(P - C ) 2
· sfçriskâ sinha = sinc sinB = sinb sinC

trijstûra
augstums
99
7. ELEMENTÂRÂS FUNKCIJAS
7.1. Funkcijas jçdziens un ar to saistîtie jautâjumi
Nosaukums Apzîmçjums, paskaidrojumi Ilustrâcija, piemçri

Funkcija y = f(x)
Atbilstîba starp divu kopu X un Y
elementiem, ja katram kopas X
elementam x pçc noteikta likuma f
atbilst tikai viens kopas Y
elements y jeb
kopas X attçlojums kopâ Y
Arguments x
(neatkarîgais Kopas X elements (x ä X)
mainîgais lielums)
Funkcijas vçrtîba f (x)

(atkarîgais Kopas Y elements y, kurð atbilst
mainîgais lielums) kopas X elementam x
Funkcijas D(f ) f (x ) = 2x - 6
definîcijas
Kopa X, kuras elementi ir funkcijas f 2x 6 0,
apgabals
argumenta vçrtîbas: x3 ⇒
D(f ) = X D(f) = [3; +∞)
Funkcijas E (f ) B (N ) = 2N - 6
vçrtîbu apgabals Kopa, kuras elementi ir visas E(f) = [0; +∞)
funkcijas f vçrtîbas f (x),
ja x ä D(f):
E(f ) ⊂ Y
Funkcijas G (f )
grafiks Visu to punktu kopa koordinâtu
plaknç, kuru koordinâtas ir (x ; f(x)),
ja x ä D(f )
Atklâtâ veidâ y = f (x) y = x 2 5x + 6

dota funkcija Funkcijas analîtiskâ izteiksme,
no kuras izteikts atkarîgais
mainîgais lielums y
Apslçptâ veidâ F(x; y) = 0 2x + 5y 4 = 0,

dota funkcija Funkcijas analîtiskâ izteiksme
sin(x + y) 2y = 0
(vienâdîba), no kuras nav izteikts
atkarîgais mainîgais lielums y
100 7. ELEMENTÂRÂS FUNKCIJAS
Parametriskâ ìx = x (t )
ï ìx = 2cost
ï (α t β) ï
ï
veidâ dota í íy = 2sint
funkcija ï
ïy = y(t ) ï
ï
î
ï
î
Atbilstîba starp kopu X un Y (0 t π)
elementiem izteikta ar divâm
vienâdîbâm, izmantojot treðo
mainîgo lielumu (parametru) t
Pâra funkcija Funkcija, kurai ar katru argumenta f(x) = 2 x 2
vçrtîbu x ir spçkâ vienâdîba f(x) = 2 (x)2 =
f (x) = f (x) = 2 x 2 = f(x)
Grafiks simetrisks attiecîbâ
pret 0y asi
Nepâra funkcija Funkcija, kurai ar katru argumenta f(x) = x 3 3x

vçrtîbu x ir spçkâ vienâdîba f(x) = (x)3 3(x) =
f (x) = f (x) = x 3 + 3x =
Grafiks simetrisks attiecîbâ pret = (x 3 3x) = f(x)
koordinâtu sâkumpunktu
Periodiska Funkcija, kurai eksistç tâds skaitlis sin(x + 2π) = sinx

funkcija T ≠ 0, ka ar katru argumenta (T = 2π)
vçrtîbu x ir spçkâ vienâdîba sk. 112. lpp.
f (x + T) = f (x)
Pçc moduïa mazâko ðâdu skaitli
sauc par funkcijas periodu T
Augoða funkcija Funkcija, kurai ir spçkâ nevienâdîba
intervâlâ [a; b] f (x1) < f (x2)
katrâm divâm argumenta vçrtîbâm
x1 < x2 no intervâla [a; b]
Dilstoða funkcija Funkcija, kurai ir spçkâ nevienâdîba

intervâlâ [a; b] f (x1) > f (x2)
katrâm divâm argumenta vçrtîbâm
7.1. Funkcijas jçdziens un ar to saistîtie jautâjumi 101
Monotona Funkcija, kas intervâlâ [a; b]

funkcija ir augoða vai dilstoða.
intervâlâ [a; b]
Neaugoða Funkcija, kurai ir spçkâ nevienâdîba

funkcija f (x1) f (x2)
intervâlâ [a; b] katrâm divâm argumenta vçrtîbâm
Nedilstoða Funkcija, kurai ir spçkâ nevienâdîba

funkcija f (x1) f (x2)
intervâlâ [a; b] katrâm divâm argumenta vçrtîbâm
No augðas Funkcija, kurai eksistç tâds

ierobeþota skaitlis M, ka
funkcija f (x) M
intervâlâ [a; b]
visâm x vçrtîbâm no intervâla [a; b]
No apakðas Funkcija, kurai eksistç tâds

ierobeþota skaitlis m, ka
funkcija f (x) m
intervâlâ [a; b] visâm x vçrtîbâm no intervâla [a; b]
Ierobeþota Funkcija, kurai eksistç tâdi skaitïi

funkcija m un M, ka visâm x vçrtîbâm
intervâlâ [a; b] no intervâla [a; b]
m f (x) M
Salikta funkcija y = f (g(x)) O = K, K = 1 - N 2

Funkcija y = f(u), kuras
arguments u ir kâda cita mainîgâ Þ y = 1- x2
lieluma x funkcija u = g(x).
f ârçjâ funkcija,
g iekðçjâ funkcija
Inversâ Ja y = f(x), tad ðîs funkcijas inversâ 1

funkcija funkcija x = ϕ(y) ir atbilstîba starp y = x3 Û
2
kopâm Y un X, ja katram skaitlim
y0 ä E(f) ⊂ Y atbilst tikai viens N = 3 2O , y = 3 2x
skaitlis x0 ä X = D(f), kas ir
tieði tâ x vçrtîba, ar kuru y0 = f (x0).
Inversâs funkcijas x = ϕ(y) argumentu
parasti apzîmç ar x un funkcijas vçrtîbu
ar y ; iegûst y = ϕ(x).
Lieto arî apzîmçjumu y = f 1(x)
Inversâs · Ja y = f(x) ir monotona funkcija

funkcijas kâdâ intervâlâ, tad tai eksistç
îpaðîbas inversâ funkcija.
· Divu savstarpçji inversu funkciju
y = f (x) un y = ϕ(x) grafiki
ir simetriski attiecîbâ pret
taisni y = x
· D(ϕ) = E(f) , E(ϕ) = D(f)
· Ja y = f(x), kur x = ϕ(y), tad
y = f(ϕ(y)) un x = ϕ(f(x)).
Izpildot ar doto skaitli divas savstarpçji
3
inversas operâcijas, iegûst paðu doto 3 N = N
skaitli, ja vien tas pieder funkciju f un lg10N = N
ϕ definîcijas apgabaliem.
Elementârâs Q Pakâpes funkcijas y = x α (α ä R)

pamat- R Eksponentfunkcijas y = ax (a > 0, a ≠ 1)
funkcijas S Logaritmiskâs funkcijas (eksponentfunkciju inversâs funkcijas)
y = logax (a > 0, a ≠ 1)
T Trigonometriskâs funkcijas
y = sinx, y = cosx, y = tgx, y = ctgx
U Ciklometriskâs funkcijas (trigonometrisko funkciju
inversâs funkcijas)
y = arcsinx, y = arccosx, y = arctgx, y = arcctgx
Elementârâs Funkcijas, kuras iegûst no elementârajâm pamatfunkcijâm

funkcijas un konstantçm, ja ar tâm izpilda galîgâ skaitâ aritmçtiskâs
darbîbas (saskaitîðanu, atòemðanu, reizinâðanu, dalîðanu)
un saliktas funkcijas veidoðanas operâcijas.
!N -
Pi e m ç r i: O = ; y = 5x 2 + 7x 4; y = sin(2x 5)
log (N - )
N e e l e m e n t â r a s f u n k c i j a s p i e m ç r s:
[x] jeb y = -(x) (antjç no x) skaitïa x veselâ daïa: lielâkais
veselais skaitlis, kurð nepârsniedz x;
x - [x ] = {x } skaitïa x daïveida daïa.
103
7.2. Pakâpes funkcijas. Lineâra funkcija.

Kvadrâtiska funkcija
Pakâpes funkcija y = x =
Kâpinâtâjs Apzîmçjums, paskaidrojumi Ilustrâcija, piemçri

Pakâpes y = x 2n (n ä N) y = x 2, y = x 4
kâpinâtâjs
Îpaðîbas
pozitîvs pâra
skaitlis · D(f ) = (∞; +∞)
· E(f ) = [0; +∞)
· Pâra funkcija
· Augoða intervâlâ (0; +∞);
dilstoða intervâlâ (∞; 0)
· No apakðas ierobeþota funkcija
· Neperiodiska funkcija
Pakâpes y = x 2n 1 (n ä N) y = x 3, y = x 5
kâpinâtâjs
pozitîvs nepâra Îpaðîbas
skaitlis · D(f ) = (∞; +∞)
· E(f ) = (∞; +∞)
· Nepâra funkcija
· Augoða intervâlâ (∞; +∞)
Pakâpes y = x 2n (n ä N)
kâpinâtâjs O = N- = ,
Îpaðîbas N
negatîvs · D(f ) = (∞; 0) ∪ (0; +∞)
pâra skaitlis
· E(f ) = (0; +∞) O = N -4 =
· Pâra funkcija N4
· Augoða intervâlâ (∞; 0);
dilstoða intervâlâ (0; +∞)
Pakâpes y = x (2n 1) (n ä N)
kâpinâtâjs O = N - = , O = N -! = !
Îpaðîbas N N
negatîvs
nepâra skaitlis · D(f ) = (∞; 0) ∪ (0; +∞)
· E(f ) = (∞; 0) ∪ (0; +∞)
· Nepâra funkcija
· Dilstoða abos definîcijas
apgabala intervâlos
Pakâpes 2n -1 1 3
kâpinâtâjs y =x 2m (n, m ä N) O =N = N , O = N4 = 4 N3
daïskaitlis, kura
skaitîtâjs ir ne- Îpaðîbas
pâra skaitlis, · D(f ) = [0; +∞)
saucçjs pâra · E(f ) = [0; +∞)
skaitlis · Augoða intervâlâ [0; +∞)
Pakâpes 2n -1 1 3
kâpinâtâjs y = x 2m -1 (n, m ä N) O = N3 = 3 N , O = N5 = 5 N3
daïskaitlis, kura
skaitîtâjs un Îpaðîbas
saucçjs ir · D(f ) = (∞; +∞)
nepâra skaitïi · E(f ) = (∞; +∞)
· Nepâra funkcija
· Augoða intervâlâ (∞; +∞)
Pakâpes 2n
2 4
kâpinâtâjs y = x 2m -1 (n, m ä N) y = x 3 = 3 x2 , O = N5 = 5 N4
daïskaitlis, kura
Îpaðîbas
skaitîtâjs ir pâra
skaitlis, saucçjs · D(f ) = (∞; +∞)
nepâra skaitlis · E(f ) = [0; +∞)
· Pâra funkcija
· Augoða intervâlâ (0; +∞);
dilstoða intervâlâ (∞; 0)
7.2. Pakâpes funkcijas. Lineâra funkcija. Kvadrâtiska funkcija 105
Lineâra funkcija
Lineâra y = ax + b (a, b ä R) y = 2x + 3, y = 3x + 1

funkcija y = 3x 2, y = x 4
Lineâras · D(f ) = (∞; +∞)
funkcijas · E(f ) = (∞; +∞), ja a ≠ 0
îpaðîbas · Augoða intervâlâ (∞; +∞), ja a > 0;
dilstoða intervâlâ (∞; +∞), ja a < 0;
konstanta funkcija y = b, ja a = 0
· a = tgα
α leòíis, ko taisne y = ax + b veido
ar Ox ass pozitîvo virzienu
· Grafiks taisne
Kvadrâtiska funkcija
Kvadrâtiska y = ax 2 + bx + c (a, b, c ä R; a ≠ 0) y = 2x 2 + 3x + 1
funkcija æ b ö
2
4ac - b 2
y = ax 2 + bx + c = a ççx + ÷÷ + y = 0,5x 2 2x + 2,5
è 2a ø 4a
Kvadrâtiskas · D(f ) = (∞; +∞)

funkcijas é 4ac - b 2 ö
îpaðîbas, ja · E (f ) = ê ; + ¥÷÷÷
êë 4a ÷ø
a>0 æç > ö
· Augoða intervâlâ çè- ; + ¥÷÷ø÷ ;
2=
æç >ö
dilstoða intervâlâ çè-¥; - ÷÷÷ø
2=
· Grafiks parabola
Kvadrâtiskâs · D(f ) = (∞; +∞)

funkcijas æ 4ac - b 2 ù
îpaðîbas, ja · E (f ) = çç-¥; ú
çè 4a úû
a<0
æ >ö
· Augoða intervâlâ ççè-¥; - ÷÷÷ø ;
2=
æ > ö÷
dilstoða intervâlâ çèç- 2= ; + ¥÷ø÷
· No augðas ierobeþota funkcija
· Grafiks parabola
7.3. Eksponentfunkcijas. Eksponentvienâdojumi.

Eksponentnevienâdîbas
Eksponentfunkcija

Eksponent- y = a x (a > 0, a ≠ 1) æ1 ö N
funkcija y = ex (e = 2,71828...) y = 2x, y = 3x, y = çç ÷÷÷

è2 ø
Funkcija, kuras arguments
ir kâpinâtâjs.
Izðíir divus gadîjumus:
1) a > 1, 2) 0 < a < 1
Funkcijas · D(f ) = (∞; +∞)
y = ax · E(f ) = (0; +∞)
îpaðîbas, ja · Augoða intervâlâ (∞; +∞)
a>1 · Ierobeþota no apakðas
· Ja x → ∞, tad ax → 0
Funkcijas · D(f ) = (∞; +∞)

y = ax · E(f ) = (0; +∞)
îpaðîbas, ja · Dilstoða intervâlâ (∞; +∞)
0<a<1 · Ierobeþota no apakðas
· Ja x → +∞, tad ax → 0
Eksponentvienâdojumi
Eksponent- Vienâdojums, kurâ nezinâmais 2x 32 = 0,

vienâdojums lielums vai ðo lielumu saturoða 27 5-N = 3N -1 ,
2 2
izteiksme ir pakâpes kâpinâtâjs.

2x 2x 1 = 3
Galvenâs Q Eksponentfunkcijas monotoni- 5x = 125

atrisinâðanas tâtes izmantoðana: ja ekspo- 5N = 5 3 Þ N = 3
metodes nentfunkcijas vçrtîbas ir vienâdas 2
26N = 2N +5 Þ 6x = x 2 + 5
un bâzes ir vienâdas, tad arî x - 6x + 5 = 0
argumenta vçrtîbas ir vienâdas. x1 = 1, x 2 = 5
a x1 = a x 2 Þ x 1 = x 2
7.3. Eksponentfunkcijas. Eksponentvienâdojumi. Eksponentnevienâdîbas 107
R Pârveidoðana par vienâdojumu, 5N ⋅ 0, 2N 3 = 125N

kurâ pakâpçm ir viena un tâ 5N ⋅ (51)N 3 = (53)N
pati bâze, izmantojot pakâpes 5N ⋅ 53 N = 53N
îpaðîbas un darbîbas ar pakâpçm. 5N + 3 N = 53N ⇒
3 = 3N, N = 1
S Vienâdojuma kreisâs un labâs 2N + 1 = 32N

puses logaritmçðana. log22N + 1 = log232N
a f (x) = b g(x) N + 1 = 2N ⋅ log23
2N ⋅ log23 N = 1
loga(a f (N)) = loga(b g (N)), N (2log23 1) = 1
f(N) ⋅ logaa = g(N) ⋅ logab,
1 1
f (x) = g(x) ⋅ logab x= =
2log2 3 - 1 log2 9 - 1
T Sadalîðana reizinâtâjos. 2 ⋅ 3 N + 1 6 ⋅ 3N 1 3 N = 9
2 ⋅ 3N ⋅ 3 6 ⋅ 3N ⋅ 3 1 3N = 9
æ 1 ö
3x çç2 × 3 - 6 × - 1÷÷÷ = 9
è 3 ø
N
3 (6 2 1) = 9
3N ⋅ 3 = 9, 3N = 3 ⇒ N = 1
U Eksponentvienâdojuma pâr- 2 ⋅ 4N 3 ⋅ 2N = 2
veidoðana par kvadrâtvienâ- 2 ⋅ (22)N 3 ⋅ 2N 2 = 0
dojumu attiecîbâ pret pakâpi kâ 2(2N)2 3 ⋅ 2N 2 = 0
nezinâmo lielumu. y = 2N, 2y 2 3y 2 = 0
1
y1 = , y = -
2N = 2 ⇒ N = 1
1
2x = - nav atrisinâ-
2
juma, jo 2N > 0
V Pârveidoðana par vienâdo- 2 N + 3N 2 = 3N 2N + 1

jumu, kurâ pakâpçm ir viena 2N + 3N ⋅ 32 = 3N 2 N ⋅ 2 | : 3 N ≠ 0
un tâ pati bâze, dalot vienâdo- 2N 1 2N
juma abas puses ar vienu no ðî N
+ = 1-2× N
vienâdojuma pakâpçm: 3 9 3
a) homogçni 1. pakâpes æ2 ö÷x æ2 öx 8
vienâdojumi (iegûst 1. pakâ- ç ÷÷ + 2çç ÷÷÷ =
çè 3ø è3ø 9
pes vienâdojumu attiecîbâ pret
pakâpi kâ nezinâmo lielumu); æ2öx 8 æ2 ö
x
8
3 × çç ÷÷÷ = , çç ÷÷÷ =
è 3ø 9 è 3 ø 27
æç2÷öN æç2ö÷!
çè!÷÷ø = èç !ø÷÷ Þ N = !
b) homogçni 2. pakâpes 5 ⋅ 4x 7 ⋅ 10x + 2 ⋅ 25x = 0

vienâdojumi (iegûst kvadrât- 5 ⋅ (22)x 7 ⋅ (2 ⋅ 5)x + 2 ⋅ (52)x = 0
vienâdojumu attiecîbâ pret 5 ⋅ 22x 7 ⋅ 2x ⋅ 5x + 2 ⋅ 52x = 0
pakâpi kâ nezinâmo lielumu). | : 52x ≠ 0
Vienâdojuma vispârîgs veids: 22x 2x × 5x 52 x
5× - 7 × + 2 × =0
A ⋅ a2x + B ⋅ ax ⋅ bx + C ⋅ b2x = 0 52x 52x 52x
Dalot ar b2x ≠ 0, iegûst: æ ö N
æ ö N
#çç ÷÷÷ - 7çç ÷÷÷ + = 0
æa ö N æa öN è#ø è#ø
A × çç ÷÷ + B × çç ÷÷ + C = 0 x
èb ø èb ø æ2ö÷
y = çç ÷÷ , 5y 2 - 7y + 2 = 0
è 5ø
2
y1 = 1; y 2 =
#
x
æ2ö÷
ç ÷ = 1 Þ x1 = 0
çè5÷ø
x
æ2÷ö 2
ç ÷ = Þ x2 = 1
çè5÷ø 5
Eksponentnevienâdîbas
Eksponent- Nevienâdîba, kurâ nezinâmais 41 x < (0,5)3x + 2
nevienâdîba lielums vai ðo lielumu saturoða 22(1 x) < 2(3x + 2) ⇒
izteiksme ir pakâpes kâpinâtâjs. 2 2x < 3x 2, x < 4
x ä (∞; 4)
Atrisinâðanas Q Eksponentnevienâdîbas 2
-5N
pamatmetodes pârveidoðana par algebrisku (0,2)N U1
nevienâdîbu starp 2
-5N
kâpinâtâju izteiksmçm, (0,2)N U (0,2)0 Þ
izmantojot eksponentfunkcijas
x 2 5x 0, x1 = 0; x2 = 5
monotonitâtes îpaðîbu:
· ja a > 1, tad
a f(x) < a g(x) ⇔ f (x) < g (x) x ä [0; 5]
· ja 0 < a < 1, tad 3x 3x + 2
2 +2 > 40
a f (x) < a g(x) ⇔ f (x) > g (x)
23x(1 + 22) > 40
R Pârveidojumi, kâdus izmanto, 23x ⋅ 5 > 40, 23x > 8
risinot eksponentvienâdojumus 23x > 23 ⇒ 3x > 3
(sk. 106. lpp.) x >1, x ä (1; +∞)
S Lietojot substitûciju 9x 3x 6
y = a x , iegûto algebrisko nevie- 32x 3x 6 0, y = 3x
nâdîbu atrisina attiecîbâ pret y2 y 6 0, y1 = 2; y2 = 3
nezinâmo lielumu y.
No atrastâs y vçrtîbu
nevienâdîbas, piemçram,
α < y < β, iegûst eksponent- y 2 vai y 3
nevienâdîbu α < a x < β , 3x 2 (nav atrisinâjuma,
kuru atrisina, ievçrojot to, jo 3x > 0)
x x 1
ka visâ reâlo skaitïu kopâ a x > 0 3 3, 3 3 ⇒ x 1
x ä [1; +∞)
109
7.4. Logaritmiskâs funkcijas. Logaritmiskie vienâdojumi.

Logaritmiskâs nevienâdîbas
Logaritmiskâ funkcija

Logaritmiskâ y = logax (a > 0, a ≠ 1) y = log2x,
funkcija y = lnx = logex (e = 2,71828...) y = log0,5x
y = lgx = log10x
Atbilstîba, pçc kuras katram pozitî-
vam skaitlim x ir piekârtots ðî
skaitïa logaritms pie dotâs bâzes a .
y = logax eksponentfunkcijas y = ax
inversâ funkcija.
Izðíir divus gadîjumus:
1) a > 1, 2) 0 < a < 1
Funkcijas · D(log) = E(eksp) = (0; +∞)
y = logax · E(log) = D(eksp) = (∞; +∞)
îpaðîbas, · Augoða intervâlâ (0; +∞)
ja a > 1 · Ja x → 0, tad logax → ∞
Funkcijas · D(log) = E(eksp) = (0; +∞)

y = logax · E(log) = D(eksp) = (∞; +∞)
îpaðîbas, · Dilstoða intervâlâ (0; +∞)
ja 0 < a < 1 · Ja x → 0, tad logax → +∞
Logaritmiskie vienâdojumi
Logaritmiskais Vienâdojums, kurâ nezinâmo log2 x = 5 ⇔

vienâdojums lielumu satur logaritmçjamâ x = 25 = 32
izteiksme vai (un) logaritma
bâze.
Galvenâs Q Logaritma definîcijas log3(1 2x) = 2 ⇔
atrisinâðanas izmantoðana. 1 2x = 32
metodes · logax = b ⇔ x = ab 8 4
2N = , N =
(a > 0, a ≠ 1) 9 9
· loga f (x) = b ⇔ f (x) = ab log x 27 = 3 ⇔
ì27 = x 3 ï
ï ìx = 3 27 = 3
ï ï
ï
íx > 0 Þ ï
íx > 0
ï
ï ï
ï
ïx ¹ 1 ïx ¹1
ï
î ï
î
A t b i l d e: x = 3
Galvenâs ìïb = (g(x ))c logx(3x 2) = 2 ⇔

atrisinâ- ïï ì 2
ðanas ïïíg(x ) > 0 ïìï3N - 2 = N 2 ïïïN - 3N + 2 = 0
· log b = c Û ïï3 - 2 > 0 ïï 2
metodes
g (x )
ïï ïN ïN >
(turpinâjums) ïïg(x ) ¹ 1 íïN > 0 Þ íï 3
ïî ïï ïïN > 0
ìf (x ) = (g(x))c
ï ïïN ¹ 1 ïïN ¹ 1
ï ïî ï
ïî
ï
ï
ïf (x ) > 0 ì
ïx 1 = 2, x 2 = 1
ï ï
· logg (x ) f (x ) = c Û í ï
ïg(x ) > 0 ï
ï 2
ï
ï ïx >
ï
ï í 3
ïg(x ) ¹ 1 ï
ïx >0
ï
î ï
ï
ïx ¹1
ï
î A t b i l d e: x = 2
R Logaritmiskâs funkcijas log2(x 2 3x) = log2(2x 4)

monotonitâtes izmantoðana:
ì
ïx 2 - 3x = 2x - 4
loga f (x) = log a g (x) ï
ï 2
íx - 3x > 0 Þ
ï
ï
ï2x - 4 > 0
ìïf (x ) = g(x ) ï
î
ïï
ï ìx 2 - 5x + 4 = 0
ï
Û ïíf (x ) > 0 ï
ï ìx 1 = 1, x 2 = 4
ï
ïï íx < 0 vai x > 3 Þ ï íx > 3
ïïg (x ) > 0 ï
ï ï
ï
ïî ïx >2 î
ï
î
A t b i l d e: x = 4
S Logaritmiskâ vienâdojuma lg2(10x) + lgx = 5
pârveidoðana par kvadrât- (lg(10x))2 + lgx = 5
vienâdojumu (vai augstâkas (lg10 + lgx)2 + lgx = 5
pakâpes algebrisku vienâdo- (1 + lgx)2 + lgx = 5
jumu) attiecîbâ pret logarit- 1 + 2lgx + lg2x + lgx = 5
mu kâ nezinâmo lielumu, lg2x + 3lgx 4 = 0; O = lgx
izmantojot logaritmu îpaðîbas un
pamatsakarîbas (logaritmçðanas O2 + 3O 4=0
likumus, bâzes maiòas formulu O1 = 4, O2 = 1
u.c. pârveidojumus). lgx = 4, x = 104
lgx = 1, x = 10
T Vienâdojuma kreisâs un
labâs puses logaritmçðana N log3 N +1 = 9N 2
log a x log3 (N log3 N +1 ) = log3 (9N 2 )
f (x ) =b Û
log! x + 1 × log! x = log! 9 + log! x
ì
ï
ïloga f (x )loga x = log ab log23 N + log 3 N = 2 + 2log3 N
ï
ï
íf (x ) > 0 Þ log23 N - log 3 N - 2 = 0
ï
ï
ïx >0 O = log! x
ï
î
ì y2 - y - 2 = 0
ï
ïloga x × loga f (x ) = loga b O1 = -1; O =
ï
ï 1
íf (x ) > 0 log3x = 1, x = 31 =
ï
ï 3
ï
ïx >0 log3x = 2, x = 32 = 9
ï
î
7.4. Logaritmiskâs funkcijas. Logaritmiskie vienâdojumi. Logaritmiskâs nevienâdîbas 111
Logaritmiskâs nevienâdîbas
Logaritmiskâ Nevienâdîba, kurâ nezinâmo log2(x + 1) < log2(5 x)

nevienâdîba lielumu satur logaritmçjamâ
ì
ïx +1 < 5 -x ì
ï x <2
izteiksme vai (un) logaritma ï
ï ï
ï
bâze. Ûï íx + 1 > 0 Û ï
íx > -1
ï
ï ï
ï
Atrisinâðanas Q Logaritmiskâs nevienâ- ï5-x > 0 ï x <5
ï
î ï
î
pamatmetodes dîbas pârveidoðana par
algebrisku nevienâdîbu A t b i l d e: x ä (1; 2)
starp logaritmçjamâm
izteiksmçm, izmantojot log 1 (x 2 - 5x - 6) -3
2
logaritmiskâs funkcijas
monotonitâtes îpaðîbu: æ1ö-3
log 1 (x 2 - 5x - 6) log 1 çç ÷÷÷
· ja a > 1, tad 2
è ø
2 2
loga f (x) > loga g (x) ⇔ ìï 2 -3

ïN - #N - 6 T æç1ö÷÷
f (x) > g (x) > 0
Ûíï ç
è2ø÷
ïïN 2 #N 6 0
· ja 0 < a < 1, tad ïïî - - >
loga f (x) > logag (x) ⇔
0 < f (x) < g(x) ì
ïx 2 - 5x - 6 8
ï
íx - 5x - 6 > 0
ï
ï
î
ïìïN - #N - 14 T 0 N1 = - ; N = 7
íï
ïîN - #N - 6 > 0 N1 = -1; N = 6
A t b i l d e:
x ä [2; 1) ∪ (6; 7]
R Logaritmiskâs nevienâdîbas pâr- log0,5 x - log0, 5 x < -1

veidoðana par algebrisku nevie-
æç log 0,5 N log 0,5 N ö÷
nâdîbu attiecîbâ pret nezinâmo ççlog0, 5 N = = ÷÷
lielumu y, lietojot substitûciju çè log 0,5 0, 5 ÷ø
y = logax
ì
ï 1 2 × log20,5 x
Ja, atrisinot algebrisko nevienâ- ï
ï log x - +1< 0
dîbu, iegûtais y vçrtîbu intervâls í 2 0,5 4
ï
ï
ir, piemçram, α < y < β, tad no îx > 0
ï
nevienâdîbas α < logax < β
atrod x vçrtîbu kopu, ievçrojot O = log0,5 x ; y 2 y 2 > 0
to, vai a > 1 vai 0 < a < 1 y1 = 1, y2 = 2
y < 1 vai y > 2
log0,5 N < -1 Þ N > 2
log0,5 x > 2 Þ 0 < x < 0,25
A t b i l d e:
x Î (-0; 0,25) È (2; + ¥)
7.5. Trigonometriskâs funkcijas. Trigonometrijas formulas.

Trigonometriskie vienâdojumi un nevienâdîbas
Trigonometriskâs funkcijas

Trigonomet- Riòía lînija, kuras centrs atrodas
riskâ riòía koordinâtu sistçmas sâkumpunktâ
lînija(TRL) un râdiuss ir viena vienîba (R = 1).
TRL vienâdojums ir x 2 + y 2 = 1
Sinuss Sinuss taisnleòía trijstûra ðaurâ
leòía α pretkatetes a attiecîba
pret hipotenûzu c :
a
sin = =
c
Vispârîgâ gadîjumâ reâlâ skaitïa α
sinuss tâda TRL punkta M(x; y)
ordinâta koordinâtu plaknç, kas
iegûts, pagrieþot abscisu ass punktu
A(1; 0) par α radiâniem ap koordinâtu
sâkumpunktu pretçji pulksteòa
râdîtâju kustîbas virzienam, ja α > 0,
un pulksteòa râdîtâju kustîbas
virzienâ, ja α < 0
Sinusa y = sinx
funkcija atbilstîba, pçc kuras katram reâlam
skaitlim x ir piekârtots ðî skaitïa
sinuss.
Sinusa · D(f ) = (∞; +∞)
funkcijas · E(f ) = [1; 1]
îpaðîbas · Nepâra funkcija: sin(x) = sinx
· Periodiska funkcija, periods T = 2π :
sin(x + 2Fk ) = sin x (k ä Z)
· Augoða funkcija intervâlos
æ p p ö
çç- + 2pk ; + 2pk ÷÷
è 2 2 ø
dilstoða funkcija intervâlos
æp 3p ö
ç + 2pk ;
çè 2 + 2pk ÷÷÷
2 ø
· Ierobeþota funkcija visâ definîcijas
apgabalâ: 1 sinx 1
· Funkcijas maksimâlâ vçrtîba 1 ir
p
punktos x = + 2pk , minimâlâ
2
p
vçrtîba 1 ir punktos x = - + 2pk
2
113
Sinusa
funkcijas
grafiks
Kosinuss Kosinuss taisnleòía trijstûra

ðaurâ leòía α piekatetes b
attiecîba pret hipotenûzu c :
b
cos = =
c
kosinuss tâda TRL punkta M(x; y)
abscisa koordinâtu plaknç, kas
iegûts, pagrieþot abscisu ass
punktu A(1; 0) par α radiâniem ap
koordinâtu sâkumpunktu pretçji
pulksteòa râdîtâju kustîbas virzie-
nam, ja α > 0, un pulksteòa râdîtâja
kustîbas virzienâ, ja α < 0
Kosinusa y = cosx
skaitlim x ir piekârtots ðî skaitïa
kosinuss.
Kosinusa · D(f ) = (∞; +∞)

funkcijas · E(f ) = [1; 1]
îpaðîbas · Pâra funkcija: cos(x) = cosx
· Periodiska funkcija, periods T = 2π:
cos(x + 2πk) = cosx, (k ä Z)
· Augoða funkcija intervâlos
(π + 2πk ; 0 + 2πk)
dilstoða funkcija intervâlos
(0 + 2πk ; π + 2πk)
· Ierobeþota funkcija visâ definîcijas
apgabalâ: 1 cosx 1
· Funkcijas maksimâlâ vçrtîba 1 ir
punktos x = 0 + 2πk, minimâlâ
vçrtîba 1 ir punktos x = π + 2πk
Kosinusa
funkcijas
grafiks
Tangenss Tangenss taisnleòía trijstûra

ðaurâ leòía α pretkatetes a
attiecîba pret piekateti b :
a sin a
tg= = Þ tga =
b cosa
tangenss taiðòu OM un x = 1
krustpunkta P(1; y) ordinâta
koordinâtu plaknç, kur O koordinâtu
sâkumpunkts un punkts M iegûts,
pagrieþot abscisu ass punktu A(1; 0)
par α radiâniem pretçji pulksteòa
Tangensa y = tgx
p
skaitlim x ¹ + pk (k Î ¢)
2
ir piekârtots ðî skaitïa tangenss.
Tangensa æ p p ö
funkcijas · D(f ) = çç- + pk ; + pk ÷÷, (k Î ¢)
è 2 2 ø
îpaðîbas
· E(f ) = (∞; +∞)
· Nepâra funkcija: tg(x) = tgx
· Periodiska funkcija, periods T = π :
tg(x + πk) = tgx (k ä Z)
· Augoða funkcija katrâ definîcijas
apgabala intervâlâ
Tangensa
funkcijas
grafiks
p
Taisnes x = + pk grafika asimptotas
2
115
Kotangenss Kotangenss taisnleòía trijstûra

ðaurâ leòía α piekatetes b
attiecîba pret pretkateti a :
b cos a
ctg= = Þ ctga = .
a sin a
kotangenss taiðòu OM un y = 1
krustpunkta N(x; 1) abscisa koor-
dinâtu plaknç, kur O koordinâtu
sâkumpunkts un punkts M iegûts,
pagrieþot abscisu ass punktu A(1; 0)
par α radiâniem pretçji pulksteòa
Kotangensa y = ctgx
skaitlim x ≠ πk (k ä Z) ir
piekârtots ðî skaitïa kotangenss.
Kotangensa · D(f) = (0 + πk ; π + πk) (k ä Z)

funkcijas · E(f) = (∞; +∞)
îpaðîbas · Nepâra funkcija: ctg(x) = ctgx
· Periodiska funkcija, periods T = π :
ctg(x + πk) = ctgx (k ä Z)
· Dilstoða funkcija katrâ definîcijas
apgabala intervâlâ
Kotangensa
funkcijas
grafiks
Taisnes x = pk grafika asimptotas

Trigonometrisko funkciju vçrtîbu zîmes

trigonometriskâ riòía kvadrantos
Funkcija sinuss
sinx cosx tgx ctgx
Kvadrants
I
æ p ö÷ + + + +
x Î çç0;
è 2 ÷ø kosinuss
II
æp ö +
x Î çç ; p÷÷
è2 ø
III
tangenss,
æ 3p ö + +
x Î ççp; ÷÷÷ kotangenss
è 2ø
IV
æ 3p ö +
x Î çç ; 2p÷÷÷
è2 ø
Trigonometrisko funkciju vçrtîbu tabula
Funkcija
sin cos tg ctg
Arguments
0° (0) 0 1 0 m∞
æ p ö÷ 1 3 3
30° çç ÷ 3
è6ø 2 2 3
æ p ö÷ 2 2
45° çç ÷ 1 1
è4ø 2 2
æ p ö÷ 3 1 3
60° çç ÷ 3
è 3ø 2 2 3
æ p ö÷
90° çç ÷ 1 0 ±∞ 0
è2ø
180° (π) 0 1 0 m∞
æ 3p ö÷
270° çç ÷ 1 0 ±∞ 0
è 2 ø÷
360° (2π) 0 1 0 m∞
117
Redukcijas formulas
Redukcijas formulas formulas, pçc kurâm argumentu Piemçri

p 3p æp ö
± N, p ± N,± N , 2p - N sinçç - x ÷÷ = cosx ,
2 2 è2 ø
trigonometriskâs funkcijas (reducçjamâs funkcijas)
tg(2π x) = tgx,
pârveido par argumenta x funkcijâm (reducçtajâm
funkcijâm). æ 3p ö
cosçç + x ÷÷÷ = sinx
è2 ø
Reducçjamâ sin cos tg ctg
f-ja
Arguments Reducçtâ funkcija sin120° =
æp ö = sin(90° + 30°) =
90° x çç - x ÷÷ cosx sinx ctgx tgx
è2 ø 3
= cos30° =
æp ö 2
90° + x çç + x ÷÷ cosx sinx ctgx tgx
è2 ø
180° x (π x) sinx cosx tgx ctgx tg240° =

= tg(270° 30°) =
180° + x (π + x) sinx cosx tgx ctgx = ctg30° = 3
æ 3p ÷ö
ç
270° x çè 2 - x ÷÷ø cosx sinx ctgx tgx cos225° =
= cos(180° + 45°) =
æ 3p ö
270° + x ç + x ÷÷ cosx sinx ctgx tgx 2
çè 2 ÷ø = cos45° = -
2
360° x (2π x) sinx cosx tgx ctgx
ctg315° =
Norâdîjumi = ctg(270° + 45°) =
Q Reducçtâs funkcijas zîmes noteikðana = tg45° = 1
Reducçtajai funkcijai ir tâda pati zîme, kâda tâ ir
reducçjamai funkcijai attiecîgajâ kvadrantâ, pieòemot,
p sin870° =
ka 0 < x <
2 = sin(720° + 150°) =
R Reducçtâs funkcijas nosaukuma noteikðana = sin(150° + 360° ⋅ 2) =
· Ja reducçjamâs funkcijas argumenta = sin150° =
izteiksme satur 180° vai 360° (π vai 2π) = sin(180° 30°) =
leòíi, tad reducçtâs funkcijas nosaukums 1
sakrît ar reducçjamâs funkcijas nosaukumu. = sin30° =
2
· Ja reducçjamâs funkcijas argumenta izteiksme
æF 3F ö
satur 90° vai 270° ççè vai ÷ leòíi, tad
2 2 ÷ø
funkcijas nosaukums jâmaina uz pretçjo nosaukumu
(sin → cos, cos → sin, tg → ctg, ctg → tg).
Trigonometrijas formulas
Nosaukums Formulas, paskaidrojumi Piemçri
Trigonomet- sin = cos = 1 sin a
tg= = , ctg= = , tg= × ctg= = 1 + =
rijas pamat- cos = sin = tga 1 + cos a
identitâtes
sin 2 = + cos2 = = 1 cos a sin a
= + =
1 1 sin a 1 + cosa
1 + tg 2 = = , 1 + ctg 2 = =
cos2 = sin 2 = cosa + cos2 a + sin2 a
= =
1 1 sin a(1 + cos a)
sec a = , cosec a =
cos a sin a cos a + 1 1
= =
sin a(1 + cos a) sin a
Trigono- Funkcija izteikta ar:

metriskâs Funkcija
funkcijas sinα cosα tgα ctgα
izteikðana
tga 1
ar tâ paða sinα = ± 1 - cos2 a
argumenta ± 1 + tg2a ± 1 + ctg2a
citu
trigono- 1 ctga
metrisko cosα = ± 1 - sin2 a ± 1 + ctg2a
± + tg2a
1
funkciju
sina ± 1 - cos2 a 1
tgα =
± 1 - sin2 a cos a ctga
± 1 - sin2 a cos a 1
ctgα =
sin a ± 1 - cos2 a tga
Norâdîjums 3
Ja tga = - ,
Izmantojot ðîs formulas aprçíinos, pirms 4
kvadrâtsaknes jâòem + vai zîme 90° < a < 180° ,
atkarîbâ no tâ, kurâ kvadrantâ atrodas
leòíis α un kâda zîme ðajâ kvadrantâ ir tad
izsakâmajai funkcijai. 3
-
4 3
sin a = =
9 5
- 1+
16
1 4
cosa = =-
9 5
- 1+
16
1 4
ctga = =-
3 3
-
4
119
Argumentu sin(α + β) = sinα cosβ + cosα sinβ sin25° cos5° +

summas, sin(α β) = sinα cosβ cosα sinβ + sin5° cos25° =
starpîbas = sin(25° + 5°) =
trigono- cos(α + β) = cosα cosβ sinα sinβ
metriskâs cos(α β) = cosα cosβ + sinα sinβ 1
= sin30° =
funkcijas 2
tga + tgb
tg(a + b ) =
1 - tga × tgb tg75° = tg(45° + 30°) =
ctga × ctgb - 1 tg45°+tg30°

ctg(a + b ) = = =
ctgb + ctga 1 - tg45° × tg30°
tga - tgb 3
tg(a - b ) = 1+
1 + tga × tgb = 3 = 3+ 3 =
3 3- 3
ctga × ctgb + 1 1-
ctg(a - b ) = 3
ctgb - ctga
(3 + 3)2
= =2+ 3
9-3
Funkciju a+b a-b 1 + tgα =

summas, sin a + sin b = 2sin × cos
2 2 p
starpîbas = tg + tga =
pârveido- a+b a-b 4
sin a - sin b = 2cos × sin
jumi 2 2
cosa + cos b = 2 cos

a+b
× cos
a-b
=
sin p4 + a =
2 2 p
cos × cosa
4
a+b a-b
cosa - cos b = -2 sin × sin
sin(a ± b )
2 2
=
sin p4 + a =
tga ± tgb = 2
cos a × cos b cosa
2
sin(a ± b )
ctga ± ctgb = ±
sin a × sin b
=
2sin p4 + a
cos a
Funkciju 1
sin a × sin b = cos(a - b) - cos(a + b )
reizinâjuma 2
pârvei-
dojumi 1
cos a × cos b = cos(a - b) + cos(a + b )
2
1
sin a × cos b = sin(a - b) + sin(a + b)
2
Divkârða sin2a = 2 sin a × cos a (sin a + cos a)2 =

un trîskârða
argumenta cos2a = cos2 a - sin2 a = sin a + sin a × cosa +
funkciju +cos a = 1 + sin a
pârveido- tga ctg a - 1
tg a = , ctg a =
jumi 1 - tg a ctga cos" a - sin" a =
sin3a = 3sina - 4sin3 a = (cos2 a + sin2 a) ´
cos3a = 4cos3 a - 3cos a ´(cos2 a - sin2 a) =
!tga - tg a
!
ctg a - !ctga
!
= 1 × cos2a = cos2a
tg!a = , ctg!a =
1 - !tg a !ctg a - 1
sin15° ⋅ cos15° =
1
= × 2 × sin15°× cos15°=
Argumenta a 1 - cos a a 1 + cosa 2
puses sin =± , cos = ±
2 2 2 2 1
funkciju = sin 2 × 15° =
pârveido- 2
a 1 - cosa 1 - cosa sin a
jumi tg =± = = 1 1 1 1
2 1 + cosa sin a 1 + cosa = sin 30° = × =
2 2 2 4
a 1 + cosa 1 + cos a sin a
ctg =± = = 1 - cos30°
2 1 - cos a sin a 1 - cos a tg15° = =
sin30°
3
1-
= 2 = 2- 3
1
Funkciju 1 - cos a 1 + cos a
pakâpes sin a = , cos a = 2
pazeminâ- a
2sin2
ðana !sina - sin!a cos!a + !cosa 1 - cosa 2 =
sin! a = , cos! a = =
4 4 sin a sin 2 ×
a
2
cos4a - 4cos2a + 3 2a
sin4 a = 2sin
8 = 2
a a =
cos4a + 4cos2a + 3 2sin × cos
cos4 a = 2 2
8 a
sin
2 a
= a = tg 2
cos
2
Trigonometriskie vienâdojumi

arcsina 1 p
Skaitïa a arcsin = , jo
arksinuss é F Fù 2 6
Intervâla ê- ; ú leòíis, kura sinusa
ëê 2 2 ûú p 1 p é p pù
funkcijas vçrtîba ir skaitlis a (| a | 1). sin = un Î ê- ; ú
6 2 6 êë 2 2 ûú
121
Skaitïa a arccosa 2 p
arkkosinuss arccos = , jo
Intervâla [0; π] leòíis, kura kosinusa 2 4
funkcijas vçrtîba ir skaitlis
a (| a | 1) p 2 p
cos = un Î [0; p ]
4 2 4
Skaitïa a p
arctg a arctg 3 = , jo
arktangenss 3
æ ppö÷
Intervâla çç- ; ÷ leòíis, kura tan- p p p p
è 22ø tg = 3 un Î æçç- ; ö÷÷
3 3 è 2 2ø
gensa funkcijas vçrtîba ir skaitlis a
Skaitïa a p
arcctga arcctg1 = , jo
arkkotan- 4
genss Intervâla (0; π) leòíis, kura
kotangensa funkcijas vçrtîba ir p p
ctg = 1 un Î (0; p)
skaitlis a 4 4
Trigono- Vienâdojums, kura nezinâmais sin2 x - 2sinx - 3 = 0,

metriskais lielums ir trigonometrisko funkciju cos2x cos3x = cos6x,
vienâdo- arguments.
jums tgN + 3ctgN - 4 = 0
Trigono- Q sinx = a, a ä [1; 1]

metriskie
pamatvie- é arcsin a + 2Fn
nâdojumi x = êê (n ä Z)
êë F - arcsin a + 2Fn
un to atri-
sinâjumi jeb
x = (1)k arcsina + πk, (k ä Z)
Ja 1 a < 0, tad izmanto îpaðîbu
arcsin(a) = arcsina.
p p
(Jâievçro, ka - arcsina )
2 2 x1 = arcsina,
x2 = π x 1 = π arcsina
1
sinN = Þ
2
ép + 2pn
ê
6
x = êê p
êp - + 2pn
êë 6
jeb
p
x = (-1) k + pk , k Î ¢
6
Trigono- R cosx = a, a ä [1; 1]

metriskie
pamatvie- é arccos a + 2Fn
nâdojumi x = êê
un to atri- êë- arccos a + 2Fn
sinâjumi jeb
(turpinâjums) x = ± arccosa + 2F n (n Î ¢)
(Jâievçro, ka 0 arccosa π)
x1 = arccosa
x2 = x1 = arccosa
2
cosx = Þ
2
p
x = ± + 2pn, n Î ¢
4
S tgx = a, a ä (∞; +∞)

x = arctga + πn (n ä Z)
Ja a < 0, tad izmanto îpaðîbu
arctg(a) = arctga
p p
(Jâievçro, ka - < arctga < )
2 2
x1 = arctga
tgx = 3 Þ
x = arctg 3 + pn =
p
= + pn, n Î ¢
3
T ctgx = a , a ä (∞; +∞)
x = arcctga + πn (n ä Z)
(Jâievçro, ka 0 < arctga < π)
x1 = arcctga
ctgx = 1 ⇒
x = arcctg1 + πn =
p
= + pn, n Î ¢
4
123
Galvenie Q Vienâdojumi, kuru 1

sin2N × cosN - cosN = 0
trigono- izteiksmes sadalot reizinâ- 2
metrisko tâjos iegûst trigonometriskos æ 1ö÷
vienâdoju- pamatvienâdojumus. cosx ççsin2x - ÷÷ = 0
è 2ø
mu veidi; p
to atrisi- 1) cosx = 0 Þ x = ± + 2pn
nâðanas 2
jeb
metodes
p
x = + pn (n Î ¢)
2
1
2) sin2N - = 0,
2
1
sin2N = Þ 2x = (-1) k p + pk,
2 6
k p p
x = (-1) + k
12 2
p
A t b i l d e: x = + pn,
2
p p
x = (-1) k + k (k ,n Î ¢)
12 2
R Vienâdojumi, kurus, cos2x 3cosx + 2 = 0

izmantojot substitûciju, y = cosx
pârveido par kvadrât- y 2 3y + 2 = 0 ⇒
vienâdojumiem (vai citiem y1 = 1, y2 = 2
algebriskiem vienâdojumiem). 1) cosx = 1 ⇒
x = 0 + 2πn = 2πn
2) cosx = 2 ⇒ nav atrisin.
A t b i l d e: x = 2πn (n ä Z)
S Vienâdojumi, kurus, æ3p ö æp ö

izmantojot redukcijas ctgçç - x÷÷÷ + 2tgçç + x÷÷ = 1
è2 ø è2 ø
formulas, pârveido par
viena un tâ paða argumenta tgx - 2ctgx - 1= 0 Þ
trigono metriskâs funkcijas p
vienâdojumiem. x ¹ pn, x ¹ + pn
2
2
tgx - - 1 = 0 | × tgx ¹ 0
tgx
tg2x tgx 2 = 0
y = tgx
y2 y 2 = 0 ⇒
y1 = 1, y2 = 2
1) tgx = 1 ⇒
p
x = - + pk
4
2) tgx = 2 ⇒
x = arctg 2 + πk
p
A t b i l d e: x = - + pk ,
4
x = arctg2 + πk (k ä Z)
Galvenie T Homogçni trigonometriskie sin N - 3 cosN = 0 | : cosN

trigono- vienâdojumi:
metrisko a0sinnx + a1sinn 1x ⋅ cosx + sinx 3cosx
vienâdoju- - =0
+ a sinn2
x ⋅ cos 2
x + ... + cos x cos x
mu veidi; 2
to atrisi- + an 1sinx ⋅ cosn 1x + ancosnx = 0 tgx - 3 = 0

nâðanas tgN = 3 Þ
metodes Atrisinâðanas metode
(turpinâ- F
jums) Vienâdojuma abas puses dala x = + F n (n Î ¢)
ar cosnN ¹ 0 (vai sinnN ¹ 0), 3
jo nav tâdu N vçrtîbu, ar kurâm 4sin N 3sinN ⋅ cosN
2
cosN = 0 un arî sinN = 0. cos2N = 0 | : cos2N

Iegûst: 4sin2 x 3sinx × cosx
2
- -
a0tgnN + a1tgn 1N + a2tgn 2N + ... + an = 0 cos x cos2 x
vai cos2 x
n
anctg N + an 1ctg n1
N + ... + a1ctgN + a 0 = 0 - =0
cos2 x
P i e m ç r a m, 4tg2N 3tgN 1 = 0
y = tgN
ja n = 1, iegûst trigonometrisko pamat- 4y2 3y 1 = 0
vienâdojumu
1
tgN = a; y1 = 1, y = -
4
ja n = 2 kvadrâtvienâdojumu attiecîbâ
F
pret tgN : 1) tgx = 1 Þ x = + Fn
4
a0tg2N + a1tgN + a2 = 0
1
2) tgN = - Þ
4
æ 1ö
x = arctgçç- ÷÷÷ + pn =
è 4ø
1
= -arctg + F n (n Î ¢)
4
U Vienâdojumi, kurus atrisina, izman- cos3N + cos2N + cosN = 0

tojot trigonometrisku izteiksmju (cos3N + cosN) + cos2N = 0
identisko pârveidojumu formulas 3N + N 3N - N
(trigonometriskâs pamatidentitâtes, 2cos × cos +
argumentu saskaitîðanas formulas, 2 2
divkârða argumenta formulas, trigono- + cos2N = 0
metrisko funkciju reizinâjuma pârvei- 2cos2N ⋅ cosN + cos2N = 0
doðanu summâ u.c.). cos2N (2cosN + 1) = 0
1) cos2N = 0 ⇒
p F F
2x = + pn, x = + n
2 4 2
2) 2cosN + 1= 0,
1
cosN = - ⇒
2
2F
x =± + 2F n (n Î ¢)
3
125
Galvenie V Vienâdojumi, kurus atrisina,

trigono- izmantojot palîgargumetu.
metrisko Ðo vienâdojumu vispârîgais veids:
vienâdoju- a sinx + b cosx = c
mu veidi; Atrisinâðanas algoritms
to atrisi-
nâðanas 1. Atrod = + b
metodes 2. Vienâdojuma abas puses dala ar b
(turpinâ- sinj =
jums) a + b ¹ 0: a + b2
2
a b c a
sinx + cosx = cosj =
a 2 + b2 a 2 + b2 a 2 + b2 a + b2
2
3. Izmantojot ìeometrisko ilustrâciju

(sk. zîm.) 3sinx + 4cosx = 2,5
a b a = 3; b = 4
= cosj, = sinj, 3 +" =5
2 2
a +b a + b2
2
iegûst: 3sinx + 4cosx = 2,5 | : 5

c 3 4 1
cosj × sinx + sinj × cosx = sinx + cosx = ⇒
2
a +b 2
5 5 2
jeb 3 4
= cosj, = sinj
c 5 5
sin(x + j) = (*)
a + b2
2
1
cosj × sinN + sinj × cosN =
2
4. Atrisina iegûto pamatvienâdojumu (*)
1
5. No sinϕ (vai cosϕ) izteiksmes atrod ϕ sin(N + j) = Þ
un ievieto pamatvienâdojuma atrisinâ- 2
p
juma izteiksmç. x + j = (-1) k + pk
6
p
x = (-1)k + pk - j
6
4 4
sinj = Þ j = arcsin
5 5
A t b i l d e:
p 4
N = (-1)k - arcsin + pk
6 5
(k ä Z)
Trigonometriskâs nevienâdîbas

Trigono- Q sinx < a (| a | 1) 2
metriskâs sinx <
pamatne- 2
vienâdîbas
sinx < a ⇒ x ä (x2 + 2πn; x1 + 2πn),

kur
x1 = arcsina
x2 = π x1 = π arcsina
x ä ( π arcsina + 2πn; arcsina + 2πn) æ 5p p ö
x Î çç- + 2pn; + 2pn÷÷
(n ä Z) è 4 4 ø
(n ä Z)
1
R sinx > a (| a | < 1) sin N >
2
sinx > a ⇒ x ä (x1 + 2πn; x2 + 2πn),

kur
x1 = arcsina
x2 = π x1 = π arcsina æp 5p ö
x Î çç + 2pn; + 2pn÷÷
x ä (arcsina + 2πn; π arcsina + 2πn) è6 6 ø
(n ä Z) (n ä Z)
127
Trigono- S cosx < a (| a | < 1) 3

metriskâs cosx <
2
pamat-
nevie-
nâdîbas
(turpinâ-
jums)
cosx < a ⇒ x ä (x1 + 2πn; x2 + 2πn),

kur
x1 = arccosa
æp 11p ö
x2 = 2π x1 = 2π arccosa x Î çç + 2pn; + 2pn÷÷÷
è6 6 ø
x ä (arccosa + 2πn; 2π arccosa + 2πn)
(n ä Z)
(n ä Z)
T cosx > a (| a | < 1) 2

cosx >
2
cosx > a ⇒ x ä (x2 + 2πn; x1 + 2πn),

kur
x1 = arccosa
x2 = x1 = arccosa æ p p ö
x Î çç- + 2pn; + 2pn÷÷
x ä ( arccosa + 2πn; arccosa + 2πn) è 4 4 ø
(n ä Z) (n ä Z)
Trigono- U tgx < a tgx < 3

metriskâs
pamat-
nevie-
nâdîbas
(turpinâ-
jums)
æ p ö æ p p ö
tgx < a ⇒ x Î çç- + pn; x1 + pn÷÷ , x Î çç- + pn; + pn÷÷
è 2 ø è 2 3 ø
kur (n ä Z)
x1 = arctga
æ F ö
x Î çç- + Fn; arctga + Fn÷÷
è 2 ø
(n ä Z)
V tgx > a tgN U 1
æp p ö
x Î çç + pn; + pn÷÷
è4 2 ø
æ p ö
tgx > a ⇒ x Î ççèx1 + pn; + pn÷÷ , (n ä Z)
2 ø
kur
x1 = arctga
æ F ö
x Î ççarctga + Fn; + Fn ÷÷
è 2 ø
(n ä Z)
129
Trigono- W ctgx < a

3
metriskâs ctgx <
pamat- 3
nevie-
nâdîbas
(turpinâ-
jums)
ctgx < a ⇒ x ä (x1 + πn; π + πn), æp ö

kur x Î çç + pn; p + pn÷÷
è3 ø
x1 = arcctga
(n ä Z)
x ä (arcctga + πn; π + πn)
(n ä Z)
X ctgx > a ctgx > 3
æ p ö
x Î ççpn; + pn÷÷
è 6 ø
(n ä Z)
ctgx > a ⇒ x ä (0 + πn; x1 + πn),
kur
x1 = arcctga
x ä (πn; arcctga + πn)
(n ä Z)
7.6. Ciklometriskâs funkcijas (trigonometrisko funkciju

inversâs funkcijas)
Nosaukums Apzîmçjums, paskaidrojumi Ilustrâcija

Arksinusa y = arcsinx
funkcija Atbilstîba, pçc kuras katram reâlam
skaitlim x ä [1; 1] piekârto tâdu
é F Fù
intervâla ê- ; ú leòíi y, kura
ëê 2 2 ûú
sinusa funkcijas vçrtîba ir x .
Funkcija y = arcsinx ir sinusa funkcijas
inversâ funkcija.
Arksinusa · D(arcsin) = E(sin) = [1; 1]

funkcijas
é p pù
îpaðîbas · E(arcsin) = Dmonot.(sin) = ê- ; ú
êë 2 2 úû
· Nepâra funkcija:
arcsin(x) = arcsinx
· Augoða funkcija visâ definîcijas
apgabalâ [1; 1]
p
· arcsin 0 = 0, arcsin1 = ,
2
p
arcsin(1) = -
2
Funkcijas y = arcsinx grafiku iegûst,
attçlojot funkcijas y = sinx grafiku
é p pù
intervâlâ ê- ; ú simetriski attiecîbâ
êë 2 2 úû
pret taisni y = x.
Arkkosi- y = arccosx
nusa Atbilstîba, pçc kuras katram reâlam
funkcija skaitlim x ä [1; 1] piekârto tâdu
intervâla [0; π ] leòíi y, kura
kosinusa funkcijas vçrtîba ir x .
Funkcija y = arccosx ir kosinusa
funkcijas inversâ funkcija.
Arkkosi- · D(arccos) = E(cos) = [1; 1]
nusa · E(arccos) = Dmonot.(cos) = [0; π]
funkcijas · Dilstoða funkcija visâ definîcijas
îpaðîbas apgabalâ [1; 1]
p
· arccos(1) = π, arccos0 = ,
2
arccos1 = 0
Funkcijas y = arccosx grafiku iegûst,
attçlojot funkcijas y = cosx grafiku
intervâlâ [0; π ] simetriski attiecîbâ
pret taisni y = x.
7.6. Ciklometriskâs funkcijas (trigonometrisko funkciju inversâs funkcijas) 131
Arktan- y = arctgx
gensa Atbilstîba, pçc kuras katram reâlam
funkcija skaitlim x ä (∞; +∞) piekârto
æ F Fö
tâdu intervâla çç- ; ÷ leòíi y,
è 2 2 ÷ø
kura tangensa funkcijas vçrtîba
ir x . Funkcija y = arctgx ir tangensa
Arktan- · D(arctg) = E(tg) = (∞; +∞)
gensa
æ p pö
funkcijas · E(arctg) = D(tg) = çç- ; ÷÷
îpaðîbas è 2 2ø
arctg( x) = arctgx
· Augoða funkcija visâ definîcijas
apgabalâ.
p
· Ja x → +∞, tad arctg ® ;
2
p
ja x → ∞, tad arctg ® -
2
Funkcijas y = arctgx grafiku iegûst,
attçlojot funkcijas y = tgx grafiku
æ p pö÷
intervâlâ çç- ; ÷ simetriski
è 2 2ø
attiecîbâ pret taisni y = x. Taisnes
p p
y = , y = - grafika asimptotas.
2 2
Arkkotan- y = arcctgx
gensa Atbilstîba, pçc kuras katram reâlam
funkcija skaitlim x ä (∞; +∞) piekârto
tâdu intervâla [0; π ] leòíi y, kura
kotangensa funkcijas vçrtîba ir x .
Funkcija y = arcctgx ir kotangensa
Arkkotan- · D(arcctg) = E(ctg) = (∞; +∞)
gensa · E(arcctg) = D(ctg) = (0; π)
funkcijas · Dilstoða funkcija visâ definîcijas
îpaðîbas apgabalâ.
· Ja x → +∞, tad arcctgx → 0;
ja x → ∞, tad arcctgx → π
Funkcijas y = arcctgx grafiku iegûst,
attçlojot funkcijas y = ctgx grafiku
intervâlâ (0; π) simetriski attiecîbâ pret
taisni y = x. Taisne y = π un Ox ass ir
grafika asimptotas.
Ciklometriskâs funkcijas izteikðana ar citâm

ciklometriskâm funkcijâm
Funkcija izteikta ar:

Funkcija
arcsin arccos arctg arcctg
p x p x
arcsinx = - arccosx arctg - arcctg
2 1-x 2 2 1 - x2
p p x x
arccosx = - arcsinx - arctg arcctg
2 2 1 - x2 1 - x2
x p x p
arctgx = arcsin - arccos - arcctgx
1+x 2
2 1 + x2 2
p x x p
arcctgx = - arcsin arccos - arctgx
2 1 + x2 1+x 2 2
Salikta trigonometriskâ funkcija, kuras iekðçjâ funkcija

ir ciklometriskâ funkcija
1
( piemçram, sin(arcsinx) = x, tg(arcctgx) = )
N
Iekðçjâ
f. arcsinx arccosx arctgx arcctgx
Ârçjâ f.
x 1
sin x 1-N 2
1+x 2
1 + x2
1 x
cos 1-N 2 x 2
1 + x2
1+x
x 1-N 1
tg 2 x
1-x N N
1-N x 1
ctg x
N 1 - x2 N
7.7. Hiperboliskâs funkcijas 133
7.7. Hiperboliskâs funkcijas

N -N
Hiperbo- A -A
liskais shN =
2
sinuss
Hiperbo- · D(sh) = (∞; +∞)

liskâ · E(sh) = (∞; +∞)
sinusa · Nepâra funkcija: sh(x) = shx
funkcijas · Augoða funkcija visâ definîcijas
· Ja x → +∞, tad shx → +∞;
ja x → ∞, tad shx → ∞
Hiperbo- A x + A-x
liskais chx =
kosinuss
2
Hiperbo- · D(ch) = (∞; +∞)

liskâ · E(ch) = [1; +∞)
kosinusa · Pâra funkcija: ch( x) = chx
funkcijas · Dilstoða funkcija intervâlâ (∞; 0);
îpaðîbas augoða funkcija intervâlâ (0; +∞)
· Ja x → ±∞, tad chx → +∞
Hiperbo- e x - e -x shx
liskais thx = ; thx =
e x + e -x chx
tangenss
Hiperbo- · D(th) = (∞; +∞)

liskâ · E(th) = (1; 1)
tangensa · Nepâra funkcija: th( x) = thx
· Ja x → +∞, tad thx → 1;
ja x → ∞, tad thx → 1
Taisnes y = 1, y = 1 grafika
asimptotas.
Hiperbo- A N + A -N
liskais cthN =
A N -A-N
kotangenss
chx
cthx =
shx
Hiperbo- · D(cth) = (∞; 0) ∪ (0; +∞)

liskâ · E(cth) = (∞; 1) ∪ (1; +∞)
kotan- · Nepâra funkcija: cth(x) = cthx
gensa · Dilstoða funkcija abos definîcijas
funkcijas apgabala intervâlos.
îpaðîbas · Ja x → +∞, tad cthx → 1;
ja x → ∞, tad cthx → 1;
ja x → +0, tad cthx → +∞;
ja x → 0, tad cthx → ∞
Taisnes y = 1, y = 1 grafika
asimptotas.
Hiperbolisko funkciju formulas
Pamat- shx chx

thx = , cthx = , thx ⋅ cthx = 1,
identitâtes chx shx
1 1
ch2x sh2x = 1, 1 - th 2x = , cth 2x - 1 =
ch 2x sh 2x
Hiperbo- Funkcija izteikta ar:

liskâs Funkcija
funkcijas shx chx thx cthx
izteikðana
ar citu thN 1
hiperbo- shx = ± ch2N - 1
lisko 1 - th N ± cth N - 1
funkciju
1 cthN
chx = sh x + 1
1 - th N2
± cth2N - 1
shx ch N - 1 1
thx = ±
2
sh x + 1 chN cthN
sh N + 1 chN 1
cthx =
shN ± ch N - 1 thN
(+ zîme, ja x > 0; zîme, ja x < 0)

7.8. Hiperbolisko funkciju inversâs funkcijas 135
Argumentu sh(x ± y) = shx ⋅ chy ± chx ⋅ shy

summas ch(x ± y) = chx ⋅ chy ± shx ⋅ shy
(starpîbas)
un divkârða thx ± thy 1 ± cthx × cthy
th(x ± y ) = , cth(x ± y ) =
argumenta 1 ± thx × thy cthx ± cthy
hiperbo-
liskâs sh2x = 2shx chx, ch2x = ch2x + sh2x
funkcijas
2thx 1 + cth2x
th2x = , cth2x =
1 + th2x 2cthx
Argumenta N chN - 1 N chN + 1 (+ zîme, ja x > 0,

puses sh = ± , ch = zîme, ja x < 0)
2 2 2 2
hiperbolisko
funkciju x chx - 1 shx x shx chx + 1
pârveido- th = = , cth = =
2 shx chx + 1 2 chx - 1 shx
jumi
Hiperbo- N ±y N my N +O N -O
shN ± shy = 2sh × ch chN - chO = 2sh × sh
lisko 2 2
2 2
funkciju sh(x ± y )
summas, N +O N -O thx ± thy =
chN + chO = 2ch × ch chx × chy
starpîbas 2 2
pârveido-
jumi
7.8. Hiperbolisko funkciju inversâs funkcijas

Area y = Arshx
sinuss Funkcija y = Arshx ir funkcijas
y = shx inversâ funkcija:
eN -e-N
y=
Þ N = ln y + y + 1 Þ
Þ y = lnN + N + 1
Arshx = ln x + x + 1 2
Area · D(Arsh) = E(sh) = (∞; +∞)

sinusa · E(Arsh) = D(sh) = (∞; +∞)
funkcijas · Nepâra funkcija: Arsh(x) = Arshx
îpaðîbas · Augoða funkcija visâ definîcijas
apgabalâ.
· Ja x → +∞, tad Arshx → +∞;
ja x → ∞, tad Arshx → ∞
Funkcijas y = Arshx grafiku iegûst,
attçlojot funkcijas y = shx grafiku
simetriski attiecîbâ pret taisni y = x .
Area y = Archx
kosinuss Funkcija y = Archx ir funkcijas y = chx
inversâ funkcija:
eN + e-N
y=
Þ N = ln y ± y - 1 Þ
· ja x 0, tad

N = ln y + y - 1 Þ

O = Archx = ln x + x - 1
2

· ja x 0, tad

N = ln y - y - 1 Þ
O = Archx = - ln x + x2 - 1
Area · D(Arch) = E(ch) = [1; +∞)
kosinusa · E(Arch) = Dmonot.(ch) = [0; +∞)
· Ja x → +∞, tad Archx → +∞
(aplûkots gadîjums, kad y 0).
Funkcijas y = Archx grafiku iegûst,
attçlojot funkcijas y = chx grafiku
intervâlâ [0; +∞) simetriski attiecîbâ
pret taisni y = x .
Area y = Arthx
tangenss Funkcija y = Arthx ir funkcijas y = thx
inversâ funkcija:
ex - e-x 1 1+ y
y= x Þ x = ln Þ
e + e-x 2 1- y
1 1+N
Þ O = ln
2 1-N
1 1+x
Arthx = ln
2 1-x
Area · D(Arth) = E(th) = (1; 1)
tangensa · E(Arth) = D(th) = (∞; +∞)
funkcijas · Nepâra funkcija: Arth(x) = Arthx
îpaðîbas · Augoða funkcija visâ definîcijas
apgabalâ.
· Ja x → 1 0, tad Arthx → +∞;
ja x → 1 + 0, tad Arthx → ∞
Funkcijas y = Arthx grafiku iegûst,
attçlojot funkcijas y = thx grafiku
Taisnes x = 1, x = 1 grafika
asimptotas.
7.8. Hiperbolisko funkciju inversâs funkcijas 137
Area y = Arcthx
kotangenss Funkcija y = Arcthx ir funkcijas
y = cthx inversâ funkcija:
ex + e-x 1 y +1
y= -x
Þ x = ln Þ
x
e -e 2 y-1
1 N +1
Þ O = ln
2 N -1
1 x +1
Arcthx = ln
2 x -1
Area · D(Arcth) = E(cth) =
kotangensa = (∞; 1) ∪ (1; +∞)
funkcijas · E(Arcth) = D(cth) =
îpaðîbas = (∞; 0) ∪ (0; +∞)
Arcth(x) = Arcthx
· Dilstoða funkcija abos definîcijas
apgabala intervâlos.
· Ja x → ±∞, tad Arcthx → 0;
ja x → 1 + 0, tad Arcthx → +∞;
ja x → 1 0, tad Arcthx → ∞
Funkcijas y = Arcthx grafiku iegûst,
attçlojot funkcijas y = cthx grafiku
Taisnes x = 1, x = 1 un Ox ass ir
grafika asimptotas.
Inverso
hiperbolisko

ArshN ± Arshy = Arsh N 1 + y ± y 1 + N
funkciju
summas
ArchN ± Archy = Arch Ny ± (N - 1)(y - 1)
(starpîbas)
pârveido- N ±O
jumi ArthN ± ArthO = Arth
± NO
1 ± xy
AHcthx ± AHcthy = AHcth
x ±y
Inversâs hiperboliskâs funkcijas izteikðana

ar citâm Area funkcijâm
Funkcija izteikta ar:

Funkcija
AHsh AHch AHth AHcth
x N +1
AHshx = ±)r?D N + 1 AHth )r?JD
2
x +1 N
N2 - 1 N
AHchx = ±)HID N - ±)rJD ±Ar?th
N N -
2
x 1 1
AHthx = AHsh
2
± )r?D )r?JD
x -1 1-N N
1 x 1
AHcthx = )rID ± AHch )rJD
N -1
2 2
x -1 N
+ zîme, ja x > 0, zîme, ja x < 0
Salikta hiperboliskâ funkcija, kuras iekðçjâ funkcija

ir Area funkcija
1
( piemçram, sh(AHshx) = x, th(AHcthx) = )
N
Iekðçjâ f.
AHshx AHchx AHthx AHcthx
Ârçjâ f.
x 1
sh x ± x2 - 1 2
1-x ± N -1
1 x
ch N +1 x
1-N ± x2 - 1
x ± N -1 1
th 2 x
x +1 N N
N +1 x 1
cth x
N ± x -1 2 N
+ zîme, ja x > 0; zîme, ja x < 0

139
8. SKAITÏU VIRKNES. SKAITÏU RINDAS

8.1. Skaitïu virknes
Nosaukums Apzîmçjums, paskaidrojumi Piemçri

Skaitïu (xn) = (x1, x2, x3, ..., xn, ...) (1; 4; 9; ...; n2; ...)
virkne (an) = (a1, a2, a3, ..., an, ...) æç1 2 3 n ö
xn, an virknes locekïi ççè2 ; 3 ; 4 ; ...; n + 1; ...÷÷ø÷
Skaitïu virkne funkcija, kuras
argumenta vçrtîbas ir tikai
naturâli skaitïi.
Virknes Analîtiska izteiksme, pçc kuras katrai xn = n 2

vispârîgais argumenta vçrtîbai n ä N atrod n
loceklis atbilstoðo virknes locekli. an =
n +1
Monotonas Augoðas, dilstoðas, neaugoðas,

virknes nedilstoðas virknes.
· Augoða Virkne, kuras katrs loceklis (2; 4; 6; ...; 2n; ...)
virkne (sâkot ar otro) ir lielâks nekâ
iepriekðçjais loceklis:
xn < x n + 1 " n Î ¥
· Dilstoða Virkne, kuras katrs loceklis æ 3 4 n + 1 ö÷

ç2; ; ; ...; ; ...÷÷
virkne (sâkot ar otro) ir mazâks nekâ çè 2 3 n ø
iepriekðçjais loceklis:
xn > xn + 1 " n Î ¥
· Neaugoða Virkne, kurai xn xn + 1 "n Î¥ æ 1 1 1 1 1 1 ö

ç1; 1; ; ; ; ; ; ; ...÷÷
virkne çè 2 3 3 4 5 5 ÷ø
· Nedilstoða Virkne, kurai xn xn + 1 " n Î ¥ (2; 2; 4; 6; 6; 8; 10; 10; ...)

virkne
Konstanta Virkne, kurai xn = C " n Î ¥ (5; 5; 5; ...; 5; ...)

virkne (C konstants lielums)
Oscilçjoða Virkne, kurai xn < xn + 1, xn + 1 > xn +2

æ ö
virkne vai xn > xn + 1, xn + 1 < xn + 2 " n Î ¥ ç1; - 1; 1; ...; (-1)n +1 1 ; ...÷÷
çè 3 5 2n - 1 ÷ø
No augðas Virkne, kurai eksistç tâds skaitlis M, æç1 2 3 n ö

ierobeþota ka xn M " n Î ¥ ççè2 ; 3 ; 4 ; ...; n 1; ...÷÷ø÷ ,
virkne +
n
<1 "nÎ¥
n +1
140 8. SKAITÏU VIRKNES. SKAITÏU RINDAS
No apakðas Virkne, kurai eksistç tâds skaitlis m, æ 2 3 n ö

ç1; ; ; ...;
çè 3 5 ; ...÷÷÷ ,
ierobeþota ka xn m " n Î ¥ 2n - 1 ø
virkne
n 1
> "nÎ¥
2n - 1 2
Ierobeþota No augðas un no apakðas ierobeþota æ1 ö

virkne virkne; virkne, kurai eksistç tâds çç ; - 1 ; 1 ; ...; (-1)n +1 1 ; ...÷÷ ,
pozitîvs skaitlis μ, ka
è2 4 6 2n ø÷
|xn| μ "n Î¥ 1
(-1)n +1 <1 "n Î¥
2n
Virknes lim x n = A n
n ®¥ lim = 1 , jo
robeþa n ®¥ n +1
Skaitlis A, ja katram pozitîvam
skaitlim ε var atrast tâdu skaitli N, n
ka visiem virknes locekïiem, kuru - 1 < e , ja
kârtas numuri n > N, ir spçkâ n +1
nevienâdîba 1 1
|xn A| < ε n> -1 Þ N = -1
e e
Konverìen- Virkne, kurai eksistç galîga robeþa.

ta virkne
Diverìenta Virkne, kurai neeksistç galîga robeþa. (2; 4; 6; ...; 2n; ...)
virkne lim2n = ¥
n ®¥
Konverìen- Ja virkne konverìç, tad tâ ir ierobeþota

ces nepie- virkne.
cieðamais
nosacîjums
Konverìen- Veierðtrâsa teorçma:

ces pietie- ja virkne ir monotona un ierobeþota,
kamais tad tai eksistç galîga robeþa.
nosacîjums
Konverìen- BolcânoKoðî teorçma:

ces nepie- virknei eksistç galîga robeþa tad un
cieðamais tikai tad, ja katram pozitîvam
un pietieka- skaitlim ε var atrast tâdu skaitli N,
mais nosaka visiem virknes locekïiem xn
cîjums un xm, kuriem n > N un m > N,
ir spçkâ nevienâdîba
|xn xm| < ε
8.2. Aritmçtiskâ progresija 141
8.2. Aritmçtiskâ progresija

Aritmçtiskâ Skaitïu virkne, kuras katru locekli (3; 7; 11; 15; ...)
progresija (sâkot ar otro) iegûst, pieskaitot
iepriekðçjam loceklim vienu un a 1 = 3; d = 4
to paðu skaitli d. a2 = 3 + 4 = 7
an = an 1 + d (n 2, n ä N) a 3 = 7 + 4 = 11
..........................
Progresijas Skaitlis d , kuru pieskaitot progresijas
diference iepriekðçjam loceklim iegûst nâkamo
locekli.
Augoða Progresija, kurâ (2; 2,5; 3; 3,5; ...),

progresija an < an + 1 (n ä N) ⇒ d > 0 d = 0,5 > 0
Dilstoða Progresija, kurâ (10; 8; 6; 4; ...),

progresija an > an + 1 (n ä N) ⇒ d < 0 d=2<0
Progresijas an = a1 + (n 1) ⋅ d an = 3 + (n 1)4
vispârîgâ
locekïa
formula
Aritmçtiskâs an -1 + an +1 (3; 5; 7; 9; ...)

