Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 215

PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

(Integrated Development Plan)

s].cfO{.l;+x ufpFkflnsf
ufpF sfo{kflnsfsf] sfof{no
jfon, 8f]6L, ;'b'/klZrd k|b]z, g]kfn

@)&^
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf]
PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsf
ufpF sfo{kflnsfsf] sfof{no
jfon, 8f]6L, ;'b'/klZrd k|b]z, g]kfn

सामाजिक
विकास

वित्तीय भौतिक
ब्यबस्थापन पि
ू ााधार
िथा सश ु ासन विकास

;d[4
s].cfO{.l;+x
ufpFkflnsf
बािािरण
आर्थक

िथा बबपि
विकास
व्यिस्थापन

संस्थागि
विकास

tof/ ug]{
v}/f OlGhlgol/ª sG;n\6]G;L k|f= ln=
s'kg8f]n, nlntk'/
cfef/
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd th'{dfsf] lglDt ug'{ ePsf] kxn k|lt
;/fxgf ub}{ ;f] of]hgf th'{df ug]{ sfo{ k|bfg ug'{ ePsf]df ;j{k|yd s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfnfO{
xflb{s cfef/ JoQm ub{5f}F. o; ufpFkflnsfsf cWoIf >L nf]s]G› axfb'/ zfxL, pkfWoIf >LdtL ldgf
b]jL lji6 / k|d'v k|zf;sLo clws[t >L ;'lgn 7s'n\nf tyf ;Dk"0f{ j8fWoIfHo"x?, sfo{kflnsf
;b:o Ho"x? ufpF ;efsf ;b:ox? k|lt s[t1tf k|s6 ub{5f}+ . ;fy} zfvf tyf pk zfvf k|d'vx¿,
;fd'bflos kl/rfnsx¿ nufot sfof{nosf ;Dk"0f{ sd{rf/L tyf kbflwsf/Lx¿af6 ;lqmo
;xeflutf tyf k|efjsf/L e"ldsf lgjf{x ug'{ ePsf]df s[t1tf 1fkg ub{5f}F .
ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd th'{dfsf] qmddf ;'?jft b]lv g} cfˆgf ;Nnfx tyf
;'emfjx¿ lbb} o;nfO{ clGtd :j?k k|bfg ug{ ;xof]u ul/lbg'x'g] /fhg}lts bnsf k|ltlglwx¿,
lgb]{zs ;ldlt tyf ljifout pk–;ldltsf ;Dk"0f{ kbflwsf/x¿k|lt klg xflb{s wGojfb 1fkg
ub{5f}F . o;}u/L j8f tyf ;fd'bflos e]nfx¿df pkl:yt eP/ cfˆgf j:tL, ;d'bfosf ;d:ofx¿
cufl8 /fvL ;xof]u ul/lbg'x'g] ;Dk"0f{ j8fjf;L tyf ;d'bfok|lt sfo{bn xflb{s cfef/ JoQm ub{5 .
of]hgf th'{dfsf] qmddf ePsf ljleGg r/0fsf 5nkmnx¿df ;xeflu x'g] ljifout ;ldltsf
kbflwsf/Lx¿ Tfyf cGo cfdlGqt JolQmx¿af6 ePsf] ;xeflutf tyf of]ubfgk|lt klg xflb{s
s[t1tf JoQm ub{5f}F .
cGTodf, o; PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd th'{dfsf] l;nl;nfdf cfjZos tYofÍ tyf ;"rgf
k|bfg u/L ;xof]u ul/lbg'x'g] ufpFkflnsf;Fu ;DalGwt ;Dk"0f{ ljifout sfof{nox¿ Tfyf ljleGg
;+3 ;+:yfsf sd{rf/L nufotsf ;Dk"0f{ dxfg'efjx¿ k|lt xflb{s cfef/ JoQm ub{5f}F .

v}/f OlGhlgol/ª sG;n\6]G;L k|f= ln=


(Khaira Engineering Consultancy Pvt. Ltd.)

s'kg8f]n, nlntk'/

ii
cWoIfsf] egfO{
tLvft/, jf;'b]jL, b'u{fdf08f}, /fgfufpF / e"ld/fhdf08f} uf=lj=;= nfO{ ;d]6]/ xfn s].cfO{.l;+x
ufpFkflnsf lgd{f0f eP;+u} :yfgLo ;/sf/sf] ?kdf :yflkt ePsf] s].cfO{.l;+x ufpFkflnsf @)&$
;fnsf] :yfgLo txsf] lgj{frgaf6 xfdLn] % aif{sf nflu of] kflnsfnfO{ hgtfsf] ;/sf/sf ?kdf
;+rfng ug{] lhDd]jf/L kfPsf5f} . o;/L s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] ljsf;df g]t[Tj ug{] lhDd]jf/L
lbg' ePsf]df cfd ufpFkflnsfjfl;df xflb{s s[t1tf tyf cfef/ JoQm ub{5' .
xfdLn] ufpFkflnsfsf] g]t[Tj lnO{ /xFbf g t sfo{fno ejg Aoal:yt lyof] g t sd{rf/L Joj:yfkg
x'g ;s]sf] lyof] / of] cj:yf clxn];Dd klg ljBdfg g} /x]sf] 5 . tyfkL of] cj:yfnfO{ dfq
b]vfP/ xfdL klG5g ;Sg] cj:yf /x]sf] 5}g . ct cfjZostf nfO ;Djf]wg ug{sf nflu xfdLn]
ljsf;sf lqmofsnfkx? ;+rfngnfO{ g} hf]8 lbPsf 5f} . ljsf;sf nflu dfu{ to x'g cltg} h?l/
5 . xfdL lgj{flrt eP/ cfPsf] bf]>f] jif{df cfufdL lbgdf ufpFkflnsfsf] ljsf;sf] dfu{ s] x'g]
eGg] ;DaGwdf ufpF ;efsf ;b:ox?sf] ;lqmo ;xeflutfdf cfufdL cjlwsf] nflu PsLs[t j:tL
ljsf; sfo{qmd lgd{f0f ug{] k|of; u/]sf 5f} . of] lj:t[t u'¿of]hgfn] xfdLn] cfufdL lbgdf s] /
s;l/ sfo{ ug{] k|of; ul//x]sf 5f} eGg] laifodf cfd ufpFkflnsfjf;LnfO{ hfgsf/L lbg] s'/fdf d
ljZj:t /x]sf] 5' .
cfkm\gf hgk|ltlglwx?n] s;/L sfo{ ul//x]sf 5Gf\ eGg] laifo cfd ufpFkflnsf jf;Ln] hfGg kfpg]
clwsf/ /fVg'x'G5 . o;sf nflu :yfgLo ;/sf/n] cfkm\gf sfo{qmdx? hgtf ;dIf /fVg' xfd|f]
bfloTj leq kb{5 . ljsf; Psn k|of;af6 dfq ;Dej x'b}g To;}n] xfdLn] u/]sf] k|of;df oxfFx ?sf]
;d]t ;xof]u cfjZos kb{5 . xfdL of] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd sfo{fGjog ug{] ;jfndf
oxfFx?sf] k"0f{ ;xof]u / ;fysf] ck]Iff ;d]t ub{5f} .
cGTodf of] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd lgd{f0f ug{sf nflu cfkm\gf] ;do ;'emfj nufot cg'ej
;d]t k|:t't ul/ 5nkmndf ;lqmo ;xefuL x'g' x'g] ;a} ufpF ;ef ;b:ox? k|lt xflb{s cfef/
JoQm ub{5' . To;} ul/ of] of]hgf tof/ ug{sf nfuL ;xof]u ug{'x'g] k/fdz{bftf v}/f OlGhlgol/ª
sG;n\6]G;L k|f= ln= k|lt xflb{s cfef/ JoQm ub{5' .
>L nf]s]G› axfb'/ zfxL
cWoIf
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsf

iii
pkfWoIfsf] egfO{
xfd|f] b]z nfdf] ;do b]lv /fhgLlts ;+qmd0fdf u'lh|/x]sf] lyof] . ut aif{ b]z / hgtfn] ;+3Lo
nf]stflGqs u0ftGqfTds ;+ljwfg k|fKt ul/;s]k5L b]z ;+3Lo nf]stflGqs u0ftGqdf ljlwjt
?kdf ?kfGt/0f eO{;s]sf] 5 . gofF ;+ljwfg k|flKt ;Fu} hgtfdf cfzfsf ls/0fx? 5fPsf 5g .
;+ljwfgn] Joj:yf u/] cg'?k tLg} txsf] lgj{frg ;DkGg eO{;s]sf] 5 . :yfgLo txdf xfdL
hgk|ltlwx? lgj{frLt eP/ cfPsf 5f}, nf]stGqsf] cfwf/ :tDesf ?kdf /xg] :yfgLo txx?df
ljut nfdf] ;do b]lv lgj{flrt hgk|ltlglw gxF'bf hgtfsf k|ltlglwd"n s ;+:yfx? sd{rf/LtGqsf]
e/df ;~rfng x'Fb} cfPsf lyP . ca hgtfsf jf:tlas dfu / cfaZostfsf] k"0f{ ljZn]if0f u/L
lasf; lgd{f0fsf sfddf yk k|efjsfl/tf Nofpg xfdLn] cuf8L a9g] k|0f u/]sf 5f} .
o; s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfdf lqmoflzn /fhgLlts bnx?sf] ;xof]u, ;dGjo / ;xeflutfdf
:yfgLo zf;gsf] efjgf / dd{ cg';f/ xfdL] hg;xeflutfd'ns of]hgf th{'df u/L sfo{Gjog ug{
uO{ /x]sf 5f} . o;} ;Gbe{df xfdL lgj{flrt eP/ cfO{;s]kl5 o; If]qsf] 7f]; lasf;sf nflu ]
PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd lgdf{0f u/]/ cl3 a9g] ;f]rsf ;fy of] PsLs[t j:tL ljsf;
sfo{qmd tof/ u/L sfo{Gjogdf NofPsf 5f}F} .
ha ;Dd hgtfn] k|ToIf pkef]u ug{] k'j{fwf/ lasf;sf cfof]hgf tyf kl/of]hgfx?sf] lgd{f0f ug{
;Sb}gf}F ta ;Dd hgtfx?n] /fxt dxz'; ug{ kfpb}gGf\ . o:tf cfof]hgfx? ;~rfng ug{
ufpFkflnsf;F+u ko{fKt dfqfdf ah]6sf] cefa 5 . t/ klg xfdLn] oxFf k"j{fwf/ lasf;sf
cfof]hgfx? ;+rfng ug{' kg{] 68sf/f] cfjZostf 5 . t;y{ o:tf cfof]hgfx? ;+rfng tyf lgd{f0f
ug{sf nfuL xfd|f] s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfn] lghL If]q, cGo ;+3÷;+:yf, k|b]z / ;+l3o ;/sf/nfO{
klg lasf; lgd{f0f sfo{df ;fem]bf/ agfO{ cuf8L a9g' kg{] lgtfGt cfjZos 5 / cfjZostf klg
7flg;s]sf] 5 . t;y{ xfd|f lasf; ;fem]bf/ ;/f]sf/jfnfx?sf] klxrfg u/L sfo{of]hgf agfO{
sfo{Gjog ug{ lgtfGt cfjZos ePsf] 5 . h;sf nfuL ufpF ;efsf ;a} ;b:ox?sf] ;lqmo
;xefuLtfdf PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd v}/f OlGhlgol/ª sG;n\6]G;L k|f= ln= sf] s'zn
;xlhs/0fdf lgd{f0f ul/Psf] 5 . o;/L of]hgf lgd{f0fdf ;lqmo ;xefuLtf hgfpg' x'g] ;Dk'0f{ ufpF
;efsf ;ef;b Ho'x?, tyf s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfdf lqmoflzn /fhgLlts kf6L{ tyf kf6L{ k|ltlgwL
;fy} :yfgLo a'l4lhaLx? clg ufpFkflnsfsf sfd{rf/Lx? k|lt xflb{s cfef/ JoQm ug{ rfxfG5' .
>LdtL ldgf b]jL lji6
pkfWoIf
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsf

iv
k|d'v k|zf;sLo clws[tsf] egfO
g]kfnsf] ;+ljwfgn] tLg txsf] ;/sf/sf] Joj:yf u/] cg'?k :yfgLo txx? :yfgLo ;/sf/sf] ?kdf
:yflkt ePsf 5g\ . :yfgLo txx?sf] u7g;+u} :yfgLo ;/sf/sf] lgjf{rg ;d]t ;DkGg e} ;s]sf]
5 . hgtfsf] ;/sf/ ;Ddsf] kx'Fr ;xh xf];\ eGg] d'Vo p2]Zosf ;fy d'n's ;+3Lotfsf] df]8]ndf
cl3 a9]sf] 5 . ;/sf/ dflysf] kx'Frn] ;du| ljsf; k|lqmofnfO ;d]t cl3 a9fpg ;xof]u ub{5 .
ljsf; d'Vot rf/ vDaf dfgjLo, cfly{s, ef}lts tyf ;fdflhs If]qdf ul/g] ;sf/fTds kl/jt{g
xf] . oL ;a} If]qsf] ljsf; dfly hgtfsf] kx'Fr l;h{gf ug{ ;lsPsf] cj:yfdf dfq ljsf;n]
jf:tljs ?k k|fKt ub{5 . o;l/ ljsf; ug{sf nflu of]hgfj2 9+un] cl3 j9\g' kb{5 . xfdL sxfF
laz]if ul/ :yfgLo txx?n] ;Grfng ug]{ ljsf; lqmofsnfkx? ljgf of]hgf ;Grfng ul/g'n] klg
ljsf;sf] tLj|tfdf gs/fTds c;/ k'of{O{ /x]sf] 5 . o;} ;Gbe{df s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfn] o;
ufpFkflnsfsf] bL3{sflng lasf;sf nfuL of] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd lgdf{0f u/]sf] 5 .
of] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmdsf] k"0f{ sfof{Gjogdf ufpFkflnsfsf] dfq Psn k|of; k|ofKt x'b}g
ctM o;sf] sfof{Gjogsf nflu lj:t[t u'¿of]hgfn] klxrfg u/]sf ;a} ;fem]bf/ lgsfox?sf] klg
plts} ;xof]u / ;em]bfl/tfsf] cfjZostf /xG5 . cfkm' hgk|ltlglwsf] ?kdf lgjf{lrt ePsf] bf]>f]
jif{df g} of PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd lgdf{0f ul/ cl3 a9g] k|of; hgk|ltlglwx?af6 ePsf]
5 . o;n] ufpFkflnsfsf] ljsf;sf nflu ;sf/fTds ;+s]t u/]sf] dx;'; d}n] u/]sf] 5' .
of] of]hgf sfof{Gjogdf ;a}sf] ;xof]usf] ck]Iff ;lxt of]hgf lgdf{0fdf cWoIf, pkfWoIf, j8f
cWoIf, sfo{kflnsf ;b:o tyf ufpF ;ef ;b:oHo"x?sf] ;lqmo ;xefuLtf / ;+nUgtf /x]sf]df
pxFfx? k|lt xflb{s cfef/ JoQm ub{5' . To;} ul/ of] of]hgf tof/ ug{sfnfuL ;xof]u ug{'x'g]
k/fdz{bftf v}/f OlGhlgol/ª sG;n\6]G;L k|f= ln= k|lt xlb{s cfef/ JoQm ub{5' .

>L ;'lgn 7s'n\nf


k|d'v k|zf;sLo clws[t
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsf

v
ljifo;"rL
1 e"ldsf 1
1.1 k[i7e"dL 1
1.2 cf}lrTo / cfjZostf 2
1.3 PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd th{'dfsf] p2]Zo 2
1.4 PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd th'{df k|lqmof 3
1.5 ;Lldttf 3
1.6 ;Gbe{ ;flxTox?sf] cWoog tyf ;ldIff 4
1.6.1 cGt/f{li6«o ;d'bfodf of]hgfsf] cEof; 4
1.6.2 /fli6«o :t/df of]hgfsf] cEof; 7
1.6.3 xfnsf] of]hgf k|j[lQ 9
1.6.4 PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd 10
1.7 P]g, lgod tyf gLltx?sf] ;dLIff 11
1.7.1 gu/ ljsf; P]g 11
1.7.2 gu/ ljsf; P]gsf ;Ldfx? 11
1.7.3 hUuf k|flKt P]g, !(&& 12
1.7.4 e"ld ;j]{If0f tyf dfkg P]g, !(^# 12
1.7.5 jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)%% 12
1.7.6 kmf]x/d}nf Joj:yfkg P]g, @)!! 12
1.7.7 ;jf/L tyf oftfoft Joj:yf P]g, !((# 12
1.7.8 ;fj{hlgs ;8s P]g, !(&$ 13
1.7.9 /fli6«o ;8s dfkb08, @)&) 13
1.7.10 g]kfn zx/L ;8s dfkb08 -ejg ljefu, @)&)_ 13
1.7.11 gu/ ljsf; sf]if P]g, @)%# 13
1.7.12 /fli6«o oftfoft gLlt, @))! 13
1.7.13 /fli6«o zx/L gLlt, @)^$ 14
1.7.14 /fli6«o cf}Bf]lus gLlt, @)!! 14
1.7.15 e"–pkof]u gLlt, @)^( 14
1.7.16 /fli6«o zx/L ljsf; /0fgLlt, @)!% 15
1.7.17 ejg lgdf{0f dfkb08 15
1.7.18 of]hgf dfkb08 15

2 ufpFkflnsfsf] ef}uf]lns, cfly{s Pj+ ;fdflhs l:ylt 16


2.1 ef}uf}lns cjl:ylt 16
2.2 hg;f+lVos agf]6 16
2.3 If]qkmn / l;dfgf 17
2.4 /fhgLlts tyf k|zf;lgs ljefhg 18
2.5 e'–pkof]u 19
2.6 jiff{ / tfkdfg 19
2.7 cfly{s If]q 19
2.7.1 pBf]u 19
2.7.2 s[lif tyf l;+rfO{ 21
2.7.3 lalQo ;+:yf 22
2.8 ;fdflhs If]q 23
2.8.1 hfthftL 23
2.8.2 efiff 24
2.8.3 ;fIf/tf / z}lIfs cj:Yff 24
2.8.4 :jf:Yo 28
2.8.5 ko{6g, wd{ / ;+:s[tL 28
2.8.6 o'jf tyf v]ns'b If]q 33
2.8.7 n}+lus ;dfgtf, ;fdflhs ;dfj]zLs/0f / ;fdflhs ;]jf, ;+/If0f tyf ;'/Iff 34
2.8.8 ul/aL 34
2.9 jftfj/0f Pj+ ljkt\ Aoa:yfkg 35
2.9.1 jg tyf jftfj/0f 35
2.9.2 ljkb Joj:yfkg 35
2.10 ef}lts k'jf{wf/ 36
vii
2.10.1 vfg]kfgL tyf ;/;kmfO 36
2.10.2 phf{ 41
2.10.3 oftfoft k"jf{wf/ 42
2.10.4 ;fj{hlgs oftfoft 45
2.11 lalQo Aoa:yfkg 45
2.12 ;+:yfut lasf; 46
2.12.1 ;'zf;g / ;]jf k|jfx 46
2.12.2 ;fj{hlgs ejg tyf cGo k"jf{wf/ 46

3 ;ankIf, sdhf]/ kIf, cj;/ tyf r'gf}lt ljZn]if0f 47


3.1 ;an kIf / sdhf]/ kIf 47
3.1.1 cfly{s If]q 47
3.1.2 ;fdflhs If]q 48
3.1.3 ef}lts k'jf{wf/ If]q 49
3.1.4 jg, jftfj/0f tyf lakt\ Aoj:yfkg 49
3.1.5 ;+:yfut lasf; 50
3.2 cj;/ / r'gf}tL 51
3.2.1 cfly{s If]q 51
3.2.2 ;fdflhs If]q 52
3.2.3 ef}lts k'jf{wf/ If]q 54
3.2.4 jg, jftfj/0f tyf lakt\ Aoj:yfkg 56
3.2.5 ;+:yfut lasf; 57
3.3 k|j[lt ljZn]if0f 57
3.3.1 b]zsf] cGo e"efu;Fu kx'Fr 57
3.3.2 hg;+Vof a[l4b/ 58
3.4 ;]jfx?sf] kx'Fr 59
3.4.1 k|fyflds lzIff 60
3.4.2 k|fyflds :jf:Yo ;]jf 60
3.4.3 vfg]kfgL 61
viii
3.4.4 ;8s 61
3.4.5 a; la;f}gL 62
3.4.6 j8f sfof{no 62
3.4.7 glhssf] ahf/ 62
3.4.8 ufpFkflnsf 63

4 PsLs[t ljsf; of]hgf 64


4.1 ufpFkflnsfsf] bL3{sfnLg ;f]r 64
4.2 nIo 64
4.3 p2]Zo 64
4.4 PsLs[t ljsf; of]hgfsf] kl/df0ffTds nIox? 64
4.5 ufpFkflnsfsf] If]qut a[xt\ p2]Zox¿ 65
4.5.1 cfly{s 65
4.5.2 ;fdflhs 65
4.5.3 ef}lts 65
4.5.4 jg tyf jftfj/0fLo, tyf ljkb Joj:yfkg 66
4.5.5 ;+:yfut 66
4.5.6 ljQLo Joj:yfkg / ;'zf;g 66
4.5.7 /0fgLltx? 66
4.5.8 k|fyldstf 66

5 lj:t[t u'¿of]hgfsf] sfo{gLlt 67


5.1 ;fdflhs kl/rfng 67
5.2 cfjZostf cg';f/ :yfgLo sfg'g lgdf{0f 67
5.3 ;xsfl/tf ljsf; 67
5.4 hg;xeflutf tyf ;fem]bfl/tf 67
5.5 ;fj{hlgs lghL ;fem]bf/L 67
5.6 cfGtl/s Joj:yfkg ;'b[9Ls/0f 68
5.7 sd{rf/Lsf] Ifdtf clej[l4 68

ix
5.8 n}lËs ;dfgtf tyf ;fdflhs ;dj]zLs/0f 68
5.9 dfgj clwsf/sf] k|Tofe"lt, ;+/If0f / k|jw{g 68
5.10 ;|f]t kl/rfngsf nflu elugL ;DaGw :yfkgf 68
5.11 lbuf] ljsf; 68
5.12 /fhZj kl/rfng dfkm{t ufpFkflnsfsf] ;|f]t j[l4 68
5.13 n3' pBd ljsf; sfo{qmd 69
5.14 ax'jifL{o sfo{qmd 69
5.15 pkef]Qmf tyf 7]Ssf k|0ffnLsf] canDag 69
5.16 DPR tyf nfut Ol:6d]6 kZrft dfq jh]6 ljlgof]hg 69

6 cfly{s ljsf; of]hgf 70


6.1 ljifo k|j]z 70
6.2 ;f]r 71
6.3 p2]Zo 71
6.4 cfly{s ljsf; ;Da4 pkIf]qx¿ 71
6.4.1 s[lif 71
6.4.2 ;xsf/L 79
6.4.3 pBf]u / k|fs[lts ;|f]t 81
6.4.4 ko{6g ljsf; 86
6.5 cfly{s ljsf;df k|If]lkt nufgL 91

7 ;fdflhs ljsf; of]hgf 92


7.1 ljifo k|j]z 92
7.2 jt{dfg cj:yf 92
7.3 ljifo If]qut p2]Zo 92
7.4 /0fgLlt÷sfo{gLlt 92
7.5 ;fdflhs ljsf; If]qsf pkIf]qx? 93
7.5.1 lzIff If]q 93
7.5.2 o'jf tyf v]ns'b If]q 101

x
7.5.3 :jf:Yo, hg;+Vof tyf kf]if0f 105
7.5.4 n}+lus ;dfgtf, ;fdflhs ;dfj]zLs/0f / ;fdflhs ;]jf, ;+/If0f tyf ;'/Iff 111
7.5.5 k/Dk/f, wd{ Pj+ ;+:s[lt 119
7.5.6 ul/aL Go"gLs/0f 123
7.6 k|If]lkt nufgL 126

8 ef}lts k"jf{wf/ ljsf; of]hgf 127


8.1 ljifo k|j]z 127
8.2 p2]Zo 127
8.3 k"jf{wf/ If]qut /0fgLlt 127
8.4 ljifo If]q 128
8.4.1 oftfoft k"jf{wf/ 128
8.4.2 l;FrfO 134
8.4.3 ljB't, pmhf{ / ;+rf/ 139
8.4.4 vfg]kfgL tyf ;/;kmfO If]q 142
8.4.5 Jojl:yt a;f]af; ljsf; of]hgf 148
8.5 k"jf{wf/ If]qdf k|If]lkt nufgL 152

9 jg tyf e";+/If0f, jftfj/0f / ljkb\ Joj:yfkg of]hgf 153


9.1 ljifo k|j]z 153
9.2 p4]Zo 153
9.3 /0fgLlt÷sfo{gLlt 153
9.4 ljifo If]q 153
9.4.1 jg tyf jftfj/0f 154
9.4.2 ljkb\ Joj:yfkg / k|sf]k Go"lgs/0f 156
9.5 jftfj/0f ;+/If0f tyf ljkb\ Joj:yfkgdf k|If]lkt nufgL 160

10 ;+:yfut ljsf; tyf ;]jf k|jfx 161


10.1 ljifo k|j]z 161
10.2 jt{dfg cj:yf 162

xi
10.3 cj;/ / r'gf}tL 162
10.4 p2]Zo 163
10.5 /0fgLlt÷sfo{gLlt 163
10.6 k|d'v sfo{qmd 166
10.7 ;fj{hlgs ejg tyf cGo k"jf{wf/ 168
10.8 zflGt, ;'/Iff Pj+ Gofo Aoa:yf 170
10.9 ;+:yfut ljsf; tyf ;]jf k|jfxdf k|If]lkt nufgL 172

11 ljQLo Joj:yfkg / ;'zf;g 173


11.1 ljifo k|j]z 173
11.2 jt{dfg cj:yf 173
11.3 cj;/ tyf r'gf}tLx¿ 173
11.4 ;f]r 174
11.5 p2]Zo 174
11.6 nIo÷ck]lIft pknlAw 174
11.7 /0fgLlt 174
11.8 k|d'v sfo{qmdx¿ 176
11.9 ljQLo Joj:yfkg / ;'zf;gdf k|If]lkt nufgL 179

12 ax' If]qut sfof{Gjog of]hgf 180


12.1 sfof{Gjog sfo{of]hgf 180
12.2 ljQLo ;|f]tsf] k|If]k0f 180
12.3 Joosf] k|If]k0f 182
12.4 cfjZos If]qut nufgL / cGo If]qsf] ;xsfo{ 184
12.5 dfu{bz{g tof/L 184
12.6 sfof{Gjog ljlwsf] 5gf]6 184
12.7 clVtof/L 185
12.8 cg'udgsf] k|ltj]bg / ;dLIff 185

13 cg'udg tyf d"NofÍg 186

xii
13.1 k[i7e"ld 186
13.2 jt{dfg cj:yf 186
13.3 cj;/ / r'gf}tL 186
13.4 p2]Zo 187
13.5 /0fgLlt 187
13.6 sfo{qmd 188

cg';"rL – ! 189
cg';"rL – @ 190
cg';"rL – #, gS;fx? 191

xiii
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

1 e"ldsf
d'n'sn] ;+ljwfg k|flKt;Fu} :yfgLo txsf] k'gM;+/rgfkZrft\ :yfgLo lgsfox¿ :yfgLo ;/sf/sf]
¿kdf ¿kfGtl/t ePsf 5g\ . o;} qmddf :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$ n] :yfgLo
;/sf/sf] ¿kdf :yfgLo txsf] lhDd]jf/L tyf sfo{k|0ffnL ;'lglZrt u/]sf] 5 .
:yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]gn] ;a} :yfgLo txn] cfk\mgf] clwsf/ If]qleqsf ljifodf :yfgLo
:t/sf] ljsf;sf nflu cfjlws, jflif{s / /0fgLltut ljifoIf]qut dWosfnLg tyf bL3{sfnLg
ljsf; of]hgf agfO{ nfu" ug{'kg{] Joj:yf u/sf] 5 . o;} Joj:yf cg';f/ s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf]
a}7ssf] lg0f{oåf/f o; ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd th{'df ug{] c7f]6sf ;fy
cf/De ul/Psf] xf] .
;+ljwfgn] :yfgLo txnfO{ k|bfg u/]sf] clwsf/sf] ;"rL / :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]gn] lglb{i6
u/]sf sfd, st{Jo, clwsf/ / lhDd]jf/LnfO{ Wofgdf /fvL] cfjZostf, Ifdtf tyf ;Defjgfx¿nfO{
dWogh/ u/L ;xeflutfd"ns / ;dfj]zL k|lqmofaf6 o; ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf;
sfo{qmd th{'df ul/Psf] 5 . k|:t't lj:t[t u'¿of]hgfsf] b:tfj]hnfO{ k|efjsf/L, af]wuDo /
dfu{bz{s of]hgfsf] ¿kdf lnO{ ;+lIfKt ¿kdf tof/ ul/Psf] 5 .
1.1 k[i7e"dL
g]kfn s]lGb|s[t zf;g k|0ffnLaf6 ljs]lGb|s[t Pj+ ;+3Lo zf;g k|0ffnLdf kl/jt{g eP;Fu} :yfgLo
txnfO{ g} cfˆgf] ljsf; ultljlwsf] vfsf tyf of]hgf tof/ u/L sfof{Gjog ug]{ clwsf/ k|bfg
ul/Psf] 5 . If]qsf] k|j[lt, hg;ª\Vof tyf eljiosf] Ifdtfsf] cfwf/df g]kfnnfO{ xfn}sf] /fhgLlts
k'g;+{/rgfn] @(# ufpFkflnsf / $^) ufFpkflnsfx? u/L s"n &%# :yfgLo txx?df ljeflht u/]sf]
5 . k'g;+{/rgfsf] kl/jlt{t cj:yfnfO{ @)^* ;fnsf] hgu0fgf cg';f/ ljZn]if0f ubf{ s"n @ s/f]8
^$ nfv hg;+Vofsf] ^# k|ltzt ufpFkflnsfdf a;f]af; ub{5g\ . If]qLo ;Gbe{df g]kfnsf]
zx/Ls/0f k|s[of lgs} tLj| tyf c;Gt'lnt 5 . o:tf k|j[lt d'VotoM sf7df8f}+ pkTosf, t/fO{ tyf
pAhfp pkTosfx?df s]lGb|t 5 . o;sf] glthf :j?k oL 7"nf ;x/x? ef}lts k"jf{wf/ tyf
;]jfx?sf] dfu k"lt{ ug{ ljz]if s]lGb|t /x]tfklg cem} c;dy{ 5g\ . oL 7"nf zx/pGd'v
ufpFkflnsfx?df kof{j/0fLo u'0f:t/df lu/fj6, clgolGqt eL8, zx/L ul/jL, 5l/Psf j:tLx?,
a]/f]huf/L tyf ckof{Kt ef}lts k"jf{wf/x? h:tf ;d:ofx? b]vf k/]sf 5g\ . o;/L cJojl:yt
zx/Ls/0fn] lgDTofPsf gs/fTds c;/x?n] ubf{ o;sf cfly{s nfe 5fofFdf k/]sf] 5 . s"n u|fx:y{
pTkfbgdf u}/ s[lif If]qn] a9L of]ubfg lbPtfklg g]kfndf cem} klg zx/L s]Gb|x?n] cfly{s
ljsf;df yk phf{ k|bfg u/L zx/L tyf u|fdL0f ul/aL Go"gLs/0f ug'{kg]{ cfjZostf b]lvG5 .
xfn ljsl;t zx/L s]Gb|x?df Plss[t ljsf; of]hgfsf] cEof; z'? ePtf klg b]zdf k|d'v zx/L
s]Gb|sf] xsdf g t cg'df]lbt e"–pkof]usf] of]hgf cl3 a9fOof] g t s'g} 7f]; ef}lts of]hgf
sfof{Gjog k|lqmof g} cuf8L a9fOof] . j8f :t/sf 5l/Psf 6'qm] of]hgfx?n] klg ufpFkflnsfsf]
bL3{sfnLg ljsf; of]hgf tyf ;f]+rnfO{ yk cf]em]ndf kf/]sf] 5 . kl/0ffd :j?k ufpFkflnsfdf
ef}lts k"jf{wf/ ag]sf] cj:yf ePtf klg ;fy{s tyf cy{k"0f{ k|ult eg] Go"g /x]sf] 5 . tyflk, s'g}
klg If]qdf a;f]af; ug]{ dflg;x?nfO{ ;]jf / ;'ljwfx? pknAw u/fpg' /fHosf] k|d'v bfloTj x'G5 .
1
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
ufpFsf] ljleGg efudf a;f]jf; ug]{ ;a} tx / ju{df o:tf ;]jf / ;'ljwfx?sf] kx'FrnfO{ ;xh /
;'ud agfpg Gofof]lrt ljt/0f k|0ffnL ckgfpg' kg]{ x'G5 . pknAw u/fOPsf ;]jf / ;'ljwfx?sf]
clGtd nIo ToxfF a;f]af; ug]{ dflg;x?sf] hLjg:t/df u'0ffTds kl/jt{g Nofpg' x'G5 .
o; k|sf/sf ;d:ofx? o; ufpFkflnsfdf klg oyfjt /x]sf]n] ;f]xL ;Gbe{df PsLs[t ljsf;
of]hgf tyf e"–pkof]u of]hgf tof/ u/L ljsf;nfO{ of]hgfj4, glthfd'vL / k|efjsf/L ug]{
p2]Zon] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd th'{df ug]{ lg0f{o ul/Psf] xf] .
1.2 cf}lrTo / cfjZostf
ljBdfg ;d:ofx?nfO{ ;Daf]wg ug{ :yfgLo txx?n] Plss[t ljsf; of]hgf tof/ ul//x]sf 5g\ .
t/ klg lo of]hgfx?df plrt ef}lts k"jf{wf/ ljsf; vfsf, e"–pkof]u juL{s/0f, ljkb\ Joj:yfkg
tyf kof{j/0fLo k|efj Go"gLs/0fsf pkfox? ;dfj]z ul/Psf] kfOFb}g . o;sf ;fy}cfkm\gf] If]qdf
pknAw ;|f]t / ;fwgx?sf] pkof]u / sfof{Gjog ljlwsf] sdLn] ubf{ clwsf+z of]hgfx? sfof{Gjog
r/0fdf k'Ub}gg\ .
th'{df ul/Psf of]hgfx?n] jt{dfgsf] cfjZostf / eljiosf dfux?nfO{ k"/f u/L :yfgLo txsf]
;Dk"0f{ ljsf;sf kl/k|]IonfO{ ;Daf]wg ug]{ cfzf lnPsf] x'G5 . u|fld0f If]qsf] ;du| ljsf; ug{
ufpFkflnsf If]q;Fu} jl/kl/sf k|efljt If]qx?sf] ljsf; cfjZos x'G5 eg e"–pkof]u of]hgf
ckl/xfo{ x'G5 . oxL sf/0fn] ubf{ e"–pkof]u of]hgf :yfgLo ljsf; of]hgfsf nflu k|f/lDes
dfu{bz{s dflgG5 . ufpFkflnsfaf;Lx?sf] oftfoftsf] ;'ljwfnfO{ yk ;xh agfpg ufpF oftfoft
u'? of]hgf tof/ tyf kl/dfh{g ug{ h?/L 5 . oL b'O{ of]hgfx?nfO{ 6]s]/ ;fdflhs–cfly{s ljsf;,
ef}lts ljsf;, kof{j/0fLo -hnjfo' kl/jt{g ;lxt_ / ljkb\ Joj:yfkg, ;+:yfut ljsf;,
;+;fwgx?sf] ljsf; cflbnfO{ ;d]6]/ ;du| u'?of]hgf agfpg' cfjZos 5 . If]qut ljsf; Ps
csf{sf kl/k'/s / Ps csf{df k|ToIf tyf ck|ToIf ;s/fTds / gs/fTds k|efj kfg]{ ePsf]n] ;a}
If]qx?nfO{ ;d]6]/ ljsf; ubf{ gs/fTds k|efjnfO{ Go"gLs/0f / ;s/fTds k|efjnfO{ cw'lgsLs/0f
ug{ ;xhtf x'g'sf ;fy} ;Gt'lng ljsf; x'g] ePsf]n] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd th'{df h?/L
x'G5 .
g]kfndf PsLs[t ljsf; of]hgf th"{dfsf] yfngL zx/L ljsf; tyf ejg lgdf{0f ljefun] cf=j=
@)&!÷&@ b]lv dWo kxf8L lhNnfx?df kg]{ !) j6f gofF zx/x?sf] ;du| ljsf; ug]{ p2]Zon]
u/]sf] lyof] . kl5 ;f]lx s'/fsf] cg';/0f ub}{ ljleGg gu/kflnsf÷ ufFpkflnsfx?n] o;} cjwf/0ffdf
/xL PsLs[t ljsf; of]hgf lgdf{0f ub}{ cfPsf 5g\ . /fli6«o zx/L gLlt @)^$ n] lglb{i6 u/]sf
nIox? k|fKt ug{, :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$ n] k|bfg u/]sf] clwsf/ tyf lhDd]jf/L k'/f
ug{ Pj+ ufpFkflnsf If]qsf] ;'lgof]lht ljsf; ug{ cTofjZos ePsfn] PsLs[t j:tL ljsf;
sfo{qmd lgdf{0f ug{ pko'Qm b]vL of] of]hgf lgdf{0f ul/Psf] 5 .
1.3 PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd th{'dfsf] p2]Zo
:yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]gsf] k|fjwfgadf]lhd ufpFkflnsfsf] cfk\mgf] clwsf/ / lhDd]jf/L
If]qleqsf] ljifodf :yfgLo :t/sf] ;dli6ut / PsLs[t ljsf;sf nflu PsLs[t j:tL ljsf;
sfo{qmd agfpg'kg{] x'G5 . o;} p2]Zon] ufpFkflnsfsf] cfly{s, ;fdflhs, jftfj/0fLo, ef}lts
ljsf; / ;+:yfut ljsf; / k|efjsf/L ljQLo Joj:yfkgsf nflu bL3{sfnLg ;f]rcg';f/ lgwf{/0f
ePsf nIo / p2]Zox¿ k|fKt ug{ cfufdL kG„ jif{sf nflu tof/ ul/Psf] 5 . o; b:tfj]hdf
2
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
lgwf{l/t nIo / p2]Zox¿ xfl;n ug{ l;4fGt, /0fgLlt tyf k|d'v sfo{qmdx¿;d]t klxrfg Pj+
cf};t nufgLsf] k|If]k0f u/LPsf] 5 . o; lj:t[t u'¿of]hgfnfO{ k|To]s jif{ th{'df ul/g]
ufpFkflnsfsf] ;dGjofTds PsLs[t, ;dfj]zL Pj+ ;xeflutfTds of]hgfsf] kyk|bz{ssf ¿kdf
cufl8 a9fpg] p2]Zo /flvPsf] 5 .
o; PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd th'{df ubf{ lgDgfg';f/sf p2]Zox¿ /x]sf 5g\ M
-s_ :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$ sf] bkmf @$ adf]lhd :yfgLo cfjZostf /
k|fyldstfsf cfwf/df s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t ljsf; of]hgf th{'df ug{] .
-v_ ufpFkflnsfsf] ;jf{ËL0f ljsf;sf] nIo lnPsf] o; lj:t[t u'¿of]hgfnfO{ Jojxf/df ptfg{
sfof{Gjog sfo{of]hgf / cg'udg ;"rsx¿;d]t lgwf{/0f u/L tbcg';f/ sfof{Gjog ug{] u/L
vfsf k|:t't ug{] .
-u_ lgwf{l/t nIo / p2]Zox¿ xfl;n ug{, p2]Zo, /0fgLlt / k|d'v sfo{qmdx¿ klxrfg ug{] /
o;/L klxrfg ul/Psf sfo{qmdx¿nfO{ ;xeflutfd"ns k|lqmof cjnDag u/L jflif{s sfo{qmd
tyf ah]6af6 ;Daf]wg ug{] u/L lgb{]lzt k|s[ltsf] -Visionary Plan_ PsLs[t j:tL ljsf;
sfo{qmd tof/ ug{] .
-3_ /fli6«o of]hgf cfof]uaf6 :yfgLo txsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd th{'dfsf ;Gbe{df
tof/ u/]sf] d:of}bf / dGqfnoaf6 tof/ ePsf] j:t'ut ljj/0fsf] 9fFrfnfO{ sfo{:yndf
k/LIf0f ug{] .
-ª_ o; PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd th{'df ubf{ cjnDag ul/Psf k|lqmof / r/0fx¿sf]
l;sfOnfO{ clen]vLs/0f u/L cGo PsLs[t ljsf; of]hgf th{'dfsf nflu k[i7kf]if0f k|fKt ug]{ .
1.4 PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd th'{df k|lqmof
ufpFkflnsfsf] cfly{s, ;fdflhs, ;f+:s[lts, ef}lts, jg, jftfj/0f, ;+:yfut Pj+ ljQLo ljifout
If]q ljsf;sf nflu bL3{sfnLg ;f]rsf ;fy} nIo / p2]Zox¿ k|fKt ug{ ;/f]sf/jfnf ;a}sf]
k|ltlglwTjaf6 ;dfj]zL / ;xeflutfd"ns k|lqmof cjnDag u/L of] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
tof/ ul/Psf] 5 . o; k|of]hgsf nflu ufpFkflnsfn] ufpFkflnsf cWoIfsf] cWoIftfdf ;+:yfut
;+oGq :yfkgf u/L PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd th{'df d"n ;ldlt / k|d'v k|zf;sLo clws[tsf]
g]t[Tjdf k|fljlws ;ldlt / sfo{kflnsfsf ;b:o Pj+ j8f cWoIfsf] ;+of]hsTjdf ljifoIf]qut
;ldltx¿ -cg';"rL ! adf]lhd_ u7g u/L of]hgf th{'df k|lqmof cufl8 a9fOPsf] 5 .
tYofÍ / ;"rgf ;+sngsf nflu j8f ;ldlt tyf sfof{nox¿nfO{ kl/rfng u/L k|f/lDes tYofÍ
Pj+ s]Gb|Lo tYofÍ ljefu, dfgj ljsf; k|ltj]bg / cGo låtLo txsf tYofÍ / ;"rgf ;+sng u/L
ljZn]if0f ul/Psf] 5 . pQm ljZn]if0fnfO{ sfo{zfnfaf6 k'i6Ls/0f u/L kl/:s[t ug{] sfo{;d]t
ul/Psf] 5 . Plss[t zx/L ljsf; of]hgfsf] b"/b[li6, dWosfnLg ;dli6ut nIo / k|d'v p2]Zox¿
tyf /0fgLlt / sfo{qmd If]qdf ;d]t ;/f]sf/jfnf ;+nUg sfo{zfnfaf6 lgwf{/0f ePsf] 5 .
1.5 ;Lldttf
o; PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd th{'dfsf ;Ldfx¿ lgDgadf]lhd /x]sf 5g\ M