an =
progresijas 2 3+7 5+9
pamat- 5= ; 7= ; ...
(n 2) 2 2
îpaðîba
Aritmçtiskâs (a1 + an ) × n (2; 5; 8; ...; 2 + (n 1)3; ...)

progresijas Sn =
2 2 × 2 + (10 - 1) × 3
pirmo n jeb S10 = × 10 =
locekïu 2
summas 2a1 + (n - 1) × d = 155
Sn = ×n
formula 2
8.3. Ìeometriskâ progresija

Ìeometriskâ Skaitïu virkne, kuras katru locekli
progresija (sâkot ar otro) iegûst, reizinot (3; 6; 12; 24; ...)
iepriekðçjo locekli ar vienu un
to paðu no nulles atðíirîgu b1 = 3; q = 2
skaitli q. b2 = 3 ⋅ 2 = 6
bn = bn 1 ⋅ q (n 2, n ä N) b3 = 6 ⋅ 2 = 12
..........................
Progresijas Skaitlis q, ar kuru reizinot progresijas
kvocients iepriekðçjo locekli iegûst nâkamo locekli.
Augoða Progresija, kurâ (2; 6; 18; ...), q = 3

progresija bn < bn + 1 (n ä N) ⇒
q > 1, ja b1 > 0; 1
(12; 6; 3; ...), q =
0 < q < 1, ja b1 < 0 2
Dilstoða Progresija, kurâ 1

(20; 10; 5; ...), q=
progresija bn > bn + 1 (n ä N) ⇒ 2
0 < q < 1, ja b1 > 0; (2; 6; 18; ...), q = 3
q > 1, ja b1 < 0
Progresijas bn = b1 ⋅ qn 1 bn = 2 ⋅ 3 n 1
vispârîgâ
locekïa
formula
Ìeometris- bn2 = bn -1 × bn +1 (2; 6; 18; 54; ...)
kâs progre- 62 = 2 ⋅ 18; 182 = 6 ⋅ 54; ...
(n 2)
sijas pamat-
îpaðîba
Ìeometris- bn q - b1 (3; 6; 12; ...; 3 ⋅ 2n 1; ...)
kâs progre- Sn =
q -1 3(25 - 1)
sijas pirmo S5 = = 93
n locekïu jeb 2 -1
summas b1 × (q n - 1)
formula Sn = , ja q ≠ 1
q -1
Sn = b1 ⋅ n, ja q = 1
Bezgalîgas S = lim Sn Þ æ 1 1 1 ö÷ 1
çç1; ; ; ; ...÷, q =
è 2 4 8 ø÷
n ®¥
dilstoðas ìeo- 2
metriskâs b
progresijas S= 1 , |q | < 1 1
1 -q S= =2
locekïu 1
summa 1-
2
8.4. Skaitïu rindas 143
8.4. Skaitïu rindas

Skaitïu Izteiksme, ko iegûst, bezgalîgas skaitïu ¥
1 1 1 1
rinda virknes locekïus savienojot ar saskai- + + + ... =
2 4 6
å 2n
tîðanas zîmi. n =1
¥
a1 + a2 + a 3 + ... + an + ... = åa n
1
n =1
S1 =
2
Rindas S1 = a1
parciâl- 1 1
S 2 = a1 + a 2 S2 = +
summas 2 4
S 3 = a 1 + a2 + a 3 ..........................
............................ 1 1 1
Sn = a1 + a2 + a3 + ... + an Sn = + + ... +
2 4 2n
Rindas Parciâlsummu robeþa, kad n → ∞ :

summa ¥
lim Sn = S
n ®¥
Þ åa n
=S
n =1
Konverìenta Rinda, kuras parciâlsummâm eksistç Bezgalîgas dilstoðas ìeo-

rinda galîga robeþa. metriskâs progresijas
rinda, piemçram,
1 1 1
1 + + + ... + n + ...
2 4 2
Þ lim Sn = 2
n ®¥
(sk. 142. lpp.)
Diverìenta Rinda, kuras parciâlsummâm Harmoniskâ rinda:
rinda neeksistç galîga robeþa. 1 1 1
1+ + + ... + + ...
2 3 n
Þ nlim
®¥
Sn = ¥
Rindas Rn = an + 1 + an + 2 + ...
atlikums Rinda, ko iegûst, ja dotajâ rindâ svîtro
pirmos n locekïus.
¥
Ja rinda åa n konverìç un tâs summa
n =1
ir S, tad
Rn = S S n
Konver- Ja rinda konverìç, tad tâs vispârîgâ

ìences locekïa robeþa ir nulle, kad n → ∞:
nepiecieða-
mais nosa- lim an = 0
n ®¥
cîjums
Pozitîvu skaitïu rindu konverìences pietiekamie nosacîjumi

(konverìences kritçriji)

¥ ¥
Salîdzinâ- Ja rindâm 1 1
ðanas ¥ ¥ ån × 2 n
(1), å2 n
(2)
kritçrijs åan (1), åbn (2) n =1
Rinda (2) konverìç

n =1
n =1 n =1
0 < an b n , (bezgalîgas dilstoðas

ìeometriskâs progresijas
tad
· rinda (1) konverìç, ja konverìç 1 1
rinda, kurai b1 = ; q = ).
rinda (2); 2 2
· rinda (2) diverìç, ja diverìç rinda (1); 1 1
· abas rindas konverìç vai diverìç, ja Tâ kâ < n , tad
n ×2 n
2
an ì ï
ï
0
lim ¹ í¥ konverìç arî rinda (1).
n ®¥ b ï
ï
n î
¥
Dalambçra ¥
n
Ja skaitïu rindai å an (an > 0) eksistç Rinda å n konverìç, jo
kritçrijs n =1 n =1 2
robeþa a (n + 1) × 2n
a lim n +1 = lim =
lim n +1 = p ,
n ®¥ a
n ®¥ a
n
n ®¥ 2n +1 n
tad n
n +1 1 æ 1ö
· rinda konverìç, ja p < 1; = lim = lim çç1 + ÷÷÷ =
· rinda diverìç, ja p > 1; n ®¥ 2n 2 n ®¥è nø
· ar ðo kritçriju nevar noteikt 1 1
konverìenci, ja p = 1 = (1 + 0) = < 1
2 2
¥ n
¥
æ2n - 1ö÷
Koðî Ja skaitïu rindai åan (an > 0) eksistç Rinda åçç ÷
kritçrijs n =1 n =1 è n ø÷
robeþa diverìç, jo
lim n an = p , æ2n - 1ö÷n 2n - 1
n ®¥ lim n ç = lim =
tad n ®¥ ç è n ÷÷ø n ®¥ n
· rinda konverìç, ja p < 1;
· rinda diverìç, ja p > 1; æ 1ö
= lim çç2 - ÷÷÷ = 2 0 = 2 >1
· ar ðo kritçriju nevar noteikt n ®¥è nø
konverìenci, ja p = 1
¥
¥
1
Integrâlais Ja skaitïu rindai åan ir spçkâ Rinda ån 2 konverìç,
konver- n =1 n =1
ìences jo konverìç neîstais
nevienâdîbas an an + 1 > 0 " n Î ¥
kritçrijs ¥
un an = f(n), kur f(x) ir nepârtraukta 1
un neaugoða funkcija, tad rinda
integrâlis òx
1
2
dx :
konverìç (diverìç), ja konverìç ¥ b
(diverìç) neîstais integrâlis 1 1
¥ ¥
ò x 2 dx = blim
®¥ ò x 2
dx =
1 1
ò f (x )dx vai ò f (x )dx (a > 0) æ 1ö b æ1 ö

1 a = limçç- ÷÷÷ = -limçç - 1÷÷÷ =
b ®¥è x ø 1 b ®¥èb ø
= (0 1) = 1
8.4. Skaitïu rindas 145
Maiòzîmju rindas

¥
(- 1)n -1
Maiòzîmju Rinda, kuras locekïi ir daþâdu zîmju skaitïi. å (2n - 1)!
rinda n =1
¥
Rindas Maiòzîmju rindu 1
absolûtâ ¥
Rinda å(-1) n n
2
n =1
un nosacîtâ åan (1)
konverìç absolûti,
konverìence n =1
jo konverìç rinda
sauc par absolûti konverìentu rindu,
¥ ¥
ja konverìç rinda 1 1
¥
å (-1) n
n2
= ån 2
n =1 n =1
å|a n|
(2)
n =1
Rindu (1) sauc par

nosacîti konverìentu rindu,
ja ðî rinda konverìç, bet diverìç rinda (2).
Alternçjoða a1 a2 + a3 ... + (1)n + 1an + ... 1 1 1

1- + - + ... +
rinda Rinda, kuras locekïu zîme mainâs 2 3 4
no + uz un no uz +, 1
+(- 1)n +1 + ...
bet an > 0 n
Leibnica Ja alternçjoðai rindai ¥

1
kritçrijs
1) lim an = 0 ,
Rinda å(-1) n +1
n
(alternçjo- n ®¥
n =1
ðas rindas 2) a1 > a2 > a3 > ... > an > an + 1 > ..., konverìç, jo
konverìen- 1
ces pietieka- tad rinda konverìç; tâs summa S ir 1) lim = 0;
pozitîvs skaitlis, kas mazâks par
n ®¥ n
mais nosa-
cîjums) rindas pirmo locekli, t.i., 1 1
2) > "nÎ¥
0 < S < a1 n n +1
Var pierâdît, ka
¥
1
å(-1) n
n +1
= ln2
Alternçjoðas Ja alternçjoðas rindas summu S aizstâj ar n =1
rindas parciâlsummu Sn, tad kïûda ir mazâka par Aprçíinot ln2 ar

atlikuma rindas nâkamâ locekïa an + 1 moduli: precizitâti, piemçram,
novçrtçjums lîdz 102, jânosaka
|R | = |S S | < |a
n n| n+1 locekïu skaits n
parciâlsummâ Sn , t.i.,
jâatrisina nevienâdîba
1
|an +1| = (-1)n +2 <10-2
n +1
Þ n > 99 .
Tâtad parciâlsummâ Sn
jâòem 100 locekïi.
Konverìentu rindu îpaðîbas
· Komutatîvâ Ja skaitïu rinda konverìç absolûti, tad, mainot vietâm ðîs rindas
îpaðîba locekïus, iegûst rindu, kas arî konverìç absolûti, un tai ir tâda
pati summa kâ dotajai rindai.
Ja skaitïu rinda konverìç nosacîti (neabsolûti), tad, mainot vietâm
tâs locekïus, var iegût rindu, kas konverìç uz citu summu vai arî
diverìç.
· Asociatîvâ Ja rinda konverìç, tad rinda, ko iegûst, brîvi izraudzîtâ veidâ
îpaðîba grupçjot tâs locekïus, bet nemainot locekïu kârtîbu, arî konverìç
un tai ir tâda pati summa kâ dotajai rindai.
¥
· Distributîvâ Ja rinda åa n konverìç un tâs summa ir S,
îpaðîba n =1
¥
tad konverìç arî rinda åk × a n un tâs summa
n =1
¥ ¥
ir skaitlis kS, t.i., k åan = åk × a n
n =1 n =1
Daþu konverìentu skaitïu rindu summas

¥
1
å n ! = 1 + 1 + 1 + 1 + ... + 1 + ... = e
n =0 1!
3! 2! n!
¥
1
å (-1)n n ! = 1 - 1 + 1 - 1 + ... + (-1)n 1 + ... = 1
n =0 1! 2! 3! n! e
¥
1
å (-1)n +1 n = 1 - 1 + 1 - 1 +... +( -1)n +1 1 +... = ln 2
n =1 2 3 4 n
¥
1 1 1 1 1
å2 n = 1+ + + + ... + n + ... = 2
n =0 2 22 23 2
¥
1 1 1 1 1 2
å (-1) 2
n
n = 1- + 2 - 3 + ... + (-1)n n + ... =
n =0 2 2 2 2 3
¥
å (-1)n +1 2n - 1 = 1 - 13 + 15 - 17 + ... + (- 1)n +1 2n1- 1 + ... = F4

1
n =1
¥
1 1 1 1 1 F2
ån 2 = 1+ 2
+ 2 + 2 + ... + 2 + ... =
n =1 2 3 4 n 6
¥
1 1 1 1 n +1 1 F2
å (-1) n +1
n 2 = 1 - 2 + 2 - 2 + ... +( -1) 2 +... =

n =1 2 3 4 n 12
¥
1 1 1 1 1
å n(n + 1) = + + + ... + + ... = 1
n =1 1× 2 2 × 3 3 × 4 n(n + 1)
¥
1 1 1 1 1 1
å (2n - 1)(2n + 1) = 1 × 3 + 3 × 5 + 5 × 7 + ... + (2n - 1)(2n + 1) + ... = 2
n =1
¥
1 1 1 1 1 3
å(n - 1)(n + 1) = 1 × 3 + 2 × 4 + 3 × 5 + ... + (n - 1)(n + 1) + ... = 4
n =2
147
9. FUNKCIJAS ROBEÞA UN NEPÂRTRAUKTÎBA

9.1. Funkcijas robeþas jçdziens
un ar to saistîtie jautâjumi
Punkta x0 Uε(x0)
ε apkârtne intervâls (x0 ε; x0 + ε)
Universâl- " (lasa katram, visiem) " x Î ¡ ir x 2 + 1 >0

kvantors Simbols norâda, ka visiem kopas
elementiem piemît norâdîtâ îpaðîba.
Eksistences $ (lasa eksistç) $ x Î ¢ , kuram x 2 = 169

kvantors Simbols norâda, ka kopâ eksistç
elements, kuram piemît norâdîtâ
îpaðîba.
$ ! (lasa eksistç tikai viens) $ ! x Î ¡ , kuram (x 2)2 = 0
Simbols norâda, ka tikai vienam kopas
elementam piemît norâdîtâ îpaðîba.
Funkcijas lim f (x ) = A
x ®a
robeþas
definîcija Skaitli A sauc par funkcijas f(x)
(pçc robeþu, kad x → a, ja funkcija ir
Heines) definçta kâdâ punkta a apkârtnç
un katrai argumentu vçrtîbu
virknei
(x1; x2; x3; ...; xn; ...),
kuras robeþa ir skaitlis a,
atbilst funkcijas f(x) vçrtîbu
virkne
(f(x1); f(x2); f(x3); ...; f(xn); ...),
kuras robeþa ir skaitlis A
(skaitlis a var piederçt pie
funkcijas definîcijas apgabala,
bet var arî nepiederçt
definîcijas apgabalam).
148 9. FUNKCIJAS ROBEÞA UN NEPÂRTRAUKTÎBA
Funkcijas Skaitli A sauc par funkcijas f(x)

robeþas robeþu, kad x → a, ja funkcija ir
definîcija definçta kâdâ punkta a apkârtnç
(pçc Koðî) (a var piederçt pie funkcijas
definîcijas apgabala, bet var arî
nepiederçt) un katram pozitîvam
skaitlim ε var atrast tâdu
pozitîvu skaitli δ, ka visâm x vçr-
tîbâm, kurâm
|x a| < δ , (x ≠ a),
|f(x) A| < ε
Definîcijas saîsinâts pieraksts:
lim f (x ) = A ,
x ®a
ja
" A > 0 $ @ > 0 , ka " x , kuriem
|x a| < δ (x ≠ a) ir |f(x) A| < ε
jeb, izmantojot apkârtnes jçdzienu,
" U A (A) $ U @ (a ) , ka
" x Î U @ (a ), (x ¹ a ) Þ f (x ) Î U A (A)
Kreisâs lim f (x ) = A jeb lim f (x ) = A

x ®b x ®b -0
puses x 0 $ @ > 0 ,
ka " x a
robeþa
Funkcija ir definçta intervâlâ
(a; b), a 0 $ @>0,
ka " x > a , kuriem x a < δ, ir

|f(x) A| < ε
Robeþas $ xlim
®x
f (x ) = A , ja
eksistences 0
nosacîjums lim f (x ) = lim f (x ) = A

punktâ x0 x ®x 0 -0 x ®x 0 +0
9.1. Funkcijas robeþas jçdziens un ar to saistîtie jautâjumi 149
Funkcijas lim f (x ) = A, lim f (x ) = A

x ®+¥ x ®-¥
robeþa, kad
x → +∞ Skaitli A sauc par funkcijas robeþu,
vai x → ∞ kad x → +∞, ja funkcija ir defi-
nçta kâdâ intervâlâ (a; +∞) un
katram pozitîvam skaitlim ε var
atrast tâdu skaitli N, ka ar visâm
x vçrtîbâm, kas lielâkas nekâ N,
|f (x) A| < ε
jeb
" U A (A) $ N , ka " x > N Þ
f (x ) Î U A (A)
Analogi definç lim f (x ) = A .
x ®-¥
Bezgalîgi lim f (x ) = +¥, lim f (x ) = -¥

x ®a x ®a
liela
funkcija, Funkciju sauc par bezgalîgi lielu
kad x → a funkciju, kad x → a (jeb funk-
cijas robeþa ir bezgalîba), ja
katram pozitîvam skaitlim M var
atrast tâdu pozitîvu skaitli δ, ka
ar visâm x vçrtîbâm, kurâm
|x a| < δ (x ≠ a),
|f(x)| > M
jeb
" M > 0 $ U @ (a ) , ka " x Î U @ (a ) Þ
| f (x ) | > M
Bezgalîgi Funkciju sauc par bezgalîgi mazu

maza funkciju, ja tâs robeþa ir 0, kad
funkcija, x → a vai x → ∞.
kad x → a Bezgalîgi mazas funkcijas parasti
vai x → ∞ apzîmç ar α(x), β(x), γ(x).
lim =(x ) = 0
x ®a
Sakarîba 1
· Ja lim =(x ) = 0 , tad lim =¥
starp bez- x ®a x ®a =(x )
galîgi mazu
funkciju un · Ja lim f (x ) = ¥ , tad lim 1 = 0
bezgalîgi x ®a x ®a f (x )
lielu
(Ðajâs izteiksmçs a vietâ var bût arî
funkciju
+∞ vai ∞.)
Bezgalîgi Q Divu vai vairâku (galîga skaita) bezgalîgi mazu funkciju summa
mazu ir bezgalîgi maza funkcija:
funkciju ja lima(x ) = 0 un lim b(x ) = 0 , tad
îpaðîbas x ®a x ®a
lima(x ) ± b(x ) = 0
x ®a
R Bezgalîgi mazas funkcijas reizinâjums ar ierobeþotu funkciju

ir bezgalîgi maza funkcija:
ja lima(x ) = 0 un | f (x )| M " x Î U (a ) , tad
x ®a
lima(x ) × f (x ) = 0
x ®a
S Bezgalîgi mazas funkcijas reizinâjums ar konstantu lielumu

ir bezgalîgi maza funkcija:
ja lima(x ) = 0 un C const, tad
x ®a
limC × a(x ) = 0
x ®a
T Divu vai vairâku bezgalîgi mazu funkciju reizinâjums ir bezgalîgi

maza funkcija:
ja lima(x ) = 0 un lim b(x ) = 0 , tad
x ®a x ®a
lima(x ) × b(x ) = 0
x ®a
U Bezgalîgi mazas funkcijas dalîjums ar funkciju, kuras robeþa

nav nulle, ir bezgalîgi maza funkcija:
ja lima(x ) = 0 un lim f (x ) = A ¹ 0 , tad
x ®a x ®a
=(x )
lim =0
x ®a f (x )
P i e z î m e. Ðajâs izteiksmçs a vietâ var bût arî +∞ vai ∞
Sakarîba Skaitlis A ir funkcijas f(x) robeþa, kad x → a (vai x → ∞),

starp tad un tad, ja
funkcijas f(x) A = α(x),
robeþu un kur α(x) bezgalîgi maza funkcija, kad x → a (vai x → ∞).
bezgalîgi
mazu lim f (x ) = A Û f (x ) = A + =(x )
x ®a
funkciju
Bezgalîgi · Bezgalîgi mazas funkcijas α(x) un β(x) sauc par vienâdas kârtas
mazu =(x )
funkciju bezgalîgi mazâm funkcijâm, kad x → a, ja lim =C ¹ 0 ;
x ®a >(x )
salîdzi- lieto apzîmçjumu:
nâðana =(x ) = O ( >(x )) , x → a
· Bezgalîgi mazas funkcijas α(x) un β(x) sauc par ekvivalentâm
=(x )
bezgalîgi mazâm funkcijâm, kad x → a, ja lim
x ®a >(x )
=1;
lieto apzîmçjumu:
=(x ) : >(x ) , x → a
9.1. Funkcijas robeþas jçdziens un ar to saistîtie jautâjumi 151
· Bezgalîgi mazu funkciju α(x) sauc par augstâkas kârtas bezgalîgi

=(x )
mazu funkciju nekâ β (x), kad x → a, ja lim = 0;
x ®a >(x )
lieto apzîmçjumu:
=(x ) = o (>(x )) , x → a
Funkciju Ja eksistç robeþas lim f (x ) un lim g(x ) , tad

x ®a x ®a
robeþu
îpaðîbas Q limf (x ) ± g (x ) = lim f (x ) ± limg (x )
x ®a x ®a x ®a
R lim
x ®a
f (x ) × g(x ) = lim
x ®a
f (x ) × limg (x )
x ®a
f (x ) lim f (x )
S lim
x ®a
= x ®a
g(x ) lim g(x )
, limg(x ) ¹ 0
x ®a
x ®a
T limC × f (x ) = C × lim f (x ) (C - const)

x ®a x ®a
U Ja f(x) g(x) " x Î U (a ) , tad lim f (x ) lim g(x )

x ®a x ®a
V Ja f(x) g(x) h(x) " x Î U (a ) un lim f (x ) = lim h(x ) = A ,

x ®a x ®a
tad limg (x ) = A
x ®a
P i e z î m e. Ðajâs izteiksmçs a vietâ var bût arî +∞ vai ∞
f (x ) 0
Nenoteik- Q Ja lim f (x ) = lim g(x ) = 0 , tad lim sauc par nenoteiktîbu ,
x ®a x ®a x ®a g(x ) 0
tîbas
kad x → a
f (x ) ¥
R Ja lim f (x ) = limg(x ) = ¥ , tad lim sauc par nenoteiktîbu ,
x ®a x ®a x ®a g(x ) ¥
kad x → a
S Ja lim f (x ) = 0 un limg (x ) = ¥ , tad limf (x ) × g (x ) sauc par
x ®a x ®a x ®a
nenoteiktîbu 0 ⋅ ∞, kad x → a
T Ja lim f (x ) = +¥ un limg(x ) = +¥ , tad limf (x ) - g(x ) sauc par
x ®a x ®a x ®a
nenoteiktîbu ∞ ∞, kad x → a
U Ja lim f (x ) = 1 un limg(x ) = ¥ , tad limf (x )g (x ) sauc par

x ®a x ®a x ®a
nenoteiktîbu 1∞, kad x → a
V Ja lim f (x ) = 0 un lim g(x ) = 0 , tad lim

x ®a x ®a
x ®a
f (x )g (x ) sauc par
nenoteiktîbu 00, kad x → a
(Ðajâs izteiksmçs a vietâ var bût arî +∞ vai ∞)
Pirmâ sin x tgx arcsinx arctgx

ievçrojamâ lim = 1 Þ lim = 1, lim = 1, lim =1 Þ
x ®0 x x ®0 x x ®0 x x ®0 x
robeþa
ja x → 0, tad x : sin x : tg x : arcsin x : arctg x
Otrâ æ 1 öx 1
ievçrojamâ lim çç1 + ÷÷ = e Þ lim(1 + x )x = e (e = 2,71828...)

x ®¥ è xø x ®0
robeþa;
skaitlis e
mx
Daþu
m
æ kö
lim(1 + kx ) x = e km lim ç1 + ÷÷ = e km
funkciju x ®0 x ®¥ ç
è xø
robeþas,
kuras iegûst ln(1 + x ) loga (1 + x ) 1
no otrâs lim =1 lim =
x ®0 x x ®0 x ln a
ievçrojamâs
robeþas ex - 1 ax - 1
lim =1 lim = ln a
x ®0 x x ®0 x
(1 + x )a - 1 xn
lim =a lim
x ®+¥ e x
=0
x ®0 x
9.2. Funkcijas nepârtrauktîba

Argumenta !x
pieaugums Starpîba starp divâm argumenta
vçrtîbâm x1 un x0:
Dx = x 1 - x 0 Û x1 = x 0 + Dx
Funkcijas Df (x 0 ), Dy
pieaugums
Starpîba starp divâm funkcijas
punktâ x0
vçrtîbâm f(x1) un f(x0):
Df (x 0 ) = f (x 1 ) - f (x 0 ) Û
D f (x 0 ) = f (x 0 + D x ) - f (x 0 )
Funkcijas Df (x ) = f (x + Dx ) - f (x ) f (x) = x 2
pieauguma jeb !f(x) = (x + !x)2 x 2 =
formula
Dy = y(x + Dx ) - y(x ) = x 2 + 2x !x + !x 2 x 2 =
= 2x !x + !x 2
9.2. Funkcijas nepârtrauktîba 153
Nepâr- Funkciju f (x) sauc par nepârtrauktu

traukta punktâ x0, ja
funkcija · f (x) ir definçta punktâ x0
punktâ x0 un
· xlim f (x ) = f (x 0 )
®x0
Ekvivalents apgalvojums: f(x) ir nepâr-

traukta punktâ x0, ja bezgalîgi mazam
argumenta pieaugumam !x punktâ x0
atbilst bezgalîgi mazs funkcijas
pieaugums !f(x0).
Tâtad
lim f (x ) = f (x 0 ) Û lim Df (x 0 ) = 0
x ®x 0 Dx ® 0
Nepâr- Funkcija, kas ir nepârtraukta visos

traukta intervâla punktos.
funkcija
intervâlâ
(a; b)
Pirmâ Punkts x0, ja vienpusçjâs robeþas, kad

veida x → x0 ir galîgas, bet
pârtrau-
kuma
punkts
· punktâ x0 funkcija nav definçta
vai
· lim f (x ) ¹ lim f (x )
x ®x 0 -0 x ®x 0 +0
vai
· lim f (x ) = lim f (x ) ¹ f (x 0 )
x ®x 0 -0 x ®x 0 +0
Otrâ veida Punkts x0, ja vismaz viena no

pârtrauku- vienpusçjâm robeþâm, kad x → x0
ma punkts nav galîga:
· lim f (x ) = ¥ un lim f (x ) = A
x ®x0 +0 x ®x0 -0
vai
· lim f (x ) = A un lim f (x ) = ¥
x ®x0 +0 x ®x 0 -0
vai
lim f (x ) = ¥ un
· x® lim f (x ) = ¥
x +0
0 x ®x 0 -0
P i e z î m e. Ðajâ definîcijâ
simbola ∞ vietâ var bût gan + ∞,
gan ∞
Nepâr- Q Ja f(x) un h(x) ir nepârtrauktas y = ax 2 nepârtr. f.

trauktu funkcijas punktâ x0, tad ðajâ y = bx + c nepârtr. f.
funkciju punktâ ir nepârtrauktas funkcijas ⇒
îpaðîbas
f (x ) ± h (x ); f (x ) × h(x ); y = ax 2 + bx + c
f (x ) nepârtr. f.
h(x ) (ja h(x0) ≠ 0).
R Ja y = f(x) ir nepârtraukta funkcija
y = ex nepârtr. f.
punktâ x0 un tai eksistç inversâ
funkcija x = ϕ (y), tad inversâ ⇒
funkcija ir nepârtraukta x = lny nepârtr. f.
punktâ y0 = f (x0).
S Ja u = g(x) ir nepârtraukta funk- y= u nepârtr. f.
cija punktâ x0 un y = f(u) ir nepâr- 2
traukta funkcija punktâ u0 = g(x0), u = 1 + x nepârtr. f.
tad saliktâ funkcija y = f(g(x)) ir ⇒
nepârtraukta punktâ x0. y = 1 + x2 nepârtr. f.
T Katra elementârâ funkcija ir nepâr-
traukta ðîs funkcijas definîcijas
apgabalâ.
Veierðtrâsa Ja funkcija y = f (x) ir nepârtraukta

teorçma slçgtâ intervâlâ [a; b], tad tâ ir
(par nepâr- ierobeþota funkcija ðajâ intervâlâ un
trauktâm vismaz vienâ intervâla punktâ
funkcijâm) sasniedz savu minimâlo vçrtîbu m,
un vismaz vienâ intervâla punktâ
sasniedz savu maksimâlo vçrtîbu M.
m = f (a), M = f (c)
9.2. Funkcijas nepârtrauktîba 155
Koðî 1. Ja funkcija ir nepârtraukta slçgtâ

teorçmas intervâlâ [a; b] un vienâ no inter-
(par nepâr- vâla galapunktiem funkcijas vçrtîba
trauktâm ir pozitîva, bet otrâ galapunktâ
funkcijâm) negatîva, tad vismaz vienâ intervâla
iekðçjâ punktâ funkcijas vçrtîba ir
nulle.
P i e z î m e. Ðo teorçmu izmanto,
tuvinâti atrisinot vienâdojumu
f (x) = 0, lai atdalîtu ðî vienâdojuma f(a) > 0, f(b) < 0, f(c) = 0
reâlâs saknes.
2. Ja funkcija ir nepârtraukta slçgtâ

intervâlâ [a; b] un intervâla gala-
punktos funkcijas vçrtîbas nav
vienâdas, tad ðajâ intervâlâ funkcija
pieòem jebkuru starpvçrtîbu starp
vçrtîbâm intervâla galos.
f(a) < C < f(b), C = f (c)

156
10. FUNKCIJAS ATVASINÂJUMS, DIFERENCIÂLIS

UN TO LIETOJUMI
10.1. Atvasinâjuma jçdziens un ar to saistîtie jautâjumi
Atvasinâ- dy f (x) = x 2
f ¢(x 0 ), y ¢(x 0 ),
jums dx x = x 0 !f (x) = (x + !x)2 x 2 =
punktâ x0 = 2x ⋅ !x + !x 2
Df (x 0 ) f (x0 + Dx ) - f (x0 )
f ¢(x 0 ) = lim = Dlim 2x D x + D x 2
Dx ® 0 Dx x ®0 Dx f ¢(x ) = lim =
Dx ® 0 Dx
funkcijas pieauguma un argumenta
pieauguma attiecîbas robeþa punktâ = lim (2x + D x ) = 2x
Dx ® 0
x0, kad !x → 0
Funkcijas Atvasinâjuma atraðana.

atvasinâða-
na jeb dife-
rencçðana
Atvasinâ- · Ja x = x(t) ir materiâla punkta koordi- Vienmçrîgi paâtrinâtâ
juma nâta x atkarîbâ no laika taisnvirziena kustîbâ noietais ceïð
fizikâlâ kustîbâ, tad ðîs funkcijas atvasinâjums
at 2
nozîme ir punkta momentânais âtrums s=
(precîzâk âtruma vektora projekcija uz 2
Ox ass), t.i., Kustîbas momentânais
dx âtrums
v = x ¢(t ) jeb v =
dt æat 2 ö¢ a
(Lieto arî apzîmçjumu v = x&(t ) ) v = çç ÷÷÷ = (t 2 )¢ = at
èç 2 ø÷ 2
· Ja v = v(t) ir taisnvirziena kustîbas
âtrums atkarîbâ no laika, tad ðîs funkcijas
atvasinâjums ir kustîbas paâtrinâ-
jums, t.i.,
dv
a = v ¢(t ) jeb a =
dt
· Vispârîgâ nozîmç: ja funkcija, kuras
arguments ir laiks, apraksta kâdu
procesu, tad funkcijas atvasinâjums
ir procesa norises âtrums.
Atvasinâ- f ¢(x 0 ) = k = tg=

juma ìeo- Funkcijas atvasinâjums punktâ x0
metriskâ ir vienâds ar pieskares, kas novilkta
nozîme funkcijas grafikam punktâ (x0; f(x0))
virziena koeficientu.
10.1. Atvasinâjuma jçdziens un ar to saistîtie jautâjumi 157
Grafika y = f (x 0 ) + f ¢(x 0 )(x - x 0 )

pieskares
vienâdo-
jums
Grafika 1
y = f (x 0 ) - × (x - x 0 )
normâles f ¢(x 0 )
vienâdo-
jums Lînijas normâle punktâ M0 ir taisne,
kas iet caur punktu M0 un ir perpen-
dikulâra ðai punktâ novilktai lînijas
pieskarei.
Atvasinâ- Funkcijai eksistç galîgs Funkcijai neeksistç

juma eksis- atvasinâjums punktâ x0, ja atvasinâjums punktâ x0:
tence
1) lim
Df (x 0 )
(diferen- ¹¥,
cçjamîba)
Dx ®0 Dx
2) lim
Df (x 0 ) Df (x 0 )
= Dlim
Dx ®+0 Dx x ®-0 Dx
jeb
f ¢(x 0 + 0) = f ¢(x 0 - 0)
f′(x0) = ∞
Atvasinâ- Ja funkcijai punktâ x0 eksistç
juma eksis- atvasinâjums, tad funkcija ðajâ
tences punktâ ir nepârtraukta.
nepiecieða-
Nepârtrauktîba ir atvasinâjuma
mais nosa-
eksistences nepiecieðams nosacî-
cîjums
jums, bet nav pietiekams nosacî-
jums, t.i., funkcijas pârtraukuma
punktâ atvasinâjums neeksistç, bet f ¢(x 0 + 0) ¹ f ¢(x 0 - 0)
nepârtrauktîba kâdâ punktâ negarantç
atvasinâjuma eksistenci.
x0 pârtraukuma punkts
d 2y
Augstâku 2. kârtas atvasinâjums: f ¢¢(x ) = (f ¢(x ))¢ jeb y ¢¢, y(2),
kârtu atva- dx 2
sinâjumi d 3y
3. kârtas atvasinâjums: f ¢¢¢(x ) = (f ¢¢(x ))¢ jeb y ¢¢¢, y(3) ,
dx 3
..........................
dny
n-tâs kârtas atvasinâjums: f (n ) (x ) = f (n -1) (x )¢ jeb y(n ),
dx n
158 10. FUNKCIJAS ATVASINÂJUMS, DIFERENCIÂLIS UN TO LIETOJUMI
10.2. Diferencçjamu funkciju atvasinâðanas likumi
Nosaukums Apzîmçjums, paskaidrojumi, kârtula

Funkcijas Ja f (x) = x, tad f ¢(x ) = 1 jeb x ¢ = 1
argumenta
atvasinâjums
Konstantas Ja f(x) = C (C const), tad f ¢(x ) = 0 jeb C ¢ = 0
funkcijas
atvasinâjums
Funkciju Ja eksistç atvasinâjumi u′(x) un v′(x), tad
summas, (u(x) ± v(x))′ = u′(x) ± v ′ (x) jeb (u ± v)′ = u′ ± v′
starpîbas
atvasinâjums
reizinâjuma (u(x) ⋅ v(x))′ = u′(x) ⋅ v(x) + u(x) ⋅ v ′(x) jeb (uv)′ = u′v + uv′
atvasinâjums
S e c i n â j u m i: (C ⋅ u)′ = C ⋅ u′
(u ⋅ v ⋅ w)′ = u′ ⋅ v ⋅ w + u ⋅ v ′ ⋅ w + u ⋅ v ⋅ w′
dalîjuma
atvasinâjums æu(x )ö÷ ¢ u ¢(x ) × v(x ) - u(x ) × v ¢(x ) æu ö ¢ u ¢v - uv ¢
ççç ÷÷ = jeb çç ÷÷ = (v(x) ≠ 0)
èv(x )÷ø v 2 (x ) èv ø v2
æ 1 ö¢ v¢ æ 1ö 1
S e c i n â j u m s: ççè ÷÷ø = - 2 Þ çç ÷÷÷ ¢= - 2
v v èx ø x
Saliktas Ja funkcijai u = g(x) eksistç atvasinâjums ux ¢ = g ¢(x ) un funkcijai
funkcijas
atvasinâjums y = f(u) eksistç atvasinâjums yu ¢ = f ¢(u ) , tad saliktâs funkcijas
y = f(g(x)) atvasinâjums:
yx ¢ = (f (g(x )))x ¢ = fu ¢(g(x )) × gx ¢(x ) jeb y x ¢ = y u ¢ × ux ¢
Inversâs Ja funkcijai y = f(x) eksistç inversâ funkcija x = ϕ (y) un

funkcijas punktâ x eksistç atvasinâjums y ′ = f ′(x) ≠ 0, tad inversâs
atvasinâjums funkcijas atvasinâjums
1 1
j¢(y ) = jeb x y ¢ =
f ¢(x ) yx ¢
Paramet- ì
ïx = x (t )
ï
riskâ veidâ í
Ja funkcija y = f (x) ir uzdota parametriskâ veidâ ïy = y (t ) ,
dotas ï
ï
î
funkcijas kur x = x(t) ir monotona funkcija un eksistç atvasinâjumi
atvasinâjums
xt ¢ = x ¢(t ) ¹ 0, yt ¢ = y ¢(t ) , tad funkcijas y = f(x) atvasinâjums
yt ¢
yx ¢ =
xt ¢
10.2. Diferencçjamu funkciju atvasinâðanas likumi 159
Apslçptâ Ja ar vienâdojumu F(x; y) = 0 ir definçta nepârtraukta funkcija

veidâ dotas y = f(x) un eksistç atvasinâjumi F ¢(x ; y ), F ¢(x ; y ) ¹ 0 , tad
x y
funkcijas
atvasinâ- F ¢
funkcijas y = f(x) atvasinâjums yx ¢ = -
x
jums Fy ¢
Funkcijas Ja eksistç atvasinâjumi u′(x) un v′ (x), kur u(x) > 0, tad funkcijas
(u(x))v (x)
v (x ) æ u ¢(x ) ö÷
atvasinâ- y = (u(x))v(x) atvasinâjums y ¢ = (u (x )) ççv ¢(x ) × ln u(x ) + v(x ) × ÷
jums çè u(x ) ÷ø
Augstâku · (C u)(n) = C ⋅ u(n)

kârtu · (u ± v)(n) = u(n) ± v(n)
atva-
sinâðanas · (u × v )(n ) = u (n ) × v + C n1 u (n -1)v ¢ + C n2u (n -2)v (2) + C n3u (n -3)v (3) + ... + u × v (n ) ,
kârtulas n(n - 1)...(n - m + 1)
kur Cnm = (Leibnica formula)
1 × 2 × 3 × ... × m
ì
ïx = x (t )
ï
· Ja funkcija y = f(x) ir uzdota parametriskâ veidâ í , tad
ï
ïy = y(t )
y ¢¢ × x ¢ - y ¢ × x ¢¢ ï
î
¢¢ = tt t 3 t tt
yxx
( x t¢)
Grafiskâ metode atvasinâjuma f ′ (x) grafika konstruçðanai pçc
atvasi- funkcijas f(x) grafika.
nâðana Metodes pamatâ ir atvasinâjuma ìeometriskâ interpretâcija.
Konstrukcijas plâns
1. Uz funkcijas f(x) grafika G(f) atzîmç brîvi izraudzîtus punktus
M1, M2, M3, ..., Mn, kuriem atbilst Ox ass punkti x1, x2, x3, ..., xn.
2. Uz Ox ass atzîmç punktu P(1; 0).
3. Punktos M1, M2, M3, ..., Mn novelk funkcijas grafikam pieskares.
4. Novelk taisnes nogriezni PA1 paralçli punktâ M1 vilktajai pieskarei.
5. No punkta A1 paralçli Ox asij novelk taisnes nogriezi A1N1.
Punkts N1 pieder funkcijas atvasinâjuma f ′(x) grafikam G(f ′).
6. Ðo konstrukciju atkârtojot ar pârçjos funkcijas f(x) grafika
punktos M2, M3, ..., Mn vilktajâm pieskarçm, iegûst atvasinâjuma
grafika punktus N2, N3, ..., Nn.
P i e z î m e.
Lai konstruçtu pieskari
funkcijas grafika punktâ Mi ,
ðajâ punktâ vispirms novelk
grafika normâli. To iegûst
ar taisnstûrveida spogulîða
palîdzîbu, ko pieliek punktâ
Mi perpendikulâri zîmçju-
ma plaknei un pagrieþ tâ,
lai grafiks atspoguïotos bez
lauzuma; tad spogulis ir
vçrsts pa grafika normâli
punktâ Mi . Pieskare ðajâ
punktâ ir normâlei
perpendikulâra taisne.
10.3. Atvasinâðanas formulas
Nosaukums Vienkârða funkcija Salikta funkcija

y = f(x), y ′ = f ′ (x) y = f(u), kur u = u(x)
yx ¢ = fu ¢(u ) × u x ¢(x )
Pakâpes (x α )′ = αx α1 (u = )x ¢ = =u = -1 × ux ¢
funkcijas
atvasinâjums
Eksponent- (ax)′ = ax lna (a u )x ¢ = a u lna × ux ¢

funkcijas
atvasinâjums (ex)′ = ex (eu )x ¢ = eu × ux ¢
Logaritmiskâs 1 1
(ln x )¢ = (lnu )x ¢ = × ux ¢
funkcijas x u
atvasinâjums
1 1
(loga x )¢ = (loga u )x ¢ = × ux ¢
x ln a u lna
Trigonometrisko (sinx)′ = cosx (sinu )x ¢ = cosu × ux ¢
funkciju
atvasinâjumi (cosx)′ = sinx (cosu )x ¢ = -sinu × ux ¢
1 1
(tgx )¢ = (tgu )x ¢ = × ux ¢
cos 2 x cos2 u
1 1
(ctgx )¢ = - (ctgu )x ¢ = - × ux ¢
sin 2 x sin2 u
Ciklometrisko 1 1
funkciju (arcsin x )¢ = (arcsinu )x ¢ = × ux ¢
1-x2 1 - u2
atvasinâjumi
1 1
(arccos x )¢ = -
2
(arccosu )x ¢ = - × ux ¢
1-x 1 - u2
1 1
(arctgx )¢ = (arctgu )x ¢ = × ux ¢
1+x 2
1 + u2
1 1
(arcctgx )¢ = - (arcctgu )x ¢ = - × ux ¢
1 + x2 1 + u2
Hiperbolisko (shx)′ = chx (shu )x ¢ = chu × ux ¢

funkciju
atvasinâjumi (chx)′ = shx (chu )x ¢ = shu × ux ¢
1 1
(thx )¢ = (thu )x ¢ = × ux ¢
ch 2x ch2u
1 1
(chtx )¢ = - (cthu )x ¢ = - × ux
sh 2x sh2u
10.4. Funkcijas diferenciâlis 161
10.4. Funkcijas diferenciâlis

Funkcijas dy = y ′ ⋅ dx = f ′ (x)dx
y = f(x) Ja funkcijai y = f(x) eksistç atvasi- Ja f(x) = x 2 , tad
diferen- nâjums f ′ (x0), tad funkcijas pieaugumu Δf(x) = 2x ⋅ Δx + Δx 2 ,
ciâlis
Df (x0 ) = f (x 0 + Dx ) - f (x 0 ) kur Δx2 = o(2x ⋅ Δx), kad
var izteikt ðâdi: Δx → 0, bet 2x = f ′ (x)
Df (x 0 ) = f ¢(x 0 ) × Dx + = × Dx , Tâtad df (x) = 2x ⋅ Δx
kur α bezgalîgi mazs lielums, kad jeb df(x) = 2x ⋅ dx
Dx ® 0 .
Izteiksme f ′(x0) ⋅ Δx ir funkcijas y = cosx ⇒ dy = d(cosx),
pieauguma galvenâ daïa, bet α ⋅ Δx ir dy = (cosx)′dx =
augstâkas kârtas bezgalîgi mazs lielums = sinx ⋅ dx
nekâ galvenâ daïa, kad Dx ® 0 .
Par funkcijas diferenciâli sauc
funkcijas pieauguma galveno daïu, y = 2x ⇒ dy = d(2x),
kas ir lineâra attiecîbâ pret dy = (2x)′dx =
argumenta pieaugumu Δx ; = 2x ⋅ ln2 ⋅ dx
apzîmç: df(x), dy
Tâtad y = 1+x Þ
df(x0) = f ′(x0)Δx, dy = y′Δx
Diferenciâïa pierakstâ Δx vietâ parasti
dy = 1 + x ¢dx =
lieto apzîmçjumu dx, ko sauc par
argumenta diferenciâli. Tâtad dx
=
2 1+x
df(x0) = f ′ (x0)dx, dy = y ′dx ⇒
df (x 0 ) dy
f ¢(x 0 ) = , y¢ =
dx dx
P i e z î m e: Δx = dx, bet Δy ≈ dy
Diferen- Funkcijas diferenciâlis df(x0) ir

ciâïa ìeo- vienâds ar funkcijas grafikam
metriskâ punktâ M0(x0; f(x0)) novilktâs
nozîme pieskares punkta ordinâtas
pieaugumu, ja ðî punkta abscisa x0
ir izmainîta (palielinâta vai samazinâta)
par lielumu Δx.
Ieliektai funkcijai df(x0) < Δf (x0),
izliektai funkcijai df(x0) > Δf (x0)
Diferen- · d(u ± v) = du ± dv d(sinx + cosx) =
ciâïa = (sinx + cosx)′dx =
îpaðîbas · d(uv) = vdu + udv = (cosx sinx)dx =
æ u ö v du - u dv = cosx dx sinx dx =
· d ççè ÷÷ø = = d(sinx) + d(cosx)
v v2
· d(Cu) = C du (C const)
Diferen- Diferenciâïa forma (izteiksme) y = sinx,

ciâïa ir invarianta, t.i., nav atkarîga no tâ, dy = (sinx)′dx =
formas vai funkcijas arguments ir neatkarîgs = cosx ⋅ dx
invariance mainîgs lielums vai arî tas ir kâda cita
mainîga lieluma funkcija. Ja y = sinu, kur
Vienkârðai funkcijai y = f (x) diferenciâïa u = x , tad
izteiksme: dy = sin x ¢ × dx =
dy = fx¢ (x )dx
Arî saliktai funkcijai y = f(u), kur u = u(x), = cos x × x ¢ × dx =
ir analoga diferenciâïa izteiksme: = cosu ⋅ du
dy = fu¢ (u )du
Diferen- · Funkcijas pieauguma tuvinâta Ja f (x ) = x ,

ciâïa aprçíinâðana x0 = 4, Δx = 0,2, tad
lietojumi Δf(x0) = f(x0 + Δx) f(x0) ≈ Δf(x0) ≈ df(x0) =
≈ df(x0) = f ′ (x0)Δx, 1
= f ¢(x 0 ) × Dx = × Dx =
ja Δx modulis ir pietiekami mazs skaitlis. 2 x
1
= × 0,2 = 0,05
2 4
· Funkcijas vçrtîbas tuvinâta 17 » ?

aprçíinâðana 17 = 16 + 1, f (x ) = x
f (x0 + Δx) = f (x0) + Δf(x0) ≈
x0 = 16, Δx = 1, f (x0) = 4
≈ f (x0) + df (x0) =
1
= f (x0) + f ′(x0)Δx, df (x 0 ) = × 1 = 0,125
ja Δx modulis ir pietiekami mazs skaitlis. 2 16
17 » 4 + 0,125 = 4,125
Augstâku Nosacîjumi: y = f(x)

kârtu 1) nav salikta funkcija,
diferenciâïi 2) eksistç atvasinâjumi
f ′ (x), f ′′(x), f (3)(x), ..., f (n)(x) y = sinx
2. kârtas diferenciâlis: y′ = cosx, y′′ = sinx,
d 2 y = d (dy) = d(f ′(x)dx) = f′′(x)dx 2 ⇒ d 2 y = sinx ⋅ dx 2
d 2y
f ¢¢(x ) = 1
dx 2 y = lnx, y ¢ =
3. kârtas diferenciâlis: x
d 3y = d(d 2 y) = d(f ′′(x)dx 2 ) =
1 2
y ¢¢ = - , y (3) = 3
d 3y
(3) x2 x
= f (3)(x)dx 3 ⇒ f (x ) = 3
dx
2
n-tâs kârtas diferenciâlis: d 3y = dx 3
x3
d ny = d (d n 1y) = d (f (n 1)(x)dx n 1) =
d ny
= f (n)(x)dx n ⇒ f (x ) =
(n )
dx n
10.5. Teorçmas par diferencçjamâm funkcijâm 163
10.5. Teorçmas par diferencçjamâm funkcijâm

Fermâ Ja
teorçma 1) punkts c ir intervâla [a; b]
iekðçjais punkts,
2) funkcijai f(x) punktâ c ir
vislielâkâ vçrtîba vai arî
vismazâkâ vçrtîba ðajâ intervâlâ,
3) eksistç atvasinâjums f ′(c),
tad
f ′ (c) = 0 f ′ (c) = 0
Rolla Ja
teorçma 1) f(x) ir nepârtraukta funkcija
slçgtâ intervâlâ [a; b],
2) eksistç atvasinâjums f ′ (x) visos
intervâla (a; b) punktos,
3) f(a) = f (b),
tad intervâlâ (a; b) eksistç vismaz viens
punkts c, kurâ
f ′ (c) = 0 f ′(c1) = 0, f ′(c2) = 0
Lagranþa Ja
teorçma 1) f(x) ir nepârtraukta funkcija slçgtâ
intervâlâ [a; b],
2) eksistç atvasinâjums f ′ (x) visos
intervâla (a; b) punktos,
tad intervâlâ (a; b) eksistç vismaz viens
punkts c, kurâ
f (b ) - f (a )
f ¢(c ) =
b -a
Lagranþa f(b) f(a) = f ′(c)(b a)

galîgo Ja a = x, b = x + Δx,
pieaugumu tad b a = Δx, f(b) f(a) = f(x + Δx) f(x) = Δf(x) ⇒
formula Δf(x) = f ′ (c) ⋅ Δx, kur c ä (x; x + Δx)
Koðî Ja
teorçma 1) f (x) un g(x) ir nepârtrauktas funkcijas slçgtâ intervâlâ [a; b],
2) eksistç atvasinâjumi f ′ (x) un g ′ (x) intervâlâ (a; b),
3) visos intervâla punktos g′(x) ≠ 0,
tad intervâlâ (a; b) eksistç vismaz viens punkts c, kurâ
f ¢(c ) f (b ) - f (a )
=
g ¢(c ) g (b ) - g(a )
Lopitâla Ja e x -e -x æ0ö
teorçma 1) funkcijâm f(x) un g(x) eksistç lim =ç ÷=
(kârtula) atvasinâjums kâdâ punkta a apkârtnç
x ®0 ln(1 + x ) çè 0 ø÷
(izòemot varbût paðu punktu a),
(e x - e -x )¢
2) visos ðîs apkârtnes punktos g′(x) ≠ 0, = lim =
x ® 0 ln(1 + x ) ¢
3) lim f (x ) = 0, lim g(x ) = 0
x ®a x ®a
vai e x + e -x 1+1
= lim = =2
lim f (x ) = ¥, lim g(x ) = ¥ , x ®0 1 1
x ®a x ®a
1+x
f ¢(x )
4) eksistç robeþa lim ,
x ®a g ¢(x )
tad
f (x ) f ¢(x )
lim = lim
x ®a g(x ) x ®a g ¢(x )
Teilora Ja funkcijai f(x) kâdâ punkta x0 apkârtnç (ieskaitot paðu ðo punktu)

formula eksistç atvasinâjumi f ′(x), f ′′, ..., f (n)(x), tad visiem x no ðîs apkârtnes
f ¢(x 0 ) f ¢¢(x 0 ) f (n )(x 0 )
f (x ) = f (x 0 ) + (x -x 0 ) + (x -x 0 ) 2 +... + (x -x 0 ) n + Rn ( x) ,
1! 2! n!
kur Rn(x) Teilora formulas atlikuma loceklis;
f (n +1) (c )
Rn (x ) = (x - x 0 )n +1 , c ä (x0; x)
(n + 1)!
(atlikuma loceklis Lagranþa formâ);
Rn(x) = o((x x0)n), kad x → x0
(atlikuma loceklis Peano formâ).
Teilora 1 1 1 1 1
formulas Df (x 0 ) = df (x 0 ) + d 2 f (x 0 ) + d 3 f (x 0 ) + ... + d n f (x 0 ) + d n +1 f (c)
1! 2! 3! n! (n + 1)!
diferen-
ciâïu (c ä (x0; x0 + Δx))
forma
Funkcijas f ¢(x 0 ) f ¢¢(x 0 ) f (n )(x 0 )

Pn (x ) = f (x 0 ) + (x -x 0 ) + (x -x 0 ) 2 + ... + (x - x 0 ) n
f(x) 1! 2! n!
Teilora
polinoms
Maklorena f ¢(0) f ¢¢(0) 2 f (n )(0) n

formula f (x ) = f (0) + x + x + ... + x + Rn (x ) ,
1! 2! n!
(Teilora
formula, f (n +1) (c ) n +1
ja x0 = 0) R n (x ) = x , c Î (0; x )
(n + 1)!
10.6. Atvasinâjumu lietojumi funkcijas pçtîðanâ 165
Daþu elementâro funkciju izvirzîjumi

pçc Maklorena formulas
x x2 x3 xn
ex = 1 + + + + ... + + Rn (x )
1! 2! 3! n!
x3 x5 x7 x 2n +1
sinx = x - + - + ... + (- 1)n + Rn (x )
3! 5! 7 ! (2n + 1)!
x2 x4 x6 x 2n
cosx = 1 - + - + ... + (-1)n + Rn (x )
2! 4 ! 6! (2n)!
x2 x3 x5 xn
ln(1 + x) = x - + - + ... + (- 1)n -1 + Rn (x )
2 3 5 n
x3 x5 x 2n +1
arctgx = x - + - ... + (- 1)n + Rn (x )
3 5 2n + 1
= =(= - 1) =(= - 1)(= - 2)...(= - n + 1)
(1 + x )= = 1 + x+ x 2 + ... + x n + Rn (x )
1! 2! n!
10.6. Atvasinâjumu lietojumi funkcijas pçtîðanâ
Funkcijas Ja funkcijai f(x) intervâlâ (a; b) eksistç

monoto- atvasinâjums un visos intervâla punktos
nitâtes f ′ (x) > 0, tad funkcija ðajâ intervâlâ ir
pçtîðana augoða, bet, ja f ′ (x) < 0, tad dilstoða.
Lai noteiktu funkcijas augðanas

intervâlus, jâatrisina nevienâdîba f ′ (x) > 0.
Lai noteiktu funkcijas dilðanas intervâlus, f ′ (x) > 0

jâatrisina nevienâdîba f ′ (x) < 0.
f ′ (x) < 0
Funkcijas Punkts x0, ja ðim punktam

lokâlâ eksistç tâda apkârtne, ka
maksimuma visiem ðîs apkârtnes
punkts; punktiem x ≠ x0 ir
lokâlais f(x) < f(x0)
maksimums fmax(x0)
Funkcijas Punkts x0, ja ðim punktam

lokâlâ eksistç tâda apkârtne, ka
minimuma visiem ðîs apkârtnes
punkts; punktiem x ≠ x0 ir
lokâlais f(x) > f(x0)
minimums fmin(x0)
Ekstrçmu Funkcijas lokâlâ maksimuma punkti un lokâlâ minimuma

punkti punkti
Ekstrçma Ja x0 ir funkcijas f (x) ekstrçma punkts, tad

eksistences
· f ′ (x0) = 0 (x0 stacionârs punkts)
nepiecieða-
mie nosa- vai
cîjumi · f ′ (x0) neeksistç.
Kritiskie Punkti, kuros atvasi- f(x) = x3 6x2 + 9x

punkti nâjums vienâds f′ (x) = 3x2 12x + 9
ar nulli vai neeksistç. f′ (x) = 0 ⇒ 3x2 12x + 9 = 0,
Kritiskajâ punktâ funkcijai x 2 4x + 3 = 0,
ir iespçjams ekstrçms. x1 = 1, x2 = 3 funkcijas kritiskie
(stacionârie) punkti
Ekstrçma Ja x0 ir funkcijas vienîgais kritiskais punkts kâdâ ðî punkta apkârtnç
eksistences (intervâlâ (a; b)), kurâ funkcijai eksistç atvasinâjums, un
pietiekamie · f ′(x) > 0 intervâlâ (a; x0), bet f ′(x) < 0 intervâlâ (x0; b),
nosacîjumi tad x0 ir funkcijas lokâlâ maksimuma punkts;
· f ′(x) < 0 intervâlâ (a; x0), bet f ′ (x) > 0 intervâlâ (x0; b),
tad x0 ir funkcijas lokâlâ minimuma punkts.
Izliekta Lînija, kas atrodas zem jebkuras
lînija pieskares, kura novilkta ðajâ
(funkcijas intervâlâ.
grafiks)
intervâlâ Ja funkcijai f(x) intervâlâ
(a; b) (a; b) eksistç 2. kârtas atvasinâjums
un visos intervâla punktos
f ′′(x) < 0, tad funkcijas grafiks ðajâ
intervâlâ ir izliekts.
f ′ ′(x0) < 0
Ieliekta Lînija, kas atrodas virs jebkuras

lînija pieskares, kura novilkta ðajâ
(funkcijas intervâlâ.
grafiks) Ja funkcijaif(x) intervâlâ (a; b) eksistç
intervâlâ 2. kârtas atvasinâjums un visos intervâla
(a; b) punktos f ′′(x) > 0, tad funkcijas
grafiks ðajâ intervâlâ ir ieliekts.
f ′ ′(x0) > 0
Grafika Punkts, kurð atdala lînijas izliekto

pârliekuma daïu no ieliektâs daïas.
punkts Pârliekuma punktâ 2. kârtas atvasi-
nâjums ir vienâds ar nulli vai neeksistç,
un ðajâ punktâ f ′ ′(x) maina zîmi no
+ uz vai arî no uz +.
f ′ ′(x0) = 0
Funkcijas Ja funkcijai eksistç nepârtraukts

ekstrçmu 2. kârtas atvasinâjums kâdâ punkta
noteikðana, x0 apkârtnç (ieskaitot paðu ðo punktu),
izmantojot turklât f ′ (x0) = 0, tad
2. kârtas · x0 ir funkcijas maksimuma
atvasinâ- punkts, ja f ′ ′(x0) < 0,
jumu · x0 ir funkcijas minimuma f ′ (x0) = 0, f ′ ′(x0) < 0
punkts, ja f ′ ′(x0) > 0
f ′ (x0) = 0, f ′ ′(x0) > 0
Augstâku Ja f (x) = x 4
kârtu atva- f ¢(x 0 ) = f ¢¢(x 0 ) = ... = f (n -1)(x 0 ) = 0 , f ′ (x) = 4x 3 , f ′ ′(x) = 12x 2 ,
sinâjumu f (3)(x) = 24x, f (4)(x) = 24,
f (n ) (x 0 ) ¹ 0 un
lietojumi
· n nepâra skaitlis, tad x0 ir f ′ (0) = f ′ ′(0) = f (3)(0) = 0,
ekstrçmu
un pârlie- pârliekuma punkta abscisa; f (4)(0) = 24 > 0
kuma Tâ kâ n = 4 ir pâra skaitlis,
· n pâra skaitlis un f (n)(x0) < 0,
punktu tad x0 = 0 ir funkcijas
tad x0 ir maksimuma punkts;
noteik- f (x) = x 4
ðanai · n pâra skaitlis un f (n)(x0) > 0, minimuma punkts un
tad x0 ir minimuma punkts. fmin(0) = 0
Funkcijas Ja funkcija ir nepârtraukta slçgtâ

lielâkâ un intervâlâ [a; b], tad vismaz vienâ ðî
mazâkâ intervâla punktâ tâ pieòem savu lielâko
vçrtîba (maksimâlo) vçrtîbu no ðî intervâla
slçgtâ un vismaz vienâ intervâla punktâ
intervâlâ pieòem mazâko (minimâlo) vçrtîbu.
Maksimâlâ vçrtîba var bût kâdâ no
funkcijas lokâlâ maksimuma punktiem
vai arî kâdâ no slçgtâ intervâla
galapunktiem.
Minimâlâ vçrtîba var bût kâdâ no
lokâlâ minimuma punktiem vai arî x ä [a; b]
kâdâ no intervâla galapunktiem. max f(x) = f(a),
min f (x) = f(x0)
Funkcijas Ja nepârtraukta funkcija ir definçta

lielâkâ un (vai aplûkota) vaïçjâ intervâlâ (a; b),
mazâkâ tad ir iespçjams, ka ðajâ intervâlâ
vçrtîba funkcijai neeksistç maksimâlâ vai
vaïçjâ (un) minimâlâ vçrtîba.
intervâlâ
x ä (∞; +∞)
max f(x), min f (x)
neeksistç
Ja vaïçjâ intervâlâ funkcijai ir tikai
viens vienîgs ekstrçma punkts lokâlâ
maksimuma punkts, tad ðajâ punktâ
funkcijai ir maksimâlâ vçrtîba
aplûkotajâ intervâlâ.
Ja vaïçjâ intervâlâ funkcijai ir tikai
viens vienîgs ekstrçma punkts lokâlâ
minimuma punkts, tad ðajâ punktâ
funkcijai ir minimâlâ vçrtîba
aplûkotajâ intervâlâ.
x ä (0; π)
æF ö
min f (x ) = f çç ÷÷ = 1 ,
è2ø
max f(x) neeksistç
Funkcijas Ox asij paralçla taisne y = b, ja

grafika lim f (x ) = b
horizontâlâ x ®¥
asimptota
Funkcijas grafikam var bût ne vairâk
kâ divas horizontâlâs asimptotas
(kad x ® +¥ un kad x ® -¥ ) lim f (x ) = b
x ®+¥
Funkcijas Oy asij paralçla taisne x = a, ja

grafika lim f (x ) = ¥
vertikâlâ x ®a
asimptota
Funkcijas grafikam var bût bezgalîgi
daudz vertikâlâs asimptotas
(piemçram, funkcijâm y = tgx, y = ctgx)
lim f (x ) = +¥,
x ®a -0
lim f (x ) = -¥
x ®a + 0
Funkcijas Taisne
grafika y = kx + b,
slîpâ kur
asimptota
f (x )
k = lim un b = lim ( f (x ) -kx )
x ®¥ x x ®¥
Funkcijas grafikam var bût ne vairâk kâ

divas slîpâs asimptotas (kad x ® +¥
un kad x ® -¥ )
Funkcijas f(x) pçtîðanas vispârîgâ shçma
1. Atrod funkcijas definîcijas apgabalu D(f ).

2. Noskaidro, vai f(x) ir pâra (nepâra) funkcija.
3. Noskaidro, vai f(x) ir periodiska funkcija; ja ir, atrod tâs periodu.
4. Atrod grafika krustpunktus ar Ox asi, atrisinot vienâdojumu f (x) = 0, un nosaka,
kâdos intervâlos funkcija ir pozitîva un kâdos negatîva.
Atrod grafika krustpunktu ar Oy asi (0; f (0)).
5. Atrod f ′(x).
Atrisinot nevienâdîbas f ′(x) > 0 un f ′(x) < 0, nosaka funkcijas monotonitâtes
intervâlus.
Atrisinot vienâdojumu f ′(x) = 0 un nosakot D(f ′), atrod kritiskos punktus un
aprçíina lokâlo ekstrçmu koordinâtas.
6. Atrod f ′′(x).
Atrisinot nevienâdîbas f ′′(x) < 0 un f ′′(x) > 0, nosaka grafika izliekuma
(ieliekuma) intervâlus un aprçíina grafika pârliekuma punktu koordinâtas.
7. Atrod grafika asimptotu vienâdojumus un konstruç asimptotas.
8. Izmantojot pçtîjuma rezultâtus, konstruç funkcijas grafiku.
170
11. VIENA ARGUMENTA FUNKCIJU INTEGRÂLRÇÍINI

11.1. Nenoteiktais integrâlis. Nenoteiktâ integrâïa
pamatîpaðîbas

Funkcijas f (x) F(x) Ja f(x) = x 2 , tad
primitîvâ Intervâlâ (a; b) diferencçjama funkcija 1 3
funkcija F(x) ir funkcijas f(x) primitîvâ funkcija, F (x ) = x , jo
ja visiem x ä (a; b) 3
F′(x) = f (x) æ 1 3 ÷ö 1
ç x ÷ ¢ = × 3x 2 = x 2
Tâtad çè 3 ÷ø 3
d (F(x)) = f (x)dx
" x Î (-¥; +¥)
Primitîvâs Ja funkcija f(x) ir nepârtraukta kâdâ

funkcijas F(x) intervâlâ, tad ðajâ intervâlâ tai eksistç
eksistence primitîvâ funkcija
Primitîvo Ja F(x) un G(x) ir funkcijas f(x) primitî- Ja, piemçram,

funkciju vâs funkcijas, tad tâs atðíiras tikai par 1 3
pamatîpaðîba konstantu saskaitâmo, t. i., F (x ) = x + 7 un
3
F(x) = G(x) + C
1 3
G (x ) = x +2,
3
tad
F′(x) = G′(x) = x 2 = f(x)
Ðeit
F(x) = G(x) + 5, t. i.,
C =5
Primitîvo F(x) + C , 1 3
x + C ir funkcijas
funkciju kur C patvaïîga konstante 3
kopa f(x) = x 2 primitîvo
funkciju kopa
Funkcijas f (x) ò f (x )dx = F(x ) +C , ò x 3dx =

x4
+C
nenoteiktais 4
integrâlis kur F ′(x) = f(x)
Par funkcijas f(x) nenoteikto
integrâli sauc ðîs funkcijas
ò sin xdx = - cos x + C
primitîvo funkciju kopu F(x) + C dx
f(x) zemintegrâïa funkcija ò x
= ln | x | + C
f(x)dx zemintegrâïa izteiksme
C integrâcijas konstante
11.1. Nenoteiktais integrâlis. Nenoteiktâ integrâïa pamatîpaðîbas 171
Funkcijas Primitîvo funkciju kopas atraðana, dx

integrçðana izmantojot nenoteiktâ integrâïa ò x
= 2 x + C , jo
îpaðîbas un integrçðanas formulas.
Integrçðana un atvasinâðana ir divas 2 x + C ¢ =
savstarpçji apgrieztas darbîbas, tâpçc 1
integrçðanas rezultâta pareizîbu var 1 -1 1
= 2× x2 =
pârbaudît atvasinot. 2 x
Nenoteiktâ integrâïa galvenâs îpaðîbas
Nenoteiktâ
integrâïa ò f (x )dx ¢ = f (x ) , (ò tgxdx ) ¢ = tgx
atvasinâjums kur f(x) zemintegrâïa funkcija
Nenoteiktâ
integrâïa d ò f (x )dx = f (x )dx , d (ò sin xdx ) = sin xdx
diferenciâlis kur f(x)dx zemintegrâïa izteiksme
Atvasinâjuma ò F ¢(x )dx = F(x ) +C ò sin x ¢dx = sin x + C

integrâlis
Integrâlis no ò dF(x ) = F(x ) +C ò d(ln x ) = ln x + C

funkcijas
diferenciâïa
Integrâlis no
Af(x), kur ò Af (x )dx = Aò f (x )dx ò 10xdx = 10ò xdx =
A const
x2
= 10 × + C = 5x 2 + C
2
Funkciju
summas,
ò f (x )± g(x )dx = ò (2x + 4)dx =
starpîbas
integrâlis = ò f (x )dx ± ò g(x )dx = ò 2xdx + ò 4dx =
= x 2 + 4x + C
Linearitâtes
îpaðîba ò Af (x ) ± Bg(x )dx =
= Aò f (x )dx ± B ò g(x )dx ,
kur A, B const
P i e z î m e. Îpaðîba spçkâ jebkuram
galîgam saskaitâmo skaitam.
172 11. VIENA ARGUMENTA FUNKCIJU INTEGRÂLRÇÍINI
11.2. Pamatintegrâïu tabula
Pakâpes funkcijas Eksponentfunkcijas

x n +1
ò x dx = n + 1 + C
n
(n ¹ - 1) ò e dx = e
x x
+C
dx 1 ax
òx 2
= - +C
x
ò a dx = ln a + C
x
dx
ò x
= ln | x | + C
Trigonometriskâs funkcijas Hiperboliskâs funkcijas
ò sin xdx = - cos x + C ò shxdx = chx + C

ò cos xdx = sin x + C ò chxdx = shx + C
ò tgxdx = - ln | cos x | + C ò thxdx = ln chx + C
ò ctgxdx = ln | sin x | + C ò cthxdx = ln | shx | + C
dx dx
ò cos 2
x
= tgx + C ò ch x = thx + C
2
dx dx
ò sin 2
x
= -ctgx + C ò sh x = - cthx + C
2
Daïveida racionâlâs funkcijas Iracionâlâs funkcijas

dx 1 x dx x
òx 2
+a 2
= arctg + C
a a
ò a -x
2 2
= arcsin + C
a
dx 1 a +x dx
òa 2
-x 2
=
2a
ln
a -x
+C ò 2
x +a
= ln x + x 2 + a + C
11.3. Integrçðanas pamatmetodes

Substitûcijas ésubstitûcija ù
metode ê ú
ê ú
(pâreja uz ò f (g(x )) × g ¢(x )dx = êt = g(x) ú =
ê ú ò f (t )dt = F (t ) + C =
jaunu mainîgo) ê ú
êëdt = g ¢(x )dx úû
= F (g (x )) +C
jeb ò f (g(x )) × g ¢(x )dx = ò f ( g(x)) d(g(x )) = F( g (x ) ) + C

(t. i., reizinâtâja paneðana aiz diferenciâïa zîmes)
11.3. Integrçðanas pamatmetodes 173
ésubstitûcija ù
ê ú
ê ú
R ò f (x )dx = êx = j(t ), kur j ¢(t ) ¹ 0ú =
ê ú
êdx = j ¢(t )dt ú
êë ûú
= ò f (j(t ))j¢(t )dt = F (t ) +C ,

kur F funkcijas f(ϕ(t)) ⋅ ϕ′(t) primitîvâ funkcija, bet
t jâizsaka ar x no funkcijas x = ϕ(t) inversâs
funkcijas.
Daþas bieþâk
izmantojamas
· Ja ò f (x )dx = F (x ) + C , tad
sakarîbas 1
ò f (ax + b )dx =
a
F (ax + b ) +C , a ≠ 0
1 2
· ò f (x )× f ¢(x )dx = 2 f (x ) +C
f ¢(x )
· ò f (x )
dx = ln | f (x )| +C
f ¢(x ) 1
· ò 2
f (x )
dx =-
f (x )
+C
f ¢(x )
· ò f (x )
dx = 2 f (x ) +C
Parciâlâ ò u(x )× v ¢(x )dx = u(x )× v(x )- ò v(x )× u ¢(x )dx

integrçðana
jeb
ò u(x )dv(x ) = u(x ) × v(x ) - ò v(x )du(x )

(u(x), v(x) diferencçjamas funkcijas)
Parciâlâs Parciâlâs integrçðanas formulu

integrçðanas
lietojumi
ò u × v ¢dx = u × v - ò v × u ¢dx jeb ò u dv = uv - ò v du
izmanto (vienu vai vairâkas reizes), integrçjot funkcijas,
kurâs ietilpst logaritmi, inversâs trigonometriskâs, inversâs
hiperboliskâs, eksponentfunkcijas, trigonometriskâs funkcijas
saistîbâ ar pakâpes funkcijâm vai polinomiem P(x).
Bûtiski svarîga ir pareizu reizinâtâju u un dv izvçle;
integrâlim ò v du (jeb ò v u ¢dx ) jâbût vienkârðâkam nekâ

dotajam integrâlim; par dv (jeb v ′ dx ) izvçlas to zemintegrâïa
izteiksmes daïu, no kuras ar integrçðanu var atrast funkciju v .
(sk. 174. lpp.)
Parciâli integrç, piemçram, ðâdas funkcijas.
Zemintegrâïa funkcija Apzîmçjumi Piemçri

éx = u; du = dx ù
ê ú
e α x x m , x m sinbx xm = u ò xe 2x dx = ê x 1
êdv = e dx ; v = e ú
2 2 x
ú=
(α > 0, m > 0, m ä N) êë 2 úû
u. tml.
x 1
= e 2x -
2 2
ò e2xdx =
x 1
= e 2x - e 2x + C
2 4
éx 2 = u; du = 2xdx ù
αx
P(x)e , P(x) ⋅ sinbx P(x) = u ò x sin xdx = êê
2 ú=
ú
êëdv = sin xdx ; v = - cos x úû
(α > 0)
u. tml.
= -x 2 cos x + 2 ò x × cos xdx =
éu = x ; du = dx ù
= êê ú=
ú
dv = cos xdx ; v = sin x
ëê ûú

= -x 2 × cos x + 2 x × sin x - ò sin xdx =
= -x 2 × cos x + 2(x sin x + cos x ) + C
òx
2
P(x) ⋅ ln αx, P(x) ⋅ arctgx P(x)dx = dv ln xdx =
u. tml.
é 1 ù
êu = ln x ; du = dx ú
ê x ú
=ê 3ú
=
ê 2 x ú
ò
2
ê x dx = dv; v = x dx = ú
êë 3 úû
x3 1 x3
= × ln x - ò × dx =
3 x 3
x3 1
= × ln x - ò x 2dx =
3 3
x3 x3
= × ln x - +C
3 9
e a x sinbx, e ax cosbx Daþkârt, integrçjot parciâli atkârtoti, iegûst vienâdîbu,

kurâ nezinâmais lielums ir meklçjamais integrâlis.
Parciâli integrçjot divas reizes, abas reizes
par u izvçlas viena un tâ paða veida funkciju
vai nu eksponentfunkciju, vai arî trigonometrisko
funkciju.
175
11.4. Daþas îpaðas integrçðanas metodes

(atkarîbâ no zemintegrâïa funkcijas)
Racionâlu funkciju integrçðana
Zemintegrâïa funkcija Integrçðanas metode
Vesela racionâla ò P (x )dx

n
funkcija (polinoms) integrç pa locekïiem, izmantojot formulu
Pn(x) =
= a0xn + a1xn 1 + ... ... + an x n +1
ò ax n
dx = a
n +1
+C
Daïveida racionâla Qm (x )
funkcija ò R(x )dx =ò Pn (x )
dx
(divu polinomu
dalîjums) Qm (x )
Zemintegrâïa funkcija pirms integrçðanas jâpârveido
Qm (x ) Pn (x )
R(x ) = , atkarîbâ no m un n vçrtîbâm
Pn (x )
(iespçjami gadîjumi m < n vai m n).
kur · m < n
Qm(x) ir m-tâs,
Ja saucçja polinoma sadalîjums reizinâtâjos ir
Pn(x) n-tâs pakâpes
polinoms Pn (x ) = (x - a1 )k1 (x - a2 )k2 ...(x - ar )kr (x 2 + p1x + q1 )l1 ...(x 2 + ps x + q s )ls
(k1 + k2 + ... + kr + 2l1 + ... + 2ls = n ; kvadrâtiskajiem reizinâtâ-
pm2
jiem reâlu sakòu nav, t. i., - q m < 0, m = 1, 2,..., s ) , tad
4
R(x) sadala elementârdaïâs ðâdi:
Qm (x ) A1 A2 Ak1
R(x ) = = + 2
+ ... + +
Pn (x ) x - a1 (x - a1 ) (x - a1 )k1
B1 B2 Bk2
+ + 2
+ ... + + ... +
x - a2 (x - a2 ) (x - a2 )k2
M 1x + N 1 M x + N2 M l x + N l1
+ 2
+ 2 2 2
+ ... + 2 1 + ... +
x + p1x + q1 (x + p1x + q1 ) (x + p1 x + q1 )l1
E1x + F1 E x + F2 El x + Fls
+ + 2 2 + ... + 2 s ,
2
x + ps x + qs (x + ps x + qs )2
(x + ps x + qs )ls
kur A, B, M, N, E, F nezinâmas konstantes.

Vienâdojot saucçjus un izmantojot divu polinomu identitâtes
nosacîjumu (divi polinomi identiski sakrît tad un tikai tad,
ja koeficienti pie vienâdâm x pakâpçm ir vienâdi), iegûst tik
vienâdojumu, cik koeficientu A, B, ... jânosaka
(nenoteikto koeficientu metode).
Ja Pn(x) = (x α1)(x α2)...(x αn),

t. i., visas saucçja saknes ir reâlas un daþâdas, tad
Qm (x ) A1 An
R(x ) = = + ... + ,
Pn (x ) x - a1 x - an
æQm (x ) ö
kur Ai = çç (x - ai )÷÷÷ x = a
çè Pn (x ) ø÷ i
Pçc konstanðu A, B, ... aprçíinâðanas ò R(x )dx ir izteikts

kâ summa, kuras saskaitâmie ir elementârdaïas (sk. tâlâk
elementârdaïu integrçðanu).
· m n
Izdalot Qm(x) ar Pn(x), iegûst
Q(x )
R(x ) = S (x ) + ,
P (x )
kur S(x), Q(x), P(x) polinomi, bet Q(x) pakâpe ir zemâka
nekâ P(x) pakâpe.
Tad
Q(x )
ò R(x )dx = ò S (x )dx + ò P(x ) dx ,
kur ò S (x )dx integrç pa locekïiem,
Q(x )
bet ò P(x ) dx sk. iepriekðçjo gadîjumu (m < n).
Elementârdaïas
A Adx
1. veida:
x -a
ò x - a = A ln | x - a | + C
A Adx A
2. veida:
(x -a )k ò (x -a) k =
(1 -k )(x -a )k -1
+C (k ¹ 1)
(k ä N, k ≠ 1)
Mx + N Mx + N p
3. veida:
x 2 + px + q òx 2
+ px + q
dx lietojot substitûciju x + = t ,
2
æp2 ö
çç - q < 0÷÷
çè 4 ÷÷ø izsaka kâ lineâru kombinâciju no integrâïiem
t dt 1 dt 1 t
òt 2
+a 2
= ln(t 2 + a 2 ) + C un
2
òt 2
+ a2
= arctg + C
a a
11.4. Daþas îpaðas integrçðanas metodes (atkarîbâ no zemintegrâïa funkcijas) 177
4. veida: Mx + N p
Mx + N
ò (x 2
+ px + q )n
dx lietojot substitûciju x + = t ,
2
(x + px + q )n
2
t dt 1
(n ä N; n ≠ 1;
izsaka ar integrâïiem ò (t 2
+ )a 2 n =
2(1 - )( 2 + a 2 )n-1
n t
+C
un
p2
-q < 0 ) dt t 2n -3 dt
4
ò (t 2
+ a 2 )n
= +
2(n -1)a 2 (t 2 +a 2 )n-1 (2n -2)a 2 ò (t 2
+a 2 )n-1
(rekurences formula)
Îsta racionâla daïa Ostrogradska metode

Q(x ) Q(x ) Q1 (x ) Q2 (x )
P (x )
, ò P(x ) dx = P (x ) + ò P (x ) dx ,
1 2
(*)
kur
Q(x) m-tâs, kur
P(x) n-tâs P1(x) ir polinomu P(x) un P′(x) lielâkais kopîgais dalîtâjs,
pakâpes polinomi P (x )
un m n 1 P2 (x ) = ; Q1 (x ), Q2 (x ) polinomi ar nenoteiktiem
P1(x )
koeficientiem, turklât Q1(x) pakâpe ir par vienu
zemâka nekâ P1(x) pakâpe, bet Q2(x) pakâpe par vienu
zemâka nekâ P2(x) pakâpe.
Atvasinot (*), iegûst vienâdîbu polinomu Q1(x) un Q2(x)
koeficientu noteikðanai:
Q(x ) æçQ1 (x )ö÷¢ Q2 (x )

=ç ÷ +
P (x ) çè P1 (x ) ÷ø P2 (x )
Iracionâlu funkciju integrçðana

(R racionâla funkcija)
Integrâlis Substitûcija vai metode

æ m r
ö m r
ò R çççèx, x n
, ..., x ÷÷÷dx
s
ø
x = t k , kur k daïu
n
,..., kopsaucçjs;
s
iegûst integrâli no racionâlas funkcijas
æ ax + b ö÷ ax + b
ò R ççççèx, m ÷ dx ,
cx + d ÷÷ø
m
cx + d
= t ; iegûst integrâli no racionâlas funkcijas
m ä N, m > 1,
ad bc ≠ 0
ò R x, ax 2 +bx +c dx · Eilera substitûcija

· ja a > 0
Integrâli no racionâlas
funkcijas iegûst ar ax 2 + bx + c = t ± ax
Eilera substitûciju vai · ja c 0
arî ar trigonometrisku
vai hiperbolisku ax 2 + bx + c = tx ± c
substitûciju. · ja b 2 4ac > 0, ax 2 + bx + c = a(x x1)(x x2)
ax 2 + bx + c izsakot
kâ kvadrâtu summu ax 2 + bx + c = t (x xi), kur i = 1 vai i = 2
vai starpîbu (t. i.,
atdalot pilno kvadrâtu),
iegûst ðâda veida
integrâïus:
· Trigonometriska vai hiperboliska substitûcija
ò R x,
x 2 + a 2 dx x = a tg t vai x = a sht
a
ò R x,
x 2 -a 2 dx x=
cos t
vai x = a cht
ò R x,
a 2 - x 2 dx x = a sin t vai x = a cos t
Integrâlis ar racionâlâm funkcijâm izsakâms tikai trîs

òx m
(a + bx n )p dx , gadîjumos:
· ja p ä Z
kur x = t q , kur q daïu m un n kopsaucçjs
x m (a + bx n )p
diferenciâlais m +1
· ja Î¢
binoms; n
a, b ä R; a + bx n = t r , kur r daïas p saucçjs
m, n, p ä Q m +1
· ja +p Î¢
n
ax 1n + b = t r , kur r daïas p saucçjs
Pn (x )dx Pn (x )dx dx ( )
ò 2
, ò = Pn -1 (x ) ax 2 + bx + c + l ò ,*
ax + bx + c ax + bx + c
2
ax + bx + c
2
kur Pn(x) n-tâs kur Pn 1(x) n 1 pakâpes polinoms ar nenoteiktiem

pakâpes polinoms koeficientiem.
Pn 1(x) koeficientus un λ nosaka, atvasinot vienâdîbas
abas puses, vienâdojot saucçjus un pielîdzinot koeficientus
pie vienâdâm x pakâpçm vienâdojuma abâs pusçs.
Atrastos koeficientus ievieto izteiksmç (*).
dx
ò ax 2 + bx + c aprçíinâðanu sk. iepriekð.
ò R x,
ax 3 + bx 2 + cx + d dx , ò R x, ax 4 +bx 3 +cx 2 +ex + f dx
Eliptiskie integrâïi
Ðos integrâïus parasti nav iespçjams izteikt ar

elementârâm funkcijâm; katru ðâdu integrâli
var pârveidot par atbilstoði 1., 2. vai 3. veida
æ pö
eliptisko integrâli ççt = sin j, 0 < j < ÷÷ :
è 2ø
dt dj
ò 2
(1 - t )(1 - k t ) 2 2
= ò 1 - k 2 sin2 j
(0 < k < 1) (1. veida)
1 - k 2t 2
ò 1 - t2
dt = ò 1 - k 2 sin2 jd j (0 < k < 1) (2. veida)
dt dj
ò (1 + h t 2 2
) (1 - t 2 )(1 - k 2t 2 )
= ò (1 + h sin 2
j) 1 - k 2 sin2 j
(0 < k < 1) (3. veida)

Atbilstoðos noteiktos integrâïus
j sin j
dy dt
ò 1 - k sin y
2 2
= ò 1-t 2
1 - k 2t 2
= F (k ; j)
0 0
j sin j
1 - k 2t 2
ò 1 - k 2 sin 2 yd y = ò 1 - t2
dt = E (k, j)
0 0
j
dy
ò 1 + h sin y 2
1 - k 2 sin 2 y
= P(h, k , j)
0
sauc par 1., 2. un 3. veida nepilniem eliptiskiem

integrâïiem.
p
Ja j = , no 1. un 2. veida nepilniem eliptiskiem
2
integrâïiem iegûst pilnos eliptiskos integrâïus:
p
2 1
æ pö dy dt
K = F ççk , ÷÷ = ò = ò
è 2ø 1 - k sin y 2 2
1-t 2
1 - k 2t 2
0 0
p
2 1
æ pö 1 - k 2t 2
E = E ççk, ÷÷ = ò 1 - k 2 sin2 yd y = ò dt
è 2ø 1 -t2
0 0
1. un 2. veida nepilno un pilno eliptisko integrâïu vçrtîbas

dotas tabulâs (grâmatas beigâs).
Trigonometrisku izteiksmju integrçðana


Vienmçr var pârveidot par integrâli no racionâlas
ò R(sin x, cos x )dx funkcijas ar universâlo substitûciju
x
tg = t
2
æ 2 ö
çç tad: sin x = 2t , cos x = 1 - t , dx = 2dt ÷÷
çè 2÷
1+t 2
1+t 2
1 + t ÷ø
Tomçr, lietojot ðo substitûciju, bieþi iegûst sareþìîtu
zemintegrâïa funkciju. Tâpçc atkarîbâ no integrçjamâs
trigonometriskâs izteiksmes der izraudzîties kâdu citu
substitûciju (sk. tâlâk QY).
Ja æ 2 2
ççsin x = t , cos2 x = 1 , dx = dt ÷÷
ö
R( sinx, cosx) = tgx = t ÷
çè 1+t 2
1+t 2
1 + t ÷ø
2
= R(sinx, cosx)
Ja æ ö
cosx = t ççsin x = 1 - t 2 , dx = - dt ÷÷
R( sinx, cosx) = çè ÷
2 ÷
1-t ø
= R(sinx, cosx)
Ja æ
ççcos x = 1 - t 2 , dx = dt ÷÷
ö
R(sinx, cosx) = sinx = t ÷
= R(sinx, cosx)
çè 1 - t 2 ÷ø
ò sin
n
xdx , · ja n = 2k + 1, cosx = t
näN · ja n = 2k, pakâpi n pakâpeniski pazemina,
izmantojot formulu
1
sin 2 x = 1 - cos 2x
2
ò cos
n
xdx , · ja n = 2k + 1, sinx = t
näN · ja n = 2k, pakâpi n pakâpeniski pazemina,

izmantojot formulu
1
cos 2 x = (1 + cos 2x )
2
ò cos mx × cos nxdx Integrç, izmantojot trigonometrijas formulas:

1
ò sin mx × sin nxdx cos mx × cos nx = (cos(m - n )x + cos(m + n )x )
2
ò sin mx × cos nxdx 1
sin mx × sin nx = (cos(m - n )x - cos(m + n )x )
(m, n ä R; m ≠ n) 2
1
sin mx × cos nx = (sin(m - n )x + sin(m + n )x )
2
ò sin x × cosm xdx , · ja n vai m ir nepâra skaitlis,

n
n, m ä N integrç kâ vai gadîjumâ

· ja n un m ir nepâra (vai pâra) skaitïi
tgx = t (sk. gadîjumu)
vai arî
gadîjumâ, ja n un m ir pâra skaitïi, izmanto formulas
1 1
sin x × cos x = sin 2x , sin2 x = (1 - cos 2x ) ,
2 2
1
cos2 x = (1 + cos 2x )
2
æç dt ö÷
ò tg xdx , ççèdx = 1 + t 2 ; x = arctgt ÷÷ø
n
näN tgx = t
æ dt ö
ò ctg xdx , ççèçdx = - + 2 ; x = arcctgt ø÷÷÷
n
näN ctgx = t
1 t
P i e z î m e. Lielâm n un m vçrtîbâm (4., 5., 6., 7., 8., 9.) lietderîgi izmantot
atbilstoðas rekurences formulas (sk. nenoteikto integrâïu tabulu).
Daþu citu transcendentu izteiksmju integrçðana

ò R(e
mx
; e nx ; ...; e px )dx Ar substitûciju
m, n, ..., p ä Q æ 1 ö
ex = t çdx = dt ÷÷
çè t ÷ø
iegûst
1
ò R t
; t n ;...; t p × dt ,
m
t
kuru savukârt ar substitûciju
t = z r (r daïu m, n, ..., p kopsaucçjs)
pârveido par integrâli no racionâlas funkcijas.
ò R(shx; chx )dx Aprçíina, aizvietojot hiperboliskâs funkcijas ar eksponent-

funkcijâm, vai arî analogi kâ atbilstoðâs trigonometriskâs
funkcijas. Universâlâ substitûcija
æ 2 ö
th
x
=t ççshx = 2t , chx = 1 + t , dx = 2dt ÷÷
2 çè 1-t 2
1-t 2 2 ÷
1 - t ÷ø
Elementâri neintegrçjamas funkcijas
Katrai nepârtrauktai funkcijai f(x) eksistç primitîvâ funkcija F(x), taèu
ne vienmçr ò f (x )dx ir izsakâms ar elementârâm funkcijâm.

Elementâri neintegrçjamu funkciju piemçri (n ä N):
2 2 ex sin x cos x x x x2 x2
e -x , e x , , e x
× ln x , sin x 2
, cos x 2
, , , , , , ,
xn xn xn sin x cos x sin x cos x
x x tgx ctgx arcsin x arccos x arctgx arcctgx
, , x × tgx , x × ctgx , , , , , , ,
sin 3 x cos 3 x x x x x x x
x 1 x x
, 2 , ln(sin x ), ln(cos x ), ln(tgx ), , ,
ln x x ln x shx chx
1 x2 1
, , 1 - k 2 sin2 x , (visur 0 < k < 1)
2
(1 - x )(1 - k x ) 2 2
(1 - x )(1 - k x )
2 2 2
1 - k 2 sin2 x
Ðâdas funkcijas integrç, izmantojot rindu palîdzîbu.
11.5. Nenoteikto integrâïu tabula

Norâdîjumi · Visiem integrâïiem jâpievieno integrâcijas konstante C
· Integrâïos izmantotâs konstantes a, b, ... ≠ 0
· Gadîjumâ, kad primitîvâ funkcija dota pakâpju rindas veidâ,
tâ nav izsakâma ar elementârâm funkcijâm.
Racionâlo funkciju integrâïi
1
ò (ax + b) dx = a(n + 1) (ax +b)
n n +1
1. , n ¹ -1
dx 1
2. ò ax + b = a ln | ax + b |
xdx x b
3. ò ax + b = a - a 2
ln | ax + b |
dx 1 x +b
4. ò (x + a)(x + b) = a - b ln x + a , a ¹b
dx 1
5. ò (ax + b) 2
=-
a(ax + b)
xdx b 1
6. ò (ax + b) 2
= + ln | ax + b |
a 2 (ax + b) a 2
11.5. Nenoteikto integrâïu tabula 183
x ndx xn n x n -1
7. ò (ax + b) 2
=- +
a (ax + b ) a ò ax + bdx
xdx 1 æç b 1 ö÷
8. ò (ax + b) n
= ç
2 ç
a è(n - 1)(ax + b)n -1
- n -2 ÷
(n - 2)(ax + b) ÷ø
÷ (n ¹ 1; 2)
x 2dx x 2 bx b 2
9. ò ax + b
= - + ln | ax + b |
2a a 2 a 3
x 2dx x b2 2b
10. ò (ax + b) 2
=
a 2
- 3 - ln | ax + b |
a (ax + b) a 3
x 2dx 1 æç 2b b2 ö÷
11. ò (ax + b)3
= ç
3 ç
a è
ln | ax + b | + - 2÷
÷
ax + b 2(ax + b) ø÷
x 2dx 1 æç 1 2b b2 ÷÷ö
12. ò (ax + b)n
= ç
3 ç
-
a è (n - 3)(ax + b)n -3
+
(n - 2)(ax + b)n -2
- n -1 ÷
(n - 1)(ax + b) ø
÷
(n ¹ 1, 2, 3)
x ndx xn n x n -1dx
13. ò (ax + b)m
= - + ò
(m - 1) a (ax + b)m -1 a(m - 1) (ax + b)m -1
(m > 1)
dx 1 x
14. ò x (ax + b) = b ln ax + b
dx 1 1 x
15. ò x (ax + b) 2
= + 2 ln
b(ax + b ) b ax + b
dx 1 a ax + b
16. òx 2
(ax + b)
= - + 2 ln
bx b x
dx a 1 2a ax + b
17. òx 2
(ax + b)2
=- 2 - 2 + 3 ln
b (ax + b ) b x b x
dx 1 a (m + n - 2) dx
18. òx n
(ax + b )m = - n -1
(n - 1) b x (ax + b)m -1 -
b(n - 1) ò n -1
x (ax + b)m
(n > 1)
dx 1 x
19. òx 2
+ a2
= arctg
a a
x dx 1
20. òx 2
+ a2
= ln(x 2 + a 2 )
2
dx x 2n - 3 dx
21. ò (x 2 2 n =
+a ) 2 2 2 n -1 +
2(n - 1) a (x + a ) 2 ò
2a (n -1) (x +a 2 )n -1
2
(n > 1)
xdx 1
22. ò (x 2
+ a 2 n = -
) 2(n - 1)(x 2
+ a 2 )n -1
(n > 1)
dx 1 a +x
23. òa 2
-x 2
=
2a
ln
a -x
dx x 2n - 3 dx
24. ò (a 2 2 n =
-x ) 2 2 2 n -1 +
2(n -1)a (a -x ) 2 ò
2a (n -1) (a -x 2 )n -1
2
(n > 1)
xdx 1
25. ò (a 2
-x )2 n =
2(n -1)(a 2 -x 2 )n -1
(n > 1)
ì
ï
ï
ï 2
ï
ï- , ja 4ac - b 2 = 0
ï
ï 2ax + b
ï
ï
dx ï 2 2ax + b
26. ò 2
= í
ï
ax + bx + c ï 4ac - b 2
arctg
4ac - b 2
, ja 4ac - b 2 > 0
ï
ï
ï
ï 1 2ax + b - b 2 - 4ac
ï
ï ln , ja b 2 - 4ac > 0
ï
ï b 2
- 4ac 2ax + b + b 2
- 4ac
ï
î
xdx 1 b dx
27. ò ax 2
+ bx + c
=
2a
ln | ax 2 + bx + c | -
2a ò ax 2
+ bx + c
dx 2ax + b
28. ò (ax 2
+ bx + c)n =
(n - 1)(4ac -b 2 )(ax 2 + bx + c)n -1
+
(2n - 3)2a dx
2 ò
+ , n > 1, 4ac -b 2 ¹ 0
(n - 1)(4ac -b ) (ax +bx +c )n -1
2
xdx bx + 2c
29. ò (ax 2
+ bx + c)n = -
(n - 1)(4ac -b 2 )(ax 2 +bx +c )n -1
-
b(2n - 3) dx
2 ò
- 2 n -1
, n > 1, 4ac -b 2 ¹ 0
(n - 1)(4ac -b ) (ax +bx +c )
dx 1 (x + a )2 1 2x - a
30. ò x3 +a3
= ln +
6a 2 | x 2 - ax + a 2 | a 2 3
arctg
a 3
dx x 2 dx
31. ò (x 3
+a )
3 2
= 3 3 + 3
3a (x + a ) 3a
3 òx 3
+a3
xdx 1 (x + a )2 1 2x - a
32. ò 3
x +a 3
= - ln 2 2
+
6a | x - ax + a | a 3
arctg
a 3
dx 1 x3
33. ò x (x 3 3
=
+ a ) 3a
ln 3
x + a3
dx 1 1 x3
34. ò x (x 3 3 2
+a )
= 3 3 3
+ 6 ln 3
3a (x + a ) 3a x +a3
dx 1 x 3 + a 2 x + a2 1 ax 2
35. ò 4
x +a 4
=
4 2a 3
ln 2
x -a 2 x + a 2
+
2 2a 3
arctg 2
a -x2
xdx 1 x2
36. ò x 4 + a4
=
2a 2
arctg
a2
x 2dx 1 x 2 + ax 2 + a 2 1 ax 2
37. ò 4
x +a 4
= -
4 2a
ln 2
x - ax 2 + a 2
+
2 2a
arctg 2
a -x2
dx 1 x 1 x +a
38. òx 4
-a 4
= - 3 arctg - 3 ln
2a a 4a x -a
xdx 1 x2 + a2
39. ò x 4 -a4
= -
4a 2
ln
x2 -a2
x 2dx 1 x -a 1 x
40. òx 4
-a 4
= ln
4a x +a
+ arctg
2a a
Iracionâlo funkciju integrâïi
x a2 x
1. ò a 2 - x 2 dx =
2
a 2 - x 2 + arcsin
2 a
1
2. òx a 2 - x 2 dx = -
3
(a 2 - x 2 )3
x a2 æ xö
3. òx
2
a 2 - x 2 dx = - (a 2 - x 2 )3 + ççx a 2 - x 2 + a 2 arcsin ÷÷
4 8è aø
a2 - x2 a + a2 - x 2
4. ò x
dx = a 2 - x 2 - a ln
x
a2 - x 2 a2 - x 2 x
5. ò x 2
dx = -
x
- arcsin
a
dx x
6. ò a -x2 2
= arcsin
a
xdx
7. ò a -x2 2
= - a2 - x2
x 2dx x a2 x
8. ò a2 - x2
=-
2
a 2 - x 2 + arcsin
2 a
dx 1 a + a2 - x 2
9. òx a2 - x2
= - ln
a x
dx a2 - x 2
10. òx 2
a2 - x 2
=-
a 2x
x a2
11. ò x 2 ± a 2 dx =
2
x 2 ± a 2 ± ln x + x 2 ± a 2
2
1
12. òx x 2 ± a 2 dx =
3
(x 2 ± a 2 )3
2x 3 ± a 2x a4
13. ò x 2 x 2 ± a 2 dx =
8
x 2 ± a 2 - ln x + x 2 ± a 2
8
x 2 + a2 a + x2 + a2
14. ò x
dx = x 2 + a 2 - a ln
x
x 2 -a2 a
15. ò x
dx = x 2 - a 2 - a arccos
x
x 2 ± a2 x 2 ± a2
16. ò x2
dx = -
x
+ ln x + x 2 ± a 2
dx
17. ò x ± a2
2
= ln x + x 2 ± a 2
x dx
18. ò x ±a2 2
= x2 ± a2
x 2dx x a2
19. ò x 2 ± a2
=
2
x 2 ± a 2 m ln x + x 2 ± a 2
2
dx 1 a + x2 + a2
20. òx x2 + a2
= - ln
a x
dx 1 a
21. òx x -a2 2
= arccos
a x
dx x2 ± a2
22. òx 2
x 2 ± a2
=m
a 2x
2ax + b 4ac - b 2 dx
23. ò ax 2 + bx + c dx =
4a
ax 2 + bx + c +
8a ò 2
ax + bx + c
1
24. òx ax 2 + bx + c dx =
3a
(ax 2 + bx + c)3 -
b(2ax + b) b(4ac - b 2 ) dx
ò
2
- ax + bx + c -
8a 2 16a 2 2
ax + bx + c
6ax - 5b 5b 2 - 4ac
ò x 2 ax 2 + bx + c dx = ò
2 3
25. (ax + bx + c ) + ax 2 + bx + cdx
24a 2 16a 2
ìï 1
ïïï a ln 2 a(ax 2 + bx + c) + 2ax + b , ja a > 0
ïï
ïï 1 2ax + b
ïï Arsh , ja a > 0, 4ac - b 2 > 0
dx ï a 4ac - b 2
26. ò = í
ax + bx + c ïï 1
2
ln 2ax + b , ja a > 0, 4ac - b 2 = 0
ïï
ïï a
ïï 1 2ax + b
ïï- arcsin , ja a < 0, 4ac - b 2 < 0
ïïî -a b 2 - 4ac
xdx 1 b dx
27. ò 2
ax + bx + c
=
a
ax 2 + bx + c -
2a ò 2
ax + bx + c
x 2dx 2ax - 3b 3b 2 - 4ac dx

28. ò 2
ax + bx + c
=
4a 2
ax 2 + bx + c +
8a 2 ò 2
ax + bx + c
Trigonometrisko funkciju integrâïi
1
1. ò sin ax dx = - a cos ax
1
2. ò sin(ax + b)dx = - a cos(ax + b)
1 1
3. ò sin ax dx = 2 x - 4a sin 2ax
2
sinn -1 ax × cos ax n - 1
4. ò sin ax dx = -
n
na
+
n ò
sinn -2ax dx (n - vesels sk., n > 0)
1 x
5. ò x × sin ax dx = a 2
sin ax -
a
cos ax
1 n
òx òx
n n -1
6. sin ax dx = - x n cos ax + cos ax dx (n > 0)
a a
sin ax (ax )3 (ax )5 (ax )7
7. ò x
dx = ax - + -
3 × 3! 5 × 5! 7 × 7 !
+ ...
sin ax 1 sin ax a cos ax

8. ò xn
dx = -
n - 1 x n -1
+
n -1 ò x n -1
dx (n ¹ 1)
dx 1 ax
9. ò sin ax
= ln tg
a 2
dx 1
10. ò sin 2
ax
= - ctgax
a
dx 1 cos ax n -2 dx
11. ò sin n
ax
=- n -1 + ò n -2
a(n - 1) sin ax n - 1 sin ax
(n > 1)
dx 1 æax p ÷ö
12. ò 1 ± sin ax = tg ç m ÷
a çè 2 4ø
xdx x æax pö 2 æax p ö
13. ò 1 + sin ax = a tg ççè 2 - ÷÷ + 2 ln cos çç - ÷÷
4ø a è 2 4ø
xdx x æp ax ÷ö 2 æ p ax ö
14. ò 1 - sin ax = a ctg çèç 4 - 2
÷ø + 2 ln sin èçç - ÷÷ø
a 4 2
sin ax dx 1 æp ax ö÷
15. ò 1 ± sin ax = ± x + a tg ççè 4 m 2 ø÷
1
16. ò cos ax dx = a sin ax
1
17. ò cos(ax + b)dx = a sin(ax + b)
1 1
18. ò cos ax dx = 2 x + 4a sin 2ax
2
cosn -1ax × sin ax n -1

19. ò cos ax dx
n
=
na
+
n ò
cosn -2axdx (n > 0 - vesels sk.)
1 x
20. ò x × cos ax dx = a 2
cos ax +
a
sin ax
1 n n
òx òx
n n -1
21. cos ax dx = x sin ax - sin ax dx (n > 0)
a a
cos ax (ax )2 (ax )4 (ax )6
22. ò x
dx = ln | ax | - + -
2 × 2! 4 × 4 ! 6 × 6!
+ ...
cos ax cos ax a sin ax

23. ò xn
dx = -
(n - 1) x n -1 n -1 ò x n -1
- dx (n ¹ 1)
dx 1 æax pö
24. ò cos ax = a ln tg ççè 2 + ÷÷
4ø
dx 1
25. ò cos 2
ax
= tgax
a
dx 1 sin ax n -2 dx
26. ò cos ax n = n -1
a(n - 1) cos ax
+ ò
n -1 cosn -2 ax
(n > 1)
dx 1 ax
27. ò 1 + cos ax =
a
tg
2
dx 1 ax
28. ò 1 - cos ax = - a ctg 2
xdx x ax 2 ax
29. ò 1 + cos ax =
a
tg
2
+ 2 ln cos
a 2
xdx x ax 2 ax
30. ò 1 - cos ax = - ctg
a 2
+ 2 ln sin
a 2
cos axdx 1 ax
31. ò 1 + cos ax =x-
a
tg
2
cos axdx 1 ax
32. ò 1 - cos ax = -x - a ctg 2
sin(a - b )x sin(a + b )x
33. ò sin ax × sin bx dx = 2(a - b )
-
2(a + b)
(| a | ¹ | b |)
sin(a - b)x sin(a + b )x

34. ò cos ax × cos bx dx = 2(a - b )
+
2(a + b )
(| a | ¹ | b |)
1
35. ò sin ax × cos ax dx = 2a sin 2
ax
cos(a + b )x cos(a - b )x
36. ò sin ax × cos bx dx = - 2(a + b)
-
2(a - b)
(| a | ¹ | b |)
x sin 4ax
37. ò sin ax × cos ax dx
2 2
=
8
-
32a
1
ò sin sinn +1 ax
n
38. ax × cos ax dx = (n ¹ -1)
a(n + 1)
1
ò sinax × cos cosn +1ax
n
39. ax dx = - (n ¹ -1)
a(n + 1)
sinn -1ax × cosm +1 ax n -1

40. ò sinn ax × cosm ax dx = -
a (n + m )
+
n+m ò sin n -2
ax × cosmax dx =
sinn +1ax × cosm-1ax m -1

=
a(n + m)
+
n+m ò sin ax × cos
n m -2
ax dx (n, m > 0)
dx 1
41. ò sin ax × cos ax = a ln | tgax |
dx 1 dx
42. ò sinax × cos ax n = n -1
a (n - 1) cos ax
+ò
sin ax × cosn -2 ax
(n ¹ 1)
dx 1 dx
43. ò sin ax × cos ax = a(n - 1) sin
n n -1
ax
+ò n -2
sin ax × cos ax
(n ¹ 1)
dx -1
44. ò n m
sin ax × cos ax
=
a(n - 1) sin ax × cosm -1ax
n -1 +
n + m -2 dx
+
n -1 ò n -2
sin ax × cosm ax
(m > 0, n > 1) =
1 n + m -2 dx
=
a (m - 1) sin n -1
ax × cos m -1
ax
+
m -1 ò sin ax × cosm -2 ax
n
(m > 1, n > 0)
sin ax 1
45. ò cos ax dx = a(n - 1) cos
n n -1
ax
(n ¹ 1)
sin2 ax dx 1 1 æ p ax ö
46. ò cos ax
= - sin ax + ln tg çç + ÷÷
a a è 4 2ø
sin2 ax dx sin ax 1 dx
47. ò cos n
ax
=
a (n - 1) cosn -1
ax
-
n - ò
1 cosn -2 ax
(n ¹ 1)
sinnax sinn -1ax sinn -2ax dx

48. ò cos ax
dx = -
a (n - 1)
+ò
cos ax
(n ¹ 1)
sinn ax dx sinn +1 ax n -m + 2 sinn ax dx

49. ò m
cos ax
= m -1
a (m - 1)cos ax
-
m-1 ò cosm -2 ax
(m ¹ 1) =
sinn -1ax n -1 sinn -2 ax dx

=-
a(n - m) cosm -1 ax
+
n- m ò cosm ax
(m ¹ n ) =
sinn -1 ax n - 1 sinn -1 ax dx
m - 1 ò cosm -2 ax
= - (m ¹ 1)
a(m - 1) cosm -1 ax
cos ax dx 1
50. ò sin n
ax
=-
a ( - 1)sinn -1 ax
n
(n ¹ 1)
cos2 ax dx 1æ ax ö÷
51. ò sin ax
= çççcos ax + ln tg
aè 2
÷÷
ø
cos2 axdx 1 æ cos ax dx ö÷

52. ò sinn ax
=- ç
n - 1 çèa sinn -1 ax
+ò
sinn -2 ax ø÷÷
(n ¹ 1)
cosn ax dx cosn -1ax cosn -2ax dx

53. ò sin ax
= ò a (n - 1)
+ ò sin ax
(n ¹ 1)
cosn ax dx cosn +1 ax n - m + 2 cosn ax dx

54. ò m
sin ax
=- m -1
a(m - 1) sin ax
-
m - 1 ò sinm -2 ax
(m ¹ 1) =
cosn -1 ax n -1 cosn -2 ax dx
= m -1
+
a(n - m) sin ax n - m ò sinm ax
(m ¹ n ) =
cosn -1 ax n - 1 cosn -2 ax dx
m - 1 ò sinm -2 ax
=- m -1
- (m ¹ 1)
a(m - 1) sin ax
dx 1 æax p ö
55. ò cos ax ± sin ax = ± a 2
ln tg çç ± ÷÷
è2 8ø
dx 1 æ pö
56. ò (cos ax ± sin ax ) 2
=
2a
tg ççax m ÷÷
è 4ø
cos ax dx x 1
57. ò cos ax ± sin ax = 2 ± 2a ln | sin ax ± cos ax |
sin ax dx x 1
58. ò cos ax ± sin ax = ± 2 - 2a ln | sin ax ± cos ax |
cos ax dx 1 1 ax
59. ò sin ax (1 ± cos ax ) = - 2a(1 ± cos ax ) ± 2a ln tg 2
sin ax dx 1 1 æax p ö
60. ò = ± ln tg çç + ÷÷
cos ax (1 ± sin ax ) 2a(1 ± sin ax ) 2a è2 4ø
1
61. ò tgax dx = - a ln | cos ax |
1
ò tg ax dx = a(n - 1) tg ax - ò tgn -2ax dx
n n -1
62. (n ¹ 1)
tgnax dx 1
63. ò 2
cos ax
=
a(n + 1)
tgn +1ax (n ¹ -1)
1
64. ò ctgax dx = a ln | sin ax |
1
ò ctg ax dx = -a(n - 1) ctg ax - ò ctgn -2ax dx
n n -1
65. (n ¹ 1)
ctgnax dx 1
66. ò sin2 ax
=-
a (n + 1)
ctgn +1ax (n ¹ -1)
Eksponentfunkciju integrâïi
ax
1. ò a dx = ln a
x
(a ¹ 1)
1 ax
2. òe ax
dx =
a
e
eax
3. ò xe ax
dx =
a2
(ax - 1)
1 n ax n
òxe òx
n ax n -1 ax
4. dx = x e - e dx
a a
eax ax (ax )2 (ax )3

5. ò x
dx = ln | x | + + +
1 × 1! 2 × 2! 3 × 3!
+ ...
eax 1 æ eax eax

6. òx dx = çç- n -1 + a ò n -1 dx ÷ö÷ (n ¹ 1)
n
n - 1 çè x x ÷ø
dx x 1
7. ò a + be ax
= -
a a ×a
ln | a + be ax | (a ¹ 0)
dx 1 eax 1
8. ò ax 2
(a + be )
=
a ×a 2
ln
a + be ax
+
a × a(a + beax )
(a ¹ 0)
eax dx 1
9. ò a + be ax
=
a ×b
ln | a + be ax | (b ¹ 0)
1 æç ax e ax ÷ö
10. ò eax × ln x dx = ç
a çè
e × ln | x | -ò x dx ÷÷ø
eax
11. òe
ax
× sin bx dx = (a sin bx - b cos bx )
a + b2
2
eax
ò e × cos bx dx =
ax
12. (a cos bx + b sin bx )
a 2 + b2
eax × sinn -1 x n(n - 1)
13. ò eax × sinn x dx = 2
a +n 2
a + n2 ò
(a sin x - n cos x ) + 2 eax sinn -2 x dx
eax × cosn -1 x n(n - 1)

14. òe ax
× cosn x dx =
a2 + n2 a + n2 ò
(a cos x + n sin x ) + 2 eax × cosn -2 x dx
Hiperbolisko funkciju integrâïi
1
1. ò shax dx = a chax
1
2. ò chax dx = a shax
1 n -1
ò sh ax dx = an sh n ò
n -1
3.
n
ax × chax - shn -2ax dx (n > 0) =
1 n +2
n +1 ò
= shn +1ax × chax - shn +2ax dx (n < 0, n ¹ -1)
a(n + 1)
1 n -1
ò ch ax dx = an shax × ch n ò
n -1
4. n
ax + chn -2ax dx (n > 0) =
1 n +2
n +1 ò
=- shax × chn +1ax + chn +2ax dx (n < 0, n ¹ -1)
a(n + 1)
dx 1 ax
5. ò shax =
a
ln th
2
dx 2
6. ò chax = a arctge ax
dx 1
7. ò sh ax = - a cthax
2
dx 1
8. ò ch ax = a thax
2
1 1
9. ò x × shaxdx = a x × chax - a 2
shax
1 1
10. ò x × chax dx = a x × shax - a 2
chax
1
11. ò thax dx = a ln(chax )
1
12. ò cthax dx = a ln | shax |
thax
13. ò th ax dx = x -
2
a
cthax
14. ò cth ax dx = x -
2
a
1
ò th ax dx = -a(n -1) th ax + ò thn -2ax dx
n n -1
15. (n ¹ 1)
1
ò cth ax dx = -a(n - 1) cth ax + ò cthn -2ax dx
n n -1
16. (n ¹ 1)
chnax 1 chn -1ax n -1 chn -2ax

17. ò m
sh ax
dx =
- m -1
+
a (n m ) sh ax n - m ò shm ax
dx (n ¹ m) =
1 chn +1ax n - m + 2 chn ax

m - 1 ò shm -2ax
=- + dx (m ¹ 1) =
a(m - 1) shm -1ax
1 chn -1ax n - 1 chn -2ax
a(m - 1) sh ax m - 1 ò shm -2ax
=- m -1
+ dx (m ¹ 1)
shm ax 1 shm -1ax m - 1 shm -2ax

18. ò n
ch ax
dx = -
a (m - n ) chn -1ax m - n ò chn ax
dx (m ¹ n ) =
1 shm +1ax m - n + 2 shmax

=
a(n - 1) chn -1ax
-
n-1 ò ch n -2ax
dx (n ¹ 1) =
1 shm -1ax m - 1 shm -2ax

n - 1 ò chn -2ax
=- + dx (n ¹ 1)
a (n - 1) chn -1ax
1
19. ò shax × shbx dx = a 2
- b2
(a shbx × chax - b chbx × shax ) (a 2 ¹ b 2 )
1
20. ò chax × chbx dx = a 2
- b2
(a shax × chbx - b shbx × chax ) (a 2 ¹ b 2 )
1
21. ò chax × shbx dx = a 2
- b2
(a shbx × shax - b chbx × chax ) (a 2 ¹ b 2 )
1
22. ò sh(ax + b) × sin(cx + d )dx = a 2
+ c2
(a ch(ax + b ) × sin(cx + d ) -
- c sh(ax + b ) × cos(cx + d ))
1
23. ò sh(ax + b) × cos(cx + d )dx = a 2
+ c2
(a ch(ax + b ) × cos(cx + d ) +
+ c sh(ax + b) × sin(cx + d ))
1
24. ò ch(ax + b) × cos(cx + d )dx = a 2
+ c2
(a sh(ax + b ) × cos(cx + d ) +
+ c ch(ax + b) × sin(cx + d ))
Logaritmisko funkciju integrâïi
1. ò ln x dx = x × ln x - x
2. ò (ln x ) dx = x × (ln x )
n n
- n ò (ln x )n -1dx (n ¹ - 1)
dx (ln x )2 (ln x )3
3. ò ln x
= ln | ln x | + ln x +
2 × 2!
+
3 × 3!
+ ...
dx x 1 dx
4. ò (ln x ) n =-
(n - 1)(ln x )n -1 + ò
n -1 (ln x )n -1
(n ¹ 1)
æ ln x 1 ö÷
5. òx n
ln x dx = x n +1 ççç - ÷÷ (n ¹ -1)
è n + 1 (n + 1)2 ø÷
x m +1 (ln x )n n
6. òx m
(ln x )n dx =
m 1 +
-
m+1ò
x m (ln x )n -1dx (m, n ¹ - 1)
(ln x )n (ln x )n +1
7. ò x
dx =
n +1
(n ¹ -1)
dx (n - 1)2 (ln x )2 (n - 1)3 (ln x )3

8. òx n
ln x
= ln | ln x | - (n - 1) ln x +
2 × 2!
-
3 × 3!
+ ...
dx 1
9. ò x × (ln x ) n =-
(n - 1)(ln x )n -1
(n ¹ 1)
x
10. ò sin(ln x )dx = 2 (sin(ln x ) - cos(ln x ))
x
11. ò cos(ln x )dx = 2 (sin(ln x ) + cos(ln x ))
1 æç ax eax ö÷
12. òe ax
ln x dx =
a
ççèe ln x - ò
x
dx ÷÷
ø
Inverso trigonometrisko un inverso hiperbolisko

funkciju integrâïi
x x
1. ò arcsin a dx = x × arcsin a + a2 - x2
x æx 2 a 2 ö x x
2. ò x × arcsin dx = çç - ÷÷÷ arcsin + a2 - x2
a ç
è2 4ø ÷ a 4
x x3 x 1
3. ò x 2 × arcsin dx =
a 3
arcsin + (x 2 + 2a 2 ) a 2 - x 2
a 9
x x
4. ò arccos a dx = x × arccos a - a2 - x 2
x æx 2 a2 ö x x
5. ò x × arccos dx = çç - ÷÷÷ arccos - a2 - x2
a ç
è2 4ø ÷ a 4
x x3 x x 2 + 2a 2
6. ò x 2 × arccos dx =
a 3
arccos -
a 9
a2 - x 2
x x a
ò arctg a dx = x arctg a - 2 ln(a
2
7. + x2)
x a2 + x 2 x ax
8. ò x × arctg dx =
a 2
arctg -
a 2
x x3 x ax 2 a 3
9. ò x 2 × arctg dx =
a 3
arctg -
a 6
+ ln(a 2 + x 2 )
6
x x n +1 x a x n +1
10. òx n
arctg dx =
a n +1
arctg - ò
a n + 1 a + x2
2
dx (n ¹ -1)
x x a
ò arcctg a dx = x × arcctg a + 2 ln(a
2
11. + x2)
x a2 + x2 x ax
12. ò x × arcctg a dx = 2
arcctg +
a 2
x x3 x ax 2 a 2
13. ò x 2 arcctg dx =
a 3
arcctg +
a 6
- ln(a 2 + x 2 )
6
x x n +1 x a x n +1dx
14. òx n
arcctg dx =
a n +1
arcctg + ò
a n + 1 a2 + x 2
(n ¹ - 1)
x x
15. ò Arsh a dx = x × Arsh a - x 2 + a2
x x
16. ò Arch a dx = x × Arch a - x2 -a2
x x a
ò Arth a dx = x × Arth a + 2 ln | a
2
17. -x2 | (| x | < | a |)
x x a
18. ò Arcth a dx = x × Arcth a + 2 ln | x
2
- a2 | (| x | > | a |)
11.6. Noteiktâ integrâïa definîcija un pamatîpaðîbas
Nosaukums Apzîmçjumi, paskaidrojumi

Funkcijas f (x) n
integrâlsumma s = å f (xi )×Dxi ,

i =1
kur
· f(x) intervâlâ [a, b] definçta un ierobeþota funkcija
· intervâla [a, b] sadalîjums:
a = x0 < x1 < x2 < ... < xn 1 < xn = b
· ξi ä [xi 1; x i ]
· Δxi = xi xi 1
Funkcijas f(x) b n
noteiktais I = ò f (x )dx = lim

l ®0 å f (x ) Dx ,
i i
(* )
integrâlis; a (n ®¥)
i =1
tâ eksistence kur
· a integrçðanas apakðçjâ robeþa,
b integrçðanas augðçjâ robeþa
· f(x) zemintegrâïa funkcija,
f(x) ⋅ dx zemintegrâïa izteiksme
· l = max Dx i
1Ti Tn
Skaitli I sauc par intervâlâ [a; b] definçtas un ierobeþotas

funkcijas f(x) noteikto integrâli, ja robeþa (*) eksistç
neatkarîgi no xi un ξi izvçles elementârdaïâ [xi 1; x i ] ,
kur 1 i n .
Ðâdâ gadîjumâ f(x) sauc par integrçjamu funkciju
intervâlâ [a; b].
11.6. Noteiktâ integrâïa definîcija un pamatîpaðîbas 197
Noteiktâ Ja S lîklîniju trapeces

integrâïa ABCD laukums, tad
ìeometriskâ
nozîme
b
· f (x) 0 S= ò f (x )dx
axb a
· f (x) 0 S = -ò f (x )dx
ax b a
Par lîklîniju trapeci sauc figûru,

kuru ierobeþo f(x) grafiks, Ox ass
nogrieznis [a; b] un taisnes
x = a un x = b.
Noteiktâ integrâïa îpaðîbas
Pamatîpaðîbas · ò f (x )dx = 0
a
b a
· ò f (x )dx = -ò f (x )dx
a b
· Jebkuriem trim skaitïiem a, b, c

b c b
ò f (x )dx =ò f (x )dx + ò f (x )dx

a a c
b b
· ò Af (x )dx = A ò f (x )dx , A const

a a
b b b
· ò (Af (x ) + Bg(x ))dx = A ò f (x )dx + B ò g (x )dx , A, B const

a a a
Nevienâdîbas Ja intervâlâ [a; b] f(x) g(x), tad

integrçðana b b
ò f (x )dx ò g(x )dx

a a
Vidçjâs vçrtîbas · Ja f(x) nepârtraukta funkcija intervâlâ [a; b], tad eksistç
teorçmas punkts ξ ä [a, b], ka
b
ò f (x )dx = f (x)(b -a ) ,
a
kur f (ξ) = μ funkcijas f (x) vidçjâ vçrtîba.
· Ja f (x), g(x) ir nepârtrauktas intervâlâ [a; b] un g(x) saglabâ

savu zîmi, tad eksistç vismaz viens tâds punkts ξ ä (a, b), ka
b b
ò f (x ) × g (x )dx = f (x)ò g (x )dx

a a
Noteiktâ · Ja m f(x) M, tad

integrâïa b
novçrtçðana m (b -a ) ò f (x )dx M (b -a )
a
· Ja f(x) monotona un g(x) integrçjama intervâlâ [a; b], tad

b c b
ò f (x )×g (x )dx = f (a )ò g (x )dx + f (b )ò g(x )dx

a a c
b b
· ò f (x )dx T ò | f (x )| dx
a a
Integrâïa · Ja f ir intervâlâ [a; b] nepârtraukta funkcija, tad arî

atvasinâðana x
pçc mainîgas F (x ) = ò f (t )dt

augðçjâs a
robeþas ir nepârtraukta funkcija un
F′(x) = f (x)
· Ja f un ϕ ir intervâlâ [a; b] nepârtrauktas funkcijas, tad arî

j (x )
F (x ) = ò f (t )dt
a
ir nepârtraukta funkcija un
F ′ (x) = f(ϕ(x)) ⋅ ϕ ′(x)
11.7. Noteiktâ integrâïa aprçíinâðana 199
11.7. Noteiktâ integrâïa aprçíinâðana

Òûtona Ja intervâlâ [a; b] funkcijai f(x) eksistç primitîvâ funkcija F(x),
Leibnica t. i., F ′ (x) = f(x), tad
formula b
b
ò f (x )dx = F(x ) a = F (b ) - F (a )
a
b
Substitûcijas b
metode ò f (x )dx = ò f (j(t )) × j ¢(t )dt ,

a a
kur x = ϕ(t) monotona, nepârtraukti diferencçjama funkcija un

ϕ(α) = a, ϕ(β) = b
Parciâlâ b b b
b b
integrçðana ò f (x )dx = ò u(x ) × v ¢(x )dx = ò u ×dv = u × v

a
- ò v × du ,
a a a a
kur u, v nepârtraukti diferencçjamas funkcijas.

Pâra vai nepâra · Ja f(x)= f(x) (pâra funkcija), tad
funkcijas a a
integrâlis
pa simetrisku ò f (x )dx = 2 ò0 f (x )dx
-a
intervâlu [a; a]
· Ja f(x) = f(x) (nepâra funkcija), tad
a
ò f (x )dx = 0
-a
Periodiskas Ja f(x + T) = f(x) (funkcijas f(x) periods ir T ), tad

funkcijas x 0 +T
T
(ar periodu 6 )
integrâlis ò f (x )dx = ò f (x )dx
0 x0
(x0 brîvi izraudzîts punkts uz Ox ass)

Jebkurâ intervâlâ, kura garums ir T, funkcijas f(x) noteiktajam
integrâlim ir viena un tâ pati vçrtîba.
b b
Tuvinâtâs
metodes
Ja y = f(x), tad ò ydx » I n jeb ò ydx = I n + Rn (Rn kïûda),
a a
kur In ir galîga summa, ko iegûst ðâdi:
1) [a, b] sadala n vienâdâs daïâs
a = x0, x1, x2, ..., xn 1, xn = b; xi = a + ih, kur
b -a
h= dalîjuma intervâla garums jeb solis (0 i n)
n
2) aprçíina yi = f(xi) (i = 0, 1, 2, ..., n)
3) izmanto vienu no lîklîniju trapeces laukuma tuvinâtâs
aprçíinâðanas formulâm , vai (sk. tâlâk)
b
Taisnstûru
formula ò ydx » I n
= h (y 0 + y1 + ... + yn -1 )
ar kïûdu Rn a
vai
b
ò ydx » I n = h (y1 + y 2 + ... + yn )

a
(b - a )2
| Rn | × K , kur
2n
K = max | f ¢(x ) |
[a , b ]
b
æ y + yn ö
Trapeèu ò ydx » I n
= h çç 0
è 2
+ y1 + y 2 + ... + yn -1 ÷÷
ø
formula a
ar kïûdu Rn
(b - a )3
| Rn | ×K ,
12n 2
kur K = max | f ¢¢(x ) |

[a , b ]
b
h
Parabolu jeb ò ydx » I n
=
3
(y 0 + 4y 1 + 2y 2 + 4y 3 + ... + 2yn -2 + 4yn -1 + yn )
Simpsona a
formula
(n pâra (b - a )5
| Rn | ×K ,
skaitlis) 180n 4
ar kïûdu Rn
kur K = max | f (4) (x ) |
[a , b ]
N o r â d î j u m s. Ja n ir viens un tas pats, tad trapeèu formula ir precîzâka nekâ

taisnstûru formula, bet Simpsona formula precîzâka nekâ trapeèu formula.
Palielinot dalîjuma punktu skaitu n, visas formulas kïûst precîzâkas. Izmantojot
tuvinâtâs formulas, parasti aprçíina integrâïa aptuvenâs vçrtîbas In un I2n
(dalîjuma punktu skaitam n un 2n); salîdzinot tâs, atstâj visus sakrîtoðos ciparus.
Grafiskâ Lai konstruçtu dotâs lîknes y = f(x) integrâllîkni F(x),
integrçðana rîkojas ðâdi:
1) uz Ox negatîvâs pusass izvçlas t. s. polu punktu P(p, 0)
2) nogriezni AB sadala 2n vienâdâs daïâs
zîmçjumâ a = x0, x1, x2, ..., x7, x8 = b
3) uz f(x) grafika atliek abscisâm x1, x3, ... atbilstoðâs ordinâtas
A1, A3, ..., tâs pârnesot uz Oy asi (punkti B1, B3, ...)
11.8. Noteiktâ integrâïa lietojumi 201
4) caur A novelk taisni paralçli PB1 lîdz krustpunktam C1 ar

vertikâli x = x2, caur C1 novelk taisni paralçli PB3 lîdz
krustpunktam C3 ar vertikâli x = x4, ...
5) caur Ci novelk lîniju F (x ) = ò f (x )dx

b
6) I = ò f (x )dx skaitliski vienâds ar nogrieþòu OP un BC7

a
garumu reizinâjumu; ja p = 1, tad I = BC7
A
O
11.8. Noteiktâ integrâïa lietojumi

Plaknes figûras laukums
Nosaukums Apzîmçjumi, paskaidrojumi Ilustrâcija

Lîklîniju trapeces
ABCD laukums b
· DC vienâdojums S = ò f (x )dx
Dekarta a
koordinâtâs:
y = f(x)
(a x b)
· DC paramet-
riskie
vienâdojumi: t2
ìx = x (t )
ï S = ò y(t ) × x ¢(t )dt
ï
í t1
ï
ïy = y(t )
ï
î
(t1 t t2)
Lîklîniju trapeces
CEFD laukums
· EF vienâdojums d
Dekarta S = ò g (y )dy
koordinâtâs: c
x = g(y)
(c y d)
· EF parametriskie
vienâdojumi: t2
C
ìx = x (t )
ï S = ò x (t )× y ¢(t )dt
ï
í t1
ï
ïy = y(t )
ï
î
(t1 t t2)
Figûras laukums, b
ko ierobeþo lînijas S = ò f (x ) - h (x ) dx
y = f(x), y = h(x), a
x = a, x = b
Lîklîniju sektora
OAB laukums b
1
2 òa
AB vienâdojums S= r 2 (j)d j
polârâs koordinâtâs:
r = r(ϕ)
(α ϕ β)
Plaknes lînijas loka garums
Loka MN garums,
ja lînijas MN
vienâdojums: b
· Dekarta l MN = ò 1 + ( f ¢(x ))2 dx
koordinâtâs a
y = f(x)
(a x b)
x = g(y) d
(c y d) l MN = ò 1 + (g ¢(y ))2 dy
c
· parametriskâ
veidâ
t2
ìx = x (t )
ï l MN = ò (x ¢(t ))2 + (y ¢(t ))2 dt
ï
í
ï
ïy = y(t ) t1
ï
î
(t1 t t2)
· polârâs
koordinâtâs
b
r = r(ϕ) l MN = ò r 2 (j) + (r ¢(j))2 dj
(α ϕ β)
a
Rotâcijas virsmas laukums
Lînija rotç
ap Ox asi
Lînijas MN
vienâdojums: b
· Dekarta Sx = 2p ò f (x ) 1 + ( f ¢(x ))2 dx

koordinâtâs a
y = f(x)
(a x b)
· parametriskâ
t2
veidâ
Sx = 2p ò y(t ) (x ¢(t ))2 + (y ¢(t ))2 dt
ìx = x (t )
ï
ï t1
í
ï
ïy = y(t )
ï
î
(t1 t t2)
Lînija rotç ap Oy asi

Lînijas EF vienâdojums:
d
· Dekarta koordinâtâs
Sy = 2p ò g(y ) 1 + (g ¢(y ))2 dy
x = g (y)
c
(c y d)
· parametriskâ veidâ t2
ìx = x (t ) Sy = 2p ò x (t ) (x ¢(t ))2 + (y ¢(t ))2dt

ï
ï
í t1
ï
ïy = y(t )
ï
î
(t1 t t2)
Íermeòa tilpums
Tilpums, izmantojot
íermeòa ðíçluma
laukuma funkciju S(x) b
(ðíçluma plakne V = ò S (x )dx

perpendikulâra Ox asij) a
Rotâcijas íermeòa
tilpums, ja lînija
rotç ap Ox asi b
Lînijas MN vienâdojums: Vx = p ò f 2 (x )dx
· Dekarta koordinâtâs a
y = f(x) (a x b)
· parametriskâ veidâ
ìx = x (t )
ï t2
ï
í Vx = p ò y 2 (t ) × x ¢(t )dt
ï
ïy = y(t )
ï
î t1
(t1 t t2)
Rotâcijas íermeòa
tilpums, ja lînija
rotç ap Oy asi
Lînijas EF vienâdojums: d
· Dekarta koordinâtâs
Vy = p ò g 2 (y )dy
x = g(y)
c
(c y d)
· parametriskâ veidâ
ì
ïx = x (t )
ï t2
í
ï
ïy = y(t ) Vy = p ò x 2 (t )y ¢(t )dt
ï
î
t1
(t1 t t2)
· Lînijas MN b
vienâdojums Vy = 2p ò x × f (x )dx
y = f(x) a
(a x b) rotâcijas íermeòa
tilpums, kas rodas lîklîniju
trapecei MabN rotçjot ap
Oy asi.
Lietojumi fizikâ un mehânikâ
Ceïð, ko noiet materiâls

T
punkts (íermenis)
taisnvirziena kustîbâ s = ò v(t ) dt
t0
v = v(t) kustîbas âtrums

t laiks
[t0; T ] laika intervâls
ur
Darbs, ko veic spçks F , b
pârvietojot materiâlu A = ò F (x ) dx
punktu Ox ass inter- a
vâlâ [a; b] ur
F(x) spçka vektora F
projekcija uz Ox ass
Hidrostatiskâ b
spiediena spçks uz F = rg ò x ( f (x ) -h (x ))dx

ðíidrumâ vertikâli a
iegremdçtas plâksnîti ierobeþo lînijas:
plâksnîtes vienu pusi y = f(x), y = h(x),
x = a, x = b
ρ ðíidruma blîvums
g brîvâs kriðanas
paâtrinâjums
b
Materiâlas lînijas
loka masa m = ò r(x ) 1 + ( f ¢(x ))2 dx
a
y = f (x) lînijas vienâdojums

(a x b)
ρ = ρ(x) lînijas lineârais
blîvums
Materiâlas lînijas b
loka statiskie M x = ò r(x )f (x ) 1 + (f ¢(x ))2 dx

momenti attiecîbâ a
pret koordinâtu b
asîm My = ò r(x )× x 1 +(f ¢(x ))2 dx
a
y = f(x) lînijas vienâdojums (a x b)

ρ = ρ(x) lînijas lineârais blîvums
Materiâlas lînijas b
loka inerces I x = ò r(x ) × f 2 (x ) 1 + (f ¢(x ))2 dx

momenti attiecîbâ a
pret koordinâtu b
asîm I y = ò r(x ) × x 2 1 + ( f ¢(x ))2 dx

a

ρ = ρ(x) lînijas lineârais blîvums
Materiâlas lînijas 1 1
loka masas centra xc = M y , yc = M x
m m
koordinâtas
Homogçnai lînijai (ρ = const):
b
1
l òa
xc = x 1 + ( f ¢(x ))2 dx
b
1
l òa
yc = f (x ) 1 + ( f ¢(x ))2 dx

l loka garums
Homogçnas plaknes b
figûras (lîklîniju m = r ò f (x )dx

trapeces) masa a
y = f(x) lînijas DC vienâdojums

(a x b)
ρ = const figûras blîvums
Homogçnas plaknes b
figûras (lîklîniju 1
2 òa
Mx = r f 2 (x )dx
trapeces) statiskie
momenti attiecîbâ
pret koordinâtu b
asîm M y = r ò x × f (x )dx
a
y = f(x) lînijas DC vienâdojums

(a x b)
Homogçnas plaknes 1 1
b
figûras (lîklîniju xc =
m
My =
S ò x × f (x )dx
trapeces) masas a
centra koordinâtas 1 1
b
òf
2
yc = M x = (x )dx
m 2S a
y = f(x) lînijas DC
vienâdojums
(a x b)
S lîklîniju trapeces laukums
Homogçnas plaknes 1
b b
figûras (lîklîniju I x = r ò f 3 (x )dx ; I y = r ò x 2 f (x )dx

4 a
trapeces) inerces a
momenti attiecîbâ
pret koordinâtu y = f (x) lînijas DC vienâdojums (a x b)
asîm ρ = const figûras blîvums
b
Homogçnas plaknes 1
figûras, ko ierobeþo M x = r ò ( f 2 (x ) -h 2 (x ))dx
2 a
lînijas
y = f(x), y = h(x), b
x = a, x = b, M y = r ò x ( f (x ) -h (x ))dx
statiskie momenti a
Mx , M y , 1
b
4 òa
inerces momenti Ix, Iy Ix = r ( f 2 (x ) -h 2 (x ))(f (x ) + h (x ))dx
attiecîbâ pret
koordinâtu b
asîm un masas centra I y = r ò x 2 (f (x ) - h (x ))dx

koordinâtas xc, yc a
b
1
xc =
S ò x (f (x )-h(x ))dx
a
b
1
ò (f
2
yc = (x ) - h 2 (x ))dx
2S a

S figûras laukums
Rotâcijas virsmas Sx = l ⋅ 2π⋅ yc

laukuma izteiksme Rotâcijas virsmas laukums S, kuru izveido plaknes
ar rotçjoðâs lînijas lînijas loks, rotçjot ap asi, kas atrodas vienâ plaknç ar ðo
garumu un tâs lîniju un to nekrusto, ir vienâds ar lînijas loka garuma l
masas centra un tâdas riòía lînijas garuma reizinâjumu, kuru rotçjot
koordinâtu apraksta loka masas centrs.
(Guldena 1. teorçma) b
Tâ kâ S x = 2p ò f (x ) 1 + ( f ¢(x ))2 dx ,
a
b
1
l òa
tad S x = l × 2p × f (x ) 1 + ( f ¢(x ))2 dx = l × 2p × yc
Rotâcijas íermeòa Vx = S ⋅ 2π ⋅ yc
tilpuma izteiksme Rotâcijas íermeòa tilpums V, kuru izveido plaknes
ar rotçjoðâs figûra, rotçjot ap asi, kas atrodas vienâ plaknç ar ðo figûru
figûras laukumu un to nekrusto, ir vienâds ar figûras laukuma S un tâdas
un tâs masas riòía lînijas garuma reizinâjumu, kuru rotçjot apraksta
centra koordinâtu figûras masas centrs.
(Guldena 2. teorçma)
b
Tâ kâ Vx = p × ò f (x )dx ,
2
a
b
1
òf
2
tad Vx = S × 2p × (x )dx = S × 2p × yc
2S a
11.9. Neîstie integrâïi
Pirmâ veida neîstie integrâïi

(integrâïi ar bezgalîgâm integrçðanas robeþâm)
Nosaukums Apzîmçjumi, paskaidrojumi Ilustrâcija

1. veida neîstâ
integrâïa
jçdziens
+¥ N
· x ä [a; +∞) ò f (x )dx = lim

N ®+¥
ò f (x )dx (1)
a a
b b
· x ä (∞; b] ò f (x )dx = lim

M ®-¥
ò f (x )dx (2)
-¥ M
+¥ c +¥
· x ä (∞; +∞) ò f (x )dx = ò f (x )dx + ò f (x )dx =

-¥ -¥ c
c N
= lim
M ®-¥
ò f (x )dx + lim
N ®+¥
ò f (x )dx
M c
(3)
(c jebkurð skaitlis; M < c < N)
11.9. Neîstie integrâïi 209
1. veida neîstâ Ja eksistç galîgas robeþas (1), (2), (3), tad attiecîgais
integrâïa neîstais integrâlis konverìç (eksistç) un, piemçram,
konverìence +¥ N
N
ò f (x )dx = lim
N ®+¥
ò f (x )dx = lim F (x )
N ®+¥ a
=
a a
= Nlim
®+¥
F (N ) - F (a ) = F (+¥) -F (a ) ,
kur F(x) funkcijas f(x) primitîvâ funkcija
1. veida neîstâ Ja neeksistç galîgas robeþas (1), (2), (3), tad attiecîgais
integrâïa neîstais integrâlis diverìç (neeksistç).
diverìence
1. veida neîstâ
+¥ N
(4)
integrâïa v. p. ò f (x )dx = lim
N ®¥
ò f (x )dx
-¥ -N
galvenâ vçrtîba
(v. p.) Ir iespçjams, ka neîstais
integrâlis (3) diverìç, bet tâ
galvenâ vçrtîba (4) eksistç.
Konverìences
pazîmes
+¥
· Absolûtâ Neîstais integrâlis ò f (x )dx (1)

konverìence a
konverìç, ja konverìç integrâlis

+¥
ò | f (x )|dx . Ðâdâ gadîjumâ

a
neîsto integrâli (1) sauc par

absolûti konverìçjoðu, bet
funkciju f(x) par absolûti
integrçjamu intervâlâ [a; +∞)
· Salîdzinâðanas Ja 0 f(x) g(x) intervâlâ [0; +∞) un

pazîmes +¥ +¥
· ò g(x )dx konverìç, tad arî ò f (x )dx konverìç

a a
+¥ +¥
· ò
a
f (x )dx diverìç, tad arî ò g(x )dx
a
diverìç.
R Ja f(x) 0, g(x) 0 intervâlâ [a; +∞) un

f (x )
lim =C , kur C ä (0; +∞), tad
x ®+¥ g(x )
+¥ +¥
ò f (x )dx un ò g(x )dx konverìç vai diverìç.

a o
+¥ +¥
(Ja C = 0 un òa
g(x )dx konverìç, tad arî ò
a
f (x )dx konverìç.)
P i e z î m e. Salîdzinâðanai bieþi izmanto integrâli:

+¥ ì
ïkonverìç, ja a > 1
dx ï
ò xa
- í
ïdiverìç, ja a 1
(a > 0)
a ï
î
Otrâ veida neîstie integrâïi

(intervâlâ [a; b] neierobeþotu funkciju integrâïi)
2. veida neîstâ
integrâïa
jçdziens b b -e
· lim f (x ) = ¥
x ®b -0
ò f (x )dx = lim
e® 0
ò f (x )dx (5)
a a
b b
· lim f (x ) = ¥
x ®a + 0 ò f (x )dx = lim
e® 0 ò f (x )dx (6)
a a +e
· lim f (x ) = ¥ b c b
x ®c
(a < c < b) ò f (x )dx = ò f (x )dx + ò f (x )dx =

a a c
c -e b
= lim
e® 0 ò f (x )dx + lim
d® 0 ò f (x )dx (7)
a c +d
11.9. Neîstie integrâïi 211
2. veida neîstâ Ja eksistç galîgas robeþas (5), (6), (7), tad attiecîgais
integrâïa neîstais integrâlis konverìç (eksistç) un, piemçram,
konverìence b b -e
ò f (x )dx = lim ò f (x )dx =

e® 0
a a
b-e
= lim F (x ) = lim F (b - e) - F (a ) =
e® 0 a e® 0
= lim F (b - e) - F (a ) ,
e® 0
kur F(x) funkcijas f(x) primitîvâ funkcija
2. veida neîstâ Ja neeksistç galîgas robeþas (5), (6), (7), tad

integrâïa attiecîgais neîstais integrâlis diverìç (neeksistç).
diverìence
b
2. veida neîstâ
integrâïa v. p. ò f (x )dx =
galvenâ vçrtîba a
(v. p.)
æc -e b ö
ç ÷
= lim çç ò f (x )dx + ò f (x )dx ÷÷
e® 0 ç ÷ø
èa c +e
(8)
Ir iespçjams, ka neîstais
integrâlis (7) diverìç, bet tâ
galvenâ vçrtîba (8) eksistç.
Konverìences 2. veida neîsto integrâïu konverìences pçtîðanai

pazîmes izmanto absolûtâs konverìences jçdzienu un
salîdzinâðanas pazîmes, kas ir analogas 1. veida neîsto
integrâïu pazîmçm.
P i e z î m e. Lietojot salîdzinâðanas pazîmes 2. veida neîstajam

integrâlim, bieþi izmanto ðâdu integrâli:
b
dx ìkonverìç, ja a < 1
ï
ò (b -x ) -ï
í
a
ïdiverìç, ja a 1
ï
a î
vai
b
dx ì
ïkonverìç, ja a < 1
ò - ï
í
(x -a )a ï
ïdiverìç, ja a 1
a î
Bezgalîgâ intervâlâ neierobeþotu funkciju integrâïi
Ja aplûkotajam integrâlim integrâcijas intervâls ir bezgalîgs un zemintegrâïa funkcija

ir neierobeþota vairâkos ðî intervâla punktos, tad ðâdu neîsto integrâli definç, pçta tâ
konverìenci un, ja iespçjams, aprçíina skaitlisko vçrtîbu, sadalot doto integrâli
vairâku integrâïu summâ tâ, lai katrs no tiem bûtu tikai 1. veida vai 2. veida neîstais
integrâlis.
11.10. Integrâïi, kas atkarîgi no parametra

No parametra λ b
atkarîgs I (l ) = ò f (x, l )dx ,

integrâlis I(λ) a
kur funkcija f(x, λ) integrçjama pçc x un definçta

taisnstûrî D = {a x b, c λ d}
I(λ) pamatîpaðîbas
· Nepârtrauktîba Ja f(x, λ) ir nepârtraukta funkcija taisnstûrî D, tad

un integrçjamîba I(λ) nepârtraukta un integrçjama intervâlâ [c, d] un
d d æb ö b æd ö
ò I (l)dl = ò ççç ò f (x, l)dx ÷÷÷dl = ò ççç ò f (x, l)dl ÷÷÷dx
c c
çè a ÷ø a
çè c ÷ø
¶f (x, l )
· Diferencçjamîba · Ja f(x, λ) un ir nepârtrauktas funkcijas apga-
¶l
balâ D, tad I(λ) diferencçjama intervâlâ [c, d] un
b
¶f (x, l )
I ¢(l ) = ò ¶l
dx
a
· Ja a = a(λ) un b = b(λ) ir nepârtrauktas un

¶f (x , l)
diferencçjamas funkcijas intervâlâ [c, d] un f(x, λ),
¶l
b (l )
nepârtrauktas apgabalâ D, tad I (l) = ò f (x, l)dx ir

a (l )
diferencçjama intervâlâ [c, d] un

b (l )
¶f (x, l )
I ¢(l ) = ò ¶l
dx + b ¢(l ) × f (b(l ), l ) -a ¢(l ) × f (a(l ), l )
a (l )
11.10. Integrâïi, kas atkarîgi no parametra 213
No parametra atkarîgi neîstie integrâïi
· Integrâlis Ja f(x, λ) ir definçta apgabalâ D∞ = {a x < ∞, c λ d}

ar bezgalîgâm un katram λ ä [c, d] ir integrçjama (kâ neîstais integrâlis)
integrçðanas +¥
robeþâm pçc x intervâlâ [a; +∞), tad I (l) = ò
a
f (x, l)dx sauc par
intervâlâ [c, d] konverìentu neîsto integrâli.

(Analoga definîcija apgabalâ D∞ = {∞ < x b, c λ d})
· Integrâlis no Ja f(x, λ) ir definçta kopâ {a x < b, c λ d} un

neierobeþotas b
funkcijas jebkuram λ ä [c, d] integrâlis ò f (x, l)dx
a
konverìç, tad
b
I (l ) = ò f (x, l )dx sauc par neîsto integrâli (no neiero-

a
beþotas funkcijas, kad x = b).

(Analoga definîcija kopâ {a < x b, c λ d})
+¥
Neîsto integrâïu
vienmçrîgâ Ja I (l) = ò
a
f (x , l)dx konverìç visiem λ ä [c, d], tad to
konverìence
(Tâ kâ abiem neîsta- sauc par vienmçrîgi konverìentu intervâlâ [c, d], ja
jiem integrâïiem pie- katram ε > 0 eksistç tâds x(ε), ka jebkuram A > x(ε) un
mît analogas îpaðîbas, visiem λ ä [c, d]
tad turpmâk aplû- +¥
koti tikai viena veida
neîstie integrâïi ò f (x , l)dx < e
A
pa apgabalu D∞ )
Vienmçrîgâs Ja eksistç tâda funkcija g(x), ka visiem x x0 > a un

konverìences +¥
pazîmes visiem λ ä [c, d] |f(x, λ)| g(x) un ò g(x )dx

a
konverìç,
+¥
tad ò f (x , l)dx konverìç vienmçrîgi intervâlâ [c, d].

a
Ja f(x, λ) 0 ir nepârtraukta apgabalâ

D∞ = {a x < ∞, c λ d}, turklât
+¥
I (l ) = ò f (x , l )dx konverìç visiem λ ä [c, d] un ir

a
nepârtraukta funkcija, tad I(λ) konverìç vienmçrîgi.

Ja f(x, λ) ir ierobeþota apgabalâ D∞ un integrçjama pçc
+¥
x ä [a, R], tad no òa

h(x ) dx konverìences izriet
+¥
ò f (x , l)h(x )dx vienmçrîgâ konverìence.

a
No parametra Ja f (x, λ) ir nepârtraukta apgabalâ D∞ un I(λ) konverìç

atkarîga neîstâ vienmçrîgi intervâlâ [c, d ], tad arî I(λ) ir nepârtraukta
integrâïa intervâlâ [c, d ], t. i., jebkuram λ0 ä [c, d ]
nepârtrauktîba +¥ +¥
un integrçjamîba lim
l®l0 ò a
f (x, l)dx = ò
a
f (x, l0)dx ,
turklât I(λ) var integrçt:

d d +¥ +¥ d
ò I (l)d l = ò d l ò f (x , l)dx = ò dx ò f (x , l)d l

c c a a c
(d vietâ var bût jebkurð λ ä [c, d]).
No parametra ¶f (x, l)
atkarîga neîstâ Ja f(x, λ) un ir nepârtrauktas apgabalâ D∞,
¶l
integrâïa
diferencçjamîba +¥
¶f (x, l)
I(λ) konverìç intervâlâ [c, d], bet òa
¶l
konverìç
vienmçrîgi, tad I(λ) ir diferencçjama intervâlâ [c, d] un

+¥
¶f (x, l)
I ¢(l) = ò
a ¶l
dx
Eilera integrâïi
Beta funkcija Β(p, q) B(p, q ) = ò x p-1 (1 - x )q -1dx , p > 0, q > 0

jeb I veida Eilera 0
integrâlis +¥
x p-1
B(p, q ) = ò
0
(1 + x )p+q
dx , p > 0, q > 0
Β funkcijas îpaðîbas B(p, q) = B(q, p)

p -1
B(p, q ) = B(p - 1, q ), p > 1, q > 0
p +q -1
q -1
B(p, q ) = B(p, q - 1), p > 0, q > 1
p +q -1
(n - 1)!
B(p, n ) = , nÎ¥
p(p + 1)(p + 2)...(p + n - 1)
(m - 1)! (n - 1)!
B(m, n ) = , m, n Î ¥
(m + n - 1)!
p
B(p,1 - p) = , 0 < p <1
sin p p
11.10. Integrâïi, kas atkarîgi no parametra 215
Gamma Γ(x) (faktoriâla vispârinâjumu) definç divçjâdi:

funkcija Γ(x)
¥
jeb II veida ì
ï
Eilera integrâlis
ï
ï
ï ò e-tt x-1dt (Eilera integrâlis; x > 0)
G(x ) = ï
í0
ï
ï n ! n x -1
ï
ï lim (jebkuram x)
în ®¥ x (x + 1)(x + 2)...(x + n - 1)
ï
Γ(x) vçrtîbas atrodamas tabulâ (sk. lpp.)

Daþas bieþâk lietojamâs vçrtîbas:
G(n ) = (n - 1)! , näN
G(1) = G(2) = 1
æ 1ö æ1ö æ3ö p
G çç- ÷÷ = -2 p ; G çç ÷÷ = p ; G çç ÷÷ =
è 2ø è2ø è2ø 2
æ 1 ö (2n - 1)!!
G ççn + ÷÷ = p , kur
è 2ø 2n
(2n 1)!! = 1 ⋅ 3 ⋅ 5 ... (2n 3)(2n 1)
Γ funkcijas îpaðîbas Γ(x) = (x 1)Γ(x 1) (lieliem x)

G(x + 1)
G(x ) = (ja x < 1 un x ≠ 0, 1, -2, ...)
x
p
G(x ) × G(1 - x ) =
sin px
-p
G(x ) × G(-x ) =
x × sin px
æ1 ö æ1 ö p
G çç + x ÷÷÷ × G çç - x ÷÷÷ =
è2 ø è2 ø cos px
æ 1öp
G(x ) × G ççx + ÷÷÷ =× G(2x )
è
2 ø 22x -1
(Leþandra formula)
P i e z î m e. x var bût arî komplekss lielums z .

Funkcijai Γ(z) ir pirmâs kârtas poli, ja
z = n (n = 0, 1, 2, ...);
(-1)n 1
res G(-n ) = , bet ir
n! G(z)
analîtiska.
Sakarîba starp I veida G(p)G(q )

un II veida Eilera
B(p, q ) =
G(p + q )
integrâïiem
11.11. Bieþâk lietojamie neîstie integrâïi, îpaða nosaukuma

integrâïi (1.6.) un integrâïi, kas reducçjami uz I veida
vai II veida Eilera integrâïiem (26.31.)
+¥
sin ax p
1. ò
0
x
dx = sgn a
2
Dirihlç integrâlis
+¥
p
òe
-x 2
2. dx = Puasona integrâlis
0
2
+¥
cos ax p e -|a b |,
3. ò
0
2
b +x 2
dx =
2|b|
b¹0 Laplasa integrâïi
+¥
x × sin ax p
4. ò
0
2
b + x 2
dx = sgn a × e -|ab|
2
+¥ +¥
p
ò sin x 2dx = ò cos x dx =
2
5. Freneïa integrâlis
-¥ -¥
2
+¥
x a-1 p
6. ò
0
1+x
dx =
sin ap
, 0<a<1 Eilera integrâlis
+¥
dx 1
7. ò
a
=
x a (a - 1)a a-1
, a > 1, a > 0
a
dx a 1-a
8. òx
0
a =
1-a
, a < 1, a > 0
+¥
dx p +¥
1
9. ò 1 +x
0
2 =
2
14. òe
-ax
dx =
a
, a>0
0
+¥
dx 2p +¥
10. ò
0
1+x 3 =
3 3
15. òxe
n -x
dx = n !, n = 0,1,2,...
0
+¥
dx p +¥
p
11. ò 1 +x
0
4 =
2 2 16. òxe
2 -a 2 x 2
dx =
4a 3
, a>0
0
1 +¥
dx p a
12. ò 1-x 2
=
2
17. òe
-ax
× cos bx dx =
a + b2
2
, a>0
0 0
+¥ +¥
dx p b
13. ò =
(a 2 + x 2 )(b 2 + x 2 ) 2ab(a + b )
, 18. òe
-ax
× sin bx dx =
a + b2
2
, a>0
0 0
a > 0, b > 0
11.11. Bieþâk lietojamie neîstie integrâïi, îpaða nosaukuma integrâïi (1.6.) un
integrâïi, kas reducçjami uz I veida vai II veida Eilera integrâïiem (26.31.) 217
+¥
1 p æ b2 ö
ò exp çç- ÷÷,
2
19. e -ax × cos bx dx = a >0
0
2 a çè 4 a÷ø
+¥
b p exp æç b ÷ö,
2
ò x ×e
-ax 2
20. × sin bx dx = çç- ÷÷ a >0
0
4a a è 4 aø
p p
2 2
p
21. ò ln(sin x )dx = ò ln(cos x )dx = - 2 ln 2
0 0
p p ïìï(2k - 1)!! × p , ja n = 2k, k = 1, 2,...