3
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
1= ;xeflutfd"ns jflif{s of]hgf th{'df k|0ffnLaf6 sfo{qmd 5gf]6 x'g] Joj:yfnfO{ b[li6ut
u/L d'Vo d'Vo sfo{qmdsf If]qx¿ klxrfgdf dfq s]lGb|t 5, lj:t[t sfo{qmdx¿ ;dfj]z
ul/Psf] 5}g .
2= :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]gcg';f/ ufpFkflnsf If]qdf ;+nUg u}/;/sf/L ;+:yf, ;fd'bflos
;+3–;+:yf / lghL If]qsf sfo{qmdx¿ ufpFkflnsfdf k|:t't eOg;s]sf] cj:yfdf tL
lgsfox¿ ;Da4 ;a} kf6f :ki6tfsf k|:t't x'g g;s]sf] .
3= s]Gb|, lhNnf:t/ tyf j}b]lzs ;|f]taf6 ;~rfng x'g] sfo{qmdsf] k|If]lkt sfo{qmd ah]6,
;DklQ / bfloTj k|fKt eOg;s]sfn] ;fdfGo cfsngsf cfwf/df ufpFkflnsfsf] of]hgfdf
;d]6\g sl7gfO k/]sf] .
4= :yfgLo txsf] k'gM;+/rgfdf o; ufpFkflnsfdf ;dflji6 ufpF ljsf; ;ldltx¿sf] tYofÍ
ljj/0fx¿ pknAw x'g g;Sg' ;fy} lhNnf:t/Lo lgsfox¿;d]t ufpFkflnsfdf :yfgfGt/0f
geO;s]sfn] pknAw ;Lldt tYofÍdf dfq cfwfl/t /x]sf] .
5= tYofÍsf] ;Lldttfn] k|fKt låtLo txsf] tYofÍ, lhNnf txdf ljBdfg / s]Gb|Lo tYofÍ
ljefusf tYofÍx¿ / ;+o'Qm /fi6«;+3sf] g]kfnl:yt lgof]usf ;"rgfx¿;d]tnfO{ cfwf/ dfgL
cWoog k|lqmof cufl8 a9fpg'kg{] cj:yf /x]sf] .
6= rfn" vr{ k|If]k0f oyfy{k/s agfpg sl7g /x]sf] .
7= k|b]z ;/sf/ ev{/}dfq u7g ePsf] / k|fb]lzs P]g sfg'g th{'df tyf k|fb]lzs lhDd]jf/L /
;+3Lo ;/sf/sf ljifoIf]qleqsf sltko sfo{ lhDd]jf/L tLgj6} txdf ;dGjo / ;xfsfo{
jf ljs]G›Ls/0f -k|Tofof]lht jf lgIf]lkt_ ul/g] ljifosf] olsg x'g g;sL o; lj:t[t
u'¿of]hgfsf] sfo{If]qleq ;d]6\g g;lsPsf] .
8= /fli6«o k|fs[lts ;|f]t tyf ljQLo cfof]u u7g x'g g;s]sf] kl/k|]Iodf ;+3Lo / k|fb]lzs
;/sf/af6 k|jflxt x'g] ;dfgLs/0f, ;;t{, ljz]if tyf ;Dk"/s cg'bfg, /fh:j afF8kmfF6sf]
/sdsf] e/kbf]{ / ljZj;gLo k|If]k0f k|fKt eOg;s]sf] / ufpFkflnsfn] p7fpg kfpg] s/ /
u}/s/af6 k|fKt x'g] cfˆgf] cfo;|f]tsf cfwf/ / b/;d]tsf] olsg x'g g;s]sfn] klg lj:t[t
u'¿of]hgfdf nufgL x'g] /sdsf] k|If]k0f ug{ sl7gfO dx;'; ePsf] .
9= ljsf; ;fem]bf/, cGt/fli6{«o, /fli6{«o u}/;/sf/L ;+:yf tyf lghL Pj+ ;xsf/L If]qaf6 k|fKt
x'g] /sdsf] klg oyfy{ nufgL k|If]k0f ug{ g;lsPsf] .

1.6 ;Gbe{ ;flxTox?sf] cWoog tyf ;ldIff


1.6.1 cGt/f{li6«o ;d'bfodf of]hgfsf] cEof;
a]nfot tyf o"/f]kdf ePsf] cf}Bf]lus qmflGt kZrft\ cfw'lgs zx/L of]hgfsf] kl/sNkgf ePsf]
kfOG5 . tt\ kZrft\ zx/sf] kl/efiffdf kl/jt{g eO{ zx/nfO{ cfly{s ljsf;sf] dfWodsf] ?kdf
kl/eflift ul/of] . kmn:j?k zx/df dflg;x? cfpg] qmddf Jofks j[l4 eof] h'g klxn] slxNo}
ePsf] lyPg . /f]huf/L tyf cj;/sf] vf]hLdf zx/ tkm{ ;a}sf] cfsif{0f ce"tk"j{ j[l4;Fu} zx/L
;d:of j[l4 ePsf] / ;f] Joj:yfkg ug{ ljleGg sfo{x? ePsf lyP .
s[lifdf cfwfl/t dWosfnLg ;dfhdf ha cf}Bf]lusLs/0fsf] c;/ k¥of], dflg;x?sf] k]zf klg
qmd;M s[lifaf6 pTkfbgd"ns pBf]ux?df kl/jt{g x'b} uof] . o;nfO{ oftfoftsf] ;fwgsf] ljsf;n]
4
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

yk 6]jf k'¥ofPsf] 5 ;fy} jfik (Steam) O{lGhgsf] cfljisf/ tyf oftfoftsf dfWodx?sf] ljsf;
x'g'n] ;Dk"0f{ zx/L :j?k g} kl/jt{g u/]sf] 5 . o;/L Psflt/ k]zfsf] kl/j{tg tyf csf]{lt/
oftfoftsf dfWodx?sf] ljsf;n] zx/sf] If]qkmn tyf :j?kdf kl/jt{g cfPsf] lyof], h'g qmd
xfn;Dd klg hf/L 5 . ljB't tyf /]nj]sf] ljsf; kZrft\ oftfoft tyf ljB't k|0ffnLsf] of]hgf
jgfpg] qmd j[l4 ePsf] lyof] .
1.6.1.1 cf}Bf]lus qmflGtsf zx/x?
a]nfotaf6 ;'? ePsf] cf}Bf]lus qmflGt k'/} o"/f]k x'Fb} cd]l/sf;Dd k'Uof] h;n] ubf{ hg;+Vof tyf
zx/Ls/0fdf j[l4 x'g k'Uof] . ;g\ !^(% df cg'dflgt %% nfv hg;+Vof /x]sf] a]nfotdf ;g\
!*)! sf] klxnf] hgu0fgfdf (# nfv k'u]sf] lyof] . h'g !*$! ;Dd cfOk'Ubf ! s/f]8 %( nfv
k'u]sf] lyof] . o;n] s]an $) jif{df ^)Ü hg;+Vof j[l4 ePsf] b]vfpFb5 . ;g\ !&&! b]lv !*#!
;Dd DofGr]:6/ ;x/sf] dfq hg;+Vof ^ u'0ffn] j[l4 ePsf] lyof] . To;}ul/ a|f8kmf]8{ zx/sf] ;g\
!*!! b]lv !*%! ;Dd k|To]s jif{ %) Ü sf b/n] hg;+Vof j[l4 ePsf]df s]jn %)Üsf] dfq ToxL
hGd ePsf] lyof] . of] j[l4sf] k|d'v sf/0f g} cf}Bf]lus qmflGt lyof] .
cf}Bf]lus qmflGtsf zx/x? 3gf cfjf;Lo PsfOn] el/Psf / clwsf+z c:j:y x'Gy] . cfjf;sf] dfu
lg/Gt/ j[l4 eO/x]sf] x'GYof] eg] dfu k'/f ug{ g;Sgfn] zx/x? eL8 / sf]nfxno'Qm x'Gy] . pko'Qm
;8sdfu{, gfnLx? tyf vfg]kfgLsf] cfk"lt{sf] sdLn] pQm zx/x?df bogLo jftfj/0f x'GYof] .
Psflt/ v:sbf] hg:jf:Yo / ul/a hLjg z}nLn] pTkGg ePsf] hghLjg dflysf] uDeL/ vt/f /
csf{lt/ Jofkf/Lx¿ / lan\8/ hf] k};f / gfkmf sdfpFg a9L lrlGtt lyP, ltgn] agfPsf 3/x¿df
cfwf/e"t dgf]/~hgsf ;fwg tyf v'Nnf If]qx? nueu z"Go lyP .
eL8o'Qm / sf]nfxnk"0f{ zx/L jftfj/0fn] dflg;x?nfO{ jf:t'snf / cfbz{ ;d' bfox¿sf] ;fdflhs
b[li6af6 cfbz{ zx/sf] vf]hLdf n}hfG5 . Pshgf k/f]ksf/L JolQm /f]a6{ cf]oG;sf] g]t[Tjdf gofF
>[hgfsf] ;'?jft eof] h;n] *)) b]lv !@)) hgf c6\g] ;fgf] zx/sf] ljsf; u/] . kl5 ;g\
!*$)df ;fj{hlgs :jf:Yo / cfjf; ;DaGwL P]g la|6]gdf nfu" eof], hf] :j:y hLjgsf] nflu
sfg"gL k[i7e"ld / lgb]{lzt hLjgsf] dfgs lgwf{l/t ePsf] lyof] . o;sf] k|efj Oa]g]h/ xf]jf8{sf]
uf8{g l;6L cfGbf]ngdf b]vf kof]{ . pxfFn] ;"Gb/ tyf PsLs[t a:tL agfpg of]hgf agfO{ -^)))
Ps8 hldgdf #@))) JolQmx?_ zx/L tyf u|fdL0f ;'ljwfx?sf] Joj:yf u/]sf lyP . k|foM låtLo
ljZjo'4 kl5 oL zx/x¿ a]nfotdf gofF zx/x¿ lgdf{0fdf km/s k|efj >[h{gf ug{ ;kmn lyP .
O{a]g]h/ xf]jf8{n] cfˆgf k':ts æ;fdflhs ;'wf/sf] nflu Pp6f zfGt kyæ df au}rfsf] zx/ af/]sf]
lj:t[t cjwf/0ff k|:tfj u/], hxfF pgn] au}rf zx/sf] lgdf{0f s;/L ug]{ eg]/ j0f{g u/]sf 5g\ .
xf]jf8{sf] ljrf/x¿ k|of]u u/]/ a]nfotdf lgld{t b'O{ au}+rfzx/x¿ n]r]yjy{ uf8]{g l;6L / j]lNeg
lyP . o;sf] k|efj ;+o'Qm /fHo cd]l/sfdf klg k/]sf] lyof] . /]l;8]lG;on kfs{M Go" /f]r]n, Go"os{;÷
j"8af]g{ Maf]:6g÷ Go"kf]6{ Go"h ÷jlh{lgofh\ lxn6g len]h, Pittsburgh's Chatham Village au}rf
l;6L, Go"of]s{÷Sunnyside, SjLG;; h}S;g xfO6\;, SjLG;; kmf]6{ uf8{g cflb pNn]vlgo
pbfx/0fx¿ lyP .
1.6.1.2 cf}Bf]lus qmflGt kl5sf zx/x?
cf}Bf]lus qmflGt kZrft\ u|fdL0f e]uaf6 zx/L If]q tkm{ a;fO{;/fOsf] qmd lg/Gt/ a9\of] .
cf}Bf]lus/0f tyf a;fO{;/fO{n] hg;+Vof j[l4 tyf cf}Bf]lusLs/0fnfO{ Psbd} k|f]T;fxg lbof] . ;g\
!*)) sf] ;'?jft ;Dd @)Ü hg;+Vof j]nfotsf] !),))) jf al9 hg;+Vof ePsf zx/x?df
5
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
s]lGb|t lyof] . To;sf] ! ztfAbL kl5 ToxfFsf] tLg rf}yfO{ hg;+Vof zx/df s]lGb|t jf sfo{/t lyP .
o:t} lsl;dn] cd]l/sf, hfkfg nufot o"/f]k / aflx/L ljZjsf] hg;+Vof j[l4 e}/x]sf] lyof] . oL
ljsl;t b]zx?df ;g\ !*%) sf] cGTo;Dd %)Ü hg;+Vof zx/df a;f]jf; ug{ yfln;s]sf lyP .
c;dfg ?kdf eP klg cf}Bf]lus qmflGtsf] c;/ ;+;f/ e/L g} b]lvg yfln;s]sf] lyof] / zx/Ls/0f
lj:tf/} j[l4 x'Fb} lyof] .
cf}Bf]lusLs/0fsf s]lx ;s/fTds kIfx? klg lyP, o;n] zx/Ls/0fdf j[l4 u/fof] / dflg;x?nfO{
cfjZos ;'ljwfx? lbnfof] . To; ;dosf] zx/x? kmf]x/L Pj+ cfjZos ;]jf tyf ;'ljwfaf6 jl~rt
ePtfklg dflg;x?sf] ;kmf tyf :jR5 zx/ k|ltsf] ltj| rfxgfn] ubf{ kl5 uP/ a:g of]Uo
zx/x?sf] ljsf; ePsf lyP . Oa]g]h/ xf]jf8{sf] uf8{g l;6L o;}sf] k|ltkmn lyof] . To; ;do
dflg;x? /fd|f] cfjf;Lo jftfj/0fsf] vf]hLdf ef}tfl/g yfln;s]sf lyP / zx/sf] s]Gb|| b]lv 6fl9g
yfn], kmn:j?k s]Gb|x? x|f; x'g k'u] . bf];|f] ljZj o'4n] Wj:t ePsf zx/x? ;g\ !(%) sf] cGTo
b]lv tLj| ?kn] k'gMlg{df{0f Pj+ k'gMl:yflkt x'g yfln;s]sf lyP . oftfoftsf ;fwgx?df e}/x]sf]
cfw'lgsLs/0f, xjfOhxfhsf] cfljisf/, /]nj]sf] ljsf; cflb pRr k|ljlwsf] ljsf;n] ubf{ zx/x?
a:gnfO{ cfsif{s x'Fb} uP . Oa]g]h/ xf]jf8{sf] uf8{g l;6L kZrft\ cfw'lgs zx/L of]hgfsf] klg
lj:tf/} cfjZostf dx;'; xF'b} uof] .
zx/L of]hgfsf] cfjZstf dx;'; eP kZrft\ zx/L of]hgfdf z}lIfs kf7\oqmd klg ;'? x'g yfNof] .
;g\ !()( df zx/L of]hgf ;DaGwL] klxnf] z}lIfs kf7\oqmd OËNof08sf] lne/k'n ljZjljBfnodf
z'? eof] eg] ;+o'Qm /fHo cd]l/sfsf] xfj{8{ ljZjljBfnodf ;g\ !(@$ df zx/L of]hgf ljifodf
klxnf] kN6 sfo{qmd :yfkgf eof] . låtLo ljZjo'4sf] z'?jft;Dd zx/sf] Joj:yfkg g} k|fylds
lrGtfsf] ljifo lyof] . v'nf If]q / dgf]/~hg :ynsf] cfjZostf pRr :t/df dx;'; ePsf] lyof] .
pGgfO;f} ztflAbsf] kl5Nnf] efudf lt/ cfOk'Ubf;Dd dgf]/~hgsf] p2]Zosf] nflu tof/ ul/Psf]
:yfgx? / kl5 ljsf; ug{ /flvg] dgf]/~hg If]qx¿sf] cfjZostf zx/L of]hgfsf] dfgs efusf]
?kdf dx;'; e};s]sf] lyof] . cfls{6]S6\; sNj6{ j}S; / k|m]8l/s n cf]Ndf]:6]n] ;g\ !*%)df
kl/sNkgf ul/Psf] Go"os{sf] s]G›Lo kfs{sf] l8hfOg u/]sf lyP . :jR5 ;f; km]g{ d2t ug]{, Jo:t
zx/aLrdf ;'Gb/ xl/ofnL / v'nf 7fpFsf] If]q pknAw u/fpg] cflb sf/0fn] of] rfF8} cGo
zx/x?sf] nflu klg df]8]n aGof] .
o;/L zx/L of]hgfsf] If]qdf ljleGg k|of]u clg sfo{x? ePsf 5g\ . låtLo ljZjo'4 kl5 zx/sf]
k'gMlg{df{0fdf al9 hf]8 lbOof] eg] To; kl5 ;x/sf] k'g?Tyfg tyf k'ghL{jgdf . Pl;og If]qdf,
rfOgfn] låtLo ljZjo'4 kZrft\ k'8f]ªsf] gofF If]qdf cfjf;, Jofkfl/s If]q tyf pBf]u ;lxtsf]
of]hgfj4 zx/sf] ljsf; u¥of] . o;/L, of] /fd|f];Fu a'‰g ;lsG5 ls cf}Bf]lusLs/0f, zx/L of]hgf
tyf ljsf;sf] lglDt qmlGt lyof] . jt{dfg kl/k|]Iodf of]hgfj4 zx/Ls/0f tyf zx/L ljsf;sf]
;jfn s]Gb|Lo dxTjdf /x]sf] 5 .
cfhsf] lbgdf a;fO{;/fO tyf zx/L If]qsf] hg;+Vof jl4 ;d:ofsf] ¿kdf lnO{b}g a? To;nfO{
cj;/sf] ?kdf lnP/ dflg;x¿sf] p2]Zo cg'?k zx/ Joj:yfkg ug]{ u/L of]hgf agfOG5 . t;y{
zx/L of]hgf o:tf] dfWod xf] h;n] zx/x? hg;+Vof j[l4sf] plrt Joj:yfkg ub}{ cj;/x?n] k"0f{
zx/nfO{ ;'/lIft Pj+ a:g nfos agfpF5 .

6
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
1.6.1.3 ;dsfnLg zx/x¿
;g\ !(^) sf] cGTo lt/ / !(&) sf] z'?jft lt/ cfw'lgsLs/0fn] >[lht cJojl:yt jftfj/0f tyf
7"nf ;+/rgfx?n] ubf{ zx/df ck/fwsf] dfqfdf j[l4 x'g'sf ;fy} w]/} ;fdflhs ;d:ofx? b]vf kg{
yfn] . cfw'lgs of]hgfsf] ktg ;g\ !(&) sf] z'? b]lv g} x'g yfln;s]sf] lyof] hltj]nf ;:tf /
cUnf ejgx?sf] lgdf{0f qmd /f]lsg yfn]sf] lyof] . tt\ kZrft\ tL w]/} 3/x? eTsfpg z'? ul/of] /
To;nfO{ cGo cfjf;Lo OsfO{x?n] k|lt:yfkg ug{ yflnof] . s'g} klg ;fdflhs lj;ËltnfO{ Ps}
k6s cGTo ug{ g;lsg] xF'bf cfhsf] lbgdf JolQmsf] rl/q tyf ljljwtf;lxt cfly{s ljsf;sf]
kf6f]nfO{ a9L dxTj lbg yflnPsf] 5 . h;nfO{ xfdL cfhsf] lbgdf pQ/cfw'lgs o'u klg eGg]
u/sf 5f} .
;dsfnLg of]hgfsf] cEof;n] ;dtfd"ns ;dfhsf] ;[hgf ug{ / Gofodf cfwfl/t zx/sf] ljsf;
ug{ kxn ub{5 . k|f/lDes zx/x? h;df lj;fn cfly{s c;dfgtfx? lyP, To;sf] ljkl/t
;dsfnLg zx/x? cfk\mgf hgtfnfO{ a:g of]Uo jftfj/0f lbnfpg a9L k|oTgzLn x'G5g\ .
;dsfnLg zx/x?sf] cfwf/e"t ;jfnx? lgDgfg';f/ /x]sf 5g\ .
 bLuf]kg
 ;dfj]lztf / Gofo
 cfly{s cj;/x?
 jftfj/0f d}qL
 zx/L ;'zf;g
 dgf]/~hgsf ;'ljwfx? tyf v'Nnf If]qx?
 kof{Kt zx/L k"jf{wf/x? cflb .
o:t} xfn cfP/ 5l/tf] zx/ (Smart City), ;"rgf k|ljlw zx/, Metro zx/, xl/t zx/ cflb cg]s
cEof;x? e}/x]sf 5g\ . utjif{, ef/t ;/sf/n] !)) j6f Metro zx/lgdf{0f ug]{ 3f]if0ff u/]sf] lyof]
eg] g]kfn ;/sf/sf] )&@÷&# sf] ah]6 efif0fn] # j6f Smart zx/ / # j6f xl/t zx/ lgdf{0f ug]{
3f]if0ff u/]sf] lyof] . OG6/g]6 tyf ;+rf/ dfWodsf] ljsf;n] ubf{ dflg;x?sf] cfjthfjtdf nfUg]
;dodf w]/} sdL cfPsf] 5 eg] cfw'lgs oftfoftsf ;fwgx?n] ubf{ dflg;sf] cfjfudgdf j[l4
ePsf] 5 . o;sf ;fy} ljBdfg kl/k|]Iodf snf, ;+:s[lt, ;+/If0f tyf ;Da4{g klg of]hgfsf] d'Vo
lx:;f x'g k'u]sf] 5 . o;/L ;dsfnLg ;x/x?n] ljsf;sf ax'cfoflds kIfx?nfO{ ;d]6]/ a:g of]Uo
/ d"t{ ;x/sf] ;[hgf ub}{ uPsf 5g\ h'g xfnsf] efiffdf pQ/cfw'lgstf tkm{ pGd'v ePsf] a'lemG5
.
1.6.2 /fli6«o :t/df of]hgfsf] cEof;
g]kfnn] ;g\ !($$ b]lv a:tL ljsf;sf] k|of; u/]sf] lyof] h; cGtu{t xg'dfg gu/sf af9L
kLl8t hgtfnfO{ k'gjf{; ug{ of]hgfa4 ?kdf /fhlj/fhnfO{ ljsf; ul/of] . ;g\ !(%^ df klxnf]
/fli6«o cfjlws of]hgf -cfly{s ljsf; of]hgf_ lgdf{0f ul/ cfjlws ?kdf nfu" ul/of] eg] xfn
To;sf] lg/Gt/tf :j?k !$ cf}+ of]hgf sfof{Gjogdf 5 . !(^) sf] bzs b]lvg} kxf8L tyf lxdfnL
If]qsf w]/} dflg;x¿ -ljz]ifu/L k|fs[lts k|sf]kaf6 lj:yflkt, /fli6«o lgs'~r If]qaf6 lj:yflkt
cflb_ t/fO{sf d}bfgx?df k'g:yf{lkt ul/of]. ;g\ !(^( df ag]sf] sf7df8f}+ pkTosfsf] ef}lts
ljsf; of]hgf zx/L of]hgfsf] If]qdf Ps sf]if]9'Ëf lyof] . To; kl5 sf7df8f} pkTosf s]lGb|t w]/}
7
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
ljsf; of]hgf tof/ kfl/P t/ ;+:yfut, sfg"gL Joj:yf / ljQLo ;|f]tx¿sf] sdLsf sf/0fn]
slxNo} klg sfof{Gjog ul/Pg . &) sf] bzsdf If]qLo ljsf; cjwf/0ff NofOof] / g]kfnnfO{ ;'?df
rf/ ljsf; If]qx?df ljeflht ul/of] h'g kl5 uP/ kfFr ljsf; If]qsf ?kdf /x] / of] cjwf/0ff
s]lx xb;Dd sfof{Gjog klg ul/of] . *) sf] bzssf] cGTo lt/ cfOk'Ubf k|d'v zx/L If]qx?sf]
;+/rgfTds of]hgfx? lgdf{0f ul/of] eg] () sf] bzsdf k'Ubf gu/kflnsfx?df PsLs[t sfo{of]hgf
lgs}g} nf]slk|o eP . o; lsl;dsf] of]hgf lgdf{0f qmd :yfgLo :jfoQ zf;g P]g nfu" geP;Dd
hf/L /x] eg] !((( df :yfgLo :jfoQ zf;g P]g nfu" eP kZrft\ :yfgLo lgsfox?n] cfjlws
of]hgf lgdf{0f ug{ z'?jft u/] . cfjlws of]hgfn] lgoldt x'g] u/]sf cfly{s, ;fdflhs ljsf;
sfo{nfO{ dfq k|fyldstfdf /fVgfn] d'Vo zx/L s]Gb|x?df o;n] ef}lts ljsf; tyf e" –pkof]unfO{
lgb]{lzt ug{ ;s]g . o;sf] k|ToIf c;/ zx/sf] :j?kdf kg{ uof] / cJojl:yt zx/Ls/0fn] k|>o
kfof] . Psflt/ PsLs[t sfo{of]hgf (IAP) / ;+/rgfTds of]hgf (Structure Plan) h;n] s]jn
ljsf;sf ef}lts kIfnfO{ dfq lgb]{lzt uof]{ eg] csf]{lt/ cfjlws of]hgf (Periodic Plan), h;n]
ef}lts ljsf;sf] kIfnfO{ w]/} dxTj lbPg . o;/L s'g}–s'g} zx/n] k"jf{wf/ ljsf;df /fd|f] sfo{x?
ug{ ;kmn eP eg] :jf:Yo, lzIff nufPt cGo If]]qdf k5fl8 g} /x] . ljutsf of]hgf cEof;x?df
zx/L ul/jL, c;dfgtf, ;fdflhs jlx:s/0f, jftfj/0f ;+/If0f, gu/sf] Ifdtf ljsf; cflb w]/}
;jfnx?nfO{ dxTj lbOPg .
oL ;a} s'/fnfO{ Wofgdf /fvL g]kfn ;/sf/n] /fli6«o zx/L gLlt @)^$ nfu" u/L sfof{Gjog u/] sf]
5 . o;n] ;fgf tyf demf}nf zx/x?df nufgL s]lGb|t ug'{kg]{ s'/fdf hf]8 lbPsf] 5 eg] 7"nf
zx/x?sf] If]qLo :t/df ljsf; ug'{kg]{ cjwf/0ff cufl8 ;f/]sf] 5 . o;} cjwf/0ff cg';f/ /fhwfgL
tyf 7"nf zx/L s]Gb|x?df a9\bf] cfGtl/s a;fO{ ;/fO{ /f]Sg dWokxf8L nf]sdfu{df !) j6f gofF
zx/sf] ljsf; ul/b} 5 . o;sf ;fy} ljBdfg zx/L If]qx?df ef}lts k"jf{wf/ tyf cfly{s
cj;/x?sf] j[l4 ub}{ dflg;x? cfsif{0f ug{ ;/sf/n] nufgL a9fPsf] 5 .
1.6.2.1 sf7df8f}+ pkTosfdf zx/L of]hgfsf k|of;x?
;g\ !(^( df sf7df8f} pkTosfsf] ef}lts ljsf; of]hgf lgdf{0f ePsf] lyof] t/ /fhgLlts
k|ltj4tfsf] sdLn] Tof] nfu" x'g ;s]g . ;g\ !(** df sf7df8f}+ gu/ ljsf; ;ldltsf] u7g
kZrft\ ljleGg r/0fdf of]hgfx? lgdf{0f ePsf 5g\ . sf7df8f}+ tyf cGo zx/L If]qdf hUuf
ljsf; sfo{qmd nfu" u/L Jojl:yt a:tL ljsf; ug]{ o;sf] k|d'v p2]Zo lyof] . ;8s lj:tf/ ug'{,
hUuf PsLs/0f cfof]hgf nfu" ug'{ tyf sf7df8f}+ pkTosdf lgdf{0f dfkb08 nfu" ug{ klg o;}sf]
xft lyof] . kl5 o;nfO{ sf7df8f}+ pkTosf ljsf; k|lws/0fsf] ?kdf ;+/rgfTds kl/jt{g ul/of] .
sf7df8f}+ pkTosf ljsf; ;ldlt tyf k|flws/0fsf] u7g eP kZrft\ ljz]if ul/ hUuf PsLs/0f
cfof]hgfx? a9L nfu" eO/x]sf 5g\ . xfn;Dd sf7df8f}+ pkTosf leq !@ j6f hUuf PsLs/0f
cfof]hgf ;DkGg eO;s]sf] / !! j6f sfof{Gjogsf] ljleGg r/0fdf /x]sf 5g\ . @ j6f ;fO6 P08
;le{;]h of]hgf sfof{Gjog eO{ ;s]sf] 5 eg] #%) ls=dL= eGbf a9L ;8sx? lgb]{lzt hUuf ljsf;
(GLD) dfkm{t\ rf}8f e};s]sf] 5 . ;g\ !(() sf] /fhgLlts kl/jt{g kl5 ;+o'Qm /fi6«;+3Lo ljsf;
sfo{qmd dfkm{t\ xf]Nqmf] kmS;n] sf7df8f}+ pkTosfsf] zx/L ljsf; of]hgf tyf sfo{qmdsf] d:of}bf
tof/ kf/] . pSt sfo{qmd dfkm{t\ of]hgfj4 k"jf{wf/sf] ljsf;åf/f zx/sf] j[l4 lgoGq0f ug]{ ck]Iff
ul/Psf] lyof] . o;n] zx/sf] ;Ldfgf lgb]{lzt ug]{ tyf zx/L 3gTj j[l4 ug]{ gLltx? k|:tfj u/]sf]
lyof] eg] k"jf{wf/sf] cfjZostf tyf To;sf] lbzf af/] j[xt\ cWoog u/]sf] kfOG5 .

8
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
1.6.2.2 sf7df08f}+ pkTosf aflx/sf] of]hgfsf k|of;x?
!((! sf] hgu0fgf cg';f/ kf]v/f g]kfnsf] rf}yf] 7"nf] zx/ / xfn bf];|f] 7"nf] j[l¢b/ -&=$%_ ePsf]
zx/ xf] . kf]v/fdf zx/L ljsf;sf] k|of; g]kfn PsLs/0f x'g' eGbf klxn] b]lv ePsf] kfOG5 .
lrKn]9'Ëf hUuf PsLs/0f of]hgf pkTosf aflx/sf] klxnf] hUuf PsLs/0f of]hgf xf] . sf7df08f}+ /
ef/tsf ljleGg zx/x?df k[YjL /fhdfu{ -!((!_ / l;¢fy{ /fhdfu{ -!(^(_ ag]kl5 kf]v/f jf;Lsf]
kx'Fr a9]sf] kfOG5 . o;n] kf]v/fsf] zx/L ljsf;df tLa| j[l¢ ePsf]] kfOG5 . o;}ul/ xg'dfg
gu/sf af9L kLl8tnfO{ k'gjf{; u/fpg ;g\ !(#* df /fhlj/fh zx/sf] of]hgfj4 tj/n] ljsf;
ul/of] . tr\ kZrft\ ef/t;Fu ;Ldfgf hf]l8Psf k|d'v gfsf If]qx?df hËn km8fgL u/]/ /fli6«o
k'gjf{; sDkgL dfkm{t\ ljleGg zx/x?sf] ljsf; ul/of] . ljutdf ljleGg tl/sf tyf k4lt
ckgfP/ zx/L of]hgfsf] yfngL ePsf] lyof] .
1.6.3 xfnsf] of]hgf k|j[lQ
g]kfndf ljutdf ljleGg of]hgfsf k4ltx?sf] k|of]u ul/of] . ljz]if u/L ;d:ofx?sf] ;dfwfg ug{
ljleGg kl/of]hgfx?sf] Kofs]h lgdf{0f ul/of] h;nfO{ d"ne"t ?kdf ;d:of ;Da4 of]hgf elgb}
cfPsf] 5 . g]kfndf ljleGg r/0fdf ljutsf bzsx?df lgDg of]hgfx? lgdf{0f ePsf 5g\
 u'? of]hgf
 /0fgLlts of]hgf
 PsLs[t sfo{of]hgf
 ef}lts ljsf; of]hgf
 cfjlws of]hgf
 e"–pkof]u of]hgf tyf ejg lgdf{0f dfkb08
o; dWo] cfjlws of]hgf w]/} gu/kflnsf tyf lhNnfx?n] lgdf{0f u/L nfu" klg u/] . ;fy} gu/
tyf lhNnf :t/df oftfoft u'?of]hgfx? agL /x]sf 5g\ . oL ;a} of]hgfsf] Ps dfq p2]Zo eg]sf]
zx/L ljsf; tyf If]qLo ljsf;df ;Gt'ng sfod ug'{ xf] . g]kfndf ePsf of]hgfqmdx?nfO{
qmda4 ?kdf tnsf] tflnsfdf pNn]v ul/Psf] 5 .
;doqmd g]kfndf zx/L of]hgfsf ljsf;qmdx?
!(#* /fhlj/fhdf klxnf] of]hgfa¢ k|zf;lgs zx/sf] lgdf{0f
!(%^ /fli6«o :t/df cfjlwsf of]hgfsf] cf/De -k~rjifL{o of]hgf_
sf7df08f}+ ;f}Gbo{s/0f sfo{qmd M a]nfotL dxf/fgLsf] sf7df08f}+ e|d0fsf] a]nf
!(^@ ;+o'Qm /fi6«;+3sf] k|fljlws ;xof]udf sf7df08f}+sf] ;'Gb/tf j[l4 ug{sf nflu
tof/ kfl/Psf] of]hgf
!(^# gu/ ljsf; ;ldlt P]g, !(^#
t];|f] /fli6«o of]]hgf -!(^%–&)_ h;n] g]kfnnfO{ tLg hnfwf/ If]q -sf]zL, u08sL
!(^%
/ s0ff{nL_ df ljefhg u¥of]
!(^( sf7df08f}+ pkTosfsf] ef}lts ljsf; of]hgf -;+o'Qm /fi6«;+3sf] k|fljlws ;xof]u

9
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

;doqmd g]kfndf zx/L of]hgfsf ljsf;qmdx?


/ sfn{ k';f{sf] g]t[Tjdf_
!(^# df ag]sf] sf7df08f}+ pkTosfsf] ef}lts ljsf; of]hgfsf] /fli6«o
!(&#
lj1x?åf/f k'g/fjnf]sg ;fy} e"–pkof]u of]hgfsf] lgdf{0f
!(&% sf7df08f}+ pkTosfdf rqmkysf] k"j{cWoog tyf of]hgf lagf g} lgdf{0f
!(&$– hd{g ;/sf/sf] ;xof]udf eQmk'/ ljsf; of]hgf ;kmntfk"j{s ;DkGg, eQmk'/
!(*$ ljsf; of]hgfsf] d'Vo nIo ;Dkbf ;+/If0f tyf cfly{s pkfh{g lyof]
/li6«o k|fljlwsx?åf/f sf7df08f}+ pkTosfsf] j[xt of]hgf -sf7df08f}+ pkTosfsf]
!(&^
ef}lts ljsf; of]hgf_ sf] k'g/fjnf]sg ;fy} Go"gtd hf]lgª dfkb08 k|:tfj
!(*& – GTZ/ MSUD sf] ;xof]udf sf7df08f+} pkTosf ;lxt d'Vo zx/x?sf] @) jif]{
!(** ;+/rgfTds of]hgf(Structure Plan)sf] lgdf{0f yfngL
!(() PsLs[t sfo{of]hgf (IAP)lgdf{0fsf] cf/De
sf7df08f}+ pkTosf zx/Lljsf; of]hgf tyf sfo{qmdx? Hal crow
!((!
Fox/DHUD/ADB
!((# JICA sf] ;xof]udf sf7df08f}+ pkTosf zx/L ;8s lgdf{0fsf] cWoog
!((( sf7df08f}+ pkTosfsf] gS;fÍg sfo{qmd
g]kfn ;/sf/sf] :jLs[tdf sf7df08f}+ pkTosf ljsf;sf] bLw{sfnLg ;f]+rsf]
@))@
lgdf{0f, lehg @)@)
@))% b]lv
clxn] gu/kflnsfx?sf] cfjlws of]hgfsf] cEof;
;Dd
@)!@ b]lv lhNnf tyf gu/kflnsf / ufpFkflnsf x?sf] oftfoft u'?of]hgf lgdf{0f cf/De
@)!% b]lv k|:tfljt gofF zx/x?sf] PsLs[t ljsf; of]hgfsf] lgdf{0f cf/De
1.6.4 PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
PsLs[t ljsf; of]hgf Ps dWosflng ljsf; of]hgf xf] h'g k~rjifL{o /fhg}lts rqm;Fu
;dfof]hg ul/Psf] x'G5 . o;n] :yfgLo ljsf; 9fFrfnfO{ ;dfj]]z u/L nfdf] cjlw, h:t} @)–@%
jif{ ;Ddsf nflu /0fgLlts of]hgf agfpg] sfo{ ub{5 . of] ljsf; of]hgf blIf0f clk|msfaf6 k|f/De
ePsf] xf] . blIf0f clk|msfsf gu/kflnsfx?df wgL / ul/jx?nfO{ lbg] ;]jf aLrsf] cGt/ lgs} 7"nf]
lyof] . o; c;dfg / kIfkft\k"0f{ cj:yfsf] l:ylt ;dfKt ug{, pQ/–c;dfgtfsf] ;do kZrft\sf
of]hgfx?n] Jofks ;xeflutfTds of]hgf k4ltsf] cg';/0f u¥of] h;nfO{ xfdL PsLs[t ljsf;
of]hgf eG5f} . PsLs[t ljsf; of]hgf Pp6f o:tf] k2lt xf] h;n] :yfgLo ;+:yfx? / gful/snfO{
Ps} :yfgdf NofP/ nfdf] cjlwsf] ljsf;sf] nflu ;jf]{s[i6 of]hgf tof/ kf5{ .
PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmdn] ;du| If]qsf] ljsf;sf] 9fFrf sf]b{5 . o;n] ;du| ljsf;sf nflu
laleGg ;/sf/L lgsfox?;uF ;dGjo u/L pQm If]qdf a:g] dflg;x?sf] hLjg u'0f:t/ j[l¢ ug{
10
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
dbt ub{5 . s'g} If]qsf] ;du| ljsf;sfnflu cfly{s Pj+ ;fdflhs ljsf;sf] kf6f] ckl/xfo{ /xG5 .
o;n] s'g} klg ljsf; sfo{qmdsf] nflu sfo{9fFrf tof/ kfb{5 h:t}M s:tf cfwf/e"t ;+/rgf /
;]jfx? cfjZos 5g\ < s;/L jftfj/0fnfO{ ;+/If0f ug{ ;lsG5 < cflb . olb s'g} lj:t[t
u'¿of]hgfsf] sfo{qmd ;'? x'G5 eg] ;Dk"0f{ zx/sf] of]hgf Pjd\ sfo{qmdx? tyf jflif{s kl/ifb\
ah]6 klg o;} ljsf; of]hgf cGtu{t x'g cfjZos 5 . cGo ;/sf/L lgsfox?n] cfˆgf] of]hgf
agfpbf PsLs[t ljsf; of]hgf cGtu{t /x]/ of]hgf agfpg' kb{5 .