2 2 ïï (2k )!! 2
22. ò sin n
x dx = ò cosn x dx = ïí
ïï (2k )!!
0 0
ïï , ja n = 2k + 1, k = 0,1, 2,...
ïî(2k + 1)!!
p
2
dx p
23. òa 2 22 2
sin x + b cos x
=
2 | ab |
, ab ¹ 0
0
2p
dx 2p
24. ò 1 + a cos x = 1 -a2
, 0a <1
0
p
2
dx p
25. ò 1-a 2
cos2 x
=
2 1 -a2
, |a |< 1
0
p
2
1 æ p + 1 q + 1÷ö
ò sin Bç
p
26. x cosq x dx = , ÷, p > -1, q > -1
0
2 çè 2 2 ÷ø
1
1 æm + 1 ö
27. òx
m
× (1 - x n )p dx = Bç , p + 1÷÷÷, n > 0, m > -1, p > -1
0
n çè n ø
+¥
x mdx 1 æm + 1 m +1 ö m +1
28. ò n p =
Bç ,p - ÷÷, 0< 0, n > -1
x ne-ax dx = ïí
a
29. ò ïï n !
0
ïï n +1 , a > 0, n Î ¥
ïîa
+¥
m -x n 1 æm + 1 ö m +1
30. òx e dx = Gç ÷÷, >0
0
| n | çè n ø÷ n
1
æ 1 öp
31. ò ççèln x ÷ø÷÷ dx = G(p + 1), p > -1
0
218
12. VAIRÂKARGUMENTU FUNKCIJAS

12.1. Pamatjautâjumi
Nosaukums Apzîmçjumi, paskaidrojumi, ilustrâcija

Divu Atbilstîba starp divu kopu elementiem, ja katram sakârtotam reâlu
argumentu skaitïu pârim (x; y) ä D pçc noteikta likuma f atbilst tikai viens
funkcija kopas E elements u.
u = f (x; y) atklâtâ veidâ dota 2 argumentu funkcija;
F(x; y; u) = 0 apslçptâ veidâ dota 2 argumentu funkcija.
Trîs Atbilstîba starp divu kopu elementiem, ja katram sakârtotam reâlu
argumentu skaitïu trijniekam (x; y; z) ä D pçc noteikta likuma f atbilst tikai
funkcija viens kopas E elements K.
u = f (x; y; z) atklâtâ veidâ dota 3 argumentu funkcija;
F(x; y; z; u) = 0 apslçptâ veidâ dota 3 argumentu funkcija.
n argumentu Atbilstîba starp divu kopu elementiem, ja katram sakârtotam
funkcija n reâlu skaitïu korteþam (x1; x2; ...; xn) ä D pçc noteikta likuma f
atbilst tikai viens kopas E elements u.
u = f(x1; x2; ...; xn) atklâtâ veidâ dota n argumentu funkcija.
Divu argu- Funkcijas u = f (x; y) definîcijas
mentu apgabals D(f) ir apgabals
funkcijas xOy koordinâtu plaknç (vai arî
definîcijas visa ðî plakne.)
apgabals
Funkcijas u = f(x; y) grafiks G(f)
un grafiks
ir visu to punktu kopa
koordinâtu telpâ, kuru koordinâtas
ir (x; y; f (x; y)), ja (x ; y) ä D(f)
12.2. Robeþas un nepârtrauktîbas jçdziens

Punkta Ur(M0)
M0(x0; y0) Riòíis, kura centrs ir punktâ M0 un
apkârtne râdiuss ir r.
koordinâtu
plaknç
12.3. Parciâlie atvasinâjumi. Pilnais diferenciâlis. Teilora formula 219
Divu lim f (N; O ) = A

argumentu N ®N 0
O ®O 0
funkcijas
robeþa, Skaitlis A, ja katram pozitîvam skaitlim ε var atrast
kad x → x0, tâdu punkta M0(x0; y0) apkârtni Uδ(M0), ka visiem punktiem
y → y0 M(x; y) ≠ M0 no ðîs apkârtnes
|f(x; y) A| < ε
jeb
" e > 0 $ d > 0 , ka " (x ; y ) , kuriem 0 < (x - x 0 )2 + (y - y 0 )2 < d
ir | f (x ; y ) - A | < e
Funkcijas Vxu = f(x0 + Vx; y0) f(x0; y0) (parciâlais pieaugums pçc x)
u = f(x; y)
Vyu = f(x0; y0 + Vy) f(x0; y0) (parciâlais pieaugums pçc y)
parciâlie
pieaugumi Vu = f(x0 + Vx; y0 + Vy) f(x0; y0) (pilnais pieaugums)
un pilnais
pieaugums Analogi definç funkcijas u = f(x1; x2; ...; xn) pieaugumus.
Nepârtraukta Funkciju u = f (x; y) sauc par nepârtrauktu punktâ M0(x0; y0), ja

funkcija · u = f(x; y) ir definçta punktâ M0 un kâdâ ðî punkta apkârtnç
punktâ un
M0(x0; y0) · funkcijas robeþa, kad x → x0 un y → y0 ir vienâda ar funkcijas
vçrtîbu punktâ M0(x0; y0), t. i.,
lim f (N ; O ) = f (N 0 ; O 0 )
N ®N 0
O ®O 0
Ekvivalents apgalvojums: bezgalîgi maziem argumentu pieaugumiem

8x un 8y atbilst bezgalîgi mazs funkcijas pilnais pieaugums:
lim Du = 0
Dx ®0
Dy ®0
12.3. Parciâlie atvasinâjumi. Pilnais diferenciâlis.

Teilora formula

Funkcijas ¶u ¶f (x; y )
u = f(x; y) A p z î m ç j u m i: ux¢ , fx¢ (x; y ), ,
¶x ¶x
parciâlais
atvasinâjums Du
D e f i n î c i j a: ux¢ = lim x
pçc x Dx ®0 Dx
220 12. VAIRÂKARGUMENTU FUNKCIJAS
Funkcijas ¶u ¶f (x ; O )
A p z î m ç j u m i: u O¢ , fO¢(x; O ), ,
u = f(x; y) ¶O ¶O
parciâlais
atvasinâjums D e f i n î c i j a: uy¢ = lim Dy
u
Dy®0 Dy
pçc y
Parciâlâ Atrodot funkcijas parciâlo atvasinâjumu pçc x, argumentu y
atvasinâðana uzskata par konstantu lielumu un izmanto viena argumenta
funkcijas atvasinâðanas kârtulas un formulas.
Atrodot parciâlo atvasinâjumu pçc y, argumentu x uzskata
par konstantu lielumu un atvasina pçc viena argumenta funkcijas
atvasinâðanas formulâm un kârtulâm.
Analogi rîkojas, atvasinot vairâku argumentu funkcijas.
Otrâs kârtas (ux¢ )x¢ pirmâs kârtas atvasinâjumu ux¢ atvasina pçc argumenta x
parciâlie
atvasinâjumi ¶ 2u ¶ 2 f (N ; y )
A p z î m ç j u m i: u N¢¢N , fN¢¢N (N; y ), ,
¶N 2 ¶N 2
(ux¢ )y¢ pirmâs kârtas atvasinâjumu ux¢ atvasina pçc argumenta y
¢¢ ¢¢ ¶ 2u ¶ 2 f (x; y )
A p z î m ç j u m i: uxy , fx y (x; y ), ,
¶x ¶y ¶x ¶y
(uy¢ )x¢ pirmâs kârtas atvasinâjumu uy¢ atvasina pçc argumenta x
¶ 2u ¶ 2 f (N; O )
A p z î m ç j u m i: uO¢¢N , fO¢¢N (N; O ), ,
¶O ¶N ¶O ¶N
(uy¢ )y¢ pirmâs kârtas atvasinâjumu uy¢ atvasina pçc argumenta y
¢¢ ¢¢ ¶ 2u ¶ 2 f (x; y )
A p z î m ç j u m i: uyy , fy y (x; y ), ,
¶y 2 ¶y 2
Treðâs (ux¢ x¢ )x¢ otrâs kârtas atvasinâjumu ux¢ x¢ atvasina pçc argumenta x
kârtas
parciâlie ¶ 3u ¶ 3 f (N; y )
A p z î m ç j u m i: uN¢¢¢N N , fN¢¢¢N N (N; y ), ,
atvasinâjumi ¶N 3 ¶N 3
R (ux¢ x¢ )y¢ otrâs kârtas atvasinâjumu ux¢ x¢ atvasina pçc argumenta y
¢¢¢ ¢¢¢ ¶ 3u ¶ 3 f (x; y )

A p z î m ç j u m i: uxxy , fx xy (x; y ), ,
¶x 2¶y ¶x 2¶y
S (ux¢ y¢ )x¢ otrâs kârtas atvasinâjumu ux¢¢y atvasina pçc argumenta x
¶3u ¶ 3 f (N; O )
A p z î m ç j u m i: u N¢¢¢ON , fN¢¢¢ON (N; O ), ,
¶N ¶O ¶N ¶N ¶O ¶N
T (ux¢ y¢ )y¢ otrâs kârtas atvasinâjumu ux¢¢y atvasina pçc argumenta y
¶3u ¶ 3 f (N ; O )
A p z î m ç j u m i: u N¢¢¢OO , fN¢¢¢OO (N; O ), ,
¶N ¶O 2 ¶N ¶O 2
(uyx¢ ¢ )x¢ otrâs kârtas atvasinâjumu uyx¢ ¢ atvasina pçc argumenta x
¢¢¢ ¢¢¢ ¶ 3u ¶ 3 f (N; O )

A p z î m ç j u m i: uO N N , fO N N (N ; O ), ,
¶O ¶N 2 ¶O ¶N 2
(uy¢ x¢ )y¢ otrâs kârtas atvasinâjumu uyx¢ ¢ atvasina pçc argumenta y
¢¢¢ ¢¢¢ ¶ 3u ¶ 3 f (x; y )

A p z î m ç j u m i: uyxy , fyxy (x; y ), ,
¶y ¶x ¶y ¶y ¶x ¶y
(uy¢ y¢ )x¢ otrâs kârtas atvasinâjumu uyy¢ ¢ atvasina pçc argumenta x
¢¢¢ ¢¢¢ ¶ 3u ¶ 3 f (x; y )

A p z î m ç j u m i: uyyx , fy yx (x; y ), ,
¶ y 2 ¶x ¶ y 2 ¶x
(uy¢ y¢ )y¢ otrâs kârtas atvasinâjumu uyy¢ ¢ atvasina pçc argumenta y
¢¢¢ ¢¢¢ ¶ 3u ¶ 3 f (x; y )

A p z î m ç j u m i: uyyy , fyyy (x; y ), ,
¶y 3 ¶y 3
Augstâku Ja funkcijai u = f(x; y) eksistç otrâs kârtas parciâlie atvasinâjumi

kârtu jaukto un jauktie atvasinâjumi f ¢¢ (N; O ), f ¢¢ (N ; O ) ir nepârtraukti punktâ
NO ON
parciâlo
atvasinâ- M(x; y), tad ðajâ punktâ
jumu ¶ 2u ¶ 2u
vienâdîba fx¢¢y (x; y ) = fy¢¢x (x; y ) jeb =
¶x ¶y ¶y ¶x
Analogi arî treðâs kârtas un augstâku kârtu jauktie parciâlie
atvasinâjumi ir vienâdi, ja ðie atvasinâjumi ir nepârtraukti, t. i.,
¶ 3u ¶ 3u ¶ 3u ¶ 3u ¶ 3u ¶ 3u
= = un = =
¶x 2 ¶y ¶x ¶y ¶x ¶y ¶x 2 ¶x ¶y 2 ¶y ¶x ¶y ¶y 2 ¶x
Tâtad funkcijas augstâkas kârtas jauktais parciâlais
atvasinâjums nav atkarîgs no atvasinâðanas secîbas pçc kâda
argumenta, bet gan tikai no tâ, cik reizes atvasina pçc ðî argumenta.
Saliktas Ja funkcijâm z = f(u; v), u = g(x; y), v = h(x; y) eksistç

vairâkar- nepârtraukti parciâlie atvasinâjumi, tad saliktâs funkcijas
gumentu z = f(g(x; y); h(x; y)) parciâlos atvasinâjumus atrod pçc formulâm
funkcijas ¶z ¶z ¶u ¶z ¶v ¶z ¶z ¶u ¶z ¶v
parciâlie = × + × , = × + ×
¶x ¶u ¶x ¶v ¶x ¶y ¶u ¶y ¶v ¶y
atvasinâjumi
Analogi, ja argumentu skaits ir lielâks nekâ divi.
Funkcijas Ja funkcijâm z = f(u; v), u = g(x), v = h(x) eksistç

pilnais nepârtraukti atvasinâjumi, tad saliktâs funkcijas z = f(g(x); h(x))
atvasinâjums atvasinâjumu atrod pçc formulas
dz ¶z du ¶z dv
= × + ×
dx ¶u dx ¶v dx
Apslçptas Ja funkciju u = f(x; y) definç ar vienâdojumu F(x; y; u) = 0, kur

vairâkargu-
F(x; y; u) un atvasinâjumi Fx¢ (x ; y; u ), Fy¢ (x ; y ; u ), Fu¢ (x ;y ;u ) ¹ 0
mentu
funkcijas ir nepârtrauktas funkcijas, tad
parciâlie
¶K F ¢ (x; y; K ) ¶K F ¢ (x; y; K )
atvasinâjumi =- x¢ , =- y¢
¶x FK (x; y; K ) ¶y FK (x; y; K )
Analogi n argumentu apslçptai funkcijai F(x1; x2; ...; xn; u) = 0
Apslçptai viena argumenta funkcijai F(x; y) = 0
dy F ¢ (x; y )
=- x¢
dx Fy (x; y )
Pilnais Funkcijas u = f(x; y) pilnâ pieauguma Δu galvenâ daïa, kas
diferen- ir lineâri atkarîga no argumentu pieaugumiem Δx un Δy :
ciâlis
df (N; O ) = fN¢ (N ; O ) ×DN + fO¢ (N ; O )×DO
jeb
¶u ¶u
Dx + du =Dy
¶x ¶y
Pilnâ diferenciâïa pierakstâ izmanto apzîmçjumus
Δx = dx un Δy = dy
Tad
¶u ¶u
du = dx + dy
¶x ¶y
Funkcijas u = f(x1; x2; ...; xn) pilnais diferenciâlis
¶u ¶u ¶u
du = dx1 + dx 2 + ... + dx
¶x 1 ¶x 2 ¶xn n
Ja Dx i = dx i mazi, tad du ≈ Vu
Parciâlie ¶u ¶u ¶u
diferenciâïi dx , dx , ..., dx
¶x1 1 dx 2 2 ¶x n n
Pilnâ · Ja Δx un Δy moduïi ir mazi, tad funkcijas pilnais pieaugums
diferenciâïa aptuveni ir vienâds ar pilno diferenciâli:
lietojumi
D B (N 0 ; O 0 ) » dB (N 0 ; O 0 ) = B N¢ (N 0 ; O 0 )DN + B O¢ (N 0 ; O 0 )DO
Izmanto kïûdu teorijâ pçc formulas u = f(x1; x2; ...; xn) aprçíinâtâ
lieluma u 0 kïûdas Δu novçrtçðanai, ja aprçíinos izmantoti
skaitïi xi 0, kas ir noteikti ar kïûdu Δxi , t. i., ja xi = xi 0 ± Δxi ,
( 1 T i T n), tad
¶u ¶u ¶u
Du » ×Dx 1 + ×Dx 2 + ... + ×Dx n
¶x 1 ¶x 2 ¶x n
· Ja Δx un Δy moduïi ir mazi, tad funkcijas aptuvenu vçrtîbu
f (x0 + Δx; y0 + Δy) var aprçíinât pçc formulas
f (x 0 +Dx; y 0 +Dy ) » f (x 0 ; y 0 ) + df (x 0 ; y 0 ) =
= f (x 0 ; y0 ) + fx¢ (x 0 ; y0 )×Dx + fy¢ (x0 ; y0 )×Dy
Augstâku N o s a c î j u m i: u = f(x; y)
kârtu pilnie 1) nav salikta funkcija,
diferenciâïi 2) eksistç nepârtraukti augstâku kârtu parciâlie atvasinâjumi.
2. kârtas ¶ 2u 2 ¶ 2u ¶ 2u
pilnais d 2u = d(du ) = dx + 2 dxdy + 2 dy 2
¶x 2
¶x ¶y ¶y
diferen-
Pieraksts ar 2. kârtas pilnâ difrenciâïa operatoru:
ciâlis
æç ¶ ¶ ö÷2
d u =ç
çè ¶x dx + ¶y dy ÷÷ø × u
2
3. kârtas ¶ 3u 3 ¶ 3u ¶ 3u ¶ 3u
pilnais d 3u = d(d 2u ) = dx + 3 2 dx 2dy + 3 dxdy 2 + 3 dy 3
¶x 3
¶x ¶y ¶x ¶y 2
¶y
diferenciâlis
Pieraksts ar 3. kârtas pilnâ diferenciâïa operatoru:
æ¶ ¶ ö3
d 3u = çç dx + dy ÷÷ × u
èç ¶x ¶y ø÷
n-tâs kârtas d n u = d d n -1u

pilnais
diferenciâlis Pieraksts ar n-tâs kârtas pilnâ diferenciâïa operatoru:
æ¶ ¶ ön
d n u = çç dx + dy ÷÷ × u
çè ¶x ¶y ÷ø
Teilora Ja funkcijai u = f(x; y) kâdâ punkta M0(x0; y0) apkârtnç eksistç

formula nepârtraukti augstâku kârtu parciâlie atvasinâjumi, tad
divu 1 1
argumentu f (x ; y ) = f (x 0 ; y 0 ) + df (x 0 ; y 0 ) + d 2 f (x 0 ; y 0 ) + ... +
1! 2!
funkcijai
1 n
+ d f (x 0 ; y 0 ) + Rn (x ; y ) , (Teilora formula)
n!
kur atlikuma loceklis
1
Rn (x ; y ) = d n +1 f (x 0 + q1D x ; y 0 + q2y ); 0 < q1 < 1, 0 < q2 < 1
(n + 1)!
Tâ kâ f(x; y) f(x0; y0) = Δ(x0; y0), tad
1 1 1
Df (x 0 ; y 0 ) = df (x 0 ; y 0 ) + d 2 f (x 0 ; y 0 ) + ... + d n f (x 0 ; y 0 ) + Rn (x; y )
1! 2! n!
Tâtad funkcijas pilno pieaugumu punktâ M 0 (x 0 ; y 0 ) var izteikt,
izmantojot augstâku kârtu pilnos diferenciâïus.
12.4. Vairâkargumentu funkciju ekstrçmi

Funkcijas Punkts M0(x0; y0), ja ðim punktam
u = f(x; y) eksistç tâda apkârtne, ka visiem
lokâlâ apkârtnes punktiem M(x; y)
maksimuma (izòemot punktu M0(x0; y0))
punkts; ir spçkâ nevienâdîba
lokâlais f (x; y ) < f (x 0 ; y 0 )
maksimums
fmax(M0)
Funkcijas Punkts M0(x0; y0), ja ðim punktam

u = f (x; y) eksistç tâda apkârtne, ka visiem
lokâlâ apkârtnes punktiem M(x; y)
minimuma (izòemot punktu M0(x0; y0)) ir
punkts spçkâ nevienâdîba
lokâlais f (x; y ) > f (x 0 ; y 0 )
minimums fmin(M0)
Ekstrçmu Funkcijas lokâlâ maksimuma

punkti punkti un lokâlâ minimuma
punkti.
Ekstrçmi Funkcijas vçrtîbas lokâlo ekstrçmu
punktos.
Ekstrçma Ja M0(x0; y0) ir funkcijas u = f(x; y) ekstrçma punkts, tad

eksistences
fN¢ (N 0 ; y 0 ) = 0 un fy (x 0 ; y0 ) = 0 vai arî ðajâ punktâ parciâlie
¢
nepiecieða-
mais nosa- atvasinâjumi neeksistç.
cîjums (Analogi nosacîjumi n argumentu funkcijai.)
Stacionârie Punkti, kuros 1. kârtas parciâlie atvasinâjumi ir vienâdi

punkti ar nulli. Stacionâros punktus atrod, atrisinot vienâdojumu sistçmu
ïìïfx¢ (x; y ) = 0
í ¢
ïïfy (x; y ) = 0
ïî
Funkcijas M0(x0; y0) stacionârais punkts
u = f(x; y) A p z î m ç j u m i: a11 = fx¢¢x (x 0 ; y 0 ), a12 = fx¢¢y (x 0 ; y 0 ), a 22 = fy¢¢y (x 0 ; y 0 )
ekstrçmu
eksistences a11 a12
2
pietiekamie D=a a22 = a11a 22 -a12
12
nosacîjumi
12.4. Vairâkargumentu funkciju ekstrçmi 225
Ja M0(x0; y0) ir funkcijas u = f(x; y) stacionârais punkts, kura

apkârtnç eksistç nepârtraukti 2. kârtas parciâlie atvasinâjumi un
· D > 0, a11 < 0, tad M0(x0; y0) ir lokâlâ maksimuma punkts;
· D > 0, a11 > 0, tad M0(x0; y0) ir lokâlâ minimuma punkts;
· D < 0, tad M0(x0; y0) nav ekstrçma punkts;
· D = 0, tad ar ðo metodi nevar noteikt ekstrçmu
(izmanto augstâku kârtu parciâlos atvasinâjumus).
Nosacîtais Funkcijas u = f (x; y) ekstrçms, ja argumenti x un y

ekstrçms apmierina vienâdojumu ϕ(x; y) = 0 (saites vienâdojumu).
(n argumentu funkcijas u = f(x1; x2; ...; xn) nosacîtâ ekstrçma
uzdevumâ doti m < n saites vienâdojumi.)
Lagranþa 1. Izmantojot funkciju u = f(x; y) un saites vienâdojuma izteiksmi

koeficientu ϕ(x; y), sastâda Lagranþa funkciju
metode F(x; y; λ) = f(x; y) + λ ⋅ ϕ(x; y),
nosacîtâ kur λ Lagranþa koeficients.
ekstrçma 2. Funkciju F(x; y; λ) parciâli atvasina pçc x, y, λ un atvasinâjumus
uzdevumu pielîdzina nullei.
risinâðanai 3. Atrisinot iegûto vienâdojumu sistçmu
ì
ï fN¢ (N; O ) + l × jN¢ (N ; O ) = 0
ï
ï
ï
ïf ¢ (N; O ) + l × j ¢ (N ; O ) = 0
íO O
ï
ï
ï
ïj ( N ; O ) = 0
ï
î
atrod punktus, kuros funkcijai u = f(x; y) ir iespçjams
nosacîtais ekstrçms.
4. Lai noteiktu, kâds ekstrçms ir iegûtajâ stacionârajâ
punktâ M0(x0; y0), izmanto Lagranþa funkcijas 2. kârtas pilno
diferenciâli ðajâ punktâ un saites vienâdojuma izteiksmes ϕ(x; y)
1. kârtas diferenciâli. Iespçjami 3 gadîjumi.
· Ja d 2 F(x0; y0) < 0 un dϕ(x0; y0) = 0, tad M0(x0; y0) ir
nosacîtâ maksimuma punkts.
· Ja d 2 F(x0; y0) > 0 un dϕ(x0; y0) = 0, tad M0(x0; y0) ir
nosacîtâ minimuma punkts.
· Ja d 2 F(x0; y0) = 0, tad ar 2. kârtas pilno diferenciâli nevar
noteikt ekstrçmu un jâlieto augstâku kârtu diferenciâïi.
Analogi ðo metodi izmanto n argumentu funkcijai u = f(x1, x2, ..., xn)

ar m < n saites vienâdojumiem
ϕ1(x1, x2, ..., xn) = 0, ϕ2(x1, x2, ..., xn) = 0, ..., ϕm(x1, x2, ..., xn) = 0.
Tad Lagranþa funkcija ir ðâda:

F(x1, x2, ..., xn; λ1, λ2, ..., λm) = f(x1, x2, ..., xn) + λ1ϕ1(x1, x2, ..., xn ) +
+ λ2ϕ2(x1, x2, ..., xn) + ... + λmϕm(x1, x2, ..., xn)
226
13. VAIRÂKARGUMENTU FUNKCIJU INTEGRÂLRÇÍINI

13.1. Divkârðais integrâlis
Definîcija un ar to saistîtie jautâjumi

n n
Funkcijas å f (M )DS jeb å f x ; h DS
i i i i i
z = f(x; y) i =1 i =1
integrâl- Integrâlsummas sastâdîðanas plâns
summa 1. Apgabalu (D) sadala n daïâs ar brîvi
apgabalâ D izraudzîtâm lînijâm;
i-tâs daïas laukums VSi (1 T i T n)
2. Katrâ apgabala daïâ brîvi izraugâs
punktu Mi(ξi; ηi) ä (Di)
3. Atrod funkcijas vçrtîbas f(ξi; ηi)
4. Funkcijas vçrtîbu f(ξi; ηi) reizina ar
apgabala daïas (Di ) laukumu 8Si;
reizinâjums f(ξi; ηi)VSi ir vienâds
ar tâda cilindra tilpumu, kura pamats
ir apgabala daïa (Di ) un augstums
f(ξi; ηi)
5. Atrod visu reizinâjumu summu
n
å f x ; h DS
i i i
i =1
n
Divkârðâ
integrâïa òò f (x; y )dS = lim å f (x ; h )DS
(D )
d ®0
i =1
i i i
definîcija
Divkârðais integrâlis ir funkcijas f(x; y) integrâlsummas
robeþa, kad lielâkais no visu apgabala daïu diametriem d
tiecas uz nulli, t. i.,
d = max di → 0,
kur di i-tâs daïas diametrs (lielâkais attâlums starp apgabala
daïas (Di ) robeþlînijas punktiem); dS bezgalîgi mazs laukuma
elements apgabalâ (D) (laukuma diferenciâlis).
Divkârðâ Ja funkcija f(x; y) apgabalâ (D) ir nepârtraukta vai arî

integrâïa gabaliem nepârtraukta, tad ðajâ apgabalâ tai eksistç
eksistence divkârðais integrâlis.
Divkârðâ Analogas viena argumenta funkcijas noteiktâ integrâïa

integrâïa b
îpaðîbas ò f (x )dx
a
îpaðîbâm. Pârveidojot attiecîgâs izteiksmes, intervâla [a; b]
garuma b a vietâ jâraksta apgabala (D) mçrs ðî apgabala

laukums S.
13.1. Divkârðais integrâlis 227
Ìeometriskâ V = òò f (x; y )dS

interpre- (D )
tâcija
Ja f(x; y) 0 apgabalâ (D), tad
ðîs funkcijas divkârðais integrâlis
vienâds ar íermeòa tilpumu, ko
ierobeþo funkcijas f(x; y) grafiks,
xy plakne un Oz asij paralçla
cilindriska virsma, kas iet caur
apgabala D robeþu (kontûru).
Ja apgabalâ (D) f (x ; y ) º 1 , tad
òò dS = S ,
(D )
kur S ir apgabala (D) laukums.
Divkârðâ integrâïa aprçíinâðana
Aprçíinâðana Sastâdot integrâlsummu, apgabalu (D) sadala daïâs ar taisnçm, kas

Dekarta paralçlas koordinâtu asîm; tad laukuma elements dS = dxdy
koordinâtâs un integrâli pieraksta ðâdi:
òò f (x; y )dx dy
(D )
Aplûko divus gadîjumus.

Apgabals (D) ir pareizs Oy ass
virzienâ (tâ kontûru veido
taisnes x = a, x = b un
nepârtrauktu funkciju
y = g1(x), y = g2(x) grafiki,
kur g1(x) g2(x) " x Î [a; b ] ).

Divkârðo integrâli aprçíina
ar atkârtoto integrâli:
b g2 (N ) b æg 2 ( N ) ö
ç ÷
òò f (N ; y )dNdy = ò dN ò f (N ; y dy
) = ò çççç ò f (N; y )dy ÷÷÷÷dN =
(D ) a g 1 (N ) a èg 1 (N ) ø
b
æ y = g (x )ö b
÷÷dx = F (x ; g (x )) - F (x ; g (x )) dx =
ççF (x ; y ) 2
= ò çç
è y = g (x )÷÷ø
1
ò 2 1
a a
b b
= ò u(x )dx = U (x ) a = U (b) -U (a ) ,
a
kur Fx¢ (x ; y ) = f (x ; y ), U x¢ (x ) = u(x )

228 13. VAIRÂKARGUMENTU FUNKCIJU INTEGRÂLRÇÍINI
Apgabals (D) ir pareizs Ox ass

virzienâ (tâ kontûru veido
taisnes y = c, y = d un
nepârtrauktu funkciju
x = h1(y), x = h2(y) grafiki,
kur h 1(y) h2(y) " y Î [c; d ] ).
Divkârðo integrâli aprçíina
ar atkârtoto integrâli :
@ h 2 (O ) @ æh2 (O ) ö
çç ÷
òò f (x; O )@x@O = ò @O ò f (x ; O )@x = ò çç ò f (x ; O )@x ÷÷÷@O =
(D ) c h1 ( O ) c çèh1 (O ) ÷ø
d
æ x = h (y )ö d
÷÷dy = (F (h (y ); y ) - F (h (y ); y ))dy =
ççF (x ; y ) 2
= ò çç
è x = h (y )÷÷ø
1
ò 2 1
c c
d d
= ò v(y )dy = V (y ) c = V (d ) -V (c),
c
kur Fy¢ (x ; y ) = f (x ; y ), Vy¢ (y ) = v (y )
Piemçrs
é Apgabala (D ) kontûru veido lînijas ù
ê ú=
òò xydxdy = êêy = x , y = x + 2, x Î [-1;2]
2 ú
úû
(D ) ë
2 x +2 2æ y = x + 2ö
ç 1 ÷÷
= ò dx ò xydy = ò ççx × y 2 ÷÷ dx =
ç 2 y=x
2
÷ø
-1 x2 -1 è
2
1
= ò (x × (x + 2)2 - x × (x 2 )2 )dx =
2 -1
2
1
= ò (x 3 + 4x 2 + 4x - x 5 )dx =
2 -1
1 æ1 4 1 ö2 45
= çç x 4 + x 3 + 2x 2 - x 6 ÷÷÷ = ... =
è
2 4 3 6 ø -1 8
13.1. Divkârðais integrâlis 229
Aprçíinâ- Sastâdot integrâlsummu, apgabalu (D) sadala ar taisnes stariem, kas

ðana novilkti no pola, un koncentriskâm riòía lînijâm ar centru polâ; tad
polârajâs laukuma elements dS = r dr dϕ
koordi- Aplûko gadîjumu, kad apgabala
nâtâs kontûru veido taisnes polârajâ
koordinâtu sistçmâ ϕ = α, ϕ = β
un nepârtrauktu funkciju
r = g1(ϕ), r = g2(ϕ) grafiki,
kur g1(ϕ) g2(ϕ).
Aprçíinot divkârðo integrâli, izmanto
sakarîbas starp punkta Dekarta
koordinâtâm un polârajâm
kooordinâtâm:
x = r cosϕ, y = r sinϕ .
Pçc tam sastâda atkârtoto integrâli
pçc mainîgajiem lielumiem ϕ un r :
òò f (x; y )dS = òò f (r cos j; r sin j)rdrd j =

(D ) (D )
b g2 (j ) b æg 2 ( j ) ö
çç ÷÷
= ò dj ò f (r cos j ; r sin j )rdr = ò çç ò
ç f (r cos j ; r si n j )rdr ÷÷dj =
a g1 ( j ) a èg 1 ( j ) ÷ø
b
æ r = g (j)ö
÷÷
b
ç 2
= ò çççF (r ; j) r = g (j)÷÷dr =
è 1 ø
ò (F (g (j); j) - F (g (j); j))dj =
2 1
a a
b b
= ò h(j)d j = H (j) a = H (b ) - H (a),
a
kur Fr¢ (r ; j ) = f (r cos j ; r sin j ) × r , H j¢ (j ) = h (j )
Aprçíinâ- Apgabalu (D) sadala daïâs ar koordinâtu lînijâm

ðana vispâ- u = const un v = const
rinâtâ Tad laukuma elements dS = |J| du dv,
lîklîniju kur |J| deformâcijas koeficients, pârejot no apgabala (D)
koordinâtu xy plaknç uz apgabalu (D′) uv plaknç;
sistçmâ |J | atrod, aprçíinot Jakobi determinantu jeb jakobiâni
ì
ïx = x (u; v ) ¶x ¶x P i e m ç r a m,
ï
í ¶u ¶v ja x = r cosϕ, y = r sinϕ,
ï
ïy = y (u; v ) J=
ï
î ¶y ¶y tad
¶u ¶v x r′ = cosϕ,
Tad x j¢ = -r sin j,
yr¢ = sin j,
òò f (x; y )dS = òò f (x(u; v); y(u; v)) ×| J |dudv
(D ) ( D ¢) yj¢ = r cos j un
cos j -r sin j
J = =r
sin j r cos j
Daþi divkârðâ integrâïa lietojumi
Nosaukums Aprçíinâðanas formulas, paskaidrojumi

Apgabala (D) S = òò dS
laukums (D )
Íermeòa f (x ; y ) U 0 "(x ; y ) Î (D )
tilpums V = òò f (x; y )dS
(D )
(sk. zîm. 227. lpp.)
Virsmas 2
σ virsmas z = f (x; y)
æ ¶f ÷ö2 çæ ¶f ÷ö
laukums s = òò ç
1 + ç ÷ + ç ÷ dxdy laukums, kur
è ¶x ø çè ¶y ÷ø
(D ) (x; y) ä (D)
Plaknes m = òò r(x; y )dxdy ρ(x; y) blîvuma sadalîjuma

figûras (D )
funkcija plaknes figûrâ
masa (apgabalâ (D))
Plaknes M N = òò y × r(N ; y )dNdy statiskais moments

figûras (D ) attiecîbâ pret Ox asi
statiskie
momenti M O = òò x × r(x; O )dxdO statiskais moments
(D ) attiecîbâ pret Oy asi
M 0 = òò r(x; y ) × x 2 + y 2 dxdy statiskais moments

(D )
attiecîbâ pret
koordinâtu
sâkumpunktu
Plaknes
I N = òò y 2 × r(N ; y )dNdy inerces moments attiecîbâ
figûras pret Ox asi
(D )
inerces
momenti
I O = òò x 2 × r(x; O )dxdO inerces moments
(D ) attiecîbâ pret Oy asi
I 0 = òò (x 2 + y 2 ) × r(x; y )dxdy inerces moments

(D ) attiecîbâ pret koordinâtu
I0 = I x + Iy sâkumpunktu
Plaknes MO MN
figûras NC = ; OC =
m m
masas centra
koordinâtas
231
13.2. Trîskârðais integrâlis

Funkcijas n n
u = f(x; y; z) å f (M )DV i i
jeb å f (x ; h ; z )DV
i i i i
i =1
integrâl- i =1
summa Integrâlsummas sastâdîðanas plâns

apgabalâ (V) 1. Apgabalu (V) sadala n daïâs ar brîvi
izraudzîtâm virsmâm;
i-tâs daïas tilpums VVi (1 T i T n)
2. Katrâ apgabala daïâ brîvi izraugâs
punktu Mi (ξi; ηi; ζi) ä (Vi )
3. Atrod funkcijas vçrtîbas f(ξi; ηi; ζi)
4. Funkcijas vçrtîbu f(ξi; ηi; ζi) reizina
ar apgabala daïas (Vi ) tilpumu 8Vi
n
å f (x ; h ; z )DV
i i i i
i =1
Trîskârðâ n
integrâïa òòò f (x; y; z )dV = lim å f (xi ; hi ; zi )DVi

d ®0
(V ) i =1
definîcija
Trîskârðais integrâlis ir funkcijas f(x; y; z) integrâlsummas
robeþa, kad lielâkais no visu apgabala daïu diametriem d
tiecas uz nulli, t. i.,
d = max di → 0,
kur di i-tâs daïas diametrs (lielâkais attâlums starp apgabala daïas
(Vi ) robeþvirsmas punktiem); dV bezgalîgi mazs tilpuma
elements apgabalâ (V) (tilpuma diferenciâlis).
Trîskârðâ Ja funkcija f(x; y; z) ir nepârtraukta apgabalâ (V), tad ðajâ

integrâïa apgabalâ tai eksistç trîskârðais integrâlis.
eksistence
Ìeometriskâ Ja f (x; y; z ) º 1 apgabalâ (V), tad
interpretâ-
cija òòò dV =V ,
(V )
kur V ir apgabala (V) tilpums.

Trîskârðâ Analogas viena argumenta funkcijas noteiktâ integrâïa
integrâïa b
îpaðîbas
ò f (x )dx
a
îpaðîbâm. Pârveidojot attiecîgâs izteiksmes, intervâla [a; b] garuma
ba vietâ jâraksta apgabala (V) mçrs ðî apgabala tilpums V.
Trîskârðâ integrâïa aprçíinâðana
Aprçíi- Sastâdot integrâlsummu, apgabalu (V) sadala daïâs ar koordinâtu

nâðana virsmâm x = const, y = const, z = const, t. i., ar plaknçm, kas
Dekarta paralçlas koordinâtu plaknçm; tad tilpuma elements dV = dxdydz
koordinâtâs un integrâli pieraksta ðâdi:
òòò f (x; y; z )dxdy dz

(V )
Aprçíinot ar atkârtoto integrâli,

integrçðanas secîba ir atkarîga
no tâ, kurâ koordinâtu plaknç
projicç integrçðanas apgabalu (V).
Saka, ka apgabals ir pareizs
Oz ass virzienâ, ja to
ierobeþo ðâdas virsmas:
funkciju z = ϕ1(x; y) un z = ϕ2(x; y)
grafiki (j1 (x ; y ) T j2 (x ; y ) " (x ; y ) Î (D ))
un Oz asij paralçla
cilindriska virsma, kas
iet caur apgabala (D)
kontûru, turklât
(D) ir pareizs apgabals
xy plaknç.
Tad trîskârðo integrâli aprçíina
ar ðâdu atkârtoto integrâli:
b g 2 (N ) j2 (N ; O )
òòò f (N; O; z )dNdOdz = ò dN ò dO ò f (N; O; z )dz =

(V ) a g 1 (N ) j1 (N ; O )
b g2 ( x )
æ j (x ; y )ö
ççF (x ; y; z ) ÷÷dy =
2
= ò dx ò çèç j (x ; y )÷÷ø
1
a g1 (x )
b g 2 (x )
= ò dx ò (F (x ; y; j2 (x ; y ) - F (x; y; j1 (x; y))dy =

a g 1 (x )
b g2 ( x ) b g 2 (x )
= ò dx ò h(x ; y )dy = ò H (x; y)
g 1 (x )
dx =
a g1 (x ) a
= ò (H (x ; g (x )) - H (x ; g (x )))dx =
2 1
a
b b
= ò u(x )dx = U (x ) a = U (b) -U (a ) ,
a
kur F (x ; y; z ) = f (x ; y; z ), Hy¢ (x ; y ) = h( x ; y), Ux¢ (x ) = u( x )

z
¢
Analogi aprçíina trîskârðo integrâli, ja integrçðanas apgabals ir pareizs

Oy vai Ox ass virzienâ.
13.2. Trîskârðais integrâlis 233
Aprçíi- Pieòem, ka funkcijas x = x(u; v; w), y = y(u; v; w), z = z(u; v; w)

nâðana xyz telpas apgabalu (V ) savstarpçji viennozîmîgi attçlo par telpas uvw
vispârinâtâ apgabalu (V′). Ja apgabalu (V′) sadala daïâs ar koordinâtu
lîklîniju virsmâm u = const, v = const, w = const, tad apgabala (V) tilpuma
koordinâtu elements ir
sistçmâ dV = | J | du dv dw ,
ì
ï x = x (u; v; w )
ï
ï kur apgabala tilpuma elementa deformâcijas koeficientu |J| atrod,
ï
ï aprçíinot Jakobi determinantu (jakobiâni)
íy = y(u; v; w )
ï
ï
ï
ï z = z (u; v; w ) ¶x ¶x ¶x
ï
î
¶u ¶v ¶w
¶y ¶y ¶y
J=
¶u ¶v ¶w
¶z ¶z ¶z
¶u ¶v ¶w
Tad
òòò f (x; y; z )dV = òòò f (x(u; v; w); y(u; v; w); z(u; v; w)) ×| J | dudvdw
(V ) (V ¢)
Aprçíinot trîskârðo integrâli lîklîniju koordinâtâs, bieþi izmanto

cilindriskâs un sfçriskâs koordinâtas.
Cilindrisko Telpas punktu M var noteikt ne tikai
koordinâtu ar Dekarta koordinâtâm (x; y; z),
sistçma bet arî ar ðî punkta cilindriskajâm
koordinâtâm (r; ϕ; z), kur
r ir râdiusvektora modulis, kas
novilkts no koordinâtu sâkumpunkta
uz punkta M projekciju xy plaknç;
ϕ leòíis, ko ðis râdiusvektors
veido ar Ox asi;
z punkta M aplikâta Dekarta sistçmâ.
Ar cilindriskajâm koordinâtâm var M(x; y; z)
noteikt katru punktu telpâ, ja pieòem, ka
M(r; ϕ; z)
r 0, 0 ϕ < 2π, ∞ < z < +∞
M1(r; ϕ; O)
Sakarîbas starp punkta Dekarta koordi-
nâtâm un cilindriskajâm koordinâtâm:
ìïx = r cos j
ïï
ïíy = r sin j
ïï
ïïz = z
î
Jakobiâns cilindrisko koordinâtu sistçmâ:
x r¢ x j¢ x z¢ cos j -r sin j 0
¢ ¢ ¢
J = y r y j y z = sin j r cos j 0 = r
z ¢
r z ¢
j z ¢
z
0 0 1
Trîskârðâ Sastâdot integrâlsummu, apgabalu

integrâïa sadala daïâs ar koordinâtu virsmâm:
aprçíinâðana r = const (riòía cilindriskas virsmas,
cilindris- kuru simetrijas ass ir Oz ass);
kajâs ϕ = const(pusplaknes, kas vilktas
koordinâtâs no Oz ass);
z = const (Oz asij perpendikulâras plaknes).
Tâ kâ cilindrisko koordinâtu sistçmâ
jakobiâns J = r, tad tilpuma
elementu dV var izteikt ðâdi:
dV = r dr dϕ dz
Lîdz ar to
òòò f (x; y; z )dV = òòò f (r cos j; r sin j; z )rdrd jdz

(V ) (V ¢ )
Sfçrisko Telpas punktu M var noteikt ne tikai

koordinâtu ar Dekarta koordinâtâm x ; y; z, bet
sistçma arî ar ðî punkta sfçriskajâm koordi-
nâtâm (ρ; ϕ; θ), kur
KKKH
ρ ir râdiusvektora OM modulis,
KKKH
θ leòíis, ko vektors OM veido ar Oz asi,
ϕ leòíis starp Ox asi un
KKKKH
vektoru OM 1 , kur M1 ir punkta M
projekcija xy plaknç.
Sfçriskâs koordinâtas viennozîmîgi

nosaka punktu telpâ, ja pieòem, ka M(x; y; z)
ρ 0, 0 ϕ < 2π, 0 θ π M(ρ; ϕ; θ)
Sakarîbas starp punkta Dekarta koor-
dinâtâm un sfçriskajâm koordinâtâm:
ì
ïïïx = r cos j × sin q
ï
íy = r sin j × sin q
ïï
ïïz = r cos q
ïî
Jakobiâns sfçrisko koordinâtu sistçmâ:
x r¢ x j¢ x q¢ cos j sin q -r sin j sin q r cos j cos q

¢ ¢ ¢
J = y r y j y q = sin j sin q r cos j sin q r sin j cos q = ρ 2 sinθ
z r¢ z j¢ z q¢ cos q 0 -r sin q
13.2. Trîskârðais integrâlis 235
Trîskârðâ Sastâdot integrâlsummu,

integrâïa apgabalu sadala ar koordinâtu
aprçíinâðana virsmâm:
sfçriskajâs ρ = const (sfçras ar centru koordinâtu
koordinâtâs sâkumpunktâ), ϕ = const (pusplaknes,
kas vilktas no Oz ass),
θ = const (konusa virsmas,
kuru virsotne atrodas koordinâtu
sâkumpunktâ un simetrijas ass
ir Oz ass). Tâ kâ sfçrisko
koordinâtu sistçmâ jakobiâns
J = ρ 2 sinθ un |J| =ρ 2 sinθ,
tad tilpuma elementu dV var
izteikt ðâdi:
dV = ρ2 sinθ ⋅ dρ dϕ dθ
Lîdz ar to
òòò f (x; y; z )dV =

(V )
= òòò f (r cos j sin q; r sin j sin q; r cos q) × r 2 sin qd rd jd q

(V ¢ )
Daþi trîskârðâ integrâïa lietojumi
Apgabala (V) V = òòò dV

tilpums (V )
Íermeòa ρ(x; y; z) blîvuma sadalîjuma

m = òòò r(x; y; z )dxdydz
masa funkcija apgabalâ (V )
(V )
Íermeòa 1 1
masas centra
xC =
m òòò x r(x; y; z )dxdydz; yC =
m òòò y r(x; y; z )dxdydz;
(V ) (V )
koordinâtas 1
zC =
m òòò z r(x; y; z )dxdydz
(V )
Íermeòa I NO = òòò z 2 × r(N ; O; z )dNdOdz ; I Oz = òòò N 2 × r(N ; O ; z )dNdOdz

inerces (V ) (V )
momenti
attiecîbâ I zN = òòò y × r(N ; y; z )dNdydz
2
pret koor- (V )
dinâtu I N = òòò (O + z ) × r(N; O; z )dNdOdz; I O = òòò (N 2 + z 2 ) × r(N; O; z )dNdOdz

2 2
plaknçm, (V ) (V )
koordinâtu
I z = òòò (x + y ) × r(x; y; z )dxdydz
2 2
asîm un
(V )
koordinâtu
sâkum- I 0 = òòò (x 2 + y 2 + z 2 ) × r(x; y; z )dxdydz
punktu (V )
13.3. Pirmâ veida lînijintegrâlis

(lînijintegrâlis pçc loka garuma)

n n
Funkcijas å f (M i )Dsi jeb å f (xi ; hi )Dsi
z = f(x; y) i =1 i =1
integrâl- Integrâlsummas
summa pçc sastâdîðanas plâns
loka garuma 1. Lîniju (L) sadala n daïâs ar
pa xy punktiem A1, A2, ..., An 1;
plaknes i-tâ loka (Ai 1 Ai) garums
lîniju (L) 8si (1 T i T n)
2. Katrâ lînijas daïâ (lokâ)
brîvi izraugâs punktu
Mi(ξi; ηi) ä (Ai 1Ai)
3. Atrod funkcijas vçrtîbas
f(ξi; ηi)
4. Funkcijas vçrtîbu f(ξi; ηi)
reizina ar loka (Ai 1 Ai) garumu 8si
n
å f (x ; h )Dsi i i
i =1
Lînij- n
integrâïa ò f (x; y )@s = lim å f (x ; h )Ds

@ ®0
i =1
i i i
(L )
definîcija
Pirmâ veida lînijintegrâlis ir funkcijas f(x; y) integrâlsummas
pçc loka garuma robeþa, kad lielâkais loka garums dotajâ
lînijas sadalîjumâ tiecas uz nulli, t. i.,
d = maxVsi → 0;
ds loka diferenciâlis (bezgalîgi mazs loka garuma elements).
Lînij- Lînijintegrâlis eksistç (integrâlsummai eksistç galîga robeþa),

integrâïa ja funkcija f(x; y) ir nepârtraukta un lînija (L) ir gluda, t. i.,
eksistence visos lînijas punktos eksistç pieskare.
b
Îpaðîbas Analogas noteiktâ integrâïa òa f (x )dx îpaðîbâm.
Jâievçro, ka pirmâ veida lînijintegrâïa vçrtîba nav atkarîga

no lînijas (AB) orientâcijas, t. i.,
ò f (x; y )ds = ò f (x; y )ds

( AB ) ( BA)
13.3. Pirmâ veida lînijintegrâlis (lînijintegrâlis pçc loka garuma) 237
Funkcijas n
u = f(x; y; z) ò f (x; y; z )ds = lim å f (x ; h ; z )Ds
d ®0
i i i i
pirmâ veida (L ) i =1
lînij-
integrâlis
pa telpas
lîniju (L)
Pirmâ veida lînijintegrâïa aprçíinâðana
Lînija (L) Aprçíina, pârejot uz noteikto integrâli.

ir dota para- (L) ir xy plaknes lînija
metriskâ
ì
ïx = x (t )
veidâ ï
í , t ä [α; β], loka diferenciâlis ds = (xt¢ )2 + (yt¢ )2 dt
ï
ïy = y (t )
ï
î
b
ò f (x; y )ds = ò f (x (t ); y (t )) (xt¢ )2 + (yt¢ )2dt

(L ) a
(L) ir telpas lînija
ìïx = x(t )
ïï
ïïíy = y(t ) , t ä [α; β], loka diferenciâlis ds = (x ¢ )2 + (y ¢ )2 + (z ¢ )2 dt
ïï t t t
ïïz = z(t )
ïî
b
ò f (x; y; z )ds = ò f (x (t ); y (t ); z (t )) (xt¢ )2 + (yt¢ )2 + (zt¢ )2 dt

(L ) a
Plaknes (L) ir funkcijas y = g(x) grafiks, x ä [a; b],

lînija (L) ir
nepârtraukti loka diferenciâlis ds = 1 + (g ¢(x ))2 dx
diferencçja- b
mas funkci- ò f (x ; y )ds = ò f (x; g(x )) 1 + (g ¢(x ))2 dx

jas grafiks (L ) a
(L) ir funkcijas x = h(y) grafiks, y ä [c; d],

loka diferenciâlis ds = 1 + (h ¢(y ))2 dy
d
ò f (x; y )ds = ò f (h (y ); y ) 1+ (h ¢(y ))2 dy

(L ) c
Plaknes Lînijas (L) vienâdojums: r = r(ϕ), ϕ ä [α; β],

lînija (L)
ir dota loka diferenciâlis ds = r 2 (j) + (r ¢(j))2 dj
polârajâs b
koordinâtâs ò f (x; y )ds = ò f (r cos j; r sin j) r 2 (j) + (r ¢(j))2 dj
(L ) a
Daþi pirmâ veida lînijintegrâïa lietojumi

Lînijas (L)
s = ò ds
loka garums
(L )
Lînijas (L) ρ(x; y; z) lînijas (L) blîvuma

m = ò r(x; y; z )ds
loka masa sadalîjuma funkcija
(L )
Lînijas (L) 1 1
m (òL )
xC = × x r(x; y; z )ds; yC = × ò y r(x; y; z )ds
loka masas m (L )
centra koor-
dinâtas 1
m (òL )
zC = × z r(x; y; z )ds
13.4. Otrâ veida lînijintegrâlis (lînijintegrâlis pçc koordinâtâm)


n n
Funkcijas
z = f(x; y)
å f (x ; h )Dxi i i un å f (x ; h )Dy i i i
i=1 i=1
integrâl- Integrâlsummu sastâdîðanas
summas pçc plâns
koordinâtâm 1. Dota lînijas orientâcija no
pa xy punkta A uz B. Sadala lîniju n
plaknes daïâs ar punktiem A1, A2, ..., An 1
lîniju (AB) 2. Katrâ lînijas daïâ brîvi izraugâs
punktu
M i (xi ; hi ) Î (Ai -1 ; Ai ) (1 T i T n)
3. Atrod funkcijas vçrtîbas f(ξi; ηi)
4. Funkcijas vçrtîbu f(ξi; ηi) reizina
ar loka (Ai 1Ai ) projekciju uz Ox projΟx(Ai 1Ai) = xi xi 1 = 8xi
ass 8xi (vai ar ðî loka projekciju projΟy(Ai 1Ai) = yi yi 1 = 8yi
uz Oy ass 8yi), kur
Dx i = x i - x i -1 un Dyi = yi - yi -1
5. Atrod reizinâjumu summas
n n
å f (x ; h )Dx
i i i un å f (x ; h )Dy i i i
i =1 i =1
13.4. Otrâ veida lînijintegrâlis (lînijintegrâlis pçc koordinâtâm) 239
n n
Lînij- f (x; y )dx = lim å f (xi ; h i )Dxi , f (x ; y )dy = lim å f (xi ; h i )Dyi
integrâïa ò
(AB )
d ®0
i =1 (AB )
ò d ®0
i =1
pçc koor-
dinâtâm Otrâ veida lînijintegrâlis ir funkcijas f(x; y) integrâlsummas
definîcija pçc koordinâtâm robeþa, kad lînijas sadalîjumâ lielâkâ loka
projekcija uz Ox ass (Oy ass) tiecas uz nulli, t. i.,
d = maxVxi → 0 (d = maxVyi → 0)
Lînij- Lînijintegrâlis eksistç (integrâlsummai eksistç galîga robeþa),
integrâïa ja f(x; y) ir nepârtraukta funkcija un lînija (AB) ir gluda, t. i.,
eksistence visos lînijas punktos eksistç pieskare.
Îpaðîbas Pamatîpaðîbas analogas viena argumenta funkcijas f(x)
b
noteiktâ integrâïa ò f (x )dx îpaðîbâm.

a
J â i e v ç r o:
· ja maina lînijas orientâciju, tad jâmaina zîme integrâïa priekðâ, t. i.,
ò f (x; y )dx = - ò f (x; y )dx , analogi ò f (x; y )dy = - ò f (x; y )dy

( AB ) ( BA) (AB ) (BA )
· ja lînija (AB) ir Ox asij perpendikulârs taisnes nogrieznis, tad
ò f (x ; y )dx = 0 . Analogi ò f (x ; y )dy = 0 , ja (AB) ir Oy asij

(AB ) (AB )
perpendikulârs taisnes nogrieznis.

Lînij- Ja plaknes lînijas (AB) punktos definçtas funkcijas P(x; y) un Q(x; y)
integrâïa un aplûko integrâïus
pilnâ
forma I1 = ò P (x ; y )dx , I 2 = ò Q(x ;y )dy ,
(AB ) (AB )
tad summa I = I1 + I2 ir lînijintegrâïa pilnâ forma, ko pieraksta ðâdi:
I= ò P (x; y )dx +Q(x; y )dy

(AB )
Lînij- Ja telpas lînijas (AB) punktos definçtas funkcijas

integrâïi P(x; y; z), Q(x; y; z), R(x; y; z)
pa telpas un definç integrâïus
lîniju n
I 1 = ò P (x ; y ; z )dx = lim
max Dx i ®0 å P (x ; h ; z )Dx
i=1
i i i i
(AB )
n
I 2 = ò Q(x ; y; z )dy = lim
max Dyi ®0 åQ (x ; h ; z )Dy
i=1
i i i i
(AB )
n
I 3 = ò R(x ; y; z )dz = lim
max Dzi ®0
å R(x ; h ; z )Dz
i =1
i i i i ,
(AB )
tad summa I = I1 + I2 + I 3
ir lînijintegrâïa pilnâ forma, ko pieraksta ðâdi:
I= ò P (x; y; z )dx + Q(x; y; z )dy + R(x; y; z )dz
( AB )
Kontûr-
integrâlis
òÑ P(x; y )dx +Q(x; y )dy
(K )
integrâlis pa slçgtu lîniju

(kontûru) (K);
to iegûst ðâdi:
· uz kontûra brîvi izraugâs sâkum-
punktu A un noteiktu orientâciju
(piemçram,
virzienu pretçji pulksteòa râdîtâju
kustîbas virzienam; to pieòem par
pozitîvu orientâciju);
· brîvi izraugâs uz kontûra citu
punktu B.
Tad
òi P dx +Q dy = ò P dx +Q dy + ò P dx +Q dy
(K ) (ACB ) ( BDA)
Mainot kontûra orientâciju, jâmaina zîme integrâïa priekðâ:
òi P dx +Q dy = -òj P dx +Q dy
(K ) (K )
Analogi definç kontûrintegrâli pa telpas kontûru:
òi P(x; y; z )dx +Q(x; y; z )dy + R(x; y; z) dx

(K )
Sakarîba
starp 1. un ò Pdx +Qdy + Rdz =
(AB )
2. veida
lînijinte-
grâïiem = ò (P × cos a +Q × cos b + R × cos g )ds ,
(AB )
kur (cosα; cosβ; cosγ) ir lînijas (AB)

punktâ M(x; y; z) novilktâs pieskares
H
virziena vienîbas vektora s koordinâtas.
13.4. Otrâ veida lînijintegrâlis (lînijintegrâlis pçc koordinâtâm) 241
Otrâ veida lînijintegrâïu aprçíinâðana
Lînija (AB) Aprçíina, pârejot uz noteikto integrâli.

ir dota (AB) ir xy plaknes lînija
parametriskâ
veidâ ìx = x (t )
ï
ï
í , t ä [α; β] un A(x(α); y(α)), B(x(β); y(β))
ï
ïy = y (t )
ï
î
b
ò P(x; y )dx = ò P(x (t ); y (t ))× x ¢ (t )dt

(AB ) a
ò Q(x; y )dy = ò Q(x (t ); y (t ))× y ¢ (t )dt

(AB ) a
(AB) ir telpas lînija

ìïx = x(t )
ïï
ïïíy = y(t ) , t ä [α, β] un A(x(α); y(α); z(α)), B(x(α); y(β); z(β))
ïï
ïïz = z(t )
ïî
b
ò P(x; y; z )dx = ò P(x(t ); y(t ); z(t )) × x ¢(t )dt

( AB ) a
ò Q(x; y; z )dy = ò Q(x (t ); y (t ); z (t ))× y ¢ (t )dt

(AB ) a
ò R(x; y; z )dz = ò R(x (t ); y (t ); z (t ))× z ¢ (t )dt

(AB ) a
Plaknes (AB) ir funkcijas y = g(x) grafiks, x ä [a; b] un

lînija (AB)
ir nepâr- A(a; g(a)), B(b; g(b)),
traukti b b
diferencçja- ò P(x; y )dx = ò P (x ; g (x ))dx ; ò Q (x ; y )dy = ò Q (x ; g (x ))× g ¢(x )dx

mas funkci- (AB ) a (AB ) a
jas grafiks
(AB) ir funkcijas x = h(y) grafiks, y ä [c; d] un
A(h(c); c), B(h(d); d),
@ @
ò P(x; y )@x = ò P(h(y ); y ) × h ¢(y )@y ; ò Q(x; y )@y = ò Q(h (y ); y )@y

( AB ) c ( AB ) c
Kontûr- æ ¶Q ¶P ö
integrâïa òE P(x; y )dx +Q(x; y )dy = òò çççè ¶x - ¶y ÷÷÷ødxdy ,
aprçíinâ- (K ) (D )
ðana ar kur P(x; y) un Q(x; y) ir nepârtraukti

divkârðo diferencçjamas funkcijas apgabalâ (D);
integrâli kontûrs (K) ir ðî apgabala robeþlînija;
(Grîna virziens pa kontûru pozitîvs (pretçjs
formula)
pulksteòa râdîtâju kustîbas virzienam).
13.5. Lînijintegrâïa neatkarîba no integrçðanas lînijas

formas un ðai îpaðîbai ekvivalentâs îpaðîbas

Lînij-
integrâïa
ò Pdx +Qdy = ò Pdx +Qdy Û òi Pdx +Qdy = 0
( ACB ) ( ADB ) (K )
neatkarîba
no (sk. zîm. 240. lpp.)
integrçðanas Lînijintegrâlis nav atkarîgs no integrçðanas lînijas formas,
lînijas kas savieno punktus A un B, tad un tikai tad, ja
formas kontûrintegrâlis ir vienâds ar nulli pa katru kontûru, kas
iet caur ðiem punktiem un atrodas apgabalâ, kurâ eksistç
aplûkotie integrâïi.
Kontûr-
integrâïa òi Pdx +Qdy = 0
vienâdîba (K )
ar nulli tad un tikai tad, ja

¶Q ¶P
= ,
¶x ¶y
kur (K) ir brîvi izraudzîts kontûrs apgabalâ, kurâ P(x; y) un Q(x; y)
ir nepârtraukti diferencçjamas funkcijas.
Izteiksme Eksistç funkcija u = u(x; y), kuras pilnais diferenciâlis

Pdx + Q dy du = Pdx + Qdy
kâ funkcijas
u(x; y) tad un tikai tad, ja
pilnais ¶Q ¶P
diferen- = ,
ciâlis ¶x ¶y
kur P(x; y) un Q(x; y) ir nepârtraukti diferencçjamas
funkcijas.
13.5. Lînijintegrâïa neatkarîba no integrçðanas lînijas formas
un ðai îpaðîbai ekvivalentâs îpaðîbas
243
Funkcijas Ja P(x; y)dx + Q(x; y)dy ir funkcijas

u = u(x; y) u(x; y) pilnais diferenciâlis, tad
atraðana pçc funkciju u atrod ar lînijintegrâli
tâs pilnâ
diferenciâïa u (x; y ) = ò P (x; y )dx +Q(x; y )dy ,
(AB )
kur
· A(x0; y0) ir brîvi izraudzîts punkts apga-
balâ, kurâ P un Q ir nepârtraukti
diferencçjamas funkcijas;
· B(x; y) ðî apgabala punkts ar mainîgâm
koordinâtâm;
· (AB) brîvi izraudzîta lînija apgabalâ.
Aprçíinot integrâli, ir izdevîgi punktus A
un B savienot ar lauztu lîniju, kuras
nogrieþòi ir paralçli koordinâtu asîm,
t. i., novilkt lîniju (AMB) vai (ANB), kur
AM || Ox, MB || Oy, AN || Oy, NB || Ox
Tad saskaòâ ar lînijintegrâïu îpaðîbâm
ò Qdy = 0, ò Pdx = 0, ò Pdx = 0, ò Qdy = 0

(AM ) (MB ) (AN ) (NB )
Lîdz ar to
N O
u (N ; O ) = ò P dN + ò Q dO = ò P (N ; O 0 )dN + ò Q (N ; O )dO +C
(AM ) (MB ) N0 O0
vai
O N
u(N; O ) = ò Q dO + ò P dN = ò Q(N 0; O )dO + ò P (N ; O )dN +C

(AN ) ( NB ) O0 N0
Savstarpçji Ja P(x; y; z), Q(x; y; z), R(x; y; z) ir nepârtraukti diferencçjamas

ekvivalentâs funkcijas kâdâ telpas apgabalâ, kurâ atrodas integrçðanas lînijas,
îpaðîbas, kas tad savstarpçji ekvivalentas ir ðâdas îpaðîbas.
saistîtas ar
3 argumentu Integrâlis ò P dx +Q dy + Rdz nav atkarîgs no integrçðanas
funkciju (AB )
lînij- lînijas (AB) formas.

integrâïiem
Kontûrintegrâlis òÑ P dx + Q dy + R dz = 0 , kur (K) ir brîvi
(K )
izraudzîts kontûrs, kas novilkts caur punktiem A un B.

Visos apgabala punktos ir spçkâ vienâdîbas
¶R ¶Q ¶P ¶R ¶Q ¶P
= , = , =
¶y ¶z ¶z ¶x ¶x ¶y
Eksistç funkcija u = u(x; y; z), kuras pilnais diferenciâlis ir
du = P dx + Q dy + R dz
Funkcijas Ja P(x; y; z)dx + Q(x; y; z)dy + R(x; y; z)dz ir

u = u(x; y; z) funkcijas u = u(x; y; z) pilnais diferenciâlis,
atraðana pçc tad funkciju u atrod ar lînijintegrâli
tâs pilnâ
diferenciâïa u (x; y; z ) = ò P(x; y; z )dx + Q(x; y; z )dy + R(x; y; z )dz ,
(AB )
kur A(x0; y0; z0) ir brîvi izraudzîts punkts apgabalâ, kurâ P; Q; R ir

nepârtraukti diferencçjamas funkcijas, B(x; y; z) ðî apgabala punkts
ar mainîgâm koordinâtâm un (AB) brîvi izraudzîta lînija apgabalâ.
Par integrçðanas lîniju (AB) var izraudzîties lauztu lîniju, kuras
nogrieþòi ir paralçli koordinâtu asîm Ox, Oy, Oz. Tad
u= ò P dx +Qdy + Rdz =
( AB )
= ò Pdx + ò Qdy + ò Rdz =

(AM ) (MN ) (NB )
N O
= ò P (N ; O 0 ; z 0 )dN + ò Q (N ; O ; z 0 )dO +
N0 O0
z
+ ò R(x ; y; z )dz +C
z0
13.6. Pirmâ veida virsmas integrâlis

(integrâlis pçc virsmas laukuma)

n
Funkcijas
u = f(x; y; z)
å f (xi ; hi ; zi )Dsi
i =1
pirmâ veida Integrâlsummas sastâdîðanas plâns
virsmas 1. Virsmas apgabalu (σ) sadala n daïâs
integrâl- ar brîvi izraudzîtâm lînijâm;
summa i-tâs daïas (σi) laukums 8σi
virsmas (1 T i T n)
apgabalâ (σ) 2. Katrâ apgabala daïâ brîvi izraugâs
punktu Mi(ξi; ηi; ζi) ä (σi)
3. Atrod funkcijas vçrtîbas f (ξi; ηi; ζi)
4. Funkcijas vçrtîbu f (ξi; ηi; ζi) reizina
ar apgabala daïas (σi) laukumu 8σi
n
å f (x ; h ; z )Ds
i i i i
i =1
13.6. Pirmâ veida virsmas integrâlis (integrâlis pçc virsmas laukuma) 245
n
Pirmâ veida
òò d ®0 å
virsmas
f (x ; y ; z ) d s = lim f (xi ; hi ; zi )Dsi
(s ) i =1
integrâïa
definîcija Pirmâ veida virsmas integrâlis ir funkcijas f(x; y; z) pirmâ
veida integrâlsummas virsmas apgabalâ (σ) robeþa, kad
lielâkais no visu apgabala daïu diametriem d tiecas uz nulli, t. i.,
d = max di → 0, di i-tâs daïas diametrs (virsmas loks, kas savieno
divus vistâlâkos (σi) robeþlînijas punktus); dσ bezgalîgi mazs
virsmas (σ) laukuma elements (virsmas diferenciâlis).
Eksistence Funkcijai u = f(x; y; z) eksistç 1. veida virsmas integrâlis

virsmas apgabalâ (σ) (integrâlsummai eksistç galîga robeþa), ja
ðî funkcija ir nepârtraukta un virsma (σ) ir gluda, t. i., katrâ
virsmas punktâ eksistç pieskarplakne.
Îpaðîbas Pamatîpaðîbas analogas viena argumenta funkcijas

noteiktâ integrâïa îpaðîbâm.
Jâievçro, ka pirmâ veida virsmas integrâïa vçrtîba nav
atkarîga no virsmas puses izvçles, uz kuras ir sastâdîta
integrâlsumma.
Pirmâ veida virsmas integrâïa aprçíinâðana
Virsmas Aprçíina, pârejot uz

apgabals (σ) divkârðo integrâli.
ir nepâr- (s) : z = h(x ; y ), (x ; y ) Î (D )
traukti dife-
(apgabals (D)
rencçjamas
virsmas apgabala (σ )
funkcijas
z = h(x; y) projekcija xy plaknç)
grafiks
1 + hx¢ (x ; y ) + hy¢ (x ; y ) dxdy

2 2
òò f (x; y; z )ds = òò f (x; y; h (x ; y ))×
(s ) (D )
Ja virsmas apgabals (σ) ir funkcijas y = g(z; x) vai x = ϕ(y; z) grafiks,

tad virsmas integrâli aprçíina analogi
(apgabals (D) ir virsmas apgabala (σ) projekcija zx vai yz plaknç).
Virsma dota ì
ï
ïx = x (u; v )
paramet- ï
ï
riskâ veidâ (s) : ï
íy = y(u; v )
ar vienâdo- ï
ï
ï
ïz = z (u; v ), (u; v ) Î (D)
jumiem ï
î
x = x(u; v),
y = y(u; v),
z = z(u; v)
òò f (x; y; z )d s = òò f (x(u; v); y(u; v); z(u; v)) × EG - F 2 du dv ,
(s ) (D )
kur
2 2 2
E = x u¢ + y u¢ + z u¢
2 2 2
G = x v¢ + yv¢ + z v¢
F = x u¢ × x v¢ + y u¢ × y v¢ + z u¢ × z v¢
vai arî
òò f (x; y; z )ds = òò f (x(u; v); y(u; v); z(u; v)) × A2 + B 2 +C 2 du dv ,

(s ) (D )
kur
yK¢ zK¢ zK¢ xK¢ xK¢ yK¢
A= , B= , C=
yv¢ zv¢ zv¢ xv¢ xv¢ yv¢
Daþi pirmâ veida virsmas integrâïa lietojumi
Virsmas
s = òò d s
apgabala (σ)
(s)
laukums
Virsmas ρ(x; y; z) virsmas blîvuma
apgabala (σ) m = òò r(x; y; z )d s
sadalîjuma funkcija
masa (s )
Virsmas 1 1
m òò m òò
xc = × x × r(x; y; z )d s , yc = × y × r(x; y; z )ds
apgabala (σ)
(s ) (s )
masas centra
koordinâtas 1
m òò
zc = × z × r(x; y; z )d s
(s )
247
13.7. Otrâ veida virsmas integrâlis (integrâlis pçc virsmas

projekcijas koordinâtu plaknç)

Orientçta Virsmas pusi (orientâciju) nosaka virsmas
virsma normâles vektora vçrsums un pozitîvais
pârvietoðanâs virziens pa kontûru, kas
atrodas uz virsmas un ietver ðî vektora
sâkumpunktu. Ja, skatoties uz virsmu
no vektora galapunkta, pârvietoðanâs
virziens pa kontûru ir pretçjs
pulksteòa râdîtâju kustîbas virzienam,
tad virsmas pusei ir pozitîva orientâcija.
n
Funkcijas
u = f(x; y; z) å f (x ; h ; z )s
i i i iNO (1)
i =1
otrâ veida
n
virsmas
integrâl- å f (x ; h ; z )s
i i i iOz (2)
i =1
summas
n
virsmas
apgabalâ (σ) å f (x ; h ; z )s
i i i izN (3)
i =1
Integrâlsummu
sastâdîðanas plâns
1. Dota noteikta virsmas apgabala (σ) orientâcija. Ar brîvi izraudzîtâm
lînijâm apgabalu (σ) sadala n daïâs.
2. Katrâ apgabala daïâ (σi) brîvi izraugâs punktu Mi(ξi; ηi; ζi)
(1 T i T n)
3. Atrod funkcijas vçrtîbas f (ξi; ηi; ζi)
4. Funkcijas vçrtîbu f (ξi; ηi; ζi) reizina ar tâs virsmas daïas (σi),
kurâ atrodas punkts Mi , projekciju xy plaknç σixy (vai ar projekciju
yz plaknç σiyz, vai ar projekciju zx plaknç σizx).
Orientçtas virsmas apgabala daïas (σi) projekciju xy plaknç
definç ðâdi. Ortogonâli projicçjot xy plaknç apgabala daïu (σi),
iegûst figûru, kuras laukums ir 8Si. Par σixy sauc skaitli 8Si ,
kas òemts ar + zîmi, ja virsmas punktâ Mi vilktais normâles
vektors ar Oz asi veido ðauru leòíi, bet ar zîmi, ja ðis
vektors ar Oz asi veido platu leòíi. Analogi definç (σi) projekciju
yz un zx plaknç.
5. Atrod reizinâjumu summu (1) vai (2), vai (3).
n
Otrâ veida
virsmas òò f (x ; y; z )dxdy = lim å f (xi ; hi ; zi )sixy
d ®0
i =1
integrâïa (s )
definîcija n
òò f (x; y; z )dydz = lim å f (xi ; hi ; zi )siyz

d ®0
(s) i =1
òò f (N; y; z )@z@N = lim å f (x ; h ; z )s

@ ®0
i =1
i i i izN
(s)
Otrâ veida virsmas integrâlis ir funkcijas f (x; y; z) otrâ veida

integrâlsummas virsmas apgabalâ (σ) robeþa, kad lielâkais no
visu apgabala daïu diametriem d tiecas uz nulli, t. i.,
d = maxdi → 0; di i-tâs daïas diametrs (virsmas loks, kas savieno
divus vistâlâkos (σi) robeþlînijas punktus); dx dy bezgalîgi mazs
laukuma elements xy plaknç (analogi dy dz un dz dx).
Eksistence Funkcijai u = f(x; y; z) eksistç 2. veida virsmas integrâïi virsmas

apgabalâ (σ) (integrâlsummâm eksistç galîga robeþa), ja ðî funkcija
ir nepârtraukta un virsma (σ) ir gluda, t. i., katrâ virsmas punktâ
eksistç pieskarplakne.
Îpaðîbas Pamatîpaðîbas analogas viena argumenta funkcijas noteiktâ

integrâïa îpaðîbâm.
Jâievçro:
· ja maina integrçðanas virsmas pusi (orientâciju), tad
jâmaina zîme integrâïa priekðâ;
· ja (σ) ir cilindriska virsma, kuras veidule perpendikulâra xy plaknei,
tad
òò f (x; y; z )dxdy = 0
(s )
· ja (σ) ir cilindriska virsma, kuras veidule perpendikulâra yx plaknei,

tad
òò f (x; y; z )dydz = 0
(s )
· ja (σ) ir cilindriska virsma, kuras veidule perpendikulâra zx plaknei,

tad
òò f (x; y; z )dzdx = 0
(s)
Virsmas Ja virsmas apgabala (σ) punktos definçtas funkcijas

integrâïa P(x; y; z), Q(x; y; z), R(x; y; z) un aplûko integrâïus
pilnâ forma
I1 = òò P(x; y; z )dydz, I2 = òò Q(x ; y; z )dzdx , I3 = òò R(x ; y; z )dxdy , tad
(s ) (s ) (s )
summa I = I1 + I2 + I3 ir virsmas integrâïa pilnâ forma, ko pieraksta

ðâdi:
I = òò P (x; y; z )dydz +Q(x; y; z )dzdx + R(x; y; z )dxdy

(s)
13.7. Otrâ veida virsmas integrâlis (integrâlis pçc virsmas projekcijas koordinâtu plaknç) 249
Integrâlis Funkcijas u = f(x; y; z) integrâlsummu

pa slçgtu var sastâdît arî gadîjumâ, kad (σ) ir slçgta
virsmu virsma un ir norâdîta ðîs virsmas puse
(ârçjâ vai iekðçjâ puse). Tad virsmas
integrâïa pierakstâ parasti lieto simbolu
Ò
òò
(s )
Ja slçgto virsmu (σ) sadala divâs daïâs (σ′)

un (σ′′) ar brîvi izraudzîtu lîniju, tad
Ò = òò +òò
òò
(s ) ( s ¢) ( s ¢¢)
Ðî summa nav atkarîga no tâ, kâdâ veidâ

sadala virsmu (σ).
Sakarîba
starp pirmâ
òò Pdydz +Qdzdx + Rdxdy =
(s )
un otrâ veida
virsmas
= òò (P cos l +Q cos m + R cos n )d s ,
integrâïiem
(s )
kur cosλ, cosμ, cosν ir virsmas

apgabala (σ) punktâ M(x; y; z)
novilktâ normâles vienîbas
ur
vektora n koordinâtas.
Otrâ veida virsmas integrâïu aprçíinâðana
Virsmas Aprçíina, pârejot uz divkârðo integrâli.

apgabals (σ) · Ja (σ): z = h(x; y), kur (x; y) ä (D), tad
ir nepâr-
traukti dife- òò R(x; y; z )dxdy = òò R(x; y; h(x; y))dxdy
rencçjamas (s ) (D )
divu
· Ja (σ): y = g(z; x), kur (z; x) ä (D), tad
argumentu
funkcijas
grafiks òò Q(x; y; z )dxdy = òò Q(x; g(z; x ); z)dzdx
(s ) (D )
(aplûkota
virsmas · Ja (σ): x = ϕ(y; z), kur (y; z) ä (D), tad
pozitîvâ
puse) òò P(x; y; z )dydz = òò P(j(y; z ); y; z )dydz
(s ) (D )
Vispârîgâ gadîjumâ apgabalu (σ) sadala tâdâs daïâs, kuras var

aplûkot kâ iepriekð apskatîto funkciju grafikus, un integrâli izsaka
kâ vairâku integrâïu summu pa atseviðíajâm apgabala daïâm.
Virsma (σ) ì
ïx = x (u; v )
ï
ï
dota para- ï
metriskâ Ja (s) : ïíy = y(u; v ) , kur (u; v) ä (D),
ï
ï
veidâ ï
ïz = z (u; v )
ï
î
tad òò Pdy dz +Q dzdx + Rdxdy = ±òò (P × A +Q × B + R ×C )dudv ,

(s ) (D )
kur + vai zîmi nosaka atkarîbâ no izraudzîtâs virsmas

puses un
yu¢ z u¢ z u¢ x u¢ x u¢ yu¢
A= , B= , C =
yv¢ z v¢ z v¢ x v¢ x v¢ yv¢
Ostro- Sakarîba starp virsmas integrâli pa slçgtas

gradska virsmas (σ) ârçjo pusi un trîskârðo
Gausa integrâli pa telpas apgabalu (V), ko
formula robeþo virsma (σ):
Ò P(x; y; z )dydz +Q(x; y; z )dzdx + R(x; y; z )dxdy =

òò
(s )
æ ¶P ¶Q ¶R ö
= òòò çç + + ÷÷dxdydz
(V )
èç ¶x ¶y ¶z ø÷
Stoksa Sakarîba starp virsmas integrâli pa virsmas apgabala (σ)

formula pozitîvo pusi un kontûrintegrâli pa kontûru (K) pozitîvâ
virzienâ, kas robeþo apgabalu (σ):
òi P(x; y; z )dx +Q(x; y; z )dy + R(x; y; z )dz =

(K )
æ ¶R ¶Q ö æ ö
= òò çç - ÷÷dydz + æç ¶P - ¶R ö÷dzdx + çç ¶Q - ¶P ÷÷dxdy
çè ¶y ÷ çè
ç ÷ø
÷ ç
(s )
¶z ø ¶z ¶x è ¶x ¶y ÷ø
Piezîme
Ja (σ) ir xy plaknes (z = 0) apgabals
(D), tad no Stoksa formulas iegûst
Grîna formulu (sk. 242. lpp.).
251
14. LAUKA TEORIJAS ELEMENTI

14.1. Skalârs lauks

Skalârs Telpas vai plaknes apgabals, kurâ katram punktam M katrâ
lauks laika momentâ t ir piekârtota noteikta skalâra lieluma u
vçrtîba
u = u(M; t).
Ja apgabalu aplûko Dekarta koordinâtu telpâ, tad skalâru lauku
definç ar funkciju u = u(x; y; z; t); Dekarta koordinâtu plaknç
r
ar funkciju u = u(x; y; t) vai ar funkciju u = u(r ; t ) ,
H uuuuH
kur r =OM punkta M râdiusvektors.
Stacionârs Skalârs lauks, kura punktos skalârâ lieluma u vçrtîbas laikâ

skalârs nemainâs;
lauks telpâ uzdod ar funkciju u = u(x; y; z),
plaknç ar funkciju u = u(x; y).
Plaknes Visu to punktu kopa plaknç, kuros funkcijai u = u(x; y) ir konstanta
skalârâ vçrtîba C
lauka Lîmeòlînijas vienâdojums
lîmeòlînija u(x; y) = C
Telpas Visu to punktu kopa telpâ, kuros funkcijai u = u(x; y; z) ir konstanta
skalârâ vçrtîba C
lauka Lîmeòvirsmas vienâdojums
lîmeòvirsma u(x; y; z) = C
Atvasi- ¶u(M 0 ) Du (M 0 ) u (M ) -u (M 0 )
nâjums = Dlim = Mlim
dotâ ¶l r ® 0 Dr ® M
0 MM 0
virzienâ F i z i k â l â n o z î m e: skalârâ
lieluma u izmaiòas âtrums
apgabala punktâ M0 ass l
virzienâ. Aprçíina pçc formulas
¶u ¶u ¶u ¶u
= cos a + cos b + cos g ,
¶l ¶x ¶y ¶z
kur cosα, cosβ, cosγ ass l virziena
ur
vienîbas vektora l 0 koordinâtas.
Skalâra Vektors, kura koordinâtas ir funkcijas u = u(x; y; z) parciâlie

lauka atvasinâjumi punktâ M0(x0; y0; z0), t. i.,
gradients ¶u (M 0 ) r ¶u (M 0 ) r ¶u (M 0 ) r
(sk. arî grad u (M 0 ) = i+ j+ k
257. lpp.) ¶x ¶y ¶z
jeb
æ ¶u ¶u ¶u ö
grad u = çç ; ; ÷÷
èç ¶x ¶y ¶z ø÷
252 14. LAUKA TEORIJAS ELEMENTI
Gradienta Apgabala punktâ M0 piekârtotais gradients norâda virzienu, kâdâ

fizikâlâ skalârais lielums u palielinâs visâtrâk.
nozîme Gradienta modulis
2
æ ¶u ö æ ¶u ö æ ¶u ö
2 2
| grad u | = ççç ÷÷÷ + çç ÷÷ + ççç ÷÷÷

è ¶x ø èç ¶y ø÷ è ¶z ø
punktâ M0 ir âtrums, ar kâdu palielinâs skalârais lielums ðajâ

punktâ gradienta virzienâ.
Gradienta · Plaknes apgabala skalâra lauka gradients katrâ apgabala punktâ
ìeometris- M0(x0; y0) ir perpendikulârs lîmeòlînijas pieskarei, kas
kâs îpaðîbas novilkta caur ðo punktu.
· Telpas apgabala skalâra lauka gradients katrâ apgabala punktâ
M0(x0; y0; z0) ir perpendikulârs lîmeòvirsmas pieskarplaknei,
kas iet caur ðo punktu.
· grad u(M0) ir vçrsts pa lîmeòvirsmas (lîmeòlînijas) normâli
punktâ M0 un norâda virzienu, kâdâ skalârais lielums palielinâs
visâtrâk.
Tâdçjâdi
KH grad u
n =± ,
| grad u |
ur
kur n normâles vienîbas vektors.
H
Gradienta · gradC = 0 (C - const)
analîtiskâs · grad(u ± v) = grad u ± grad v
îpaðîbas
· grad(u ⋅ v) = v ⋅ gradu + u ⋅ gradv ⇒ grad(C ⋅ u) = C ⋅ gradu
æ u ö v × gradu - u × gradv
· grad çç ÷÷ =
èv ø v2
· gradf (u ) = fu¢ (u ) × gradu
H
H r r r r r
· grad | r |= H , kur r = xi + y j + zk
|r |
Gradients ¶u H 1 ¶u H ¶u H
cilindriskâs gradu = er + × ej + ez ,
¶r r ¶j ¶z
koordinâtâs
(r; ϕ; z) r r r
kur e r ; e j ; e z cilindrisko koordinâtu sistçmas vienîbas vektori.
Gradients ¶u H 1 ¶u H 1 ¶u H
sfçriskâs gradu = er + × ej + × eq ,
¶r r × sin q ¶ j r ¶q
koordinâtâs
(ρ; ϕ; θ) r r r
kur e r ; e j ; e q sfçrisko koordinâtu sistçmas vienîbas vektori.
253
14.2. Vektoru lauks

Vektoru Telpas vai plaknes apgabals, kurâ katram punktam M katrâ
lauks laika momentâ t ir piekârtots noteikts vektoriâla lieluma
Kr Kr
vektors a = a(M ; t )
Dekarta koordinâtu sistçmâ vektoru lauku uzdod ar vektorfunkciju
Kr
a(x; y; z; t ) = (a x (x ; y ; z ; t ); a y (x ; y ; z ; t ); a z (x ; y ; z ; t )) ,
kur ax, ay, az punktam M(x; y; z) laika momentâ t piekârtotâ vektora
koordinâtas (projekcijas uz koordinâtu asîm).
r
Stacionârs Vektoru lauks, kura visiem punktiem piekârtotie vektori a
vektoru nemainâs laikâ; definç ar vektorfunkciju
lauks Kr
a(x; y; z ) = (a x (x ; y ; z ); a y (x ; y ; z ); a z (x ; y ; z ))
Homogçns Vektoru lauks, kura visiem punktiem piekârtoti vienâdi vektori.

r
vektoru Homogçna lauka vektora a projekcijas uz koordinâtu asîm ax, ay, az
lauks ir konstanti lielumi.
Plaknes Vektoru lauks, kura visiem punktiem piekârtotie vektori ir paralçli

vektoru kâdai plaknei.
lauks
Vektorlînija Lînija, kuras katrâ punktâ

piekârtotais vektors atrodas
uz ðajâ punktâ novilktâs
pieskares.
Vektoru Skalârs lielums, kuru Dekarta koordinâtu sistçmâ aprçíina,

lauka izmantojot formulu
diverìence
Kr ¶a (M 0 ) ¶ay (M 0 ) ¶az (M 0 )
diva(M 0 ) = x + +
¶x ¶y ¶z
Kr
Ja diva(M 0 ) > 0 , tad punktâ M0 ir vektoru lauka avots;
Kr
ja diva(M 0 ) < 0 , tad punktâ M0 ir vektoru lauka noplûde.
r
Diverìences absolûtâ vçrtîba (modulis) |diva (M 0 ) | raksturo lauka avota
vai noplûdes intensitâti punktâ M0(x0; y0; z0)
Kr
Diverìences · Ja a ir homogçns vektoru uH lauks (ax; ay; az const),
Kr ur
îpaðîbas tad diva = 0 jeb divC = 0 ( C const)
uH H uH H
· div(a + b ) = diva + divb
Kr Kr Kr Kr Kr
· div(u a ) = u × diva + a × gradu Þ div(C a ) =C diva (C const)
KH KH ur
· div(uC ) =C × gradu ( C const)
KH H H KH KH H
· div(a ´b ) = b × rot a - a × rot b
Diverìence Kr 1 ¶(r ×ar ) 1 ¶aj ¶a z

diva = + + ,
cilindriskâs r ¶r r ¶j ¶z
koordinâtâs r
(r; ϕ; z) kur ar, aϕ, az vektora a projekcijas uz cilindriskâs koordinâtu
r r r
sistçmas koordinâtu lîniju pieskaru vienîbas vektoriem e r , e j , e z
2
Diverìence Kr 1 ¶(r ×a r ) 1 ¶a j 1 ¶(a q × sin q )
sfçriskâs diva = 2 × + × + × ,
r ¶r r sin q ¶j r sinq ¶q
koordinâtâs
(ρ; ϕ; θ) r
kur aρ, aϕ, aθ vektora a projekcijas uz sfçriskâs koordinâtu sistçmas
r r r
koordinâtu lîniju pieskaru vienîbas vektoriem e r , e j , e q
Vektoru Punktâ M0(x0; y0; z0) piekârtots vektors, kuru atrod, izmantojot lauka
lauka r
vektora a = (a x ; ay ; a z ) koordinâtu parciâlos atvasinâjumus:
rotors
(sk. arî Kr æ ¶a (M 0 ) ¶ay (M 0 )ö r æ ¶ax (M 0 ) ¶az (M 0 )ö r
257. lpp.) rot a (M 0 ) = ççç z - ÷÷ i +ç
ç - ÷÷ j +
èç ¶y ¶z ø÷÷ çè ¶z ¶x ÷ø
æ ¶ay (M 0 ) ¶ax (M 0 )ö r
+ ççç - ÷÷ k
çè ¶x ¶y ÷÷ø
jeb
Kr æ ¶a ¶ay ¶ax ¶a z ¶ay ¶ax ÷ö
rot a = çç z - ; - ; - ÷
çè ¶y ¶z ¶z ¶x ¶x ¶y ÷ø
r
Rotora rota (M 0 ) norâda virzienu, pret kuru perpendikulâri pagrieþot
fizikâlâ punktu M0 ietveroða elementârkontûra plakni, vektoru lauks ðai
nozîme kontûrâ veic vislielâko darbu.
uH H uH
Rotora · rotC = 0, C = const
Kr r Kr r
îpaðîbas
· rot a + b = rot a + rot b
ur ur ur
· rot u × a = u × rot a + grad u á
Kr r r Kr Kr r

· div a ´b = b × rot a -a × rot b
Rotors Kr æ 1 ¶a z ¶aj ö÷ KKr æç ¶ar ¶a z ö÷ KKr æç 1 ¶(ra j ) 1 ¶ar ö÷ KKr

cilindriskâs rot a = çç - ÷ er + çç - ÷ej + çç - ÷ez ,
çè r ¶j ¶z ÷ø è ¶z ¶r ø÷ èr ¶r r ¶j ÷ø
koordinâtâs
(r; ϕ; z) ur uur ur
kur er , ej , ez cilindriskâs koordinâtu sistçmas koordinâtu lînijâm
r
novilkto pieskaru vienîbas vektori, bet ar, aϕ, az vektora a projekcijas
uz ðiem vienîbas vektoriem.
Rotors Kr æ 1 æç ¶(aj sin q ) ¶a q ö÷ö÷ KKr æç 1 ¶(r ×a q ) 1 ¶a r ö÷ KKr

sfçriskâs rot a = ççç ç - ÷÷e r + çç - ÷e +
èç r sin q èç ¶q ¶j ø÷ø÷÷ èr ¶r r ¶q ø÷ j
koordinâtâs
(ρ, ϕ, θ) æ 1 ¶a r 1 ¶(r ×aj )ö KKr
+ ççç - ÷÷ e
q ,
è r sin q ¶j r ¶r ÷ø
ur ur ur
kur e r , ej , eq sfçriskâs koordinâtu sistçmas koordinâtu lînijâm
r
novilkto pieskaru vienîbas vektori, bet aρ, aϕ, aθ vektora a
projekcijas uz ðiem vienîbas vektoriem.
14.2. Vektoru lauks 255
Vektoru P = òò ax dy dz + aydz dx + a zdx dy =

lauka (s )
ur
a = (ax ; ay ; az )
= òò (ax cos l + ay cos m + az cos n )d s =
plûsma P (s )
caur
virsmas Kr Kr
= òò a × n d s = òò an d s ,
apgabalu (σ) (s ) (s)
r
kur an ir vektora a projekcija
uz virsmas (σ) normâles
ur
vienîbas vektoru n ;
ur
cosλ, cosμ, cosν vektora n koordinâtas.
Vektoru · Ja projekcija an uz virsmas (σ) nemaina zîmi, tad P raksturo vektoru

r
lauka lauka a intensitâti apgabalâ (σ).
plûsmas Ja P > 0, tad saka, ka vektoru lauks izplûst caur virsmu (σ);
fizikâlâ ja P < 0, tad ieplûst caur ðo virsmu.
nozîme · Ja (σ) ir slçgta virsma, tad integrâlis
Ò a nd s
P0 = òò
(s )
neraksturo vektoru lauka inten-

sitâti, bet izsaka starpîbu starp
ieplûstoðo un izplûstoðo vektorlîniju
daudzumu caur virsmu (σ).
Ja P0 > 0, tad caur virsmu
izplûstoðo vektorlîniju
daudzums ir lielâks nekâ
ieplûstoðo lîniju daudzums;
tas nozîmç, ka telpas apgabalâ, Ò a nd s > 0
P0 = òò
kuru ierobeþo slçgtâ virsma (σ), (s )
atrodas vektoru lauka avoti.

Ja P0 < 0, tad ðajâ apgabalâ ir vektoru lauka noplûde.
Ja P0 = 0, tad caur slçgto virsmu izplûstoðo vektorlîniju
daudzums ir vienâds ar ieplûstoðo lîniju daudzumu;
ðâdu vektoru lauku sauc par solenoidâlu lauku.
Ostrograd- Vairâkargumentu funkciju integrâlrçíinos OstrogradskaGausa

skaGausa formula
formulas
fizikâlâ in- æ ¶P ¶Q ¶R ö
Ò
òò Pdydz +Qdzdx + Rdxdy = òòò çç + + ÷÷dV
terpretâcija çè ¶x ¶y ¶z ÷ø
(s ) (V )
ir sakarîba starp virsmas integrâli pa slçgtu virsmu un trîskârðo

integrâli pa telpas apgabalu, ko ierobeþo ðî virsma (sk. arî 250. lpp.).
r
Ja P = ax, Q = ay, R = az ir vektoru lauka a = (a x ; ay ; a z ) projekcijas
uz koordinâtu asîm, tad zemintegrâïa izteiksme trîskârðajâ integrâlî ir
r
vektoru lauka diverìence div a , bet virsmas integrâlis ir vektoru lauka
plûsma P0 caur slçgtu virsmu (σ). Lîdz ar to vektoru lauka teorijâ
OstrogradskaGausa formulai
Kr
Ò and s = òòò diva dV
òò
(s) (V )
ir ðâda fizikâlâ interpretâcija: vektoru lauka plûsma caur slçgtu

virsmu ir vienâda ar virsmas ierobeþotâ telpas apgabala
punktu kopîgo (integrâlo) diverìenci, kas raksturo visa
apgabala lauka avotu vai noplûdes intensitâti.
Vektoru
lauka
i axdx +aydy +a zdz =
C=ò
ur (K )
a = (ax ; ay ; az )
cirkulâcija i (ax cos a + ay cos b + az cos g)ds =
=ò
C pa (K )
kontûru (K) Kr r
i a ×s ds = òi asds ,
=ò
(K ) (K )
r
kur as ir vektora a projekcija uz
r
(K) pieskares vienîbas vektoru s ;
r
cosα, cosβ, cosγ vienîbas vektora s koordinâtas.
Cirkulâcijas Vektoru lauka cirkulâcija (integrâlis C ) raksturo darbu, kâdu veic

r
fizikâlâ vektoru lauks a , pârvietojot vienîbas elementu pa slçgto lîniju (K).
nozîme
Stoksa Vairâkargumentu funkciju integrâlrçíinos Stoksa formula

formulas
fizikâlâ òÑ (P cos a +Q cos b + R cos g )ds =
(K )
ææ ¶R ¶Q ö ö
interpre-
= òò çççççç - ÷÷ cos l + çæç ¶P - ¶R ÷ö÷ cos m + ççæ ¶Q - ¶P ÷÷ö cos n ÷÷d s
tâcija
(s )
èçè ¶y ¶z ø÷ è ¶z ¶x ø èç ¶x ¶y ø÷ ø÷÷
ir sakarîba starp kontûrintegrâli un virsmas integrâli pa virsmas
apgabalu, ko ierobeþo ðis kontûrs (sk. arî 250. lpp.).
r
Ja P = ax, Q = ay, R = az ir vektoru lauka a = (a x ; ay ; az )
projekcijas uz koordinâtu asîm, tad kontûrintegrâlis Stoksa formulâ
r
ir vektoru lauka a cirkulâcija pa kontûru (K), bet zemintegrâïa
izteiksme virsmas integrâlî ir vektoru lauka rotora un virsmas
ur
normâles vienîbas vektora n skalârais reizinâjums koordinâtu formâ.
Tâtad Stoksa formulas izteiksme vektoru lauka teorijâ ir ðâda:
Kr r Kr Kr
òi a ×s ds = òò rota × n d s jeb òi a ds = òò rota d s ,
s n
(K ) (s) (K ) (s)
t. i., vektoru lauka cirkulâcija pa kontûru (K) ir vienâda ar ðî

lauka rotoru plûsmu caur virsmas apgabalu (σ), ko ietver ðis
kontûrs.
257
14.3. Hamiltona operators nabla

Operators Simbolisks vektors jeb vektoriâls operators, kura koordinâtas
nabla ∇ ir parciâlâs atvasinâðanas operatori:
¶ r ¶ r ¶ r æ¶ ¶ ¶ö
Ñ= i+ j+ k jeb Ñ = çç ; ; ÷
¶x ¶y ¶z çè ¶x ¶y ¶z ÷÷ø
Operatoru ∇ izmanto ar funkciju parciâlajiem atvasinâjumiem

saistîtos pierakstos.
· Ja aiz simbola ∇ ir funkcija u(x; y; z), tad ðî funkcija parciâli
jâatvasina pçc argumentiem x, y, z un jâraksta vektors, kura
koordinâtas ir iegûtie atvasinâjumi.
Kr
· Ja aiz simbola ∇ ir vektors a , kas savienots ar skalârâs vai
vektoriâlâs reizinâðanas zîmi, tad atbilstoðâs darbîbas jâizpilda
koordinâtu formâ; turklât ar koordinâtu reizinâjumu apzîmç
r
attiecîgâs vektora a koordinâtas parciâlo atvasinâjumu.
¶ ¶a x
P i e m ç r a m, ar reizinâjumu × ax apzîmç atvasinâjumu .
¶x ¶x
Gradienta, ¶u r ¶u r ¶u r æç ¶ r ¶ r ¶ r ÷ö
diverìences grad u = i+ j+ k =ç i+ j+ k ÷ u = Ñu
un rotora ¶x ¶y ¶z ç
è ¶x ¶y ¶z ø÷÷
pieraksts ar r ¶a ¶ay ¶az ¶ ¶ ¶ r
operatoru div a = x + + = ×a + ×a + ×a = Ñ ×a
¶x ¶y ¶z ¶x x ¶y y ¶z z
nabla
r æ ¶a ¶ay ÷ö r æ ¶a x ¶a z ö r æç ¶ay ¶a x ÷ö r
rot a = çç z - ÷ i + ççç - ÷÷ j + çç - ÷k =
çè ¶y ¶z ÷÷ø è ¶z ¶x ø÷ è ¶x ¶y ÷÷ø
æ¶ ¶ ör æ ¶ ¶ ör æ ¶ ¶ ör
= çç × a z - × ay ÷÷÷ i + ççç × a x - × a z ÷÷÷ j + çç × ay - × a x ÷÷÷ k =
èç ¶y ¶z ø÷ è ¶z ¶x ø èç ¶x ¶y ø÷
r r r
i j k
¶ ¶ ¶ r
= = Ñá
¶x ¶y ¶z
ax ay az
Kr Kr Kr Kr
Tâtad grad u = Ñu, div a = Ñ×a, rot a = Ñá
Operatora · Distributîvâ îpaðîba

nabla Ñ(C 1X + C 2Y + C 3Z ) = Ñ(C 1X ) + Ñ(C 2Y ) + Ñ(C 3Z ) =
îpaðîbas
= C 1ÑX + C 2ÑY + C 3ÑZ ,
kur C1, C2, C3 const, X, Y, Z skalâri vai vektoriâli lielumi.
· Ñ(X ×Y × Z ) = Y × Z × ÑX + X × Z × ÑY + X ×Y × ÑZ
14.4. Speciâli vektoru lauki

Kr Kr
Potenciâls Vektoru lauks a , ja katram punktam piekârtotais vektors a
vektoru ir kâda skalâra lauka u = u(x; y; z) gradients, t. i., ja
lauks Kr
a = grad u
Kr
Funkciju u sauc par vektoru lauka a potenciâlu, to atrod ar
lînijintegrâli
u(x; y; z ) = ò a xdx +a ydy +a zdz ,

M 0M
kur M0M brîvi izraudzîta lînija, kas savieno punktus M0(x0; y0; z0)
un M(x; y; z). Parasti M0M ir lauzta lînija, kuras nogrieþòi paralçli
koordinâtu asîm; ax, ay, az nepârtraukti diferencçjamas funkcijas
apgabalâ, kurâ atrodas lînija M0M.
Potenciâla ur
vektoru Vektoru lauks a = (ax ; ay ; az ) ir potenciâls lauks tad un tikai tad, ja
lauka visos apgabala punktos ir spçkâ vienâdîbas
nosacîjumi
¶az ¶ay ¶ax ¶az ¶ay ¶ax
= , = , =
¶y ¶z ¶z ¶x ¶x ¶y
Potenciâla · Potenciâlâ laukâ cirkulâcija pa jebkuru kontûru ir vienâda ar nulli

vektoru (potenciâls lauks kontûrâ neveic darbu).
lauka · Potenciâla lauka veiktais darbs nav atkarîgs no pârvietoðanas
fizikâlâs lînijas formas, kas savieno divus dotus punktus.
îpaðîbas · Potenciâla lauka rotors visos apgabala punktos ir nulles vektors:
(sk. arî KH H
rot a = 0
254. lpp.)
Ðâdu vektoru lauku sauc par bezvirpuïu lauku, jo neatkarîgi
no tâ, kâ pagrieþ kontûra plakni, vektoru lauks kontûrâ neveic darbu
(nevar pârvietot pa kontûru vienîbas elementu).
Solenoidâls Kr
Vektoru lauks a , ja visos apgabala punktos ðî lauka
vektoru diverìence ir vienâda ar nulli, t. i., ja
lauks
KH ¶a ¶ay ¶az
div a = x + + =0
¶x ¶y ¶z
Solenoidâla · Solenoidâlâ laukâ vektoru lauka plûsma P0 caur jebkuru slçgtu

vektoru virsmu ir vienâda ar nulli un nevienâ apgabala punktâ, ko ierobeþo
lauka ðî virsma, nav vektoru lauka avotu un nav noplûdes.
îpaðîbas · Solenoidâlâ laukâ vektoru lauka plûsma P caur jebkuru
vektoru caurules ðíçrsgriezumu ir konstants lielums.
14.4. Speciâli vektoru lauki 259
Kr
Harmonisks Vektoru lauks a , kas ir vienlaikus gan potenciâls,
vektoru gan solenoidâls lauks, t. i.,
lauks Kr Kr
a = grad u un div a = 0 un div(grad u) = 0
Tâtad harmoniskâ laukâ funkcija u(x; y; z) apmierina Laplasa
vienâdojumu
¶ 2u ¶ 2u ¶ 2u
+ + = 0 jeb Vu = 0
¶x 2 ¶y 2 ¶z 2
Laplasa Simbols, ko lieto funkcijas u(x; y; z) 2. kârtas parciâlo

operators V atvasinâjumu summas pierakstam:
(delta) ¶2 ¶2 ¶2
D= + +
¶x 2 ¶y 2 ¶z 2
Ja aiz operatora V ir funkcija u, tad ðai funkcijai jâatrod 2. kârtas
parciâlie atvasinâjumi un tie jâsaskaita:
æ ¶2 ¶2 ¶2 ö ¶ 2u ¶ 2u ¶ 2u
Du = çç 2 + 2 + 2 ÷÷÷ u = + +
çè ¶x ¶y ¶z ø÷ ¶x 2 ¶y 2 ¶z 2
Laplasa vienâdojuma pieraksts:
Vu = 0
Laplasa vie- 1 ¶ æç ¶u ö÷ 1 ¶ 2u ¶ 2u
nâdojums Du = çr × ÷+ × + =0
r ¶r èç ¶r ø÷ r 2 ¶j 2 ¶z 2
cilindriskâs
koordinâtâs
(r; ϕ; z)
Laplasa vie- 1 ¶ æç 2 ¶u ö÷ 1 ¶ 2u 1 ¶ æ ö
nâdojums Du = ç r × ÷ + × + 2 × ççsin q ¶u ÷÷ = 0
2 ç
r ¶r è ÷ 2 2
¶r ø r sin q ¶j 2
r sin q ¶q çè ¶q ÷ø
sfçriskâs
koordinâtâs
(ρ; ϕ; θ)
Kr Kr
Salikti · div(rot a ) = Ñ× (Ñá ) = 0
operatori H
· rot(grad u ) = Ñ´(Ñu ) = 0
· div(grad u ) = Ñ× (Ñu ) = (Ñ× Ñ)u = Ñ2u = Du
Laplasa operators ir Hamiltona operatora skalârais kvadrâts:

D = Ñ2
Kr Kr
· grad (div a ) = Ñ(Ñ× a )
Kr Kr
· rot(rot a ) = Ñ´(Ñá )
260
15. DIFERENCIÂLVIENÂDOJUMI
15.1. Pirmâs kârtas diferenciâlvienâdojumi
Pamatjçdzieni

1. kârtas Vienâdojums, kas satur nezinâmu funkciju, ðîs funkcijas
diferenciâl- 1. kârtas atvasinâjumu un argumentu.
vienâdojums Vispârîgais veids: F(x; y; y′) = 0
Normâlforma: y′ = f(x; y)
Atrisinâjums Jebkura funkcija, kuru ievietojot diferenciâlvienâdojumâ iegûst

identitâti.
Sâkuma Kopâ ar diferenciâlvienâdojumu dota nezinâmâs funkcijas vçrtîba y0,

nosacîjums kas atbilst kâdai noteiktai argumenta vçrtîbai x0:
y x = x0 = y0 jeb y(x0) = y0
Vispârîgais Funkcija y = ϕ(x; C ), kas satur vienu brîvi izraudzîtu

atrisinâjums konstanti un apmierina diferenciâlvienâdojumu, turklât jebkuram
sâkuma nosacîjumam y(x0) = y0 eksistç noteikta konstantes
vçrtîba.
Vispârîgais Diferenciâlvienâdojuma vispârîgais atrisinâjums apslçptas

integrâlis funkcijas veidâ:
F(x; y; C ) = 0
Partikulârais Funkcija, ko iegûst, ja vispârîgajâ atrisinâjumâ ievieto konstantes

atrisinâjums vietâ noteiktu skaitli C0:
y = j(x ; C 0 ) jeb F (x; y; C 0 ) = 0
Singulârais Diferenciâlvienâdojuma atrisinâjums, kuru nevar iegût no vispârîgâ

atrisinâjums atrisinâjuma ne ar kâdu konstantes C vçrtîbu.
Koðî Partikulârâ atrisinâjuma atraðana pçc vispârîgâ atrisinâjuma un
uzdevums sâkuma nosacîjuma.
Koðî uzdevuma risinâðanas shçma:
ì
ïy = j(x; C )
ï
ï
ï ® y 0 = j(x 0 ; C ) ® C = C 0 ® y = j(x; C 0 )
í
ï
ïy x = x = y0
ï
ï
î 0
Integrâl- Partikulâro atrisinâjumu grafiki.

lînijas
15.1. Pirmâs kârtas diferenciâlvienâdojumi 261
Izoklîna Visu to punktu kopa, kuros integrâllîniju pieskarçm ir vienâds

virziens.
Atrisinâjuma Ja diferenciâlvienâdojumâ y ′ = f (x; y) funkcija f (x; y) un tâs
eksistences parciâlais atvasinâjums fy¢ (x ; y ) ir nepârtrauktas funkcijas kâdâ xOy
un unitâtes plaknes apgabalâ, tad caur jebkuru ðî apgabala punktu M0(xo; y0)
nosacîjumi iet tikai viena integrâllînija, t. i., eksistç tikai viens
diferenciâlvienâdojuma atrisinâjums y = ϕ(x), kas apmierina
sâkuma nosacîjumu y(x0) = y0.
Pirmâs kârtas diferenciâlvienâdojuma

atrisinâðanas pamatmetodes
Vienâdojums Diferenciâlvienâdojums, kuru no normâlformas y′ = f(x; y)

ar var pârveidot ðâdi:
atdalâmiem y′ = f1(x) ⋅ f2(y)
mainîgiem Atrisinâðanas metode
dy dy dy
dx
= f1(x ) × f2 (y ),
f2 (y )
= f1(x )dx , ò f2 (y )
= ò f1(x )dx + C Þ
y = j(x; C )
Homogçns Diferenciâlvienâdojums, kuru no normâlformas y′ = f(x; y)

1. kârtas var pârveidot ðâdi:
diferenciâl- æy ö
y ¢ = h çç ÷÷
vienâdojums èx ø
Atrisinâðanas metode
y
S u b s t i t û c i j a: z = , y = z ⋅ x.
x
dz
Tâ kâ y′ = z′x + z, tad z ¢x + z = h(z ), x = h(z ) - z ,
dx
dz dx y
ò h(z ) - z = ò x
Þ z = j(x ;C ), = j(x ;C ),
x
y = x × j(x ; C )
Vienâdojums, dy ax + by + c
= , kur ab1 a1b ≠ 0
kuru var dx a1x + b1y + c1
pârveidot par
homogçnu Atrisinâðanas metode
1. kârtas dy dy
S u b s t i t û c i j a: x = x + p, y = y + q, = .
diferenciâl- dx dx
vienâdojumu
dy ax + by + (ap + bq + c) dy ax + by
= Þ = Þ,
dx a1 x + b1 y + (a1 p + b1q + c1 ) dx a1 x + b1 y
æy ö ìïap + bq + c = 0
Þ y ¢ = h çç ÷÷÷ ja skaitïus p un q izvçlai tâ, lai í
ï
èx ø ïïa1 p + b1q + c1 = 0
ïî
262 15. DIFERENCIÂLVIENÂDOJUMI
Lineârs Vienâdojums, kuru var pârveidot formâ

1. kârtas y ′ + g(x) ⋅ y = h(x),
diferenciâl- kur g(x) un h(x) ir nepârtrauktas funkcijas vai skaitïi.
vienâdojums Atrisinâðanas metodes
Q S u b s t i t û c i j a: y = u(x) ⋅ v(x),
kur u(x) un v(x) nezinâmas funkcijas.
Tâ kâ y′ = u′(x) ⋅ v(x) + u(x) ⋅ v′(x), tad u′v + uv′ + g ⋅ uv = h
jeb
u′v + u(v′ + gv) = h
Funkciju v = v(x) izvçlas tâ, lai v′(x) + g(x) ⋅ v(x) = 0, no kurienes
dv dv dv
= -gv, = -g dx , ò = -ò gdx Þ v = j1 (x )
dx v v
du h(x )
Tad u′(x)ϕ1(x) = h(x), no kurienes j1 (x ) = h(x ), du = × dx ,
dx j1 (x )
h (x )
u=ò dx Þ u = j2 (x; C )
j1 (x )
Tâ kâ y = u ⋅ v, tad vispârîgais atrisinâjums:
y = ϕ1(x) ⋅ ϕ2(x; C) jeb y = ϕ(x; C)
R K o n s t a n t e s v a r i â c i j a s m e t o d e. Aplûko dotajam
diferenciâlvienâdojumam y′ + g ⋅ y = h atbilstoðu homogçnu
vienâdojumu y ¢ + g × y = 0 , kuru var atrisinât ar mainîgo
atdalîðanas metodi; iegûst y = j1 (x ;C ) . Integrçðanas konstanti C
uzskata par mainîgu lielumu C(x) (konstanti variç) un C(x)
nosaka tâ, lai ðâdi iegûta funkcija y = ϕ1(x; C(x)) bûtu dotâ
nehomogçnâ diferenciâlvienâdojuma atrisinâjums: ievietojot
nehomogçnâ vienâdojumâ funkciju y = ϕ1(x; C(x)) un tâs
atvasinâjumu, atrod C ′ (x) izteiksmi, no kurienes pçc integrçðanas
iegûst C(x) = ϕ2(x; C). Tâdçjâdi
y = ϕ1(x; ϕ2(x; C)) jeb y = ϕ(x; C)
Bernulli Diferenciâlvienâdojums, kuram ir ðâda normâlforma:

diferenciâl- y′ + g(x) ⋅ y = h(x) ⋅ y α,
vienâdojums kur g(x) un h(x) ir nepârtrauktas funkcijas,
α jebkurð reâls skaitlis, izòemot 1.
Dalot vienâdojuma abas puses ar y α, iegûst
yαy ′ + g ⋅ y1 α = h
S u b s t i t û c i j a: z = y 1 α, no kurienes
1
z′ = (1 α)y α ⋅ y′ jeb y -a × y ¢ = z¢ .
1-a
Tâdçjâdi Bernulli diferenciâlvienâdojumu reducç par lineâru
diferenciâlvienâdojumu attiecîbâ pret z , kuru atrisinot iegûst
z = ϕ(x; C ) jeb y 1 α = ϕ(x; C),
kas ir dotâ diferenciâlvienâdojuma vispârîgais integrâlis
F(x; y; C ) = 0
15.1. Pirmâs kârtas diferenciâlvienâdojumi 263
Eksaktais Diferenciâlvienâdojums, kuram ir ðâda normâlforma:

(totâlais) P(x; y)dx + Q(x; y)dy = 0
diferenciâl- un
vienâdojums ¶Q ¶P
(diferenciâl- =
vienâdojums ¶x ¶y
pilnos Ja ir spçkâ ðis nosacîjums, tad diferenciâlvienâdojuma kreisâ puse
diferenciâïos) ir divu argumentu funkcijas u = u(x; y) pilnais diferenciâlis
(sk. 242. lpp.), t. i.,
du = Pdx + Qdy
un doto diferenciâlvienâdojumu var uzrakstît kâ pilnâ diferenciâïa
vienâdîbu ar nulli:
du = 0,
no kurienes
u(x; y) = C jeb F(x; y; C ) = 0 ,
kas ir ðî diferenciâlvienâdojuma vispârîgais integrâlis.
Atrisinâðanas metodes
Q F u n k c i j a s u = u(x; y) a t r a ð a n a p ç c p i l n â
diferenciâïa a r l î n i j i n t e g r â l i (sk. 243. lpp.).
x y
u = ò P (x ; y 0 )dx +ò Q (x ; y )dy +C
x0 y0
vai y x
u = ò Q(x 0 ; y )dy + ò P (x ; y )dx +C ,

y0 x0
kur (x0; y0) brîvi izraudzîts punkts apgabalâ, kurâ P un Q ir

nepârtraukti diferencçjamas funkcijas.
R F u n k c i j a s u = u(x; y) a t r a ð a n a , i z m a n t o j o t
p i l n â d i f e r e n c i â ï a du d e f i n î c i j u.
Tâ kâ
¶u ¶u
du = dx + dy un arî du = Pdx + Qdy, tad
¶x ¶y
¶u
= P (x ; y ) un u(x; y ) = ò P(x; y )dx +C (y ) (integrçjot funkciju
¶x
P(x; y) pçc x, lielumu y uzskata par konstantu; tâpçc arî
integrçðanas konstante C ir atkarîga no y). Tâdçjâdi iegûst
u = ϕ(x; y; C(y)).
¶u
Funkciju C(y) atrod, izmantojot vienâdîbu = Q(x ; y ) , t. i.,
¶y
jy (x ; y;C (y )) = Q(x ; y ) .
¢
Pçc atvasinâðanas no ðîs vienâdîbas izsaka C ′ (y). Iegûtâ izteiksme

nav atkarîga no mainîgâ lieluma x. To integrçjot, atrod
C(y) = ϕ1(y; C), ko ievieto funkcijas u izteiksmç
u = ϕ(x; y; C(y)). Iegûst:
u = ϕ(x; y; ϕ1(y; C)) jeb u(x; y) = C
Integrçjoðais ¶Q ¶P
Ja ¹ , tad P(x; y)dx + Q(x; y)dy = 0 (1)
reizinâtâjs ¶x ¶y
nav eksakts diferenciâlvienâdojums. Ðâdâ gadîjumâ meklç tâdu
funkciju μ = μ(x; y) (integrçjoðo reizinâtâju), ar kuru reizinot
vienâdojumu (1) iegûst eksaktu diferenciâlvienâdojumu
(μP)dx + (μQ)dy = 0, (2)
t. i., vienâdojumu, kuram spçkâ vienâdîba
¶(mQ ) ¶(mP )
= . (3)
¶x ¶y
Parasti apskata vienâdojumus, kad μ = μ(x) vai μ = μ(y)
1 æç ¶P ¶Q ÷ö
· Ja μ = μ(x), tad izteiksme ç - ÷ nesatur y un no
Q èç ¶y ¶x ÷÷ø
vienâdîbas (3) seko, ka integrçjoðo reizinâtâju μ(x) var atrast no
vienâdojuma
d (ln m) 1 æç ¶P ¶Q ö÷
= ç - ÷
dx Q çè ¶y ¶x ÷ø
1 æç ¶Q ¶P ÷ö
· Ja μ = μ(y), tad izteiksme ç - ÷ nesatur x un
P çè ¶x ¶y ÷÷ø
integrçjoðo reizinâtâju μ(y) var atrast no vienâdojuma
d (ln m) 1 æç ¶Q ¶P ö÷
= ç - ÷
dy P çè ¶x ¶y ÷ø
15.2. Augstâku kârtu diferenciâlvienâdojumi

Otrâs kârtas Vispârîgais veids: F(x; y; y′; y′′) = 0
diferenciâl- Normâlforma: y′′ = f(x; y; y′)
vienâdojums
Vispârîgais
atrisinâjums No divâm konstantçm C1 un C2 atkarîgs atrisinâjums:
y = ϕ(x; C1; C2)
Sâkuma
nosacîjumi y x = x0
= y0, y ¢ x = x0
= y0¢ jeb y(x0) = y0, y ¢(x 0 )=y0¢
Robeþ-
nosacîjumi y x = x1 = y1 , y x = x2 = y2 jeb y(x1) = y1, y(x2) = y2
15.2. Augstâku kârtu diferenciâlvienâdojumi 265
Atrisinâjuma Ja diferenciâlvienâdojumâ y ′′ = f (x; y; y ′) funkcija f (x; y; y ′)

eksistences
un unitâtes un tâs parciâlie atvasinâjumi fy¢ (x ; y; y ¢) , fy¢¢ (x ; y; y ¢) ir nepârtrauktas
nosacîjumi funkcijas kâdâ apgabalâ, kurâ atrodas punkts (x0; y0; y0′), tad
diferenciâlvienâdojumam eksistç viens vienîgs atrisinâjums,
kas apmierina sâkuma nosacîjumus y(x0) = y0 un y ′(x0) = y0′ .
Koðî Partikulârâ atrisinâjuma atraðana pçc vispârîgâ atrisinâjuma

uzdevuma un sâkuma nosacîjumiem:
risinâðanas
shçma ì
ïy = j(x ;C 1 ;C 2 )
ï
ï ì
ï ïj(x ;C ;C ) = y 0 C 1 = C 10
ï ï 0 1 2
íy(x 0 ) = y 0 ®í ® ® y = j(x ;C 10 ;C 20 )
ï
ï ï
ïj ¢(x 0 ;C 1;C 2 ) = y 0 ¢ C 2 = C 20
ïy ¢(x ) = y ¢ ï
î
ï
ï
î 0 0
n-tâs kârtas Vispârîgais veids: F(x; y; y′; y′′; ...; y (n)) = 0

diferenciâl- Normâlforma: y(n) = f(x; y; y′; y′′; ...; y (n 1))
vienâdojums Vispârîgais atrisinâjums: y = ϕ(x; C1; C2; ...; Cn)
Sâkuma nosacîjumi:
y(x0) = y0, y ¢(x 0 ) = y 0¢ , y ¢¢ (x 0 ) = y 0¢¢ , ..., y (n -1) (x 0 ) = y 0(n -1)
2. kârtas Q y ′′ = f(x) vienâdojums nesatur y un y′.

diferenciâl- Atrisinâðanas metode
vienâdojumi,
kuriem var
pazeminât

y ¢ = ò f (x )dx + C 1, y = ò ò f (x )dx +C 1 dx +C 2
kârtu R y′′ = f(x; y′) vienâdojums nesatur y
S u b s t i t û c i j a: y ′ = z(x)
Tâ kâ
y′′ = z′(x),
tad
z′ = f (x; z) ⇒ z = ϕ (x; C1)
jeb
y′ = ϕ(x; C1) ⇒ y = ò j(x; C 1 )dx +C 2
S y ′′ = f(y; y ′) vienâdojums nesatur x

S u b s t i t û c i j a: y ′ = z(y)
Tâ kâ
y ¢¢ = z ¢x = z ¢y × y x¢ = z y¢ × z ,
tad
z ′ ⋅ z = f(y; z) ⇒ z = ϕ (y; C1)
jeb
y ′ = ϕ1(y; C1) ⇒ y = ϕ(x; C1; C2)
2. kârtas Normâlforma:
lineârs y′′ + py′ + qy = 0 (1)
homogçns (p, q reâli skaitïi)
diferenciâl- Atrisinâðanas metode
vienâdojums Izmantojot koeficientus p un q, uzraksta diferenciâlvienâdojumam
ar atbilstoðo raksturîgo vienâdojumu
konstantiem k2 + pk + q = 0 (2)
koeficientiem
Atkarîbâ no ðî kvadrâtvienâdojuma diskriminanta D zîmes iespçjami
3 gadîjumi.
· D > 0 kvadrâtvienâdojumam (2) ir divas daþâdas reâlas
saknes k1 ≠ k2;
diferenciâlvienâdojuma (1) vispârîgais atrisinâjums:
y =C 1e k1x +C 2e k2x
· D = 0 kvadrâtvienâdojumam (2) ir divas vienâdas reâlas
saknes k1 = k2;
y = e k1x (C 1 +C 2x )
· D < 0 kvadrâtvienâdojumam (2) ir kompleksas saistîtas
saknes k1, 2 = α ± βi ;
y = e ax (C 1 cos bx +C 2 sin bx )
2. kârtas Normâlforma: x2y′′ + pxy′ + qy = f(x), (p un q reâli skaitïi)

Eilera Atrisinâðanas metode
diferenciâl- S u b s t i t û c i j a:
vienâdojums x = et ⇒ t = lnx
Atrod atvasinâjumus y′ un y′′:
dy = dy × dt = 1 × dy dy ¢ = d çæ 1 × dy ÷ö = 1 çæd 2y - dy ÷ö÷
yx¢ = , y ¢¢ = ç ÷÷ ç ÷
dx dt dx x dt dx dx è x dt ø x 2 çè dt 2 dt ø÷
Ievietojot y′ un y′′ izteiksmes Eilera vienâdojumâ, iegûst lineâru
diferenciâlvienâdojumu ar konstantiem koeficientiem:
d 2y dy
+ (p - 1) + qy = f (e t ) ,
dt 2 dt
no kurienes y = ϕ(t; C1; C2) ⇒ y = ϕ(lnx; C1; C2)
n-tâs kârtas Normâlforma:

lineârs y (n ) + a1y (n -1) + a 2y (n -2) + ... + an -1y ¢ + a n y = 0 ,
homogçns
diferenciâl- kur a1, a2, ..., an 1, an reâli skaitïi
vienâdojums Atrisinâðanas metode
ar konstan- Izmantojot diferenciâlvienâdojuma koeficientus, sastâda atbilstoðo
tiem koefi- raksturîgo vienâdojumu
cientiem kn + a1kn 1 + a2kn 2 + ... + ank + an = 0
un atrod tâ saknes k1, k2, ..., kn
15.2. Augstâku kârtu diferenciâlvienâdojumi 267
Iespçjami ðâdi gadîjumi.

Q km raksturîgâ vienâdojuma reâla sakne, kuras kârta ir 1;
tad atbilstoðais diferenciâlvienâdojuma partikulârais
atrisinâjums ir
y m = e km x
R km raksturîgâ vienâdojuma reâla sakne, kuras kârta ir r ;
ðai saknei atbilst r lineâri neatkarîgi diferenciâlvienâdojuma
atrisinâjumi:
y1 = e km x , y 2 = x ×e km x , y 3 = x 2 ×e km x , ..., yr = x r -1 × e km x
S α ± βi raksturîgâ vienâdojuma kompleksas saistîtas
saknes ar kârtu 1; ðîm saknçm atbilst divi
diferenciâlvienâdojuma atrisinâjumi:
y1 =e ax cos bx , y2 =e ax sin bx
T α ± βi raksturîgâ vienâdojuma kompleksas saistîtas
saknes, kuru kârta ir m ; ðîm saknçm atbilst 2m lineâri
neatkarîgi diferenciâlvienâdojuma atrisinâjumi:
y1 = e ax cos bx , y2 = e ax sin bx,

y 3 = x × e ax cos bx , y 4 = x × e ax sin bx ,
y 5 = x 2 × e ax cos bx , y6 = x 2 × e ax sin b x ,
..........................................................................,
y2m -1 = x m -1 × e ax cos bx , y2m = x m -1e ax sin b x
No iegûtajiem n lineâri neatkarîgajiem partikulârajiem atrisinâ-

jumiem funkcijâm y1, y2, ..., yn atrod diferenciâlvienâdojuma
vispârîgo atrisinâjumu kâ lineâru kombinâciju
y = C1y1 + C2y2 + ... + Cnyn
n-tâs kârtas Normâlforma:

lineârs y(n) + a1(x)y(n 1) + a2(x)y(n 2) + ... + an 1(x)y′ + an(x)y = f(x), (1)
nehomogçns
diferenciâl- kur a1(x), a2(x), ..., an(x), f(x) nepârtrauktas funkcijas vai reâli
vienâdojums skaitïi.
Q Atrod atbilstoðâ homogçnâ diferenciâlvienâdojuma
y (n ) + a1 (x )y (n -1) + a 2 (x )y (n -2) + ... + an -1 (x )y ¢ + an (x )y = 0 (2)
vispârîgo atrisinâjumu
y =C 1y1 +C 2y2 + ... +C n yn
R Atrod vienâdojuma (1) partikulâro atrisinâjumu jebkuru
funkciju y*, kura apmierina ðo vienâdojumu (sk. 268. lpp.).
S Nehomogçnâ diferenciâlvienâdojuma (1) vispârîgais atrisinâjums
ir funkciju y un y* summa, t. i.,
y = y +y *
jeb
y = C1y1 + C2y2 + ... + Cnyn + y* (3)
Partikulârâ
atrisinâjuma
y* atraðana
Q Konstanðu Ja y1, y2, ..., yn ir n lineâri neatkarîgas funkcijas, kas
variâciju apmierina homogçno diferenciâlvienâdojumu (2), tad ðî
metode vienâdojuma vispârîgais atrisinâjums ir
y = C 1y1 +C 2y 2 + ... +C n yn (4)
Nehomogçnâ vienâdojuma (1) partikulâro atrisinâjumu y* atrod,
pieòemot, ka izteiksmç (4) konstantes ir atkarîgas no mainîgâ
lieluma x, t. i., konstantes ir variçtas. Tâtad funkciju y* meklç
kâ izteiksmi
y* = C1(x)y1 + C2(x)y2 + ... + Cn(x)yn (5)
Funkcija (5) apmierina diferenciâlvienâdojumu (1), ja ir spçkâ
vienâdîbas
ì
ïC 1¢ (x )y1 + C 2¢ (x )y2 + ... + C n¢ (x )yn =0
ï
ï
ï
ï ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢
ïC 1 (x )y1 + C 2 (x )y2 + ... + C n (x )yn =0
ï
ï
ï
ï ¢ ¢¢ ¢
+ C 2 (x )y2 ¢¢ ¢
+ ... + C n (x )yn ¢¢
=0
ïC 1 (x )y1
í
ï
ï........................................................... (6)
ï
ï
ï
ïC 1¢ (x )y1(n -2) + C 2¢ (x )y2(n -2) + ... + C n¢ (x )yn(n -2) = 0
ï
ï
ï
ïC ¢ (x )y1(n -1) + C 2¢ (x )y2(n -1) + ... + C n¢ (x )yn(n -1) = f (x )
ï
î 1
No vienâdojumu sistçmas (6) atrod atvasinâjumus
C 1¢ (x ), C 2¢ (x ), ..., C n¢ (x )
(var pierâdît, ka sistçma (6) ir saderîga).
Ja
C i¢(x ) = ji (x ) (i = 1, 2, ..., n),
tad Ci(x) atrod ar integrâli
C i (x ) = ò ji (x )dx
(par integrçðanas konstanti var izraudzîties 0).
Lîdz ar to
y* = ò j (x )dx ×y + ò j (x )dx × y + ... + ò j (x )dx ×y

1 1 2 2 n n
R Nenoteikto Ðo metodi lieto tad, ja lineâra nehomogçna diferenciâl-

koeficientu vienâdojuma (1) koeficienti a1, a2, a3, ..., an ir konstanti un
metode labâ puse f(x) ir noteikta veida izteiksme.
Aplûko ðâdus gadîjumus.
Q f (x ) = e ax Pn (x ) , kur Pn(x) ir kâds n-tâs pakâpes polinoms.
Ja α nav raksturîgâ vienâdojuma sakne, tad funkcija y* ir
tâda paða veida izteiksme kâ f(x), tikai n-tâs pakâpes polinomam
Qn(x) ir citâdi koeficienti nekâ polinomam Pn(x), t. i.,
y * = e a x ×Qn (x )
15.3. Diferenciâlvienâdojumu sistçmas 269
Polinoma Qn(x) nezinâmos koeficientus apzîmç ar burtiem.

Ievietojot funkciju y* un tâs atvasinâjumus diferenciâlvienâ-
dojumâ un pielîdzinot koeficientus pie vienâdâm x pakâpçm
vienâdîbas kreisajâ un labajâ pusç, iegûst vienâdojumu sistçmu,
no kuras atrod polinoma Qn(x) koeficientus.
Ja α ir raksturîgâ vienâdojuma sakne ar kârtu r, tad
y* = x r ⋅ eαx ⋅ Qn(x)
R f(x) = eαx (Acosβx + Bsinβx), kur A un B dotas konstantes.
Ja kompleksais skaitlis α ± βi nav raksturîgâ vienâdojuma
sakne, tad
y* = eαx (Mcosβx + Nsinβx)
Koeficientus M un N atrod, ievietojot diferenciâlvienâdojumâ
funkciju y* un tâs atvasinâjumus un pielîdzinot vienâdîbas abâs
pusçs koeficientus pie cosβx un sinβx .
Ja α ± βi ir raksturîgâ vienâdojuma sakne ar kârtu m,
tad
y* = xmeαx (Mcosβx + Nsinβx)
S f(x) = eαx (Pn(x)cosβx + Qm(x)sinβx), kur Pn(x) un Qm(x)
atbilstoði n-tâs un m-tâs pakâpes polinomi. Lielâko no skaitïiem
n un m apzîmç ar k .
Ja α ± βi nav raksturîgâ vienâdojuma sakne, tad
y* = eαx (Uk(x)cosβx + Vk(x)sinβx),
kur Uk(x) un Vk(x) k-tâs pakâpes polinomi ar nezinâmiem
koeficientiem.
Ja α ± βi ir raksturîgâ vienâdojuma sakne ar kârtu m, tad
y* = xmeαx (Uk(x)cosβx + Vk(x)sinβx)
15.3. Diferenciâlvienâdojumu sistçmas
ì
ïF1 (x ; y1 ; y 2 ;...; yn ; y1¢ ; y2¢ ;...; yn¢ ) = 0
Vispârîgais ï
ï
veids ï
ï
ï
ïF2 (x ; y1 ; y 2 ;...; yn ; y1¢ ; y 2¢ ;...; yn¢ ) = 0
í
ï
ï................................................
ï
ï
ï
ïF (x ; y1 ; y 2 ;...; yn ; y1¢ ; y 2¢ ;...; yn¢ ) = 0
ï
î n
kur y1 = y1(x), y2 = y2(x), ..., yn = yn(x) nezinâmas funkcijas.
Normâl- ì
ïy1¢ = f1 (x ; y1 ; y 2 ;...; yn )
ï
ï
forma ï
ï
ïy2¢ = f2 (x ; y1 ; y2 ;...; yn )
ï
í
ï
ï................................
ï
ï
ï
ïy ¢ = fn (x ; y1 ; y 2 ;...; yn )
ï
î n
Sâkuma y1(x0) = y10, y2(x0) = y20, ..., yn(x0) = yn0

nosacîjumi
Vispârîgais y1 = ϕ1(x; C1; C2; ...; Cn )

atrisinâjums y2 = ϕ2(x; C1; C2; ...; Cn )
...................................
yn = ϕn(x; C1; C2; ...; Cn )
Lineâra ì
ïy1¢ + a11 (x )y1 + a12 (x )y 2 + ... + a1n (x )yn = f1 (x )
ï
ï
nehomogçna ï
diferenciâl- ï
ïy2¢ + a 21 (x )y1 + a 22 (x )y2 + ... + a 2n (x )yn = f2 (x )
ï
í , (1)
vienâdojumu ï......................................................................
sistçma ï
ï
ï
ï
ïy ¢ + a n 1 (x )y1 + a n 2 (x )yn + ... + a nn (x )yn = fn (x )
ï
î n
kur aij(x) un fi(x) ir nepârtrauktas funkcijas vai reâli skaitïi.
Sistçmas pieraksts matricu formâ:
Y′ + A(x) ⋅ Y = F(x),
kur
æa11 (x ) a12 (x ) K a1n (x ) ÷ö æy ¢ ö æ f1 (x )÷ö
æy ö ççç 1 ÷÷÷
ççç ÷÷ çç 1 ÷÷ ÷
çç
çç
÷÷
çça 21 (x ) a 22 (x ) K a 2n (x ) ÷÷÷ ççy2 ÷÷ ççy ¢ ÷÷
ç f (x ) ÷÷
÷÷
A(x ) = çç ÷ , Y = çç ÷÷÷, Y ¢ = çç 2 ÷÷, F (x ) = çç
÷
2
ççç......................................÷÷÷ çççK÷÷÷ çççK÷÷÷ çç K ÷÷÷

÷ ÷ çç ÷÷
çççèan 1 (x ) an 2 (x ) K ann (x ) ÷÷ø çèçyn ÷ø÷ ççç ¢ ÷÷÷ ç ÷
èç n ø y è n ÷ø
ç f (x )
Lineâra ì
ïy1¢ + a11 (x )y1 + a12 (x )y2 + ... + a1n (x )yn = 0
homogçna ï
ï
ï
ï
diferenciâl- ï
ïy2¢ + a 21 (x )y1 + a 22 (x )y2 + ... + a 2n (x )yn = 0
vienâdojumu í (2)
ï
ï................................................................
sistçma ï
ï
ï
ïy ¢ + an 1 (x )y1 + an 2 (x )y2 + ... + ann (x )yn = 0
ï
î n
jeb
Y′ + A(x) ⋅ Y = 0
Lineâras Ja yi(1) , yi(2), ..., yi(n ) (i = 1, 2, 3,..., n ) ir lineâri neatkarîgi

homogçnas
homogçnâs diferenciâlvienâdojumu sistçmas (2) partikulârie
diferenciâl-
atrisinâjumi, tad ðîs sistçmas vispârîgais atrisinâjums
vienâdojumu
ir funkcijas
sistçmas
vispârîgais y1 = C 1y1(1) + C 2y1(2) + ... + C n y1(n )
atrisinâjums
y2 = C 1y2(1) + C 2y2(2) + ... + C n y2(n )
.............................................
yn = C 1yn(1) + C 2yn(2) + ... + C n yn(n )
Lineâras Ja yi* ir jebkurð lineârâs nehomogçnâs diferenciâlvienâdojumu

nehomogçnas sistçmas (1) partikulârais atrisinâjums un y i ir atbilstoðâs
diferenciâl- homogçnâs diferenciâlvienâdojumu sistçmas (2) vispârîgais
vienâdojumu atrisinâjums, tad nehomogçnâs sistçmas (1) vispârîgais atrisinâ-
sistçmas
jums ir funkcijas
vispârîgais
atrisinâjums yi = y i + yi* (i = 1, 2, 3, .., n)
Lineâra ì
ïy1¢ + a11y1 + a12y 2 + ... + a1n yn = 0
ï
ï
homogçna ï
ï
ïy2¢ + a 21y1 + a22y2 + ... + a2n yn = 0
diferenciâl- ï
vienâdojumu í (aij const) (3)
ï
ï.................................................
sistçma ar ï
ï
ï
ïy ¢ + a n 1y1 + a n 2y 2 + ... + ann yn = 0
konstantiem ï
î n
koeficien-
tiem Atrisinâðanas metode
Sistçmas (3) lineâri neatkarîgus partikulâros atrisinâjumus meklç
kâ eksponentfunkcijas
yi = λiekx (i = 1, 2, 3, ..., n),
kur k un λi ir tâdi skaitïi, ar kuriem funkcijas yi apmierina
sistçmu (3).
Funkcijas yi un yi¢ = l i kekx ievieto sistçmâ (3) un izdala
vienâdojumu abas puses ar ekx ≠ 0; iegûst lineâru homogçnu
algebrisku vienâdojumu sistçmu, kurâ nezinâmie lielumi ir
koeficienti λi :
ì(a11 + k )l1 + a12l2

ï + ... + a1n ln = 0
ï
ï
ï
ï a 21l1 + (a 22 + k )l2 + ... + a 2n ln = 0
ï
í..................................................................... (4)
ï
ï
ï
ï
ï
ï an 1l1 + an 2l2 + ... + (ann + k )ln = 0
î
Homogçnai lineâru algebrisku vienâdojumu sistçmai (4) eksistç
netriviâls atrisinâjums, ja ðîs sistçmas determinants ir vienâds ar
nulli. No ðî nosacîjuma iegûst diferenciâlvienâdojumu
sistçmas (3) raksturîgo vienâdojumu:
a11 + k a12 K a1n

a 21 a 22 + k K a 2n
=0 (5)
..............................
an 1 an 2 K ann + k
Raksturîgais vienâdojums (5) ir n-tâs pakâpes algebrisks

vienâdojums, kurâ nezinâmais lielums ir koeficients k un kura
saknes ir k 1, k 2, ..., kn
Iespçjami ðâdi gadîjumi

· kj ir raksturîgâ vienâdojuma (5) vienkârða (reâla) sakne, kuru
ievieto sistçmâ (4), un, atrisinot ðo sistçmu, atrod koeficientu λi
vçrtîbas: l1( j ) ; l2( j ) ; ...; ln( j ) . Izmantojot atrastos koeficientus,
iegûst diferenciâlvienâdojumu sistçmas (3) partikulâro atrisinâ-
jumu
kx kx kj x
y1( j ) = l1( j )e j , y2( j ) = l2( j )e j , ..., yn( j ) = ln( j )e
· kj(1, 2) = αj ± βji ir raksturîgâ vienâdojuma kompleksas

saistîtas vienkârðas saknes, ar kurâm no vienâdojumu sistçmas
(4) atrod koeficientus λi , kas arî ir kompleksi skaitïi:
l1( j ) = a1( j ) ± b1( j )i, l2( j ) = a 2( j ) ± b2( j )i, ..., ln( j ) = a n( j ) ± bn( j )i .
Ðiem koeficientiem atbilst diferenciâlvienâdojumu sistçmas (3)

partikulârais atrisinâjums
ax
yi(1j ) = e j (ai( j ) cos bj x - bi( j ) sin bj x ) ,
ax
yi(2j ) = e j (ai( j ) sin bj x + bi( j ) cos bj x ) (i = 1, 2, 3, ..., n)
· kj ir raksturîgâ vienâdojuma m-tâs kârtas (reâla) sakne. Ðajâ

gadîjumâ vienâdojumu sistçmas (4) matricas rangs r n m.
Jâaplûko divi gadîjumi.

Q r=nm
Sistçmâ (4) ir r neatkarîgi vienâdojumi un m = n r
vienâdojumi ir citu vienâdojumu sekas. Tâpçc m nezinâmo
lielumu λ vçrtîbas var brîvi izvçlçties, bet pârçjâs atrod no
sistçmas, izmantojot iepriekð izvçlçtâs vçrtîbas. Ar atrastajâm
koeficientu li( j ) un kj vçrtîbâm sastâda partikulârâ
atrisinâjuma funkcijas
kj x
yi( j ) = li( j )e
R r>nm
Ðajâ gadîjumâ iegûto partikulârâ atrisinâjuma funkciju skaits
ir mazâks par saknes kj kârtu. Tâpçc funkcijas yi( j ) sistçmas
partikulârajâ atrisinâjumâ meklç kâ funkciju
kx k x kx kjx
e j , xe j , x 2e j , ..., x m -1e
lineâras kombinâcijas, kurâs koeficientus nosaka, ievietojot
diferenciâlvienâdojumu sistçmâ (3) atrisinâjumu yi( j )
izteiksmes.
· kj(1, 2) = αj ± βji ir raksturîgâ vienâdojuma m-tâs kârtas
kompleksas saistîtas saknes. Partikulâro atrisinâjumu
atrod analogi iepriekð aplûkotajiem gadîjumiem.
Konstanðu Ja
variâciju
metode y i = C 1y i(1) +C 2y i(2) + ... +C n yi(n )
lineâru ir lineâru homogçnu diferenciâlvienâdojumu sistçmas (2) vispârîgais
nehomogçnu atrisinâjums, tad nehomogçnâs istçmas (1) partikulâro atrisinâjumu
diferenciâl-
yi* atrod ar konstanðu variâciju metodi, t. i., homogçnâs sistçmas
vienâdojumu
sistçmas vispârîgajâ atrisinâjumâ konstantes Ci aizvieto ar funkcijâm Ci(x),
partikulârâ (i = 1, 2, 3, ..., n).
atrisinâjuma Tâtad
yi* atraðanai
yi* = C 1 (x )yi(1) +C 2 (x )yi(2) + ... +C n (x )yi(n ) (6)
No nosacîjuma, ka funkcijas (6) apmierina nehomogçno diferenciâl-
vienâdojumu sistçmu (1), iegûst
ì
ïy1(1)C 1¢ (x ) + y1(2)C 2¢ (x ) + ... + y1(n )C n¢ (x ) = f1(x )
ï
ï
ï
ï
ï
ïy2(1)C 1¢ (x ) + y2(2)C 2¢ (x ) + ... + y2(n )C n¢ (x ) = f2(x )
í (7)
ï
ï.................................................................
ï
ï
ï
ïy (1)C ¢ (x ) + yn(2)C 2¢ (x ) + ... + yn(n )C n¢ (x ) = fn (x )
ï
î n 1
Atrisinot sistçmu (7), atrod C j¢ (x ) = j j (x ) (j = 1, 2, 3, ..., n),

no kurienes
C j (x ) = ò j j (x )dx
(par integrçðanas konstanti var izraudzîties 0).
Tâdçjâdi
yi* = ò j1 (x )dx × yi(1) + ò j2 (x )dx × yi(2) + ... + ò jn (x )dx × yi(n )

(i = 1, 2, 3, ..., n)
Lineâras Y = Y +Y * ,
nehomogçnas
diferenciâl- æ (1) (2) (n ) ö æ *ö
vienâdojuma ççC 1y1 + C 2y1 + ... + C n y1 ÷÷ ççy1 ÷÷ æy1 ÷ö
çç (1) ÷ çç * ÷÷ çç ÷
sistçmas (n ) ÷ ççy2 ÷÷
ççC 1y 2 + C 2y2 + ... + C n y2 ÷÷÷
(2)
ççy2 ÷÷÷
vispârîgâ kur Y = çç ÷÷ , Y * = çç ÷÷, Y = ççK÷÷÷
atrisinâjuma çç...........................................÷÷ ççK÷÷ çç ÷÷
÷
çç (1) ÷÷ ç
ç
÷÷ çççyn ÷÷
pieraksts ççèC 1yn + C 2yn(2) + ... + C n yn(n ) ÷÷ø ççèyn* ÷÷ø è ø
matricu
formâ jeb
æy (1) y2(1) K yn(1) ö÷ çæy1* ö÷

æy ö ççç 1
çç 1 ÷÷ ÷÷÷ çç ÷÷÷
ççy2 ÷÷ ççy (2) y (2) K yn(2) ÷÷÷ çççy 2* ÷÷÷
ççK÷÷
çç ÷÷÷ = C 1 C 2 ... C n × çç 1
çç K K
2
÷+ç ÷
K K ÷÷÷ ççK÷÷÷
çç ÷÷ çç ÷÷ çç ÷÷
çèyn ø÷ çç (n )
y2(n )
ç
K yn(n ) ÷÷ø ççèyn* ÷÷ø
èçy1
274
16. DIFERENCIÂLÌEOMETRIJA
Visâs izteiksmçs un vienâdojumos izmantotâs funkcijas ir nepârtraukti
diferencçjamas (arî vairâkkârtîgi).
16.1. Plaknes lînijas uzdoðanas veidi, loka diferenciâlis,

loka garums, pieskare un normâle
Nosaukums Apzîmçjums, paskaidrojumi, ilustrâcija

Lînijas
uzdoðanas veidi
· Dekarta y = y(x) vai x = x (y) (1)
koordinâtâs F(x; y) = 0 (2)
· parametriskâ ì
ïx = x (t )
ï
veidâ í (3)
ï
ïy = y (t )
ï
î
· polârâs r = r (ϕ) (4)
koordinâtâs
Lînijas pozitîvais Lînijas mainîgâ (tekoðâ) punkta pârvietoðanâs virziens, kas
virziens atbilst funkciju (1)(4) argumenta x, y, t, ϕ pozitîvajam
pieaugumam.
Lînijas loka ds ≈ 8s,
diferenciâlis ds kur Vs lînijas loka garuma pieaugums
· Dekarta koor- ds = 1 + y ¢)2 dx , kur y = y(x)

dinâtâs (1)
(
(
s(x ) = AM lînijas loka garums kâ x funkcija
Vs = MN loka garuma pieaugums,
kur M(x; y), N(x + Vx; y + Vy);
8s
s ¢(x ) = lim loka garuma atvasinâjums;
8x ® 0 8x
ds = s ′(x)dx loka diferenciâlis

(loka garuma pieauguma Vs galvenâ daïa)
16.1. Plaknes lînijas uzdoðanas veidi, loka diferenciâlis, loka garums, pieskare un normâle 275
· parametriskâ C C
ds = x 2+ y 2dt
veidâ (3)
æ g dx (t ) dy(t )÷ö
ççèçx =
g
; y= ÷
dt dt ÷ø
· polârâs koor- ds = r + r ¢)2 dj

dinâtâs (4) (x = rcosϕ; y = r sinϕ)
Lînijas loka
garums s
x
· Dekarta
koordinâtâs (1) s=ò + y ¢)2 dx
x
y
s=ò + x ¢)2 dy
y
t
· parametriskâ C C
veidâ (3) s=ò x 2 + y 2dt
t0
j1
· polârâs koor-
dinâtâs (4) s=ò r 2 + (r ¢)2 dj
j0
Lînijas pieskare Pieskare sekantes MN

(t) punktâ M; robeþstâvoklis, kad N → M,
pieskares pozitî- pârvietojoties pa lîniju.
vais virziens (t+); (t+) pieskares virziens, kas atbilst
pieskares lînijas apieðanas pozitîvajam
virziena Hvienîbas
H virzienam.
vektors t (| t | = 1) Lînijai y = y(x)
H H
H i + y ¢(x 0 ) × j
t=
1 + (y ¢(x 0 ))2
Lînijas normâle Taisne, kas perpendikulâra

(n) punktâ M ; pieskarei.
normâles pozi- (n+) normâles virziens, ko
tîvais virziens iegûst, pagrieþot pieskari (t+)
(n+); par 90° pozitîvajâ virzienâ
normâles (pretçji pulksteòa râdîtâju
virziena vienîbas kustîbas virzienam).
KH KH

vektors n | n | = 1 Lînijai y = y(x)
H H
KH -y ¢(x 0 )i + j
n=
1 + (y ¢(x 0 ))2
276 16. DIFERENCIÂLÌEOMETRIJA
Pieskares (t+) Leòíis, ko (t+) veido ar Ox ass pozitîvo virzienu.

virziena leòíis α Lînijai y = y(x)
dy dy dx
tga = , sin a = , cos a =
dx ds ds
(ds lînijas loka diferenciâlis; sk. zîm. 274, 275. lpp.)
Leòíis β starp Ja lînijas vienâdojums ir r = r(ϕ), tad

pieskari (t+) un
lînijas punkta r dj
tg b = , sin b = r ,
polâro râdiusu r dr ds
dj
dr
cos b =
ds
Plaknes lînijas pieskares un normâles vienâdojumi
Pieskares
vienâdojums
punktâ M0(x0; y0)
· lînijai y = y(x) y y0 = y′(x0)(x x0)
· lînijai F(x; y) = 0 F x¢ (M 0 )(x -x 0 ) + F y¢ (M 0 )(y -y 0 ) = 0
ìx = x (t )
ï
· lînijai ïí
C C
y(t0 )(x - x 0 ) - x (t0 )(y - y 0 ) = 0 ,
ï
ïy = y(t )
ï
î kur x 0= x(t0); y0= y(t0)
Normâles
vienâdojums
punktâ M0(x0; y0)
1
· lînijai y = y(x) y -y0 = - (x - x 0 )
y ¢(x 0 )
· lînijai F(x; y) = 0 Fy¢ (M 0 )(x -x 0 )-F x¢ (M 0 )(y -y 0 ) = 0
ìx = x (t )
ï
· lînijai ïí
C C
x (t0 )(x - x 0 ) + y (t0 )(y - y 0 ) = 0 ,
ï
ïy = y(t )
ï
î kur x 0= x(t0); y0= y(t0)
16.2. Leòíis starp divâm lînijâm, lînijas liekums,
liekuma râdiuss, liekuma riòíis un liekuma centrs
277
Bieþâk lietotie plaknes lînijas elementi
Nosaukums Formula, ilustrâcija

Pieskares y × 1 + (y ¢)2
nogrieznis MT =
y¢
(lînijai y = y(x))
Polârâs pieskares r × r 2 + (r ¢)2

nogrieznis MT ¢ =
r¢
(lînijai r = r(ϕ))
Subtangente y
PT =
(lînijai y = y(x)) y¢
Polârâ r2
subtangente OT ¢ =
r¢
Normâles MN = y × 1 + (y ¢)2
nogrieznis
(lînijai y = y(x))
Polârâs normâles MN ¢ = r 2 + (r ¢)2
nogrieznis
Subnormâle PN = y × y ¢
(lînijai y = y(x))
Polârâ ON ¢ = r ¢
subnormâle


Lîniju saskares M0(x0; y0) ir lîniju y = f(x) un y = g(x) n-tâs kârtas saskares
punkts punkts, ja
f (x 0 ) = g(x 0 ), f ¢(x 0 ) = g ¢(x 0 ), ..., f (n )(x 0 ) = g (n )(x 0 ),
bet f (n +1) (x 0 ) ¹ g (n +1) (x 0 ) .