1.7 P]g, lgod tyf gLltx?sf] ;dLIff


1.7.1 gu/ ljsf; P]g
gu/ ljsf; P]gn] zx/L ljsf;sf] of]hgf tof/L / sfof{Gjogsf nflu sfg"gL cfwf/ >[hgf ub{5 .
a9\bf] hg;+Vof tyf zx/Ls/0f lgoGq0f ug{sf nflu of] P]g ;g\ !(** df th'{df ul/Psf] lyof] .
of] P]gn] zx/x?sf] k'gMlgdf{0f, lj:tf/ / ljsf; tyf gofF zx/sf] lgdf{0f u/L Jojl:yt k"jf{wf/
ljsf;, vfg]kfgL, ;/;kmfO, laB't, 6f]lnkmf]g, z}lIfs ;+:yf, c:ktfn, k|zf;lgs ;+:yfx? cflbsf]
Joj:yfkgdf hf]8 lbPsf] 5 .
of] P]g cg';f/, g]kfn ;/sf/n] gofF zx/ lgdf{0fsf nflu g]kfnsf] h'g;'s} If]q, zx/, u|fdL0f If]q
jf If]qLo ljsf; s]Gb|df cfjZostf cg';f/ zx/L ljsf; ;ldlt u7g ug{ ;Sg] 5 . pQm ;ldltdf
g]kfn ;/sf/n] tf]s]sf] cWoIf, k|d'v lhNnf clwsf/L jf % hgf;Dd lhNnf :t/sf sfof{nox?af6
g]kfn ;/sf/n] tf]s]sf kbflwsf/Lx?, /fli6«o :t/sf] /fhg}lts bnsf] If]qLo :t/sf k|ltlglwx?, %
hgf g]kfn ;/sf/n] tf]s]sf] ;fdflhsIf]qdf of]ubfg k'¥ofPsf :yfgLo JolQmx?, d]o/ / g]kfn
;/sf/n]] lgo'lQm u/]sf] Ps ;b:o ;lrj x'g] Joj:yf 5 .
gu/ ljsf; ;ldltn] cfˆgf] sfdnfO{ ;xh ;+rfng tyf ;xlhs/0fsf nflu cfjZos k/]df
pk;ldltsf] u7g ug]{ ;Sg] k|fjwfg 5 . oL pk;ldltx?df :yfgLo lgsfox?, ;fd'bflos sfof{no,
;/sf/L ;+:yfx?, /fhg}lts bnsf JolQmx?, gful/s ;dfh, ;+3 ;+:yf, a'låhLlj, Joj;flos
lgsfox? / of]hgf 6f]nL ;dfj]z x'G5g\ . PsLs[t ljsf; of]hgfsf] sfo{ ubf{ gu/ ljsf; P]g leq
/x]/ sfd ug'{kb{5 . of]hgf tof/Lsf] k|lqmofdf ;fgf] cfsf/df d'Vo ;Nnfxsf/ / gu/ ljsf;
;ldltsf] ;b:onfO{ ;dfj]z u/L ;ldltsf] u7g ul/Psf] x'G5 . To:t} d'Vo ;Nnfxsf/ ;ldltsf]
gu/ ljsf; P]g @)$% sf] wf/f & pkwf/f &=! df cfwf/ eP/ u7g ePsf] x'G5 . d'Vo ;Nnfxsf/
;ldltsf] d'Vo sfd eg]sf] gu/ ljsf; ;ldlt;Fu ldn]/ of]hgf agfpg'' tyf gu/ ljsf; ;ldlt /
If]qLo pk;ldltx?sf] aLrdf ;dGjo ug'{ klg xf] .
1.7.2 gu/ ljsf; P]gsf ;Ldfx?
gu/ ljsf; P]gsf] d'Vo hf]8 eg]sf] gu/ ljsf; ;ldltx?sf] u7g / pQm ;ldltx?df ePsf
;b:ox?sf] sfd / st{Jo agfpg'df /x]sf] 5 . o; P]gn] of]hgfsf] d''Vo tLg kIfx?nfO{ ;d]6]sf] 5
.hUuf PsLs/0f, lgb]{lzt hUuf ljsf; / ;]jf ;'ljwfx? . oL dWo] kl5sf b'O{ kIfx? sfof{Gjog
ug{ ufx|f] ePsfn] clxn] cEof;df 5}gg\ . o:t} of] P]gn] zx/L of]hgfsf w]/} kIfx?nfO{ ;d]6]sf]
kfOb}g . h:t}M ;]jfx? pknAw u/fpg], cfwf/e"t ;+/rgfx?, ;fdflhs d'2fx?, jftfj/0fLo kIfx?
cflb . To;}n] of] P]gn] zx/sf d'Vo d'¢fx?nfO{ ;d]6\g ;s]sf] 5}g .

11
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

1.7.3 hUuf k|flKt P]g, !(&&


zx/L ljsf; kl/of]hgf k|efjsf/L tyf s'zn sfof{Gjogsf] nflu hUuf clwu|x0f P]g ;g\ !(&&
agfOPsf] xf] . j[xQ/ ;fj{hlgs lxtsf nflu ;/sf/n] ;fj{hlgs ;"rgf 6fF; u/L h"g;'s} :yfgsf]
hUuf clwu|x0f ug{ ;Sg] clwsf/ of] P]gn] lbPsf] 5 . pQm ;"rgfnfO{ c6]/ u/]df o; P]gn]
Joj:yf u/] cg';f/ ;/sf/n] k|x/Lsf] ;xof]u lng ;Sg] 5 . o; P]gn] k|d'v lhNnf clwsf/Lsf]
;+of]hsTjdf hUuf clwu|x0f ;ldlt agfO{ plrt Ifltk"lt{sf] d'NofÍg u5{ . zx/sf s'g} klg
;+/rgfx? lgdf{0f ug{ cTofjZos b]lvPdf / ;f] ;+/rgf lgdf{0f ug]{ :yfgdf pko'Qm ;fj{hlgs
hUuf gx'Fbf g]kfn ;/sf/nfO{ o; P]gn] lghL hUuf k|fKt ug{ ;Sg] clwsf/ lbPsf] 5 . gu/ pGd"v
If]qx?df hUuf ljsf; tyf PsLs/0f ug'{kg]{ x'g ;S5 t;y{ o; P]gsf] dfWodåf/f hUuf PsLs/0f
u/L Jojl:yt 38]/L ljsf; ug{ ;lsG5 .
1.7.4 e"ld ;j]{If0f tyf dfkg P]g, !(^#
g]kfndf cadastral ;j]{If0f kZrft e"ld ;j]{If0f / dfkg P]g ;g\ !(^# -lj=;+= @)!(_ b]lv
sfof{Gjogdf cfPsf] xf] . of] P]gn] hUufnfO{ ;j]{If0f ug]{ / dfkg ug]{ sfg"gL cfwf/ lbPsf] 5 . o;
P]gn] e"ldnfO{ ljleGg ju{df ljefhg u/L ToxL cg'?ksf] s/ lgwf{/0f u/]sf] 5 eg] e"l dsf] cj:yf
-h:t}M ;/sf/L hUuf, ;fj{hlgs hUuf, JolQmut hUuf cflb_ cg';f/ ;j]{If0f / dfkg ug]{ ljlw tyf
k|fjwfg lgwf{/0f u/]sf] 5 . of] P]g sfof{Gjogsf] nflu e"ld ;'wf/ dGqfno lhDd]jf/ 5 .
1.7.5 jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)%%
of] P]gn] s'g} klg of]hgf tyf sfo{qmd sfof{Gjog ug'{ k"j{ To:tf sfo{qmdn] jftfj/0fdf Nofpg
;Sg] k|efjsf] af/]df cWoog ug'{kg]{ s'/fdf hf]8 lbG5 . of] P]gn] jftfj/0f ;+/If0f k|ltj]bgsf
cfwf/df sfo{qmd sfof{Gjog ug{ :jLs[lt k|bfg ug]{ jf gug{] lg0f{o k|bfg u5{ . jftfj/0f ;+/If0f
P]gn] jftfj/0fnfO{ k|b"if0faf6 arfpg] / ;/sf/nfO{ jftfj/0fLo ;+/If0f If]q 3f]if0ff u/L To:tf
If]qdf cf}Bf]lus snsf/vfgfnfO{ k"0f{ ?kdf lgif]w ug]{ clwsf/ lbPsf] 5 . o;n] k|b"if0fstf{nfO{
b08 lbg] / k|b"if0fn] lgDTofPsf] Ifltsf] d"NofÍg u/L xh{gf lt/fpg] sfg"gL cfwf/ to ub{5 .
1.7.6 kmf]x/d}nf Joj:yfkg P]g, @)!!
kmf]x/d}nfnfO{ ;|f]tdf Go"gLs/0f, k'gMk|of]u, k|zf]wg jf lj;h{g u/L kmf]x/d}nfsf] Jojl:yt Pj+
k|efjsf/L Joj:yfkg ug{ tyf kmf]x/d}nfaf6 hg:jf:Yo tyf jftfj/0fdf kg{ ;Sg] k|lts"n
k|efjnfO{ sd u/L :jR5 tyf :j:y jftfj/0f sfod ug{sf nflu kmf]x/d}nf Joj:yfkg P]g @)!!
sfof{Gjogdf NofOPsf] xf] . of] P]g lghL ;+:yfx?nfO{ kmf]x/d}nf ;Íng u/L 8lDkË ;fO6;Dd
k'¥ofpg] ;fy} hyfefjL kmf]x/ ug]{nfO{ %) b]lv %))) ;Dd hl/jfgf ug]{ clwsf/ lbPsf] 5 .
1.7.7 ;jf/L tyf oftfoft Joj:yf P]g, !((#
;jf/L b'3{6gfsf] /f]syfd ug{, b'3{6gfaf6 kLl8t kIfnfO{ Ifltk"lt{ lbnfpg, jLdf Joj:yf ug{ /
;j{;fwf/0f hgtfnfO{ ;/n Pj+ ;'ne 9+uaf6 oftfoft ;'ljwf pknJw u/fpg oftfoft ;]jfnfO{
;'b[9, ;Ifd tyf k|efjsf/L agfpg jf~5gLo ePsf]n] of] P]g nfu" ul/Psf] xf] . of] P]gn] k|d'v
lhNnf clwsf/Lsf] cWoIftfdf oftfoft Joj:yf ;ldltsf] u7g u/L ;jf/Lsf] Joj:yfkg, ?6x?sf]
Joj:yfkg, uf8ef8fsf] lgwf{/0f tyf cGo ;]jfx? lgwf{/0f ub{5 .

12
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

1.7.8 ;fj{hlgs ;8s P]g, !(&$


;j{;fwf/0f hgtfsf] ;'ljwf tyf cfly{s lxt sfod /fVgsf] nflu ;a} lsl;dsf] ;fj{hlgs
;8sx¿sf] jlu{s/0f u/L ltgLx¿sf] lgdf{0f, ;+ef/, lj:tf/ jf ;'wf/ ug{ cfjZos kg]{ hUuf k|fKt
ug{ / To;sf] nflu d'gfl;a dflgPsf] d'cfAhf ljt/0f ug{ ;fj{hlgs ;8saf6 nfeflGjt x'g]
;8s 5]psf hUufjfnfx¿af6 ljsf; s/ c;'n ug]{ Joj:yf ;d]t ug{ of] P]g nfu" ul/Psf] 5 .
of] P]gn] ;8ssf] l;df lgwf{/0f ug]{ b]lv ;8s lgdf{0f ug]{ sfo{ ;8s ljefusf] dftxftdf /x]/ ug]{
sfg"gL cfwf/ lbPsf] 5 . of] P]gn] ;8snfO{ /fli6«o /fhdfu{, cf6]{l/on ;8s, lhNnf ;8s tyf
zx/L ;8sdf ljefhg u/]sf] 5 .
1.7.9 /fli6«o ;8s dfkb08, @)&)
of] dfkb08 ;8s ljefun] ;8ssf] Ps?ktfsfod ug{sfnflu lgdf{0f u/]sf] xf] . o;n] ;8s
lgdf{0f sfo{ ubf{ ckgfpg' kg]{ dfkb08x?sf] af/]df pNn]v u/LPsf] 5 . of] dfkb08n] ;8ssf]
lgdf{0f ubf{ ;jf/Lsf] rfk, ;jf/Lsf] ult, ;jf/Lsf] cfjthfjtsf] lta|tf cflbnfO{ ljrf/ ug'{kg]{
s'/fdf hf]8 lbG5 . of] dfkb08n] ;8s lgdf{0f tyf l8hfO{g ubf{ ckgfpg'kg]{ k|fljlws s'/fdf hf]8
lbPsf]5 . ljif]z u/]/ zx/L If]qdf ul/g] ;8s lgdf{0fsf] dfkb08 sfod ug{ o;n] d2t ug]{5 .
1.7.10 g]kfn zx/L ;8s dfkb08 -ejg ljefu, @)&)_
zx/L If]qdf lgdf{0f x'g] ;8sf] cfwf/e"t l8hfOg s:tf] x'g' k5{, To;sf] lgdf{0f k|ljlw, rf}8fO{
cflbsf] JofVof o; dfkb08df ul/Psf] 5 . zx/sf] ;+rgfTds :j?k / ;8ssf] ;~hfnsf] txut
ljefhgn] of]hgf lgdf{0f tyf zx/L ;8ssf] l8hfO{g ug{ lgb]{lzsf k|bfg ub{5 . o; dfkb08n]
gu/kflnsfsf] d'Vo zx/L If]qdf ;8s lgdf{0f ubf{ Wofg lbg'kg]{ cfwf/e"t s'/fx?nfO{ lgb]{lzt u5{
eg] /fli6«o ;8s dfkb08;Fu klg ldNg cfpF5 .
1.7.11 gu/ ljsf; sf]if P]g, @)%#
g]kfndf gu/x¿sf] lgdf{0f, ljsf; / lj:tf/ Pj+ gu/x¿df cfwf/e"t ;fdflhs ;]jf / cfod"ns
cfof]hgf ;+rfng ug{ u/fpg tyf To:tf ;]jf tyf cfof]hgf ;+rfng ug]{ gu/ ljsf;;Fu
;DalGwt lgsfonfO{ cfjZos cfly{s tyf k|fljlws ;xof]u k'¥ofO{ Jojl:yt 9+un] gu/sf] ljsf;
ug{, u/fpgsf] nflu gu/ ljsf; sf]ifsf] :yfkgf / sfo{ ;~rfngsf] ;DaGwdf Joj:yf ug{ of] P]g
nfu" ul/Psf] xf] . of] P]gsf] d'Vo p2]Zo tn pNn]lvt 5g\ .
 zx/ljsf;Fu ;DalGwt lgsfonfO{ k|fljlws Pj+ cfly{s ;xof]u ug]{ .
 zx/;kmf jf :jR5 /fVgsfnflu cfjZos sfd ug]{ .
 ;fdflhs ;]jf / cfo cfh{gsf] >f]t klxNofpg] ljleGg sfo{qmdsf] klxrfg ug]{ .
 gu/ ljsf; ubf{ cfOkg]{ cg]s ;d:ofsf] ;dfwfgsf nflu sfof{Tds cg';Gwfg ljlwaf6
af6f] klxrfg ug]{ .
ctM oL pb]Zo k'/f ug{ PsLs[t ljsf; of]hgfdfkm{t klxrfg ePsf kl/of]hgfnfO{ cfly{s /
k|fljlws ;xof]u gu/ ljsf; sf]ifaf6 x'g] ;+efjgf pRr /xg] 5 .
1.7.12 /fli6«o oftfoft gLlt, @))!
of] gLltn] :yfgLo tyf s]lGb|o ;/sf/nfO{ oftfoft u'?of]hgf lgdf{0f ul/ To;sf] sfof{Gjogsf]
nflu dfu{bz{g lbG5 . of] P]gsf] d'Vo p2]Zo eg]sf] ;8s ;~hfnsf] If]qLo km}nfj6 / ;8s
13
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
3gTjsf] plrt ljt/0f ;'lglZrt ug'{ xf] . o; gLltn] oftfoft ;Da4 k"jf{wf/x?sf] ;do ;fk]If
lgdf{0f, dd{t–;Def/, ;'wf/ tyf k|jlns/0f ug{ s]lGb|o tyf :yfgLo txsf ;sf/nfO{ lgb]{lzt ub{5
. o; gLltsf] d'Vo p2]Zo eg]sf] ;a} gful/sx?nfO{ oftfoftsf] ;dfg kx'Fr k'¥ofpg' /x]sf] 5 .
kxf8L If]qx?df $ 306fsf] k}bn b'/L tyf t/fO{sf If]qx?df @ 306fsf] k}bn b'/Ldf oftfoftsf]
kx'Fr pknAw x'g'kg]{ s'/fdf hf]8 lbPsf] o; gLltn] pQ/ blIf0f, /fli6«o /fhdfu{ tyf lhNnf hf]8 \g]
;8sx?nfO{ klxnf] k|fyldstfdf /fv]sf] 5 . cfGtl/s tyf afXo zx/L oftfoftsf] lj:tf/, lg/Gt/
oftfoft ;]jf, lghL If]qn] lbg'kg]{ ;]jf tyf ;'ljwfx?sf] Go"gtd cfjZostf af/] klg o; gLltn]
pNn]v u/]sf] 5 . o;n] gu/kflnsfdf cfGtl/s oftfoftsf] ;'ljwf g/x]sf] tyf cGo ;x/x?;Fu
Jojl:yt tyf l56f] oftfoftsf] dfWod gx'gfn] ;f]sf] Joj:yf ubf{ o;} gLlt cg';f/ ug]{kg]{ x'G5 .
zx/df a9\bf] jfo' tyf Wjlg k|b'if0fnfO{ sd ug]{ u/L of]hgf agfpg o; gLltn] lgb]{lzt ub{5 .
1.7.13 /fli6«o zx/L gLlt, @)^$
of] gLltn] clgolGqt zx/Ls/0f tyf zx/L ;d:ofsf] ;dfwfgsf] af/]df JofVof ub{5 . zx/L
d'2fx? h:t}M k"jf{wf/ ljsf;, /f]huf/L ;[hgf, jftfj/0fsf] Joj:yfkg / ;Gt'lnt zx/L ljsf;
h:tf d'2fx? /fli6«o zx/L gLltdf cf}+NofPsf] 5 . of] gLltsf] k|d'v p2]Zo tLgj6f 5g\ .
 ;Gt'lnt zx/L ?k k|fKt ug{ cfwf/e"t ;+/rgfx? / ;Lwf nufgLsf] ljsf; ug]{ .
 :jR5, ;'/lIft / ;[hgfsf] dfWodaf6 ;d[¢ zx/L jftfj/0f tyf zx/L hg;+Vofsf]
hLjgz}nL ;'wf/ ug]{ .
 :yfgLo lgsfonfO{ zx/L d'2fx? Jojl:yt ug{ ;Ifd agfpg] . o;sf nflu :yflgo
lgsfon] cfˆgf]] zlQm, ;+:yfut ;zlQms/0f / zx/L d'2fdf sfd ug]{ ;+:yfx?;Fu ;dGjo
u/L sfd ug]{ jftfj/0f >[hgf ug]{ .
1.7.14 /fli6«o cf}Bf]lus gLlt, @)!!
cf}Bf]lus ljsf;sf] dfWodaf6 d'n'ssf] ;du| cfly{s, ;fdflhs If]qdf ;s/fTds kl/jt{g ug]{
clek|fon] ;dofg'sn gLltut ;'wf/;lxt cf}Bf]lus gLlt, @)^^ hf/L ul/Psf] xf] . o; gLltsf
dfWodaf6 d'n'sdf cf}Bf]lus ljsf; ;DaGwL lqmofsnfkx¿df a9f]Q/L x'g hfg], Jofks ¿kdf
/f]huf/Lsf cj;/x¿ >[hgf x'g] / hgtfsf] cfo:t/df j[l4 x'g uO{ cGttf]uTjf d'n'ssf] cy{tGqdf
pBf]u If]qsf] of]ubfg cu|0fL x'g] ck]Iff ul/Psf] 5 . of] gLltn] nufgLstf{nfO{ nufgLsf] jftfj/0f
;'lglZrt u/L /f]huf/ ;[hgf ug{ d2t ub{5 . gu/ If]qdf ul/g] cf}Bf]lus ljsf;sf sfo{x? o;}
gLltn] lgb]{lzt ub{5 .
1.7.15 e"–pkof]u gLlt, @)^(
/fHosf] ;Lldt e"ld / e"ld>f]tsf] ;+/If0f, ;d'lrt pkof]u / k|efjsf/L Joj:yfkg ;DaGwL
sfo{nfO{ dfu{ lgb]{z ug{ th'{df u/LPsf] xf] . o; gLltn] e"ld / e"ld>f]tsf] pkof]uaf6 k|fKtx'g]
nfenfO{ Gofof]lrt 9+uaf6 ljt/0f ug{ ;Sg] cj:yf ;[hgf ub{5 . of] gLltn] e"ld k|of]u of]hgf
tof/ ug{ lgb]{zg ub{5 ;fy} kof{oj/0fL o;+j]bglzn, ;f+:s[lts, ko{6g, wfld{s / c? dxTjk"0f{
If]qsf] ;+/If0f ug{ lgb]{zg lbG5 . o;} gLltsf cfwf/e"t Joj:yfx?nfO{ lgb]{zs l;4fGt dfg]/
gu/sf] e"–pkof]u of]hgf agfpg' kg]{ x'G5 . o; ufpFkflnsfn] klg cfk\mgf] e"–pkof]u of]hgf
agfpFbf s[lif, zx/L, cfjf;Lo, jg, gbL cflb If]qx?sf] Gofof]lrt Joj:yf ub}{ o;} gLlt cg's'n x'g]
u/L agfpg' kb{5 .
14
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

1.7.16 /fli6«o zx/L ljsf; /0fgLlt, @)!%


;g\ @)!% df lgld{t o;zx/L ljsf; /0fgLlt dGqL :t/Lo lg0f{oaf6 :jLs[t eO{ sfof{Gjogdf
cfO;s]sf] 5 . oBlk o;nfO{ sfof{Gjog ug]{ sfg"gL cfwf/ to e};s]sf] 5}g . jt{dfg kl/k|]Iodf
o;n] zx/L ljsf;df lgb]{zs e"ldsf v]Ng ;Sb5 . xfnsf] d'Vo r'gf}tL eg]sf] zx/L e" –pkof]u
kl/jt{g g} xf] . h;df a9\bf] u}/ u|fdL0f e"–pkof]u k|d'v /x]sf] 5 . ljBdfg kl/k|]Iodf ljZjsf]
zx/L hg;+Vof %)Ü eGbf w]/} eO;s]sf] / g]kfnsf] klg lbgfg'lbg a9\bf] qmddf /x]sf] 5 . g]kfnsf]
;Gbe{df zx/L If]qn] b]zsf] s'n u|fx:y{ pTkfbgsf] %)Ü eGbf w]/} lx:;f cf]u6]sf] 5, h; dWo]
^)Ü eGbf a9L sf7df8f}+ PSn}sf] of]ubfg /x]sf] 5 . o;n] zx/L ljsf;df ljleGg /0fgLlt
ckgfpg' kg]{ pNn]v u/]sf] 5 . h;df zx/L k"jf{wf/, oftfoft, cfjf;, jftfj/0f, phf{, vfg]kfgL,
;/;kmfO{, cy{tGqsf] ljsf;, kmf]x/d}nf Joj:yfkg, zx/L ;'zf;g, nufgL, zx/L e"–Joj:yfkg
cflb /x]sf 5g\ . !% jif]{ ljsf; nIo lnP/ ljleGg lzif{sx?df ljeflht of] /0fgLlt g]kfnsf]
zx/L ljsf;sf] dfu{ lgb]{zs b:tfj]h xf] .

1.7.17 ejg lgdf{0f dfkb08


;fwf/0ftM Efjg lgdf{0f dfkb08 eGgfn] :yfgLo lgsfo jf zx/L If]q x]g]{ ljefux?n] cfˆgf]
u'?of]hgfdf jf ef}lts ljsf; of]hgfdf cfTd;fy ul/Psf] nIo tyf bL3{sfnLg ;f]+r;Fu ldNbf]
lsl;dn] zx/L ljsf;nfO{ kl/rflnt ug{] tyf ejgsf] agfj6sf] ;'/Iff, ;/;kmfO tyf :j:y
jftfj/0f ;'lglZrt ug{] p2]Zon] tof/ ul/Psf] ljlgodx?nfO{ a'emfpF5 . o;n] d'VotM s:tf
ejgx?sf] of]hgf tof/ ug{] tyf lgdf{0f ug{], lgdf{0f ug{ rfxg] gu/af;L jf lgdf{0fstf{n] s'g}
zx/L hUufdf s:tf ejgx? lgdf{0f ug{ ;S5g\ eGg] af/] lgb{]lzt l;4fGtx? k|ltkfbg ub{5. ;fy}
ejg lgdf{0f cg'dlt k|fKt ug{sf nflu b/vf:t lbg ;+nUg ug{'kg{] cfjZos b:tfj]h tyf gSzfx?,
;Dkfbg ug{'kg{] sfo{x?, k|df0fLs/0fsf k|s[ofx?, lg/LIf0f÷cg'udgsf k|s[ofx?sf] ;"rL klg o;df
;dfj]z x'g] 5 . :jLs[t e"–pkof]ux? tyf b"/ufdL ;f+]r cg'?k ljsf;sf] k|s[lt tyf k|efj
;dfj]z ePsf] u'? of]hgf÷ljsf; of]hgf ;d]tn] ejg lgdf{0f dfkb08 k'/ssf] ?kdf sfd u/]sf]
x'G5 . Efjg dfkb08sf] th'{df ug{] clwsf/ :yfgLo lgsfo jf gu/ ljsf; ;ldltdf :yfgLo
:jfot zf;g P]g jf gu/ ljsf; P]g cg';f/ lglxt x'g] ub{5 . o:tf P]g sfg"g cGtu{t 5'§} ejg
dfkb08 gePsf zx/L If]q jf gu/ ljsf; ;ldltx?sf nflu o; ejg lgdf{0f dfkb08n] dfu{
bz{gsf] e"ldsf lgjf{x u5{ .
1.7.18 of]hgf dfkb08
of] dfkb08 ejg ljefun] ;g\ @)!# df cfˆgf] j]j;fO6df /fv]tfklg @)!%df dfq k|sfzg u/]sf]
lyof] . o;n] hg;+Vofsf cfwf/df ljleGg zx/L If]qx?sf] of]hgf lgdf{0fsf] dfkb08 lgwf{/0f u/]sf]
5 . o; cGtu{t ;x/sf] JofVof tyf ;x/sf] :t/ cg';f/ cfjZos Go"gtd k"jf{wf/sf] cfjZostf
af/] pNn]v u/]sf] 5 . pQm dfkb08 cg';f/ s]=cfO{=l;+x ufpFkflnsf $),)))–!)),))) hg;+Vof
/x]sf] zx/sf] ?kdf kl/eflift x'G5 . o;sf nflu cfjZos Go"gtd zx/L k"jf{wf/x?df /Ëzfnf,
v]nd}bfgx?, ljZjljBfno txsf] k9fO{ x'g] zf}lIfs ;+:yf, c:ktfn, t/sf/Lsf] xf]n;]n ahf/,
;fj{hlgs k':tsfno, ;efxn cflb /x]sf 5g\ . k|To]s gu/kflnsf, pk–dxfgu/kflnsf tyf
dxfgu/kflnsfn] cfk"mnfO{ cfjZos k"jf{wf/ xr'jfsf cfwf/df eGbf o; dfkb08n] kl/eflift
u/]sf] ;"rssf] cfwf/df ubf{ pko'Qm x'G5 .
15
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

2 ufpFkflnsfsf] ef}uf]lns, cfly{s Pj+ ;fdflhs l:ylt

2.1 ef}uf}lns cjl:ylt


g]kfnsf] ;'b'/klZrd k|b]z 8f]6L lhNnfdf cjl:yt s].cfO{.l;+x ufpFkflnsf ;b/d'sfd lbkfon
l;nu9Laf6 @! ls=dL= blIf0f k"j{df kb{5 . of] ufpFkflnsf ;d'b| ;txaf6 sl/a !#*&.$% ld. sf]
prfOFdf, sf7df8f}+ b]lv *%) ls.ld.sf] b"/Ldf l:yt /x]sf] 5 . s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] e'–
cfs[lts :j?k vf]nfgfnf, glb tyf kxf8L e"–efu /x]sf] 5 eg] o;sf] k"j{df c5fd / af]u6fg
ufpFkflnsf 5 eg] klZrddf a8Ls]bf/ ufpFkflnsf / lzv/ g.kf., pQ/df lbkfon lznu9L g.kf. /
lzv/ g.kf. / blIf0fdf af]u6fg ufpFkflnsf /x]sf] 5 .

तस्बिर 1 : ufpFkflnsfsf] अवस्बिस्त (नक्सा)

2.2 hg;f+lVos agf]6


g]kfnsf] hgu0fgf @)^* sf] cfFs8fcg';f/ o; ufpFkflnsfdf s'n @),()# hg;+Vof /x]sf] b]lvG5
eg] xfnsf] village profile sf] cfwf/df s'n hg;+Vof @^,^@@ /x]sf] 5.

16
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
तास्िका 1 : ufpFkflnsfको वडागत स्ववरण

If]qkmn
j8f g+= ;dfj]z uflj; 3/w'/L hg;+Vof dlxnf k'?if 3gTj
-ju{ ls=dL=_
१ tLvft/ -!-$_ ५३१ ३०८७ १५४५ १५४२ १८.६२ १६५.७९
२ tLvft/ -%-(_ ६१६ ४०४८ १९७३ २०७२ १३.७७ २९३.९७
३ jf;'b]jL -!-(_ ७२३ ४५४० २२६१ २२७९ १३.९१ ३२६.३८
४ b'u{fdf08f} -!-(_ ९०५ ५३०९ २६५४ २६५५ २८.२५ १८७.९३
५ /fgfufpF -!-(_ ६३५ ४००५ २०१७ १९८८ १४.०७ २८४.६५
६ e"ld/fhdf08f} -!,@,*,(_ ५१३ ३०५२ १५२६ १५२६ ३०.७३ ९९.३२
७ e"ld/fhdf08f} -#-&_ ४५५ २५९० १३०२ १२८८ ७.६५ ३३८.५६
hDdf ४३७८ २६६२२ १३२७८ १३३५० १२७

2.3 If]qkmn / l;dfgf


o; ufpFkflnsf sf] If]qkmn !@& ju{ lsnf]ld6/ /x]sf] 5 . o; ufpFkflnsfsf] l;dfgf k"j{df c5fd
/ af]u6fg ufpFkflnsf 5 eg] klZrddf a8Ls]bf/ ufpFkflnsf / lzv/ g.kf., pQ/df lbkfon
lznu9L g.kf. / lzv/ g.kf. / blIf0fdf af]u6fg ufpFkflnsf /x]sf] 5 .

तस्बिर 2: अवस्बिस्त नक्सा

17
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

2.4 /fhgLlts tyf k|zf;lgs ljefhg


g]kfn ;/sf/ dlGqkl/ifb\sf] ldlt @)&# kmfNu'g @& ut]sf] lg0f{on] tLvft/ uf=lj=;=, jf;'b]jL
uf=lj=;=, b'u{fdf08f} uf=lj=;=, /fgfufpF uf=lj=;= / e"ld/fhdf08f} uf=lj=;= ldnfP/ 8f]6L lhNnfdf
“s]=cfO{=l;+x ufpFkflnsf” 3f]if0ff ul/Psf] xf] .

j8f g+= ;dfj]z uflj;


१ tLvft/ -!-$_
२ tLvft/ -%-(_
३ jf;'b]jL -!-(_
४ b'u{fdf08f} -!-(_
५ /fgfufpF -!-(_
६ e"ld/fhdf08f} -!,@,*,(_
७ e"ld/fhdf08f} -#-&_

तस्बिर 3: सास्िकका वडाहरु


18
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

2.5 e'–pkof]u
o; ufpFkflnsfsf] sl/j #)=## k|ltzt e'–efu v]tLkftLn] cf]u6]sf] 5 . To;}u/L %^=%$ k|ltzt
e'–efu h+un If]qn] cf]u6]sf] 5 .
तास्िका 2: भू-उपयोग अवबिा

e'-efu -au{
e' pkof]u e'-efu -k|ltzt_
ls= ld=_
v]ltof]Uo hldg ३८.५३ ३०.३३%
afFemf] hldg ०.०२ ०.०१%
emf8L, jg:ktL १२.५१ ९.८५%
h+un ७१.८१ ५६.५४%
3fF;] hldg १.७२ १.३५%
vf]nf, gbL, ०.८५ ०.६७%
tfn÷tnfp
au/ १.५७ १.२४%
hDdf १२७.०१ १००.००%

2.6 jiff{ / tfkdfg


o; ufpFkflnsfsf] cf};t jflif{s jiff{ !#$& ld=ld /x]sf] 5 . o; ufpFkflnsfsf] cf};t jflif{s
clwstd tfkdfg $$ l8u|L ;]lN;o; /x]sf] 5 . To:t} cf};t jflif{s Go"gtd tfkdfg )=@ l8u|L
;]lN;o; /x]sf] 5 .
2.7 cfly{s If]q
2.7.1 pBf]u
o; ufpFkflnsfdf pBf]ux? s]lx ;Î\ofdf b]Vg ;lsG5 . oxfF ljif]zufl/ sk8f tyf l;nfO{sf pBf]u
Pj+ kz'kfng kmfd{ h:tf pBf]ux? b]Vg ;lsG5 . o; ufpFkflnsfsf j8f g+ !, @, ^ / & df eg]
pBf]ux? ;+rfngdf g/x]sf] kfOG5 . pBf]u If]qaf6 ef}lts tyf cfly{s If]q lasf; ug{ ;lsG5 .
pBf]uaf6 ufpFkflnsfdf /f]huf/Lsf] ;[hgf u/L o'jfx? ljb]l;g]] s|dnfO{ sd ug{ ;lsG5 . o;
ufpFkflnsfdf s[lif pBf]usf] 7"nf] ;Defjgf /x]sf] 5 . o; ufpFkflnsfdf /x]sf pBf]u ;DalGw
ljj/0f o; k|sf/ 5g .