Leòíis ϕ starp Leòíis, kuru izveido lîniju y = y1(x) un y = y2(x) krustpunktâ

divâm lînijâm M0(x0; y0) novilktâs pozitîvâs pieskares.
y 2¢ (x 0 ) - y 1¢ (x 0 )
tgj =
1 + y 1¢ (x 0 ) × y 2¢ (x 0 )
vai
C C C C
x 1 (t0 ) × y 2 (t0 ) - x 2 (t0 ) × y 1 (t0 )
tgj = C C C C
x 1 (t0 ) × x 2 (t0 ) + y 1 (t0 ) × y 2 (t0 )
(leòía ϕ atskaites virziens pretçji pulksteòa râdîtâju kustîbas
virzienam)
Lînijas
liekums K K = lim (
d
,
(
N ®M
punktâ M MN
kur MN loka garums,
δ = α(N) α(M) pieskares δ
pagrieziena leòíis;
α(N), α(M) leòíi starp
pieskari un Ox asi
atbilstoði punktos N un M.
Tâtad
da
K= ,
ds
kur d = d a, MN = ds
(
Jo lielâks ir |K|, jo izliektâka ir lînija.
Ja K > 0, lînija ja K < 0, lînija Taisnei un arî

ieliekta; izliekta. lînijas pârliekuma
punktâ K = 0.
Liekuma 1
râdiuss R R= , kur K lînijas liekums
|K |
Riòía lînijai, kuras râdiuss ir a, liekuma râdiuss R = a;

taisnes liekuma râdiuss R = ∞
279
Liekuma
Riòíis, kura râdiuss
riòíis;
liekuma 1
centrs R= ;
|K |
ðî riòía centrs C ir liekuma centrs.
C atrodas uz normâles, kas novilkta
punktâ M lîknes ieliekuma virzienâ.
Liekuma K un liekuma centra C

koordinâtu aprçíinâðana
Lînijas
K C(ξ; η)
vienâdojums
y ¢¢ y ¢(1 + (y ¢)2 )
y = y(x) K= 3 x =x-
y ¢¢
(1+(y ¢) ) 2 2
1 + (y ¢)2
h =y +
y ¢¢
m F x¢ F y¢
F(x; y) = 0 K= x =x + , h =y +
(Fx¢ ) + (Fy¢ )
2 2
m m
-(F y¢ )2 × F xx¢¢ + 2F x¢ × F y¢ × F x¢¢y - (F x¢ )2 F y¢¢y

m=
(F x¢ )2 + (F y¢ )2
ìx = x (t )
ï n y
C C
x
ï K= x =x - , h =y +
í C
x 2+ y 2
C
n n
ï
ïy = y(t )
ï
î
g gg gg g
x × y- x ×y
n= g2 g2
x +y
p 1
r = r(ϕ) K= x = r cos j - (r cos j + r ¢ sin j )
r + (r ¢)2
2
p
1
h = r sin j - (r sin j - r ¢ cos j)
p
r 2 + 2(r ¢)2 - r × r ¢¢
p=
r 2 + (r ¢)2
16.3. Plaknes lînijas virsotnes,

pârliekuma punkti un singulârie punkti

Lînijas Punkti, kuros liekumam K (sk. 16.2.) ir maksimums
virsotnes vai minimums (liekuma ekstrçma punkti).
Pârliekuma Punkts M, kurâ lînija krusto pieskari, mainot savu

punkts; izliekumu (no ieliektas uz izliektu vai otrâdi).
tâ noteikðana
Pârliekuma punktâ M0
·K =
· K maina zîmi (ejot caur punktu M 0)
Ja lînijas vienâdojums ir y = y(x), iespçjamos pârliekuma
punktus nosaka, atrisinot vienâdojumu
y′′(x) = .
Ja x0 ir ðî vienâdojuma sakne un
y′′′(x) = ; ...; y(m1)(x0) = 0; y(m)(x0) ≠ 0,
kur m 3 nepâra skaitlis,
tad x0 ir pârliekuma punkta abscisa.
Ja m ir pâra skaitlis un y(m)(x0) < 0, tad lînija punktâ x0 ir
izliekta, bet,
ja y(m)(x0) > 0, tad ieliekta.
Piezîmes
· Pârliekuma punkta eksistenci var konstatçt arî citâdi, proti,
pârbaudot, vai, ejot caur punktu x0, y′′(x) maina zîmi.
· Ja lînija uzdota ar vienâdojumu
ìx = x (t )
ï
ï
F(x; y) = 0 í vai
, vai r = r(ϕ),
ï
ïy = y(t )
ï
î
tad iespçjamos pârliekuma punktus atrod, atrisinot atbilstoðu
vienâdojumu
Fxx¢¢ × (F y¢ )2 - 2F x¢ × F y¢ × F xy ¢¢ (F x¢ )2 =
¢¢ + F yy (F x¢ 2 + F y¢ 2 ¹ 0)
vai
C CC C CC g g
x y -y x = 0 (x 2 + y 2 ¹ 0)
vai
r 2 + 2(r ¢)2 - r × r ¢¢ = (r 2 + (r ¢)2 ¹ 0)
16.3. Plaknes lînijas virsotnes, pârliekuma punkti un singulârie punkti 281
Singulârie Punkts M0(x0; y0) ir lînijas F(x; y) = 0 singulârais punkts, ja

punkti; F x¢ (x 0 ; y 0 ) = 0, F y¢ (x 0 ; y 0 ) = 0
to veidi
Ja turklât ðajâ punktâ vismaz viens no 2. kârtas parciâlajiem
atvasinâjumiem F x¢¢x , Fyy¢¢ , F x¢¢y nav nulle, tad punktu M0 sauc
par dubultpunktu.
Ja punktâ M0 kopâ ar nosacîjumu F x¢ = 0, F y¢ = 0 visi 2. kârtas
atvasinâjumi ir nulles, bet vismaz viens no 3. kârtas atvasinâju-
miem nav nulle utt., tad singulâro punktu M0 sauc attiecîgi par
trîskârðu, èetrkârðu, ..., n-kârðu singulâru punktu.
Ja M0 ir dubultpunkts, tad tâ veidu nosaka izteiksme
8 = F xx
¢¢ (x 0 ; y 0 ) × F yy ¢¢ ( x 0; y 0 ))2
¢¢ (x 0 ; y 0 ) - (F xy
· Ja 8 > 0, M0 ir izolçts singulârs punkts (ðajâ punktâ
reâlas pieskares nav).
· Ja 8 < 0, M0 ir mezgla punkts (ðajâ punktâ ir divas
daþâdas pieskares).
· Ja 8 = 0, M0 ir vai nu izolçts singulârs punkts, vai arî
lînijas F(x; y) zariem ðajâ punktâ ir viena kopîga pieskare,
piemçram, M0 ir 1. veida vai 2. veida atgriezes punkts vai arî
paðpieskarðanâs punkts.
Piezîmes
· Iespçjams arî, ka vienâ punktâ ir divas vai vairâkas
singularitâtes.
· Iespçjami arî cita veida singulâri punkti (parasti transcen-
dentâm lînijâm), piemçram, lînijas lûzuma punkts, gala
punkts, pârtraukuma punkts, asimptotisks punkts u. c.
Mezgla punkts 1. veida 2. veida

atgriezes punkts atgriezes punkts
Paðpieskarðanâs Izolçts punkts Gala punkts

punkts
Lûzuma punkts Asimptotiskais

punkts
16.4. Asimptotas

Asimptota Taisne, kurai neierobeþoti tuvojas
(sk. arî 169. lpp.) lînija, ja tâs tekoðais punkts
neierobeþoti attâlinâs no
koordinâtu sâkumpunkta.
Tâtad lînijas tekoðâ punkta M attâlums
lîdz asimptotai tiecas uz 0, ja M
neierobeþoti attâlinâs no koordinâtu
sâkumpunkta.
Lînija asimptotai neierobeþoti tuvojas
(asimptotiski tuvojas) vai nu no vienas
puses, vai arî vijoties ap to.
Lînijai y = f(x)
var bût
· vertikâla x = a, ja lim f (x ) = ±¥
asimptota x ®a
(viena vai vairâkas)
· slîpa asimptota y = kx + b,
(ne vairâk kâ f (x )
divas) kur k = lim , b = lim ( f (x ) -kx )
x ®±¥ x x ®±¥
· horizontâla y = b, ja lim f (x ) = b ¹ ¥
x ®±¥
asimptota
(ne vairâk kâ divas)
Lînijai
x = x(t), y = y(t)
var bût
· vertikâla x = a,
asimptota ja lim x (t ) = a ¹ ¥ , bet lim y(t ) = ¥
t ®t0 t ®t0
(viena vai vairâkas)
· horizontâla y = b,
asimptota ja lim x(t ) = ¥ , bet lim y(t ) = b ¹ ¥
t ®t0 t ®t0
· slîpa asimptota y = kx + b,
ja lim x(t ) = ¥ un lim y(t ) = ¥ ,
t ®t0 t ®t0
bet eksistç galîgas robeþas
y(t )
k = lim , b = lim(y(t ) -kx(t ))
t ®t0 x (t ) t ®t0
Lînijas r = f(ϕ) Taisne, kuras virziena leòíis ir α un attâlums no pola ir p,

asimptota turklât
· lim r = ¥
j ®a
· p = jlim(
®a
r (sin(a - j))
283
16.5. Lîkòu saimes apliecçja, evolûta un evolventa

Lîkòu saime Lîkòu kopa, kuru izsaka no parametra α atkarîgs
vienâdojums
F(x; y; α) = 0.
Lîkòu saimes Lînija, kurai katrâ punktâ pieskaras
apliecçja kâda no dotâs saimes F(x; y; α) = 0
lîknçm.
Apliecçju iegûst, izslçdzot
parametru α no vienâdojumiem
¶F
F = 0, =0
¶a
(F aa
¢¢ ¹ 0 un F x¢ × F a¢¢y - F y¢ × F a¢¢x ¹ 0)
Evolûta un Lîkni B, kuru izveido liekuma centri C(ξ; η),

evolventa sauc par dotâs lînijas A evolûtu,
bet paðu lîniju A par evolventu.
Evolûta ir evolventas normâïu
evolventas
saimes apliecçja.
Vienai evolûtai atbilst vesela
evolventu saime A1, A2, A3, ...
Evolventas vienâdojumu nosaka
diferenciâlvienâdojumu sistçma, kuru
iegûst no liekuma centra koordinâtu ξ un η izteiksmçm.
Evolventu var iegût, notinot nostieptu diegu no lîknes,
kurai ir evolûtas forma.
Evolûtas parametriskos vienâdojumus iegûst,
izsakot ξ un η atkarîbâ no mainîgajiem x, y, t vai ϕ
(sk. liekuma centra koordinâtas). Sakarîbu starp B (evolûtas)
koordinâtâm ξ un η iegûst, izslçdzot no ðiem vienâdojumiem
parametru.
16.6. Telpas lînija un tâs lokâlie elementi
Nosaukums Apzîmçjumi, paskaidrojumi, formulas

Lîniju (lîkni) ì
ïF (x; y; z ) = 0
telpâ var uzdot ï
í
· kâ divu virsmu ï
ïG(x ; y; z ) = 0
ï
î
ðíelðanâs lîniju
· ar para- x = x (t), y = y(t), z = z(t) (1)

metriskiem (t jebkurð parametrs)
vienâdojumiem vai
x = x(s), y = y(s), z = z(s) (2)
(s lînijas loka garums)
H H H H
· vektoriâlâ r (t ) = x (t )i + y(t )j + z(t )k (3)
veidâ ar vai H H H
H
vektorfunkciju r (s ) = x (s )i + y(s )j + z(s )k , (4)
H H H H
kur r = xi + y j + zk lînijas punkta M(x; y; z) râdiusvektors.
r
Ja r (t ) koordinâtas x(t), y(t), z(t) ir nepârtrauktas funkcijas,
r
tad r (t ) galapunkts M(x; y; z), pârvietojoties telpâ, apraksta
lîniju hodogrâfu.
Lînijas pozitîvais Virziens, kuru uz lînijas nosaka parametra t pozitîvs
virziens pieaugums vai parametra s atskaites virziens.
Lînijas loka
diferenciâlis ds
C C C
· Dekarta ds = dx 2 + dy 2 + dz 2 = x 2+ y 2+ z 2dt
koordinâtâs
æg dx dy dz ö
çèçx = x (t ) = dt ; y = y(t ) = dt ; z = z (t ) = dt ø÷÷÷
g g g g g
H
H HC dr (s )
ds = dr = r (t )dt = ×ds
ds
r r g r g rö
æçrg dr
= x (t )i + y(t )j + z (t )k ÷÷÷
g
ççèr (t ) = ø
dt
· cilindriskâs ds = dr 2 + r 2 (dj)2 + dz 2
koordinâtâs
x = r cos j; y = r sin j; z = z
· sfçriskâs ds = d r 2 + r 2d Q 2 + r 2 sin 2 Qdj 2
koordinâtâs
(x = r cos j sin Q; y = r sin j sin Q; z = r cos Q)
t
Lînijas M0M
s = ò ds ,
loka garums s
t0
kur t0 atbilst punktam M0 un t punktam M
Pieskare; Pieskare punktâ M0 sekantes M0M robeþstâvoklis,

pieskares pozitîvais kad M0 → M ;
virziens (J+); (t+) atbilst lînijas apieðanas pozitîvajam virzienam.
pieskares virziena
H H drH (s )
vienîbas vektors t t=
ds
H H
t =1 (Vektors t vçrsts pa lînijas pieskari (t+), kas novilkta
punktâ M.)
Lînijas pieslej- Caur pieskari punktâ M0 un lînijas punktu M novilktas
plakne (oskulçjoðâ plaknes robeþstâvoklis, kad M → M0
plakne) punktâ M0
Lînijas normâl- Plakne, kas iet caur punktu M0 perpendikulâri ðajâ punktâ
plakne punktâ M0 novilktai lînijas pieskarei.
16.6. Telpas lînija un tâs lokâlie elementi 285
Lînijas rektifi- Plakne, kas iet caur punktu M0 perpendikulâri ðajâ

cçjoðâ plakne punktâ novilktai pieslejplaknei un normâlplaknei.
Lînijas galvenâ Taisne, kas perpendikulâra pieskarei punktâ M0 un atrodas

normâle; tâs pozi- pieslejplaknç.
tîvais virziens (n+); (n+) lîknes ieliekuma virzienâ.
galvenâs normâles r
virziena vienîbas ur d 2 r (s )
n kolineârs ar vektoru , t. i.,
KH ur
vektors n n = 1 H
KH 1 d 2 r (s )
ds 2
n= × ,
K ds 2
1
kur K lînijas liekums; R = liekuma râdiuss.
K
Binormâle; Taisne, kas iet caur punktu M0 un atrodas normâlplaknç un

binormâles rektificçjoðâ plaknç.
Binormâle perpendikulâra pieskarei (t+) un normâlei (n+);
virziena vienîbas
H H tâtad
vektors b b = 1 H H KH
b = t ń
r ur r
Vektori t, n, b ir savstarpçji perpendikulâri, turklât ar labo
sakârtojumu.
Liekuma K un
liekuma râdiusa R
aprçíinâðana
HC CCH HC CCH
· lînijai 1 r 2× r 2-(r × r )2
H H H H K = 2=
2
HC =
r (t )=x (t )i +y(t )j +z (t )k R (r )3
C C C CC CC CC C CC C CC C CC
(x 2+ y 2+ z 2 )( x 2 + y 2+ z 2 ) - (x ×x + y ×y + z ×z )2
= C C C ,
(x 2+ y 2+ z 2 )3
H
g g H g H g H Hgg gg H gg H gg H
kur r = x (t )i + y (t )j + z (t )k , r = x (t )i + y (t )j + z (t )k
· lînijai H æd 2x ö2 æd 2y ö2 æd 2z ö2
1 d2r
H H H H K= = 2 = ççç 2 ÷÷÷ + ççç 2 ÷÷÷ + ççç 2 ÷÷÷
r (s )=x (s )i +y(s )j +z (s )k R ds è ds ø è ds ø èds ø
Liekuma centrs Liekuma centrs ar koordinâtâm C(ξ; η; ζ) atrodas uz galvenâs

C(ξ; η; ζ); 1
liekuma centra normâles R = vienîbu attâlumâ no atbilstoðâ lînijas
K
koordinâtu
punkta.
aprçíinâðana
d 2x d 2y d 2z
x = x + R2 ; h = y + R2 ; z = z + R2
ds 2 ds 2 ds 2
Liekuma riòíis Riòíis ar centru C(ξ; η; ζ) un râdiusu R;

1
R= kur K lînijas liekums.
K
Liekuma riòíis atrodas lîknes pieslejplaknç.
Telpas lînijas Lînijas punktâ M0 novilktâs pieskares

H KH H galvenâs normâles
kustîgais triedrs un binormâles vienîbas vektori t, n, b ar labo
(pavadoðais sakârtojumu.
triedrs, Frenç
triedrs)
H KH H lînijas punktâ M0 (izòemot singulâros punktus)

Katrâ
t, n, b nosaka trîs savstarpçji perpendikulâras plaknes:
H KH
· t un n nosaka pieslejplakni (jeb oskulçjoðo plakni);
KH H
· n un b nosaka normâlplakni;
H H
· t un b nosaka rektificçjoðo plakni.
Vçrpums T 1 Ve d e
un vçrpuma T= = Vlim = ,
t s ® 0 Vs ds
râdiuss τ kur ε vçrpuma leòíis;
Vs attâlums starp diviem tuviem lînijas punktiem M0 un M;
8ε leòíis starp binormâlçm ðajos punktos.
T > 0 vai T < 0 atkarîbâ no pârvietoðanâs pa lîniju:
vai, skatoties binormâles (b+) virzienâ no pieslejplaknes,
lînija vijas augðup vai lejup (labâ vai kreisâ skrûve).
Ja visos lînijas punktos T = 0, lînija atrodas plaknç.
16.6. Telpas lînija un tâs lokâlie elementi 287
r x¢ y¢ z¢
· lînijai r (s )= æ H 2H 3Hö
1 dr d r d r 1
r r r T = = R 2 çç × 2 × 3 ÷÷ = x ¢¢ y ¢¢ z ¢¢ ,
=x (s )i +y(s )j +z (s )k t èç ds ds ds ÷ø (x ¢¢)2 + (y ¢¢)2 + (z ¢¢)2
x ¢¢¢ y ¢¢¢ z ¢¢¢
dx d 3z
kur x ¢ = ; ...; z ¢¢¢ = 3 , R liekuma râdiuss
ds ds
r x
C
y
C C
z
· lînijai r (t )= HC HCC CCC
H 2
H H H 1 2 r ×r ×r R CC CC CC (5)
z ,
= x (t )i + y (t ) j + z (t )k T = t = R | rHC |3 = (xC 2+ yC 2+ zC 2 )3 x y
CCC CCC CCC
x y z
kur
Hg g H g H g H g dx (t ) ggg d 3z (t )
r (t ) = x (t )i + y(t )j + z (t )k , x = ; ...; z =
dt dt 3
P i e m ç r s Skrûves Skrûves lînijas loka garums
lînijas liekuma K t
un vçrpuma T s = ò x 2 + y 2 + z 2dt = t a 2 + b 2
g g g
aprçíinâðana 0
Skrûves lînijas Aizvietojot lînijas vienâdojumos

vienâdojumi t ar s, iegûst
ì
ï ì
ï
ïx = a cos t ï s
ï ï
ïx = a cos
ï
ï ï a + b2
2
íy = a sin t ï
ï
ï
ï ï s
ïz = bt ï
íy = a sin 2
ï
ï
î ï
ï a + b2
ï
ï
· ja a > 0; b > 0, ï bs
ï
ïz=
labâ skrûves ï
ï
î a + b2
2
lînija (sk. zîm.)

· ja a > 0; b < 0, Tâtad liekums
kreisâ skrûves 2 2 2
lînija 1 æd 2 x ö æ d 2y ö æd 2 z ö a
K = = çç 2 ÷÷÷ + çç 2 ÷÷÷ + çç 2 ÷÷÷ = 2 = const
· ja b = 0, R çè ds ø ÷ çè ds ø ÷ çèds ø ÷ a + b2
riòía lînija xy
plaknç (R liekuma râdiuss)
Vçrpums (sk. (5))
æça 2 + b 2 ö÷2
1 1
T = =ç ÷ × ´
ç ÷
t è a ø ((-a sin t ) + (a cos t )2 + b 2 )3
2 2
-a sin t a cos t b
b
´ -a cos t -a sin t 0 = = const
a + b2
2
a sin t -a cos t 0
(τ vçrpuma râdiuss)
16.7. Virsma un tâs lokâlie elementi
Jçdziens, nosaukums Apzîmçjumi, paskaidrojumi, formulas, ilustrâcija

Virsmas uzdo-
ðanas veidi
· atklâtâ veidâ z = z(x; y) (1)
· apslçptâ veidâ F(x; y; z) = 0 (2)
· parametriskâ x = x(u; v), y = y(u; v), z = z(u; v) (3)
veidâ
H H H H H
· vektoriâlâ r = r (u; v ) = x (u; v )i + y(u; v )j + z (u; v )k (4)
veidâ H H H H
( r = xi + y j + zk virsmas punkta M(x; y; z) râdiusvektors)
Lîklîniju koor- Fiksçjot vienâdojumâ (3) vai (4) vienu parametru un mainot
dinâtu lînijas; otru, iegûst t. s. lîklîniju u, v koordinâtu lînijas lîkòu
lîknes vienâdo- saimes
jums uz virsmas u = const un v = const
F(u; v) = 0 lîknes vienâdojums uz virsmas
P i e m ç r s. Sfçras ar râdiusu R
parametriskie vienâdojumi
ì
ï x = R cos u × sin v
ï
ï
ï
ï
íy = R sin u × sin v ,
ï
ï
ï
ï z = R cos v
ï
î
kur
u garums
v polârais leòíis
u = const meridiâni
(piem., AMB)
v = const paralçles
(piem., CMD) u = S(OP; Ox)
v = S(OM; Oz)
Koordinâtu lîniju KH KKH ¶x H ¶y H ¶z H

pieskaru virziena r1 = ru¢(u, v ) = i+ j+ k
¶u ¶u ¶u
KH KH
vektori r1, r2
KH KKH ¶x H ¶y H ¶z H
punktâ M(u; v) r2 = rv¢(u, v ) = i+ j+ k
¶v ¶v ¶v
Atbilstoðie vienîbas vektori:

ur ur
ur r1 ur r2
e1 = uur , e2 = ur
| r1 | | r2 |
ur ur
( r1 r2 )
16.7. Virsma un tâs lokâlie elementi 289
Pieskarplakne Plakne, kurâ atrodas visas koordinâtu lîniju pieskares,

punktâ M(u; v) kas novilktas punktâ M(u; v). Pieskarplakni nosaka
ur ur ur ur
e1 un e2 (e1 e2 )
Normâle punktâ Taisne, kas perpendikulâra pieskarplaknei

M; normâles vir- KH KH
ziena vienîbas KH r1 ´r2 ur
KH n = KH KH (| n | = 1)
vektors n | r1 ´r2 |
Kustîgais triedrs Virsmas punktâ M(u; v)

novilkto pieskaru virzienu
KH KKH
vienîbas vektori e1 , e2
un normâles vienîbas
KH
vektors n , kuri veido
labo sakârtojumu.
KKH KH KH
Virsmas laukuma dS = (r1 (u; v )´r2 (u; v ))dudv
diferenciâïa KKH ur
KKH dS vçrsts vektora n virzienâ; tâ modulis
vektors dS KKH KH KH
| dS | = | r1 ´ r2 | dudv » S paralelogr.
Pieskarplaknes
vienâdojums
punktâ
M0 (x0; y0; z0)
· virsmai z - z 0 = z x¢ (M 0 )(x - x 0 ) + zy¢ (M 0 )(y - y0 )
z = z(x; y)
· virsmai Fx¢(M 0 )(x - x0 ) + Fy¢(M 0 )(y - y0 ) + Fz¢(M 0 )(z - z0 ) = 0
F(x; y; z) = 0
· virsmai
ìïx = x (u; v ) x -x0 y - y0 z - z0
ïï
ïïíy = y(u; v ) xu¢ (u 0 , v0 ) y u¢ (u 0 , v 0 ) z u¢ (u 0 , v 0 ) = 0 ,
ïï
ïïz = z(u; v ) x v¢ (u 0 , v0 ) y v¢ (u 0 , v 0 ) z v¢ (u 0 , v 0 )
ïî
kur x 0 = x (u0 ; v0 ); y 0 = y(u 0 ; v 0 ); z 0 = z (u 0 ; v 0 )
· virsmai
H H H H KH
r = r (u; v ) = (r - r 0 ) × n(M 0 ) = 0
H H
= x (u; v )Hi + y(u; v)j +
+ z (u; v )k
Normâles
vienâdojums
punktâ
M0 (x0; y0; z0)
· virsmai x -x 0 y -y 0 z -z 0
z = z(x ; y) = =
z x¢ (M 0 ) z y¢ (M 0 ) -1
· virsmai x -x 0 y -y 0 z -z 0
F(x; y; z) = 0 = =
Fx¢(M 0 ) Fy¢(M 0 ) Fz¢(M 0 )
· virsmai
ìïx = x (u; v ) x -x 0 y -y0 z - z0
ïï = = ,
ïïíy = y(u; v ) yu¢ z u¢ z¢u x u¢ x u¢ yu¢
ïï
ïïz = z(u; v ) yv¢ z v¢ z v¢ x v¢ x v¢ yv¢
ïî
kur x 0 = x (u0 ; v0 ); y 0 = y(u 0 ; v 0 ); z 0 = z (u 0 ; v 0 )
· virsmai
H H H H KH
r = r (u; v ) = r = r 0 + ln(M 0 )
H H
= x (u; v )i +
r
y(u; v )j + (-¥ < l < ¥)
+ z (u; v )k
KH KH H
Virsmas Punkti, kuros r1 ´r2 =
singulârie Singulâro punktu nosacîjums virsmai F(x; y; z) = 0:
punkti
Fx¢ = Fy¢ = Fz¢ = (konisks punkts)
Virsmas (3) vai (4)

pirmâ kvadrâ- (
Ja M0(u; v), M(u + du; v + dv) virsmas punkti,
tad loka M 0M garums
tiskâ forma Φ1
Vs ≈ ds,
un
H
F1 = ds 2 = (dr )2 = Edu 2 + 2Fdudv +Gdv 2 ,
KH
kur E = (r1 )2 = (x u¢ )2 + (yu¢ )2 + (z u¢ )2
KH KH
F = r1 × r2 = x u¢ × x v¢ + yu¢ × yv¢ + z u¢ × z v¢
KH
G = (r2 )2 = (x v¢ )2 + (y v¢ )2 + (z v¢ )2
turklât nesingulâros punktos E > 0, G > 0, EG F 2 > 0
Lînijas t t 2 2
H H ædu ö du dv ædv ö
r = r (u (t ); v(t )) s = ò ds = ò E çç ÷÷ + 2F × +G çç ÷÷ dt
è dt ø dt dt è dt ø
loka garums uz t0 t0
virsmas
Virsmas S = òò dS = òò EG - F 2 dudv ,
apgabala (s ) D
(σ) laukums S
kur (u; v) ä D ;
E, F, G pirmâs kvadrâtiskâs formas Φ1 koeficienti.
16.7. Virsma un tâs lokâlie elementi 291
Leòíis α starp α leòíis starp pieskaru virzienu vektoriem ðo lîniju

divâm virsmas krustpunktâ.
lînijâm g g g g g g g g
r r E u 1 u 2 + F (u 1 v 2 + v 1 u 2 ) + G v 1 v 2
r = r (u1 (t ); v1 (t )) cos a = ,
g2 g g g2 g2 g g g2
E u 1 + 2F u 1 v 1 + G v 1 × E u 2 + 2F u 2 v 2 + G v 2
un
r r du1 du dv dv
r = r (u2 (t ); v2 (t )) g
kur u 1 =
g g g
; u 2 = 2 ; v1 = 1 ; v 2 = 2
dt dt dt dt
Leòíis ϕ starp F EG - F 2
koordinâtu cos j = vai sin j =
lînijâm EG EG
u = u0 un v = v0,
E, F, G pirmâs kvadrâtiskâs formas Φ1 koeficienti.
kas iet caur
punktu M0(u0; v0)
Virsmas (3) vai (4) Φ2 raksturo virsmas izliektîbu punkta M0 apkârtnç, t. i.,
otrâ kvadrâtiskâ virsmas novirzi no pieskarplaknes.
forma Φ2 KH H KH H
ur F2 = -dn × dr = n ×d 2 r = Ldu 2 + 2Mdudv + Ndv 2 ,
( n virsmas
normâles vienîbas kur H H H
vektors) ur r ur r r ¢¢ × r ¢ × r ¢
L = n × r uu¢¢ = -n u¢ × r u¢ = uu u v
EG - F 2
H ¢¢ H ¢ H ¢
ur r ¢¢ ur ¢ r ¢ ur ¢ r ¢ r uv ×r u ×r v
M = n × r uv = -n u × r v = -n v × r u =
EG - F 2
H H H
KH H KH H r ¢¢ × r ¢ × r ¢
N = n × r vv¢¢ = -n v¢ × r v¢ = vv u v2
EG - F
Virsmas Virsmas ðíçlums punktâ M0 ar plakni, kurâ atrodas virsmas

normâlðíçlums; normâle.
tâ liekums Kn H KH 2 2
dr ×dn ædu ö du dv ædv ö F
Kn = - = L ç ÷ + 2M + N ç ÷ = 2 ,
ds 2 ç ÷
è ds ø ds ds ç ÷
èds ø F1
kur Φ1, Φ2 pirmâ un otrâ kvadrâtiskâ forma;
L, M, N otrâs kvadrâtiskâs formas koeficienti
Galvenie liekumi Eksistç divi, savstarpçji perpendikulâri virzieni, kuru atbilstoðo

k1 un k2 punktâ normâlðíçlumu liekumi punktâ M0 ir galvenie liekumi k1 un k2;
M0(u; v) tos iegûst, atrisinot vienâdojumu
(EG F2)k2 (EN + LG 2FM)k + LN M 2 = 0,
kur E, F, G, L, M, N pirmâs un otrâs kvadrâtiskâs formas
koeficienti.
Eilera formula kn = k1cos2ϕ + k2sin2ϕ,

kur ϕ leòíis starp virzieniem, kurus nosaka k1 un k2
Galveno 1 1
R1 = , R2 =
liekumu k1 k2
râdiusi
Virsmai z = f (x; y) R1 un R2 iegûst, atrisinot vienâdojumu
(rt s 2)R2 + h(2pqs (1 + p2)t (1 + q 2)r)R + h 4 = 0,
¶z ¶z ¶ 2z ¶ 2z ¶ 2z
kur p = , q= , r= , s= , t = 2,
¶x ¶y ¶x 2
¶x ¶y ¶y
h = 1 + p2 + q 2
Virsmas vidçjais k1 + k2 EN - 2FM +GL

liekums H H= =
2 2(EG - F 2 )
Pilnais (Gausa) LN - M 2
liekums K = k1 × k 2 =
EG - F 2
Galveno normâl- Galveno normâlðíçlumu plaknes ir savstarpçji perpendikulâras;

ðíçlumu plakòu
dy
virziens to virzienus nosaka vçrtîba, ko iegûst, atrisinot vienâdojumu
dx
2
ædy ö dy
(tpq - s(1 + q 2 )) çç ÷÷÷ + (t(1 + p 2 ) - r (1 + q 2 )) + s(1 + p 2 ) - rpq = 0
èdx ø dx
Virsmas punktu K > 0 eliptisks punkts

klasifikâcija K < 0 hiperbolisks punkts
(K galvenais K = 0 parabolisks punkts
liekums)
Virsmas ìeodç- Lînija, kuras katrâ punktâ galvenâ normâle sakrît ar
ziskâ lînija virsmas normâli.
Îsâkais attâlums (pa virsmu) starp diviem virsmas punktiem ir
ìeodçziskâs lînijas loka garums starp tiem.
Ìeodçziskâs lînijas diferenciâlvienâdojums virsmai z = f(x; y):
3 2
d 2y ædy ö ædy ö dy
(1 + p 2 + q 2 ) = pt çç ÷÷÷ + (2ps - qt ) çç ÷÷÷ + (pr - 2qs) - qr
dx 2
èdx ø èdx ø dx
293
17. FUNKCIJU RINDAS

17.1. Funkciju rindas jçdziens un ar to saistîtie jautâjumi

¥
Funkciju rinda Izteiksme u 1 (x ) + u 2 (x ) + ... + u n (x ) + ... = å u n (x ) , kur funkcijâm
n =1
u1(x), u2(x), ..., un(x), ... ir kopîgs definîcijas apgabals (D)
Konverìences Visu to argumentu vçrtîbu x0 kopa, ar kurâm konverìç skaitïu

apgabals ¥
rinda å u x ) .
n 0
n =1
n
Rindas
parciâlsumma
Sn(x) = u1(x) + u2(x) + ... + un(x) = åu k (x )
k =1
Rindas summa Parciâlsummu virknes robeþa, kad n → ∞, t. i.,

S (x ) = lim Sn (x )
n ®¥
Rinda konverìç Rindas parciâlsummâm eksistç (neeksistç) galîga robeþa,

(diverìç) kad n → ∞
¥
Rindas atlikums Rn (x ) = S (x )- Sn (x ) = å uk (x )
k =n +1
Funkciju rindas Funkciju rinda konverìç tad un tikai tad, ja tâs atlikums Rn(x)
konverìences tiecas uz nulli, kad n → ∞
nepiecieðamais
un pietiekamais
nosacîjums
¥
Funkciju rindas Funkciju rindu å u x )
n sauc par vienmçrîgi konverìçjoðu
vienmçrîgâ n =1
konverìence intervâlâ [a; b] uz summu S(x), ja katram mazam pozitîvam

intervâlâ skaitlim ε var atrast tâdu skaitli N, ka visâm rindas parciâl-
[a; b] ⊂ (D) summâm Sn(x), kuru locekïu skaits n > N, visos intervâla [a; b]
punktos ir spçkâ nevienâdîba
|Sn(x) S(x)| < ε
¥
Vienmçrîgâs Funkciju rinda åu n (x ) konverìç vienmçrîgi intervâlâ [a; b],
konverìences n =1
pazîme ¥
ja eksistç tâda konverìçjoða pozitîvu skaitïu rinda åa n ,
n =1
ka visos intervâla [a; b] punktos |un(x)| an

294 17. FUNKCIJU RINDAS
Vienmçrîgi Q Rindas summas nepârtrauktîba

konverìçjoðu Ja u1(x), u2(x), ..., un(x), ... ir nepârtrauktas funkcijas
funkciju rindu ¥
îpaðîbas intervâlâ [a; b] un rinda åu n (x ) konverìç vienmçrîgi

n =1
ðajâ intervâlâ, tad rindas summa S(x) ir nepârtraukta

funkcija intervâlâ [a; b].
R Robeþpâreja aiz summas zîmes
¥
Ja funkciju rinda å u x )n konverìç vienmçrîgi kâdâ punkta
n =1
x0 apkârtnç, eksistç robeþa lim un x ) = a n un skaitïu rinda

n ®¥
¥
åa n konverìç uz summu S, tad lim S x ) = S jeb

x ®x 0
n =1
æ¥ ö ¥
lim ççå u n (x )÷÷ = å lim u n (x )
ç
x ®x 0 è
n =1 ø÷ x ®x 0
n =1
S Funkciju rindas integrçðana pa locekïiem

Ja u1(x), u2(x), ..., un(x), ... ir nepârtrauktas funkcijas
¥
intervâlâ [a; b] un rinda å u x ) n konverìç vienmçrîgi ðajâ
n =1
x x
¥ æ ö
intervâlâ uz summu S(x), tad ò S x dx = å ççç ò un x dx ÷÷÷ jeb
a n =1 açè ÷÷ø
x ¥ æ
x
æç ¥ ö÷ çç u (x )dx ö÷÷
ò ççå n ÷÷u (x ) dx = å çò n ÷÷
a
è n =1 ø n =1 ç
è aø
(a α < x b)
T Funkciju rindas atvasinâðana pa locekïiem
Ja u1(x), u2(x), ..., un(x), ... ir nepârtraukti diferencçjamas
funkcijas intervâlâ [a; b], kurâ uz summu S(x) konverìç rinda
¥ ¥
å u x )
n un vienmçrîgi konverìç rinda å u ¢ x ) , tad
n
n =1 n =1
¥
æ¥ ö ¥
S ¢(x ) = å u x )¢ jeb ççå un (x )÷÷ ¢ = å un¢ (x )
n =1
n
çè ÷ø
n =1 n =1
17.2. Pakâpju rindas

Pakâpju rinda Funkciju rinda, kuras locekïi ir pakâpju funkcijas ar naturâliem
kâpinâtâjiem:
¥
åa n x n = a 0 + a1x + a 2x 2 + a 3x 3 + ... + an x n + ...

n =0
17.2. Pakâpju rindas 295
Vispârinâta Funkciju rinda ar x x0 pakâpçm:

pakâpju ¥
rinda åa n (x - x 0 )n = a 0 + a1 (x - x 0 )+ a 2 (x - x 0 )2 + ... + an (x - x 0 )n + ...
n =0
Konver- Pakâpju rinda absolûti konverìç konverìences apgabalâ

ìences intervâlâ (R; R). Vispârinâtâ pakâpju rinda absolûti
apgabals konverìç intervâlâ (x0 R; x0 + R), kur R konverìences
râdiuss, x0 rindas centrs. R aprçíina, izmantojot rindas
koeficientus, pçc formulas
an 1
R = lim vai R = lim .
n ®¥ an +1 n ®¥ n | an |
Ðîs formulas var lietot tikai tad, ja neviens rindas koeficients nav 0.
Ja rinda satur pakâpes tikai ar pâra (nepâra) skaitïu kâpinâtâjiem
vai arî kâpinâtâjus nosaka pçc kâda cita likuma, tad konverìences
apgabalu atrod, izmantojot skaitïu rindu Dalambçra (vai Koðî)
kritçriju.
Lai noskaidrotu, vai pakâpju rinda konverìç intervâla (R; R)
galapunktos, rindâ ievieto x = R, x = R un pçta iegûto
skaitïu rindu konverìenci.
Pakâpju Pakâpju rinda konverìç vienmçrîgi katrâ intervâlâ

rindas [r; r] ⊂ (R; R)
vienmçrîgâ Secinâjumi
konverìence · Pakâpju rindas summa ir nepârtraukta funkcija.
· Pakâpju rindâ robeþpâreju var izdarît aiz summas zîmes.
· Konverìences intervâlâ pakâpju rindu var atvasinât pa
locekïiem.
· Konverìences intervâlâ pakâpju rindu var integrçt pa
locekïiem.
Atvasinot vai integrçjot pakâpju rindu, iegûst citu pakâpju rindu,
kurai ir tâds pats konverìences râdiuss kâ dotajai rindai.
Funkcijas f(x) Ja pakâpju rinda konverìç un tâs summa ir funkcija fx), tad
izvirzîðana rindas koeficienti ir funkcijas f(x) Teilora koeficienti, t. i.,
pakâpju
rindâ f (n ) (x 0 )
an = . Funkciju fx) var izvirzît pakâpju rindâ intervâlâ
(Teilora n!
rindâ) x 0 R; x 0 +R) tad un tikai tad, ja funkcijai eksistç bezgalîgi
daudz atvasinâjumu ðajâ intervâlâ un Teilora formulas atlikuma
loceklis Rnx) tiecas uz nulli, kad n → ∞ visiem x ä x 0 R; x 0 +R).
Funkcijas fx) izvirzîjums Teilora rindâ:
f ¢(x 0 ) f ¢¢(x 0 ) f (n )(x 0 )
f (x ) = f (x 0 ) + (x -x 0 ) + (x -x 0 )2 +... + (x -x 0 ) n +...
1! 2! n!
Teilora rindas speciâls gadîjums ir rinda ar x pakâpçm
(Maklorena rinda):
f ¢(0) f ¢¢(0) 2 f (n )(0) n
f (x ) = f (0) + x+ x + ... + x + ...
1! 2! n!
Daþu elementâro x x x2 x3 xn ¥
xn
funkciju pakâpju e = 1 + 1! + 2! + 3! + ... + n ! + ... = å n ! , x Î -¥; +¥
n =
rindas un to
konverìences x x 3
x 5
x 2 n +1 ¥
x 2n +1
intervâli sin x = - +
1! 3! 5!
- ... + - 1)n
2n + 1)!
+ ... = å -
1)n
2n + 1)!
,
n =0
x Î -¥; +¥)
¥
x2 x4 x 2n x 2n
cos x = - +
2! 4 !
- ... + - )n
2n)!
+ ... = å - ) n
2n)!
,
n =0
x Î -¥; +¥)
a aa-1 a a-1 a-2... a-n + 1
1 + x a = 1 + x+ x 2 + ... + x n + ...,
1! 2! n!
x Î -;)
¥
x x2 x3 x n +1 x n +1
ln1 + x = - + -... + -1n +... =å -1n ,
1 2 3 n +1 n = n +1
x Î -;]
x x3 x5 x 2n +1 ¥
x 2n +1
arctgx = - + -... +( -1)n +... =å ( -1)n ,
1 3 5 2n + 1 n = 2n + 1
x Î -;]
17.3. Furjç rinda. Furjç integrâlis

Ortogonâlu Nepârtrauktu funkciju virkne
funkciju virkne ϕ1(x); ϕ2(x); ϕ3(x); ...; ϕn(x); ... (1)
intervâlâ [a; b]
b ì
ï0, ja n ¹ m ,
ar nosacîjumu, ka ò jm (x ) × jn (x )dx = ï
í 2
ï
ïl > 0, ja n = m
a ï
î n
òj
2
Ortonormçtu Skaitli ln = n (x )dx sauc par funkcijas ϕnx) normu.
funkciju a
sistçma Ja funkciju sistçma (1) ir ortogonâla un visu funkciju normas ir
vienâdas ar , tad ðo funkciju sistçmu sauc par ortonormçtu
sistçmu.
Tâtad ortonormçtai funkciju sistçmai
b b
òj
2
òj (x )dx = 1 , t. i., (x )dx = 1 n = , 2, 3,...)
2
ln = n n
a a
17.3. Furjç rinda. Furjç integrâlis 297
¥
Vispârinâtâ Funkciju rinda åc j n n (x ) , kuras locekïi ir intervâlâ [a; b]
Furjç rinda n =1
ortogonâlas funkcijas. Ja ðî rinda vienmçrîgi konverìç

intervâlâ [a; b] un tâs summa ir funkcija fx), tad rindas
koeficientus (Furjç koeficientus) aprçíina pçc formulas
b
ò f (x )× j n (x )dx
cn = a
b
òj 2
n (x )dx
a
Trigonometrisko Trigonometrisko funkciju virkne

funkciju virknes 1; cosx; sinx; cos2x; sin2x; ...; cosnx; sinnx; ...
ortogonalitâte ir ortogonâlu funkciju virkne intervâlâ [π; π]
Periodiskas Funkciju rinda

funkcijas f(x) a0 ¥
ar periodu 2π + å (an cos nx + bn sin nx )
f (x ) :
trigonometriskâ 2 n =1
Furjç rinda Ja ðî rinda vienmçrîgi konverìç intervâlâ [π; π] un tâs summa ir
funkcija fx), tad rindas koeficientus aprçíina pçc formulâm
p p
1 1
a0 = ò f (x )dx, an = p ò f (x ) cos nxdx,
p -p -pp
1
bn = ò f (x ) sin nxdx n = ; 2; 3; ...)
p -p
¥
Periodiskas a0 æ np n p ö÷
f (x ) : + å ççan cos x + bn sin x ,
funkcijas f(x) 2 n =1 è l l ÷ø
ar periodu 2l
trigonometriskâ l l
1 1 np
l -òl
Furjç rinda kur a0 = f (x )dx, an = ò f (x ) cos x dx,
l -l l
l
1 np
bn = ò f (x ) sin xdx
l -l l
¥
Pâra funkcijas a0
Furjç rinda f (x ) : + å an cos nx ,
2 n =1
p p
2 2
kur a 0 =
p ò f (x )dx, an =
p ò f (x ) cos nxdx n = ; 2; 3; ...)
0 0
a0 ¥
np
f x ) : + å an cos x ,
2 n =1 l
l l
2 2 np
l ò l ò
kur ao = f x )dx , an = f x ) cos xdx n = ;2; 3;...)
0 0
l
p
Nepâra ¥
2
funkcijas f (x ) : å bn sin nx , kur bn = ò f (x ) sin nx dx n = ; 2; 3; ...)
p
Furjç rinda n =1 0
l
¥
np 2 np
f x ) : å bn sin x , kur bn = ò f x ) sin x dx n = ;2; 3;...)
n =1 l l 0 l
Furjç rindas Ja periodiska funkcija fx) ar periodu 2l ir nepârtraukta

konverìence intervâlâ [l ; l ] vai arî ðajâ intervâlâ tai ir galîgs skaits tikai
1. veida pârtraukuma punktu un f(x) intervâlâ [l ; l ] ir
gabaliem monotona, tad funkcijas Furjç rinda konverìç;
rindas summa ir fx) intervâlos, kur funkcija ir nepârtraukta,
bet katrâ pârtraukuma punktâ x0 rindas summa ir skaitlis

2
lim
x ®x 0 -0
f x ) + lim f x )
x ®x 0 +0
Furjç rindas +¥ p
1
kompleksâ
forma
f (x ) : å
n =-¥
cne inx , kur cn = ò f (x )e-inx dx
2p-p
n Î ¢)
Funkcijas f(x) +¥
Furjç f (x ) = ò (a(w) cos wx + b(w) sin wx )d w ,

integrâlis 0
+¥ +¥
1 1
kur a(w) = ò f (t ) cos wtdt, b(w) = p ò f (t ) sin wtdt
p-¥ -¥
Pâra funkcijas +¥
2
+¥
Furjç f (x ) = ò a(w) cos wxd w , kur a(w) =

p ò f (t ) cos wtdt
integrâlis 0 0
Nepâra +¥
2
+¥
funkcijas
Furjç integrâlis
f (x ) = ò
0
b(w) sin wxd w , kur b(w) =
p ò f (t ) sin wtdt
0
Funkcijas f(x) 1
+¥
æç +¥ ö
Furjç integrâïa f (x ) = ò çç ò f (t )e w(x -t )idt ÷÷÷d w
kompleksâ forma 2p-¥ çè-¥ ÷ø
Funkcijas f(x) 1
+¥
1
+¥
ò f (t )e dt, ò F ( w) e d w
-wti wxi
Furjç F (w) = f (x ) =
transformâcija 2p -¥ 2p -¥
Pâra funkcijas +¥ +¥
2 2
pò ò Fc ( w) cos wxd w
f(x) Furjç Fc (w) = f (t ) cos wtdt, f (x ) =
kosinus- 0
p 0
transformâcija
Nepâra funkcijas 2
+¥
2
+¥
pò ò Fs ( w) sin wxd w
f(x) Furjç sinus- Fs (w) = f (t ) sin wtdt, f (x ) =
transformâcija 0
p 0
299
18. KOMPLEKSIE SKAITÏI UN KOMPLEKSÂ

MAINÎGÂ FUNKCIJU TEORIJA
18.1. Kompleksie skaitïi
Ìeometriskâ inter-
pretâcija, piemçri
Imaginârâ i
vienîba
i = -
i 2 = 1; i 3 = i; i 4 = 1; i 5 = i; ...
(i 4k = 1)
Kompleksais z = a + bi,
skaitlis z kur a, b ä R
algebriskâ formâ
Kompleksâ skaitïa a = Rez
reâlâ daïa z = a + bi attçlo
Kompleksâ skaitïa b = Imz kâ punktu M(a; b)
imaginârâ daïa Ja b = 0, tad z = a reâls skaitlis; koordinâtu plaknç xOy;
ja a = 0, tad z = bi tîri imaginârs vai arî kâ punkta M
uuuu
r
skaitlis. râdiusvektoru OM .
O pols
Ox reâlâ ass
Oy imaginârâ ass
Komplekso Kopa, kuras elementi ir kompleksi z1 = 1 + 3i; z2 = 2i

skaitïu kopa C ; skaitïi. z3 = 2 i; z4 = 3 0,5i
kompleksâ Kompleksos skaitïus attçlo ar
plakne (z) punktiem Dekarta koordinâtu
plaknç, kuru ðajâ gadîjumâ sauc
par komplekso plakni.
Bezgalîgi tâlais Iedomâts punkts kompleksajâ

punkts z = ∞ plaknç, kas atrodas ârpus visiem
riòíiem ar centru koordinâtu sâkum-
punktâ, lai cik liels arî bûtu riòía
râdiuss.
Ja komplekso skaitïu kopu attçlo ar
Rîmaòa sfçras punktu kopu kom-
pleksâs plaknes stereogrâfiskajâ z′ ir kompleksâs plaknes
projekcijâ uz ðîs sfçras, tad sfçras punkta z stereogrâfiskâ
pols P atbilst bezgalîgi tâlajam projekcija uz Rîmaòa
punktam kompleksajâ plaknç. sfçras.
300 18. KOMPLEKSIE SKAITÏI UN KOMPLEKSÂ MAINÎGÂ FUNKCIJU TEORIJA
Paplaðinâtâ kom- Komplekso skaitïu kopa C, kurai pievienots bezgalîgi

plekso_skaitïu tâlais punkts z = ∞
kopa £ ; paplaði-
nâtâ kompleksâ
plakne ( z )
Komplekso z = a + bi un z2 = c + di ir vienâdi, t. i.,

skaitïu vienâdîba z 1 = z 2,
ja Rez1 = Rez2 un Imz1 = Imz2
(a = c un b = d)
P i e z î m e. Kompleksiem skaitïiem attieksme
nevienâdîba nav definçta. Divus kompleksus skaitïus
salîdzinât nav iespçjams (var salîdzinât tikai to moduïus).
Skaitïa z Skaitïus z = a + bi un
pretçjais z = a bi
skaitlis z sauc par savstarpçji pretçjiem
kompleksiem skaitïiem.
Skaitïa z Ja z = a + bi, tad z = a -bi
kompleksi t. i., Re z = Re z ,
saistîtais
skaitlis z Im z =- Im z
Skaitïus z un z sauc par
savstarpçji saistîtiem
kompleksiem skaitïiem.
2 2 2
Îpaðîbas · z × z = a +b = | z | 3 + 4i un 3 4i ir
· z1 + z 2 = z 1 + z 2 savstarpçji pretçji
skaitïi (attçlojas simet-
· z1 - z 2 = z 1 - z 2 riski pret koordinâtu
· z1 × z 2 = z 1 × z 2 sâkumpunktu).
3 + 4i un 3 4i ir
æ z1 ö÷ z 1
ç savstarpçji saistîti
· çç ÷=
è z 2 ÷ø z 2 kompleksi skaitïi
(attçlojas simetriski pret
· (z n ) = (z )n reâlo asi).
uuur
Kompleksâ 2 2 |z| ir râdiusvektora OM
skaitïa z r = | z | = (Re z ) + (Im z )
garums, kur O0; 0) un
modulis r 2 2 Ma; b).
Ja z = a + bi, tad | z | = a + b
z1 | z1 | Piemçrs
Îpaðîbas · |z | = |z | · z = |z |
2 2 | 3 + 4i | = | -3 - 4i | =
n n
· | z1 × z 2 | = | z1 | × | z 2 | · |z | = |z | = | 3 - 4i | = 9 + 6 = 5
· | z1 | - | z 2 | | z1 + z 2 | | z1 | + | z 2 |
· | z1 | - | z 2 | | z1 - z 2 | | z1 | + | z 2 |
· ja z = ∞, tad | z | = ∞
18.1. Kompleksie skaitïi 301
Kompleksâ Argz = arg z + 2k p

skaitïa ∞ < Argz < ∞
z = a + bi
arguments argz = ϕ; π < ϕ π
Argz ;
argumenta ì
ï b
ï
ïarctg , ja z atrodas
galvenâ vçrtîba ï a
ï
ï I vai IV kvadrantâ
argz = ϕ ï
ï
j =í b
ïarctg +p , ja z - II kvadrantâ
ï
ï a
ï
ï b r = a 2 + b2
ï
ïarctg -p , ja z - III kvadrantâ KKKH
ï
î a j = S(OM ,Ox )
Daþi speciâlgadîjumi: a = r cos j; b = r sin j
ì
ï0, ja b = 0 un a > 0 Piemçrs
ï
ï z = 2 + 2i
ï
ï p
ï , ja a = 0 un b > 0
ï 2
j =ï
í p
ï
ï- , ja a = 0 un b < 0
ï
ï 2
ï
ï
ï
ïp, ja b = 0 un a < 0
î
Îpaðîbas · arg z = - arg z
· arg(z 1 × z 2 ) = arg z 1 + arg z 2
æ z1 ö | z | = (-2)2 + 22 = 8
· arg çç ÷÷ = arg z 1 - arg z 2
çè z ÷ø
2 æ 2 ö
j = arctg çç ÷÷÷ + p =
· arg(z n ) = n arg z è -2 ø
· ja z = 0, tad arguments nav p
noteikts = arctg(-1) + p = - + p =
4
· ja z = ∞, tad arguments 3p
nav definçts =
4
Kompleksâ z = r(cosϕ + isinϕ),
skaitïa z
kur r = | z | skaitïa z modulis,
trigonometriskâ
forma ϕ skaitïa z arguments
z = r (cos j - i sin j) ,
t. i., kompleksi saistîtu skaitïu
moduïi ir vienâdi, bet argumenti
savstarpçji pretçji skaitïi. -2 - 2i =
æ 3p 3p ö ,
= 2 2 ççcos - i sin ÷
è 4 4 ÷ø
jo r = | -2 - 2i | = 8 ;
æ-ö÷
j = arctg çç -p =
è-ø÷
p 3p
= arctg1 - p = - p = -
4 4
Kompleksâ z = reiϕ, -i
3p
skaitïa z kur r = | z | skaitïa z modulis, 2 2i = e 4
eksponenciâlâ ϕ skaitïa z arguments;

forma
z = re -ij = r (cos j - i sEn j ) =
= r (cos(-j) + i sin(-j))
Piezîme
Pâreju no kompleksâ skaitïa ekspo-
nenciâlâs formas uz trigonometrisko
(algebrisko) formu veic,
izmantojot Eilera formulu
eiϕ = cosϕ + i sinϕ
Darbîbas ar kompleksiem skaitïiem
Nosaukums Apzîmçjumi, paskaidrojumi, ìeometriskâ interpretâcija

Ja doti divi kompleksi skaitïi z1 = a + bi un z2 = c + di, tad
Divu algebriskâ · z1 + z2 = (a + c) + (b + d)i
formâ dotu · z1 z2 = (a c) + (b d)i
kompleksu · z1 ⋅ z2 = (ac bd) + (ad + bc)i
skaitïu
summa, z1 z ×z ac + bd bc -ad
· = 1 2 = 2 + 2 i
starpîba, z2 z2 × z 2 c +d 2 c +d 2
reizinâjums,
dalîjums Divu kompleksu skaitïu summu
(starpîbu) var attçlot kâ atbilstoðo
râdiusvektoru summu (starpîbu).
Piemçrs
Ja z1 = 1 + 2i,
z2 = 2 + i,
tad
z1 + z2 = 1 + 3i; z1 z2 = 3 + i
Trigonometriskâ Ja z = r (cosϕ + i sinϕ),

formâ dotu z1 = r1(cosϕ1 + i sinϕ1), z2 = r2(cosϕ2 + i sinϕ2),
kompleksu
skaitïu tad
reizinâjums,
· z1 ⋅ z2 = r1 ⋅ r2(cos(ϕ1 + ϕ2) + i sin(ϕ1 + ϕ2))
dalîjums,
kâpinâðana, z 1 r1
· = (cos(j1 - j2 ) + i sin(j1 - j2 ))
saknes vilkðana z 2 r2
· Muavra formula:
(r(cosϕ + i sinϕ))n = r n(cosnϕ + i sinnϕ)
18.1. Kompleksie skaitïi 303
æ j + 2pk j + 2pk ö÷
· n r (cos j + i sin j) = n r ççcos + i sin ÷ø , (* )
è n n
kur k = 0, 1, 2, ..., n 1
Daþi speciâlgadîjumi:
pk pk
n
1 = cos + i sin , k = , 1, , ..., n - 1
n n
p p
+ pk + pk
n
i = cos + i sin
, k = , 1, , ..., n - 1
n n
n-tâs pakâpes saknei no kompleksâ skaitïa z ir n daþâdas
vçrtîbas w1, wz, ..., wn. Ja ðos skaitïus attçlo kompleksajâ plaknç
un katrus divus tuvâkos punktus savieno ar taisnes nogriezni,
tad iegûst regulâru n-stûri, kas ievilkts riòía lînijâ, kuras
râdiuss ir n
r (n > 2) .
Piemçrs
Lai aprçíinâtu 3 8i visas 3 vçrtîbas, nosaka skaitïa
8i moduli un argumentu: r = 8 (jo punkts (0; 8)
atrodas 8 vienîbu attâlumâ no koordinâtu
sâkumpunkta).
p
j= (jo râdiusvektors ar Ox asi
2
p
veido leòíi ). Saskaòâ ar formulu (*),
2
æç p + pk p
+ pk ö÷÷
ç
3 3 ç
8i = 8 çcos + i sin ÷÷÷ , kur k = 0, 1, 2.
çç 3 3 ÷÷
çè ÷ø
Tâtad
æç p pö
çç ÷÷
÷÷ = 3 + i ≈ 1,73 + i
w1 = ççcos + i sin ÷
çç 3 3 ÷÷
è ø÷
æç p + p p
+ p ö÷÷
çç ÷
w2 = ççcos
3
+ i sin
3 ÷÷
÷÷ = - 3 + i ≈ 1,73 + i
çç
è ø÷
p p
ççæ + 4p + 4p ö÷÷
w3 = ççcos + i sin ÷÷ = 2i
çç 3 3 ÷÷
÷
çè ø÷
Darbîbas ar Ja z = re ij , z 1 = r1e ij1 , z 2 = r2e ij2 , tad

kompleksiem
skaitïiem · z 1 × z 2 = r1 × r2e i (j1 +j2 )
eksponenciâlâ
formâ z 1 r1 i (j1 -j2 )
· = e
z 2 r2
· zn = rneinϕ
j + 2k p
i
· n z = n re n
, k = 0, 1, 2, ..., n 1
Piezîme
eiϕ = cosϕ + i sinϕ (Eilera formula)
18.2. Reâla argumenta kompleksa funkcija.

Lînija kompleksâ plaknç

Reâla z(t) = f(t) = x(t) + iy(t) (t ä R), Q z(t) = Reit jeb | z | = R
argumenta t kur z(t) reâlâ daïa (0 t < 2π) ir riòía
kompleksa Rez(t) = x(t); lînija ar centru punktâ
funkcija z(t) z = 0 un râdiusu R, jo no
imaginârâ daïa
Imz(t) = y(t) Eilera formulas
eit = cost + i sint
Funkcijas z(t) Lînija, kuras parametriskie seko, ka
ìeometriskais vienâdojumi ir z(t) = R(cost + i sint),
attçlojums
kompleksajâ ìx = x (t )
ï ìx (t ) = R cos t
ï
ï ï jeb x 2 + y2 = R2
plaknç í , un í
ïy = y(t ) ï
ï y (t ) = R sin t
ï
ï
î ï
î
x(t), y(t) nepârtraukti Analogi z(t) = z0 + Reit
jeb
diferencçjamas funkcijas
|z z0| = R ir riòía lînija
ar centru z0 = x0 + iy0 un
râdiusu R:
ìïx = x + R cos t
ï (0 t < 2π)
íï
ïîy = y + R sin t
18.3. Apgabals kompleksajâ plaknç 305
Funkcijas z(t) Ðos jçdzienus definç analogi reâlâ R Imaginârai asij

robeþa, mainîgâ funkcijâm: paralçlas taisnes
nepârtrauktîba, lim z(t ) = lim x(t ) + i lim y(t ) = a + i b vienâdojums
integrâlis t ®t0 t ®t0 t ®t0
Rez = a (a = const)
z(t +Vt ) - z(t ) S Reâlai asij paralçlas
z ¢(t ) = lim
Vt ®0 Vt taisnes vienâdojums
z ¢(t ) = x ¢(t ) + iy ¢(t ) Imz = b (b = const)
t2 t2 t2 T Taisnes stara vienâdo-

jums argz = α, kur
ò z(t )dt = ò x(t )dt + i ò y(t )dt stars iziet no punkta
t1 t1 t1
z = 0 un ar reâlo
pusasi veido leòíi
α ä (π; π]
18.3. Apgabals kompleksajâ plaknç

Kopa
Punkta z0 U (z 0 ) = {z Î £ , kur | z - z 0 | < e} ,
ε-apkârtne
kompleksajâ t. i., tâda riòía iekðçjie punkti, kura
plaknç (ε > 0) centrs ir punktâ z0 un râdiuss ε
Bezgalîgi tâlâ Kopa

punkta z = ∞ 1
U e (¥) = {z Î + , kur | z | > " e > 0} ,
apkârtne e
t. i., kompleksâs plaknes punktu kopa,
kuri atrodas ârpus visiem riòíiem
ar centru koordinâtu sâkumpunktâ,
lai cik liels arî bûtu riòía râdiuss.
Ja komplekso skaitïu kopu attçlo ar
Rîmaòa sfçras punktu kopu, tad sfçras
pola P apkârtnes (sfçras segmenta ar Rîmaòa sfçras pola P
virsotni P) stereogrâfiskâ projekcija ir apkârtnes stereogrâfiskâ
kompleksâs plaknes bezgalîgi tâlâ projekcija kompleksajâ
punkta apkârtne. plaknç.
Kompleksâs Punkts z0, ja pie kopas G pieder z0 un
plaknes punktu kâda ðî punkta apkârtne.
kopas G
iekðçjais
punkts
Apgabals D Punktu kopa D ir apgabals, ja Q Apgabals |z z0| < R

kompleksajâ · kopa satur tikai iekðçjus punktus riòía (ar centru z0 un
plaknç (vaïçja kopa); râdiusu R) iekðçjâ daïa.
· jebkurus divus ðîs kopas punktus R Apgabals |z z0| > R
var savienot ar nepârtrauktu riòía (ar centru z0 un
lîniju, kuras visi punkti pieder râdiusu R) ârpuse.
ðai kopai (sakarîga kopa). S Apgabals r < |z z0| < R
gredzens (ar centru z0,
iekðçjo râdiusu r un ârçjo
râdiusu R).
T Rez > a (a ä R)
labâ pusplakne.
U Imz < b (b ä R)
apakðçjâ pusplakne.
Apgabala D Punkts, kurð nepieder apgabalam, bet jebkurâ tâ apkârtnç

robeþpunkts atrodas apgabala punkti.
Apgabala D Visu robeþpunktu kopa.

robeþa Apgabala robeþu var veidot viena vai vairâkas lînijas, kâ arî viens
vai vairâki izolçti punkti.
Slçgts Apgabals D un tâ robeþa.
apgabals D
Ierobeþots Apgabalu sauc par ierobeþotu, ja eksistç tâda riòía lînija, kura
apgabals aptver ðo apgabalu.
Apgabala Savstarpçji nesaistîto lîniju un punktu skaits, kas veido

sakarîbas kârta apgabala robeþu.
Vienkârtsakarîgs Ierobeþots apgabals, kura robeþa ir tikai viena lînija.

apgabals
Divkârtsakarîgs Apgabals, kura robeþa sastâv no
apgabals divâm savâ starpâ nesaistîtâm
lînijâm vai lînijas un punkta.
Divkârtsakarîgs apgabals
Vairâkkârtsaka- Apgabals, kura robeþa sastâv no
rîgs apgabals vairâk nekâ divâm savâ starpâ
nesaistîtâm lînijâm vai lînijâm
un punktiem.
Èetrkârtsakarîgs apgabals
307
18.4. Kompleksâ mainîgâ funkcija
Definîcija, robeþa, nepârtrauktîba

Kompleksâ mai- Attçlojums f, kas katram kompleksam
w = z 2 = (x + iy)2 =
nîgâ z = x + iy skaitlim z no kopas D Ì £ piekârto
= x 2 + 2xiy + (yi)2 =
funkcija noteiktu kompleksu skaitli w Î £ ,
= (x 2 y 2) + 2xyi
t. i., w = f(z) jeb w = f(z) =
Rew = u(x; y) = x 2 y 2
= f(x + iy) = u(x; y) + iv(x; y),
Imw = v(x; y) = 2xy
kur u(x; y) = Ref(z), v(z; y) = Imf(z)
(w = z 2 vienvçrtîga
f(z) var bût vienvçrtîga vai daudz-
funkcija)
vçrtîga funkcija.
Funkcijas f(z) Skaitlis z0, ja f(z0) = 0

nulle; Ja f(z) = (z z0)kϕ(z), kur ϕ(z0) ≠ 0,
nulles kârta tad z0 ir funkcijas f(z) k-tâs kârtas nulle.
Ierobeþota Funkcija f(z), ja eksistç tâds reâls skaitlis M > 0, ka

funkcija |f(z)| < M visiem z ä D
apgabalâ D Ì £
Funkcijas f(z) A = lim f (z )

z ®z 0
robeþa, kad
Skaitli A = α + iβ sauc par f(z)
z → z0
robeþu, kad z → z0 = x0 + iy0, ja
lim u (x; y ) = a un lim v(x; y ) = b
x ®x0 x ®x0
y ® y0 y ®y0
Robeþu var definçt arî ðâdi:

A = lim f z ) , ja katram ε > 0 var atrast
z ®z 0
tâdu δ > 0, ka no nevienâdîbas

|z z0| < δ seko nevienâdîba
|f (z) A| < ε
(z) argumentu plakne

(w) funkciju plakne
Funkcijas f (z) sauc par nepârtrauktu punktâ z0, ja lim f (z ) = f (z 0 )

z ®z0
w = f(z)
nepârtrauktîba jeb lim Vw = 0 , kur Vz = z z0; Vw = f (z0 + Vz) f(z)
Vz ®0
punktâ z0 Ja f(z) = u(x; y) + iv(x; y) ir nepârtraukta funkcija punktâ
z0 = x0 + iy0, tad u(x; y) un v(x; y) ir nepârtrauktas
funkcijas punktâ (x0; y0)
Nepârtrauktîba w = f(z) ir nepârtraukta funkcija apgabalâ D, ja tâ ir

apgabalâ D nepârtraukta katrâ apgabala punktâ.
Nepârtrauktu Nepârtrauktâm kompleksâ mainîgâ funkcijâm ir spçkâ îpaðîbas

funkciju îpaðîbas par funkciju summas, starpîbas, reizinâjuma, dalîjuma un
saliktas funkcijas nepârtrauktîbu (ðîs îpaðîbas ir analogas reâlâ
argumenta funkcijâm). Tâ, piemçram, polinoms
Pn(z) = a0 + a1z + ... + anzn ir nepârtraukta funkcija visiem
Qm (z )
z ä C, bet daïveida racionâla funkcija R(z ) = ir nepâr-
Pn (z )
traukta tâs definîcijas apgabalâ.
Vienkârðâkâs kompleksâ mainîgâ funkcijas

Q Algebriskâs w = az + b (lineârâ funkcija)
funkcijas
az + b
w= (daïveida lineârâ funkcija)
cz + d
Pn(z) = a0 + a1z + a2z2 + ... + anzn
Qm (z )
Rn (z ) = (Qm(z), Pn(z) polinomi)
Pn (z )
1
= 1 - z + z 2 - z 3 + z 4 ... , kur | z | < 1
1+ z
1
(funkcijas izvirzîjums pakâpju rindâ)
1+z
R Eksponent- w = ez = expz = ex(cosy + i siny),

funkcija kur Ree = e cosy; Imez = ex siny (definîcija ar Eilera formulu)
z x
ez izvirzîjums pakâpju rindâ:

z z2 zn
ez = 1+ + + ... + + ... , |z |<¥
1! 2 ! n!
Îpaðîbas
z +z z z
· e 1 2 = e 1 ×e 2
z + 2πi
·e = e , t. i., w = ez ir periodiska funkcija ar periodu 2πi
z
· | e | = ex
z
· Argez = y + 2πk, kur k ä Z; argez = y

· e 2πki = 1; e (2k + 1)πi = 1
· e ±zi = cosz ± i sinz (Eilera formula)
S Logaritmiskâ Eksponentfunkcija un logaritmiskâ funkcija ir savstarpçji
funkcija inversas funkcijas
w = Lnz, ja z = ew
18.4. Kompleksâ mainîgâ funkcija 309
Ja z = ρeiϕ = | z |eiargz, tad

Lnz = lnρ + i (ϕ + 2πk),
t. i.,
Re(Lnz) = lnρ, Im(Lnz) = ϕ + 2kπ (k = 0, ±1, ±2, ...)
Logaritma galvenâ vçrtîba:
lnz = lnρ + iϕ (π < ϕ π)
Îpaðîbas z
· Lnz vairâkvçrtîga funkcija · Ln 1 = Lnz 1 - Lnz 2
· Ln(z1 ⋅ z2) = Lnz1 + Lnz2 z2
· Lnzn = n Lnz
e iz - e -iz e iz + e -iz sin z 1
T Trigonomet- sin z = , cos z = , tgz = , ctg z =
riskâs 2i 2 cos z tgz
funkcijas sinz izvirzîjums pakâpju rindâ:
z3 z5 z 2n +1
sin z = z - + - ... + (- 1)n + ... , |z |< ¥
3! 5! (2n + 1)!
cosz izvirzîjums pakâpju rindâ:
z2 z4 z 2n
cos z = 1 - + - ... + (-1)n + ... , |z |<¥
2! 4! (2n )!
Îpaðîbas, formulas, sakarîbas ar hiperboliskâm funkcijâm
· sinz = i shiz, cosz = chiz, tgz = i thiz, ctgz = icthiz
· ja z = x + iy, tad
Re sinz = sinx ⋅ chy, Im sinz = cosx ⋅ chy
Re cosz = cosx ⋅ chy, Im cosz = sinx ⋅ shy
· sin(z + 2π) = sinz; cos(z + 2π) = cosz
(sinz un cosz periodiskas funkcijas ar periodu 2π)
· cos2z + sin2z = 1, cos2z sin2z = cos2z, sin2z = 2sinz ⋅ cosz
sin(z1 + z2) = sinz1 ⋅ cosz2 + cosz1 ⋅ sinz2
cos(z1 + z2) = cosz1 ⋅ cosz2 sinz1 ⋅ sinz2
e z -e-z e z +e -z shz 1
U Hiperboliskâs shz = , chz , thz = , cthz =
funkcijas 2 2 chz thz
z3 z5 z 2n +1
shz = z + + + ...+ + ... , | z | < ¥
3! 5! (2n + 1)!
(shz izvirzîjums pakâpju rindâ)
z2 z4 z 2n
chz = 1 + + + ... + + ... , |z |< ¥
2! 4! (2n )!
(chz izvirzîjums pakâpju rindâ)
Îpaðîbas, formulas, sakarîbas ar trigonometriskâm funkcijâm
· shz = isiniz, chz = cosiz, thz = i tgiz, cthz = i ctgiz
· ja z = x + iy, tad
Re shz = shx ⋅ cosy, Im shz = chx ⋅ siny
Re chz = chx ⋅ cosy, Im chz = shx ⋅ siny
· sh(z + 2πi) = shz, ch(z + 2πi) = chz
(shz un chz periodiskas funkcijas ar periodu 2πi)
· ch2z sh2z = 1, ch2z + sh2z = ch2z, sh2z = 2shz ⋅ chz
V Kompleksâ w = Arcsinz, ja z = sinw

mainîgâ w = Arccosz, ja z = cosw
ciklometriskâs w = Arctgz, ja z = tgw
funkcijas w = Arcctgz, ja z = ctgw
w = Arshz, ja z = shw
w = Archz, ja z = chw
w = Arthz, ja z = thw
w = Arcthz, ja z = cthw
Îpaðîbas, formulas, sakarîbas ar logaritmiskâm funkcijâm

Arc sin z = -i Ln iz + 1 - z 2

Arc cos z = -i Ln z + z 2 - 1
1 1 + iz 1 iz + 1
Arctg z = Ln , Arcctg z = - Ln
i 1 - iz i iz - 1

Arsh z = Ln z + z 2 + 1 ,
Arch z = Ln z + z 2 - 1
1 1+z 1 z +1
Arth z = Ln , Arcth z = Ln
1- z z -1
P i e z î m e. Ðo funkciju galvenâs vçrtîbas (arcsinz, ...) iegûst,
Ln vietâ rakstot ln, piemçram, arcsin z = -i ln iz + 1 - z .

2

18.5. Kompleksâ mainîgâ funkcijas atvasinâjums.

Analîtiskas funkcijas. Konformâ attçloðana

Funkcijas f (z +8z ) - f (z ) Vw
w = f(z) = w ¢ = f ¢(z ) = 8lim = Vlim
z ®0 Vz
,
z ®0 8z
= u(x; y) + iv(x; y)
atvasinâjums kur Vz = Vx + iVy
punktâ z Vw = f (z + Vz ) - f (z ) =Vu + iVv
Atvasinâjuma Funkcijai f(z) punktâ z = x + iy eksistç atvasinâjums,

eksistences ja funkcijâm u(x; y), v(x; y) eksistç pilnais diferenciâlis un
nepiecieðamie ir spçkâ KoðîRîmaòa (DalambçraEilera) nosacîjumi:
un pietiekamie
nosacîjumi ¶u(x; y ) ¶v(x; y ) ¶v(x; y ) ¶u(x; y )
= ; =-
¶x ¶y ¶x ¶y
f(z) diferencç- f(z) = u(x; y) + iv(x; y) ir diferencçjama punktâ z, ja ðajâ

jamîba punktâ punktâ ir izpildîti atvasinâjuma eksistences nepiecieðamie un
z = x + iy pietiekamie nosacîjumi.
18.5. Kompleksâ mainîgâ funkcijas atvasinâjums.
Analîtiskas funkcijas. Konformâ attçloðana
311
Atvasinâjuma Ja funkcijai f(z) = u(x; y) + iv(x; y) eksistç atvasinâjums f ′(z),

f ′(z) atraðana tad
¶u (x ; y ) ¶v(x ; y )
f ¢(z ) = +i
¶x ¶x
jeb
¶v(x ; y ) ¶u (x ; y )
f ¢(z ) = -i
¶y ¶y
¶u(x ; y ) ¶u(x ; y ) ¶v(x ; y ) ¶v(x ; y )
Aprçíinot , , , , izmanto div-
¶x ¶y ¶x ¶y
argumentu funkcijas parciâlo atvasinâjumu atraðanas paòçmienus.
f(z) diferen- f(z) ir diferencçjama apgabalâ D, ja tâ diferencçjama visiem z ä D
cçjamîba Ja f(z) un g(z) ir diferencçjamas apgabalâ D, tad diferencçjamas
apgabalâ D ir arî funkcijas
un diferen-
f (z )
cçðanas f (z ) ± g(z ), f (z ) × g(z ),
kârtulas g(z )
Analîtiska Vienvçrtîgu funkciju f(z) sauc par analîtisku jeb regulâru

(regulâra) funkciju punktâ z0, ja tâ ir diferencçjama punktâ z0 un arî kâdâ ðî
funkcija punkta apkârtnç (z0 regulârs punkts).
· analîtiska Funkcija f(z) ir analîtiska punktâ z0, ja to var izvirzît
galîgâ punktâ pakâpju rindâ
¥
åa n (z - z 0 )n ,
n =0
kas konverìç uz f(z) apgabalâ

|z z0| < R
· analîtiska Funkcija f(z) ir analîtiska punktâ z = ∞, ja to var izvirzît
bezgalîgi pakâpju rindâ
tâlajâ punktâ ¥
bn
åz n ,
n =0
kas konverìç uz f(z) apgabalâ

|z| > R
P i e z î m e. Funkcija f(z) ir analîtiska punktâ z = ∞, ja
æ1ö
F (z ) = f çç ÷÷÷ ir analîtiska punktâ z = 0;
èz ø
f ¢(¥) = - z 2 × F ¢(z ) z = 0
· analîtiska Funkcija f(z) ir analîtiska apgabalâ D, ja tâ ir analîtiska katrâ

apgabalâ D D punktâ.
f(z) singulârie Punktus, kuros f(z) nav analîtiska, sauc par f(z)
punkti singulârajiem punktiem.
Elementârâs funkcijas (algebriskâs, transcendentâs) ir
analîtiskas funkcijas visâ z plaknç, izòemot daþus izolçtus
singulârus punktus.
Izolçts singulârs · Galîgs punkts z0 ä D, ja ap to var apvilkt tâdu riòíi, ka ðî

punkts riòía iekðpusç nav citu funkcijas f(z) singulâru punktu.
(Izolçtu singulâru
1
punktu · Bezgalîgi tâlais punkts z = ∞, ja tâ apkârtnç | z | >
klasifikâciju e
sk. 317. lpp.) nav citu singulâru punktu.
Analîtiskas · Katrâ regulârâ punktâ funkcijai f(z) eksistç jebkuras kârtas

funkcijas atvasinâjums.
f(z) = u(x; y) + · Ja f(z) ir analîtiska apgabalâ D = D + L (L apgabala D
+ iv(x; y)
robeþa), tad |f(z)| savu vislielâko vçrtîbu sasniedz uz apgabala
pamatîpaðîbas
robeþas (moduïa maksimuma princips).
· Ja f(z) ir analîtiska un ierobeþota visâ z plaknç, tad f(z) = const
(Liuvilla teorçma).
· Funkcijas u(x; y) = Ref(z) un v(x; y) = Imf(z) apmierina
Laplasa vienâdojumu:
¶ 2u ¶ 2u ¶ 2v ¶ 2v
+ = 0; + =0
¶x 2 ¶y 2 ¶x 2 ¶y 2
Ðajâ gadîjumâ u(x; y) un v(x; y) sauc par saistîtâm
harmoniskâm funkcijâm.
Ja viena no harmoniskajâm funkcijâm zinâma (piemçram,
u(x; y)), tad otru ar precizitâti lîdz kompleksai konstantei atrod
ar integrâli:
¶u
v(x; y ) = ò dy + j(x ) ,
¶x
kur
æ ¶u ¶ ¶u ö÷
j ¢(x ) = -çç + ò dy ÷
èç ¶y ¶x ¶x ø÷
Jçdziens par Punkta z0 apkârtnes attçlojumu ar analîtisku funkciju f(z)

konformo (f ′(z0) ≠ 0) sauc par konformu attçlojumu, ja ðajâ
attçloðanu attçlojumâ
· saglabâjas leòíi starp lînijâm (leòíu konservatîvisms),
un
· ir nemainîgs izmçru deformâcijas koeficients k = |f ′(z0)|.
Tâtad bezgalîgi mazas figûras ar virsotni punktâ z0 attçlojas par

lîdzîgâm figûrâm ar virsotni punktâ w0 = f(z0), bet attçlojuma
pagrieziena leòíis ir argf ′(z0).
Ja attçlojumâ ar funkciju w = f(z) saglabâjas leòíu atskaites
virziens, tad to sauc par I veida konformo attçlojumu;
ja leòíu atskaites virziens mainâs uz pretçjo, tad par II veida
konformo attçlojumu.
Attçlojums ar analîtisku funkciju ir konforms visur, kur
f ′(z) ≠ 0, un otrâdi.
313
18.6. Kompleksâ mainîgâ funkcijas integrâïi

Funkcijas f(z) Definç ar funkcijas f(z) integrâlsummas robeþu (analogi kâ reâla
integrâlis pa argumenta funkcijas noteikto integrâli):
gludu jeb n
gabaliem ò f (z )dz = lim
|Vz |®0
å f (z k )×Vzk ,
gludu lîniju L k =1
L ar
noteiktu kur |Vz | = max |Vz k | ,
virzienu
(orientâciju) un zk Î [z k -1 ; z k ]
no a uz b P i e z î m e. Ja L ir Ox ass
nogrieznis [a; b] un f(z) = f(x),
b
tad ò f (z )dz =ò f (x )dx

L a
ò f (z )dz ò f (z )dz eksistç, ja eksistç integrâlsummas å f (z ) ×Vz

k k robeþa,
L L k =1
eksistence kad |Vz| → 0 neatkarîgi no L sadalîjuma veida un punktu ζk izvçles.