19
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

Jff8{ pBf]u btf{ xfnsf] k|ToIf /f]huf/L


pBf]usf] gfd pTkfbg x'g] ;fdfu|L
g+= ePsf] lgsfo cj:yf
dlxnf k'?if hDdf
lj? l;nfO{ ;]G6/ 5}g rfn' ) ! ! sk8f l;nfO{ cflb
lhNnf kz'
uf}/fb]jL afv|fkfng
sfof{no rfn' ) ! ! af]sf, afv|f, v;L
kmd{
l;nu9L
;6, kfOG6, a'n'h
kg]? l;nfO{ ;]G6/ 5}g rfn' ! ) !
cfbL l;nfO
;6, kfOG6, a'n'h
e§ l;nfO{ ;]G6/ 5}g rfn' ! ) !
cfbL l;nfO
# s'j/ s'6fgL lk;fgL ux', ds}, sf]bf] hf}
5}g rfn' ) ! !
ldn lk:g], wfg s'6\g]
;fj{hlgs cf/g k'/fgf ;fdfgdf ;fg
5}g rfn' ) ! !
lemufj:tL nufpg]
;6, kfOG6, a'n'h
sj/ l;nfO{ ;]G6/ 5}g rfn' ) ! !
cfbL l;nfO
k'/fgf gof ;fdfg
euLn'xf/ bNn cfkm/ 5}g rfn' ) ! !
agfpg
s'j/ 3/]n' sk8f pBf]u 3/]n' sk8fx?, ;n,
$ 3/]n' sfof{no rfn' ) ! !
jfon 8f]6L unaGbL, tf}lnof
k|]d cf/g cfkm/ xl;of, kmfnL, ;fg
5}g rfn' ) ! !
hdns§Lof nufpg]
k'/fgf ;fdfgdf ;fg
df0f' cfkm/ hdns§Lof 5}g rfn' ) ! !
nufpg]
e'jg]Zj/L lk;fpg] ldn 3/]n' lbkfon rfn' ) ! ! ux' lk:g]
j/dGg] cfkm/ a'xf/ k'/fgf ;fdfgdf;fg
5}g rfn' ) ! !
ufp nufpg]
pk]Gb| kf]N6L kmd{ a'xf/ j8f sfof{no rfn' ) ! ! lhpbf] s'v'/f / df;'
%
lhpbf] afv|f, af]sf,
pk]Gb| afv|f kmd{ 5}g rfn' ! ! @
v;L
eujtL l;nfO ;]G6/ 5}g rfn' ! ) ! sk8f l;nfO
xl;of, kmfnL, ;fg
b'gf/ cfkm/ a'xf/ 5}g rfn' ) ! !
nufpg]
zfxL s'6fgL lk;fgL 5}g rfn' ) ! ! wfg s'6\g], ux' lk:g]
a;Gt s'v'/f tyf df;'
5}g rfn' ! ) ! lhpbf] s'v'/f / df;'
k;n
;|f]t M ufpFkflnsfsf jf8{x?df 5nkmn tyf ;/f]sf/jfnf;Fusf] j}7s, @)&%

20
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

2.7.2 s[lif tyf l;+rfO{


o; ufpFkflnsfsf]] d'Vo k]zf s[lif xf] . o; ufpFkflnsfdf j;f]jf; ug]{ cfd ;d'bfosf nflu s[lif
tyf kz'kfng g} klxnf] k]zf ePtf klg s'g} klg JolStn] o;nfO{ Joj;flos ?kdf nfu" ug{
;s]sf] cj:yf 5}g . tyfkL o; s[lif dfkm{t cfkmgf] lbgrof{ rnfO{/x]sf] kfOG5 . ufpFkflnsfsf
ax';+Vos 3/w'/L hLjgofkgsf] nflu s[lifdf lge{/ 5g\ . cfn', ds}, e6df;, abfd, skmL, wfg, ux'F,
cfFk, lnlr, skf;, df};d, ;'Gtnf, :ofp, c+u'/, gf:ktL, cf]v/ oxfFsf d'Vo pTkfbg / ;Defjgf
x'g\ . To;}u/L df;', b'w, bxL, ufO{, e}+;L, xfF;, s'v'/f, afvf oxfFsf d'Vo kz'hGo pTkfbg /
;Defjgf x'g\ . o; ufpFkflnsfsf] w]/} e'–efu v]tLkftLn] cf]u6]sf] 5 / s[lif If]qdf k|r'/ ;Defjgf
/x]sf] 5 . t/ ljleGg s[lifhGo ;d:ofn] s[lifsf] cfzftLt ljsf; x'g ;s]sf] 5}g . To:t} s[lif
k|fljlwssf] cefj, pGgt hftsf] kz' kmfd{sf] cefj, kz'hGo pTkfbgsf] ahf/sf] cefj, cfw'lgs
pks/0fsf] cefj, dhb'/sf] cefj, l;+rfOsf] cefj, lap,dnsf] ;d:of, cfw'lgs pks/0fsf] cefj
h:tf ;d:of /x]sf 5g\ . s[lif af6f], s[lif ljB't, df6f] hfFr / pGgt hftsf] ljpsf] Joj:yf, l8k
af]l/Ësf] Joj:yf, s[lif ;DaGwL k|lzIf0fsf] Joj:yf, s[lif / e]6g/Lsf] cfjZostf, e08f/0f / ahf/
Joj:yfkg, a]df};dL v]ltsf] tflnd, s[lif C0fsf] Joj:yf, df6f]sf] lzIff ;DaGwL sfo{qmd, t6aGw
lgdf{0f, ufO{, afv|f kfngsf nflu kmfd{sf] Joj:yf o; ufpFkflnsfsf] cfjZostf x'g\ .
o; ufpFkflnsfdf s[lifsf l;rfFO of]hgfx?sf] cfjZostf /x]sf] 5 . To;}u/L lxFpbdf cfof]hgfdf
kfgLsf] cefj /x]sf] kfOPsf] 5 h;sf sf/0f hUuf afFemf] /xg] ;d:of /x]sf] 5 . s'nf] lgdf{0f
ug'{kg]{, kDk ;]6sf] Joj:yf, gbLdf klSs afFw lgdf{0f ug'{kg]{ nufotsf l;rfFO ;DaGwL k|:tfj
/x]sf 5g\ .

of]hgf s'nf]sf]
qm= j8f >f]tsf]
of]hgfsf] gfd sf] nDafO{ ;]jf lbg]
;= g+ gfd
k|sf/ -ls=dL_
१ १ efj/vf]nf emfl8v]t u|faLl6 २ efj/vf]nf nf]ln

bn\n, rl/sf]6,
jfzsf]6
२ lemufj:tL l;rfO{ of]hgf u|faLl6 ८ b]psf8f, 5fpsf]6,
३ e]/L3f6
sfk8Lufp, d6]gf

३ e]/Lufp ;}gv]t l;rfO{ s'nf] u|faLl6 ४.५ e]/Lufp rl/sf]6


४ ४ ;]l/uf8 gfO{v]t l;rfO{ u|faLl6 ३ ;]l/uf8 gfO{v]t
lz/ufp, s]bf/ufp,
५ jf]tsL ;}g lnlkm\6ª\ ४ cgfx ufp
/fgfufp
६ cD;]g s'nf] u|faLl6 ६ cgfx ufp j'xf/ ufp
jfl6v]t
७ wg'6\ofn l;rfO{ s'nf] u|faLl6 २
vf]nf
lz/ufp, /fgfufp
t':oft
८ d6]nf l;rfO{ s'nf] u|faLl6 २.५
vf]nf
/fgfufp, s'dfnLsf]6
21
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

of]hgf s'nf]sf]
qm= j8f >f]tsf]
of]hgfsf] gfd sf] nDafO{ ;]jf lbg]
;= g+ gfd
k|sf/ -ls=dL_
९ ६ lsd'vf]nf l;rfO{ of]hgf u|faLl6 ७ lsd'vf]nf १ ५ la3fdf

gf}t8L, jnfo/ufp,
१० bf]ufp sf]l6ufp l;rfO{ s'nf] u|faLl6 ६ bf]ufp
lji6ufp, sfl6ufp

jnfo/ufp,
११ ;n]gLufp l;rfO{ of]hgf u|faLl6 ५ ;n]gLufp lji6ufp, sfl6ufp,
hf]uLdf]8, rf}8

5'g] cgf/L vf]nf l;rfO{
१२ s'nf]
u|faLl6 १.५ ;n]gLufp dxtufp
sfltufp, gf}t8L,
gef/L, s}gjf8f,
sdf/} d'gL ;}g l;rfO{
१३ of]hgf
u|faLl6 ५ ;n]gLufp let6L, v0f]tufp,
l;dfnOsf,
;]tn\jf8, hf]lud8

2.7.3 lalQo ;+:yf


gub sf/f]af/sf] Jofks k|of]usf sf/0f lalQo ;+:yfsf] pkl:ylt clgjfo{ x'g hfG5 . ;fdfGotof
;x/ ahf/df a}+s tyf kmfOGofG;x?n] lalQo ;]jf k|bfg u/L/x]sf x'G5g\ eg] u|fld0f e]udf ;xsf/L
tyf n3'laQ ;+:yfx?n] lalQo ;]jf k|bfg ul//x]sf x'G5g\ . o; ufpFkflnsfdf s'g} a}s + n] a}+lsË
;]jf k|bfg ul//x]sf] 5}g eg] cGo j8fx?df ;xsf/L, n3'ljQn] ;]jf k|bfg ul//x]sf 5g\ . @)&%
;fnsf] cGTo ;Dddf o; ufpFkflnsfdf * j6f lalQo ;+:yfx? :yfkgf ePsf 5g\ . o;
ufpFkflnsf df /x]sf a}+Í tyf ljlQo ;+:yfx?sf] laa/0f o; k|sf/ /x]sf] 5 M
qm j8f
lalQo ;+:yfsf] gfd 7]ugf k'Flh ? Nfvdf ;b:o ;+Vof
; g+
! ! s]bf/ ax'p2]ZoLo ;xsf/L cNn]jg @%
@ @ >L ;Gtf]ifL dlxnf ax'p2]ZoLo ;xsf/L ln= n]uu8f ($^
# >L uf]bfjf/L art tyf C0f ;xsf/L ln= b]p/fnL #! %!%
#
$ >L ;/:jtL dlxnf ax'p2]ZoLo ;xsf/L ln= af;'b]jL @&^
% jfon art tyf C0f ;xsf/L ;+:yf ln= b'uf{df08f} #&)
^ b'uf{df08f} dlxnf art ;xsf/L ;+:yf ln= b'uf{df08f} ^#)
& $ Pg Pd la j}+s jup ahf/
* sflnsf dfOqmf]kmfOgfG; jup ahf/
( ls;fg dfOqmf]kmfOgfG; gfggL ahf/

22
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

qm j8f
lalQo ;+:yfsf] gfd 7]ugf k'Flh ? Nfvdf ;b:o ;+Vof
; g+
!) lqmol6e dfOqmf]kmfOgfG; laTo vf]nf
!! Ogf]dl6d art tyf C0f ;xsf/L ;+:yf ln= /fgfufpF #) $))
%
!@ b'uf{ dlxnf art tyf C0f ;xsf/L ;+:yf ln /fgfufpF #))
>L gjlaxfgL art tyf C0f ;xsf/L ;+:yf
!# e"ld/fhdf08f} !)) ^))
ln=
^ >L ;[hglzn dlxnf ax'p2]ZoLo ;xsf/L
!$ e"ld/fhdf08f} !) @%)
;+:yf
!% l;tf/fd s[lif ;xsf/L ;+:yf ln= e"ld/fhdf08f} !) ^)

2.8 ;fdflhs If]q


2.8.1 hfthftL
o; ufpFkflnsfdf ljleGg hfthftLsf] a;f]af; /x]sf] 5 . To;dWo] If]qL / sfdL ÷;fls
hfltx?sf] afx'Notf w]/} 5 . o; afx]s o; ufpFkflnsfdf a|fXd0f, bdfO{, du/, dfemL, afbL
hftLsf] klg pkl:ylt 5 . o; ufpFkflnsfsf] hfthfltsf] cfwf/df hg;+Vof laa/0f o;k|sf/ 5 .
jf8{ g+=
qm=;= hfthftL hDdf k|ltzt
! @ # $ % ^ &
! a|fXd0f ५३९ ४१४ ३८२ १२१० ५४१ १०७४ १५३ ४३१३ १४.५४%
@ If]qL १११४ १५६४ २८८५ २१९१ १७७५ १३३२ १९८३ १२८४४ ४३.३०%
# sfdL ÷;fls ११७० १५४२ ११११ १३७० १३३३ ५६९ २२७ ७३२२ २४.६८%
$ bdfO{ ० २९२ १६० ४०३ ३५६ ६० २२६ १४९७ ५.०५%
^ du/ २६४ ० ० १३५ ० ० ० ३९९ १.३५%
& dfemL ० २३६ ० ० ० ० ० २३६ ०.८०%
* afbL ० ० ० ० ० ३०५२ ० ३०५२ १०.२९%

23
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

hfthftL
३५००

३०००

२५००
a|fXd0f
If]qL
२०००
sfdL ÷;fls
bdfO{
१ ५०० du/
dfemL
१ ००० afbL

५००


jf8{ g+=! jf8{ g+=@ jf8{ g+=# jf8{ g+=$ jf8{ g+=% jf8{ g+=^ jf8{ g+=&

2.8.2 efiff
o; ufpFkflnsfdf j;f]jf; ug]{ hg;+VofnfO{ efiffsf cfwf/df ljZn]if0f ubf{ !))Ü hg;+Vofn]
8f]6]nL efiff af]Ng] u/]sf] kfOof] . o; afx]s o; ufpFkflnsfdf g]kfnL efiff klg af]Ng] ul/Psf] 5 .
2.8.3 ;fIf/tf / z}lIfs cj:Yff
@)^* sf] hgu0fgf cg';f/ ufpFkflnsfsf] ;fIf/tf b/ g]kfnsf] eGbf sd /x]sf] b]lvG5 . ;fIf/tf
b/ sd x'g' o; ufpFkflnsfsf] gs/fTds kIf xf] . t;y{ o;tk{m ufpFkflnsfsf] Wofg s]lGb|t x'g'
h?/L b]lvG5 .
तास्िका 3: शैस्िक अवबिा

pRr lzIff pRr lzIff


jf8{ cfwf/e"t dfWoflds 8«k cfp6 ;fdfGo ;fIf/ lg/If/
kl9/x]sf ;dfKt
g+=
dlxnf k'?if dlxnf k'?if dlxnf k'?if dlxnf k'?if dlxnf k'?if dlxnf k'?if dlxnf k'?if
१ ४७८ ४५५ ८१ ५७ २२ २६ ८ २५ ४२ ४१ ३५९ २१६ २१३ २०८
२ ५३९ ५४८ ५४ ५० १६ २४ ९ १८ ५० ३३ ४९० ५०० ५०५ ४९८
३ ७२० ६०२ ४७ ५५ ३ १९ ३५ ८७ ६४ ७८ ७६२ ९९७ ६७९ ३४८
४ ७३१ ६४६ १४२ १२७ २८ ५६ ४९ १२३ ३६ ३१ ६१२ ७५५ ६७४ ३०६
५ ४७१ ४९८ १३१ १३३ २९ ५८ १८ ६० २० २२ ५६८ ५४० ४७६ ४४४
६ ४६३ ४०७ ७७ ४६ १३ ३७ १२ २२ ६ १३ ६०७ ५६७ २७९ २७६
७ ४१६ ४०१ ३८ २८ ११ २१ ५ १० १ ५ ३६६ ३२५ ३४४ ३२५

24
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
तास्िका 5: ;fIf/tf cj:Yff

;fIf/tf k|ltzt lg/If/tf k|ltzt


jf8{
g+= jf8{sf] jf8{sf]
dlxnf k'?if dlxnf k'?if
;fIf/tf lg/If/tf
१ ७३.९८ ७९.७७ ७६.६५ २६.०२ २०.२३ २३.३५
२ ६९.६३ ७०.२ ६९.९२ ३०.३७ २९.८ ३०.०८
३ ७०.६१ ८४.०८ ७७.१६ २९.३९ १५.९२ २२.८४
४ ७०.३६ ८५.०३ ७७.३ २९.६४ १४.९७ २२.७
५ ७२.२१ ७४.७ ७३.४७ २७.७९ २५.३ २६.५३
६ ८०.८५ ७९.८२ ८०.३५ १९.१५ २०.१८ १९.६५
७ ७०.८७ ७०.८५ ७०.८६ २९.१३ २९.१५ २९.१४

;fIf/tf cj:Yff
९०.

८०.

७०.

६०.

५०. ;fIf/tf k|ltzt dlxnf

४०. ;fIf/tf k|ltzt k'?if


lg/If/tf k|ltzt dlxnf
३०. lg/If/tf k|ltzt k'?if
२०.

१ ०.

०.
१ २ ३ ४ ५ ६ ७
jf8{ g+=

o; ufpFkflnsfdf $( j6f ljBfno 5g\ . lo dWo] @% k|fyflds, !( dfWoflds, % ;+:yfut


ljBfno x'g\ . o; ufpFkflnsfdf /x]sf ljBfnosf txsf j8fut laa/0f lgDgfg';f/ /x]sf] 5 .
ljBfnosf] ;+Vof t'ngfTds ?kdf a9L ePtfklg laBfyL{sf] ;+Vof eg] 36\b} uO/x]sf] 5 . o;}
sf/0f sltko ljBfnox? aGb eO;s]sf 5g\ eg] slt ljBfno aGb x'g] cj:yfdf k'u]sf 5g\ .
o;sf cnjf k+vfsf] cefj, lzIfsx?sf] cefj, vfg]kfgLsf] cefj, zf}rfnosf] cefj, k|of]uzfnf
tyf k':tsfnosf] cefj, kmlg{r/sf] cefj ljBfnosf d'Vo ;d:of x'g\ . ljBfnox?df k7g
kf7gsf] nflu plrt klSs ejgsf] k|aGw 5}g . To:t} ufpFkflnsfsf ljleGg j8fx?df k|f=lj b]lv
:gfts tx;Ddsf lzIf0f ;+:yf :yfkgf ug'{kg]{ b]lvG5 . o; ufpFkflnsf leq ePsf ljBfno tyf
afn ljsf; s]Gb|sf] ejgx? kSsL, sRrL, vk8f cyjf 6«;sf 5g .

25
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
o; ufpFkflnsfdf /x]sf ljBfnox?sf] laa/0fM
jf8{ qm=;+= ljBfnosf] gfd tx laBfyL{ ;+Vof
१ >L d'x'Gofndf08f} cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| १७९
२ j:gf ;fd'bflos jfnljsf; s]Gb| jfnljsf; s]Gb| २०
३ >L 8'd|fsf]6 cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| ४०
४ >L dxfb]j cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| ३४
१ ५ >L /fd]Zj/ cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| २०
६ >L d'x'Gofndf08f} cfwf/e't ljBfno cfwf/e't ljBfno ४३०
७ >L 8'd|fsf]6 cfwf/e't ljBfno cfwf/e't ljBfno १७३
८ >L dxfb]j cfwf/e't ljBfno cfwf/e't ljBfno २३०
९ >L /fd]Zj/ cfwf/e't ljBfno cfwf/e't ljBfno १३३
१० >L s'yfsf]6 cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| १८
११ >L lzjzlQm cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| २६
१२ >L e}/j cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| २४
१३ >L OGb| dfWoflds ljBfno jfnljsf; s]Gb| २४
१४ >L hgtf cfwf/e't ljBfno df}8f, 8f]6L jfnljsf; s]Gb| ३५
१५ >L g¥ofn cfwf/e't ljBfno, gf/LbfË jfnljsf; s]Gb| ७४

१६ >L s'yfsf]6 cfwf/e't ljBfno cfwf/e't ljBfno ८८
१७ >L lzjzlQm cfwf/e't ljBfno cfwf/e't ljBfno ६६
१८ >L e}/j cfwf/e't ljBfno cfwf/e't ljBfno १८४
१९ hgtf cfwf/e"t ljBfno, df}8f cfwf/e't ljBfno १०२
२० g¥ofn cfwf/e't ljBfno, gf/LbfË cfwf/e't ljBfno ११०
२१ >L OGb| pRr dfWoflds ljBfno dfWoflds ljBfno ४२८
२२ >L jf;'b]j ;fj{hlgs cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| २३
२३ >L ;/:jtL ;fj{hlgs cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| ३०
२४ >L uª/ b]j ;fj{hlgs cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| ४५
२५ >L di6]Zj/ cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| ३२
२६ >L ;LtfF/fd cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| २२
२७ >L 5l8b]j cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| १४
३ २८ >L b]jLdf08f} afn ljsf; s]G› jfnljsf; s]Gb| १५
२९ >L jf;'b]j ;fj{hlgs cfwf/e't ljBfno cfwf/e't ljBfno १३६
३० >L ;/:jtL ;fj{hlgs cfwf/e't ljBfno cfwf/e't ljBfno ९८
३१ >L uª/ b]j ;fj{hlgs cfwf/e't ljBfno cfwf/e't ljBfno १५६
३२ >L di6]Zj/ cfwf/e't ljBfno cfwf/e't ljBfno १४०
३३ >L ;LtfF/fd cfwf/e't ljBfno cfwf/e't ljBfno १०९
३४ >L 5l8b]j cfwf/e't ljBfno cfwf/e't ljBfno १६
26
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

jf8{ qm=;+= ljBfnosf] gfd tx laBfyL{ ;+Vof


३५ >L jf;'b]j dfWoflds ljBfno dfWoflds ljBfno ३४४
३६ >L rl08sf O{Ëln; af]l8{ª :s'n ;+:yfut ljBfno २५५
३७ a]tfndf08f} afn ljsf; s]G› jfnljsf; s]Gb| ११
३८ ynf afn ljsf; s]G› jfnljsf; s]Gb| १९
३९ nflnu'F/f; afn ljsf; s]G› jfnljsf; s]Gb| ६
४० >L b'uf{ cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| ११
४१ >L zf]ef cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| १३
४२ >L ;/:jtL cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| ९
४३ >L e'jg]Zj/L cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| २०
४ ४४ >L lemd] dflnsf df=lj= jfnljsf; s]Gb| ८
४५ >L b'uf{ cfwf/e't ljBfno cfwf/e't ljBfno ४१
४६ >L zf]ef cfwf/e't ljBfno cfwf/e't ljBfno १२४
४७ >L ;/:jtL cfwf/e't ljBfno cfwf/e't ljBfno ८
४८ >L e'jg]Zj/L cfwf/e't ljBfno cfwf/e't ljBfno ६३
४९ >L lemd] dflnsf dfWoflds ljBfno dfWoflds ljBfno ६६०
५० ;]tL df]8]n O{= af]= :s'n ;+:yfut ljBfno ४६४
५१ jfon klAns Ps]8]dL ;+:yfut ljBfno २०१
५२ >L ;"o{d'vL afn ljsf; s]Gb| jfnljsf; s]Gb| १५
५३ >L Zff/bf afn ljsf; s]Gb| jfnljsf; s]Gb| १५
५४ >L b'uf{ cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| २०
५५ >L di6]Zj/ cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| ५४
५६ >L e'jg]Zj/L df=lj jfnljsf; s]Gb| २७

५७ >L b'uf{ cfwf/e't ljBfno cfwf/e't ljBfno २७
५८ >L di6]Zj/ cfwf/e't ljBfno cfwf/e't ljBfno २१६
५९ >L ;/:jtL dfWoflds ljBfno dfWoflds ljBfno ४२०
६० >L e'jg]Zj/L dfWoflds ljBfno dfWoflds ljBfno २२९
६१ nId0f kfof]lgo/ O{Ëln; af]l8{ª ;+:yfut ljBfno ७६
६२ >L gf}df/L afn ljsf; s]G› jfnljsf; s]Gb| १८
६३ >L letf8L afn ljsf; s]G› jfnljsf; s]Gb| १८
६४ >L sflnsf cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| २२
६५ >L b]j:yn dfWoflds ljBfno jfnljsf; s]Gb| २६

६६ >L e'ld/fh dfWoflds ljBfno jfnljsf; s]Gb| १८
६७ >L 5q]Zj/ dfWoflds ljBfno jfnljsf; s]Gb| १७
६८ >L sflnsf cfwf/e"t ljBfno cfwf/e't ljBfno ६६
६९ >L b]j:yn dfWoflds ljBfno dfWoflds ljBfno ३००
27
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

jf8{ qm=;+= ljBfnosf] gfd tx laBfyL{ ;+Vof


७० >L e'ld/fh dfWoflds ljBfno dfWoflds ljBfno २९०
७१ >L 5q]Zj/ dfWoflds ljBfno dfWoflds ljBfno १९४
७२ >L gjlbk ljBflgs]tg af]l8{ª :s"n ;+:yfut ljBfno ४९२
७३ >L ;xof]uL afn ljsf; jfnljsf; s]Gb| १६
७४ >L nf6f snf}/ cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| ७९
७५ >L snf}/ cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| १३
७६ snf/}Zj/ afn ljsf; s]Gb| jfnljsf; s]Gb| १६

७७ >L r08]Zj/L cfwf/e't ljBfno jfnljsf; s]Gb| १२
७८ >L nf6f snf}/ cfwf/e't ljBfno cfwf/e't ljBfno २३४
७९ >L snf}/ cfwf/e't ljBfno cfwf/e't ljBfno ८३
८० >L r08]Zj/L cfwf/e't ljBfno cfwf/e't ljBfno ३१

2.8.4 :jf:Yo
o; ufpFkflnsfdf सबै j8fdf :jf:Yo ;+:yf /x]sf 5g\ . lo dWo] % j6f j8fdf :jf:Yo rf}sLdf
aly{Ë ;]G6/ pknJw 5g\ . o; ufpFkflnsfdf :jf:Yo ;+:yfx? /x]tfklg oL :jf:Yo ;+:yfx? plrt
ejg / :jf:YosdL{sf cefjsf sf/0f ck]lIft ;]jf k|jfx ug{ ;ls/x]sf 5}gg\ . To;} u/L,
pks/0fx?sf cefjdf hl6n k|sf/sf lj/fdLx?nfO{ lhNnf ;b/d'sfd jf cGo lhNnf;Dd klg
k'¥ofpg' kg]{ jfWotf /x]sf] 5 . o;sf cnjf :jf:Yo ;+:yfx?n] vfg]kfgL, zf}rfno, tf/af/,
k|of]uzfnf, tyf PDa'n]G; ;]jfsf] cefj h:tf s}of}+ ;d:of em]Ng' k/]sf] 5 . To;}u/L o;
ufpFkflnsfdf c:ktfn ;d]t cfjZostf /x]sf] b]lvG5 .
o; ufpFkflnsfdf /x]sf :jf:Yo ;+:yfx?sf] laa/0fM
sd{rf/L
jf8{ :jf:Yo s]Gb| aly{Ë ;]G6/ Nofa ejg
;+Vof
! ;fd'bflos :jf:Yo s]Gb| cNofjg # gePsf] gePsf] 6«;
ltvft/ :jf:Yo rf}sL # ePsf] gePsf] klSs
@
9f8Ldf6L :jf:Yo OsfO{ @ ePsf] gePsf] ejg gePsf]
# :jf:Yo rf}sL jf;'b]jL % ePsf] gePsf] sRrL
$ pk :jf:Yo rf}sL jfon !@ ePsf] ePsf] klSs
% :jf:Yo rf}sL /fgfufpF * ePsf] gePsf] klSs
^ e"ld/fhdf08f}+ :jf:Yo rf}sL & ePsf] gePsf] sRrL
& cfwf/e't :jf:Yo ;]jf s]G› # gePsf] gePsf] ejg gePsf]

2.8.5 ko{6g, wd{ / ;+:s[tL


o; ufpFkflnsfdf /dl0fo d7dlGb/ / k|fs[lts ;f}Gbo{n] e/Lk'0f{ :ynx? 5g\ . o:tf :yfgx?nfO{
ko{6lso uGtAosf] ?kdf lasf; ug{ ;lsof] eg] o; ufpFkflnsfdf cem} w]/} cfGtl/s / afXo
ko{6s leqfpg ;lsG5 . To:t} u/L of] ufpFkflnsf wd{ / ;+:s[tLdf klg w]/} wgL 5 . o;
ufpFkflnsfdf ljleGg b]jL b]jtfsf d7 dlGb/, dl:hbx? /x]sf 5g\ . lo wfld{s :ynx?sf] ;+/If0f
28
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
/ ;Da4{g ug{ ;lsof] eg] wfld{s ko{6gsf dfWodaf6 o; ufpFkflnsfsf] cfly{s / ;fdflhs :t/
psf:g ;lsG5 .

o; ufpFkflnsfsf wfld{s tyf ko{6sLo :ynx?M

Jff8{ ;'ljwf ko{6s


:ynsf] gfd If]qkmn xf]6]n :jfldTj dxTj
g+= /f]8 ;+Vof
wfld{s, १०००
cf]emfvs{, s]bf/, d'n u8f %) x]= k}bn 5}g g]kfn ;/sf/
k|fs[lts
wfld{s, १०००
s]bf/gfy %) x]= k}bn 5}g g]kfn ;/sf/
१ k|fs[lts
$
sf]6 Q]kl8 rf}tf/f] k}bn 5}g ;fj{hlgs P]ltxfl;s
/f]kgL
& wfld{s,
>L 58L uª/L b]jtf hfqf :yn k}bn 5}g ;fj{hlgs
/f]kgL P]ltxfl;s
wfld{s
nf6f] tf};L b]jtf ltvfQ/ ! /f]kgL k}bn 5}g ;fj{hlgs
;f:s[lts
wfld{s
lzjfno dlGb/, ;]nkfvf k}bn 5}g ;fj{hlgs
;f:s[lts
wfld{s
gjb'uf{ b]lj dlGb/ end'8f k}bn 5}g ;fj{hlgs
;f:s[lts

wfld{s
t]l8 d§of df}8f k}bn 5}g ;fj{hlgs
;f:s[lts
wfld{s
d'x'Gofn df08f} b]jtf k}bn 5}g ;fj{hlgs
;f:s[lts
wfld{s
n'jfv8L b]j:yn k}bn 5}g ;fj{hlgs
;f:s[lts
$ २५०
j]/l;+Ë e/f0f ;8s P]ltxfl;s
j6f
$ १२००
di6f b]jtf e/f0f ! /f]kgL ;8s P]ltxfl;s
j6f
% ६००
ejfgL dlGb/ ;8s ufpFkflnsf P]ltxfl;s
j6f
$ २००
3f]n]9'ª\u] df0f' ;8s ufpFkflnsf P]ltxfl;s
j6f
३ $ २५०
j8\8fsf] e/f0f ;8s ufpFkflnsf P]ltxfl;s
j6f
$ २००००
jf;'b]j s]bf/ dlGb/ ;8s ufpFkflnsf P]ltxfl;s
j6f
$ ७००
sflnsf dlGb/ ;8s ufpFkflnsf P]ltxfl;s
j6f
$ ९००
nf6fsf] e/f0f ;8s ufpFkflnsf P]ltxfl;s
j6f
lj/l;+x df0f'' ;8s $ ufpFkflnsf P]ltxfl;s २५०
29
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

Jff8{ ;'ljwf ko{6s


:ynsf] gfd If]qkmn xf]6]n :jfldTj dxTj
g+= /f]8 ;+Vof
j6f
$ ३००
OlË8 b]jtfsf] df0f'' ;8s ufpFkflnsf P]ltxfl;s
j6f
$ २४०
nfxf/] uf]bf/L df0f'' ;8s ufpFkflnsf P]ltxfl;s
j6f
$ २५०
8'8]b]jtf emf/ ;8s ufpFkflnsf P]ltxfl;s
j6f
$ ५००
36fn df0f'' ;8s ufpFkflnsf P]ltxfl;s
j6f
$ २०००
r08Lsf dlGb/ ;8s ufpFkflnsf P]ltxfl;s
j6f
$ ४००
r08L df0f'' ;8s ufpFkflnsf P]ltxfl;s
j6f
$ २५०
ljZjsdf{ dlGb/ ;8s ufpFkflnsf P]ltxfl;s
j6f
$ ६००
u+u/L df0f'' ;8s ufpFkflnsf P]ltxfl;s
j6f
$ ३००
nf6fsf] df0f'' ;8s ufpFkflnsf P]ltxfl;s
j6f
$ २५०
58L df0f'' ;8s ufpFkflnsf P]ltxfl;s
j6f
$ २५०
sfgfsf] emf0f ;8s ufpFkflnsf P]ltxfl;s
j6f
$ २१०
hf;'b]kj s]bf/ df0f'' ;8s ufpFkflnsf P]ltxfl;s
j6f
$
uf]bf/Ldf0f' ;8s ufpFkflnsf P]ltxfl
j6f
$
b'uf{b]jL dlGb/ ufpFkflnsf
j6f
$
nf6f b]jtfsf] dlGb/ ufpFkflnsf
j6f
$
j]8l;ª\u] b]jtfsf] dlGb/ ufpFkflnsf
j6f
$
j]tfn b]jtfsf] dlGb/ ufpFkflnsf
j6f
$
j8\8L b]jtfsf] dlGb/ ufpFkflnsf
४ j6f
$
uf]bf8L b]jtfsf] dlGb/ ufpFkflnsf
j6f
$
u+u/L b]jtfsf] dlGb/ ufpFkflnsf
j6f
$
uf]bf8L b]jtfsf] dlGb/ ufpFkflnsf
j6f
$
;g]lh b]jtfsf] dlGb/ ufpFkflnsf
j6f
$
sflnsf dlGb/ ufpFkflnsf
j6f
30
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

Jff8{ ;'ljwf ko{6s


:ynsf] gfd If]qkmn xf]6]n :jfldTj dxTj
g+= /f]8 ;+Vof
$
dflnsf b]jtfsf] dlGb/ ufpFkflnsf
j6f
$
s6/L dNn b]jtfsf] dlGb/ ufpFkflnsf
j6f
$
jf;'b]j dlGb/ ufpFkflnsf
j6f
$
d:6f] ufpFkflnsf
j6f
$
uf]bf8L ufpFkflnsf
j6f
$
b]p/8L ufpFkflnsf
j6f
$
s}n] b]jtfsf] dlGb/ ufpFkflnsf
j6f
$
e'jgwfd ufpFkflnsf
j6f
$
u+u/L b]jtfsf] dlGb/ ufpFkflnsf
j6f
$
nf6f] d6\6] b]jtfsf] dlGb/ ufpFkflnsf
j6f
$
b'uf{ dlGb/ ufpFkflnsf
j6f
lgdfpGof kf/8\of b]]jtfsf] $
ufpFkflnsf
dlGb/ j6f
$
t]8L b]jtfsf] dlGb/ ufpFkflnsf
j6f
$
di6f 6fud'gL 9dfnd'gL ufpFkflnsf
j6f
$
lzj dlGb/ ufpFkflnsf
j6f
$
b'uf{ dlGb/ ufpFkflnsf
j6f
$
nf6f ufpFkflnsf
j6f
$
n8\8] ufpFkflnsf
j6f
$
uf]bf8L ufpFkflnsf
j6f
$
58L ufpFkflnsf
j6f
$
;ft;fËn] ufpFkflnsf
j6f
$
r08Lsf b]jtfsf] dlGb/ ufpFkflnsf wfld{s
j6f
di6f] $ ufpFkflnsf
s6f/L dNn $ ufpFkflnsf
31
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

Jff8{ ;'ljwf ko{6s


:ynsf] gfd If]qkmn xf]6]n :jfldTj dxTj
g+= /f]8 ;+Vof
uf]bf8L $ ufpFkflnsf
b'uf{ b]jL dlGb/ $ ufpFkflnsf
ejfgL $ ufpFkflnsf
di6f] $ ufpFkflnsf
u+u/L $ ufpFkflnsf
uf]bf8L $ ufpFkflnsf
ux'Gofn $ ufpFkflnsf
s]bf/ $ ufpFkflnsf
d6\6] $ ufpFkflnsf
nf6f $ ufpFkflnsf
c+ul8 j]jtfsf] dlGb/ $ ufpFkflnsf
b'uf{ b]jtfsf] dlGb/ $ ufpFkflnsf
snf/} $ ufpFkflnsf
wfld{s,
५ v8fot df0f' k|fs[lts
j'xf/ d:6f] hfqf wfld{s
emn]8L 5}g 5}g ufpFkflnsf wfld{s ५००
di6f] b]jtsf] dlGb/ 5}g 5}g ufpFkflnsf
@ २५५०
sflnsfdlGb/ ;8s 5}g ufpFkflnsf wfld{s
/f]kgL
lzjkfj{lt ;8s 5}g ufpFkflnsf wfld{s २६०
d]n58L ;8s 5}g ufpFkflnsf wfld{s २००
;/:jtL ! /f]kgL ;8s 5}g ufpFkflnsf wfld{s ३००
t]8L ;8s 5}g ufpFkflnsf wfld{s १६००
lj/f ;8s ufpFkflnsf P]ltxfl;s १५०
६ lvNn] vf]nf # /f]kgL ;8s ! ufpFkflnsf wfld{s
bf8Ldi6f]
ud/f b]jL
di6f
u+bf8Lu/L
ufhagfpg]
j8]l;ªu]
v8ftotsf]
d§]s'n]
nf6f]

32
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

Jff8{ ;'ljwf ko{6s


:ynsf] gfd If]qkmn xf]6]n :jfldTj dxTj
g+= /f]8 ;+Vof
df]xGofn
j]tfn
snf/}
uf]vf8L
j88f] uff]bf8L
afnf]ds8Lx'g] b]jtf
5q]Zj/ xftL
letf8L
sfnLsfdlGb/
/fwf s[i0f
d';]kftL
nf6fsf]
df6LufpmF
di6fdlGb/
sflnsf
b'uf{
b'wwf/L
gf}cf/L
lkNs]Zj/ s]bf/ b]jtfsf] dlGb/
s]nkfn
snf/} dlGb/ 6f9f 5 5}g ufpFkflnsf wfld{s
sflnsf dlGb/ 6f9f 5 5}g ufpFkflnsf wfld{s
e}/j dlGb/ 6f9f 5 5}g ufpFkflnsf wfld{s
gfOb]p dlGb/ 6f9f 5 5}g ufpFkflnsf wfld{s
nf6f dlGb/ 6f9f 5 5}g ufpFkflnsf wfld{s

lzjkfj{tL dlGb/ 6f9f 5 5}g ufpFkflnsf wfld{s
sfn e}/j dlGb/ 6f9f 5 5}g ufpFkflnsf wfld{s
lzif{ dlGb/ 6f9f 5 5}g ufpFkflnsf wfld{s
j]8fl;+u] dlGb/ 6f9f 5 5}g ufpFkflnsf wfld{s
b'uf{ dlGb/ 6f9f 5 5}g ufpFkflnsf wfld{s

2.8.6 o'jf tyf v]ns'b If]q


o; ufpFkflnsfsf o'jfx¿sf] 7"nf] ;+Vof j}b]lzs /f]huf/L, cfGtl/s cfk|jf;g, s[lif sd{df Jo:t
jf a]/f]huf/ 5g\ . cbIf o'jfx¿ ;Lko'Qm lzIff k|flKtsf] cj;/sf] cefjdf Go"g Hofnfb/ tyf
33
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;Ddfghgs /f]huf/Lsf] cj;/af6 jl~rtLdf k/L ljb]lzg'kg]{ cj:yf l;h{gf ePsf] 5 .
pBdzLntf / ;Lksf] sdLn] o'jfx¿sf] pTkfbsTj ck]Iffs[t Go"g /x]sf] 5 . o'jf hg;f+lVos
nfesf] kof{Kt ;b'kof]u x'g ;s] o'jfnfO{ :jb]zdf g} /f]huf/L pknAw u/fpg ;s]df ufpFkflnsfsf]
;du| cfly{s tyf ;fdflhs ljsf;df of]ubfg k'Ug uO{ hLjg:t/df kof{Kt ;'wf/ cfpg ;Sg]
b]lvG5 .
2.8.7 n}+lus ;dfgtf, ;fdflhs ;dfj]zLs/0f / ;fdflhs ;]jf, ;+/If0f tyf
;'/Iff
n}lu+s ;dfgtf tyf ;dflhs ;dfj]zLs/0fsf] d"n dd{ eg]sf] ;dfg clwsf/, cj;/ / ;dfhdf
k5fl8 k/]sf ju{ tyf ;d'bfo / If]qnfO{ ljsf;sf] d'"n k|jfxdf k|jfxLs/0f ug{' g} xf] । n}lËs
;dfgtf tyf ;fdflhs ;dfj]zLs/0fsf nflu ljleGg P]g, lgod, /0fgLlt / sfo{of]hgf
sfof{Gjogdf ;d]t cfPsf 5g\ . ;+ljwfgaf6 g} pk/f]Qm Joj:yf sfof{Gjogsf nflu ljleGg
;+j}wflgs cfof]ux¿sf] Joj:yf ul/Psf] 5 . ;+ljwfgn] tL cfof]ux¿df nlIft ju{, ln+usf]
k|ltlglwTj /xg'kg{] Joj:yf u/]sf] 5 . ax';ª\Vos blnt, dlxnf, cflbjf:fL hghflt, dw];L, d'l:nd
nufotsf ;d"x÷;d'bfo ljutdf /fHosf] ;+/rfgfåf/f g} k5fl8 kfl/Psf] xF'bf g]kfndf ;sf/fTds
pkfo / ;dfj]zLs/0f gLlt / o;sf] d"nk|jfxLs/0fsf] ;fGble{stf /x]sf] 5 . dlxnfnfO{ n}lËs
e]befjlagf ;dfg j+zLo, ;'/lIft dft[Tj / k|hgg :jf:Yosf] xs x'g], /fHosf ;a} lgsfodf dlxnf
tyf nlIft ;d"xn] lzIff, :jf:Yo, /f]huf/L / ;fdflhs ;'/Iffdf ;sf/fTds lje]bsf cfwf/df
ljz]if cj;/ k|fKt ug]{, ;DklQ tyf kfl/jfl/s dfldnfdf bDktLsf] ;dfg xs x'g], ;+;b\ nufotsf
tLg j6} txsf lgsfodf dlxnf tyf nlIft ;d"x / ju{sf] ;d'lrt / ;dfg'kflts k|ltlglwTjsf]
Joj:yf ;+ljwfg / sfg'gaf6 g} ;'lglZrt ul/Psf] 5 .
ufpFkflnsf / ufpFkflnsfsf] cWoIf jf k|d'v / pkfWoIf jf pkk|d'vdWo] Ps hgf dlxnf x'g'kg{]
ufpF sfo{kflnsfdf rf/hgf tyf gu/ sfo{kflnsfdf kfFrhgf dlxnf ;b:o /xg], To:t}
sfo{kflnsfdf cNk;+Vos jf blnt ufpFkflnsfdf b'O{ / ufpFkflnsfdf tLg hgf dlxnfsf]
k|ltlglwTj ;'lglZrt ul/Psf] 5 . lhNnf ;dGjo ;ldltdf sDtLdf tLghgf dlxnf /xg],
ufpFkflnsf / ufpFkflnsfsf] k|To]s j8faf6 sDtLdf b'O{hgf dlxnfsf] k|ltlglwTj x'g] u/L ufpF;ef
/ gu/;efsf] u7g x'g], To:t} :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]gn] :yfgLo of]hgf agfpFbf afn d}qL,
n}lËs ;dfgtf tyf ;fdflhs ;dfj]zLs/0f h:tf cGt;{DalGwt ljifonfO{ Wofg lbg'kg{] Joj:yf
u/]sf] 5 .
/fi6«n] g} Ho]i7 gful/s Pj+ ckfËtf ePsf JolQmx?nfO{ ljleGg cj;/x? k|bfg ub}{ cfPsf] 5 .
oxL k|0ffnL o; ufpFkflnsfdf klg cg';/0f ub}{ yk sfo{qmdx? NofO{ Ho]i7 gful/s Pj+ ckfËtf
ePsf JolQmx?sf] lhjgf]Tyfg u/L qmflGt Nofpg' kg]{ b]lvG5 . ufpFkflnsfsf clwsf+z ejgx?
czQm Pj+ ckfËd}qL gePsf] x'Fbf ;f] ;d:ofsf] ;dfwfgsf nflu ljleGg gLlt ckgfpg' kg]{ b]lvG5
.
2.8.8 ul/aL
ul/aLsf] ljt/0f ef}uf]lns÷If]qLo ¿kdf dfq geO{ hftLo ¿kdf ;d]t c;dfg /x]sf] b]lvG5 .
o;;Fu} ul/aL lgjf/0fsf nflu ul/a 3/kl/jf/sf] klxrfg sfo{ x'g g;Sg', nlIot 3/kl/jf/df
;fdflhs ;'/If0f sfo{qmdx¿ s]lG›t ug{ g;lsg', ljleGg lgsfox¿af6 ;~rflnt ul/aL lgjf/0f
sfo{qmdx¿aLr ;dGjosf] cefj /xg', Ifdtf ljsf;sf sfo{x¿ kof{Kt gx'g' Pjd\ gLlt, of]hgf /
34
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
ah]6 sfo{qmdaLr ;dfgh:o gx'g'h:tf ;d:ofx¿ ljBdfg 5g\ . ;ª\VofTds ¿kn] ul/aLsf]
tYofÍdf ;'wf/ cfPsf] b]lvP tfklg cfly{s c;dfgtf sfod g} /x]sf] b]lvPsfn] ul/aL lgjf/0fsf]
sfo{ yk hl6n ag]sf] 5 .
tYof+s ljefusf] tYof+s cg';f/ g]kfnsf] s'n @%=@ k|ltzt hg;+Vof ul/aLsf] /]vf d'lg /x]sf] 5 .
To;}ul/ 8f]6L lhNnfsf] s'n $*.( k|ltzt hg;+Vof ul/jLsf] /]vf d'lg /x]sf] 5 . sl/j !) aif{sf]
cGt/fndf o; lhNnfdf pn]Vo ?kdf ul/aLsf] b/ 36]sf] 5 .

2.9 jftfj/0f Pj+ ljkt\ Aoa:yfkg


2.9.1 jg tyf jftfj/0f
o; ufpFkflnsfsf] 7'nf] e'efu -%^=%$ k|ltzt_ agn] cf]u6]sf] 5 . To;}n] kmnkm'n lj?jf
Joj:yfkg, j[If/f]k0f u/L jgsf] If]qkmn a9fpg] cfjZostf /x]sf] 5 . j[If/f]k0f u/L jgsf] If]qkmn
a9fpg kg]{ cfjZostf b]lvG5 . ;fd'bflos jgaf6 ;d'bfon] sf7, h8La'6L, kmnkm"n, 3fF; bfp/f
dfkm{t 7"nf]kmfObf lng;Sg] x'gfn] jgsf] If]qkmn a9fpg kb{5 . o;n] ;du| ufpFkflnsfsf]
jftfj/0fnfO{ ;d]t :jR5 /fVb5 . :yfgLo tx / ;dbfosf] ;dGojodf ;f] sfo{ ug{' kb{5 . To:t}
ljleGg 7fpFdf 8:6lagsf] cfjZostf /x]sf] 5 .
2.9.2 ljkb Joj:yfkg
o; ufpFkflnsfsf j8fdf af9L, cfunfuL, hgfj/ / x'/Latf;sf] k|sf]k tyf hf]lvd /x]sf] kfOG5 .
ljz]ift af9Lsf sf/0f wghgsf] Iflt ePsf] kfOPsf] 5 . ljkb Joj:yfkgsf nflu vf]nf lgoGq0f
ug'{kg]{, j[If/f]k0f, kvf{n / t6aGw lgdf{0f, jvf{ofddf kfgL lgsf;sf nflu klSs s'nf]sf] lgdf{0f
ug'{kg]{ b]lvG5 . To:t} h+undf tf/af/sf] Joj:yf ug'{kg]{ b]lvG5 .
o; ufpFkflnsfdf 36]sf k|sf]kx?sf] laa/0f M

jf8{ ;'Vvf ÷ h+unL


cfunfuL af9L cfFwL klx/f] cl;gf r6ofË
g+= v8]/L hgfj/
१ २१ ७ ६ १२० ९७ ७८ १९६ ३४०
२ २३ १ ५ १२१ ६७ ४६ ० २६७
३ ५८ १४ १३ ९८ ६० ३४ ४ २६५
४ २४ ५ ४ १२९ १२३ १२० ० ३२०
५ ३८ २३ ७४ १०२ १७६ ५५ ० १२३
६ ३४ १२ १२ १२५ १२४ ५४ ५८ २२२
७ ३६ ५२ २३ १२९ १९६ ६५ ८ १४७

35
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
s]lx k|sf]kx?sf] lj:t[t ljj/0f M
wgsf]
jf8{ dfglao
qm ; k|sf]k k|sf]ksf] ;fn :yfg Iflt
g+= Iflt
xhf/df
१ २०२९ uf]ug २४ १०
af9L
vf]nf
४ afnf jg
२ af9L २०४० nufot w]/} १३ ३०
vf]nfx?
३ vf]nfsf] $) ;fnb]lv - ६०
d6]nf
s6fg xfn;Dd

४ vf]nfsf] $) ;fnb]lv - १००
jtl8;}g
s6fg xfn;Dd
६ ५ af9L २०४० b'uf8, ;8] १ ६०
६ af9L २०४० lj:6ufFp, २ ६०
klx/f] dxtufFp

७ af9L २०६० lj:6ufFp,
klx/f] dxtufFp

2.10 ef}lts k'jf{wf/


2.10.1 vfg]kfgL tyf ;/;kmfO
@)^* sf] hgu0fgf cg';f/ o; ufpFkflnsfsf] If]qdf /x]sf s"n $,#*! 3/kl/jf/ dWo] ;a} eGbf
pRr #,&#) jf *$=!$ k|ltzt 3/kl/jf/n]] wf/f÷kfOksf] kfgL pkof]u ub{5g\ eg] d"n÷s'jfsf]
kfgL pkef]u ug]{ 3/kl/jf/ %#! jf !@=!@ k|ltzt /x]sf] 5 . ljleGg vfg]kfgLsf ;|f]t pkof]u ug]{
3/kl/jf/ ;DaGwL ljj/0f b]]xfo adf]lhd /x]sf] 5 .

jf8{ g+= gLlh ;fj{hlgs ;fd'bflos

१ २ ७० ४५९
२ १८ ४४८ १५०
३ ७७ २९९ ३५०
४ ४ ८६ ८१५
५ १३९ ४५२ ४४
६ ४५ ११२ ३५६
७ ३७ २२८ १९०
hDdf ३२२ १६९५ २३६४
3/w'/L ७.२५% ३८.६९% ५३.९६%
k|ltzt

36
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

lkpg]kfgL /x]sf] :yfgsf] cfwf/df 3/w'/Lsf] jlu{s/0f


gLlh ;fj{hlgs ;fd'bflos

7%

39%
54%

wf/f÷ d"n÷ gbL÷


jf8{ g+= Ogf/
kfOk s'jf vf]nf
१ ४७९ १ ४७ ४
२ ४९६ ० ५० ७०
३ ४३६ ० २८१ ९
४ ८९५ ५ ३ २
५ ६२७ ३ ४ १
६ ४७० ४ ३७ २
७ ३२७ ३ १०९ १६
hDdf ३७३० १६ ५३१ १०४
3/w'/L ८५.१४% ०.३७% १२.१२% २.३७%
k|ltzt

37
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

lkpg]kfgLsf] ;|f]tsf] cfwf/df 3/kl/jf/sf] ljj/0f


wf/f÷ kfOk Ogf/ d"n÷ s'jf gbL÷ vf]nf

2.37%

12.12%
0.37%

85.14%

Ps 3/ Ps wf/fsf] pk|:tfj /x]sf] 5 . To:t} j8fx?df kfgL 6\of+lssf] lgdf{0f ug'kg]{ cfjZostf
/x]sf] 5 . o; ufpFkflnsfsf ljleGg vfg]kfgLsf of]hgf ;DaGwL ljj/0f b]]xfo adf]lhd /x]sf] 5 .
पाइपको
वडा क्र. योजनाको सेवा निने बस्तीहरु
खानेपानी योजनाको नाम लम्बाई श्रोतको नाम
न. स. प्रकार (घरधरु ी सख्ं या)
(अनमु ाननत)
धम्काने बृहत खानेपानी
१ ग्राबीनि ३ नक.नम. गैलाखोला ८०
योजना
२ नतखातर खानेपानी योजना ग्राबीनि १.५ नक.नम. ठुलाखोला ६५
नारीतलकोि खानेपानी
३ ग्राबीनि ५ नक.नम. ढोगाड १५०
योजना
जगु ाने खोला खानेपानी
२ ४ ग्राबीनि ३ नक.नम. जगु ाने २४
योजना
नसससना-ढाडीमाती
५ ग्राबीनि ३.५ नक.नम. नसससना ढाडीमािी (४५)
खानेपानी योजना
लामगडा, कोला,
जाररमखेत-सेल्पाखा
६ ग्राबीनि १.५ नक.नम. जररमखेत तलकोि, खतोला,
खानेपानी योजना
(९५)
38
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

पाइपको
वडा क्र. योजनाको सेवा निने बस्तीहरु
खानेपानी योजनाको नाम लम्बाई श्रोतको नाम
न. स. प्रकार (घरधरु ी सख्ं या)
(अनमु ाननत)
ढल्ल, निगावस्ती,
७ वाशिु वे ी खानेपानी योजना ग्राबीनि ७ नक.नम. कापडीगााँउ िेउकाडा, मिेना,
३ चाररकोि
ठुलाखोला खानेपानी
८ ग्राबीनि १.५ नक.नम. ठुलाखोला मिेना, चाररकोि
योजना
९ बाजपरु खानेपानी योजना ग्राबीनि ३ नक.नम. बाजपरु ११५
४ १० नतम्रे खानेपानी योजना ग्राबीनि २ नक.नम. नतम्रे १५०
११ छे डे खानेपानी योजना ग्राबीनि १.५ नक.नम. छे डे १००
कुजेडा महु ान खानेपानी कुजेडा
१२ ग्राबीनि १० नक.नम. वहु ार िेखी रानागााँउ
योजना महु ान
कालापातल खानेपानी कुलाड, जमलकट्टे,
१३ ग्राबीनि १२ नक.नम. कालापातल
योजना तनलगााँउ
५ १४ जोगेणी खानेपानी योजना ग्राबीनि ८ नक.नम. जोगेडी के िारगााँउ, नशरगााँउ
छहरे खोला खानेपानी
१५ ग्राबीनि ४ नक.नम. छहरे खोला रानागााँउ
योजना
ढाक खोला नलनटिङ्ग
१६ नलनटिङ्ग ०.७ नक.नम. ढाकखोला मिेला
खानेपानी योजना
मगं लधारा खानेपानी निताडी, ढनलगााँउ,
१७ ग्राबीनि २ नक.नम. मगं लधारा
योजना िनलत वस्ती, ढागं ा
मल्लोचाका, चाका,
थकाली नसम खानेपानी थकाली
१८ ग्राबीनि ३ नक.नम. नौिारी, िेलेल गााँउ,
योजना नसम
६ कै निाडा
कालढुगं ा,
कालापानी पनु ेिा पातल लेकफलेिी,
१९ ग्राबीनि ८ नक.नम. कालापानी
फलेिी खानेपानी योजना गाउफलेिी, तल्लो
फलेिी
२० पातल खानेपानी योजना ग्राबीनि १० नक.नम. पातल प्राय सबै वस्तीहरु
खडेत गााँउ,
काउला मल
ु खानेपानी नसमलिुक्रा,
७ २१ ग्राबीनि ३ नक.नम. काउलामल

योजना जोगीमठ, सेल्लाड
(१५०)

39
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

पाइपको
वडा क्र. योजनाको सेवा निने बस्तीहरु
खानेपानी योजनाको नाम लम्बाई श्रोतको नाम
न. स. प्रकार (घरधरु ी सख्ं या)
(अनमु ाननत)
२२ िेउधारा खानेपानी योजना ग्राबीनि ३.५ नक.नम. िेउधारा चौरगााँउ (७५)
खेतखोला-कोिी गााँउ कोिी गााँउ, वलायर
२३ ग्राबीनि ५.५ नक.नम. खेतखोला
खानेपानी योजना गााँउ (१६०)
खेतखोला-नवस्ि गााँउ पाउिा, नवस्ि गााँउ
२४ ग्राबीनि ४ नक.नम. खेतखोला
खानेपानी योजना (३०)
अनारी खोला महत गााँउ
२५ ग्राबीनि २ नक.नम. अनारीखोला महत गााँउ (२०)
खानेपानी योजना
बाउन्ने महु ान कलौरे लामडाडा, ठुलागडा
२६ ग्राबीनि २.५ नक.नम. वाउन्ने
आ.नव. खानेपानी योजना (१०)
२७ नौतनड खानेपानी योजना ग्राबीनि ० सेड्डे मल
ु (महु ानमा मात्रै)
खेतखोला थली खानेपानी
२८ ग्राबीनि ४ नक.नम. खेतखोला थली (२०)
योजना

@)^* s} hgu0fgf cg';f/ o; ufpFkflnsfsf] zf}rfnosf] k|of]usf] cj:yfnfO{ x]bf{ !,@#$ jf


@*=!^ k|ltzt 3/w'/Ldf dfq kSsL jf cw{ kSsL rkL{sf] ;'lawf ePsf] b]lvG5 . #,!)@ jf &)=*!
k|ltzt 3/w'/Ldf sRrL rkL{sf] ;'lawf ePsf] b]lvG5 . ;kmf kfgLsf] cfefjsf sf/0f gful/sx?nfO{
k'0f{ ?kdf z}rfno k|of]u ug{ / ;/;kmfO sfod ug{ sl7gfO{ pTkGg ePsf] 5 . ljleGg rkL{sf]
k|sf/ pkof]u ug]{ 3/kl/jf/ ;DaGwL ljj/0f b]]xfo adf]lhd /x]sf] 5 .
cw{ j:t'n] zf}rfno
jf8{ g+= kSsL sRrL
kSsL af/]sf] gePsf]
१ २ २६ ४७४ १३ १६
२ ३ ३७२ २३५ ० ६
३ ३ ८२ ६३८ २ १
४ ० १२१ ७८४ ० ०
५ २२ ४८४ १२९ ० ०
६ १ ६४ ४४८ ० ०
७ २ ५२ ३९४ १ ६
hDdf ३३ १२०१ ३१०२ १६ २९
3/w'/L 0.75% 27.41% 70.81% 0.37% 0.66%
k|ltzt

40
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

rkL{sf] k|sf/sf] cfwf/df 3/w'/L


kSsL cw{ kSsL sRrL j:t'n] af/]sf] zf}rfno gePsf]
0.66% 0.75%
0.37%

27.41%

70.81%

2.10.2 phf{
o; If]qdf jQLsf] nflu pkof]u ul/g] OGwgsf] ?kdf ljh'nL, Jofl6«, ;f]nf/ nufot /x]sf 5g\ . h;
dWo] ;a} eGbf al9 $&=(# k|ltzt jf @,!)) 3/kl/jf/n] ;f]nf/ pkof]u ug]{ u/]sf] b]lvG5 . o;
ufFpkflnsfdf ;f]nf/ h:tf j}sln\ks ph{fsf] ;|f]tsf] k|of]un] ph{f jrt ug{'kg{] hgr]tgf dflg;df
/x]sf] o; ljj/0fn] hgfpF5 . o; ;DaGwL cGo ljj/0f b]xfo adf]lhdsf] tflnsfdf k|:t't ul/Psf]
5.
jf8{ g+= ;f]nf/ ljh'nL Jofl6«
1 439 0 92
2 600 16 0
3 618 103 5
4 238 646 21
5 28 572 35
6 112 329 72
7 65 335 55
hDdf 2100 2001 280
3/w'/L 47.93% 45.67% 6.39%
k|ltzt

41
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

aQL afNg k|of]u x'g] OGwgsf cfwf/df 3/w'/L


;f]nf/ ljh'nL Jofl6«

6%

48%

46%

2.10.3 oftfoft k"jf{wf/


ufpFkflnsfsf] ef}lts ljsf; w]/} xb;Dd To; ufpFkflnsfdf ljBdfg tyf eljiodf lj:tf/ x'g]
oftfoft k"jf{wf/sf] ;'ljwfn] lgwf{/0f ug]{ ub{5 . ufpFkflnsf ljsf; PsLs[t of]hgfn] kl/sNkgf
u/]sf] k"jf{wf/ ljsf;sf] :j¿knfO{ d"t{¿k lbg ufpFkflnsf ;8sx¿sf] lgdf{0f, lj:tf/ Pjd\
:tf/f]GgtL, dd{t ;Def/ / ;'wf/ ub}{ hfg' lgtfGt cfjZos x'G5 . o;n] cfly{s lqmofsnfknfO{
j[l4 ug{sf ;fy} s[lif, pBf]u, ko{6g, Jofkf/, Joj;fo, hnljB't\, lzIff, :jf:Yo h:tf cfwf/e"t
;]jf ;'ljwfdf gful/ssf] kx'Fr a9fpgsf ;fy} ;]jf k|jfx ug{;d]t ;xof]u k'¥ofpFb5 .
o; ufpFkflnsfdf w]/} ;8sx? slRr 5g\ . To:t} o; ufpFkflnsfdf /x]sf lhNnf ;8ssf] s'n
nDafO{ !*=^& ls=dL= /x]sf] 5 . ufpFkflnsfsf] ;a} If]qdf oftfoft ;'lawf k'lu;s]sf] 5 . t/
ePsf ;8sx? ;fF3'/f / jif{e/L rNg g;Sg] vfnsf 5g\ . af9Lsf sf/0f ;8sdf Iflt k'u]sf]]
l:ytL 5 . o;sf cnfjf ufpFkflnsfdf Jojl:yt a;kfs{sf] k|aGw 5}g, ;jf/L ;fwgx? ;8sdf
g} kfls{Ë ug]{ ul/Psf] 5 . To:t} u/L cfktsfnLg cj:yfdf p4f/ Pj+ /fxt k'¥ofpgsf] nflu
cfjZos kg]{ x]lnKof8sf] k|aGw ul/Psf] 5}g . o; ufpFkflnsfdf sltko :yfgdf df]6/]jn k'n
lgdf{0f ug'{kg]{ cfjZostf /x]sf] 5 .

42
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
o; ufpFkflnsfdf /x]sf ;8s, emf]nË] k'n, kSsL k'nsf ljj/0f lgDgfg';f/ 5g\ M
jf8{ lgld{t nDafO{ rf}8fO{ nfeflGjt
k|sf/ gfd b]lv ;Dd cj:yf
g+= ;fn ld= ld= hg;+Vof
emf]nË] 1000+
bf]u8] k'n 8'd|fsf]6 sfk8f ltvft/ /fd|f]
k'n
kSsL k'n Wofl8 uff8 k'n 2070 dxfb]j 8'd|fsf]6 ;]nkfvf ltvft/ 30 4 /fd|f] 1000+
cNn]jg bjf8f8f ;]tL 2075 1000 3.5 100
gbL ;8s cNn]jg ;]tLgbL 7Ls}
jf;'b]jL du/sf8f lgdf{0f
1 jf;'b]lj du/sf8f
sRrL 8'd|fsf]6 ;8s cj:yf
;8s nf]nL u0f]zsf8f ;8s 2074 nf]nL u0f]zsf8f 3500 5 7Ls} 350
lgdf{0f
lemd] cNn]jg nf]nL 2074
nf]nL hl/d ef8L 9000 5 1000
lemd] 7Ls}
;8s ;Dd
uf]/]6f] 2074 3000 0.9 1000
nfd s§of af6f] 8'd|fsf]6 ltvfQ/ l7s}
af6f]
2074
n]su8f rf}/fx Ogb| p=df==lj 145 5
kSsL k'n rf}/fxf :s'n ;8s /fd|f]
ahf. b'a} ;Dd
n]su8f eujlt dlGb/ 2074 300 3.5 60
ltvfQ/ ltvfQ/ /fd|f]
;8s
df}8f, 9f8Ldf6L,
t'/;}g gf/L bfª ;8s 2070 n]suh t'/;}gf end'8f, tnsf]6 7000 3.5 l7s} 700
gf/L
2 sRrL
;8s s'yfsf]6 ;8s 2072 vfdf]uf]8 s'yfsf]6 1000 3.5 l7s} 60
n]su8f 3f6nfk 2075 3500 5 400
3f6nfo n]su8f l7s}
u0f]zsf8f ;8s
n]suf8f h]7vf]nf 2074
h]7 vf]nf di6f 2000 3.5 50
n]su8f l7s}
;8s dlGb/
kSsL 2074
n]suh rf}/fxf 14500 5
rf}/fxf :s'n ;8s Ogb| p=df==lj /fd|f
;8s ahf/
s]=cfO=l;+=# s]=cfO=l;+=$ 105 1 15000
e]/Luf8 emf]nË] k'n /fd|f]
jf;'bjL bNn} b'uf{df08f}
j]8v]t emf]nË] k'n 2069 s]=cfO=l;+=!,@/# s]=cfO=l;+=% 110 1 l7s} 50000
emf]nË] /fgfufp
k'n 2046
s]=cfO=l;+=% 90 1 55000
/fp;] emf]nË] k'n s]=cfO=l;+=!,@/# lh0f{
/fgfufp
2044
lb=l; g=kf=, 100 1 55000
gf/Lbfª emf]nË] k'n s]=cfO=l;+=!,@/# k'jL{rf}sL uf=kf l7s}

/fhk'/ jf]u6fg ;8s 2059 s]=cfO=l;+=# s]=cfO=l;+=%,$,@,! 36000 4 7Ls} 40000


jfUg]6 b]p/8L ;8s 2071 s]=cfO=l;+=# s]=cfO=l;+=%,$,@,! 14000 4 7Ls] 45000
sRrL
;8s b]p/8L cNn]jg ;8s 2072 s]=cfO=l;+=# s]=cfO=l;+=#,! 9000 4 lh0f{ 1500
3
2075
lemufj:tL 1500 4 1300
b]p/8L d6]gf ;8s d6]gf rl/sf]6 l7s}
b]psf8f+
b]psf8f uf]bf/f 3f]8]6f] 12000 0.5 1400
b]p/8L uf]bf/f lh0f{
af6f]
cNn]jg lemufj:tL cNn]jg r/Lsf]6 b]p/8L 16000 0.5 1600
l7s}
uf]/]6f] af6f] sfk8Lufp lemufj:tL
uf]/]6f] b]psf8f lemufj:tL 6000 0.5 18000
b]p8f8f cgfu0f l7s}
af6f] cgfu0f uf]/]6f] af6f]
b]p/8L d6]gf rl/sf]6 b]p/8L r/Lsf]6 1500 0.5 l7s} 10000

bNn] b]p/8L 3f]8]6f bNn] b]p/8L 3000 0.5 l7s} 600000

b]p/8L afpr]n 3f]8]6f] b]p/8L afpr]nf l;dufp 2000 0.5 l7s} 400000

emf]nË] eNemf8 k'n e8fufp jf8fsf]6 2 lkm6 l7s}


4 k'n e]/Luf8 k'n e8fufp aupahf/ 3 2 lkm6 /fd|f]
43
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
jf8{ lgld{t nDafO{ rf}8fO{ nfeflGjt
g+= k|sf/ gfd ;fn b]lv ;Dd ld= ld= cj:yf hg;+Vof
;]/Luff8 k'n 2074
c:yfO{
kSsL wxLuff8 k'n
k'n 6':6k'n w66Luf8 k'n 2068 ;]/Luf8 af8fv]t 35
@=%
/fd|f]
lkm6
lbkfon jfon ;8s 21000 6 l7s}
sRrL ju/ lkn]uf8f 2072 ju/ lkn]uf8f 5 l7s}
;8s lbkfon lkn]uf8f ;8s
aGg]vf]nf re]z]j ;8s
emf8vf]]nf ju/ k'/fgf] emf8vf]nf sfLd{ju/ 1000 2 lkm6 l7s}
uf]/]6f] jfon jup ahf/ 2074 900
aupahf/ jfnfjg 2 lkm6 l7s}
af6f] jfnfjg
d'/]8f b]lv cfNnf]jg k'/fgf] d'/]8f cfnLufp 800 2 lkm6 l7s}

2069
;fljssf] ;fljssf] jf;'b]jL 110 1 50000
j]8v]t emf]n]Ë] k'n l7s}
/fgfufp uflj; uflj;
emf]nË]
k'n ;fljssf] jf;'b]jL
2046
;fljssf] 90 1 55000
/fp;] emf]n]Ë] k'n ltvft/ uh'8f l7s}
/fgfufp uflj; uflj;
;fljssf]
2059
;fljssf] 20000 8 40000
/fhk'/ af]u6fg ;8s b'uf{df08f}, l7s}
sRrL /fgfufp uflj;
af;'b]jL uflj;
;8s
5 jfUg]6] b]p/8L ;8s 2071
;fljssf] ;fljssf] af;'b]jL, 14000 4 l7s} 45000
/fgfufp uflj; ltvfQ/ uflj;
/fgfufp d6]nf /fgfufp d6]nf 3000 1.2 lh0f{ 10000

l;nufp af]tf8f l;/ufp af]tf8f 4000 1.2 lh0f{ 5000

uf]/]6f] a'xf/ cD;}g a'xf/ufp cd;}g j]8v]t 5000 1.2 lh0f{ 12000
af6f] a'xf/ u8Lufp a'xf/ u8Lufp 6000 1.2 lh0f{ 10000

hdns§Lof l;/Lugp,/fgfufp, 13000 1.2 25000


hdns§Lof /fhk'/ lh0f{
a'xf/ /fhk'/,lkkNnf
kmn]8L letf8L 2074 kmn]8L letf8L l7s}
sRrL 2074
kmn]8L ef/Lufp+ kmn]8L ef/Lufp
;8s
kmn]8L 8f]8/ 2073 kmn]8L 8f]8/
l;dnbf]/f – letf8L x'b}+ l;dnbf]/f –
6 kmn]8L letf8L x'b}+ kmn]8L
3000 0.5 7Ls}
uf]/]6f] letf8L x'b}+ kmn]8L l;dnbf]/f 5ftLau/ 5000 0.5 7Ls}
af6f]
5fltju/ hfg] af6f] 8f]8/ ef/Lufp 3000 0.5 7Ls}
8f]/ ef/LufpF 8f]8/ ef/Lufp 3000 0.5 7Ls
uf}/L3f6 2069 lji6ufp dqfufp 80 1.5 7Ls}
emf]nË]
k'n 2070
sf]6Lufp 90 1.5
uf}/Luf8 k'n dqfufp spn]dL 7Ls}
jnfk/ufp+
sRrL 2066 82000 5
l7s},
lbkfon v'l6of lbkfon v'l6of wgu9L
;8s lgdf{0fflwg
rf}8 /fhk'/ rf}8 lbkfon /fhk'/ 3 1 lh0f{
7 8f]6/ gf}t8L 3f]8]6f]
af6f]
uf]/]6f] j/]8fËf lji6ufpF 3f]/]6f]
af6f] af6f]
j/]8fËf dt/ufpFF 3f]/]6f]
af6f]
kfp6f nfD8fËf 3f]/]6f]
af6f]
44
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
jf8{ lgld{t nDafO{ rf}8fO{ nfeflGjt
g+= k|sf/ gfd ;fn b]lv ;Dd ld= ld= cj:yf hg;+Vof
sf]6LufpF ynL 3f]/]6f]
af6f]
e'dL/fhdf8f}{+ skNn]sL
3f]8]6f] af6f]

2.10.4 ;fj{hlgs oftfoft


xfn o; ufpFkflnsfdf c6f]l/S;fn] ;]jf k'¥ofO/x]sf 5g\ . b]zsf] /fhwfgL sf7df+8f} hfgsf nflu
/fhdfu{df rNg] ufl8n] ;]jf k'¥ofO/x]sf 5g\ . ;fj{hlgs oftfoft ePklg ;xh gePsfn] lglh
;jf/Lsf] rfk a9\bf] 5 .
2.11 lalQo Aoa:yfkg
cfly{s jif{ @)&^÷&& df ufpFkflnsfn] ljleGg ;|f]tx¿jf6 u/L sl/a ?= @( s/f]8 ^% nfv k|fKt
x'g] kl/dflh{t cg'dfg /x]sf] 5 . o; cf=j= sf] k|d'v ;|f]tx¿df ;+3Lo ;/sf/af6 k|fKt
;dfgLs/0f cg'bfg * s/f]8 $) nfv, ;;t{ cg'bfgafkt !! s/f]8 %@ nfv, k|b]z ;/sf/af6
ljlQo ;dflgs/0f jfkt ^* nfv %) xhf/, ;+3Lo ;/sf/af6 /fh:j ljt/0f jfkt & s/f]8 #$
nfv k|fKt ug]{ cg'dfg 5 . o; ufpFkflnsfsf] rfn' cf=j= @)&^÷&& sf] hDdf cfGtl/s cfo $&
nfv cg'dfg u/LPsf] 5 . o; ufpFkflnsfsf] rfn' cf=j= df sl/j !$ s/f]8 !# nfv k'FhLut vr{
x'g] b]lvG5 . o; ufpFkflnsfsf] cf=j=@)&^÷&& sf] ck]lIft cfDbfgL / vr{ -rfn' / k"+hLut_
ljj/0f tnsf] tflnsfdf pNn]v u/LPsf] 5 .
चालु आ.व. २०७६/७७ मा प्रपेनित
क्र.स. नबबरण
आम्िानी (ने. रू.)
1 सङ्घीय सरकार नवत्तीय समानीकरण 84,000,000
2 प्रिेश सरकार नवत्तीय समानीकरण 6,850,000
3 सङ्घीय सरकार ससतस अनिु ान 115,200,000
4 सङ्घीय सरकार राजस्व बााँडफााँड 73,400,000
5 प्रिेश सरकार राजस्व बााँडफााँड 2,394,000
6 गत आ. व.को संनचनत 10,000,000
7 आन्तररक आय 4,700,000
जम्मा आम्िानी 296,544,000
चालु खचस (नेपाल सरकारको ससतस अनिु ान सनहत) 155,200,000
पाँजु ीगत खचस 141,344,000

45
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

2.12 ;+:yfut lasf;


2.12.1 ;'zf;g / ;]jf k|jfx
/fHosf] k'gM;+/rgf kZrft\ gofF u7g ePsf] ufpFkflnsfsf] ;+:yfut ljsf; k|of;sf] yfngL k|f/De
ePsf] 5 . ufpFkflnsfsf] ;+u7g ;+/rgfsf] vfsf lgdf{0f, hgzlQmsf] Joj:yf k|d'v ;d:ofsf]
¿kdf /x]sf] 5 . ;]jf k|jfxsf] s]G›sf] ¿kdf /x]sf j8f sfof{nox¿sf] ef}lts ;+/rgf -ejg_ /
hgzlQmsf] Joj:yf, ufpFkflnsfsf] s]G›Lo ejg, sd{rf/L, d]l;g cf}hf/sf] Joj:yf tTsfnsf k|d'v
lhDd]jf/L x'g\ . xfnsf] ;+qmd0fsfnLg cj:yfdf ufpFkflnsfleq /x]sf ;/sf/L, u}/;/sf/L lgsfo /
lghL If]q;Fusf] ;fem]bf/L, ;dGjo / ;xsfo{ ufpFkflnsfsf] nflu lgs} r'gf}tLsf] ¿kdf /x]sf] 5 .
kl/0ffdd'vL ljsf; tyf k|efjsf/L ;]jf k|jfx, :yfgLo zf;gsf] k|efjsf/L ;~rfngsf] nflu
;+:yfut, Ifdtf ljsf; tyf ;'zf;gsf] cfjZostf kb{5 . o;sf] cy{ :yfgLo zf;gsf] ;+:yfut
ljsf; tyf ;'zf;gaf6 dfq ljsf; ultljlw tyf ;]jf k|jfxaf6 ck]lIft glthf xfl;n ug{
;lsG5 . PsLs[t ljsf; of]hgf cfkm+}df ;+:yfut ljsf; tyf ;'zf;gsf] Ps k|d'v /0fgLlt
ePsf] sf/0f ;+:yfut, Ifdtf ljsf; / ;'zf;gnfO{ o;leqsf] k|d'v ;fwg tyf dfWodsf] ¿kdf
lnOPsf] 5 .
2.12.2 ;fj{hlgs ejg tyf cGo k"jf{wf/
jt{dfg cj:yfdf ufpFkflnsfsf] kSsL ejg lgd{f0fflwg 5 . To;} u/L j8f sfof{nox¿sf] cfk\mgf]
ejg gx'Fbf ;]jf k|jfxdf c;/ kl//x]sf] 5 . ;fljssf ;]jf s]Gb|x¿ / j8f sfof{nox¿ ;+of]hg
u/L PsLs[t ¿kdf Psåf/ ;]jf k|jfx ug{'kg{] cj:yf ;[hgf x'g ;s]sf] 5}g . o;}u/L ufpFkflnsfdf
sfo{/t sd{rf/L tyf hgk|ltlglwnfO{ cfjZo cfjf;sf] ;'ljwf gx'Fbf ;]jf k|bfg ug{ sl7gfO{
eO/x]sf] 5 . To:t} u/L ;fd'bflos ljBfnosf lzIfs, :jf:Yo ;+:yfsf sd{rf/L tyf cGo ;/sf/L
lgsfosf sd{rf/LnfO{ plrt cfjf;sf] Joj:Yff gePsf] cj:yf 5 .