Ja f(z) ir nepârtraukta funkcija lînijas L punktos, tad
integrâlis ò f (z )dz eksistç.

L
Kontûr- Funkcijas f(z) integrâlis pa slçgtu lîniju (kontûru) L.

integrâlis; Par pozitîvo virzienu pa kontûru pieòem pulksteòa râdîtâju
pozitîvais kustîbai pretçjo virzienu.
virziens Kontûrintegrâli pieraksta ðâdi:
pa kontûru
òi f (z )dz
L
vai arî òÑ f (z )dz
+L
Ja virziens pa kontûru ir pretçjs pozitîvajam virzienam, t. i.,

negatîvs virziens, tad raksta
òj f (z )dz vai arî òÑ f (z )dz

L -L
Kompleksâ Îpaðîbas analogas reâlâ argumenta funkcijas II veida lînijas

mainîgâ funkcijas integrâïa îpaðîbâm, piemçram,
integrâïa
îpaðîbas · ò f (z )dz = - ò f (z )dz; òÑ f (z )dz = - òÑ f (z )dz
Lab Lba +L -L
(mainot lînijas L virzienu vai virzienu pa kontûru, jâmaina

zîme integrâïa priekðâ);
· ja visos L punktos |f(z)| M, tad
ò f (z )dz T M ×s ,
L
kur s lînijas L loka garums.

Funkcijas f(z) = Aprçíina, izmantojot funkciju u(x; y) un v(x; y) lîniju integrâïus:

= u(x; y) + iv(x; y)
integrâïa ò f (z )dz = ò u(x; y )dx - v(x; y )dy + i ò v(x; y )dx + u(x; y )dy
aprçíinâðana L L L
Ja L ir parametriskâ veidâ dota lînija:

ìx = x (t )
ï
ï jeb z = z(t) = x(t) + iy(t), kur t ä [α; β], tad
í
ï
ïy = y(t )
ï
î
b
ò f (z )dz = ò f (z ) × z ¢(t )dt

L a
Analîtiskas Ja funkcija f(z) ir analîtiska apgabalâ D un a, b ä D, tad

funkcijas inte- integrâlis nav atkarîgs no lînijas L, kas savieno ðos punktus, un
grâlis; primitîvâ b
b
funkcija;
integrâïa
ò f (z )dz = ò f (z )dz = F (b ) - F (a ) = F (z ) a
Lab a
neatkarîba
(ÒûtonaLeibnica formula)
no integrâ-
cijas lînijas Tâtad integrâli aprçíina, izmantojot ÒûtonaLeibnica
formulu, kur F(z) funkcijas f(z) primitîvâ funkcija, t. i.,
F ′ (z) = f (z)
Analîtiskas funkcijas primitîvo funkciju atrod pçc tâdâm paðâm
formulâm kâ reâlâ mainîgâ gadîjumâ.
Analîtiskas Ja funkcija f (z) ir analîtiska vienkârtsakarîgâ apgabalâ D un

funkcijas nepârtraukta uz tâ robeþas L, tad ir spçkâ ðâdas teorçmas un
integrâlis pa formulas.
slçgtu kontûru · Koðî teorçma
òÑ f (z )dz = 0
L
· Koðî integrâlâ formula

1 f (z )
f (z ) =
2pi òÑ z - z dz, z ÎD
L
· Jebkuram z ä D, n ä N
n! f (z )
f (n ) (z ) =
2pi
òÑ (z - z ) n +1
dz
L
P i e z î m e. Ðeit visos integrâïos kontûram L ir pozitîvais

virziens. Ja f (z) ir analîtiska funkcija ârpus kontûra L, tad Koðî
integrâlajâ formulâ un f (n)(z) izteiksmç kontûram L ir negatîvais
virziens.
315
18.7. Rindas ar kompleksiem locekïiem
Komplekso skaitïu rindas

Komplekso Komplekso skaitïu virkne:
skaitïu z1, z2, z3, ..., zn, ...
virknes robeþa Virknes robeþa:
lim zn = z 0 ,
n ®¥
ja katram ε > 0 var atrast tâdu n vçrtîbu, ar kuru sâkot virknes

locekïi zn, zn+1, zn+2, ... atrodas punkta z0 ε-apkârtnç (riòíî)
|zn z0| < ε
¥
Komplekso
skaitïu rinda åz n
= z 1 + z 2 + z 3 + ... + z n + ... (1)
n =1
¥
Rindas summa, Rindas åz n summa ir komplekss skaitlis S, ja
konverìence, n =1
diverìence S = lim Sn , (2)

n ®¥
kur Sn = z1 + z2 + z3 + ... + zn
(Sn rindas (1) parciâlsumma)
Ja eksistç robeþa (2), tad rinda (1) konverìç.
Ja neeksistç robeþa (2), tad rinda (2) diverìç.
Rindas absolûtâ Rinda (1) konverìç absolûti, ja konverìç komplekso skaitïu zn
un nosacîtâ moduïu rinda
¥
koverìence
å|z n | (3)
n =1
Ja rinda (1) konverìç, bet rinda (3) diverìç, tad saka, ka

rinda (1) konverìç nosacîti.
Kompleksâ mainîgâ funkciju rindas
¥
Funkciju rinda åu n (z ) = u 1 (z )+ u 2 (z )+ u 3 (z )+ ... + u n (z )+ ... , (4)
n =1
kur un(z) kompleksa argumenta funkcijas.

¥
Funkciju rindas Funkciju rindas å u (z ) summa ir kompleksâ mainîgâ funkcija
n
summa, n =1
konverìence un S(z), ja lim Sn (z ) = S (z ) , (5)

n ®¥
konverìences kur Sn(z) = u1(z) + u2(z) + ...+ un(z)
apgabals
Ja eksistç robeþa (5), tad rinda (4) konverìç. Konverìences
apgabals D ir visu to z vçrtîbu kopa, kurâm rinda konverìç.
Funkciju rindas Kompleksâ mainîgâ funkciju rinda konverìç vienmçrîgi

vienmçrîgâ konverìences apgabalâ D, ja katram ε > 0 var atrast tâdu
konverìence n vçrtîbu, ar kuru sâkot ir pareiza nevienâdîba
|Sn(z) S(z)| < ε
visiem konverìences apgabala punktiem z
¥
Pakâpju rinda åa n (z - z 0 )n ,
n =1
kur an koeficienti (vispârîgâ gadîjumâ kompleksi skaitïi),

z0 rindas centrs.
Pakâpju rindas Konverìences apgabals riòíis

konverìences |z z0| < R,
apgabals un kur R konverìences râdiuss.
konverìences
râdiuss an 1
R = lim vai R =
n ®¥ an +1 lim | an |
n
n ®¥
Pakâpju rindas Konverìences apgabalâ (riòíî) pakâpju rinda konverìç

vienmçrîgâ vienmçrîgi un to var diferencçt un integrçt pa locekïiem.
konverìence
Funkcijas f(z) Ja f(z) ir analîtiska funkcija riòíî
Teilora rinda |z z0| < R,
tad
f (n ) (z 0 )
¥
f (z ) = å (z - z 0 )n (Teilora rinda)
n =0 n !
Rindas konverìences râdiuss
R = min|zk z0|,
kur z0 rindas centrs, zk punktam z0 tuvâkais funkcijas f(z)
singulârais punkts.
Funkcijas f(z) Ja f(z) ir analîtiska funkcija gredzenâ
Lorâna rinda r < |z z0| < R
(iespçjami arî gadîjumi: r = 0, R = ∞),
tad
¥
f (z ) = å an (z - z 0 )n
n =-¥
jeb
¥ ¥
a-n
f (z ) = å + å an (z - z 0 )n
n =1 (z - z 0 )
n
n =0
(Lorâna rinda),
¥
a-n
kur å Lorâna rindas galvenâ daïa,
n =1 (z - z 0 )
n
åa n (z - z 0 )n Lorâna rindas regulârâ daïa,

n =0
1 f (z )
an =
2pi |z - òzÑ| (z -z 0 )n +1
dz, r < r < R rindas koeficienti.
0 =r
18.7. Rindas ar kompleksiem locekïiem 317
Analîtiskas Ja z0 ir analîtiskas funkcijas f(z) k-tâs kârtas nulle, t. i.,

funkcijas f (z ) = (z - z 0 )k j(z ) , kur ϕ(z0) ≠ 0,
nulles îpaðîbas
tad
(k -1)
· f (z 0 ) = f ¢(z 0 ) = ... = f (z 0 ) = 0, f (k ) (z 0 ) ¹ 0
k +1
· f (z ) = ak (z - z 0 ) + ak +1 (z - z 0 ) + ..., ak ¹ 0
k
Piezîme
Ja z0 = ∞,
tad
1
f (z ) = j(z ) , kur ϕ(∞) ≠ 0
zk
Izolçto singulâro Ja z = z0 ≠ ∞ ir analîtiskas funkcijas f(z) izolçts singulârs punkts,
punktu tad to klasificç atkarîbâ no tâ, cik saskaitâmo ar negatîvâm
klasifikâcija z z0 pakâpçm ir Lorâna rindâ (vai arî atkarîbâ no tâ, kâda
ir funkcijas robeþa, kad z → z0).
· novçrðams z0 ir novçrðams singulârs punkts, ja

singulârs ¥
punkts f (z ) = å an (z - z 0 )n
n =0
lim f (z ) = const
z ®z0
· pols z0 ir k-tâs kârtas pols, ja

¥
f (z ) = åa
n =-k
n (z - z 0 )n , a-k ¹ 0 lim f (z ) = ¥
z ®z 0
1
Tâtad funkcija ir analîtiska punktâ z = z0 un
f (z )
1
z0 ir funkcijas f (z ) k-tâs kârtas kârtas nulle.
· bûtisks z0 ir bûtiski singulârs punkts, ja

singulârs
lim f (z ) neeksistç
¥
punkts f (z ) = å an (z - z 0 )n
z ®z 0
n =-¥
P i e z î m e. Funkcijai f(z) punktâ z = ∞ ir tâda pati singularitâte kâ

æ1ö
funkcijai f çç ÷÷÷ punktâ z = 0.
èz ø
18.8. Rezîdiji, to aprçíinâðana un lietojumi

Rezîdijs Ja funkcija f(z) ir analîtiska punktâ z0 vai z0 ir izolçts singulârs
punkts, ðîs funkcijas rezîdijs Resf(z0) ir skaitlis, ko aprçíina ar
kontûrintegrâli:
1
Res f (z 0 ) = ò f (z)dz ,
2pi |z -zÑ|=r
0
kur r < |z z0| < R, r < ρ < R un kontûra |z z0| = ρ iekðpusç

nav citu singulâru punktu, izòemot z = z0 (kontûram pozitîvais
virziens). Tâtad rezîdijs ir Lorâna rindas
¥
f (z ) = åa n (z - z 0 )n
n =-¥
1
koeficients pie , t. i.,
z - z
Res f (z 0 ) = a-1
Funkcijas f(z) Ja ir zinâms (vai iegûts) funkcijas f(z) izvirzîjums Lorâna rindâ,
rezîdija tad
aprçíinâðana Res f (z 0 ) = a-1
galîgâ
punktâ z0
· z0 ir f(z) Res f (z 0 ) = 0
regulârs punkts
vai novçrðams
singulârs punkts
· z0 ir f(z) Res f (z 0 ) = lim (f (z )(z - z 0 ))

z ®z 0
1. kârtas
vai arî, ja
(vienkârðs)
pols j(z )
f (z ) = ,
y(z )
kur ϕ(z), ψ(z) analîtiskas funkcijas punktâ z0,
ϕ(z0) ≠ 0, ψ(z0) = 0,
tad
j(z0 )
Res f (z 0 ) =
y ¢(z0 )
· z0 ir f(z) k-tâs 1 d k -1
Res f (z 0 ) = lim k -1 (f (z )(z - z 0 )k )
kârtas pols (k - 1)! z ®z 0 dz
18.8. Rezîdiji, to aprçíinâðana un lietojumi 319
Funkcijas f(z) 1
rezîdijs
Res f (¥) = ò f (z )dz ,
2pi |z|Ñ=r
bezgalîgi tâlajâ
punktâ (z0 = ∞); kur f(z) analîtiska apgabalâ ρ |z| < ∞, bet kontûram ir
tâ aprçíinâðana negatîvais virziens.
Res f (¥ ) = lim (-z × f (z )) ,
z ®¥
ja ðî robeþa eksistç.
Ja ir zinâms (vai iegûts) f(z) izvirzîjums Lorâna rindâ z0 = ∞
apkârtnç, tad
Res f (¥) =-a-1 ,
1
kur a1 koeficients pie .
z
Sakarîba starp Ja funkcijai f(z) ir m galîgi singulârie punkti zk (k = 1, 2, ..., m),
f(z) rezîdijiem tad
bezgalîgi tâlajâ m
punktâ un Res f (¥) = -å Res f (z k )
galîgos singu- k =1
lâros punktos
Pamatteorçma Ja funkcija f(z) ir analîtiska slçgtâ

par rezîdijiem apgabalâ D
(D = D + L, kur L ir D robeþa),
bet kontûra L iekðpusç
atrodas galîgs skaits izolçtu
singulâru punktu
zk (k = 1, 2, ..., m), tad
m
òÑ f (z )dz =2p i å Res f (z

k =1
k )
L
(kontûram L ir pozitîvais virziens)
é ix -ix
z 2 + 1 ùú
Pamatteorçmas ê cos x = e + e , cos x = ,
lietojumu ê 2 2 z ú
piemçri ê ú
2p
ê ix
e -e -ix
z - 1 úú
2
integrâïu Q ò R(cos x; sin x )dx ê
= ê sin x = Þ sin x = =
aprçíinâðanâ 2i 2 iz ú
0 ê ú
ê ix 1 ú
êe = z dx = dz ú
ê iz ú
ë û
æ z 2 + z 2 - ö÷ dz 1
ò
Ñ R ççç ò f (z )dz
i |zÑ
= ; ÷ =
i |z |= è 2z 2iz ÷÷ø z |=1
Iegûto kontûrintegrâli aprçíina, izmantojot pamatteorçmu par
rezîdijiem.
R Ja f(z) ir analîtiska funkcija

pusplaknç Imz 0, izòemot
galîgu skaitu singulâros
punktus z1, z2, ..., zn (Imzk > 0), un
æ1ö
z = 0 ir vienâdojuma f çç ÷÷÷ = 0
èz ø
nulle ar kârtu m 2, tad
¥ n
ò f (x )dx = 2pi å Res f (zk )

-¥ k =1
Ja ζ1, ζ2, ..., ζn ir funkcijas f(z) singulârie punkti apakðçjâ

pusplaknç (Imζk < 0), tad
¥ n
ò f (x )dx =-2pi å Res f (zk )

-¥ k =1
C
S Ja R(x ) : (x ®¥, C ¹ , k U 1) un R(x) nav vienâda ar nulli
xk
uz reâlâs ass, tad
¥
n
ò R(x )e iax dx = 2pi å Res(R(z)× eiaz ) z = z ,
k
-¥ k =1
kur α > 0, zk singulârie punkti augðçjâ pusplaknç (Imzk > 0);

¥ n
ò R(x )e -i bxdx =-2pi å Res(R(z) ×e i bz ) ,

z = zk
-¥ k =1
kur β > 0, ζk singulârie punkti apakðçjâ pusplaknç;

¥ ¥
ò R(x ) × sin axdx = Im ò R(x ) × eiax dx

-¥ -¥
¥ ¥
ò R(x ) × cos axdx = Re ò R(x) × eiax dx

-¥ -¥
T Ja racionâlai funkcijai R(x)

1) augðçjâ pusplaknç ir galîgs skaits izolçtu singulâru punktu
z1, z2, ..., zn (Imzk > 0), bet pârçjos pusplaknes punktos
R(x) analîtiska;
2) uz reâlâs ass ir 1. kârtas (vienkârði) poli x1, x2, ..., xm;
3) |R(z)| → 0, ja z → ∞ (Imz 0),
tad
¥
n
v. p. ò R(x )e iaxdx = 2p i å Res( R(z)× eiaz ) z = z +
k
-¥ k =1
m
+p i å Res(R(z)×eiaz ) z = x
k
k =1
(v. p. galvenâ vçrtîba).
321
19. LAPLASA TRANSFORMÂCIJA. OPERATORU RÇÍINI

19.1. Oriìinâls, attçls un Laplasa
transformâcijas pamatîpaðîbas

Laplasa No parametra p atkarîgs neîstais integrâlis
integrâlis ¥
ò f (t )e -pt
dt
0
Laplasa integrâl- Funkcijas f(t) pârveidojums, kura rezultâtâ iegûst funkciju F(p)
transformâcija; ar ðâdu integrâli:
transformâcijas ¥
parametrs F (p ) = ò f (t )e -ptdt ,
0
kur p = s + iσ Laplasa transformâcijas parametrs.
Funkciju f(t) sauc par Laplasa transformâcijas oriìinâlu,
bet F(p) par attçlu.
Laplasa Vispârîgâ gadîjumâ reâla argumenta kompleksa funkcija
transformâcijas f(t) = u(t) + iv(t), (t ä R)
oriìinâls ja
funkcija f(t) Q visiem t 0 f(t) ir gabaliem nepârtraukta, n reizes
nepârtraukti diferencçjama un
f (0) = lim f (t )
t ®+0
R f(t) = 0 visiem t < 0

S eksistç tâdi skaitïi M > 0 un s0 0, ka
| f (t )| Mes0t
P i e m ç r s. Vienkârðâkâ funkcija oriìinâls f(t) ir
ìï0, t < 0
Hevisaida vienîbas funkcija 1(t ) = ïí1, t 0
ïï
î
Vienîbas funkcijas attçls
¥ ¥
1
ò 1(t ) × e -pt dt = òe
-pt
F (p) = dt = (Re p > 0)
0 0
p
Piezîme
Ja funkcija f(t) apmierina oriìinâla nosacîjumus Q un S, bet
neapmierina nosacîjumu R, tad funkcija F(t) ⋅ 1(t)
noteikti ir oriìinâls.
(Ar reizinâtâja 1(t) palîdzîbu tiek dzçsta funkcija f(t),
kad t < 0.)
Tâpçc parasti, aplûkojot jebkuru oriìinâlu, piemçram,
t, t n, eαt, sinwt, ...,
uzskata, ka patiesîbâ tiek aplûkoti oriìinâli
t ⋅ 1(t), t n ⋅ 1(t), eαt ⋅ 1(t), sinωt ⋅ 1(t), ...
(Îsâka pieraksta dçï 1(t) izlaiþ.)
322 19. LAPLASA TRANSFORMÂCIJA. OPERATORU RÇÍINI
¥
Parasti lietotie
ò f (t )e
- pt
Laplasa Integrâltransformâciju F (p) = dt pieraksta daþâdi:
transformâcijas 0
apzîmçjumi f £ F , f (t ) £ F (p ), F (p ) = L {f (t )} ,
pârejai no
oriìinâla f F (p) = L[ f (t )], f (t ) ®
g F (p ), f (t ) o® F (p ) u. c. veidos.
g
uz attçlu F
(kâ arî no attçla 1 w 1
P i e m ç r a m, 1(t ) £ , sinωt £ , £ te lt
uz oriìinâlu) p p 2 + w2 (p - l)2
Attçla .(F) Ja funkcija B(J) ir oriìinâls, tad integrâlis

eksistence ¥
F (p ) = ò f (t )e -ptdt absolûti konverìç pusplaknç

0
Re p = s > s0 , turklât
· F(p) ir analîtiska funkcija pusplaknç s > s0;
· F(p) → 0, ja s → +∞
· F(p) ir ierobeþota pusplaknç s > s0
Piezîmes
· Ja f(t) ir oriìinâls, tad attçlu F(p) parasti atrod nevis ar
Laplasa integrâli, bet gan izmantojot pamatformulas (330. lpp.),
kas savukârt iegûtas, ievçrojot Laplasa transformâcijas
îpaðîbas.
· Laplasa transformâcijas vietâ lieto arî t. s. Karsona
Hevisaida transformâciju, kas atðíiras no F(p) izteiksmes
ar reizinâtâju p integrâïa priekðâ:
¥
FK.-H. (p ) = p ò f (t )e -ptdt
0
Ja ar vienu transformâciju attçls ir iegûts, tad otrai transfor-

mâcijai atbilstoðo attçlu var vienkârði iegût, izmantojot sakarîbu
1
FK.-H. (p) = pF (p) jeb F (p ) = FK.-H. (p )
p
Ðî saistîba jâievçro arî, lietojot Laplasa transformâcijas
pamatformulas.
Laplasa transformâcijas îpaðîbas
Linearitâte Ja f1 (t ) £ F1 (p ) un f2 (t ) £ F2 (p), a, b Î £ , tad
af1 (t ) + b f2 (t ) £ aF1 (p ) + bF2 (p )

(Îpaðîba spçkâ jebkuram galîgam saskaitâmo skaitam.)
Lîdzîbas 1 æp ö
Ja f (t ) £ F (p) , tad f (lt ) £ F çç ÷÷ , λ ä R, λ > 0
teorçma l èl ø
19.1. Oriìinâls, attçls un Laplasa transformâcijas pamatîpaðîbas 323
! Novçlojuma Ja f (t ) £ F (p) , tad f (t - t ) £ e -pt F (p) , τ ä R, τ > 0

teorçma
" Apsteiguma æ t0 ö
pt0 ç ÷
Ja f (t ) £ F (p) , tad f (t t0 ) £ e çF (p) ò f (t)e dt÷÷ ,
ç -pt
teorçma + - t0 > 0
çè ÷ø
0
# Pârbîdes Ja f (t ) £ F (p) , tad e -at × f (t ) £ F (p + a) , α ä C

teorçma
$ Periodiska Ja f(t) = f(t + T), kur T periods, tad

oriìinâla T
attçls 1
F (p ) =
1 - e -pT
ò f (t )e -pt
dt
0
% Oriìinâla Ja f (t ) £ F (p) , tad

diferencç-
f ¢(t ) £ pF (p ) - f (0)
ðanas teorçma
f ¢¢(t ) £ p 2F (p) - pf (0) - f ¢(0)
...............................................
f (n ) (t ) £ p n F (p ) - p n -1 f (0)- p n -2 f ¢(0)- ...- pf (n -2) (0)- f (n -1) (0) ,
kur f (k ) (0) = lim f (k ) (t ) (k = 0,1, 2,..., n - 1), f (0)(0) = f (0)

t ®+0
t
1
& Oriìinâla Ja f (t ) £ F (p) , tad ò f (t )dt £ p F(p)
integrçðanas 0
teorçma
' Attçla dife- Ja f (t ) £ F (p) , tad

rencçðanas
teorçma F ¢(p ) £ -t × f (t )
F ¢¢(p ) £ t 2 × f (t )
..................................
F (n ) (p ) £ (- 1)n t n f (t )
¥
Attçla f (t )
integrçðanas Ja f (t ) £ F (p) , tad £ ò F (q )dq
t
teorçma p
G Diferencç- Ja f (t, x ) £ F (p, x ) (x parametrs), tad

ðana pçc
parametra ¶f (t, x ) ¶F (p, x )
£ , x Î [x 1, x 2 ]
¶x ¶x
M Robeþ- Ja f (t ) £ F (p) , tad

teorçmas
lim f (t ) = lim pF (p), lim f (t ) = lim pF(p)
t ®+0 |p|®¥ t ®¥ p ®0
AAttçlu Ja f(t), g(t) nepârtrauktas funkcijas (t ä R) un

reizinâðanas f (t ) £ F (p ), g (t ) £ G(p) , tad
(Borçla)
teorçma F (p ) ×G(p ) £ f (t ) * g (t ) ,
kur
t
f (t ) * g(t ) = ò f (t ) × g(t - t )d t
0
Piezîme
Operâciju f(t) * g(t) sauc par funkciju f un g
konvolûciju. Konvolûcija ir simetriska, t. i.,
f(t) * g(t) = g(t) * f(t),
kur
t
g (t ) * f (t ) = ò g( t ) × f (t - t )d t .
0
HDiamela Ja f(t), g(t) nepârtrauktas funkcijas (t ä R) un

formula f (t ) £ F (p ), g (t ) £ G(p) , tad
(nepârtrauktiem
oriìinâliem) t
p × F (p ) ×G(p ) £ f (0) × g(t ) + ò f ¢( t )g(t - t )d t
0
t
p × F (p ) ×G(p ) £ g (0) × f (t ) + ò g ¢( t )f (t - t )d t
0
19.2. Inversâ Laplasa transformâcija.

Oriìinâla atraðana pçc dotâ attçla

Inversâ Laplasa Ja
transformâcija · F(p) = L{f(t)} ir analîtiska funkcija apgabalâ Re p s0,
· lim F (p) = 0 ,
|p|®¥
s +i¥
· ò | F (p) |dp < ¥ ,

s -i ¥
tad
s +i¥
1
f (t ) = ò F (p)e pt dp
2p i s-i¥
ir funkcijas F(p) inversâ Laplasa transformâcija, ko
pieraksta ðâdi:
f(t) = L 1{F(p)}
19.2. Inversâ Laplasa transformâcija. Oriìinâla atraðana pçc dotâ attçla 325
Ja t = t0 ir funkcijas f(t) pirmâ veida pârtraukuma punkts, tad

s +i ¥
1 f (t - 0) + f (t 0 + 0)
ò F (p)e ptdp = 0
2pi s -i ¥ 2
Piezîme
Pçc dotâ attçla F(p) tâ oriìinâlu f(t) parasti atrod nevis
s +i ¥
ar integrâli ò F (p )e pt dp , bet gan izmantojot Laplasa
s -i ¥
transformâcijas pamatformulas (330. lpp.) un

galvenâs îpaðîbas (322. lpp.).
¥
Cn
Pirmâ izvçrses Ja F (p ) = å n +1
Lorâna rinda, kas konverìç apgabalâ
teorçma n =0 p
|p| > R, tad
ìï ¥ C n n
ïå t , ja t 0
f (t ) = ïí n =0 n !
ïï 0, ja t 0
ïïî <
F1 (p)
Otrâ izvçrses Ja F (p) = îsta racionâla daïa, kur
teorçma F2 (p)
F1(p) m-tâs pakâpes, F2(p) n-tâs pakâpes polinoms
(m < n) un saucçjam F2(p) ir n daþâdas reâlas saknes,
tad
n
F (p )
F (p ) £f f (t ) = å 1 i e pi t
i =1 F2¢ (pi )
Turklât
· ja viena no saucçja F2(p) saknçm ir p = 0,
t. i., F2(p) = pΦ(p), tad
F (0) F (p )
F (p) £ f (t ) = 1 + å 1 i e pit
F(0) i pi F¢( pi )
· ja F2 (p ) = (p - p1 )m1 (p - p 2 )m2 ...(p - pk )mk , kur

m1 + m2 + ... + mk = n,
tad
k
1
F (p) £ f (t ) = å lim (F( p) × ( p - pi )mi ept )(mi -1)
i =1 (m i - 1)! p® pi
Piezîme
F1 (p )
Daïas F (p ) = (m < n) oriìinâlu var iegût arî ðâdi:
F2 (p)
F(p) sadala elementârdaïâs (175. lpp.) un atbilstoðos oriìinâlus
atrod, izmantojot pamatformulas (330. lpp.).
19.3. Laplasa transformâcijas (operatoru metodes) lietojumi

Koðî problçmas Diferenciâlvienâdojumu
atrisinâðana
a 0x (n ) + a1x (n -1) + ... + an -1x ¢ + an x = f (t ) (1)
lineâram
diferenciâl- ar dotiem sâkuma nosacîjumiem
vienâdojumam x (0) = x 0 , x ¢(0) = x 0¢, x (n -1) (0) = x 0(n -1)
ar konstantiem
koeficientiem (t. i., Koðî problçmu) atrisina ðâdi.
Ja x (t ) £ X (p), f (t ) £ F (p ) un saskaòâ ar oriìinâla diferencç-
ðanas teorçmu
x ¢(t ) £ pX (p ) - x 0
x ¢¢(t ) £ p 2 X (p ) - px 0 - x 0¢
..............................................
x (n ) (t ) £ p n X (p ) - p n -1x 0 - p n -2x 0¢ - ... - x 0(n -1) ,
tad no diferenciâlvienâdojuma (1) iegûst atbilstoðo operatoru
vienâdojumu
X (p ) × L(p ) = F (p ) + Y(p ), (2)
kur
L(p ) = a 0 p n + ... +an-1p +an ,
Y(p ) = x 0 (a 0 p n-1 + ... +an-1 ) + ... + x 0(n-1)a 0
Lîdz ar to atrisinâjuma attçls ir
F (p) + Y(p)
X (p) = (3)
L(p)
Attçlam X(p) atbilstoðais oriìinâls x(t) ir diferenciâlvienâ-
dojuma (1) atrisinâjums (oriìinâla atraðanu sk. 19.2.)
P i e m ç r s Atrisinât diferenciâlvienâdojumu
x ′′ x ′ + x = e t
ar sâkuma nosacîjumiem x(0) = 0, x ′(0) = 3.
Ja x (t ) £ X (p) , tad no 7. îpaðîbas seko
pX (p )-x (0) = pX (p ) ;
x ¢(t ) £p
x ¢¢(t ) £ p 2 X (p )- px (0)- x ¢(0) = p 2X (p )- 3 .
-t 1
Tâ kâ e £ (sk. 5. formulu 330. lpp.),
p +1
tad operatoru vienâdojums ir
1
p 2 X (p )- 3 - pX (p ) + X (p ) = ,
p +1
3p + 4
no kurienes X (p) = .
(p + 1)(p 2 - p + 1)
19.3. Laplasa transformâcijas (operatoru metodes) lietojumi 327
Ðo attçlu sadala elementârdaïâs (sk. 175. lpp.)

3p + 4 A Mp + N
= +
(p + 1)(p 2 - p + 1) p + 1 p 2 - p +1 .
Tad 3p + 4 = A(p 2 p + 1) + (Mp + N)(p + 1),

1 1 11
kur A = , M =- , N = .
3 3 3
1 1
p - + -11
1 1 p -11 1 1 2 2
Tâtad X (p ) = - × = - =
3(p + 1) 3 p 2 - p +1 3(p +1) 3 æ 1 ö2 3
çç p - ÷÷ +
è 2ø 4
1 3
p-
1 1 2 7 2
= - 2 + 2
3(p + 1) 3 æ 1ö
2
æ 3÷ö 3 æç 1 ö÷ æç 3 ÷ö .
2
3 çç p - ÷÷ + çç ÷ p - ÷ + ç ÷
è 2 ø èç 2 ÷÷ø èç 2 ø çè 2 ÷÷ø
No ðejienes, pârejot uz oriìinâliem, t. i., izmantojot atbilstoði 5.,

22. un 21. formulu (330. lpp.) iegûst atrisinâjumu:
1 1 t 3 7 t 3
x (t ) = e -t - e 2 cos t + e 2 sin t .
3 3 2 3 2
Diferenciâl- Ja dots lineârs diferenciâlvienâdojums (1) ar konstantiem
vienâdojuma koeficientiem un
atrisinâðana,
x (0) = x ¢(0) = ... = x (n -1)(0) = 0 ,
izmantojot
Borçla teorçmu tad atrisinâjuma attçla X(p) izteiksmç (3) Ψ(p) = 0 un
1
X (p ) = × F (p )
L(p )
1
Ja £ k (t ) , tad saskaòâ ar Borçla teorçmu X(p) oriìinâls,
L(p )
t. i., diferenciâlvienâdojuma atrisinâjums ir
t t
x (t ) = ò k(t )f (t - t )d t = ò k (t - t )f (t )d t
0 0
Kâ redzams, ðajâ gadîjumâ nav jâmeklç nehomogçnâ diferenciâl-

vienâdojuma (1) labâs puses funkcijas f(t) attçls F(p).
Diferenciâl- Ja dots lineârs diferenciâlvienâdojums ar konstantiem
vienâdojuma koeficientiem
atrisinâðana, a 0x (n ) + a1x (n -1) + ... + an x = f (t ) (1)
izmantojot un
Diamela
x (0) = x ¢(0) = ... = x (n -1) (0) = 0 ,
formulu
tad vispirms pie ðiem sâkuma nosacîjumiem ar operatoru metodi
atrisina vienâdojumu (1), pieòemot, ka f(t) = 1:
a 0x (n ) + a1x (n -1) + ... + an x = 1 (4)
Ja vienâdojuma (4) atrisinâjuma attçls ir X1(p), tad vienâdojumu

(1) un (4) atbilstoðie operatoru vienâdojumi ir
1 æç 1ö
X (p )× L(p ) = F (p ), X1 (p )× L(p ) = çç jo 1 £ ÷÷÷
p è pø
Tâtad X(p) = pX1(p) ⋅ F(p) jeb saskaòâ ar Diamela formulu
t t
x (t ) = ò x 1 (t )f ¢(t - t )d t = ò f (t )x1¢ (t - t )d t
X (p ) £x
0 0
Koðî problçmas Ja dota vienâdojumu sistçma

atrisinâðana
lineâru diferen- ì
ïx 1¢ + a11x 1 + ... + a1n x n = f1 (t )
ï
ï
ciâlvienâdojumu ï
ï
ïx 2¢ + a 21x 1 + ... + a 2n x n = f2 (t )
sistçmai ar í
konstantiem ï
ï...............................................
koeficientiem ï
ï
ï
ïx ¢ + an 1x 1 + ... + ann x n = fn (t )
î n
(x i = x i (t ), x i¢ = x i¢ (t ), i = 1, 2,..., n )
ar sâkuma nosacîjumiem
x 1 (0) = x 10 , x 2 (0) = x 20 , ..., x n (0) = x n 0 ,
tad, veicot Laplasa transformâciju, t. i., ievçrojot, ka
x i (t ) £ X i (p), fi (t ) £ Fi (p), x i¢ (t ) £ pXi (p) - x i 0 ,
iegûst lineâru algebrisku vienâdojumu sistçmu attiecîbâ pret
atrisinâjumu attçliem Xi(p):
ì
ï(p + a11 )X1 + a12 X 2 + ... + a1n X n = F1 + x 10
ï
ï
ï
ïa21X1 + (p + a22 )X 2 + ... + a2n Xn = F2 + x 20
ï
í.....................................................................
ï (5)
ï
ï
ï
ïa X + an 2 X 2 + ... + (p + ann )Xn = Fn + xn 0
ï
î n1 1
(Xi = Xi (p), Fi = Fi (p), i = 1, 2,..., n )
Atrisinot algebrisko vienâdojumu sistçmu (5), iegûst Xi(p), bet,

atrodot to oriìinâlus (izdarot inverso transformâciju), iegûst
diferenciâlvienâdojumu sistçmas Koðî problçmas atrisinâjumu
x i (t ) £ Xi (p ) (i = 1, 2, ..., n).
Tâdçjâdi diferenciâlvienâdojumu sistçmas atrisinâðanas gaita ir
analoga diferenciâlvienâdojuma risinâðanai:
· pâriet no oriìinâliem uz attçliem
(ievçrojot sâkuma nosacîjumus),
· atrisina iegûto lineâro algebrisko vienâdojumu sistçmu
attiecîbâ pret attçliem,
· atrod iegûto attçlu oriìinâlus
dotâs diferenciâlvienâdojumu sistçmas atrisinâjumus.
19.3. Laplasa transformâcijas (operatoru metodes) lietojumi 329
Volterra integrâl- Volterra integrâlvienâdojumâ

vienâdojuma t
atrisinâðana a × x (t ) = f (t ) + l ò k(t -t ) × x(t )dt (6)

t 0
konvolûcijai ò k (t - t ) × x (t )d t = k * x atbilst attçlu reizinâjums,

t.i., 0
k * x £ K(p) ⋅ X(p)
(saskaòâ ar Borçla teorçmu). Lîdz ar to vienâdojumam (6)
atbilst operatoru vienâdojums
a × X(p) = F(p) + l × K(p)× X(p) ,
kur
f (t ) £ F (p), x (t ) £ X (p ), k (t ) £ K (p)
No operatoru vienâdojuma izsakot X(p) un atrodot tâ oriìinâlu,
ir iegûts integrâlvienâdojuma (6) atrisinâjums x(t).
Piezîme
Vienâdojuma (6) atrisinâjumu var iegût arî ðâdi:
1 l
x (t ) = f (t ) + (j(t ) * f (t )) ,
a a
K (p )
kur ϕ(t) ir funkcijas F(p) = oriìinâls, t. i.,
a - lK (p )
t t
F(p) £ j(t ) un j(t ) * f (t ) = ò j(t ) × f (t - t )d t = ò j(t - t ) × f (t )d t
0 0
Laplasa Ja Laplasa transformâcijas oriìinâls f(t) vçl papildus apmierina

transformâcijas nosacîjumu
¥
sakars ar Furjç
transformâciju ò | f (t ) | dt = C ,
0
(C const),
tad f(t) vienpusîgâ Furjç transformâcija ir
¥
Inversâ Furjç transformâcija ir
-i wt ì f (t ), ja t > 0
ò f (t )e ï
¥
F (i w) = dt , (7) 1 ï
0 ò
2p-¥
F (i w )e i wt
d w = í
ï
ï0, ja t < 0
ï
î
Furjç transformâcijas (7) labâ puse acîmredzot sakrît ar
Laplasa integrâli, ja p = iω.
Tâtad funkcijai f (t) eksistç arî Furjç transformâcija un
F (i w ) = F (p ) p = i w ,
kur F (p) £ f (t ) .
P i e m ç r a m.
1 1
Tâ kâ e -at £ , tad F (i w) = (-¥ < w < ¥) .
p + a i w +a
Arî visas Furjç transformâcijas îpaðîbas var iegût no
Laplasa transformâcijas îpaðîbâm, aizvietojot tajâs
p ar iω.
19.4. Laplasa transformâcijas pamatformulas
Nr. f(t) (t > 0) F(p) Nr. f(t) (t > 0) F(p)
1 2p w
1. 1 17. t sinωt
p (p + w 2 )2
2
1 p2 - w2
2. t 18. t cosωt
p2 (p 2 + w 2 )2
n! 2p w
3. t n, n ä N 19. t shωt
p n +1 (p - w 2 )2
2
G(a + 1) p2 + w2
4. t α (α > 1) 20. t chωt
p a +1 (p 2 - w 2 )2
1 w
5. e λt 21. e λt sinωt
p -l (p - l)2 + w 2
1 p -l
6. te λt 22. e lt cos wt
(p - l)2 (p - l)2 + w 2
n! w
7. t ne lt , n Î ¥ 23. e lt shwt
(p - l)n +1 (p - l)2 - w 2
t ae lt (a > -1) G(a + 1) p -l

8. 24. e lt chwt
( - l)a +1
p (p - l)2 - w 2
1 1 2w(p - l)
9. (eat - ebt ) 25. te lt sin wt
(a - b) (p - a )(p - b) ((p - l)2 + w2 )2
1 p (p - l)2 - w 2
10. (aeat - bebt ) 26. te lt cos wt
a -b (p - a )(p - b) ((p - l)2 + w 2 )2
w
11. sinωt 27. δ(t) 1
p + w2
2
p
12. cosωt 28. δ(t a), a > 0 eap
p + w2
2
w
13. shωt
p - w2
2
Piezîmes
Q δ(t) ir Diraka funkcija; tâs definîcija:
p
14. chωt ì0, ja t ¹ 0
ï
¥
p - w2
2
d(t ) = ï
í
ï¥ , ja t = 0
un ò
d(t )dt = 1
1 1 ï
ï
î -¥
15. (1 - cos at )
a2 p(p 2 + a 2 ) R Pilnîgâkas tabulas sk. Ã. Êîðí è
Ò. Êîðí. Ñïðàâî÷íèê ïî ìàòåìàòèêå,
1 1 Ìîñêâà, 1968.
16. (at - sin at )
a3 p (p + a 2 )
2 2
331
20. KOMBINATORIKA. VARBÛTÎBU TEORIJA.

MATEMÂTISKÂ STATISTIKA
20.1. Kombinatorika
Jçdziens Apzîmçjumi, paskaidrojumi

Faktoriâls n! = 1 ⋅ 2 ⋅ 3 ⋅ ... ⋅ n (n ä N)
Lielâm n vçrtîbâm n! vçrtîbu var tuvinâti aprçíinât pçc
Stirlinga formulas:
n ! » n ne-n 2pn
Faktoriâla vispârinâjums ir gamma funkcija
¥
G(x ) = ò t x -1e-t dt , kur Γ(n + 1) = n!
0
Kombinatorikas Pamatkopas elementu un apakðkopu sakârtojumi

pçtîjumu objekts (konfigurâcijas), kas veidoti pçc noteikta priekðraksta.
Kombinatorika Pçta konfigurâciju îpaðîbas un noskaidro, cik noteikta
veida sakârtojumus (arî izlases) var izveidot no dotâs
pamatkopas elementiem vai apakðkopâm.
Kombinatorikas Q Saskaitîðanas likums
pamatlikumi Ja kopas A kâdu elementu var izvçlçties k veidos, bet kopas B
kâdu elementu j veidos, tad kopas A vai B kâdu
elementu var izvçlçties k + j veidos.
P i e z î m e. A un B nesatur kopîgus elementus.
R Reizinâðanas likums
Ja kopas A kâdu elementu var izvçlçties k veidos, bet kopas B
kâdu elementu j veidos, tad kopas A un B elementu
sakârtotu pâri var izvçlçties k ⋅ j veidos.
Piezîmes
· Abi pamatlikumi ir spçkâ, ja A un B ir kâdas pamatkopas
galîgas apakðkopas.
· A un B elementi var bût gan materiâli, gan abstrakti
objekti (arî darbîbas) vai ðâdu objektu sakârtojumi.
Izlase, Elementu izlase ir dotâs kopas apakðkopa, kuru sastâda, izvçlo-
izlases apjoms ties elementus atbilstoði dotajiem nosacîjumiem (priekðrakstam).
Izlases apjoms ir daþâdo elementu skaits. Turpretî, ja pçc dotâ
priekðraksta iespçjama elementu atkârtoðanâs, tad, nosakot
izlases apjomu, jâievçro arî elementu atkârtojumi.
Ja dotajâ kopâ ir n elementi, tad no ðîs kopas
elementiem var izveidot 2n apakðkopas, ieskaitot arî
tukðu kopu, kas nesatur elementus.
Nesakârtota Izlase, kurâ elementu secîba (sakârtojums) ir brîvi
izlase izraudzîta.
Sakârtota izlase Izlase, kurâ elementi ir sakârtoti: pierakstîti, nosaukti vai
uzzîmçti noteiktâ secîbâ.
332 20. KOMBINATORIKA. VARBÛTÎBU TEORIJA. MATEMÂTISKÂ STATISTIKA
Daþâdas izlases Izlases, kuras

· atðíiras ar vismaz vienu elementu
vai
· sastâv no vieniem un tiem paðiem elementiem, bet atðíiras ar
elementu sakârtojumu (secîbu).
Permutâcijas Sakârtotas n elementu izlases, kuras cita no citas atðíiras

(no n elementiem tikai ar elementu secîbu.
pa n elementiem)
Permutâciju · bez atkârtojumiem (katrâ izlasç visi n elementi ir atðíirîgi)

skaits Pn = n!
" n faktoriâls"
: n! = 1 ⋅ 2 ⋅ 3 ⋅ ... ⋅ (n − 1)⋅n
0! = 1; 1! = 1; (n + 1)! = n!(n + 1)
· ar atkârtojumiem
n!
Pn = ,
n1 ! n 2 ! × ... × nk !
kur atbilstoðo atkârtojumu skaits ir n1, n2, ..., nk un
n1 + n2 + ... + nk = n
Variâcijas Sakârtotas izlases, kuru m elementi ir izvçlçti no n pamatkopas

(no n elementiem elementiem un kuras cita no citas atðíiras vai nu ar
pa m elementiem; elementu izvietojumu, vai ar paðiem elementiem.
m n)
Variâciju skaits · bez atkârtojumiem (katrâ izlasç visi m elementi ir atðíirîgi)
n! æn ö
Anm = = çç ÷÷ × m ! = n(n - 1)(n - 2)...( n - m + 1)
(n - m )! èm ÷ø
ç
éA1 = n; An = P = n ! ù
êë n n n úû
m
An = n m
Kombinâcijas Nesakârtotas izlases, kuru m elementi ir izvçlçti no

(no n elementiem n pamatkopas elementiem un kuras cita no citas atðíiras ar
pa m elementiem; vismaz vienu elementu.
m n)
Kombinâcijas ar Nesakârtotas m elementu izlases, kas atðíiras pçc sastâva kaut

atkârtojumiem ar vienu elementu vai ar elementu atkârtojumu skaitu.
(iespçjams, ka
m > n)
Kombinâciju · bez atkârtojumiem
skaits
n! æn ö Am
C nm = = çç ÷÷ = n
m !(n - m)! èçm ø÷ Pm
20.2. Gadîjuma notikumi 333
æn ö n(n - 1)(n - 2)...(n - (m - 1))

ççç ÷÷÷ =
èm ø 1 × 2 × 3 × ... × m
C n0 = 1; C n1 = n; C nn = 1; C nm = C nn -m
C nm+1 = C nm-1 + C nm , kur 1 m n
sk. arî Paskâla trijstûri 22. lpp.
m (n + m - 1)! æçn + m - 1ö÷
Cn = =ç ÷÷
m !(n - 1)! çè m ø
20.2. Gadîjuma notikumi

Mçìinâjums Noteiktu apstâkïu îstenojums, kuru rezultâtâ iestâjas (realizçjas)
jeb eksperiments viens no iespçjamiem iznâkumiem ωi.
Mçìinâjuma W = {w1, w2 , ..., wn }

iznâkumu kopa Iznâkumu kopas elementi ir visi iespçjamie mçìinâjuma
iznâkumi un tikai ðie iznâkumi.
Gadîjuma Par gadîjuma notikumu jeb notikumu A sauc jebkuru

notikums mçìinâjuma iznâkumu kopu A, kurð îstenojas, ja realizçjas kâds
no ðiem notikumam A labvçlîgiem iznâkumiem ωi ä A.
Pretçjais Notikuma A pretçjais notikums A iestâjas, ja îstenojas ωi ∉ A.

notikums A
Neiespçjams ∅
notikums Notikums, kas nevar realizçtais nevienâ mçìinâjumâ.
Droðs (nenovçr- Ω
ðams) notikums Notikums, kurð neizbçgami realizçjas katrâ mçìinâjumâ.
Darbîbas ar · Notikumu summa (apvienojums) Îpaðîbas

notikumiem A + B jeb A ∪ B notikums, A +A = W
kurð realizçjas tad un tikai tad, A + A= A
ja iestâjas vismaz viens no A + ∅= A
notikumiem A vai B A + Ω= Ω
A + B =B +A
P i e z î m e. Analogi definç notikumu A1, A2, ..., An summu:
n n
A1 + A2 + ... + An = å Ak jeb A1 È A2 È ... È An = U Ak
k =1 k= 1
· Notikumu reizinâjums Îpaðîbas

(ðíçlums) A ⋅ B jeb A ∩ B A⋅ A = ∅
notikums, kurð realizçjas tad un A⋅A= A
tikai tad, ja notikumi A un B A⋅∅= ∅
iestâjas vienlaikus. A⋅Ω=A
A⋅B= B⋅A
A ⋅ (B + C ) = A ⋅ B + A ⋅ C
A + (B ⋅ C ) =
= (A + B) ⋅ (A + C)
Piezîme
Analogi definç notikumu A1, A2, ..., An reizinâjumu:
n n
A1 × A2 × ... × An = Õ Ak jeb A1 Ç A2 Ç ... Ç An = IA k
k =1 k =1
· Notikumu starpîba
A \B
notikums, kurð realizçjas tad, ja ir iestâjies notikums A
un nav iestâjies notikums B.
· No notikuma B seko notikums A, t. i.,
B ⊂ A,
ja no tâ, ka iestâjies notikums B, izriet, ka ir iestâjies arî
notikums A.
Nesavienojami Notikumus A un B sauc par nesavienojamiem, ja
notikumi A ⋅ B = ∅.
Notikuma A P(A) (0 P(A) 1)
varbûtîba noteikts skaitlis, kas raksturo notikuma A realizçðanâs
iespçju.
Klasiskâ Ja gadîjuma mçìinâjums ir ar n vienâdi varbûtîgiem (vienâdi

varbûtîbas iespçjamiem) iznâkumiem, tad jebkuram ar ðo mçìinâjumu
aprçíinâðanas saistîtam notikumam A
formula n
P(A) = A ,
n
kur nA ir notikumam A labvçlîgo iznâkumu skaits.
Aksiomâtiskâ Ja mçìinâjuma iznâkumu kopa ir W = {w1, w2 , ..., wn } un

varbûtîba katram iznâkumam ωi ir piekârtots skaitlis P(ωi), turklât
· 0 T P(ωi) T 1 visiem i ;
· P(ω1) + P(ω2) + ... + P(ωn) = 1 ,
tad skaitïus P(ωi) sauc par iznâkumu ωi varbûtîbâm.
Ja notikums A = {w1, w2 ,..., wk } , t. i., A ⊂ Ω, tad
P(A) = å P(wi )
wi ÎA
Pretçjo P(A) + P(A) = 1

notikumu
teorçma (A un A savstarpçji pretçji notikumi)
20.2. Gadîjuma notikumi 335
Varbûtîbu P(A + B) = P(A) + P(B) P(A ⋅ B)

saskaitîðanas Ja A un B ir nesavienojami notikumi, tad
teorçma
P(A + B) = P(A) + P(B)
Neatkarîgi Notikumus A un B sauc par neatkarîgiem, ja

notikumi P(A ⋅ B) = P(A) ⋅ P(B)
Nosacîtâ P(A × B )
varbûtîba P(A / B) =
P(B)
notikuma A nosacîtâ varbûtîba, t. i., varbûtîba, ka iestâjas
notikums A, ja B ir jau noticis.
Varbûtîbu P(A ⋅ B) = P(A/B) ⋅ P(B) = P(B/A) ⋅ P(A)

reizinâðanas
teorçma Ja A un B neatkarîgi notikumi,
tad P(A/B) = P(A), P(B/A) = P(B),
un
P(A ⋅ B) = P(A) ⋅ P(B)
Pilnâs Ja A = A ⋅ H1 + A ⋅ H2 + ... + AHn, kur Hi hipotçzes,

varbûtîbas Hi ⋅ Hj = ∅ (i, j = 1, 2, ..., n) un H1 + H2 + ... + Hn = Ω, tad
formula
n
P(A) = å P(A / H k )× P(H k )
k =1
Beiesa (hipotçþu P(H i )P(A / H i ) P(H i ) × P(A / H i )

pârbaudes) P(H i / A) = = n
P(A)
formula å P(A / H k )× P(H k )
k =1
Neatkarîgo mçìinâjumu shçma

Statistiskâ Ja mçìinâjumu var atkârtot vienâdos apstâkïos un katrâ no tiem
varbûtîba; notikums A var iestâties vai neiestâties, tad lielam
relatîvais mçìinâjumu skaitam n
bieþums k k
P(A) = lim » sauc par statistisko varbûtîbu;
n ®¥ n n
ðeit k notikuma A iestâðanâs bieþums,
k
w= relatîvais bieþums.
n
Pn(k) varbûtîba Ja katrâ atseviðíâ mçìinâjumâ P(A) = p un P(A) = 1 - p = q ,

notikumam, ka n tad
neatkarîgos
mçìinâjumos A n! n!
Pn (k ) = C nk pk (1 - p )n-k = pk (1 -p)n-k = pkq n-k
ir noticis k reizes k !(n -k )! k !(n -k )!
(k = 0, 1, 2, ..., n)
(Bernulli jeb binomiâlâ formula)
(Bernulli shçma)
Sekas
· Varbûtîba, ka notikums A ir noticis n reizes, ir Pn(n) = pn.
· Varbûtîba, ka notikums A nenotiks ne reizi, ir
Pn(0) = (1 p)n = q n
· Varbûtîba, ka notikums notiks vismaz vienu reizi, ir
P(A notiks vismaz vienu reizi) = 1 (1 p)n = 1 q n
· Varbûtîba, ka notikums A notiks ne mazâk kâ k1 un ne vairâk
kâ k2 reizes, ir vienâda ar Pn(k1) + Pn(k1 + 1) + ... + Pn(k2)
Neatkarîgo · Puasona teorçma:

mçìinâjumu
shçmas e -l × l k
Pn (k ) » , kur λ = np matemâtiskâ cerîba
robeþteorçmas k!
Lieto lielam mçìinâjumu skaitam n un mazai varbûtîbai p;
0,1 λ 10
· Lokâlâ MuavraLaplasa teorçma:
2
1 1 -x2 k - np
Pn (k ) » × e , kur x =
npq 2p npq
un x ierobeþots lielums (ja n → ∞)
· Integrâlâ MuavraLaplasa teorçma:
ja μ ir skaits, cik reiþu n neatkarîgos mçìinâjumos ir noticis
notikums A, tad
æ k - np ö æ ö
P(k1 m k 2 ) » F ççç 2 ÷÷ -F çç k1 - np ÷÷ ,
çè npq ÷ø ÷ ç
çè npq ÷÷ø
x t2
1 -
kur F(x ) =
2p
ò e 2
dt Laplasa funkcija
0 (sk. 9. tabulu 255.lpp.)
Visvarbûtîgâkais · Ja (n + 1) ⋅ p nav vesels skaitlis, tad
notikuma A k0 = [(n + 1)p]
iestâðanâs
skaits k0 (t. i., veselâ daïa no n + 1 un P(A) = p reizinâjuma).
n neatkarîgos · Ja (n + 1) ⋅ p ir vesels skaitlis, tad ir divas visvarbûtîgâkâs
mçìinâjumos vçrtîbas:
k0 = (n + 1)p 1 un k0 = (n + 1)p
20.3. Gadîjuma lielumi 337
20.3. Gadîjuma lielumi

Gadîjuma Mçìinâjuma iznâkumiem piekârtotus skaitïus sauc par gadîjuma
lielums lieluma X vçrtîbâm.
Gadîjuma lielums pieòem vienu un tikai vienu vçrtîbu (skaitli)
no iespçjamo vçrtîbu kopas (x1, x2, ..., xk, ...).
Vçrtîbu kopa var bût galîga vai bezgalîga (arî nepârtraukta).
Diskrçts Gadîjuma lielumu X, kura iespçjamo vçrtîbu skaits ir galîgs

gadîjuma vai sanumurçjams, sauc par diskrçtu gadîjuma lielumu.
lielums; X uzdod ar sadalîjuma rindu:
tâ sadalîjuma
rinda Vçrtîba x1 x2 ... xk ...
Varbûtîba p1 p2 ... pk ...
kur pi = P(X = xi), i = 1, 2, .., 0 pi 1, åp i =1

i
Nepârtraukts Gadîjuma lielumu X sauc par nepârtrauktu, ja eksistç tâda

gadîjuma funkcija p(x) 0, ka
lielums; +¥
tâ sadalîjuma
blîvuma ò p(x )dx = 1
-¥
funkcija p(x)
un jebkuriem reâliem skaitïiem α un β
b
P(a X < b ) = ò p(x )dx

a
Funkciju p(x) sauc par sadalîjuma blîvuma funkciju.
Gadîjuma F(x) = P(X < x), kur

lieluma
X varbûtîbu ìï å pi , ja X -diskrçts gadîjuma lielums
ïï
sadalîjuma ïïxi <x
P(X < x ) = í x
funkcija F(x) ïï p(z )dz, ja X -nepârtraukts gadîjuma lielums
ïï ò
ïî-¥
Sadalîjuma funkcijas îpaðîbas
· 0 F(x) 1
· ja x1 < x2, tad F(x1) F(x2)
· lim F (x ) = 0, lim F (x ) = 1
x ®-¥ x ®¥
· F(x) ir nepârtraukta no kreisâs puses

· P(α X < β) = F(β) F(α)
· F ′(x) = p(x)
Gadîjuma lielumu skaitliskie raksturotâji
Matemâtiskâ ì
ï
ï
ï
å x i pi , ja X -diskrçts gadîjuma lielums
cerîba ï i
MX = ï
í ¥
(vidçjâ vçrtîba) ï
ï
ï
ï ò xp(x )dx, ja X -nepârtraukts gadîjuma lielums
ï
î -¥
Îpaðîbas
· MC = C, C konstante
· M(CX) = C ⋅ MX
· M(X1 + X2) = MX1 + MX2
· M(X1 ⋅ X2) = MX1 ⋅ MX2, ja X1 un X2 ir neatkarîgi
Dispersija DX = M(X MX)2 = MX2 (MX)2
ì
ï
ï
ï
å x i2 pi - (MX )2 , ja X - diskrçts gadîjuma lielums
ï i
DX = ï
í¥
ï
ò x p(x )dx - (MX ) , ja X - nepârtraukts gadîjuma
2 2
ï
ï
ï
ï
î-¥ lielums
Îpaðîbas
· D(C) = 0, C konstante
· D(CX) = C 2DX
· D(X1 + X2) = DX1 + DX2, ja X1 un X2 ir neatkarîgi
Standartnovirze s(X ) = DX
(vidçjâ kvadrâ-
tiskâ novirze)
Gadîjuma ì
ï
ï
ï
å x i2 pi , ja X - diskrçts gadîjuma lielums
lieluma ï i
k ï
ak = M (X ) = í ¥
X k-tâs kârtas ï
ò x p(x )dx, ja X - nepârtraukts gadîjuma
k
sâkuma ï
ï
ï
ï
î -¥
moments lielums
Gadîjuma ì
ï
lieluma ï
ï
X k-tâs kârtas
ï
ï
ï å (x i - MX )k pi , ja X diskrçts
ï i gadîjuma
centrâlais mk (x )= M (X - MX )k = ï
í lielums
moments ï
ï
ï
ï
¥
ï
ï
ï
ï
ò (x -MX )k p(x )dx, ja X - nepârtraukts
î -¥ gadîjuma lielums
Divu gadîjuma KXY = M((X MX)(Y MY)),

lielumu X un Y kur MX, MY gadîjuma lielumu X, Y matemâtiskâs cerîbas.
kovariâcija
(korelâcijas
moments)
Korelâcijas K XY
rXY = ,
koeficients DX × DY
kur DX, DY atbilstoði gadîjuma lielumu X, Y dispersijas.
Îpaðîbas
· 1 rXY 1
· Y = kX + b tad un tikai tad, ja |rXY| = 1
Svarîgâkie varbûtîbu sadalîjumi
Binomiâlais P(X = k ) = C nk p k (1 - p)n k, k = 0, 1, 2,..., n

varbûtîbu
Matemâtiskâ cerîba, dispersija, standartnovirze:
sadalîjums
MX = np, DX = np(1- p ) = npq, sX = npq
Puasona varbû- e -l l k
P(X = k ) = , k = 0,1,2,..., l > 0
tîbu sadalîjums k!
(binomiâlais sadalî- Matemâtiskâ cerîba, dispersija, standartnovirze:
jums gadîjumam,
kad n liels un MX = l, DX = l, sX = l
p maza)
Vienmçrîgais Sadalîjuma funkcija

varbûtîbu
sadalîjums ì 0,
ï x <a
ï
ï
intervâlâ ï
ï x -a ,
[a, b] F (x ) = í x Î [a, b ]
ï
ï b -a
ï
ï 1, x >b
ï
î
Varbûtîbu blîvuma funkcija
ì
ï 0, x <a
ï
ï
ï 1
p(x ) = ï
í , x Î [a, b ]
ï
ï b -a
ï
ï 0, x >b
ï
î
a +b (b -a )2
MX = , DX = , sX = DX
2 12
Eksponenciâlais ì
ï0, x <0
ï
varbûtîbu Sadalîjuma funkcija F (x ) = í
ï
ï1-e -lx , x 0 l>0
sadalîjums ï
î
ì
ï0, x <0
ï
p(x ) = í -lx
ï
ïle , x 0
ï
î
1 1 1
MX = , DX = , sX =
l l2 l
Normâlais jeb Sadalîjuma funkcija
Gausa varbûtîbu x (t-a )2
sadalîjums 1 -
ò e 2s dt, s > 0,
2
F (x ) = a Î ¡, x Î (-¥, ¥)
2ps -¥
(x -a )2
1 -
2 s2
p(x ) = e
2ps
MX = a, DX = σ 2, σX = σ
Ja a = 0, σ = 1, tad sadalîjumu sauc par normçto
(standarta) normâlo sadalîjumu.
æ b -a ö÷ æa -a ö÷
P(a X < b ) =F çç ÷ø-F ççè ÷ø ,
è s s
x 2
t
1 -
kur F(x ) =
2p òe 2 dt Laplasa funkcija;
0
æd ö
P(| X -a |<d ) = 2F ççç ÷÷÷ .
ès ø
χ2 Ja X1, X2, ..., Xn savâ starpâ neatkarîgi standarta normâli
(hî kvadrâtâ) gadîjuma lielumi, tad
varbûtîbu cn2 = X12 + X 22 + ... + Xn2 = X
sadalîjums
2
sauc par cn (hî kvadrâtâ) gadîjuma lielumu ar n brîvîbas
pakâpçm.
ìï0, x < 0
ïï
ïï n -1 - x
p(x ) = ïí x 2 e 2
ïï n , x 0
ïïî ()
ïï 2 2 ×G n
2
MX = n, DX = 2n, sX = 2n
Stjûdenta X
Gadîjuma lieluma tn = varbûtîbu sadalîjumu, kur
varbûtîbu 1 2
sadalîjums cn
n
X standarta normâls gadîjuma lielums un cn2 no X neatkarîgs
χ 2 gadîjuma lielums, sauc par Stjûdenta varbûtîbu
sadalîjumu ar n brîvîbas pakâpçm.
æ n + 1ö÷
G çç
è 2 ÷ø
p(x ) = n-1
, x Î(-¥, ¥)

n æ x2 ö 2
pn ×G çç1 + ÷÷÷
2 èç nø
Lielâ skaita likums
Èebiðeva Ja gadîjuma lielumam X eksistç dispersija DX, tad jebkuram

nevienâdîba ε>0
DX
P(| X - MX | > e) 2
e
Èebiðeva Ja X1, X2, ... ir pa pâriem nekorelçti gadîjuma lielumi ar vien-
teorçma (lielâ mçrîgi ierobeþotâm dispersijâm DXn c, n 1, tad jebkuram
skaita likums) ε>0
æ1 n 1 n ö
lim P ççç å Xi - å MXi > e÷÷÷ = 0
n ®¥ çè n i=1 n i =1 ø÷
Centrâlâ Ja X1, X2, ... ir neatkarîgi un vienâdi sadalîti gadîjuma lielumi

robeþteorçma ar MXn = a, DXn = σ 2, n 1, tad normçto summu
X1 + X 2 + ... + X n -na
Yn =
s n
sadalîjuma likumu virkne konverìç uz standarta normâlo
sadalîjumu.
20.4. Matemâtiskâ statistika

Izlase; Pamatkopas (ìenerâlkopas) elementu gadîjuma lieluma X
tâs elementi vçrtîbu izlase
un apjoms (x1, x2, ..., xn),
xi izlases elementi (i = 1, 2, ..., n)
n izlases apjoms (sk. izlase kombinatorikâ)
Variâcijas rinda Nedilstoðâ secîbâ sakârtota izlase.
Histogramma Viens no eksperimenta rezultâtu grafiskâs attçloðanas veidiem.

Lai konstruçtu gadîjuma lieluma X fiksçto vçrtîbu x1, x2, ..., xn
histogrammu, vispirms uz abscisu ass izvçlas tâdu intervâlu
[ao, am], kurâ atrodas visas xi (i = 1; 2; ...; n) vçrtîbas. Pçc tam
intervâlu [ao, am] ar dalîjuma punktiem ak (k = 1; 2; ...; m 1)
sadala m vienâdâs daïâs (parasti m = 10 lîdz 20). Katrâ intervâlâ
[ak1; ak), kur k = 1; 2; ...; m, nosaka xi vçrtîbu skaitu nk vai
n
aprçíina atbilstoðo relatîvo bieþumu k . Virs katra nogrieþòa
n
n
(ak1; ak) konstruç taisnstûri, kura augstums ir nk vai k .
n
Piezîmes
Q Bieþi vien ir çrti uzskatît, ka visas nk gadîjuma lieluma
vçrtîbas, kas pieder intervâlam (ak1; ak), koncentrçjas tâ
1
viduspunktâ (ak-1 +ak ) .
2
R Ja histogrammâ blakusesoðo taisnstûru augðçjo malu vidus-
punktus savieno ar nogrieþòiem, iegûst lauztu lîniju, ko sauc
par poligonu.
S Ja eksperimenta rezultâtu xi skaits n ir liels, bet intervâlu
(ak1; ak) garums mazs, tad X var uzskatît par nepârtrauktu
gadîjuma lielumu un tâ histogrammas forma ir lîdzîga
gadîjuma lieluma X sadalîjuma blîvuma funkcijas f(x)
grafikam.
Centrâlâ vçrtîba Mediâna ir variâcijas rindas vidçjais elements vai divu vidçjo
jeb mediâna Me elementu summas puse.
Variâcijas R = xmax xmin

amplitûda R starpîba starp izlases lielâko un mazâko vçrtîbu.
Empîriskâ nx
sadalîjuma Fn* (x ) =,
n
funkcija
kur nx to elementu skaits izlasç, kuri mazâki nekâ x.
Jebkuram ε > 0
lim P(|Fn* (x )-F (x )| < e) = 1 .
n®¥
Empîriskâ mate- 1 1 n
mâtiskâ cerîba x= (x 1 + x 2 + ... + x n ) = å x i
n n i =1
(vidçjâ vçrtîba jeb
aritmçtiskais
vidçjais)
Svçrtais aritmç- x1 × k1 + x 2 × k2 + ... + xl kl

tiskais vidçjais x= , (l n)
n
kur n izlases apjoms,
k1, k2, ..., kl elementu x1, x2, ..., xl parâdîðanâs bieþums izlasç
Vidçjâ novirze 1
no izlases
(| x1 - Me | + | x 2 - Me | +...+ | xn - Me |) ,
n
mediânas Me kur n izlases apjoms
Empîriskâ 1 n
dispersija S 2 S2 =
n
å (xi - x ) 2
i =1
Standart- s = S2
novirze σ
Izlabotâ 1 n
empîriskâ
2
S lab = å (xi - x )2
n - 1 i =1
2
dispersija S lab (nenovirzîts dispersijas novçrtçjums)
n
Empîriskie 1
sâkuma
µk =
a
n
å xik ,
i =1
momenti aµk
kur k momenta kârta
Gadîjuma lielumu X un Y empîriskais korelâcijas moments

(empîriskâ kovariâcija)
Korelâcijas Ja ((x1, y1), (x2, y2), ..., (xn, yn)) izlase, tad
momenta n
novçrtçjums ¶ XY = 1
K å (xi - x )(yi - y )
n i =1
¶ XY
K
x, y gadîjuma lielumu X un Y vidçjâs vçrtîbas
Korelâcijas ¶ XY
K
koeficienta r$XY = ,
SX × SY
novçrtçjums
rXY kur
1 n 1 n
SX = å (x i - x )2 ,
n i =1
SY =
n
å (yi - y )
2
i =1
Regresijas $
r XY × Sy
taisnes y -y = (x - x ) , kur
Sx
vienâdojums
x, y gadîjuma lielumu X un Y vidçjâs vçrtîbas,
Sx, Sy gadîjuma lielumu X un Y standartnovirzes
Normâlâ sadalî- · matemâtiskai cerîbai MX = a

juma parametru
æ tg × S t g × S ö÷
ticamîbas P ççx - a x + ÷= g ,
intervâli
çè n -1 n - 1 ø÷
kur x ir empîriskâ matemâtiskâ cerîba; S 2 empîriskâ
dispersija; n izlases apjoms; tγ apmierina nosacîjumu
P(| tn -1 | < tg ) = g ,
kur tn 1 Stjûdenta gadîjuma lielums ar (n 1) brîvîbas pakâpi,

γ ticamîbas varbûtîba.
· dispersijai DX = σ 2
æ nS 2 nS 2 ÷ö
P çç s2 ÷= g ,
çè t1 t2 ø÷÷
kur t1 un t2 apmierina nosacîjumus
1+ g 1-g
P(cn2-1 < t1 ) = , P(cn2-1 < t2 ) = ,
2 2
cn2 -1 ir χ2 gadîjuma lielums ar (n 1) brîvîbas pakâpi.
Daþu sadalîjumu · Binomiâlâ sadalîjuma parametra p = P(A) novçrtçjums:
parametru n
maksimâlâs $
p= A,
n
ticamîbas kur nA skaits, cik reiþu ir iestâjies notikums A,
novçrtçjumi n izlases apjoms.
izlasei
(x1, x2, ... xn) · Puasona sadalîjuma parametra λ novçrtçjums:
n
$ = 1 åx
l i
n i =1
· Eksponenciâlâ sadalîjuma parametra λ novçrtçjums:

= n
l n
å
i
=1
xi
· Normâlâ sadalîjuma parametru a un σ 2 novçrtçjumi:

1 n 1 n
a$ = å xi ,
n i =1
$2 =
s
n
å (xi - x )
2
,
i =1
1 n
kur x = å xi .
n i =1
345
PIELIKUMS
1. tabula
Gamma funkcija
x Γ(x) x Γ(x) x Γ(x) x Γ(x)
1,00 1,00000 1,25 0,90640 1,50 0,88623 1,75 0,91906

01 0,99433 26 0,90440 51 0,88659 76 0,92137
02 0,98884 27 0,90250 52 0,88704 77 0,92376
03 0,98355 28 0,90072 53 0,88757 78 0,92623
04 0,97844 29 0,89904 54 0,88818 79 0,92877
1,05 0,97350 1,30 0,89747 1,55 0,88887 1,80 0,93138

06 0,96874 31 0,89600 56 0,88964 81 0,93408
07 0,96415 32 0,89464 57 0,89049 82 0,93685
08 0,95973 33 0,89338 58 0,89142 83 0,93969
09 0,95546 34 0,89222 59 0,89243 84 0,94261
1,10 0,95135 1,35 0,89115 1,60 0,89352 1,85 0,94561

11 0,94740 36 0,89018 61 0,89468 86 0,94869
12 0,94359 37 0,88931 62 0,89592 87 0,95184
13 0,93993 38 0,88854 63 0,89724 88 0,95507
14 0,93642 39 0,88785 64 0,89864 89 0,95838
1,15 0,93304 1,40 0,88726 1,65 0,90012 1,90 0,96177

16 0,92980 41 0,88676 66 0,90167 91 0,96523
17 0,92670 42 0,88636 67 0,90330 92 0,96877
18 0,92373 43 0,88604 68 0,90500 93 0,97240
19 0,92089 44 0,88581 69 0,90678 94 0,97610
1,20 0,91817 1,45 0,88566 1,70 0,90864 1,95 0,97988

21 0,91558 46 0,88560 71 0,91057 96 0,98374
22 0,91311 47 0,88563 72 0,91258 97 0,98768
23 0,91075 48 0,88575 73 0,91467 98 0,99171
24 0,90852 49 0,88595 74 0,91683 99 0,99581
1,25 0,90640 1,50 0,88623 1,75 0,91906 2,00 1,00000
Ja x < 1 (x ≠ 0, 1, 2, ...) un x > 2, Γ(x) aprçíina, lietojot formulas

G(x + 1)
G(x ) = , G(x ) = (x - 1)G(x - 1)
x
Funkcijas definîciju, grafiku un pamatformulas sk. 215. lpp.
346 PIELIKUMS
2. tabula 1
Beseïa funkcijas
x J0(x) J1(x) Y0(x) Y1(x) I0(x) I1(x) K0(x) K1(x)
0,0 +1,0000 +0,0000 ∞ ∞ +1,000 +0,0000 ∞ ∞

0,1 0,9975 0,0499 1,5342 6,4590 1,003 +0,0501 2,4271 9,8538
0,2 0,9900 0,0995 1,0811 3,3238 1,010 +0,1005 1,7527 4,7760
0,3 0,9776 0,1483 0,8073 2,2931 1,023 +0,1517 1,3725 3,0560
0,4 0,9604 0,1960 0,6060 1,7809 1,040 +0,2040 1,1145 2,1844
0,5 +0,9385 +0,2423 0,4445 1,4715 1,063 +0,2579 0,9244 1,6564

0,6 0,9120 0,2867 0,3085 1,2604 1,092 +0,3137 0,7775 1,3028
0,7 0,8812 0,3290 0,1907 1,1032 1,126 +0,3719 0,6605 1,0503
0,8 0,8463 0,3688 0,0868 0,9781 1,167 +0,4329 0,5653 0,8618
0,9 0,8075 0,4059 +0,0056 0,8731 1,213 +0,4971 0,4867 0,7165
1,0 +0,7652 +0,4401 +0,0883 0,7812 1,266 +0,5652 0,4210 0,6019

1,1 0,7196 0,4709 0,1622 0,6981 1,326 +0,6375 0,3656 0,5098
1,2 0,6711 0,4983 0,2281 0,6211 1,394 +0,7147 0,3185 0,4346
1,3 0,6201 0,5220 0,2865 0,5485 1,469 +0,7973 0,2782 0,3725
1,4 0,5669 0,5419 0,3379 0,4791 1,553 +0,8861 0,2437 0,3208
1,5 +0,5118 +0,5579 +0,3824 0,4123 1,647 +0,9817 0,2138 0,2774

1,6 0,4554 0,5699 0,4204 0,3476 1,750 +1,085 0,1880 0,2406
1,7 0,3980 0,5778 0,4520 0,2847 1,864 +1,196 0,1655 0,2094
1,8 0,3400 0,5815 0,4774 0,2237 1,990 +1,317 0,1459 0,1826
1,9 0,2818 0,5812 0,4968 0,1644 2,128 +1,448 0,1288 0,1597
2,0 +0,2239 +0,5767 +0,5104 0,1070 2,280 +1,591 0,1139 0,1399

2,1 0,1666 0,5683 0,5183 0,0517 2,446 +1,745 0,1008 0,1227
2,2 0,1104 0,5560 0,5208 0,0015 2,629 +1,914 0,08927 0,1079
2,3 0,0555 0,5399 0,5181 0,0523 2,830 +2,098 0,07914 0,09498
2,4 0,0025 0,5202 0,5104 0,1005 3,049 +2,298 0,07022 0,08372
2,5 0,0484 +0,4971 +0,4981 +0,1459 3,290 +2,517 0,06235 0,07389

2,6 0,0968 0,4708 0,4813 0,1884 3,553 +2,755 0,05540 0,06528
2,7 0,1424 0,4416 0,4605 0,2276 3,842 +3,016 0,04926 0,05774
2,8 0,1850 0,4097 0,4359 0,2635 4,157 +3,301 0,04382 0,05111
2,9 0,2243 0,3754 0,4079 0,2959 4,503 +3,613 0,03901 0,04529
3,0 0,2601 +0,3391 +0,3769 +0,3247 4,881 +3,953 0,03474 0,04016