46
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

3 ;ankIf, sdhf]/ kIf, cj;/ tyf r'gf}lt ljZn]if0f

3.1 ;an kIf / sdhf]/ kIf


3.1.1 cfly{s If]q
;an kIfM
• ljleGg k|l;4 wfld{s, ko{6lso, :yn /x]sf]
• k|l;4 wfld{s, ko{6lso, Jofkfl/s s]Gb« lbkfon l;nu9Laf6 glhs} /x]sf]
• clwsf+z e'efu s[lif of]Uo ePsf]
• Joj;flos ?kdf s[lif tyf kz'kfng kmd{x? ;+rfngdf cfPsf]
• pTkflbt a:t'x?nfO :yflgo :t/df s]lx ahf/ pknAw ePsf]
• pTkflbt j:t'x? ahf/;Dd k'of{pgsf nflu yf]/} ePklg cfjZos ;8sdfu{ /x]sf]
• Go'g ;+Vofdf ePklg ljlQo ;+:yfx? ;+rfngdf ePsf]
• Go'g dfqfdf ePklg vfgL tyf jgx? ePsf
sdhf]/ kIfM
• s[lif pTkfbgsf nflu cfjZos l;rfFO{sf nflu k|ofKt kfgLsf ;|f]tx? gePsf
• pGgt hftsf] kz' kmfd{sf] cefj, s[lif k|fljlwssf] cefj, kz'hGo pTkfbgsf]
ahf/sf] cefj, cfw'lgs pks/0fsf] cefj, dhb'/sf] cefj, l;+rfOsf] cefj, l8k
af]l/Ësf] cefj, lap,dnsf] ;d:of, cfw'lgs pks/0fsf] cefj h:tf ljleGg
s[lifhGo ;d:ofn] s[lifsf] cfzftLt ljsf; x'g g;s]sf]
• Joj;flos s[lif pTkfbgdf hfg g;Sg'
• cfw'lgs s[lif Joj:yf gx'g'
• b'Uw lr:ofg s]G› gx'g'
• wfld{s If]qx?sf] ck]lIft lasf; x'g g;s]sf]
• a}+sx?sf] kx'Fr ;a} If]qdf gk'u]sf]
• a}+s tyf ljlQo ;+:yfn] s[lifdf ug]{ nufgL Go'g /x]sf]
• pTkflbt j:t'x?n] ahf/df pko'Qm d'No gkfPsf]
• w]/} /f]huf/L ;[hgf ug]{ vfnsf 7'nf snsf/vfgf :yfkgf ug{ g;s]sf]
• o'jf zlQm knfog ePsf sf/0f cfly{s ultljlwsf nflu k|ofKt hgzlQmsf] cfefj
ePsf]
• n3' tyf 3/]n' pBf]ux? Go'g ePsf]
• wfld{s tyf ko{6sLo If]qx?sf] lasf; ;+/If0fsf] sdL x'g'
• cfGtl/s tyf afXo ko{6ssf nlu cfjZos vfg] tyf a:g] Aoa:yf gePsf]
• ufpFkflnsf leq pNn]Vo ;+Vofdf ahf/x? pknJw gePsf]]

47
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

3.1.2 ;fdflhs If]q


;an kIfM
• ax'efiff tyf ax'hftLsf] a;f]af; /x]sf]
• * j6f :jf:Yo ;+:yf /x]sf]
• ^ j6f :jf:Yo ;+:yfdf aly{Ë ;]G6/ / ! df Nofa ePsf]
• ;a} j:tLx?af6 a9Ldf ^) ldg]6sf] b'/Ldf ;8s ;]jf pknAw /x]sf]
• s]lx ljBfnosf ejg kSsL /x]sf]
• 5'jf5'tsf] Go"gLs/0f x'b} uP]sf]
• o'jf tyf v]ns'b Snax? ePsf]
• ;d"x :t/df ;r]tLs/0fsf dfWodaf6 lx+;f Go"gLs/0f x'b} uPsf]
• lasf; lgdf{0f k|s[ofdf dlxnf ;xeflutf a9\b} uPsf]
• gful/ssf] r]tgf :t/df a[l4 eO ;fdflhs ;b\efj sfod ePsf
sdhf]/ kIfM
• ufpFkflnsfdf c:ktfnsf] ;]jf gePsf]
• :jf:Yo lzlj/ u'0f:t/Lo gePsf]
• :jf:Yo rf}sLdf ef}lts k"jf{wf/, Nofa, aly{Ë ;]G6/, Odh]{G;L jf8{ gePsf]
• :jf:Yo ;+:yfx?df b/aGbL cfg';f/sf] hgzlQm gePsf]
• ;fIf/tf b/ Go'g /x]sf]
• ljBfnox?df ljBfyL{ ;+Vof 36\b} uPsf]
• ljBfnox?sf] ejg ck'u /x]sf / ePsf ;+/rgfsf] dd{t ;Def/ cfjZos /x]sf]
• ljBfnodf vfhf, kmlg{r/, vfg]kfgL, tf/af/, zf}rfno, k':tsfno, k|of]uzfnf h:tf
;'lawfx?sf] cfefj /x]sf]
• ljBfnodf laifo lzIfssf] cfefj /x]sf]
• vfg]kfgLsf] cefjsf sf/0f ;/;kmfO{ sfod ug{ g;s]sf]
• zf}rfno, 9n lgsf; ;/;kmfO{sf] 1fgdf sdL
• s";+:sf/x? 5f]8\g g;Sg'
• afn,ckfË tyf j[4 gful/s d}qL lqmofsnfk ug{ g;Sg'
• kf}li6s cfxf/f pkef]usf] sdL
• kfgLnfO{ lkpgof]Uo agfpg g;Sg'
• >d zf]if0f / Hofnfdf lje]b sfod} /xg'
• of}g zf]if0f s]lx dfqfdf /xg'
• dlb/f ;]jgaf6 ;dfhdf ljs[lt tyf ul/aL 5fPsf
• ul/a, hx]Gbf/ ljBfyL{nfO{ k|flalws lzIffsf] nflu 5fqa[ltsf] ;'lawf k|bfg ug{
g;Sg'
• ljkGg gful/snfO{ cf}iflw pkrf/df ;xof]u k'¥ofpg g;Sg'
• ;'s'Djfl;, ul/aLsf] /]vfd'lgsf] hg;+VofnfO{ dfly p7fpg nlIft sfo{ ;~rfng ug{
g;Sg'

48
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

3.1.3 ef}lts k'jf{wf/ If]q


;an kIfM
• /fli6«o /fhdfu{sf] ;+hfn k'u]sf]
• ;a} j8fdf ;8s ;+hfn k'u]sf]
• vfg]kfgL tyf l;FrfO of]hgfx? s]lx ;+Vofdf /x]sf]
• ;Dk'0f{ j8fx?df ljB't ;]jf k'u]sf]
• ufpFkflnsfsf w]/}h;f] If]qdf df]afO{n kmf]g ;]jf k'u]sf]
sdhf]/ kIf
• clwsf+z ;8sx? sRrL ePsf]
• avf{ofddf ufpFkflnsf s]G› k'Ug g} sl7gfO x'g] u/]sf]
• ;8sx? ;fF3'/f, / gfnLsf] oyf]lrt k|aGw gePsf]
• ;fj{hlgs oftfoft e/kbf]{ / ;j{;'ne gePsf]
• ufpFkflnsf :t/Lo ;fj{hlgs oftfoft ;'lawf gePsf]
• xfn ufpFkflnsfdf h8fg ul/Psf] ljB't k|;f/0f nfOg e/kbf]{ gePsf]
• OG6/g]6 ;]jf ;j{;'ne gePsf]
• ! gDa/ j8fdf vfg]kfgL cfof]hgf gePsf]
• High Raised Tank x? gePsf]
• vfg]kfgLsf] cfof]hgf kof{Kt gePsf
• Vffg]kfgLsf of]hgf cw'/f /x]sf
• Vffg]kfgLsf] u'0f:t/ pko'St g/x]sf], 6\o"aj]nsf] cf;{lgs ldl;Psf] kfgL vfg afWo
ePsf]
• Vffg]kfgLsf kfOk km'6]/, aufP/ Vffg]kfgLsf] ;d:of ePsf]
• e'sDk / cfunfuLsf sf/0f Vffg]kfgLsf kfOk km'6]/ ;d:of ePsf]
• l;+rfO{ s'nf]x? kSsL gePsf]
• kfgLsf ;|f]tsf] cfefjsf sf/0f v]ltof]Uo hldgdf l;rfO{sf] Joa:yf x'g g;s]sf]
• l;+rfO{sf] cefjsf sf/0f pmTkfbg sdL x'g uPsf]
• ePsf vfg]kfgLsf d'xfg klg ;+/If0fsf] cfefj / cGt/ j8f c;dembf/Lsf sf/0f
k'0f{ Ifdtfdf k|of]u x'g g;s]sf]
• kfgLsf ;|f]tsf] cfefjsf sf/0f v]ltof]Uo hldgdf l;rfO{sf] Joa:yf x'g g;s]sf]
3.1.4 jg, jftfj/0f tyf lakt\ Aoj:yfkg
;an kIfM
• :jR5 xfjf, kfgL, gbL, vf]nf ePsf]n] a:gsf nflu cg's'n jftfj/0f
• s]lx dfqfdf Jfgx? ePsf] / jftfj/0f :jR5 kfg{ d2t u/]sf]
• ahf/Ls/0f gePsf] x'gfn] jftfj/0f k|b'lift gePsf]
• v'nf If]qx? k|;:t /x]sf]
sdhf]/ kIfM
• cfktsflng cfj:yfsf nflu PDa'n]G; / bdsnsf] Aoa:yf gePsf]
49
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
• j8f sfof{nox?df p2f/ ;fdfu|Lx? gePsf]
• ;/;kmfO{sf] sldsf sf/0f jftfj/0f k|b'lzt ePsf]
• j8fdf ljkb\ Joj:yfkg ;ldlt Jojl:yt gePsf]
• j8f sfof{nox?df p2f/ ;fdfu|Lx? ko{fKt dfqfdf gePsf]
• cfunflu lgoGq0fsf nflu bdsnsf] Joj:yf gePsf]
• v8]/Lsf sf/0f s[lif pTkfbg Go'g /x]sf]
• jftfj/0f ;+/If0f / kmf]x/ Joj:yfkgsf] 7f]; of]hgf gePsf]
3.1.5 ;+:yfut lasf;
;an kIfM
• /fHo k'g{;+/rgfsf sf/0f :yfgLo txaf6 ;]jf / ;'ljwfdf ;xh x'g] . ;fgf ;fgf
sfddf klg ;]jf s]Gb| / lhNnf ;b/d'sfd wfpg gkg]{ .
• ufpFkflnsfsf] ejg lgd{f0fflwg ePsf]
• ufpFkflnsfnfO cfTdlg0f{osf] cflwsf/ k|fKt ePsf]
• ufpFkflnsfsf] ah]6 lalgof]hg ;j{;Ddt ePsf]
• cfof]hgfx?sf] cg'udfg ug]{ k|rng /x]sf]
sdhf]/ kIfM
• ufpFkflnsfsf] ;Dk'0f{ sfo{ ;+rfngsf nflu ejg pko'Qm gePsf]
• j8f sfof{nox?sf] ejg Aoal:yt gePsf]
• 7'nf sfo{qmd ;+rfngsf nflu ax'pb]ZoLo xn gePsf]
• ufpFkflnsfsf] cfGtl/s cfDbfgL Go'g /x]sf]
• ufpFkflnsfnfO{ k|fKt x'g] kF'lhut ah]6 cfaZostf eGbf yf]/} /x]sf]
• sd{rf/Lsf] cfefj /x]sf]
• sd{rf/L tyf hgk|ltlglwnfO{ cfjZos tflndsf] cfefj /x]sf]
• of]hgf 5gf}6 ug]{ lglZrt cfwf/x? gx'g'
• ;]jfu|flxx?n] ;]jf lng] k|s[of a'lem;s]sf] gx'g'
• ;fj{hlgs k/LIf0f tyf ;'g'jfO{sf] cj:yf sdhf]/ x'g'
• jh]6 ljlgof]hg cj}1flgs 9+un] x'g]
• ;fj{hlgs ljQ / vr{sf] kf/bzL{tfdf sdL x'g'
• ufpFkflnsfn] kof{Kt sfg'g agfO{ g;s]sf]
• Goflos ;ldlt dfkm{t, k|bfg ul/g] GofonfO{ Jojl:yt / l56f] 5l/tf] agfpg g;Sg'

50
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

3.2 cj;/ / r'gf}tL


3.2.1 cfly{s If]q
cj;/ M
• lhn\nf ;b/d'sfd b]lv glhs /x]sf] x'Fbf Jofkfl/s s]Gb«sf] ?kdf cfly{s ultlawL
a[2L ug{ ;lsg]
• s[lif tyf kz'kfngsf k|;:t ;Defjgf /x]sf]
• Joj;flos s[lifsf nflu pko'Qm xfjfkflg /x]sf]
• 7'nf /fhdfu{;+u hf]l8Psfn] pTkflbt ;fdfu|L ahf/ k'of{pg ;xh x'g]
• ljb]zaf6 kmls{Psf o'jfx¿ ;Lk, 1fg, k'FhL / pGgt k|ljlw;lxt s[lif If]qdf
cfslif{t x'Fb} uPsf],
• clwsf+z kl/jf/sf ;b:ox? a}b]lZfs /f]huf/L Pj+ zx/L If]qdf uPsf] x'gfn] pQm
cfDbfgLnfO{ s[lif / kz'kfngdf nuflg ug{ ;lsg]
• h}ljs s[lif / s[lif jgk|lt ls;fgx¿sf] cfsif{0f a9]sf],
• l5d]sL gu/kflnsf tyf ufpFkflnsf;+u ;dGjo u/L /f]huf/sf] ;[hgf ug{ ;lsg]
• kz'kG5L ljsf; If]qdf lghL If]qsf] a9\bf] cfsif{0f x'g',
• kz'kG5L ljsf; ultljlwk|lt s[ifs tyf ;j{;fwf/0f hfu¿s x'g' / k|f]l6ghGo
j:t'sf] dfu a9\b} hfg'
• lglh - ;/sf/L ;fem]bf/Ldf 7'nf l;rfO{ cfof]hgf ;+rfng ug{ ;lsg]
• k"j{ klZrd /fhdfu{ o; ufpFkflnsfsf] glhsaf6 hfg] x'gfn] o; /fhdfu{n] o;
ufpFkflnsfsf] cfjudg ;xh agfO{ Jofkf/sf cj;/ x'g]
• k"jf{wf/ lgdf{0fdf ufpFkflnsfsf] nufgL a9\b} hfg',
r'gf}tL
• cfly{s k'jf{wf/sf] lasf; ug{ ufpFkflnsfsf] dfq k|of; k|ofKt gx'g]
• lnlˆ6Ë l;rfO{ cfof]hgf ;+rfng ug{ 7'nf] nfut nfUg]
• clwsf+z s[ifsx¿ ;fgf / demf}nf :t/sf ePsf] x'Fbf hnjfo' kl/jt{g / ljleGg
k|fs[lts k|sf]k;Fu h'Wg] Ifdtf ljsf; ug{ r'gf}tLk'0f{
• jif]{gL o'jf hgzlQmsf] ljb]z knfogn] ubf{ s[lif If]qdf k/]sf] gsf/fTds c;/nfO{
;Daf]wg ug{'sf ;fy} cJojl:yt ;x/Ls/0f, hUufsf] v08Ls/0f, 38]/Ls/0f, bf]xf]/f]
e"–:jfldTjsf] l:ylt / hUuf afFemf] /fVg] k|j[lQnfO{ lg?T;flxt ub}{ s[life"ldnfO{
pkof]udf Nofpg r'gf}tLk'0f{
• :yfgLo afnLgfnLdf sdL / :yfgLo vfg]s'/fsf] pkof]udf ;f]r]cg';f/ k|ult x'g
g;Sg'
• s[lif If]qdf ePsf] nufgL, s[lif C0fsf] ;xh pknAwtf, s[lif k|;f/ ;]jfdf
s[ifsx¿sf] kx'Frdf j[l4 / s[lifhGo j:t'x¿sf] pTkfbg, ljt/0f, cfoft Pjd\
lgof{tnfO{ nfut–k|efjLt agfpg r'gf}tLk'0f{,
• u'0f:t/ Pjd\ :jR5tf lgodg sfo{ k|efjsf/L t'NofpFb} s[lifhGo j:t'x¿sf]
k|lt:wf{Tds Ifdtf j[l4 ug{ r'gf}tLk'0f{,
51
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
• u'0f:t/Lo lap, dnvfb, sL6gfzs tyf ;fgf / demf}nf:t/sf s[lifoGqsf] ;'netf
r'gf}tLk'0f{,
• s[lif ;fdu|Lsf] ;dofg's"n cfk"lt{ a9fpg r'gf}tLk'0f{,
• s[lif k]zfnfO{ k|lt:kwL{, gfkmfd"ns, ;Ddfghgs / Jofj;flos ¿kdf :yflkt ug{
r'gf}tLk'0f{
• a;fO{ ;/fO{sf sf/0f hgzlQmsf] cfefj x'g ;Sg]
• ko{6g k'jf{wf/ tof/ ug{ 7'nf] wg/fzL vr{ x'g]
• gbLhGo kbfy{sf] u}/sfg'gL ?kdf x'g] rf]/L lgsf;LnfO{ lgoGq0f r'gf}tLk'0f{,
• ljZjJofkLs/0f tyf cfly{s pbf/Ls/0fn] ;[hgf ub}{ NofPsf] k|lt:kwf{Tds
jftfj/0fsf] ;fdgf ug{ r'gf}tLk'0f{
3.2.2 ;fdflhs If]q
cj;/ M
• ljBfnosf] u'0f:t/ j[l4 u/L glhssf ufpFkflnsf tyf ufpFkflnsfsf ljBfyL{
cfslif{t ug{ ;lsg]
• ufpFkflnsf leq} k|flalws hgzlQm pTkfbg u/L cfjZos hgzlQm s]lx dfqfdf
pknAw x'g]
• g]kfn ;/sf/n] dfWoflds tx ;Ddsf] lzIffnfO{ lgz'Ns agfPsf]
• 5fqfx?sf] lzIffsf nflu k|b]z ;/sf/n] cg'bfg k|bfg ul//x]sf], ug]{
• :jf:Yo tyf ;/;kmfO, jftfj/0f ;+/If0f / cfˆgf xs clwsf/k|ltsf] ;hutf a9]sf],
• :jf:Yo ;+:yfdf cfjZos cf}iflwx? s]lG›o ;/sf/n] lgz"Ns k|bfg ug]{
• g]kfn ;/sf/n] ;a} hgtfsf] :jf:Yo ladf u/fpg] gLlt lnPsf]
• kxn u/] bIf :jf:YosdL{ tyf cTofw'lgs k|ljlw / pks/0fx¿sf] pknAwtf,
• ;j{;fwf/0fx¿sf] :jf:Yo ;]jf / kf]if0fsf] dxTjaf/] a9\bf] hfu/0f
• kfgL tyf ;/;kmfO ;]jf Pjd\ ;+/rgfsf] ljsf; tyf lj:tf/df ufpFkflnsf, ljsf;
;fem]bf/, cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yf, u}/;/sf/L ;+:yf tyf pkef]Qmf ;ldltx¿ /
gful/ssf] ;xeflutf a9\b} hfg',
• a9\bf] cfw'lgs/0f / O{G6/g]6sf] kx'Frsf] sf/0f hgtfdf cfkm} hgr]tgf a[l4 x'g]
• afnaflnsf tyf lszf]/lszf]/Lx¿sf] lzIffdf pNn]Vo ;xeflutf x'g', / :jf:Yo
If]qdf ;'wf/ x'g',
• afnclwsf/k|ltsf] ;r]tgfdf j[l4 x'g',
• ;fdflhs ;+/If0f /fli6«o ljsf;sf] Ps dxTjk'0f{ Ph]G8fsf] ¿kdf :yflkt ePsf] /
o; If]qdf nufgLdf pNn]vgLo ¿kdf j[l4 x'Fb} uPsf]
• ;+ljwfgdf Ho]i7 gful/ssf] xs;DaGwL Joj:yfnfO{ df}lns xssf] ¿kdf /flvPsf],
• h]i7 gful/s tyf ckfËnfO{ ;fj{hlgs oftfoftdf ;x'lnot
• ckfËtf;DaGwL ;xfos ;fdu|L pTkfbg tyf ljt/0fsf] Joj:yf x'g',
• /fHosf] k|zf;lgs tyf /fhgLlts txdf dlxnf tyf ckfËnfO{ k|ltlglwTjsf]
;'lglZrttf x'g',
• ;fj{hlgs ef}lts ;+/rgfx¿ ckfËd}qL agfpg] k4ltsf] ljsf; x'g'
52
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
• ufpFkflnsfdf cfly{s ultljlwx¿ a9\b} uPsf sf/0f gofF /f]huf/Lsf cj;/ ;[hgf
eO{/x]sf]
• lghL tyf u}/;/sf/L If]qdf /f]huf/Lsf cj;/x¿ l;h{gf x'Fb} uPsf,
• a9\bf] o'jf hg;ª\VofnfO{ ;Lk / pBdzLntfo'Qm agfO{ hg;fª\lVos nfef+z xfl;n
ug]{ kof{Kt ;Defjgf /xg',
• ufpFkflnsfsf gj lgjf{rLt k|ltlglwx?df o'jfnfO{ ufpFkflnsf lgdf{0fdf
d"nk|jfxLs/0f ug]{ /fhgLlts ;f]r / OR5fzlQm b]lvg',
• o'jfdf cfˆgf] zlQm / e"ldsfk|lt hfu¿stf cfpg',
• o'jf nlIft sfo{qmdx¿nfO{ lj:tf/ ug{sf nflu cfwf/ tof/ x'g',
• zf/Ll/s Jofofd tyf v]ns'b ultljlwx¿sf] dxTjk|lt ?lr / hfu¿stf a9\b} hfg',
r'gf}tL M
• ufpFkflnsf leq pTkflbt k|flalws hgzlQm cj;/sf] vf]lhdf cGoq hfg]
• vfg]kfgL tyf cGo ;]jf ;'lawfsf] cfefjdf a;fO{ ;/fO{ a9\b} hfg]
• clxn]sf] k|a[lt cg';f/ ;s[o hgzlQm knfog x'b} hfg] / lgZs[o hgzlQm
ufpFkflnsfdf /lx/xg]
• k'/ftg ;f]r / k/Dk/f sfod /xg]
• ;+rf/sf] ;j{;'na pknAwtfsf sf/0f ;fdflhs ;+/rgf vNalng] / cfk/flws
s[ofsnfk a[l4 x'g]
• clzIff ,a]/f]huf/ / r]tgfs]f cefjaf6 pTkGg b'Jo{;gL / o;n] ;dfhdf kf/]sf]
c;/nfO{ Go"gLs/0f ug]{
• k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflndnfO{ cfdgful/ssf] kx'Fr;Dd k'¥ofpg],
• lzIfsx¿sf] dfu / cfk"lt{aLr ;Gt'ng sfod ug]{
• ef}uf]lns Pjd\ hg;ª\Vofsf] cg'kft cg'¿k :jf:Yo ;+:yfx¿sf] Gofof]lrt ljt/0f
ug{ r'gf}tLk'0f{,
• lgMz'Ns ljt/0f ul/g] cf}ifwL cfjZostfsf cfwf/df pknAw u/fpg'sf ;fy} To;sf]
u'0f:t/ ;'lglZrt ug{ r'gf}tLk'0f{,
• :jf:Yo ;]jf k|jfxsf] lgoldt lgodg / cg'udg ug{ r'gf}tLk'0f{,
• ;+rf/sf] ;j{;'na pknAwtfsf sf/0f ;fdflhs ;+/rgf vNalng] / cfk/flws
s[ofsnfk a[l4 x'g]
• afnaflnsf / lszf]/lszf]/Lx¿n] cfwf/e"t clwsf/ pkef]u ug{ ;Sg] jftfj/0f
tof/ ug{ r'gf}tLk'0f{,
• afn Gofok|0ffnL tyf afnd}qL :yfgLo zf;g k4ltnfO{ Jojxf/df k"0f{ ¿kdf ptfg{'
/ aflnsf tyf lszf]/Ldfly x'g] lx+;f Pjd\ k/Dk/fut xflgsf/s k|rngnfO{ k"0f{
¿kdf lgoGq0f ug'{ r'gf}tLk'0f{,
• ;fdflhs ;'/Iff;DaGwL ljleGg ;d"x tyf ;d'bfosf] a9\bf] dfunfO{ ;Daf]wg ug'{
r'gf}tLk'0f{,
• pko'Qm gLltut, sfg'gL / lgodgsf/L k|f¿ksf] ljsf; ug'{ r'gf}tLk'0f{,

53
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
• ;fdflhs ;'/IffnfO{ cfly{s ;fdflhs ljsf;sf cGo If]qsf gLlt / sfo{qmdx¿;Fu
cfa4 ub}{ n}hfg' r'gf}tLk'0f{,
• 5l/Psf / cJojl:yt ;fdflhs ;'/Iffsf sfo{qmdx¿nfO{ k'g/fjnf]sg tyf PsLs[t
ub}{ ul/aL, jl~rtLs/0f Pjd\ hf]lvddf /x]sf hg;d'bfonfO{ klxrfg u/L pgLx¿sf]
hLjgdf ;sf/fTds kl/jt{g Nofpg' r'gf}tLk'0f{
• ljQLo ¿kn] wfGg ;lsg] ;fdflhs ;'/Iff k|0ffnLsf] ljsf; ug'{ r'gf}tLk'0f{
• ;Dk"0f{ ef}lts ;+/rgfnfO{ ckfËd}qL agfpg' r'gf}tLk'0f{
• ckfËtf;DaGwL sfd ug]{ ;+:yfx¿nfO{ b'u{d If]qdf kl/rfng ug'{ r'gf}tLk'0f{
• dfgl;s Pjd\ af}l4s ckfËtf ePsf JolQmx¿sf] nflu pko'Qm sfo{qmd ;~rfng
ug'{ r'gf}tLk'0f{
• To:t} ckfËtf ePsf JolQmx¿sf] nflu ;Lkd"ns tflnd ;~rfng ug'{ r'gf}tLk'0f{
• ckfËtfk|ltsf] ;fdflhs b[li6sf]0fdf kl/jt{g Nofpg' r'gf}tLk'0f{
• >d ahf/df jif]{gL ylkg] hgzlQmsf] t'ngfdf /f]huf/Lsf cj;/x¿ Go"g x'g'
• >d ahf/df bIf tyf cw{bIf hgzlQmsf] dfu a9L ePsf] t/ >dzlQmsf] Hofb} 7"nf]
lx:;f cbIf ePsf]n] o:tf >dzlQmn] /f]huf/L kfpg] cj:yf ;Lldt x'g'
• /f]huf/Lsf nflu ljb]zdf uP/ ul/g] w]/}h;f] sfo{x¿ :jb]zdf eg] ug{ grfxg]
k|j[lQ pRr x'g'
• ufpFkflnsfdf dWod / pRr lzIff k|fKt o'jf ljb]z knfog x'g] k|j[lt /f]Sg'
r'gf}tLk'0f{,
• ;fdflhs / cfly{s ;]jfx¿df o'jfsf] kx'Fr j[l4 ug{' r'gf}tLk'0f{,
• Jofjxfl/s / Jofj;flos lzIff ;j{;'ne ¿kdf pknAw u/fpg' r'gf}tLk'0f{
• o'jfsf] Ifdtf clej[l4;DaGwL tflnd ;~rfng ug{sf nflu tflnd k|bfos
lgsfox¿aLr ;dGjo ;'b[9 ug{' r'gf}tLk'0f{
• /fli6«o / cGt/f{li6«o :t/sf v]ns'b ultljlwx¿ ;~rfng ug{ ef}lts k"jf{wf/x¿sf]
Joj:yf ug{' r'gf}tLk'0f{,
• v]ns'b ultljlwdf lghL If]qnfO{ kl/rfng ug'{ r'gf}tLk'0f{,
• v]nf8L tyf k|lzIfsx¿sf nflu ;do;fk]If cGt/f{li6«o :t/sf] k|lzIf0f tyf
cEof;sf] Joj:yf ug{ r'gf}tLk'0f{
3.2.3 ef}lts k'jf{wf/ If]q
cj;/ M
• ;]tL /fhdfu{ o;} ufFpkflnsfnfO{ 5'Fb} uPsf]
• k|b]z ;b/d'sfd / lhNnf ;b/d'sfd;+u glhs /x]sf]
• l;rfFO of]hgfx? lgdf{0f ug{ ;lsg]
• vfg]kfgL] of]hgfx? lgdf{0f ug{ ;lsg]
• af]l/Ë u/L vfg]kfgLsf] ;'lawf k|bfg ug{ ;lsg]
• ef/taf6 cfoft lgof{t sfo{ ug{ ;lsg]
• k'jf{wf/ lasf;sf nflu cfjZos lgdf{0f ;fdflu| :yflgo :t/d} pknJw ePsf]
• af]l/Ë u/L vfg]kfgLsf] ;'lawf k|bfg ug{ ;lsg]
54
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
• 7'nf snsf/vfgf :yfkgf ug{ ;lsg]
• df]afOn tyf OG6g]{6 ;]jf lghL If]qx?n] k|bfg ug]{
• lgdf{0f ;fdfu|Lx? ;'ky d'Nodf pknAw x'g]
• ;"rgf tyf ;~rf/sf] dfWodaf6 hgtfsf] ;';"lrt x'g kfpg] ;+j}wflgs xssf]
k|Tofe"lt x'g',
• /fHosf] v'nf gLltsf sf/0f lghL If]qsf ;~rf/ dfWodx¿n] b]zJofkL ¿kdf k|;f/0f
ug'{
• OG6/g]6sf] a9\bf] k|of]un] ljsf; k|lqmof ;xh x'g'
• ;x/L If]qdf klg ;f}o{ pmhf{k|ltsf] cfsif{0f a9\b} hfg', / o; If]qdf ljleGg ljsf;
;fem]bf/x¿sf] ;xeflutf a9\b} hfg',
• gjLs/0fLo pmhf{ k|ljlwsf] k|j4{gdf ljQLo ;+:yf tyf lghL If]qx¿sf] ;xeflutf
a9\b} hfg',
• :jR5 pmhf{ sf] ljsf; / k|of]udf ljZjJofkL nx/ cfpg',
• ufpFkflnsfdf vfg]kfgL, ;8s, 9n k|zf]wgzfnf, a;kfs{ tyf cGo ;fdflhs /
cfly{s k"jf{wf/ lgdf{0f sfo{x¿n] k|fyldstf kfpg',
• dxTjk'0f{ P]ltxfl;s, wfld{s, ;f+:s[lts tyf ko{6sLo :ynx¿sf] dd{t ;Def/ tyf
;+/If0f sfo{x¿ ;~rfngdf x'g',
• ahfl/s/0f geO;s]sf] If]qdf of]hgfa4 9+uaf6 al:t lasf; ug{ ;lsg]
r'gf}tL M
• ;fj{hlgs e"ldsf] cltqmd0f /f]Sg r'gf}tLk'0f{
• dgf]/~hg:yn zf}rfno / v'nf:ynsf] Joj:yf ug'{ r'gf}tLk'0f{,
• PsLs[t ;x/L Joj:yfkg tyf ;x/L ;f}Gbo{sf nflu xl/ofnL / jftfj/0f ;+/If0f ug'{
r'gf}tLk'0f{,
• lbuf] ¿kdf cfwf/e"t ;]jf ;'ljwf pknAw u/fpg' r'gf}tLk'0f{
• k'jf{wf/ lasf;sf lgldQ 7'nf] wg/fzL vr{ ug{' kg]{
• k|;f/0f ;+:yfn] k|;f/0f ug]{ ljifoj:t', To;sf] u'0f:t/, To;df u/]sf] nufgL, k|of]u
ePsf] k|ljlw / hgzlQmsf] af/]df cg'udg ug'{ r'gf}tLk'0f{
• ;fj{hlgs lgsfodf /x]sf] ;"rgfnfO{ l8lh6fOH8 u/L cgnfOgaf6 ;"rgf k|jfx ug'{
r'gf}tLk'0f{
• nlIft ;d"xnfO{ pmhf{sf] kx'Frdf j[l4 ug{' r'gf}tLk'0f{,
• gjLs/0fLo pmhf{sf nflu rflxg] clwsf+z pks/0fx¿ cfoft ug'{kg]{ / dxFuf] x'g'
• o'jf hgzlQm knfog x'Fbf k'jf{wf/ lasf;df 7'nf] c;/ kg]{
• al:tx? 5/LP/ /x]sfn] ;a} al:tx?df ;dfg ?kdf k'jf{wf/ lasf; ug{ sl7g x'g]
• o'jf hgzlQm knfog x'Fbf k'jf{wf/ lasf;df 7'nf] c;/ kg]{
• j8fx?df kfgLsf ;|f]tx? gePsfn] vfg]kfgL tyf l;rFfO{sfsf nflu lnlˆ6Ë cfyjf
af]l/Ë ug{' kg]{

55
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

3.2.4 jg, jftfj/0f tyf lakt\ Aoj:yfkg


cj;/ M
• ;fd'bfoLs agx?af6 ;d'bfon] nfe lng;Sg]
• ahfl/s/0f geO;s]sf] cj:yfdf of]hgfa4 9+uaf6 al:t lasf; ug{ ;lsg]
• v'nf If]qdf j[If/f]k0f u/L x/Lt ufpFkflnsf lgdf{0f ug{ ;lsg]
• ef}uf]lns ;xhtfsf sf/0f p2f/ tyf /fxt ljt/0fdf ;xh x'g]
• ;+rf/sf] ;xh pknJwtfsf] sf/0f /fxt tyf p2f/sf] sfo{ ;xh x'g]
• ljZj pi0fLs/0f / hnjfo' kl/jt{gsf] b/nfO{ Go"gLs/0f ug{ jgsf] cxd\ e"ldsf x'g]
ePsf]n] jg ;+/If0f / ljsf;af6 sfa{g ;+/If0f / ;l~rltsf] kmfObf k'Ug]
r'gf}tL M
• ag h+undf nfUg;Sg] 89]nf] lgoGq0f ug{' r'gf}tLk'0f{,
• agdf x'g;Sg] cj}w sf7 tyf ?vsf] Jofkf/ lgoGq0f ug{' r'gf}tLk'0f{,
• ;8s 5]pdf clgolGqt ahf/sf] la:tf/ x'g]
• Go'g :t/sf ;8ssf sf/0f p4f/ tyf /fxt lat/0fdf sl7gfO pTkGg x'g]
• p2f/ tyf /fxt lat/0fsf nflu cfjZos hgzlQmsf] cefj bdsnsf] Joj:yfsf
nflu 7'nf] wg/fzL vr{ x'g]
• ufpFkflnsf cfkm}n] k'0f{ ?kdf af9L lgoGq0f ug{ g;Sg]
• Jojl:yt 9+udf jglasf; ug{sf nflu hUuf hldg 5'6\ofpg' kg]{
• xfjfx'l/ / cl;gfkfgLsf sf/0f afnL tyf ef}lts k'jf{wf/ ljgfz x'g] x'Fbf pko'Qm
df};d k'jf{g'dfgsf] Joj:yf x'g'kg]{
• k|d'v Jofkfl/s gfsf ePsfn] jftfj/0f k|b'if0f lgoGq0f ug'{ r'gf}tLk'0f{,
• e"–Ifo /f]syfd tyf hnfwf/ If]qsf] a9\bf] IfoLs/0fnfO{ lgoGq0f ug'{ r'gf}tLk'0f{,
• ;Lldt ;|f]t;fwgnfO{ k|efjsf/L Joj:yfkg u/L k|sf]k Go"gLs/0f ug'{ r'gf}tLk'0f{,
• jg If]qaf6 pTkfbg x'g] nfe tyf ;]jfnfO{ Gofof]lrt cfwf/df afF8kmfF8 ug{
zf;sLo ;'b[9Ls/0f ub}{ :yfgLo hgtfsf] cfwf/e"t cfjZostfx¿ -sf7, bfp/f,
3fF;, :ofpnf_sf] cfk"lt{ Joj:yfkgnfO{ ;d'bfo:t/b]lv ufpFkflnsf:t/;Dd
Joj:yfkg ug'{sf ;fy} ;/f]sf/jfnfx¿;Fu ;xsfo{ u/L jgsf] lbuf] / j}1flgs
Joj:yfkgnfO{ cem ;'b[9 ug'{ r'gf}tLk'0f{,
• jgIf]qaf6 6f9f /x]sf 3/w'/Lx¿sf] jgaf6 k|fKt x'g] j:t' tyf ;]jfx¿df kx'Fr
k'¥ofpg' r'gf}tLk'0f{,
• ufpFkflnsfsf] ef}lts Pjd\ cfly{s–;fdflhs ljsf; / jg ;+/If0f sfo{sf aLr
pTkGg x'g] åGå Joj:yfkg ug{' r'gf}tLk'0f{,
• cltl/Qm jg kmF8fgLaf6 x'g] hnjfo' kl/jt{g Go"gLs/0f, ljkb\ hf]lvd Go"gLs/0f /
jg tyf jgdf cfl>t ;d'bfosf nflu lbuf] cg's"ngsf sfo{qmd ;~rfng ug'{
r'gf}tLk'0f{,

56
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

3.2.5 ;+:yfut lasf;


cj;/ M
• :yfgLo txdf ;|f]t Aoj:yfkg ;lxtsf] clwsf/ k|fKt ePsf]
• ;fgf ;fgf of]hgf sfof{Gjogdf lhNnf ;b/d'sfd ;Dd pkef]Stf ;ldlt wfpg
gkg]{ . ;do / ;|f]tdf art / em~em6df sdL .
• cfˆgf] If]qsf] ljsf; / ;d[l4sf nfuL cfkm}n] gLlt lgdf{0f of]hgf / sfof{Gjog ug]{
cj;/ k|fKt ePsf]
• sDKo'6/ ;]jfsf] pknAwtf ePsf]
• cfwf/e"t s[lif ;]jfsf] pknJwtf ePsf]
• kz' ;]jf s]+›sf] :yfkgf ePsf]
• cfwf/e't P]g, lgod / sfg'g alg;s]sf]
• ufpFkflnsf / j8f sfof{nox?sf] :yfg lgl:rt eO;s]sf]
• ufpFkflnsf / j8f sfof{non] lbg] ;]jfsf] af/]df hgr]tgf lasl;t ePsf]
r'gf}tL M
• sd{rf/L ;dfof]hg af6 o; ufpFkflnsfdf cfjZostf eGbf sd ;+Vofdf v6fOPsf]
• # txsf ;/sf/ larsf] cflwsf/ / st{Josf] af/]df cGof}n sfod /x]sf]
• a8f sfof{no / ufpFkflnsf sfof{nox? Aoal:yt gePsf
• laifout ;ldltx?sf] u7g / kl/rfng r'gf}tLk'0f{
• ljifout sfof{nox?nfO{ Joj:yfkg u/L k|zf;lgs ;]jfnfO{ ;/nLs[t ug'{ r'gf}tLk'0f{
• hgtfsf] a9\bf] rfk / dfunfO{ cfjZostf cg';f/ ;Daf]wg ug'{ r'gf}tLk'0f{

3.3 k|j[lt ljZn]if0f


3.3.1 b]zsf] cGo e"efu;Fu kx'Fr
of] ufpFkflnsf g]kfnsf] k"j{df /x]sf] ;'b'/klZrd k|b]zdf kg]{ 8f]6L lhNnfsf] lardf kb{5 . g]kfnsf]
s]Gb||Lo /fhwfgL sf7df8f}+ b]lv *%@ ls= ld= / k|fb]lzs /fhwfgL wgu9L b]lv sl/j @)) ls=ld=sf]
b"/Ldf /x]sf] 5 eg] ;fljssf] ;'b'/klZrdf~rn ljsf; If]qsf] If]lqo ;b/d'sfd lbkfonaf6 @!
ls=ld=sf] b"/Ldf /x]sf] 5 . /fhwfgL sf7df08f}+af6 s/La *%@ ls=ld= b'/Ldf /x]sfn] /fhwfgL k'Ug
;8sdfu{af6 w]/} ;do nfUg] u/]sf] 5, h;sf sf/0f /fhwfgL ;+u o; ufpFkflnsfsf] l;wf ;DaGw
:yfkgf x'g ;s]sf] 5}g . xjfOdfu{af6 eg] ! 306fdf k'Ug ;lsG5 . clxn]sf] cj:yfdf hl6n
:jf:Yo ;d:of, /f]huf/L, tyf pRr lzIffsf] nflu sl/a @) ls=ld= b'/Ldf /x]sf] lbkfon l;nu9L
d'Vo uGtJo /x]sf] 5 . /fhwfgL k'Ug to ug{'kg]{ nfdf] b'/Lsf sf/0f o; If]qsf hgtfnfO{
k|zf;lgs sfdsf] nflu sl7gfO{ pTkGg x'g] u/]sf] 5 .

57
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

तस्बिर 4: देशका अन्य भूभाग सगं को kx'Fr

3.3.2 hg;+Vof a[l4b/


g]kfnsf] hgu0fgf @)^* sf] cfFs8fcg';f/ o; ufpFkflnsfsf] hg;+Vof @),()# /x]sf] lyof] eg]
xfn o; ufFpkflnsfsf] hg;Î\of @^,^!# /x]sf] 5 . hgu0fgfsf] tYof+s t'ngf ubf{ o;
ufpFkflnsfsf] aflif{s hg;+Vof a[l4b/ #=( k|ltzt /x]sf] 5 hasL ;du| g]kfnsf] aflif{s hg;+Vof
a[l4b/ !=$ k|ltzt /x]sf] 5 . ;du| b]zsf] hg;+Vof pNn]Vo ?kdf eO/x]sf] cj:yfdf o;
ufpFkflnsfsf] hg;+Vof nuftf/ a9\b} hfg'n] o; If]qdf dflg;x?sf] a;fO{ ;/fO{ eO/x]sf] 5 eg]/
a'‰g ;lsG5 .

Jfif{ -lj=;+_ @)%* @)^* @)&^ @)*) @)(%


g]kfnsf] hg;+Vof 23,151,423 26,494,504 29,513,334 31,149,388 38,134,379

Jfif{ -lj=;+_ @)^* @)&$ @)*) @)(%


ufpFkflnsfsf] 20,903 26,613 33,480 59,432
hg;+Vof

58
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

g]kfnsf] hg;+Vof k|If]k0f


45,000,000
40,000,000
35,000,000
30,000,000
25,000,000
20,000,000 g]kfnsf] hg;+Vof

15,000,000
10,000,000
5,000,000
0
@)%* @)^* @)&^ @)*) @)(%

तस्बिर 5: समग्र नेपािको जनसंख्या प्रिेपण

ufpFkflnsfsf] hg;+Vof k|If]k0f


60,000

50,000

40,000

30,000
ufpFkflnsfsf] hg;+Vof
20,000

10,000

0
2068 2074 2080 2095

जनसख्ं या प्रिेपण

3.4 ;]jfx?sf] kx'Fr


o; PsLs[t lasf; of]hgfsf] d'Vo pb]Zo ufpFafl;nfO{ ;dfg ?kdf u'0f:tl/o ;]jfx?sf] k|Tofe'lt
u/fpg' xf] . of] pb]Zo k|flKtsf nflu jt{dfg cj:yfdf ufpFkflnsf leq ;]jfx?sf] kx'Frsf] cj:yf
s:tf] 5 eGg] s'/fsf] hfgsf/L x'g' cfjZos x'G5 . o;sf nflu j8f :tl/o tYofÍ ;+sngsf
qmddf ;]jfx?sf] kx'Frsf] cWoog ul/Psf] 5 . cfwf/e't ;]jf h:t} k|fyflds lzIff, k|fyflds
:jf:Yo ;]jf, ;8sx?sf] x/]s 6f]n al:tdf kx'Frsf] cj:yf cg';'lrdf ;dfa]z u/LPsf] 5 . ;du|
j8fdf ;]jfx?sf] kx'Frsf] cj:yf oxfF laa]rgf u/LPsf] 5 .

59
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

सालाखाला पहुच समय (नमनेिमा)


घरधरु ी प्राथानमक प्राथानमक
वडा नं
संख्या शैनिक स्वास््य खानेपानी सडक वडा ननजकको
गाउाँपानलका
कायासलय बजार
सस्ं था सेवा
१ ४८२ १७ ५७ २३ १६ ६३ ६ १२८
२ ६६५ १९ २१ ५ ६ ५६ ४० १२६
३ ८५१ २६ ४१ १४ १४ ३९ ३९ १०३
४ ११५२ १२ २८ ५ ६ २७ २७ २७
५ ६७५ १५ २७ ५ ६ २६ ६० १०८
६ ४७० २९ ५१ ९ १४ ३१ ३१ ८३
७ ४७५ १५ १५ ५ ६ १९ १९ १४६

3.4.1 k|fyflds lzIff


k|f/lDes ;j]{If0fsf] tYof+s x]bf{ cfwf/e"t lzIff lng j8f g+= # / ^ sf ljBfyL{nfO{ ;a}eGbf w]/} -
cf};t @% b]lv #) ldg]6_ lxF8\g'kg]{ / j8f g+= $ sf ljBfyL{nfO{ ;a}eGbf yf]/} -cf};t !@ ldg]6_
lxF8\g'kg]{ b]lvG5 . ;a} j8fdf k|fyflds lzIffsf] cf};tdf kx'Fr tnsf] u|fkmdf k|:t't u/LPsf] 5 .

k|fylds z}lIfs ;+:yf k'Ug cf};tdf nfUg] ;do


३५
२९
३०
२६
२५
१९
२०
१७
१५ १५
१५ १२
१०


१ २ ३ ४ ५ ६ ७
वडा नं

3.4.2 k|fyflds :jf:Yo ;]jf


k|f/lDes ;j]{If0fsf] tYof+s x]bf{ k|fyflds :jf:Yo ;]jf lng j8f g+= ! sf gful/snfO{ ;a}eGbf w]/}
-cf};t %& ldg]6_ lxF8\g'kg]{] / j8f g+= & sf gful/snfO{ ;a}eGbf yf]/} -cf};t !% ldg]6_ lxF8\g'kg]{
b]lvG5 . ;a} j8fdf k|fyflds :jf:Yo ;]jf cf};tdf kx'Fr tnsf] u|fkmdf k|:t't u/LPsf] 5 .

60
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

k|fylds :jf:Yo ;+:yf k'Ug cf};tdf nfUg] ;do


६० ५७
५१
५०
४१
४०

२८ २७
३०
२१
२० १५

१०


१ २ ३ ४ ५ ६ ७
वडा नं

3.4.3 vfg]kfgL
k|f/lDes ;j]{If0fsf] tYof+s x]bf{ glhssf] vfg]kfgLdf k'Ugsf nflu j8f g+= ! sf gful/snfO{
;a}eGbf w]/} -cf};t @# ldg]6_ lxF8\g'kg]]{ / j8f g+= @ / & sf gful/snfO{ ;a}eGbf yf]/} -cf};t %
ldg]6_ lxF8\g'kg]{ b]lvG5 . ;a} j8fdf glhssf] vfg]kfgL cf};tdf kx'Fr tnsf] u|fkmdf k|:t't
u/LPsf] 5 .

vfg]kfgL ;]jfdf k'Ug cf};tdf nfUg] ;do


२५ २३

२०

१४
१५

१० ९

५ ५ ५ ५


१ २ ३ ४ ५ ६ ७
वडा नं

3.4.4 ;8s
k|f/lDes ;j]{If0fsf] tYof+s x]bf{ glhssf] ;8s k'Ugsf nflu j8f g+= !, # / ^ sf gful/snfO{
;a}eGbf w]/} -cf};t !$ b]lv !^ ldg]6_ lxF8\g'kg]]{ / c? ;a} j8fsf gful/snfO{ cf};t ^ ldg]6
lxF8\g'kg]{ b]lvG5 . ;a} j8fdf glhssf] ;8s cf};tdf kx'Fr tnsf] u|fkmdf k|:t't u/LPsf] 5 .

61
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

glhssf] ;8s k'Ug nfUg] ;do -cf};tdf_


१८
१६
१६
१४ १४
१४
१२
१०
८ ६ ६ ६ ६




१ २ ३ ४ ५ ६ ७
वडा नं

3.4.5 a; la;f}gL
o; j8fdf a; la:of}gL ge]sfn] oxfF a; la:of}gLsf] :yfkgf ug{'kg{] b]lvG5 .
3.4.6 j8f sfof{no
k|f/lDes ;j]{If0fsf] tYof+s x]bf{ j8f sfof{no k'Ugsf nflu j8f g+= ! sf gful/snfO{ ;a}eGbf w]/} -
cf};t ^# ldg]6_ lxF8\g'kg]]{ / j8f g+= & sf gful/snfO{ ;a}eGbf yf]/} -cf};t !! ldg]6_ lxF8\g'kg]{
b]lvG5 . ;a} j8fdf j8f sfof{no cf};tdf kx'Fr tnsf] u|fkmdf k|:t't u/LPsf] 5 .

j8f sfof{no k'Ug nfUg] ;do -cf};tdf_


७०
६३
६० ५६

५०
३९
४०
३१
३० २७ २६
१९
२०

१०


१ २ ३ ४ ५ ६ ७
वडा नं

3.4.7 glhssf] ahf/


k|f/lDes ;j]{If0fsf] tYof+s x]bf{ glhssf] ahf/ k'Ugsf nflu j8f g+= % sf gful/snfO{ ;a}eGbf
w]/} -cf};t ^) ldg]6_ lxF8\g'kg]]{ / j8f g+= ! sf gful/snfO{ ;a}eGbf yf]/} -cf};t ^ ldg]6_ lxF8g\ 'kg]{
b]lvG5 . ;a} j8fdf glhssf] ahf/ cf};tdf kx'Fr tnsf] u|fkmdf k|:t't u/LPsf] 5 .
62
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

glhssf] ahf/ k'Ug nfUg] ;do -cf};tdf_


७०
६०
६०

५०
४० ३९
४०
३१
३० २७
१९
२०

१० ६


१ २ ३ ४ ५ ६ ७
वडा नं

3.4.8 ufpFkflnsf
k|f/lDes ;j]{If0fsf] tYof+s x]bf{ ufpFkflnsf sfo{fno k'Ugsf nflu j8f g+= & sf gful/snfO{
;a}eGbf w]/} -cf};t !$^ ldg]6_ lxF8\g'kg]]{ / j8f g+= $ sf gful/snfO{ ;a}eGbf yf]/} -cf};t @&
ldg]6_ lxF8\g'kg]{ b]lvG5 . ;a} j8fdf ufpFkflnsf cf};tdf kx'Fr tnsf] u|fkmdf k|:t't u/LPsf] 5 .

ufpFkflnsf sfo{fno k'Ug nfUg] ;do -cf};tdf_


१६० १४६
१४० १२८ १२६
१२० १०८
१०३
१००
८३
८०
६०
४० २७
२०

१ २ ३ ४ ५ ६ ७
वडा नं

63
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

4 PsLs[t ljsf; of]hgf

4.1 ufpFkflnsfsf] bL3{sfnLg ;f]r


“s]=cfO{=l;+x ufpFkflnsfsf] ljsf; / ;d[l4sf] cfwf/, lzIff, :jf:Yo, s[lif / k'"jf{wf/”
4.2 nIo
k|fs[lts ;|f]t ;fwgsf] ;d'lrt pkof]u, lbuf] k'jf{wf/sf] lasf;, Joj;foLs s[lif tyf kz'kfng,
k|flalws lzIff, /f]huf/Ld'ns ko{6g / pBf]unfO{ k|jw{g u/L :j:Yf, ;';+:s[t, ;dtfd'ns / ;d[4
ufpFkflnsf lgdf{0f ug]{ .
4.3 p2]Zo
!= ;dtf, ;dfgtf / Gofok'0f{ ljt/0f;lxtsf] ;dfh lgdf{0f ub}{ cfly{s, ;fdflhs, jftfj/0fLo
tyf zf;lso k2tL ?kfGt/0f ug{' .

@= ;j{;'ne cfwf/e"t k"jf{wf/ lgdf{0f, pTkfbgzLn Pjd\ dof{lbt /f]huf/L, ;fdflhs–cfly{s


?kfGt/0f, pRr tyf lbuf] cfly{s j[l4 / ul/aL lgjf/0f u/L ;d[l4sf] cfwf/ lgdf{0f ug'{ .

@= ;fdflhs Gofo tyf, u'0f:t/Lo tyf hjfkmb]xL ;fj{hlgs ;]jf / :j:y tyf ;Gt'lnt jftfj/0f
sfod u/L gful/snfO{ kl/is[t / dof{lbt hLjgsf] cg'e"lt lbnfpg' .

4.4 PsLs[t ljsf; of]hgfsf] kl/df0ffTds nIox?


PsLs[t ljsf; of]hgfn] lnPsf] kl/df0ffTds nIox? lgDg cg';f/ k|:t't ul/Psf] 5 .

एकककृत
क्र. हालको किकास
सूचक सुचनाको स्रोत
सं अवस्था योजना
को लक्ष्य
१ समग्र गाउाँपानलकाको आनथसक वृनििर ५.९ ७ प्रनतशत g]kfnsf] cfly{s ;j]{If0f
प्रनतशत @)!&/!*
२ कृ नि िेत्रको वानिसक औसत वृनििर (प्रनतशत) २.८ ४. g]kfnsf] cfly{s ;j]{If0f
@)!&/!*
३ गैर कृ नि ित्रको वानिसक औसत वृनििर (प्रनतशत) ७.१ १०. g]kfnsf] cfly{s ;j]{If0f
@)!&/!*

64
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
एकककृत
क्र. हालको किकास
सूचक सुचनाको स्रोत
सं अवस्था योजना
को लक्ष्य
४ गररवीको रे खामनु न रहेको जनसङ्ख्या (प्रनतशत) ४८.९ १० त्याङ्क नबिाग, नेपाल

५ औसत आयु ६६.७ ८० नेपाल मानब नबकास प्रनतवेिन,


२०१४
७ खानेपानी सेवा पगु ेको जनसङ्ख्या (प्रनतशत) ८५ ९९ स्थलगत अध्ययन

८ सािरता िर ४७.६८ ८० त्याङ्क नबिाग, नेपाल


९ सञ्चार सेवामा पहुचाँ (िेनलफोन, मोबाइलसमेत (प्रनतसय ९० ९९ स्थलगत अध्ययन
घनत्वमा))
१० नवधतु ् मा पहुचाँ प्राप्त जनसङ्ख्या (प्रनतशत) ९५ १०० स्थलगत अध्ययन

११ ईन्िरनेि सेवामा पहुचाँ पगु ेको जनसंख्या (३ जी र ३०.००% ९९.००% स्थलगत अध्ययन
मानथल्लो गणु स्तरको सेवा)
१४ मानब नवकास सचू ांक (गणु कतरीय मध्यमा) ०.४०७ ०.६ नेपाल मानब नबकास प्रनतवेिन,
२०१४

4.5 ufpFkflnsfsf] If]qut a[xt\ p2]Zox¿


4.5.1 cfly{s
s[lifsf] Joj;foLs/0f, ko{6g tyf ;]jf If]qsf] ljsf;, ;fgf tyf 3/]n' pBf]u Pj+ Jofkf/
Joj;fosf] k|j4{gaf6 /f]huf/d"ns :yfgLo cy{tGqsf] ljsf; eO{ ufpFkflnsfjf;Lsf] /f]huf/L /
cfo :t/df ;'wf/ ug'{ .
4.5.2 ;fdflhs
u'0f:t/Lo lzIff, ;j{;'ne :jf:Yo Pj+ kf]if0f, :jR5 lkpg] kfgL tyf ;/;kmfOsf] ;'ljwfdf
kx'Fr / o'jf Pj+ v]ns'b ljsf; tyf k|j4{gsf ;fy} n}lËs ;dfgtf, ;fdflhs ;dfj]zLs/0f
;'lglZrt u/L ufpFkflnsfjf;LnfO{ cfwf/e"t ;fdflhs ;]jf, ;+/If0f / ;'/Iff pknAw x'g' .
4.5.3 ef}lts
cfwf/e"t tyf u'0f:t/Lo ef}lts Pj+ ;fdflhs k"jf{wf/sf] lgdf{0f, :t/f]Gglt / dd{t
;Def/af6 ufpFkflnsf ljsf;df ultzLntf cfO{ ufpFkflnsfjf;Lsf] ;]jf tyf ;'ljwf k|flKt, kx'Fr /
k|jfxdf ;xhtf x'g' .

65
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

4.5.4 jg tyf jftfj/0fLo, tyf ljkb Joj:yfkg


jg, jGohGt', h}ljs ljljwtf tyf e" tyf hnfwf/ If]qsf] ;+/If0f, ljsf;, ;+j4{g, k|j4{g /
lbuf] pkof]u ub{}, ljkb\ Joj:yfkg Pj+ hnjfo' kl/jt{g cg's"ng tyf Go"gLs/0f pkfosf]
cjnDagaf6 jftfj/0fd}qL ljsf; eO{ xl/t, ;kmf pHofnf] / a:gof]Uo Jojl:yt ufpFkflnsf
lgdf{0f ug'{ .
4.5.5 ;+:yfut
ljlw / k|lqmofsf] lgdf{0f, r':t tyf k|efjsf/L ;+u7g ;+/rgf / Ifdtf ljsf;, ;fj{hlgs,
lghL, ;xsf/L, u};; tyf ;fd'bflos ;fem]bf/LnfO{ k|j4{g ub{} ;]jf k|jfx ;'lglZrt / e/kbf{] ePsf]
x'g' .
4.5.6 ljQLo Joj:yfkg / ;'zf;g
cfGtl/s / afXo ;|f]t ;fwgsf] pRrtd k|of]u ub{] k|ljlwd}qL s/ tyf cfly{s k|zf;gsf]
dfWodaf6 ljQLo cg'zf;g sfod eO{ :yfgLo ;'zf;g k|Tofe"t ug'{ .
4.5.7 /0fgLltx?
1= lasf;sf] nIo xfl;n ug{ ufpFkflnsfn] g]t[TjbfoL e'ldsf lgjf{x u/L lghL, ;xsf/L tyf
;fd'bflos If]qsf] ;anLs/0f, :yfgLo cy{tGqsf] ljsf;, :jR5 pmhf{sf] pkef]u / ufpFsf]
cfly{s, ko{6lso, zf}lIfs ljsf; ;lxt tLj{, lbuf] / /f]huf/d"ns cfly{s j[l4 ug]{ .
2= ;'ne tyf u'0f:tl/o :jf:Yo ;]jf / u'0f:tl/o, k|fljlws tyf hLagf]kof]uL lzIffsf]
;'lglZrttf ;lxt :j:y / lzlIft gful/s tof/ ug]{ .
3= s[lif If]qsf] Joj;flosLs/0f, nw' pwf]usf] :yfkgf, ko{6g k|jb{g u/L pwf]u / ;]jf If]qdf
:jR5, cfw'lgs tyf pRr k|ljlwsf] k|of]u / pTkfbg / pTkfbsTj j[l4 ug]{ .
4= lbuf], e/kbf]{ ef}lts k'jf{3f/ ljsf; u/L gful/ssf] lhjgofkg ;xhtf k|bfg ug]{ .
5= ljlto >f]t, ;fwgsf] s'zn kl/rfng dfkm{t ck]IfLt pb]Zo k'/f ub}{ ul/jL Go"gLs/0f u/L
;'zf;g sfod ug]{ .
6= n}+lus ;dfgtf, ;a} k|sf/sf lje]b, lx+;f / ck/fw lj?4 z"Go ;xgzLntf / ;fdflhs -
;f+s[lts k'FhLsf] pkof]u ub}{ Gofok"0f{ ;fdflhs ultzLntf sfod ug]{ .
7= k|fs[lts ;|f]t ;fwgsf] ;Gt'lnt ;+/If0f / cfod"ns Joj:yfkg Pjd\ k|fs[lts ljkb\ tyf
hnjfo" kl/jt{g pTyfgzLn pTkfbg tyf hghLljsf k|jb{\wg ug]{ .
8= ljw'tLo zf;gsf] k|of]u dfkm{t ;fj{hlgs ;]jnfO{ pQ/bfoL, s'zn, kf/bzL{ / ;'b[9 jgfpg]
.
4.5.8 k|fyldstf
1= ef}lts k'jf{wf/ ljsf;
2= ;fdflhs ljsf;
3= cfly{s ljsf;
4= ;+:yfut ljsf;
5= jftfj/0f tyf ljkb\ Joj:yfkg
6= ljlQo Joj:yfkg tyf ;'zf;g

66
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

5 lj:t[t u'¿of]hgfsf] sfo{gLlt


ufpFkflnsfsf] kl/sNkgf, lgwf{/0f u/]sf] w]o, nIo tyf pb]Zo k'/f ug{sf] nflu lgDgfg';f/sf]
/0fgLlts lbzf lgwf{/0f ul/Psf] 5 . of] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd sfof{Gjo eP kl5
ufpFkflnsfn] sfd ug]{ /0fgLlt b]xfo cg';f/ x'g]5 .
5.1 ;fdflhs kl/rfng
6f]n 6f]ndf 6f]nljsf; ;+:yf u7g ul/ ;a} 3/w'/LnfO{ 6f]n ljsf; ;+:yfdf cfa4 ul/ 6f]n, j8f /
ufpFsf] ljsf;sf nflu 6f]n ljsf; ;+:yf dfkm{t ;fdflhs kl/rfngsf] sfo{ ul/g]5 .
5.2 cfjZostf cg';f/ :yfgLo sfg'g lgdf{0f
;fdflhs kl/rfng sfo{qmd cGt/ut 6f]n ljsf; ;+:yf :t/af6 cfjZos ;"rgf tyf hfgsf/L
;+sng ul/ sfg'g lgdf{0fdf ;fd'bfosf] ;d]t ;xeflutf ;'lglZrt ub}{ ufpFkflnsfsf] nflu
cfjZos sfg'gx? lgdf{0f ul/ sfg'gL zf;gsf] k|Tofe"lt ul/g]5 .
5.3 ;xsfl/tf ljsf;
;xsfl/tfsf dfWodaf6 b}lgs ?kdf hLjg wfGg cfjZos kg]{ cfDbfgL ug{sf nflu ;d'bfosf
;b:ox?nfO{ s[lif tyf u}/ s[lif hGo pBd, Joj;fodf ;+nUg u/fOg] 5 . o;/L hLljsf]kfh{gsf]
;'lglZrttf u/fpgsf nflu ;d'bfodf cfwf/Lt ;+:yf u7g / kl/rfng ul/g]5 eg] o; k|sf/sf
;+:yfx?nfO{ lhDd]jf/ / ;Ifd agfpb}, ljleGg ;d'bfosf ;¬;fgf ;d'xx?nfO{ PsLs[t ul/ cfly{s
ljsf;sf nflu 5l/P/ /x]sf ;;fgf k"hL ;+sng ub}{ Pp6f ljQLo ;+:yfsf] ?kdf v8f ul/ ;d'bfo
:t/df k/]sf ;d:ofx?nfO{ ;dfwfg ug{sf] nflu n3'ljQ sfo{qmd dfkm{t ;xsf/L ;+:yf ;+rfng
ul/g] 5 .
5.4 hg;xeflutf tyf ;fem]bfl/tf
ljleGg sfo{qmd ;~rfng ug{sf nflu jf cfof]hgf ;DkGg ug{sf nflu x/]s If]qsf] cfjZostf
kb{5 o;nfO{ dgg ul/ cfof]hgf ;Fu ;DalGwt ;a} If]q / ;d'bfosf] ;xeflutf tyf ;fem]bfl/tfdf
sfd ug]{ gLlt cjnDag ul/g] 5 . of]hgf sfo{qmd ;+rfngdf ;xeflutfsf] / ;fem]bf/Lsf]
dxTjk"0f{ e"ldsf /x]sf] s'/fnfO{ ufpFkflnsfn] ;b}j dgg ug]{5 .
5.5 ;fj{hlgs lghL ;fem]bf/L
ufpFkflnsfdf ;~rfng x'g] ;]jf tyf gfkmf d'vL sfo{qmdsf nflu lghL If]q;Fusf] ;fem]bfl/tfdf
sfo{ ug{ ;fj{hlgs lghL ;fem]bf/Lsf] /0fgLlt clVtof/ ul/g]5 .

67
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

5.6 cfGtl/s Joj:yfkg ;'b[9Ls/0f


ufpFkflnsfsf] sfo{qmdx? ;xh?kdf ;~rfng ug{sfnflu cfGtl/s ?kdf ;+:yfsf] ;'b[9Ls/0f /
sfo{k|0ffnL dha'b agfOg' kg]{ x'G5 . cfGtl/s ?kdf Jojl:yt ;+:yfn] dfq cfˆgf] sfo{ ;dodf
u'0f:t/Lo 9+un] ;DkGg ug{ ;Sg] ePsfn] ;+:yfsf] cfGtl/s Joj:yfnfO{ ;'b[9Ls/0f ul/g]5 .
5.7 sd{rf/Lsf] Ifdtf clej[l4
sd{rf/Lsf] Ifdtf clej[l4sf nflu gofF gofF k|ljlwsf] 1fg, l;kd"ns tflnd tyf ;fdflhs
kl/rfng, ;dfj]zLs/0f, h:tf tflndx?df ;xefuL u/fpg] ;fy} o; k|sf/sf tflndx? ;~rfng
ul/ Ifdtf clej[l4 ug]{ /0fgLlt cjnDag ul/g]5 .
5.8 n}lËs ;dfgtf tyf ;fdflhs ;dj]zLs/0f
;d'bfodf 5l/P/ /x]sf al:tx?nfO{ ljsf;sf] d'nwf/df lngsf] nflu pgLx?nfO{ Ps cfk;df
cfTdLotfsf ;fy} ljsf;df Psh'6 u/fpg] . ;dfh tyf ;d'bfodf ljs[ltsf ?kdf /x]sf] n}lËs
lje]bnfO{ x6fpg] / ;fdflhs d"No dfGotfsf ;fy ;d'bfonfO{ ;dfj]zLs/0f u/fpg] ljleGg
hfthflt, blnt, dlxnf, afnaflnsf, c;xfo / lk5l8Psf ju{x?nfO{ ;dfg ?kdf ;dfg :yfg lbg]
sfd ul/g] 5 .
5.9 dfgj clwsf/sf] k|Tofe"lt, ;+/If0f / k|jw{g
k5fl8 kfl/Psf ju{ hftLx?nfO{ pgLx?sf] xslxtsf nflu cfˆgf] cfjfh p7fpg ;Sg] ul/ Ifdtf
ljsf; ug]{, /fHosf ljleGg lgsfox?df pgLx?sf] kx'FrnfO{ ;'lglZrt ug{sf nflu ;xof]u ug]{,
pgLx?nfO{ cfjZos 1fg, ;Lk tyf ljsf;sf] k|Tofe"lt lbnfpg cfjZos ;xof]u ug{'sf ;fy}
cGt/fli6«o :t/df :yflkt Go"gtd dfgj clwsf/sf] ;'lglZrtf lbnfpg ;xof]u ub}{ ;dfg
gful/ssf] ?kdf cl3 a9fpg] .
5.10 ;|f]t kl/rfngsf nflu elugL ;DaGw :yfkgf
ufpFkflnsfsf] ;|f]t kl/rfngsf nflu /fli6«o tyf cGt/fl{\i6«o elugL ;DaGw sfod ul/ To:tf
lgsfoaf6 ;d]t ufpFsf] ljsf;sf nflu ;fwg ;|f]t kl/rfng ul/g]5 .
5.11 lbuf] ljsf;
b}lgs ?kdf a9b} uPsf] jftfj/0f ljgf;nfO{ Go"gLs/0f ug{sf nflu ;d'bfo kl/rfngsf] dfWodaf6
k|fs[lts ;|f]t / ;fwgsf] ;d'lrt k|of]u ug]{ / efjL ;GttLsf nflu ;d]t To:tf ;|f]t / ;fwgnfO{
;'/lIft /fVgsf nflu k|f]T;flxt ul/g]5 . lbuf] ljsf; dfkm{t k|fs[lts k|sf]k Go"gLs/0f tyf o;sf]
nflu tTsflng /fxt / k'g/:yfkgfsf sfo{qmdx? ;~rfng ul/g]5 .
5.12 /fhZj kl/rfng dfkm{t ufpFkflnsfsf] ;|f]t j[l4
sfg'gt ufpFkflnsfn] ;+sng ug]{ s/, b:t'/, z'Ns :yfgLo sfg'g lgdf{0f ul/ ;+sng ul/g]5 eg]
s/sf] bfo/f j[l4 ul/ :yfgLo ;|f]t j[l4df yk sfo{ ul/g]5 . ko{6sLo If]q tyf ef}lts k"jf{wf/sf]
pkof]udf ;]jfz'Ns lnO{ :yfgLo ;|f]tdf clej[l4 ul/g]5.

68
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

5.13 n3' pBd ljsf; sfo{qmd


:yfgLo cfly{s ljsf;sf nflu :yfgLo ;|f]t / ;fwgdf cfwfl/t n3'pBdsf] ljsf;sf nflu
;fdflhs kl/rfng dfkm{t ul7t 6f]n ljsf; ;+:yf dfkm{t n3'pBd ljsf; sfo{qmd ;~rfng ug]{
.
5.14 ax'jifL{o sfo{qmd
qmdfut tyf b'O{ jf b'O{ eGbf a9L j8fx?nfO{ ;d]6]/ ;Grfng ug{' kg]{ of]hgf / cfof]hgfx?
ufpFkflnsf :t/af6 g} ;Grfng ul/g] 5 .
5.15 pkef]Qmf tyf 7]Ssf k|0ffnLsf] canDag
pkef]Qmfsf] Ifdtfn] Eofpg] k|s[ltsf of]hgf jfx]s k|jlw / nfutsf] cfwf/df ?= @% nfv eGbf
dflysf of]hgfx? cfjZostf cg';f/ 7]Ssf k|0fflnaf6 ;d]t ;+rflnt ul/g] 5 .
5.16 DPR tyf nfut Ol:6d]6 kZrft dfq jh]6 ljlgof]hg
ef}lts k"jf{wf/ tyf lgdf{0f ;DalGwsf s'g} klg of]hgfdf k"j{ l8hfOg / nfut Ol:6d]6 ljgf jh]6
ljlgof]hg ul/g] 5}g . k"j{ l8hfOg / nfut Ol:6d]6 kZrft dfq ah]6 ljlgof]hg ul/g] 5 .

69
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

6 cfly{s ljsf; of]hgf

6.1 ljifo k|j]z


g]kfnsf] ;+ljwfgn] :yfgLo :t/df cfly{s ljsf;sf nflu :yfgLo ;/sf/sf] e"ldsfnfO{ ljz]if
dxTj lbPsf] 5 . cfly{s ljsf;sf] dfWodaf6 g} ufpFkflnsfaf;Ln] cfkmgf] hLjg:t/ ;'wf/ ug{
;Sb5g\ . :yfgLo hgtfsf] cfly{s ;d[l4sf nflu ufpFkflnsfn] ufpFkflnsfaf;Lsf] rfxgf, dfu /
k|fyldstfnfO{ ;Daf]wg ub}{ :yfgLo If]qleq cfly{s lqmofsnfkx¿ a9fpg'kg]{ x'G5 . vf;u/L
:yfgLo ¿kdf pknAw ;|f]t / ;fwgx¿ nfO{ k|of]u / pkof]u ub{} /f]huf/L / cfly{s j[l4sf] lbzfdf
cufl8 a9\g ;an / cfTdlge{/ :yfgLo cy{tGqsf] ljsf;nfO{ ult lbg' cfjZos 5 .
ufpFkflnsfsf] ljBdfg ef}uf]lns / u|fdL0f kl/j]z Pj+ hLljsf]kfh{gsf nflu +;+3{ifzLn / sd{zLn
dflg;x¿sf] afx'Notf ePsf] df}h'bf l:yltdf cfly{s l:yltdf ;'wf/ ug{sf nflu cfly{s ljsf;sf
s[ofsnfkx?sf] ;+rfng x'g ckl/xfo{ b]lvG5 .
cfly{s ljsf; lagf s'g}klg If]qsf] rf}tkmL{ ljsf;sf] ;Dej gx'g] kIf oxfF ljj]rgf ug{ cfjZos
5}g . ljif]z u/L ul/jLsf] sf/0f xfd|f] h:tf] d'n'sdf gful/sx¿jf6 rf}tkmL{ ljsf;sf] lglDt clt
sd s/ /fHonfO{ of]ubfg u/L /x]sf] cj:yf 5 / o:tf] /sd of] ufpFkflnsfdf t cem lgs} sd
/x]sf] 5 . t;y{ ufpFkflnsfjf;Lx¿nfO{ ufpFkflnsf ljsf;sf] nflu cfly{s of]ubfgdf cu|;/
u/fpg ;j{ k|yd ufpFkflnsfsf] cfly{s kIfnfO{ dxTjsf ;fy k|fyldstfdf /fvL sfof{Gjog ug{
clt h?/L 5 . ufpFkflnsfsf] cfly{s ljsf;sf] k|d'v cu|0fL If]q egL s[lif / ko{6gnfO{ lnO{Psf] 5
.
o;/L cu|0fL If]qsf] klxrfg ug{' Tolt ;lhnf] sfo{ xf]Og cem Tof]eGbf klg sl7g sfo{ o;nfO{
;jn / ;'9[9 kfb}{ o;sf] e"ldsfnfO{ Jofks / of]ubfg d"ns agfpFb} n}hfg' xf] . lsgeg] cu|0fL
If]qsf] klxrfg ub}{df of] :jtM :km"t{ ?kdf ljsf; xF'b} hfg] k|lqmof xf]Og To;sf] nflu cfjZos
k"jf{wf/x¿sf] lgdf{0f nufgL / gLlt lgodsf] th'{df Pjd\ sfof{Gjog plQs} cfjZos x'g cfpF5 .
pbfx/0fsf] nflu ufpFkflnsfsf] cu|0fL If]qsf] ljsf;af6 cfzfltt of]ubfgsf] ck]Iff ug]{ xf] eg]
s[lif pBf]usf] ljsf;sf] nflu 7f]; of]hgf / k"jf{wf/ lgdf{0fsf] nflu cfjZos nufgL ub}{ hfg' kb{5
To;kZrft dfq o;n] ufpFkflnsfsf] cfly{s ljsf;df k|ToIf ?kn] of]ubfg ug{ ;Sb5 . t;y{,
cu|0fL If]q tf]Sg] t/ nufgL of]hgfn] s'g} ;/f]sf/ gug]{ xf] eg] nufgL sfo{qmd Psflt/ cu|0fL If]q
csf]{lt/ x'g k'Ub5 . km]/L of] nufgL s'g} Ps jif{sf] nflu dfq geP/ w]/} jif{;Dd klg hfg ;Sb5
hj;Dd cy{Joj:yfdf cGo If]q klg ;f]xL cg'kftdf ljsf; gePdf csf]{ zJbdf s[lif pBf]usf]
ljsf; s]xL jif{ kl5 Pp6f ljGb'df cfP/ l:y/ ePdf / csf]{ gofF cfly{s If]qn] Tof] eGbf j9L
ufpFkflnsfsf] ljsf;df ;Defjgf b]vfPdf To:tf gofF If]qnfO{ cu|0fL If]qsf] ?kdf c+lusf/ u/L
cufl8 a9\g ;lsG5 / a9\g' kb{5 .
s'g} klg ufpFkflnsfsf] cfly{s ljsf;df lbuf] lx;fjn] Pp6} cu|0fL If]qn] lg/Gt/tf gkfpg klg
;Sb5 t;y{ ;j{;Ddt cu|0fL If]qsf] sfof{Gjog kIfsf] lg/Gt/ cg'udg / k|ult ;dLIff ub}{ hfg'
kb{5 . cyf{t\ nufgL ul/Psf] cg'kftdf k|ltkmn k|ToIf jf k/f]If ?kn] tTsfn jf s]xL jif{kl5
;Ddsf] nflu ePg eg] jf x'g] l:ylt g/x]df To:tf cu|0fL If]qdf nufgL ul//fVg'sf] cf}lrTo x'b}g .
o;} kIfnfO{ dWo gh/ u/L ufpFkflnsfsf] cu|0fL If]qnfO{ d"t{?k lbg cfjZos gLlt, sfo{qmd tyf
of]hgfx¿sf] klxrfg u/L To:tf of]hgfx¿ o; cfly{s ljsf;df k|:tfj ul/Psf 5g\ . cfly{s
70
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
ljsf; eGgfn] 7"nf vfnsf pBf]u tyf cy{hGo lqmofsnfkx¿ dfq eGg] j'emg x'Fb}g /
ufpFkflnsfdf x'g] u/]sf / ;Defjgf ePsf cGo ;fgfltgf cfly{s ultljwLx¿ h;df jx';ª\Vos
:yfgLoaf;Lx¿ ;xefuL /x]sf 5g\ o:tf :yfgLo cfly{s ljsf; of]hgf tyf sfo{qmdx¿nfO{ ;d]t
o; of]hgfdf ;dfj]z u/]sf 5g\ .
ufpFkflnsf If]qleq cfly{s pTkfbg tyf cfodf b|'tt/ j[l4 u/L ;f]sf] Gofok"0f{ ljt/0fdfkm{t
ul/aL lgjf/0fdf of]ubfg k'¥ofpg ljkGg au{sf] cfly{s :t/df ;'wf / dfgj ;+;fwgsf] u'0ffTds
ljsf; h:tf sfo{x¿af6 ufpFkflnsfsf] cy{tGqnfO{ ;d[4 ug'{kg]{ x'G5 . ufpFkflnsfsf] cfly{s j[l4
;Fu;Fu} cfosf] ljt/0fdf ;dfgtf sfod x'g ;s]df g} ;fdflhs Gofodf cfwfl/t ;dtfd"ns tyf
nf]ssNof0fsf/L ;dfhsf] :yfkgf u/L jf:tljs cfly{s ljsf; xfl;n ug{ ;Dej x'g]5 . o;sf
nflu ufpFkflnsf If]qleq cfod"ns /f]huf/Lsf cj;/x¿ l;h{gf u/L hg;fª\lVos nfef+zsf]
clwstd pkof]u ug]{ ;Ifdtfsf] cfjZostf 5 .
6.2 ;f]r
:jfwLg, ;d'Ggt tyf ;dfhjfb pGd'v cy{tGq Pjd\ ;d[4 ufpFkflnsfjfl; .
6.3 p2]Zo
s[lifsf] Joj;foLs/0f, ko{6g tyf ;]jf If]qsf] ljsf;, ;fgf tyf 3/]n' pBf]u Pj+ Jofkf/
Joj;fosf] k|j4{gaf6 /f]huf/d"ns :yfgLo cy{tGqsf] ljsf; eO{ ufpFkflnsfjf;Lsf] /f]huf/L /
cfo :t/df ;'wf/ ug'{ .
6.4 cfly{s ljsf; ;Da4 pkIf]qx¿
6.4.1 s[lif
1= k[i7e"ld
g]kfnsf] ;+ljwfgn] k|To]s gful/snfO{ vfBj:t'sf] cefjdf hLjg hf]lvddf kg]{ cj:yfaf6 ;'/lIft
x'g] / sfg'gadf]lhd vfB ;Dk|e'tfsf] xssf] oj:yf u/]sf] 5 . o;}u/L s[lif tyf kz'kfng, s[lif
pTkfbg Joj:yfkg, kz' :jf:Yo, s[lif k|;f/sf] Joj:yfkg, ;~rfng / lgoGq0fsf] Psn
lhDd]jf/L;d]t :yfgLo txsf] x'g] u/L lgwf{/0f ul/g'sf ;fy} ;+ljwfg k|bQ lhDd]jf/LnfO{ :yfgLo
;/sf/ ;~rfng Pgn] lj:t[tLs/0f;d]t u/L :yfgLo txsf] sfd, st{Jo / clwsf/df ;dfj]z
u/]sf] 5 .
ufpFkflnsfsf] d'Vo /f]huf/L / hLljsf]kfh{gsf] ¿kdf s[lif If]q /x]sf] 5 . s[lif If]qcGtu{t cGg
afnL, gub] afnL, t/sf/L v]tL / kz'kG5L kfngnfO{ lnOPsf] 5 . o;}u/L s[lif sfo{x¿;Fu
df5fkfng, dfx'/Lkfng / jghGo If]q klg cfa4 /x]sf] kfOG5 . ;du|df o; ufpFkflnsfsf] s[lif
If]q a9L cg'kftdf lgjf{xd'vL /x]sf] 5 .
2= ;f]r
vfB ;Dk|e'tf / vfB tyf kf]if0f ;'/Iffsf] k|Tofe"lt .

71
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
3= p2]Zo
:yfgLo ;DefJotfsf] cfwf/df s[lif, pBf]u If]qsf] pTkfbg / pTkfbsTj a9fO{ ufpFkflnsfsf]
cfly{s ljsf;df of]ubfg k'of{pg' .