3,1 0,2921 0,3009 0,3431 0,3496 5,294 +4,326 0,03095 0,03563
3,2 0,3202 0,2613 0,3070 0,3707 5,747 +4,734 0,02759 0,03164
3,3 0,3443 0,2207 0,2691 0,3879 6,243 +5,181 0,02461 0,02812
3,4 0,3643 0,1792 0,2296 0,4010 6,785 +5,670 0,02196 0,02500
3,5 0,3801 +0,1374 +0,1890 +0,4102 7,378 +6,206 0,01960 0,02224

3,6 0,3918 0,0955 0,1477 0,4154 8,028 +6,793 0,01750 0,01979
3,7 0,3992 0,0538 0,1061 0,4167 8,739 +7,436 0,01563 0,01763
3,8 0,4026 +0,0128 0,0645 0,4141 9,517 +8,140 0,01397 0,01571
3,9 0,4018 0,0272 +0,0234 0,4078 10,37 +8,913 0,01248 0,01400
Beseïa funkcijas 347
2. tabula (turpinâjums)
4,0 0,3971 0,0660 0,0169 +0,3979 111,30 129,759 0,01116 0,01248

4,1 0,3887 0,1033 0,0561 0,3846 112,32 110,69 0,009980 0,01114
4,2 0,3766 0,1386 0,0938 0,3680 113,44 111,71 0,008927 0,009938
4,3 0,3610 0,1719 0,1296 0,3484 114,67 112,82 0,007988 0,008872
4,4 0,3423 0,2028 0,1633 0,3260 116,01 114,05 0,007149 0,007923
4,5 0,3205 0,2311 0,1947 +0,3010 117,48 115,39 0,006400 0,007078

4,6 0,2961 0,2566 0,2235 0,2737 119,09 116,86 0,005730 0,006325
4,7 0,2693 0,2791 0,2494 0,2445 120,86 118,48 0,005132 0,005654
4,8 0,2404 0,2985 0,2723 0,2136 122,79 120,25 0,004597 0,005055
4,9 0,2097 0,3147 0,2921 0,1812 124,91 122,20 0,004119 0,004521
5,0 0,1776 0,3276 0,3085 +0,1479 127,24 124,34 3691 4045

5,1 0,1443 0,3371 0,3216 0,1137 129,79 126,68 3308 3619
5,2 0,1103 0,3432 0,3313 0,0792 132,58 129,25 2966 3239
5,3 0,0758 0,3460 0,3374 0,0445 135,65 132,08 2659 2900
5,4 0,0412 0,3453 0,3402 +0,0101 139,01 135,18 2385 2597
5,5 0,0068 0,3414 0,3395 0,0238 142,69 138,59 2139 2326

5,6 +0,0270 0,3343 0,3354 0,0568 146,74 142,33 1918 2083
5,7 0,0599 0,3241 0,3282 0,0887 151,17 146,44 1721 1866
5,8 0,0917 0,3110 0,3177 0,1192 156,04 150,95 1544 1673
5,9 0,1220 0,2951 0,3044 0,1481 161,38 155,90 1386 1499
6,0 +0,1506 0,2767 0,2882 0,1750 167,23 161,34 1244 1344

6,1 0,1773 0,2559 0,2694 0,1998 173,66 167,32 1117 1205
6,2 0,2017 0,2329 0,2483 0,2223 180,72 173,89 1003 1081
6,3 0,2238 0,2081 0,2251 0,2422 188,46 181,10 09001 09691
6,4 0,2433 0,1816 0,1999 0,2596 196,96 189,03 08083 08693
6,5 +0,2601 0,1538 0,1732 0,2741 106,3 197,74 07259 07799

6,6 0,2740 0,1250 0,1452 0,2857 116,5 107,3 06520 06998
6,7 0,2851 0,0953 0,1162 0,2945 127,8 117,8 05857 06280
6,8 0,2931 0,0652 0,0864 0,3002 140,1 129,4 05262 05636
6,9 0,2981 0,0349 0,0563 0,3029 153,7 142,1 04728 05059
7,0 +0,3001 0,0047 0,0259 0,3027 168,6 156,0 04248 04542

7,1 0,2991 +0,0252 +0,0042 0,2995 185,0 171,4 03817 04078
7,2 0,2951 0,0543 0,0339 0,2934 202,9 188,3 03431 03662
7,3 0,2882 0,0826 0,0628 0,2846 222,7 206,8 03084 03288
7,4 0,2786 0,1096 0,0907 0,2731 244,3 227,2 02772 02953
7,5 +0,2663 +0,1352 +0,1173 0,2591 268,2 249,6 02492 02653

7,6 0,2516 0,1592 0,1424 0,2428 294,3 274,2 02240 02383
7,7 0,2346 0,1813 0,1658 0,2243 323,1 301,3 02014 02141
7,8 0,2154 0,2014 0,1872 0,2039 354,7 331,1 01811 01924
7,9 0,1944 0,2192 0,2065 0,1817 389,4 363,9 01629 01729
348 PIELIKUMS
8,0 +0,1717 +0,2346 +0,2235 0,1581 427,6 399,9 01465 01554

8,1 0,1475 0,2476 0,2381 0,1331 469,5 439,5 01317 01396
8,2 0,1222 0,2580 0,2501 0,1072 515,6 483,0 01185 01255
8,3 0,0960 0,2657 0,2595 0,0806 566,3 531,0 01066 01128
8,4 0,0692 0,2708 0,2662 0,0535 621,9 583,7 009588 01014
8,5 +0,0419 +0,2731 +0,2702 0,0262 683,2 641,6 008626 009120

8,6 +0,0146 0,2728 0,2715 +0,0011 750,5 705,4 007761 008200
8,7 0,0125 0,2697 0,2700 0,0280 824,4 775,5 006983 007374
8,8 0,0392 0,2641 0,2659 0,0544 905,8 852,7 006283 006631
8,9 0,0653 0,2559 0,2592 0,0799 995,2 937,5 005654 005964
9,0 0,0903 +0,2453 +0,2499 +0,1043 1094,0 1031,0 005088 005364

9,1 0,1142 0,2324 0,2383 0,1275 1202,0 1134,0 004579 004825
9,2 0,1367 0,2174 0,2245 0,1491 1321,0 1247,0 004121 004340
9,3 0,1577 0,2004 0,2086 0,1691 1451,0 1371,0 003710 003904
9,4 0,1768 0,1816 0,1907 0,1871 1595,0 1508,0 003339 003512
9,5 0,1939 +0,1613 +0,1712 +0,2032 1753,0 1658,0 003006 003160

9,6 0,2090 0,1395 0,1502 0,2171 1927,0 1824,0 002706 002843
9,7 0,2218 0,1166 0,1279 0,2287 2119,0 2006,0 002436 002559
9,8 0,2323 0,0928 0,1045 0,2379 2329,0 2207,0 002193 002302
9,9 0,2403 0,0684 0,0804 0,2447 2561,0 2428,0 001975 002072
10,0 0,2459 +0,0435 +0,0557 +0,2490 2816,0 2671,0 001778 001865

Otrâ veida eliptiskie integrâïi: 349
3. tabula
Pirmâ veida eliptiskie integrâïi: F(k, ϕ), k = sinα
α
0° 10° 20° 30° 40° 50° 60° 70° 80° 90°
ϕ
0° 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000
10° 0,1745 0,1746 0,1746 0,1748 0,1749 0,1751 0,1752 0,1753 0,1754 0,1754
20° 0,3491 0,3493 0,3499 0,3508 0,3520 0,3533 0,3545 0,3555 0,3561 0,3564
30° 0,5236 0,5243 0,5263 0,5294 0,5334 0,5379 0,5422 0,5459 0,5484 0,5493
40° 0,6981 0,6997 0,7043 0,7116 0,7213 0,7323 0,7436 0,7535 0,7604 0,7629
50° 0,8727 0,8756 0,8842 0,8982 0,9173 0,9401 0,9647 0,9876 1,0044 1,0107
60° 1,0472 1,0519 1,0660 1,0896 1,1226 1,1643 1,2126 1,2619 1,3014 1,3170
70° 1,2217 1,2286 1,2495 1,2853 1,3372 1,4068 1,4944 1,5959 1,6918 1,7354
80° 1,3963 1,4056 1,4344 1,4846 1,5597 1,6660 1,8125 2,0119 2,2653 2,4362
90° 1,5708 1,5828 1,6200 1,6858 1,7868 1,9356 2,1565 2,5046 3,1534 ∞11
j sin j
dy dt
F (k ; j) = ò 1 - k sin y
2 2
= ò 1 -t 2
1 - k 2t 2
0 0
4. tabula
Otrâ veida eliptiskie integrâïi: E(k, ϕ), k = sinα
α
0° 10° 20° 30° 40° 50° 60° 70° 80° 90°
ϕ
0° 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000
10° 0,1745 0,1745 0,1744 0,1743 0,1742 0,1740 0,1739 0,1738 0,1737 0,1736
20° 0,3491 0,3489 0,3483 0,3473 0,3462 0,3450 0,3438 0,3429 0,3422 0,3420
30° 0,5236 0,5229 0,5209 0,5179 0,5141 0,5100 0,5061 0,5029 0,5007 0,5000
40° 0,6981 0,8966 0,6921 0,6851 0,6763 0,6667 0,6575 0,6497 0,6446 0,6428
50° 0,8727 0,8698 0,8614 0,8483 0,8317 0,8134 0,7954 0,7801 0,7697 0,7660
60° 1,0472 1,0426 1,0290 1,0076 0,9801 0,9493 0,9184 0,8914 0,8728 0,8660
70° 1,2217 1,2149 1,1949 1,1632 1,1221 1,0750 1,0266 0,9830 0,9514 0,9397
80° 1,3963 1,3870 1,3597 1,3161 1,2590 1,1926 1,1225 1,0565 1,0054 0,9848
90° 1,5708 1,5589 1,5238 1,4675 1,3931 1,3055 1,2111 1,1184 1,0401 1,0000
j sin j
1 - k 2t 2
E (k ; j) = ò 1 - k 2 sin 2 yd y = ò 1 -t2
dt
0 0
350 PIELIKUMS
5. tabula
Pilnie eliptiskie integrâïi: k = sinα
α° K E α° K E α° K E
0 1,5708 1,5708 30 1,6858 1,4675 60 2,1565 1,2111

1 1,5709 1,5707 31 1,6941 1,4608 61 2,1842 1,2015
2 1,5713 1,5703 32 1,7028 1,4539 62 2,2132 1,1920
3 1,5719 1,5697 33 1,7119 1,4469 63 2,2435 1,1826
4 1,5727 1,5689 34 1,7214 1,4397 64 2,2754 1,1732
5 1,5738 1,5678 35 1,7312 1,4323 65 2,3088 1,1638

6 1,5751 1,5665 36 1,7415 1,4248 66 2,3439 1,1545
7 1,5767 1,5649 37 1,7522 1,4171 67 2,3809 1,1453
8 1,5785 1,5632 38 1,7633 1,4092 68 2,4198 1,1362
9 1,5805 1,5611 39 1,7748 1,4013 69 2,4610 1,1272
10 1,5828 1,5589 40 1,7868 1,3931 70 2,5046 1,1184

11 1,5854 1,5564 41 1,7992 1,3849 71 2,5507 1,1096
12 1,5882 1,5537 42 1,8122 1,3765 72 2,5998 1,1011
13 1,5913 1,5507 43 1,8256 1,3680 73 2,6521 1,0927
14 1,5946 1,5476 44 1,8396 1,3594 74 2,7081 1,0844
15 1,5981 1,5442 45 1,8541 1,3506 75 2,7681 1,0764

16 1,6020 1,5405 46 1,8691 1,3418 76 2,8327 1,0686
17 1,6061 1,5367 47 1,8848 1,3329 77 2,9026 1,0611
18 1,6105 1,5326 48 1,9011 1,3238 78 2,9786 1,0538
19 1,6151 1,5283 49 1,9180 1,3147 79 3,0617 1,0468
20 1,6200 1,5238 50 1,9356 1,3055 80 3,1534 1,0401

21 1,6252 1,5191 51 1,9539 1,2963 81 3,2553 1,0338
22 1,6307 1,5141 52 1,9729 1,2870 82 3,3699 1,0278
23 1,6365 1,5090 53 1,9927 1,2776 83 3,5004 1,0223
24 1,6426 1,5037 54 2,0133 1,2681 84 3,6519 1,0172
25 1,6490 1,4981 55 2,0347 1,2587 85 3,8317 1,0127

26 1,6557 1,4924 56 2,0571 1,2492 86 4,0528 1,0086
27 1,6627 1,4864 57 2,0804 1,2397 87 4,3387 1,0053
28 1,6701 1,4803 58 2,1047 1,2301 88 4,7427 1,0026
29 1,6777 1,4740 59 2,1300 1,2206 89 5,4349 1,0008
30 1,6858 1,4675 60 2,1565 1,2111 90 ∞ 1,0000
p
2 1
æ pö dy dt
K = F ççk , ÷÷ = ò = ò
è 2ø 1 - k sin y
2 2
1 -t 2
1 - k 2t 2
0 0
p
2 1
æ pö 1 - k 2t 2
E = E ççk, ÷÷ = ò 1 - k 2 sin2 yd y = ò dt
è 2ø 1 -t2
0 0
Puasona varbûtîbu sadalîjuma likums 351
6. tabula
Puasona varbûtîbu sadalîjuma likums
e -l l k
PX = k =
k!
λ 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9
k
0 0,904837 0,818731 0,740818 0,670320 0,606531 0,548812 0,496585 0,449329 0,406570
1 090484 163746 222245 268128 303265 329287 347610 359463 365913
2 004524 016375 033337 053626 075816 098786 121663 143785 164661
3 000151 001092 003334 007150 012636 019757 028388 038343 049398
4 000004 000055 000250 000715 001580 002964 004968 007669 011115
5 000002 000015 000057 000158 000356 000081 001227 002001

6 000001 000004 000013 000036 000008 000164 000300
7 000001 000003 000001 000019 000039
8 000002 000004
λ
k 1 2 3 4 5 6 7 8 9
0 0,367879 0,135335 0,049787 0,018316 0,006738 0,002479 0,000912 0,000335 0,000123
1 367879 270671 149361 073263 033690 014873 006383 002684 001111
2 183940 270671 224042 141525 084224 044618 022341 010735 004998
3 061313 180447 224042 195367 140374 089235 052129 028626 014994
4 015328 090224 168031 195367 175467 133853 091226 057252 033737
5 003066 036089 100819 156293 175467 160623 127717 091604 060727

6 000511 012030 050409 104194 146223 160623 149003 122138 091090
7 000073 003437 021604 059540 104445 137677 149003 139587 117116
8 000009 000899 008102 029770 064278 103258 130377 139587 131756
9 000001 000191 002701 013231 036266 068838 101405 124077 131756
10 000038 000810 005292 018133 041303 070983 099262 118580

11 000007 000221 001925 008242 022529 045171 072190 097020
12 000001 000055 000642 003434 011262 026350 048127 072765
13 000013 000197 001321 005199 014188 029616 050376
14 000003 000056 000472 002228 007094 016924 032384
15 000001 000015 000157 000891 003311 009026 019431

16 000004 000049 000334 001448 004513 010930
17 000001 000014 000118 000596 002124 005786
18 000004 000039 000232 000944 002893
19 000001 000012 000085 000397 001370
20 000004 000030 000159 000617

21 000001 000010 000061 000264
22 000003 000022 000108
23 000001 000008 000042
24 000003 000016
25 000001 000006
26 000002
27 000001
352 PIELIKUMS
7. tabula
Normçta normâlâ sadalîjuma blîvuma funkcija
2
1 -x2
px = e
2p
p(x) = p(x)
x 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
0,0 0,3989 3989 3989 3988 3986 3984 3982 3980 3977 3973
0,1 3970 3965 3961 3956 3951 3945 3939 3932 3925 3918
0,2 3910 3902 3894 3885 3876 3867 3857 3847 3836 3825
0,3 3814 3802 3790 3778 3765 3752 3739 3726 3712 3697
0,4 3683 3668 3653 3637 3621 3605 3589 3572 3555 3538
0,5 0,3521 3503 3485 3467 3448 3429 3410 3391 3372 3352
0,6 3332 3312 3292 3271 3251 3230 3209 3187 3166 3144
0,7 3123 3101 3079 3056 3034 3011 2989 2966 2943 2920
0,8 2897 2874 2850 2827 2803 2780 2756 2732 2709 2685
0,9 2661 2637 2613 2589 2565 2541 2516 2492 2468 2444
1,0 0,2420 2396 2371 2347 2323 2299 2275 2251 2227 2203
1,1 2179 2155 2131 2107 2083 2059 2036 2012 1989 1965
1,2 1942 1919 1895 1872 1849 1826 1804 1781 1758 1736
1,3 1714 1691 1669 1647 1626 1604 1582 1561 1539 1518
1,4 1497 1476 1456 1435 1415 1394 1374 1354 1334 1315
1,5 0,1295 1276 1257 1238 1219 1200 1182 1163 1145 1127
1,6 1109 1092 1074 1057 1040 1023 1006 0989 0973 0957
1,7 0940 0925 0909 0893 0878 0863 0848 0833 0818 0804
1,8 0790 0775 0761 0748 1734 0721 0707 0694 0681 0669
1,9 0656 0644 0632 0620 0608 0596 0584 0573 0562 0551
2,0 0,0540 0529 0519 0508 0498 0488 0478 0468 0459 0449
2,1 0440 0431 0422 0413 0404 0396 0387 0379 0371 0363
2,2 0355 0347 0339 0332 0325 0317 0310 0303 0297 0290
2,3 0283 0277 0270 0264 0258 0252 0246 0241 0235 0229
2,4 0224 0219 0213 0208 0203 0198 0194 0189 0184 0180
2,5 0,0175 0171 0167 0163 0158 0154 0151 0147 0143 0139
2,6 0136 0132 0129 0126 0122 0119 0116 0113 0110 0107
2,7 0104 0101 0099 0096 0093 0091 0088 0086 0084 0081
2,8 0079 0077 0075 0073 0071 0069 0067 0065 0063 0061
2,9 0060 0058 0056 0055 0053 0051 0050 0048 0047 0056
3,0 0,0044 0043 0042 0040 0039 0038 0037 0036 0035 0034
3,1 0033 0032 0031 0030 0029 0028 0027 0026 0025 0025
3,2 0024 0023 0022 0022 0021 0020 0020 0019 0018 0018
3,3 0017 0017 0016 0016 0015 0015 0014 0014 0013 0013
3,4 0012 0012 0012 0011 0011 0010 0010 0010 0009 0009
3,5 0,0009 0008 0008 0008 0008 0007 0007 0007 0007 0006
3,6 0006 0006 0006 0005 0005 0005 0005 0005 0005 0004
3,7 0004 0004 0004 0004 0004 0004 0003 0003 0003 0003
3,8 0003 0003 0003 0003 0003 0002 0002 0002 0002 0002
3,9 0002 0002 0002 0002 0002 0002 0002 0002 0001 0001
Normçta normâlâ sadalîjuma funkcija 353
8. tabula
Normçta normâlâ sadalîjuma funkcija F(x)
x t2
1 -
F x = ò 2 dt
2p -¥
e x
x 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
3,9 0,00005 00005 00004 00004 00004 00004 00004 00004 00003 00003
3,8 00007 00007 00007 00006 00006 00006 00006 00005 00005 00005
3,7 00011 00010 00010 00010 00009 00009 00008 00008 00008 00008
3,6 00016 00015 00015 00014 00014 00013 00013 00012 00012 00011
3,5 00023 00022 00022 00021 00020 00019 00019 00018 00017 00017
3,4 0,00034 00032 00031 00030 00029 00028 00027 00026 00025 00024
3,3 00048 00047 00045 00043 00042 00040 00039 00038 00036 00035
3,2 00069 00066 00064 00062 00060 00058 00056 00054 00052 00050
3,1 00097 00094 00090 00087 00084 00082 00079 00076 00074 00071
3,0 00135 00131 00126 00122 00118 00114 00111 00107 00103 00100
2,9 0,0019 0018 0018 0017 0016 0016 0015 0015 0014 0014
2,8 0026 0025 0024 0023 0023 0022 0021 0021 0020 0019
2,7 0035 0034 0033 0032 0031 0030 0029 0028 0027 0026
2,6 0047 0045 0044 0043 0041 0040 0039 0038 0037 0036
2,5 0062 0060 0059 0057 0055 0054 0052 0051 0049 0048
2,4 0,0082 0080 0078 0075 0073 0071 0069 0068 0066 0064
2,3 0107 0104 0102 0099 0096 0094 0091 0089 0087 0084
2,2 0139 0136 0132 0129 0125 0122 0119 0116 0113 0110
2,1 0179 0174 0170 0166 0162 0158 0154 0150 0146 0143
2,0 0228 0222 0217 0212 0207 0202 0197 0192 0188 0183
1,9 0,0287 0281 0274 0268 0262 0256 0250 0244 0239 0233
1,8 0359 0351 0344 0336 0329 0322 0314 0307 0301 0294
1,7 0446 0436 0427 0418 0409 0401 0392 0384 0375 0367
1,6 0548 0537 0526 0516 0505 0495 0485 0475 0465 0455
1,5 0668 0655 0643 0630 0618 0606 0594 0582 0571 0559
1,4 0,0808 0793 0768 0764 0749 0735 0721 0708 0694 0681
1,3 0968 0951 0934 0918 0901 0885 0869 0853 0838 0823
1,2 1151 1131 1112 1093 1075 1056 1038 1020 1003 0985
1,1 1357 1335 1314 1292 1271 1251 1230 1210 1190 1170
1,0 1587 1562 1539 1515 1492 1469 1446 1423 1401 1379
0,9 0,1841 1814 1788 1762 1736 1711 1685 1660 1635 1611
0,8 2119 2090 2061 2033 2005 1977 1949 1922 1894 1867
0,7 2420 2388 2358 2327 2296 2266 2236 2006 2177 2148
0,6 2743 2709 2676 2643 2611 2578 2546 2514 2482 2451
0,5 3085 3050 3015 2981 2946 2912 2877 2843 2810 2776
0,4 0,3446 3409 3372 3336 3300 3264 3228 3192 3156 3121
0,3 3821 3783 3745 3707 3669 3632 3594 3557 3520 3483
0,2 4207 4168 4129 4090 4052 4013 3974 3936 3897 3859
0,1 4602 4562 4522 4483 4443 4404 4364 4325 4286 4247
0,0 5000 4960 4920 4880 4840 4801 4761 4721 4681 4641
354 PIELIKUMS
x 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
0,0 0,5000 5040 5080 5120 5160 5199 5239 5279 5319 5359
0,1 5398 5438 5478 5517 5557 5596 5636 5675 5714 5753
0,2 5793 5832 5871 5910 5948 5987 6026 6064 6103 6141
0,3 6179 6217 6255 6293 6331 6368 6406 6443 6480 6517
0,4 6554 6591 6628 6664 6700 6736 6772 6808 6844 6879
0,5 0,6915 6950 6985 7019 7054 7088 7123 7157 7190 7224
0,6 7257 7291 7324 7357 7389 7422 7454 7486 7518 7549
0,7 7580 7612 7642 7673 7704 7734 7764 7794 7823 7852
0,8 7881 7910 7939 7967 7995 8023 8051 8078 8106 8133
0,9 8159 8186 8212 8238 8264 8289 8315 8340 8365 8389
1,0 0,8413 8438 8461 8485 8508 8531 8554 8577 8599 8621
1,1 8643 8665 8686 8708 8729 8749 8770 8790 8810 8830
1,2 8849 8869 8888 8907 8925 8944 8962 8980 8997 9015
1,3 9032 9089 9066 9082 9099 9115 9131 9147 9162 9177
1,4 9192 9207 9222 9236 9251 9265 9279 9292 9306 9319
1,5 0,9332 9345 9357 9370 9382 9394 9406 9418 9429 9441
1,6 9452 9463 9474 9484 9495 9505 9515 9525 9535 9545
1,7 9554 9564 9573 9582 9591 9599 9608 9616 9625 9633
1,8 9641 9649 9656 9664 9671 9678 9686 9693 9699 9706
1,9 9713 9719 9726 9732 9738 9744 9750 9756 9761 9767
2,0 0,9772 9778 9783 9788 9793 9798 9803 9808 9812 9817
2,1 9821 9826 9830 9834 9838 9842 9846 9850 9854 9857
2,2 9861 9864 9868 9871 9875 9878 9881 9884 9887 9890
2,3 9893 9896 9898 9901 9904 9906 9909 9911 9913 9916
2,4 9918 9920 9922 9925 9927 9929 9931 9932 9934 9936
2,5 0,9938 9940 9941 9943 9945 9946 9948 9949 9951 9952
2,6 9953 9955 9956 9957 9959 9960 9961 9962 9963 9964
2,7 9965 9966 9967 9968 9969 9970 9971 9972 9973 9974
2,8 9974 9975 9976 9977 9977 9978 9979 9979 9980 9981
2,9 9981 9982 9982 9983 9984 9984 9985 9985 9986 9986
3,0 0,99865 99869 99874 99878 99882 99886 99889 99893 99897 99900
3,1 99903 99906 99910 99913 99916 99918 99921 99924 99926 99929
3,2 99931 99934 99936 99938 99940 99942 99944 99946 99948 99950
3,3 99952 99953 99955 99957 99958 99960 99961 99962 99964 99965
3,4 99966 99968 99969 99970 99971 99972 99973 99974 99975 99976
3,5 0,99977 99978 99978 99979 99980 99981 99981 99982 99983 99983
3,6 99984 99985 99985 99986 99986 99987 99987 99988 99988 99989
3,7 99989 99990 99990 99990 99991 99991 99992 99992 99992 99992
3,8 99993 99993 99993 99994 99994 99994 99994 99995 99995 99995
3,9 99995 99995 99996 99996 99996 99996 99996 99996 99997 99997
Laplasa funkcija 355
9. tabula
Laplasa funkcija
Φ(x)
x t2
1 -
Fx =
2p
ò e 2 dt
x
0
x 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
0,0 0,00000 00399 00798 01197 01595 01994 02392 02790 03188 03586
0,1 03983 04380 04776 05172 05567 05962 06356 06749 07142 07535
0,2 07926 08317 08706 09095 09483 09871 10257 10642 11026 11409
0,3 11791 12172 12552 12930 13307 13683 14058 14431 14803 15173
0,4 15542 15910 16276 16640 17003 17364 17724 18082 18439 18793
0,5 0,19146 19497 19847 20194 20540 20884 21226 21566 21904 22240
0,6 22575 22907 23237 23565 23891 24215 24537 24857 25175 25490
0,7 25804 26115 26424 26730 27035 27337 27637 27935 28230 28524
0,8 28814 29103 29389 29673 29955 30234 30511 30785 31057 31327
0,9 31594 31859 32121 32381 32639 32894 33147 33398 33646 33891
1,0 ,34134 34375 34614 34850 35083 35314 35543 35769 35993 36214
1,1 36433 36650 36864 37076 37286 37493 37698 37900 38100 38298
1,2 38493 38686 38877 39065 39251 39435 39617 39796 39973 40147
1,3 40320 40490 40658 40824 40988 41149 41309 41466 41621 41774
1,4 41924 42073 42220 42364 42507 42647 42786 42922 43056 43189
1,5 0,43319 43448 43574 43699 43822 43943 44062 44179 44295 44408
1,6 44520 44630 44738 44845 44950 45053 45154 45254 45352 45449
1,7 45543 45637 45728 45818 45907 45994 46080 46164 46246 46327
1,8 46407 46485 46562 46638 46712 46784 46856 46926 46995 47062
1,9 47128 47193 47257 47320 47381 47441 47500 47558 47615 47670
2,0 0,47725 47778 47831 47882 47932 47982 48030 48077 48124 48169
2,1 48214 48257 48300 48341 48382 48422 48461 48500 48537 48574
2,2 48610 48645 48679 48713 48745 48778 48809 48840 48870 48899
2,3 48928 48956 48983 49010 49036 49061 49086 49111 49134 49158
2,4 49180 49202 49224 49245 49266 49286 49305 49324 49343 49361
2,5 0,49379 49396 49413 49430 49446 49461 49477 49492 49506 49520
2,6 49534 49547 49560 49573 49585 49598 49609 49621 49632 49643
2,7 49653 49664 49674 49683 49693 49702 49711 49720 49728 49736
2,8 49744 49752 49760 49767 49774 49781 49788 49795 49801 49807
2,9 49813 49819 49825 49831 49836 49841 49846 49851 49856 49861
3,0 0,49865 49869 49874 49878 49882 49886 49889 49893 49897 49900
3,1 49903 49906 49910 49913 49916 49918 49921 49924 49926 49929
3,2 49931 49934 49936 49938 49940 49942 49944 49946 49948 49950
3,3 49952 49953 49955 49957 49958 49960 49961 49962 49964 49965
3,4 49966 49968 49969 49970 49971 49972 49973 49974 49975 49976
3,5 0,49977 49978 49978 49979 49980 49981 49981 49982 49983 49983
3,6 49984 49985 49985 49986 49986 49987 49987 49988 49988 49989
3,7 49989 49990 49990 49990 49991 49991 49992 49992 49992 49992
3,8 49993 49993 49993 49994 49994 49994 49994 49995 49995 49995
3,9 49995 49995 49996 49996 49996 49996 49996 49996 49997 49997
356
Uzziòu literatûra, rokasgrâmatas, tabulas
11. Mencis J., Sika A. Matemâtikas rokasgrâmata skolçniem. Rîga: Apgâds Zvaigzne
ABC, 1996. 406 lpp.
12. Graudone H., Grinfelds U., Malzubre G., Mencis J., Ðteiners K. Rokasgrâmata
elementârajâ matemâtikâ. Rîga: Zvaigzne, 1982. 512 lpp.
13. Buiíis M., Siliòa B. Matemâtika. Definîcijas. Formulas. Aprçíinu algoritmi. Rîga:
Apgâds Zvaigzne ABC, 1997. 288 lpp.
14. Âûãîäñêèé Ì. ß. Ñïðàâî÷íèê ïî ýëåìåíòàðíîé ìàòåìàòèêå. Ìîñêâà: Íàóêà,
1978. 424 c.
15. Âûãîäñêèé Ì. ß. Ñïðàâî÷íèê ïî âûñøåé ìàòåìàòèêå. Ìîñêâà: Íàóêà, 1977. 870 c.
16. Vigodskis M. Augstâkâs matemâtikas rokasgrâmata. Rîga: Liesma, 1968. 948 lpp.
17. Bartsch H.-J. Mathematische Formeln. VEB Fachbuchverlag Leipzig, 1973. 512 C.
18. Áðîíøòåéí È. Í., Ñåìåíäÿåâ Ê. À. Ñïðàâî÷íèê ïî ìàòåìàòèêå äëÿ èíæåíåðîâ è
ó÷àùèõñÿ ÂÒÓÇîâ. Ìîñêâà: Íàóêà, 1998. 720 c.
19. Ìàòåìàòè÷åñêèé ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü. Ãëàâíûé ðåäàêòîð Ïðîõîðîâ Þ. Â.
Ìîñêâà: Ñîâåòñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ, 1988. 848 c.
10. Êîðí Ã. À., Êîðí Ò. Ì. Ñïðàâî÷íèê ïî ìàòåìàòèêå äëÿ ó÷åíûõ è èíæåíåðîâ.
Ìîñêâà: Íàóêà, 1977. 720 c.
11. Jan J. Tuma, Ronald A. Walsh. Engineering Mathematics Handbook. McGraw-Hill
Professional, 1997. 566 p.
12. Ìàòåìàòè÷åcêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ. Ìîñêâà: Ñîâåòñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ, òîì 15,
19771985.
13. Ãðàäøòåéí È. Ñ., Ðûæèê È. Ì. Òàáëèöû èíòåãðàëîâ, ñóìì, ðÿäîâ è
ïðîèçâåäåíèé. Ìîñêâà: Íàóêà, 1971. 1108 c.
14. Äâàéò Ã. Á. Òàáëèöû èíòåãðàëîâ è äðóãèå ìàòåìàòè÷åñêèå ôîðìóëû. Ìîñêâà:
Íàóêà, 1978.
15. Êàìêå Ý. Ñïðàâî÷íèê ïî îáûêíîâåííûì äèôôåðåíöèàëüíûì óðàâíåíèÿì.
Ìîñêâà: Íàóêà, 1976.
16. ßíêå Ý., Ýìäå Ô., Ë¸ø Ô. Ñïåöèàëüíûå ôóíêöèè, ôîðìóëû, ãðàôèêè, òàáëèöû.
Ìîñêâà: Íàóêà, 1977.
17. Áåéòìåí Ã., Ýðäåéí À. Âûñøèå òðàíñöåíäåíòíûå ôóíêöèè â òð¸õ òîìàõ. ÑÌÁ.
Ìîñêâà: Íàóêà, 1969, 1973, 1974.
18. Áîëüøåâ Ë. Í., Ñìèðíîâ Í. Â. Òàáëèöû ìàòåìàòè÷åñêîé ñòàòèñòèêè. Ìîñêâà:
Íàóêà, 1965.
357
Alfabçtiskais râdîtâjs
absolûtâ konverìence 209, 295 attçls 321, 322

vçrtîba 12 atvasinâjuma eksistence 157
adjunkts 36 fizikâlâ nozîme156
aksiomâtiskâ varbûtîba 334 ìeometriskâ nozîme 156
algebras pamatteorçma 19 integrâlis 171
algebriska nevienâdîba 26 atvasinâjums dotâ virzienâ 251
algebriskais papildinâjums 36 atvasinâðanas formulas 160
algebriskâs funkcijas 308 likumi 158
algebriskas izteiksmes 18 augoða funkcija100
alternçjoða rinda 145 augstâku kârtu atvasinâjumi 157
analîtiska funkcija 311 atvasinâðanas kârtulas 159
analîtiskas funkcijas integrâlis 314 diferenciâlvienâdojumi 264
nulle 317 diferenciâïi 162
Anjçzi lînija 84 augstums 45
apakðkopa 7
apgabala laukums 230 bâze 15
sakarîbas kârta 306 Beiesa formula 335
apgabals kompleksâ plaknç 305, 306 Bernulli diferenciâlvienâdojums 262
apotçma 51, 56, 57 formula 336
apslçptâ veidâ dota funkcija 99 lemniskata 86
area kosinuss 136 shçma 336
kotangenss 137 Beseïa funkcijas 346
sinuss 135 beta funkcija 214
tangenss136 bezgalîga kopa 7
argumenta galvenâ vçrtîba 301 bezgalîgi liela funkcija 149
pieaugums 152 maza funkcija 149
arguments 99 mazu funkciju îpaðîbas 150
Arhimçda spirâle 86 tâlâ punkta apkârtne 305
aritmçtiskâ progresija 141 tâlais punkts 299
sakne 154 Bezû teorçma 20
aritmçtiskais vidçjais 343 bikvadrâtvienâdojums 24
arkkosinusa funkcija 130 binomiâlâ formula 336
arkkosinuss121 binomiâlais koeficients 22
arkkotangensa funkcija 131 varbûtîbu sadalîjums 339 , 344
arkkotangenss 121 binormâle 285
arksinusa funkcija 130 binormâles virziena vienîbas vektors 285
arksinuss 120 bisektrise 44
arktangensa funkcija 131 Borçla teorçma 324, 327
arktangenss 121 brîvs vektors 63
asimptotas 282 bûtisks singulârs punkts 317
asimptotiskais punkts 281
astroîda 86 ceïð taisnvirziena kustîbâ 205
atgriezes punkts 281 centra leòíis 52
atklâtâ veidâ dota funkcija 99 centrâlâ robeþteorçma 341
atòemðana 10 centrâlais moments 338
attâlums no punkta lîdz plaknei 90 cikloîda 87
no punkta lîdz taisnei 76 ciklometriskâs funkcijas 130, 310
starp divâm paralçlâm taisnçm 88 cilindriskâ koordinâtu sistçma 72, 233
starp diviem punktiem 73 cilindriska virsma 58, 95
358 ALFABÇTISKAIS RÂDÎTÂJS
cilindrs 58 normâlforma 269

vispârîgais veids 269
Èebiðeva nevienâdîba 341 diferenciâïa formas invariance 162
teorçma 341 ìeometriskâ nozîme 161
èetrkârtsakarîgs apgabals 306 îpaðîbas 161
èetrstûri 48 lietojumi 162
dilstoða funkcija 100
DalambçraEilera nosacîjumi 310 Dioklçsa cisoîda 85
Dalambçra kritçrijs 144 Diraka funkcija 330
dalîðana 10 direktrises 79, 80, 82
daïa 13 Dirihlç integrâlis 216
daïas pamatîpaðîbas 13 diskrçts gadîjuma lielums 337
daïveida racionâla algebriska izteiksme 18 diskriminants 23
nevienâdîba 28 dispersija 338, 339, 340, 344
daïveida racionâls vienâdojums 25 divdobumu hiperboloîds 93
darbîbas ar daïâm 13 diverìence 253
ar kompleksiem skaitïiem 302, 303, 304 cilindriskâs koordinâtâs 254
ar kopâm 7 sfçriskâs koordinâtâs 254
ar matricâm 39 diverìences îpaðîbas 253
ar notikumiem 333, 334 diverìenta rinda 143
ar polinomiem 19 virkne 140
ar saknçm 16 divkârðâ integrâïa aprçíinâðana 227, 228, 229
ar vektoriem koordinâtu formâ 67 lietojumi 230
reâlo skaitïu kopâ 10 divkârðais integrâlis 226
darbîbu pamatîpaðîbas 10 vektoriâlais reizinâjums 69
darbs 205 divkârtsakarîgs apgabals 306
daudzskaldnis 54 divu argumentu funkcija 218
daudzstûris 50 funkcijas definîcijas apgabals 218
daþâdas izlases 332 funkcijas robeþa 219
decimâllogaritms 17 divu plakòu savstarpçjais novietojums 91
definîcijas apgabals 18, 30, 99 taiðòu savstarpçjais novietojums 77, 88
Dekarta lapa 84 dodekaedrs 58
Dekarta slîpleòía (afînâ) koordinâtu sistçma droðs notikums 333
plaknç 70 dubultpunkts 281
koordinâtu sistçma telpâ 71
Dekarta taisnleòía koordinâtu sistçma 64 EileraVenna diagramma 8
plaknç 70 Eilera formula 291, 302, 304
telpâ 71 integrâïi 214, 215, 216
determinanta îpaðîbas 35 substitûcija nenoteiktam integrâlim 178
izvirzîjums 36 eksaktais diferenciâlvienâdojums 263
determinanti 35, 36, 37 ekscentricitâte 79, 80, 82
diagonâlmatrica 39 eksistences kvantors 147
Diamela formula 324, 327 eksperiments 333
diametrs 226,231 eksponenciâlais varbûtîbu sadalîjums 340, 344
diferencçjamîba 157 eksponentfunkcija 106, 308
diferencçðana 156 eksponentfunkciju integrâïi 191
diferenciâlais binoms; tâ integrçðana 178 eksponentnevienâdîbas 108
diferenciâlìeometrija 274 eksponentvienâdojumi 106, 107
diferenciâlvienâdojumi 260 ekstrçma eksistences nepiecieðamie nosacîjumi
diferenciâlvienâdojums pilnos diferenciâïos 166
263 pietiekamie nosacîjumi 166
diferenciâlvienâdojumu sistçmas 269 ekstrçmu punkti 166, 224
Alfabçtiskais râdîtâjs 359
ekvivalentas kopas 8 Furjç integrâlis 296, 298

nevienâdîbas 26 rinda 296, 297
ekvivalenti vienâdojumi 23 rindas kompleksâ forma 298
elementârâs funkcijas 102 konverìence 298
elementârâs pamatfunkcijas 102 transformâcija 298, 329
elementârdaïas 175
elementârdaïu integrçðana 176 gadîjuma lielumi 337
elementâri neintegrçjamas funkcijas 182 notikumi 333
elementâro funkciju pakâpju rindas 296 gala punkts 281
elipse 78 galîga kopa 7
elipses garums 79 galvenâ normâle 285
kanoniskais vienâdojums 78 vçrtîba 209, 211
laukums 79 galvenâs normâles pozitîvais virziens 285
parametriskie vienâdojumi 79 virziena vienîbas vektors 285
elipses, hiperbolas, parabolas polârais galvenie liekumu râdiusi 292
vienâdojums 83 trigonometrisko vienâdojumu veidi 123,
elipsoîds 92 124, 125
eliptiskais paraboloîds 94, 95 galveno normâlðíçlumu plakòu virziens 292
eliptiskie integrâïi 179 gamma funkcija 215, 331, 345
eliptisks cilindrs 95 Gausa liekums 292
empîriskâ dispersija 343 metode 34
kovariâcija 343 sadalîjums 340
matemâtiskâ cerîba 343 gradients 251
sadalîjuma funkcija 342 cilindriskâs koordinâtâs 252
empîriskais korelâcijas moments 343 sfçriskâs koordinâtâs 252
empîriskie sâkuma momenti 343 grafika normâles vienâdojums 157
evolûta 283 pieskares vienâdojums 157
evolventa 283 grafiskâ atvasinâðana 159
integrçðana 200
faktoriâla vispârinâjums 215 Grîna formula 242
faktoriâls 331 Guldena teorçma 207, 208
Fermâ teorçma 163 ìeometriskâ progresija 142
fokâlais parametrs 79, 80
fokâlie râdiusi 79, 80, 82 Hamiltona operators nabla 257
Frenç triedrs 286 harmoniskas funkcijas 312
Freneïa integrâlis 216 harmonisks vektoru lauks 259
funkcija 99 Hçrona formula 43
funkcijas atraðana pçc tâs pilnâ diferenciâïa Hevisaida vienîbas funkcija 321
243, 244 hî kvadrâtâ sadalîjums 340
atvasinâjums 156 hidrostatiskâ spiediena spçks 205
diferenciâlis 161 hiperbola 80
grafiks 99 hiperbolas asimptotu vienâdojumi 81
lielâkâ un mazâkâ vçrtîba 168 kanoniskais vienâdojums 80
monotonitâtes pçtîðana 165 parametriskie vienâdojumi 81
nulles 307 hiperboliskâ spirâle 86
pçtîðanas vispârîgâ shçma 169 hiperboliska substitûcija 178
pieaugums 152 hiperboliskais kosinuss 133
vçrtîba 99 kotangenss 134
funkcijas robeþas definîcija (pçc Heines) 147 paraboloîds 94
definîcija (pçc Koðî) 148 sinuss 133
funkciju rindas 293 tangenss 133
vienmçrîgâ konverìence 293, 294 hiperboliskâs funkcijas 133, 309
hiperbolisko funkciju formulas 134, 135 inverso hiperbolisko funkciju integrâïi 195
integrâïi 192 trigonometrisko funkciju integrâïi 195
inversâs funkcijas 135 iracionâla nevienâdîba 31,32
hiperbolisks cilindrs 95 algebriska izteiksme 30
hipotenûza 46 iracionâlie skaitïi 9
hipotçze 335 iracionâlo funkciju integrâïi 185
histogramma 342 iracionâls vienâdojums 30
homogçna sistçma 33 iracionâlu funkciju integrçðana 177
homogçns pirmâs kârtas îsta daïa 13
diferenciâlvienâdojums 261 izlase 331, 332, 341
vektoru lauks 253 izlases apjoms 331, 341
horda 51 izliekta lînija 166
horizontâlâ asimptota 169, 282 izliekts èetrstûris 49
Hornera shçma 20 iznâkumu kopa 333
izoklîna 261
identitâte 22 izolçto singulâro punktu klasifikâcija 317
iekðçjais punkts 305 izolçts punkts 281
ieliekta lînija 167 singulârs punkts 312
ierobeþota funkcija 101 izvçrses teorçma 325
virkne 140
ierobeþots apgabals 306 Jakobi determinants 233
ievietoðanas metode 33 jakobiâns 233
ievilkts leòíis 52 jauktâ reizinâjuma îpaðîbas 69
ikosaedrs 58 jauktais parciâlais atvasinâjums 221
imaginârâ daïa 299 reizinâjums koordinâtu formâ 69
vienîba 299
inerces momenti 206, 207, 230, 235 kâpinâðana 10
integrâlais konverìences kritçrijs 144 kâpinâtâja jçdziena paplaðinâjums 16
integrâlis no funkcijas diferenciâïa 171 kâpinâtâjs 15, 16
pa slçgtu virsmu 249 kardinâlskaitlis 8
pçc virsmas laukuma 244 kardioîda 85
integrâllînijas 260 KarsonaHevisaida transformâcija 322
integrâlrçíini 170 katete 46
integrâlsumma 196, 226, 231, 244 klasiskâ varbûtîba 334
pçc koordinâtâm 238 kolineâri vektori 63
pçc loka garuma 236 kolinearitâtes nosacîjums 65
integrâltransformâcija 321 kolonnas matrica 38
integrâïa atvasinâðana pçc mainîgas augðçjâs kombinâcijas 332
robeþas 198 kombinatorika 331
integrâïi ar bezgalîgâm integrçðanas robeþâm kombinatorikas pamatlikumi 331
208 komplanâri vektori 64
pçc virsmas projekcijas koordinâtu plaknç kompleksâ mainîgâ funkcija 307, 308,309,310
247, 248 funkcijas integrâlis 312, 314
, kas atkarîgi no parametra 212 funkciju rindas 315
integrçjama funkcija 196 kompleksâ plakne 299
integrçjoðais reizinâtâjs 264 skaitïa algebriskâ forma 299
integrçðana 171 arguments 301
integrçðanas pamatmetodes 172 eksponentforma 302
intervâlu metode 28 modulis 300
inversâ funkcija 102 trigonometriskâ forma 301
Laplasa transformâcija 324 kompleksi saistîtais skaitlis 300
matrica 41 kompleksie skaitïi 299
komplekso skaitïu kopa 9, 299 kustîgais triedrs 286

rindas 315 kvadrâtiska funkcija 105
virkne 315 matrica 38
komutatîvas matricas 40 kvadrâtnevienâdîba 26
konforma attçloðana 312 kvadrâts 48
koniska virsma 59 kvadrâttrinoms 18
konstanðu variâciju metode 268, 273 kvadrâtu starpîba 22
kontinuuma apjoms 8 kvadrâtvienâdojums 23
kontûrintegrâlis 240, 313, 314
kontûrintegrâïa aprçíinâðana ar divkârðo íçdes lînija 87
integrâli 242 íermeòa masa 235
vienâdîba ar nulli 242 tilpums 204, 230
konuss 94 íîlis 58
konverìences apgabals 293, 295, 316
kritçriji 144 Lagranþa funkcija 225
pazîmes 209, 211 galîgo pieaugumu formula 163
râdiuss 316 koeficients 225
konverìenta rinda 143 koeficientu metode 225
virkne 140 teorçma 163
koordinâtu asu pagrieziens 73 Laplasa funkcija 336, 355
lîniju pieskaru virziena vektori 288 integrâlis 216, 321
sistçmas transformâcijas plaknç 73 operators 259
kopa 7 transformâcija 321
kopas apjoms 8 transformâcijas îpaðîbas 322, 323, 324
elementi 7 lietojumi 326
kopu apvienojums 8 pamatformulas 330
dekarta reizinâjums 8 sakars ar Furjç transformâciju 329
starpîba 8 vienâdojums 259, 312
ðíçlums 8 laukuma diferenciâls 226
korelâcijas koeficients 339 leòíis starp divâm lînijâm 278
moments 339 divâm virsmas lînijâm 291
kosinusa funkcija 113 hordâm 52
kosinuss 113 hordu un pieskari 52
kosinusu teorçma 44 koordinâtu lînijâm 291
KoðîBuòakovska nevienâdîba 12 pieskarçm 53
Koðî integrâlâ formula 314 pieskari un sekanti 53
kritçrijs 144 sekantçm 53
problçma 326, 328 vektoriem 68
KoðîRîmaòa nosacîjumi 310 leòíis uz sfçras 96
Koðî teorçma ( par nepârtrauktâm funkcijâm) leòíu konservatîvisms 312
155 Leþandra formula 215
teorçma 163, 314 lîdzîgas saknes 16
uzdevums 260, 265 liekâs saknes 31
kotangensa funkcija 115 liekuma centrs 279, 285
kotangenss 115 râdiuss 278, 285
kovariâcija 339 riòíis 279, 285
Krâmera formulas 34, 37 liekums 285
kritiskie punkti 166 lielâ skaita likums 341
KronekeraKapelli teorçma 42 lîklîniju koordinâtu lînijas 288
kubs 55, 58 trapece 197
kubu starpîba 22 trapeces laukums 201
summa 22 lîknes vienâdojums uz virsmas 288
lîkòu saimes apliecçja 283 centrs 44, 206, 207

lîmeòlînija 251 matemâtiskâ cerîba 336, 338, 339, 340, 344
lîmeòvirsma 251 statistika 341
lineâra funkcija 105 matricas 38
homogçna diferenciâlvienâdojumu sistçma elementârie pârveidojumi 41
270, 271 rangs 41
nehomogçna diferenciâlvienâdojumu reizinâðana ar skaitli 39
sistçma 270, 271 transponçðana 40
nevienâdîba 26 matricu atòemðana 39
lineârs binoms 18 reizinâðana 39, 40
lineârs pirmâs kârtas diferenciâlvienâdojums saskaitîðana 39
262 mediâna 44, 342
vienâdojums 23 mediânu krustpunkts 44
lineâru vienâdojumu sistçma 33, 42 mçìinâjums 333
lînija kompleksâ plaknç 304 meridiâni 288
lînijas liekums 278 mezgla punkts 281
loka diferenciâlis 286 minors 36
loka garums 275 modulis 12
loka garums uz virsmas 290 moduïa îpaðîbas 12
pieslejplakne 284 monoms 18
pozitîvais virziens 274, 284 monotona funkcija 101
saskares punkts 277 monotonas virknes 139
lînijintegrâïa neatkarîba no integrçðanas lînijas Muavra Laplasa teorçma 336
formas 242 Muavra formula 302
pilnâ forma 239 muca 62
lode 60
lodes segments 61 n-argumentu funkcija 218
sektors 61 naturâllogaritms 17
slânis 61 naturâlo skaitïu kopa 9
logaritma galvenâ vçrtîba 309 neatkarîgi notikumi 335
logaritmiskâ funkcija 109, 308 neatkarîgo mçìinâjumu shçma 335
spirâle 86 neaugoða funkcija 101
logaritmiskâs nevienâdîbas 111 nedilstoða funkcija 101
logaritmiskie vienâdojumi 109, 110 neekvivalents pârveidojums 31
logaritmisko funkciju integrâïi 194 nehomogçna sistçma 33
logaritms 17 neierobeþotu funkciju integrâïi 210
loka diferenciâlis 274 neiespçjams notikums 333
garums 274 Neila parabola 84
lokâlâ maksimuma punkts 166, 224 neîsta daïa 13
minimuma punkts 166, 224 neîstâ integrâïa diverìence 209, 211
lokâlais maksimums 224 konverìence 209, 211
minimums 224 neîstie integrâïi 208, 216
loks uz sfçras 96 nenoteiktâ integrâïa atvasinâjums 171
Lopitâla kârtula 164 diferenciâlis 171
Lorâna rinda 316, 317, 318, 319 galvenâs îpaðîbas 171
lûzuma punkts 281 nenoteiktais integrâlis 170
nenoteiktîbas 151
maiòzîmju rinda 145 nenoteikto integrâïu pamatîpaðîbas 170
Maklorena formula 164 tabula 182
rinda 295 koeficientu metode 175, 268
masa 205, 206, 230 nepâra funkcija 100
masas centra koordinâtas 230, 235 funkcijas Furjç rinda 298
nepârtraukta funkcija intervâlâ 153 oktaedrs 58

punktâ 153 operatora nabla îpaðîbas 257
nepârtraukts gadîjuma lielums 337 operatoru metodes lietojumi 326
nepilnie eliptiskie integrâïi 179 rçíini 321
nesaderîga sistçma 33 vienâdojums 326, 328
nesakârtota izlase 331 oriìinâla atraðana pçc dotâ attçla 324
nesavienojami notikumi 334 oriìinâls 321, 322
nesingulâra matrica 41 ortocentrs 45
nestingra nevienâdîba 10 ortogonâla matrica 40
nevienâdîbas 10 ortogonâlu funkciju virkne 296
integrçðana 198 ortonormçtu funkciju sistçma 296
nevienâdîbu îpaðîbas 11 orts 64
no parametra atkarîgi neîstie integrâïi 213 oskulçjoðâ plakne 284
nogrieþòa dalîðana dotajâ attiecîbâ 74 Ostrogradska Gausa formula 250, 255
viduspunkta koordinâtas 74 Ostrogradska metode 177
normâlâ sadalîjuma parametru ticamîbas otrâ ievçrojamâ robeþa 152
intervâli 344 izvçrses teorçma 325
normâlais sadalîjums 340, 344 kvadrâtiskâ forma 291
normâle 274, 275, 288, 289 veida eliptiskie integrâïi 349
normâles nogrieznis 277 lînijintegrâlis 238, 239
pozitîvais virziens 275 lînijintegrâïu aprçíinâðana 241
vienâdojums 79, 81, 82, 276, 290 neîstie integrâïi 210
virziena vienîbas vektors 275, 289 pârtraukuma punkts 154
normâlplakne 284 virsmas integrâlsumma 247
normçta normâlâ sadalîjuma blîvuma funkcija virsmas integrâïi 247, 248
352 virsmas integrâïu aprçíinâðana 249, 250
funkcija 353 otrâs kârtas diferenciâlvienâdojumi, kuriem
nosacîtâ varbûtîba 335 var pazeminât kârtu 265
nosacîtais ekstrçms 225 diferenciâlvienâdojums 264
noðíelta piramîda 57 Eilera diferenciâlvienâdojums 266
noðíelts riòía cilindrs 59 lineârs homogçns diferenciâlvienâdojums
konuss 60 ar konstantiem koeficientiem 266
noteiktâ integrâïa definîcija 196 lînijas plaknç 77
aprçíinâðana 199 parciâlie atvasinâjumi 220
îpaðîbas 196, 197 virsmas 92
lietojumi 201
novçrtçðana 198 pakâpe ar naturâlu kâpinâtâju 15
noteiktais integrâlis 196 pakâpes funkcija 103, 104
novçrðams singulârs punkts 317, 318 îpaðîbas 17
n-tâs kârtas diferenciâlvienâdojums 265 pakâpju rindas 294
lineârs homogçns pamatintegrâïu tabula 172
diferenciâlvienâdojums ar konstantiem pamatteorçma par rezîdijiem 319, 320
koeficientiem 266 paplaðinâtâ kompleksâ plakne 300
lineârs nehomogçns matrica 42
diferenciâlvienâdojums ar konstantiem pâra funkcija 100
koeficientiem 267 funkcijas Furjç rinda 297
nulles matrica 38 vai nepâra funkcijas integrâlis pa simetrisku
nullvektors 63 intervâlu 199
parabola 82
ÒûtonaLeibnica formula 199 parabolas kanoniskais vienâdojums 82
Òûtona binoms 22 parametriskie vienâdojumi 82
parabolisks cilindrs 95
parabolu jeb Simpsona formula 200 virsmas integrâïa lietojumi 246

paralçlâ pârnese 73 pirmâs kârtas diferenciâlvienâdojuma
paralçles 288 atrisinâðanas pamatmetodes 261
paralelograms 49 diferenciâlvienâdojums 260
paralçlskaldnis 55 plakne telpâ 89
parametriskâ veidâ dota funkcija 100 plaknes figûras laukums 201
parciâlâ atvasinâðana 220 lînijas loka garums 202
parciâlâ integrçðana nenoteiktam integrâlim singulârie punkti 280
173 uzdoðanas veidi 274
noteiktam integrâlim 199 vienâdojums 277
parciâlais atvasinâjums 219, 222 virsotnes 280
parciâlie diferenciâïi 222 plaknes nepilnie vienâdojumi 89
pieaugumi 219 normâlvektors 89
parciâlsummas 143 normâlvienâdojums 90
pareizs apgabals 232 vienâdojums koordinâtu asu nogrieþòos 90
pârliekuma punkts 167, 280 vispârîgais vienâdojums 89
partikulârâ atrisinâjuma atraðana 268 planimetrija 43
partikulârais atrisinâjums 260, 272 plûsma 255
Paskâla lîkne 87 polârâ koordinâtu sistçma 70, 71
trijstûris 22 poligons 342
paðpieskarðanâs punkts 281 polinoma pakâpe 18
pavadoðais triedrs 286 polinoma sakne 19
periodiska funkcija 100 polinoms 18, 20
periodiskas funkcijas Furjç rinda 297 pols 299, 317, 318
integrâlis 199 potenciâls vektoru lauks 258
permutâcijas 332 pozitîvâ orientâcija (uz kontûra) 240
pieskare 51, 274, 275 pozitîvais virziens pa kontûru 313
pieskares nogrieznis 277 pretçjais notikums 333
pozitîvais virziens 275, 28 pretçji vektori 64
vienâdojums 79, 81, 82, 276 vçrsti vektori 64
virziena leòíis 276 pretçjo notikumu varbûtîba 334
virziena vienîbas vektors 275, 286 primitîvâ funkcija 170
pieskarplakne 288, 289 primitîvo funkciju kopa 170
pieskarplaknes vienâdojums 289 prizma 54
pilnâ diferenciâïa lietojumi 222 procenti 14
varbûtîba 335 progresijas diference 141
pilnais (Gausa) liekums 292 kvocients 142
diferenciâlis 219, 222, 223, 243, 244 projekcija uz ass 66
pieaugums 219 promiles 15
pilnie eliptiskie integrâïi 179, 350 proporcija 14
piramîda 56 Puasona integrâlis 216
pirmâ ievçrojamâ robeþa 152 sadalîjuma likums 351
izvçrses teorçma 325 varbûtîbu sadalîjums 339, 344
kvadrâtiskâ forma 290 punkta apkârtne 147
veida eliptiskie integrâïi 349 kompleksâ plaknç 305
lînijintegrâlis 236, 237 koordinâtu plaknç 218
lînijintegrâïa aprçíinâðana 237 puskubiskâ parabola 84
lînijintegrâïa lietojumi 238
neîstie integrâïi 208 racionâla algebriska izteiksme 18
pârtraukuma punkts 153 racionâlas algebriskas nevienâdîbas 26
virsmas integrâlis 244 racionâli algebriski vienâdojumi 22
virsmas integrâïa aprçíinâðana 245 racionâlo funkciju integrâïi 182
skaitïu kopa 9 cilindriskâs koordinâtâs 254

racionâlu funkciju integrçðana 17 sfçriskâs koordinâtâs 254
râdiusvektors 64, 67, 251 roze 86
raksturîgais vienâdojums 266, 267, 269, 271,
272 sadalîjuma blîvuma funkcija 337, 339, 340
reâla argumenta kompleksa funkcija 304 rinda 337
reâlâ daïa 299 sadalîjumu parametru maksimâlâs ticamîbas
reâlo skaitïu intervâli 12 novçrtçjumi 344
kopa 9 saderîga sistçma 33
reducçts kvadrâtvienâdojums 24 saîsinâtâs reizinâðanas formulas 22
polinoms 19 saistîtas hiperbolas 81
redukcijas formulas 117 saistîts vektors 63
regresijas taisnes vienâdojums 344 saites vienâdojums 225
regulâra funkcija 311 sakarîba starp integrâli pa virsmas apgabalu un
noðíelta piramîda 57 kontûrintegrâli 250
piramîda 56 pirmâ veida un otrâ veida virsmas
prizma 54 integrâïiem 249
regulâri daudzskaldòi 58 virsmas integrâli pa slçgtu virsmu un
regulârs daudzstûris 50 trîskârðo integrâli pa telpas apgabalu 250
reizinâðana 10 sakarîga kopa 306
rektificçjoðâ plakne 285 sakârtota izlase 331
rekurences formula 177 sakne 15
relatîvais bieþums 335 saknes vilkðana 10
rezîdijs 318, 319 sâkuma moments 338
Rîmaòa sfçra 299 nosacîjums 260, 264, 270
rindas absolûtâ un nosacîtâ konverìence 145 salîdzinâðanas pazîmes 209
atlikums 143, 293 salikta funkcija 101
diverìrence 293 salikti operatori 259
konverìence 293 sanumurçjamas kopas 8
matrica 38 saskaitîðana 10
parciâlsumma 293 seglu virsma 94
summa 143, 293 sekante 51
riòía cilindrs 58 sfçra 60, 92
evolvente 87 sfçras ìeodçziskâ lînija 96
gredzens 52 sfçriskâ ìeometrija 96
lînija 51, 77 sfçriskais divstûris 96
lînijâ ievilkts èetrstûris 50 trijstûris 97
lînija kompleksâ plaknç 304 sfçrisko koordinâtu sistçma 72, 234
lînijai apvilkts èetrstûris 50 signum 13
lînijas kanoniskais vienâdojums 77, 78 simetriska matrica 40
parametriskie vienâdojumi 77, 78 singulâra matrica 40
polârie vienâdojumi 78 singulârais atrisinâjums 260
segments 51 singulârie punkti 281, 311
sektors 51 sinusa funkcija 112
riòíis 51 sinuss 112
robeþpunkts 306 sinusu teorçma 44
Rolla teorçma 163 skaitlis e 152
rombs 48 skaitïu kopas 9
rotâcijas íermeòa tilpums 204, 208 rinda 143
virsmas laukums 203, 207 veselâ un daïveida daïa 102
rotora îpaðîbas 254 virkne 139
rotors 254 skalâra lauka gradients 251
skalârâ reizinâjuma îpaðîbas 68 konuss 59, 60

skalârais kvadrâts 67 taisnstûra paralçlskaldnis 55
reizinâjums 67 taisnstûris 48
koordinâtu formâ 68 taisnstûru formula 200
skalârs lauks 251 tangensa funkcija 114
skaldnes 54 tangenss 114
skrûves lînija 287 Teilora formula 164, 219, 223
slçgts apgabals 306 rinda 295, 316
slîdoðs vektors 63 telpas lînijas uzdoðanas veidi 283
slîpâ asimptota 169, 282 teorçmas par diferencçjamâm funkcijâm 163
solenoidâls vektoru lauks 258 tetraedrs 56, 58
speciâli vektoru lauki 258 tilpuma diferenciâlis (elements) 231, 232
spirâle 86 tilpums 235
stacionârie punkti 166, 224 tors 62
stacionârs skalârs lauks 251 traktrise 87
vektoru lauks 253 transcendentu izteiksmju integrçðana 181
standartnovirze 338, 339, 340, 343 transponçtâ matrica 40
starpîbas kubs 22 trapece 49
kvadrâts 22 trapeèu formula 200
statiskie momenti 206 treðâs kârtas parciâlie atvasinâjumi 220
statistiskâ varbûtîba 335 trigonometrijas formulas 118
stereometrija 54 pamatidentitâtes 118
stingra nevienâdîba 10 trigonometriskâ riòía lînija 112
Stirlinga formula 331 substitûcija 178
Stjûdenta sadalîjums 341 trigonometriskâs funkcijas 112, 309
Stoksa formula 250, 256 pamatnevienâdîbas 126, 127, 128, 129
strofoîda 85 slîpleòíu sfçriskajâ trijstûrî 97, 98
subnormâle 277 taisnleòía sfçriskajâ trijstûrî 97
substitûcijas metode 25 trigonometriskie pamatvienâdojumi un to
nenoteiktam integrâlim 172 atrisinâjumi 121, 122
noteiktam integrâlim 199 vienâdojumi 120
subtangente 277 trigonometrisko funkciju integrâïi 187
summas kubs 22 vçrtîbu tabula 116
kvadrâts 22 vçrtîbu zîmes trigonometriskâ riòía
svçrtais aritmçtiskais vidçjais 343 kvadrantos 116
ðíautnes 54 trigonometrisku izteiksmju integrçðana 180
trijstûra augstumu krustpunkts 45
taisne caur diviem punktiem 88 laukuma aprçíinâðana 45
telpâ 88 laukums 74
taisnes atklâtais vienâdojums 76 malu vidusperpendikulu krustpunkts 45
kanoniskais vienâdojums 76, 88 masas centrs 74
normâlvienâdojums 75 trijstûri 43
parametriskie vienâdojumi 76, 88 trijstûrî ievilktâs riòía lînijas centrs 44
un plaknes savstarpçjais stâvoklis telpâ 91 trijstûrim apvilktâs riòía lînijas centrs 45
vienâdojums ar virziena koeficientu 76 trijstûru (daudzstûru) lîdzîba 47
asu nogrieþòos 75 trijstûrveida matrica 39
caur diviem punktiem 76 trîs argumentu funkcija 218
virziena vektors 88 trîskârðâ integrâïa aprçíinâðana 232, 234,
vispârîgais vienâdojums 88 235
vispârîgais vienâdojums plaknç 75 lietojumi 235
taisnleòía trijstûris 46 trîskârðais integrâlis 231
taisns paralçlskaldnis 5 tukða kopa 7
riòía cilindrs 59, 95 tuvinâtâs metodes 199
universâlâ substitûcija 181 ìeometriskais 11, 53

universâlkvantors 147 harmoniskais 53
vidçjâs vçrtîbas teorçmas 198
vadîtâja 58, 59 viduslînija 44
vairâkargumentu funkcija 218 vidusperpendikuls 45
funkcijas parciâlie atvasinâjumi 221 vienâdas kopas 7
funkciju ekstrçmi 224 vienâdi vektori 64
integrâlrçíini 226 vçrsti vektori 64
vairâkkârtsakarîgs apgabals 306 vienâdîba 22
vaïçja kopa 306 vienâdmalu trijstûris 47
vaïçjs apgabals 306 vienâdojuma ekvivalenti pârveidojumi 23
varbûtîba 334 sakne 23
varbûtîbu reizinâðanas teorçma 335 vienâdojumi un nevienâdîbas, kas satur
sadalîjuma funkcija 337, 339, 340 moduïus 29
saskaitîðanas teorçma 335 vienâdojums 22
variâcijas 332 ar atdalâmiem mainîgiem 261
amplitûda 342 atrisinâðanas metodes 24
rinda 342 vienâdsânu trijstûris 46
veidotâja (veidule) 58, 59 viendobuma hiperboloîds 93
Veierðtrâsa teorçma par robeþas eksistenci vienîbas funkcija 321
140 matrica 38
(par nepârtrauktâm funkcijâm) 154 vektors 64, 67
vektora koordinâtas Dekarta koordinâtu vienkârðs pols 318
sistçmâ 66 vienkârtsakarîgs apgabals 306
modulis 63, 67 vienmçrîgâ konverìence 295, 316
reizinâjums ar skaitli 65 vienmçrîgais varbûtîbu sadalîjums 339
virziena kosinusi 67 vienmçrîgi konverìçjoðu rindu îpaðîbas 294
vektorfunkcija 284 virknes robeþa 140
vektoriâlâ reizinâjuma îpaðîbas 68 virsmas apgabala laukums 246
vektoriâlais reizinâjums 68 masa 246
koordinâtu formâ 68 masas centra koordinâtas 246
vektorlînija 253 galvenie liekumi 291
vektors 63 ìeodçziskâ lînija 292
vektoru algebras pamatlikumi 66 integrâïa pilnâ forma 248
atòemðana 65 laukuma diferenciâïa vektors 289
jauktais reizinâjums 69 laukums 230, 290
lauka cirkulâcija 256 normâlðíçlums 291
plûsma 255 punktu klasifikâcija 292
lauks 253 singulârie punkti 290
lineâra kombinâcija 66 uzdoðanas veidi 288
saskaitîðana 64, 65 vidçjais liekums 292
vçrpuma râdiuss 286 vienâdojums 288
vçrpums 286 vispârîgais atrisinâjums 260, 264, 270
vçrtîbu apgabals 99 integrâlis 260
vertikâlâ asimptota 169, 28 vispârinâtâ Furjç rinda 297
vesela racionâla algebriska izteiksme 18 pakâpju rinda 295
nevienâdîba 26 Vjeta formulas 20
veselo skaitïu kopa 9 Volterra integrâlvienâdojums 329
vesels racionâls vienâdojums 23
vidçjâ kvadrâtiskâ novirze 338 zelta griezuma proporcija 53
vçrtîba 338, 343 zemintegrâïa funkcija 171
vidçjais aritmçtiskais 11, 53 izteiksme 171, 196

Rokasgramata Matematika PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Rokasgramata Matematika PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

51 (035)

Biruta Siliòa, Kârlis Ðteiners

Apgâds Zvaigzne ABC, SIA, K. Valdemâra ielâ 6, Rîgâ, LV-1010

© B. Siliòa, K. Ðteiners, Apgâds Zvaigzne ABC, 2006

Kas ðajâ grâmatâ atrodams.

Kam ðî grâmata ieteicama.

Materiâla sakârtojums un iedalîjums.

GHieíK =lf=bçJ= bKHJi

Lielais Mazais Burta Lielais Mazais Burta

1. JÇDZIEN5 KOPA UN AR TO 5AI5TÎTIE JAUTÂJUMI

Nosaukums Apzîmçjumi, paskaidrojumi Ilustrâcija, piemçri

Kopa Alfabçta lielie burti Plaknes apgabals, ko ierobeþo

Elements a pieder a∈ A Punkts atrodas plaknes

Elements b b ∉ A jeb b Î A Punkts neatrodas plaknes

Galîga kopa Elementu skaitu var izteikt Alfabçta burtu kopa

Tukða kopa ∅ Vienâdojumam x 2 + 1 = 0

Ekvivalentas A :B EileraVenna diagramma

Sanumurçjama Kopa ir ekvivalenta naturâlo

Kopu ðíçlums C=A ∩ B

1.2. 5k=iJïK kop=I

Nosaukums Apzîmçjumi, paskaidrojumi Ilustrâcija, piemçri

Reâlo skaitïu R Q⊂R

1.3. AH Heâlo Ik=iJïK kopK I=iIJîJie jçdzieni

Nosaukums Apzîmçjumi, paskaidrojumi, piemçri

· Kâpinâðana an = a ⋅ a ⋅ a ⋅ ... ⋅ a (n reizinâtâji, n ∈ N)

· Stingra nevienâdîba a < b, ja a  b < 0 8 < 11; 0 < 2;

· Nevienâdîbas Ja a > b un c < 0, tad 12 > 9; 3 < 0 ⇒

· Nevienâdîbu Ja a > b un c > d 8 > 5; 10 > 7 ⇒

· Vidçjâs aritmçtiskâs x 1 + x 2 + ... + x n

(vienâdîba ir tikai tad, ja

· Vidçjâs ìeo- x 12 + x 22 + ... + x n2

(a; b)  vaïçjs intervâls

[a; b)  pusslçgts intervâls

[a; +∞)  bezgalîgs intervâls

(a; +∞)  bezgalîgs intervâls

(∞; b]  bezgalîgs intervâls

(∞; b)  bezgalîgs intervâls

(∞; +∞)  bezgalîgs intervâls

· |a1 + a2 + ... + an|  |a1| + |a2| + ... + |an|

· |x | > a ⇔ x ∈ (∞; a) ∪ (a; +∞)

AH Heâlo Ik=iJïK d=lîð=n=I d=HbîbK I=iIJîJie jçdzieni

Nosaukums Apzîmçjumi, paskaidrojumi Piemçri

· Skaitïa a Ja p % no a ir b, tad Ja 15 % no a = 45, tad

AH Heâlo Ik=iJïK kâpinâð=n=I Kn I=kneI =JH=ð=n=I

Pakâpe ar naturâlu an = a ⋅ a ⋅ a ⋅ ... ⋅ a, 23 = 2 ⋅ 2 ⋅ 2 = 8

· Pakâpes logaritms logabc = c ⋅ logab (b > 0)

· Logaritma bâzes logc b log 3 5

2. ALGEBRI5KA5 IZTEIK5ME5, VIENÂDOJUMI,

Nosaukums Apzîmçjumi, paskaidrojumi Piemçri

izteiksme apzîmçti mainîgi lielumi, (m  n)2 + 3m  n;

Vesela racionâla Racionâla algebriska izteiksme, a 2 + b 2 + ab  1;

Daïveida racionâla Racionâla algebriska izteiksme, 2x + 3y

Daïveida racionâlas Visu mainîgo lielumu vçrtîbu 3x 2 - 5x + 3

Monoms Algebriska izteiksme, kurâ 2ab; a5b 2 ; 7x; y; 4;

Polinoms Monomu algebriska summa 3mn + 2x 2 y  5;

Polinoms ar vienu Pn (x) = anxn + an  1xn  1 + ax 2 + bx + c

Polinoma koeficienti an, an  1, an  2, ..., a1, a0 2; 5; 6; 2

Reducçts polinoms Polinoms, kura koeficients x 2 + 5x + 6;

· Reizinâðana Pn(x) ⋅ Qm(x) (2x 3 + 3x2  x + 4) ×

pret summas reizinâðanu ar + (2x 3 + 3x 2  x + 4)6x +

· Dalîðana (apgrieztâ Qm(x) : Pn(x) .6x 3.+.x 2.+.7x.+.6 2x 2..x.+.3

Dalîðanas atlikums Polinoms Rk(x), (k < n) 2x 4 .+.3x..1 x 2 ..2x

Algebras Katram polinomam P2(x) = x 2  6x + 13

1. JÇDZIEN5 KOPA UN AR TO 5AI5TÎTIE JAUTÂJUMI

Ekvivalentas A :B EileraVenna diagramma

· Stingra nevienâdîba a < b, ja a b < 0 8 < 11; 0 < 2;

· Nevienâdîbas Ja a > b un c < 0, tad 12 > 9; 3 < 0 ⇒

(a; b) vaïçjs intervâls

[a; b) pusslçgts intervâls

[a; +∞) bezgalîgs intervâls

(a; +∞) bezgalîgs intervâls

(∞; b] bezgalîgs intervâls

(∞; b) bezgalîgs intervâls

(∞; +∞) bezgalîgs intervâls

· |a1 + a2 + ... + an| |a1| + |a2| + ... + |an|

· |x | > a ⇔ x ∈ (∞; a) ∪ (a; +∞)

izteiksme apzîmçti mainîgi lielumi, (m n)2 + 3m n;

Vesela racionâla Racionâla algebriska izteiksme, a 2 + b 2 + ab 1;

Polinoms Monomu algebriska summa 3mn + 2x 2 y 5;

Polinoms ar vienu Pn (x) = anxn + an 1xn 1 + ax 2 + bx + c

Polinoma koeficienti an, an 1, an 2, ..., a1, a0 2; 5; 6; 2

· Reizinâðana Pn(x) ⋅ Qm(x) (2x 3 + 3x2 x + 4) ×

pret summas reizinâðanu ar + (2x 3 + 3x 2 x + 4)6x +

· Dalîðana (apgrieztâ Qm(x) : Pn(x) .6x 3.+.x 2.+.7x.+.6 2x 2..x.+.3

Dalîðanas atlikums Polinoms Rk(x), (k < n) 2x 4 .+.3x..1 x 2 ..2x

Algebras Katram polinomam P2(x) = x 2 6x + 13

Bezû teorçma Ja, dalot polinomu Pn(x) P3(x) = x 3 3x + 6, x 0 = 1

Vjeta formulas Reducçtam kvadrâttrinomam P2(x) = x 2 5x + 6

Vienâdojums Vienâdîba, kas pareiza tikai ar x 2 = 5x 6

Vienâdojuma Skaitlis, kuru ievietojot vienâdojumâ 2x 6 = 0

Nevienâdîbas Visas mainîgâ lieluma vçrtîbas, 4x + 7 > 2x 1

Nevienâdîbas · Nevienâdîbas abâm pusçm 3x 5 < 16 ⇔

· Nevienâdîbas abas puses reizina 2x < 8 | : (2) ⇔ x > 4

Lineâra ax + b > 0, ax + b 0, 2x + 6 > 0 ⇔ 2x > 6,

Kvadrât- Atrisinâjumu kopa atkarîga no x 2 + x 12 < 0

x ∈ (∞; 2) ∪ (2; +∞)

= a11a22a33 + a12a23a31 + a13a21a32 = 1 ⋅ 4 ⋅ 5 + (2) ⋅ 1 ⋅ 3 + 5 ⋅ 0 ⋅ 0

Elementa aij Aij = (1)i + jMij A23 = (1)2 + 3M23 = M23

Aij = (1)i + jMij -5 × 0 1 2 =