4= /0fgLlt÷sfo{gLlt
1= s[lif If]qsf] ;du| ljsf; ug]{ ul/ ufpFkfnLsfn] # jif]{ /0fgLlts of]hgf tof/ ul/
sfof{Gjog ul/g]5 .
2= Aofj;foLs s[ifsx?sf] klxrfg ul/ kl/rokq lbOg]5 . ;f] kl/rokqsf] cBfjlws ul/
Aofj;fo tkm{ yk k|f]T;fxgsf sfo{s|d nfu' ul/g]5 . o;} aif{ ! nfv ?k}of eGbf a9L
sf/f]af/ ug]{ ls;fgx?nfO{ k|f]T;fxg :j?k gub /sd ls;fgs} a}+s vftfdf hDdf ug] {
sfo{s|d nfu' ul/g]5 .
3= s[lif If]qdf /x]sf >dzlQmsf] cefjnfO{ ;Djf]wg ub}{ cfjZos 1fg ,;Lk ,k|ljlw /
nufgLsf] jftfj/0f l;h{gf ul/ ofGqLs/0fdf ljz]if hf]8 lbO{g] 5 . s[lif pks/0fdf &%
k|ltzt cg'bfg lbOg]5 .
4= …xfd|f] k'vf{ xfd|f] skf;, xfd|f] pTkfbg xfd|f] laZjf;Ú gf/fsf ;fy skf; v]tLdf hf]8 lbOg]5
.
5= d;nf jfnL / Rofpsf] ks]6 If]q ljsf; ul/g]5 .
6= s[lifsf] Joj;foLs/0fdf pGgt aLplahg, dn, l;~rfO, 1fg, ;Lk / k|ljlw cflb h:tf
ljifodf ;/sf/L, u}/;/sf/L, lghL tyf ljsf; ;fem]bf/sf] ;d]t k|fljlws ;xof]u h'6fO{
;d'lrt ;+oGqsf dfWodaf6 s[ifsdf k'¥ofOg] Joj:yf ldnfOg]5 . pQm sfo{ ;~rfngdf
;3L+o / k|b]z ;/sf/;Fu ;d]t cfjZos ;dGjo / ;xsfo{ ul/g]5 .
7= :yfgLo ;DefJotfsf] cfwf/df pTkfbgof]Uo gub] afnL tyf kz'kfngdf cfw'lgs k|ljlwsf]
k|of]u / Joj;foLs/0fnfO{ a9fjf lbFb} pTkfbg tyf pTkfbsTjsf] clej[l4 ul/g]5 .
8= Joj;flostfsf] cfwf/df pTkfbg / pTkfbsTj a9fpg s[ifsx¿sf] ;Lk clej[l4 / k|ljlwdf
kxF'r lj:tf/ ug{ sfo{qmlds / ;+:yfut ;'wf/ ul/g]5 .
9= pTkfbgd"ns s[lif pBf]u tyf ;xsf/L ;+:yfx¿sf] ljsf; u/L pTkfbg, pTkfbsTj,
ahf/Ls/0f, a|flG8ª / ;fd"lxs af}l4s ;DklQ ;[hgfnfO{ k|f]T;fxg ul/g]5 .
10= s[lif yf]s ahf/, v'b|f ahf/, yf]s ;dy{g d"No, zLte08f/, ;x'lnot C0f, pBf]u
u|fddf s[lif pkh k|zf]wg pBf]unfO{ k|yfldstf nufotsf ljlwaf6 s[lif pBd ;[hgf ug{
pko'Qm jftfj/0f tof/ ul/g]5 .
11= k|To]s j8fdf s[lif pkh ;+sng s]Gb| :yfkgf / k/Dk/fut xf6ahf/ s]Gb| Joj:yfkg u/L
:yfgLo s[lif ahf/ / lgof{t k|j4{g ul/g]5 .
12= /}yfg] hftsf] kz" k+lIfx?sf] ;+/If0f / ljsf;sf]nfuL >f]t s]Gb|sf] ljsf; ul/g] 5 .
13= afemf] /x]sf] tyf slan'lgotL agdfkm{t 3fF; v]tL sfo{s|d nfu' ul/ 3fF; kmd{sf] :yfkgfdf
nufgL ul/g]5 .
14= :j:y kz' :j:y pTkfbg cg'?k k|To]s j8fdf kz' :jf:Yo lzla/ tyf cfjZos
cf}ifwL Aoj:yf ul/g]5 .
72
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
15=Ps j8f Ps pTkfbg sfo{qmd nfu' u/L cf}lrTosf] cfwf/df ufO{ e}l;, e]8f, afv|f, a+u'/
;'+u'/, xfF;, s'v'/f tyf df5fkfng ;DaGwL sfo{qmdx? ;+rfng ul/g] 5 .
16= j8fdf ;|f]t s]Gb|x¿ :yfkgf u/L pko'Qm k|fljlws ;xof]uaf6 ;dodf g} aLplahg,
dnnufotsf s[lif ;fdu|L / kz' lrlsT;f ;]jfsf] pknAwtf/ k|;f/af6 s[lifssf] ;xh kx'Fr
:yflkt ul/g]5 .
17= ;fgf, ;LdfGt ls;fg, dlxnf s[ifs / ljkGg ju{nfO{ ;x'lnot cg'bfg, k|ljlw, k|fljlws
1fg / k|;f/df ;xh kx'Fr :yfkgf ul/g'sf ;fy} s[lifof]Uo e"ld o:tf s[ifsnfO{
sa'lnotdf ;d]t pknAw u/fpg] Joj:yf u/L k|fljlws ;]jf / 6]jf lbOg]5 .
18= j}b]lzs /f]huf/af6 kms]{sf s[ifssf] 1fg, ;Lk / cg'ejnfO{ k|of]u ug]{ plrt jftfj/0f
l;h{gf u/L ;x'lnot ¿kdf /fHoaf6 k|bfg ul/g] ;]jf pknAw u/fpg] ;xhLs/0f ul/g]5 .
19= k|f+ufl/s (Organic) s[lif v]tL / s[lif pTkfbgnfO{ k|>o / k|f]T;flxt ul/g]5 .
20= s[lif k|lalws sf] Joj:yf, s[lif ;+sng s]G› :yfkgf tyf Aoa:yfkg, s[lif
cg';Gwfg s]G› :yfkgf, kz' :jf:Yo sfo{qmd ;+rfng, ls6gf;s cf};lw lgz'Ns pknAw
nufotsf sfo{qmddf hf]8 lbOg]5 .

73
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
5= k|d'v sfo{qmdM

;do l;df

qm= xfnsf]
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng lbw{sflng - ;xof]uL lgsfo s}lkmot
;= cj:yf
-)–# aif{_ -#–* aif{_ *–!% aif{_

s[lif

1
s[lif lasf; u'?of]hgf lgdf{0f gePsf] lgdf{0f ug]{ 1,000,000

2
s[lif kf]lnxfp; tyf 3'lDt tflnd s]xL x/]s aif{ Ps 2,250,000
;+3Lo ;/sf/
j8f g+= @ df
3
ljp vl/b s]xL ! 30,000
;+3Lo ;/sf/
ljp vl/b
j8f g+= @ df
4
kmnkm"n lj?jf vl/b s]xL ! 50,000
;+3Lo ;/sf/
vl/b

5
cf}iflw vl/b s]xL !% 2,100,000
;+3Lo ;/sf/ x/]s aif{

6
;'s'daf;L s[ifL sfo{qmd gePsf] !% 1,500,000
;+3Lo ;/sf/ x/]s aif{ Ps
j8f g+= % df #
7
skf; ljsf; ;d"x ks ]6 lgdf{0f gePsf] # 150,000
;+3Lo ;/sf/
aif{
hf} / sf]bf] v ]tL k|jb{g tyf j8f g+= % df
8
s]xL !% 750,000
;+3Lo ;/sf/
ahf/Ls/0f x/]s aif{
;fgf tyf yf]kf l;rfO{ Knfli6s ;a} j8fdf
9
gePsf] & 1,050,000
;+3Lo ;/sf/
3/ tyf Knfli6s kf]v/L lgdf{0f lgd{f0f

74
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

;do l;df

qm= xfnsf]
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng lbw{sflng - ;xof]uL lgsfo s}lkmot
;= cj:yf
-)–# aif{_ -#–* aif{_ *–!% aif{_

cu'jf s [ifs ;d"x tflnd tyf


10
s]xL !% 1,050,000
;+3Lo ;/sf/ x/]s aif{
kl/rfng

11
t/sf/Lsf] ljp ljt/0f tyf bfn /
s]xL !% 750,000
;+3Lo ;/sf/ x/]s aif{
cGgjfnL ljp ljhg k|jb{g
Rofpsf] 8]df] lgdf{0f tyf ljp klxnf] aif{, ;a}
12
s]xL & 210,000
;+3Lo ;/sf/
ljt/0f j8fdf
13 afnL ;+/If0f ;]jf tyf tflnd s]xL !% ;+3Lo ;/sf/ x/]s aif{
300,000
j8f g+= % df #
14
3f+; lap ljt/0f s]xL # 90,000
;+3Lo ;/sf/
aif{
x/]s aif{, ;a}
15
t/sf/L ljp vl/b s]xL !% 2,100,000
;+3Lo ;/sf/
j8fdf
Knfli6s 3/df t/sf/L v]lt klxnf] aif{, j8f
16
gePsf] ! 120,000
;+3Lo ;/sf/
sfo{qmd & df
k|zf;lgs
ljQLo ;+:yfx?sf] ;xsfo{df s[lif -
17
s]xL ;'?jft ug]{ lalQo ;+:yf ;xhtfsf]
C0f
e"ldsf
s[lif pTkfbgsf] laqm]tf ;+u -
18
–– ;'?jft ug]{ lglh If]q
;xsfo{
dn, / ls6gf;s cf};lwsf] ;+3Lo ;/sf/ /
19
s]xL lgoldt 5,000,000
ljt/0f k|b]z ;/sf/

75
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

;do l;df

qm= xfnsf]
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng lbw{sflng - ;xof]uL lgsfo s}lkmot
;= cj:yf
-)–# aif{_ -#–* aif{_ *–!% aif{_

pTs[i6 ls;fgnfO{ ;Ddfg tyf aflif{s !


20
gePsf] 1,500,000
k'/:sf/ ls;fg
;+3Lo ;/sf/ / k|lt:kwf{sf]
21
gljgtd s[lifsf nflu ;xof]u gePsf] !) ls;fg 5,000,000 k|b]z ;/sf/ cfwf/df

-
x/]s j8fdf !
22
s[lif ;xsf/Lsf] lasf; gePsf] & lglh If]q
j6f
x/]s j8fdf !
23
Ps j8f Ps s[lif k|flalws gePsf] & 10,500,000
;+3Lo ;/sf/
j6f
s[lif pTkfbg ;+sng s]G› -x/]s
24
s]xL & 17,500,000
lglh If]q
j8f s]G›df_

25
df6f] k/LIf0fsf] Joj:yf gePsf] ! 5,040,000
lglh If]q
!)) s[ifs ;+l3o ;/sf/ /
26
s[lif pks/0fsf] lat/0f s]xL 7,000,000
;d'x lglh If]q
s[lifdf lge{/ cf}Bf]lus If]qsf] ;+l3o ;/sf/ /
27
gePsf] lgdf{0f ug]{ 17,500,000
qmdfut
:yfkgf lglh If]q
;+l3o ;/sf/ /
28
lr:ofg s]G›sf] :yfkgf gePsf] ! 11,200,000
qmdfut
lglh If]q

29
s[lif ladf sfo{qmd gePsf] ;'?jft ug]{ 10,000,000
ladf sDkgL

30
s[lif g;{/L :yfkgfsf nfuL cg'bfg gePsf] @)) s[ifs 10,000,000
k|b]z ;/sf/

76
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

;do l;df

qm= xfnsf]
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng lbw{sflng - ;xof]uL lgsfo s}lkmot
;= cj:yf
-)–# aif{_ -#–* aif{_ *–!% aif{_

31
j]df};dL v]tL lasf; tflnd
s]xL !% 750,000
x/]s aif{
sfo{qmd
kz'kfng
kz' ljsf; -cfGtl/s tyf afXo klxnf] aif{, ;a}
1
gePsf] & 350,000
;+l3o ;/sf/
k/lhjL lgoGq0f_ j8fdf
s'v'/f kfng tyf vf]/ lgdf{0f -zt
2
gePsf] ! 70,000
;+l3o ;/sf/ j8f g+= @ df
k|ltzt cg'bfg_

3
kz' cf}ifwL vl/b gePsf] !% 375,000
;+l3o ;/sf/ x/]s aif{
;+l3o, k|b]z
4
pGgt hftsf] afv|f ljt/0f gePsf] !)) j6f 2,000,000 ;/sf/

5
;'+u'/ kfng -/}yfg] hft_ s]xL & 350,000
;+l3o ;/sf/ ;a} j8fdf

6
ufO{ / e}F;Lsf] g:n ;'wf/ s]xL lgoldt 2,500,000
k|b]z ;/sf/
gd'gf kz ' ;d"x u7g tflnd ;a} j8fdf #
7
s]xL lgoldt 210,000
tyf kl/rfng aif{
b'w ;+sng s]G›sf] :yfkgf -x/]s
8
cAoal:yt & 45,000,000
lglh If]q
j8f s]G›df_
aflif{s &
9
Aoa;flos kz'kfng tflnd s]xL 10,500,000
k|b]z ;/sf/
sfo{qmd

10
kz" ladf sfo{qmd gePsf] ;'?jft ug]{ 10,000,000
ladf sDkgL

77
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

;do l;df

qm= xfnsf]
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng lbw{sflng - ;xof]uL lgsfo s}lkmot
;= cj:yf
-)–# aif{_ -#–* aif{_ *–!% aif{_

11
kz"x?sf nfuL kf]if0fo'Qm cfxf/sf ;+l3o, k|b]z
gePsf] %)) lsiffg 5,000,000
lglDt cg'bfg ;/sf/
x/]s j8fdf !
12
kz' ;]jf s]G›sf] la:tf/ –– & 35,000,000
;+l3o ;/sf/
j6f
13 s[lif tflnd s]G› :yfkgf gePsf] ! k|b]z ;/sf/
5,000,000
b'w / df;'df cfTdlge{/ # jif{ leq
14
gePsf] 3,000,000
lglh If]q
ufpFkflnsf 3f]if0ff 3f]if0ff ug]{

15
kz" Sjf/G6fOgsf] :yfkgf gePsf] ! 13,000,000
k|b]z ;/sf/ qmdfut
;+l3o, k|b]z
16
lgz'Ns kz' vf]ksf] Aoa:yf s]xL %))) 2,000,000 ;/sf/
Psn dlxnf kz'kfng ;jlns/0f @)) Psn
17 10,000,000
k|b]z ;/sf/
sfo{qmd dlxnf

78
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

6.4.2 ;xsf/L
1= k[i7e"ldM
g]kfnsf] ;+ljwfgn] d'n'ssf] ;du| cfly{s tyf ;fdflhs ljsf;df ;/sf/L, ;xsf/L / lghL If]qn]
dxTjk"0f{ of]ubfg k'¥ofpg] ck]Iff u/]sf] 5 . o;sf ;fy} ;xsf/LnfO{ :yfgLo txsf] Psn
lhDd]jf/Ldf ;d]t /fvL :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]gaf6 ;xsf/L If]qcGtut{ ul/g] sfo{sf]
lj:t[tLs/0f ;d]t u/L :yfgLo :t/df ;xsf/L If]qsf] k|j4{g ug{sf nflu :yfgLo ;/sf/nfO{
cu|0fL e"ldsf lbOPsf] 5 . :yfgLo >d, ;Lk, k|fljlws, k|ljlw / k'FhLnfO{ clwstd ¿kdf
kl/rfng u/L ;xsf/LnfO{ ufpFkflnsfsf] cy{tGqsf] Ps ;an :tDesf ¿kdf ljsl;t ub}{ cfly{s
tyf ;fdflhs ljsf;sf] of]ubfg k'of{pg'kg]{ cfjZostf 5 .
2= r'gf}tL / cj;/
o; ufpFkflnsfdf ;xsf/L ;+:yfx¿sf] ;d'lrt ljsf;sf nflu ;xsf/Lsf] d"No tyf dfGotfaf/]
cgle1tf, ;xsf/L Joj:yfkgdf ;Lksf] sdL / cfod"ns cj;/x¿sf] Go"gtf h:tf r'gf}tLx¿
ljBdfg /x]sf 5g\ . o; l:yltdf ;'wf/ u/L ;j{;fwf/0fdf ;xsf/Lk|ltsf] cfsif{0fnfO{ k|j4{g ub}{
ufpFkflnsfsf] rf}tkmL{ ljsf;df ;xsf/Lsf] of]ubfgnfO{ qmdzM j[l4 ub}{ n}hfg ;lsg] ;Defjgfx¿
ljBdfg /x]sf 5g\ .
3= ;f]r
:yfgLo ;|f]t, >d, ;Lk / k'FhLsf] clwstd kl/rfngdfkm{t cfly{s–;fdflhs ¿kfGt/0f .
4= p2]Zo
;xsf/L If]qdf pBdzLntf tyf ;Lksf] ljsf; / /f]huf/L Pj+ cfocfh{gsf cj;/x¿ a[l4 u/]/
:yfgLo cy{tGqnfO{ ;Ifd, ;jn, ;dfj]zL, lbuf] / km/flsnf] t'NofO{ ufpFkflnsfsf] cfly{s ;d[l4
xfl;n ug{df of]ubfg k'¥ofpg' .
5= /0fgLlt÷sfo{gLltM
1= ;xsf/Lsf ;ft l;4fGtsf] dd{nfO{ cfTd;fy ub}{ Uffpkflnsf leq /x]sf ;xsf/Lx?sf]
:t/Ls/0f tyf ;anLs/0fsf sfo{s|dx?nfO{ lg/Gt/tf lbOg]5 . t/ ;xsf/Ltfsf] dfGotf
cg'?k grNg] ;xsf/L ;+:yfnfO{{ lgodg ul/g]5 .
2= s[lif tyf u}/s[lif ;xsf/L ;+:yfx¿sf] k|j4{g u/L pTkfbg a9fOg]5 . s[lifnfO{ k|fydLstf
lbg] ljQLo ;+:yfx?sf] la:tfl/s/0fsf nflu ufpFkflnsfn] ;dGjo tyf ;xhLs/0f ul/g]5 .
3= :yfgLo pTkfbg tyf cTofjZos j:t'x¿sf] cfk"lt{ tyf ahf/Ls/0fdf ;xsf/L
;+:yfx¿nfO{ lqmofzLn t'NofOg]5 .
4= ufpFkflnsfdf pBf]u Joj;fosf] k|j4{gdf ;xsf/L ;+:yfx¿jf6 ;xh Pj+ ;x'lnotk"0f{ shf{
k|jfxsf] Joj:yf ul/g]5 .
5= …Ps ufpF Ps ;xsf/L, Go"g kf/f} j]/f]huf/LÚ gf/f cGtu{t s[lif ;xsf/L :yfkgfdf hf]8 lbb}
To;nfO{ JojzfoLs/0f ;Fu cfj4 t'NofO{g] 5 .

79
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
6= k|d'v sfo{qmd

;do l;df

qm= xfnsf] lbw{sflng


of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng ;xof]uL lgsfo s}lkmot
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

1
;'?jft 2,000,000
x/]s jif{ vr{
;xsf/L btf{÷gjLs/0f / lgodg, lgoldt
ePsf] ug{'kg]{
x/]s jif{ Ps 750,000
;xsf/L ;fIf/tf sIff ;+rfng gePsf] ;+3Lo ;/sf/ "
2 sfo{qmd

3
;xsf/L pTkfbg, ahf/Ls/0f / 3,500,000
gePsf] clgjfo{ ug]{ lglh If]q "
art kl/rfng
k"jf{wf/ ljsf;df ;xsf/L tyf
4
x/]s jif{ Ps
ufFpkflnsf ;fem]bf/L sfo{qmd gePsf]
sfo{qmd 7,500,000
;~rfng
;[hgzLn dlxnf ;xsf/L lzIff x/]s jif{ Ps 1,500,000
gePsf] ;+3Lo ;/sf/
5 sfo{qmd sfo{qmd
;xsf/L Joj:yfkg tyf ul/jL x/]s jif{ Ps 750,000
gePsf] ;+3Lo ;/sf/
6 Go"gLs/0f tflnd sfo{qmd
gj ljxfgL ;xsf/L lzIff sfo{qmd gePsf] 100,000 ;+3Lo ;/sf/
7 j8f g+= ^, & j8f g+= ^, &

80
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

6.4.3 pBf]u / k|fs[lts ;|f]t


1= k[i7e"ldM
ufpFkflnsfsf] cfly{s ;d[l4df pBf]u, snsf/vfgf / k|fs[lts ;|f]tx?Sf] ;d'lrt k|of]u dxTjk"0f{
x'G5 . k/Dk/fut s[lif k|0ffnL dflysf] cWoflws lge{/tfnfO{ sd ug{ s[lif If]qsf] Joj;flos/0fsf
;fy ;fy} ;fgf tyf demf}nf pBf]ux?sf] ljsf; x'g ;s]df g} ufpFkflnsfsf] cfly{s ;d[l4df
pNn]Vo ;kmntf xfl;n ug{ ;lsG5 .
2= ;f]r
cy{tGqdf pBf]u If]qsf] of]ubfgdf j[l4 u/L cfly{s ¿kfGt/0f / ;'b[9 cy{tGqsf] lgdf{0f .
3= p2]Zo
cf}Bf]lus If]qsf] ljsf; / k|fs[lts >f]tsf] ;d'lrt k|of]uåf/f /f]huf/Ldf j[l4, lgof{t k|j4{g /
cfoft k|lt:yfkg u/L cy{tGqsf] clej[l4 ug{' .

4= /0fgLlt÷sfo{gLlt
1= ufpFkflnsfdf :yfgLo ;|f]t ;fwgx¿df cfwfl/t n3', 3/]n' tyf ;fgf :t/sf pBf]ux¿sf]
k|j4{g ul/g]5 .
2= ufpFkflnsfdf cf}Bf]lus ljsf;sf nflu lghL If]q;Fusf] ;xsfo{df pBf]u u|fdx¿sf] ljsf;
ul/g]5 .
3= s[lif pkh k|zf]wg pBf]u, s[lif ;fdu|L pBf]u, pTkfbgd"ns pBf]u / ko{6g pBf]usf]
ljsf;u/L pTkfbg, pTkfbsTj j[l4 ul/ /f]huf/ / cfocfh{gnfO{ k|f]T;fxg ul/g]5 .
4= ufpFkflnsfdf pBdzLntfsf] ljsf; / k|j4{g ug{ k|f]T;flxt ul/g]5 .
5= :yfgLo k/Dk/fut 1fg tyf k|ljlwsf] j}1flgs cg';Gwfg clen]vg k|sfzg tyf af}l4s
;DklQ btf{ ug{ ;xof]u clej[l4 ul/g]5 .
6= :yfgLo pTkfbgsf] ahf/Ls/0fdf ;xhLs/0f ug]{ / pkef]Uo j:t'x¿sf] cfk"lt{nfO{ ;xh
t'NofOg]5 .
7= ;]jf ;Da4 cfod"ns lqmofsnfkx¿, h:t}M ;~rf/ ;]jf, :jf:Yo ;]jf, k/fdz{ ;]jf xf]6n
Joj;fo, cflbsf] lj:tf/af6 ufpFkflnsfsf] cfly{s ljsf;df yk 6]jf k'¥ofOg]5 .
8= pBdzLntf lj:tf/ tyf ;Lk ljsf;sf nflu :yfgLo pTkfbg k|bz{gL sIf, sf];]nL 3/,
k|lzIf0f s]Gb|sf] Joj:yf ul/g]5 .
9= ufpFkflnsfsf] vfgL If]qx?sf] ;DefJotf cWoog u/L lghL If]qx?;Fu ;dGjo u/L pBf]usf]
:yfkgf u/L /f]huf/Lsf] cj;/ ;[hgf u/Lg] 5 .
10= ;fem]bf/Ldf cfwfl/t C0f hf]lvd ladf sfo{qmd, ;~rfng sfo{ljlw lgdf{0f u/L
sfof{Gjog, cg'udg / lgodg ul/g]5 .
11= k'FhL / nufgLdf gj pBdL, o'jf pBdL, dlxnf pBdL, j}b]lzs /f]huf/af6 kms]{sf o'jfsf]
kx'Fr a9fpg ;x'lnot Aofhdf C0f, PGhn nufgLstf{ (Angel Investor) ;Fusf] kx'Fr,

81
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
Jofj;flos hf]lvdsf] ;fem]bf/L ladf nufotsf gLltut / ljQLo ;]jf;DaGwL sfo{qmd
sfof{Gjog ul/g]5 .
12= ufpFkflnsfsf pBdLx¿sf] k|ljlw :t/f]Gglt, k|ljlw cg';Gwfg, k|ljlw x:tfGt/0f, cf}Bf]lus
af}l4s ;DklQsf] ljsf;, btf{, lgodg sfo{df ;xof]u / ;xsfo{ cl3 a9fpg] .
13= ufpFkflnsfdf ;~rflnt Joj;fosf] lgodg / k|j4{g ug{ sfg'gL Joj:yf / ;"rgf k|ljlwdf
cfwfl/t btf{, gjLs/0f, gfd;f/L, s/f/f]k0f, ljQLo ;xof]u k|0ffnLsf] ljsf; / sfof{Gjog
ul/g]5 .
14= n3', 3/]n' tyf ;fgf pBf]uLsf] k'FhLdf kx'Fr a9fpg tyf ljQLo If]q tyf PGhn
nufgLstf{sf] n3', 3/]n' tyf ;fgf pBf]uL If]qdf x'g] nufgL hf]lvd Go"gLs/0f
ug{ ";fem]bf/Ldf cfwfl/t C0f hf]lvd ladf sfo{qmd" ;~rfng ul/g]5 .

82
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
5= k|d'v sfo{qmdM

;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng ;xof]uL lgsfo s}lkmot
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
1
k|fs[lts >f]t ;fwgsf] k|of]u tyf 100,000
gePsf] lgdf{0f ug]{ k|b]z ;/sf/
pTvgg gLlt lgdf{0f
ufpFkflnsfsf] cf}Bf]lus gLlt 1,000,000
gePsf] lgdf{0f ug]{
2 lgdf{0f
3
s]= cfO{= l;+x pBf]u afl0fHo ;+3 1,500,000
gePsf] Joj:yfkg
Joj:yfkg

4
x:tsnfsf ;dfg pTkfbg tyf Aoa;foLs 5,000,000
s]xL lglh If]q
lgof{t ?kdf
Aoa;foLs 10,000,000
3/]n' pBf]usf] lasf; s]xL lglh If]q
5 ?kdf

6 2,000,000
kfFr jif{df !
nufgL ;Dd]ng gePsf] ! k|b]z ;/sf/
j6f
jflif{s !))– @)) hgfnfO{
;Lkd"ns tfnLd -KnDa/, 3,000,000
gePsf] !))) hgf lglh If]q
7 On]lS6«l;og, j]lN8ª, d]sflgs
cflb_
8
ahf/Ls/0f ;DaGwL tfnLd tyf x/]s jif{ Ps 3,750,000
gePsf]
;xhLs/0f sfo{qmd

83
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng ;xof]uL lgsfo s}lkmot
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
o'jf pBdzLntf ljsf; ;DaGwL
9
;+3Lo ;/sf/sf] sfo{qmddf 500,000
gePsf] ! x]Nk 8]:s k|b]z ;/sf/
;xefuL clej[l4 ug{ o'jf
:j/f]huf/ ;xfotf 8]:s :yfkgf
k/Dk/fut ;Lk ljsf; tfnLd -
10
x/]s jif{ Ps 5,250,000
l;nfO{ a'gfO{, 5fnf k|zf]wg, s]xL k|b]z ;/sf/
sfo{qmd
sf];]nL tfnLd cflb_

11
s[lifhGo, pTkfbg k|zf]wg 10,000,000
–– !) k|b]z ;/sf/
pBf]unfO{ ;x'lnot

12
gbL hGo kbfy{df cfwfl/t pBf]u 4,000,000
–– $ lglh If]q
:yfkgf

13
:yfgLo pTkfbg k|bz{gL sIf tyf 2,000,000
5}g @ lglh If]q
sf];]nL 3/sf] :yfkgf / ;~rfng

14
3/]n' tyf ;fgf pBf]u k|lzIf0f 5,000,000
;+3Lo ;/sf/,
–– !
s]Gb|sf] :yfkgf / ;~rfng k|b]z ;/sf/

15
;x'lnot C0f / nufgLdf kx'Fr 7,500,000
–– !%) hgf æ
clej[l4

16
dlxnf pBdzLntf k|j4{g tyf 1,000,000
–– !)) hgf æ
ljQLo kx'Fr clej[l4

17
cf}Bf]lus af}l4s ;DklQsf] ljsf;, 5,000,000
–– z'? ug]{ æ
btf{ / lgodg

84
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng ;xof]uL lgsfo s}lkmot
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
18
Joj;fo ;xhLs/0f PsLs[t ;]jf 8,000,000
–– ! æ
s]Gb| ;~rfng

19
;fem]bf/Ldf cfwfl/t C0f hf]lvd 10,000,000
–– z'? ug]{ ladf sDkgL
aLdf sfo{qmd
20 xf6ahf/ lgdf{0f –– & 35,000,000 k|b]z ;/sf/

85
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

6.4.4 ko{6g ljsf;


1= k[i7e"ldM
cfly{s ljsf;sf] Ps dxTjk"0f{ kIf ;]jf xf] h;df ko{6g cu|0fL kb{5 . o; ufpFkflnsfn] k|fs[lts,
;f+:s[lts, wfld{s, P]ltxfl;s / kof{–ko{6gnfO{ k|j4{g ub}{ cfod"ns /f]huf/Lsf cj;/x¿ ;[hgf
ug{ ;Sb5 . ko{6sLo uGtJox¿sf] ljljwLs/0f ub}{ gofF ko{6sLo :yn / pkhx¿sf] klxrfg,
ljsf; tyf ko{6sLo k"jf{wf/x¿sf] ljsf; u/L ko{6g pBf]unfO{ cy{tGqsf] Ps k|d'v cfwf/sf]
¿kdf ljsf; ug{ h¿/L 5 . ko{6g k|j4{gsf] dfWodaf6 /f]huf/Lsf cj;/df j[l4 u/L ul/aL
Go"gLs/0f ub}{ hgtfsf] hLjg:t/df ;'wf/ ug{' cfjZos 5 .
2= ;f]r
cfly{s ;d[l4sf nflu ko{6g ljsf; .
3= p2]Zo
k|fs[lts, s[lif, wfld{s / ;f+:s[lts / P]ltxfl;s ko{6gnfO{ k|j4{g ub}{ cfGtl/s Joj;fo / /f]huf/L
k|j4{g ug{' .
4= /0fgLltM
1= s] cfO{ l;+x ufpkflnsfsf] ko{6g k|a{wg / lasf;sf nflu u'?of]hgf tof/ kf/L ;f]xL
cg'?k nufgLsf] aftfa/0f agfOg]5 .
2= s] cfO{ l;+x ;+u|xfnosf] ef}lts ;+/rgf lgdf{0f sfo{ ;'?jft ul/g]5 . ;+u|xfnosf] k|rf/
k|;f/df lta|tf lbOg]5 .
3= ufpkflnsfleq Pp6f ko{6sLo uGtJo 5gf]6 ul/ s]cfO{l;+x kfs{ lgdf{0f ul/g]5 .
4= ko{6g k"jf{wf/ tyf ko{6sLo pkhx¿sf] ljsf; u/L cfGtl/s ko{6g k|j4{g ul/g]5 .
5= jfon– cNn]jg–nf]nL x'Fb} u0f]zsfF8f ;8ssf] yk :t/f]GgtL ub}{ k|:tfljt If]q u0f]zsfF8f –
cf]emf vs{ s]bf/ nufotsf If]qx?nfO{ ko{6sLo If]q agfO{g]5 .
6= o; lhNnfdf cfpg] %)% ko{6snfO{ o; ufpFkflnsf leq leq\ofOg]5 .
7= ko{6s a;fO b/ Go"gtd b'O{ lbg k'¥ofpg] u/L ko{6sLo pTkfbg (Tourism Product) x¿sf]
ljsf; ul/g]5 .
8= u'0f:t/Lo ko{6s leq\ofpg wfld{s ;f+:s[lts ko{6gsf ;fy} P8e]Gr/ ko{6gnfO{ k|j4{g
ul/g]5 .
9= 5q]Zj/, lkn]uf8f If]qnfO{ agef]h If]qsf ?kdf k|rf/ k|;f/ ul/ k"jf{wf/x? agfpg] qmdnfO{
lg/Gt/tf lbOg]5 .
10= :yfgLo hgtfnfO{ ko{6gsf] clws nfe k'¥ofpg xf]d:6], :yfgLo ko{6sLo dxTjsf
If]qsf] ;f}GboL{s/0f, ufpFkflnsf If]qsf] ;f}GboL{s/0f, ;/;kmfO, cltly ;Tsf/;DaGwL
;xeflutfd"ns sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5 .
11= ;fxl;s ko{6g ljsf;sf nflu lghL If]q;Fu ;xsfo{ u/L cuf8L a9Lg]5 .
12= ko{6snfO{ ;"rgf tyf hfgsf/L lbgsf] nfuL ljleGg :yfgdf ;"rgf s]Gb|x?sf] :yfkgf ul/g]
5 . ;fy} o; ufpFkflnsfsf] j]j;fO6df klt ko{6lso If]qx?Sf] ;"rgfsf] nflu kf]6{n /flvg]
5.
86
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
13= s[lif / ko{6gnfO{ ;Fu ;Fu} cufl8 a9fpgsf] nflu s[lif cg';GwgfTds ko{6gsf] cjwf/0ff
ljsf; ul/g] 5 .

87
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
&= k|d'v sfo{qmd

;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng ;xof]uL lgsfo s}lkmot
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

1
ko{6g u'?of]hgf lgdf{0f gePsf] lgdf{0f ug]{ 1,000,000

2
xf]d:6] ljsf; gLlt lgdf{0f gePsf] lgdf{0f ug]{ 100,000
k|b]z ;/sf/

3
xf]6n tyf /]:6'/]G6 gLlt lgdf{0f gePsf] lgdf{0f ug]{ 100,000
k|b]z ;/sf/
ko{6g k|ab{\wg Pj+ ;"rgf
4
gePsf] ;'?jft ug]{ 500,000
lglh If]q
k|0ffnLsf] ljsf;
ko{6g Aoa:yfkg ;ldltsf]
5
gePsf] Joj:yfkg 100,000
Joj:yfkg
s]G› ;/sf/, k|b]z ;/sf/, u}/
;/sf/L ;+:yf / cGt/fl{\i6«o u}/ s]xL lgoldt -
6
;/sf/L ;+:yf ;+u ;dGjo
lglh ;/sf/L ;fem]bf/Lsf] gLlt -
7
gePsf] lgdf{0f ug]{ lglh If]q
lgdf{0f
s[lif cg';Gwfg Pj+ z}lIfs ;+3Lo ;/sf/,
8
gePsf] ;'?jft ug]{ 1,500,000
ko{6gsf] lasf; k|b]z ;/sf/
8f8f dB dlGb/df lkl;l; km'6kfy
9
gePsf] lgdf{0f ug]{ 100,000
lgd{f0f
5l8tfn em/gf;Dd k'Ug
10
gePsf] lgdf{0f ug]{ 1,000,000
km'6kfysf] lgd{f0f
88
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng ;xof]uL lgsfo s}lkmot
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
11 jf;'b]j dlGb/ Joj:yfkg gePsf] Joj:yfkg ug]{ 1,000,000
j'xf/ d:6f] v8fot hfqfsf nflu
12
gePsf] lgdf{0f ug]{ 10,000,000
;8s lgd{f0f
13 5q]Zj/ lkslgs :k6 Joj:yfkg gePsf] Joj:yfkg ug]{ 1,000,000

14
#) dlGb/df ljif]z Joj:yfkg gePsf] Joj:yfkg ug]{ 30,000,000
x/]s j8fdf !
15
laafx d08kx?sf] lgdf{0f s]xL & 7,000,000
k|b]z ;/sf/
j6f
16 xf]6n tyf l/;f]6{x?sf] Aoa:yf gePsf] # lglh If]q
300,000,000
;a} dGbL/x? -
17
dlGb/ If]qdf a[Iff/f]k0f gePsf] 129,000
k|b]z ;/sf/
!@(_
x/]s j8fdf @
18
ko{6lso kf]v/Lx?sf] lgdf{0f s]xL !$ 7,000,000
k|b]z ;/sf/
j6f

19
Ps j8f Ps kfs{ lgdf{0f cAoal:yt & 35,000,000
k|b]z ;/sf/ qmdfut
ufpFkflnsf :tl/o afn pBfg
20
gePsf] ! 10,000,000
k|b]z ;/sf/ qmdfut
lgdf{0f
Ps j8f Ps lkslgs :k6sf]
21
cAoal:yt & 10,500,000
k|b]z ;/sf/
lgdf{0f
ko{6ssf nfuL ;fj{hlgs -
22
gePsf] Aoa:yf ug]{ lglh If]q
oftfoftsf] Aoa:yf

89
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng ;xof]uL lgsfo s}lkmot
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
ko{6g If]qsf] lj:t[t k|f]kmfOn gu/ ko{6g
23
–– 1,000,000
k|b]z ;/sf/
lgdf{0f k|f]kmfOn

snf, wd{ tyf ;+:s[ltsf] Jojl:yt


24
! 500,000
clen]vLs/0f / k|sfzg gePsf]
;fd'bflos kof{ ko{6g ljsf; tyf x/]s jif{ !
25
–– 3,000,000
k|rf/ k|;f/ k6s
ko{6g If]qdf nufgL ug{ lghL
If]qnfO{ cfXjfg tyf x/]s jif{ @
26
–– 1,500,000
lglh If]q
ko{6gsdL{;Fu lg/Gt/ ;dGjo a}7s
a}7s tyf cGtlqm{of sfo{qmd
ufpFkflnsfs]f kl/rofTds krf{
27
gePsf] ! 400,000
lgdf{0f
ufpFkflnsfsf] leqsf ko{6sLo
28
gePsf] ! 1,000,000
lglh If]q
uGtJo ;d]6]/ 8s'd]lG6« lgdf{0f
ko{6g pBf]usf] ;+/If0f tyf
29
gePsf] @ 500,000
lglh If]q
;+a4{g ug{ ;fem]bf/L sfo{qmd
xf]6n Joj;foL tyf pBdL;Fu nlIft
30
aflif{s ! 1,500,000
lglh If]q
lg/Gt/ ;xsfo{ a}7s gePsf]

31
ko{6g If]qdf nufgL ug{ ;fem]bf/L
gePsf] ! 10,000,000
lglh If]q
sf]if

90
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

6.5 cfly{s ljsf;df k|If]lkt nufgL


o; PsLs[t ljsf; of]hgfdf cfly{s If]qdf pNn]v ul/Psf ;Dk'0f{ of]hgf tyf sfo{qmdx? k'/f ug{
sl/a *# s/f]8 ?k}ofF (? *@,((,&$,)))_ cfjZos kg]{ b]lvG5 . cflys If]q ;Da4 sfo{x¿df
lghL If]q, u}/;/sf/L If]q / ;d'bfosf] nufgL Pj+ ;xeflutf /xg] ck]Iff ul/Psf] 5 .

91
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

7 ;fdflhs ljsf; of]hgf

7.1 ljifo k|j]z


ufpFkflnsfsf] ;du| ljsf;sf] nflu ef}lts ljsf; of]hgfsf] ;fy;fy} ;fdflhs ljsf; of]hgfsf]
th'{df Pjd\ o;sf] k|efjsf/L sfof{Gjog ug{ lgtfGt cfjZos x'G5 . o:tf of]hgfn]
ufpFkflnsfjf;Lx¿sf] ;fdflhs kIfdf u'0ffTds ;'wf/ ug{'sf] ;fy} gfu/Lsx¿sf] cfwf/e"t
cfjZoStf k'/f ug{ d2t ub{5 . o; ufpFkflnsfsf] ;fdflhs ljsf; of]hgf cGtu{t lzIff, :jf:Yo
/ nlIft ju{ -dlxnf, jfnjflnsf, h]i7 gfu/Ls, blnt, cflbjf;L, hghflt, d'l:nd ju{, cflb_ ;Fu
;DjlGwt ;d:ofx¿sf] klxrfg u/L oL ;d:ofx¿nfO{ ;Djf]wg ug{ ;fdflhs ljsf; of]hgf th'{df
ul/Psf] 5 .
7.2 jt{dfg cj:yf
ufpFkflnsf If]qdf z}lIfs / :jf:Yo If]qsf] ;+:yfut k"jf{wf/ ljBdfg /x] tfklg u'0f:t/Lo
;]jf, ;'ljwf kx'Fr / pknAwtfdf lgs} g} r'gf}tL a]xf]g'{ kl//x]sf] 5 . j8fdf c:ktfn ejg, ;do
;dodf cf}iflw, sd{rf/L, aly{ª ;]G6/, bIf hgzlQm, oftfoft, vfg]kfgL, Zff}rfno, law't, 8Lk
lk|mh nufotsf]] cefj /x]sf] 5 . To:t} lzIffdf ljBfno lzIffaf6 pQL0f{ hg;+Vof Go"g x'g' /
u'0f:t/Lo lzIffsf] cefjdf sd ;Lko'Qm a]/f]huf/ o'jf ljb]lzg' kl//x]sf] 5 . o;}ul/ lzIffdf
kof{Kt sIffsf]7f cefj, vfg]kfgL cefj, v]ns'b d}bfg cefj, lzIfs b/aGbL cefj, vfg]kfgL
cefj, ejg kof{Kt gePsf] h:tf ;d:of ljBdfg 5g\ . n}+lus ;dfgtf / ;fdflhs
;dfj]zLs/0fsf] cj:yf klg pT;fxhgs b]lvPsf] 5}g . o:tf] cj:yfdf ;sf/fTds ;fdflhs lje]b
/ k|of;sf dfWodaf6 ;fdflhs If]qcGtu{tsf ljifo If]qx¿sf] ljsf; ug{df r'gf}tL b]lvPsf] 5 .
7.3 ljifo If]qut p2]Zo
ufpFkflnsfjf;Lsf] u'0f:t/Lo lzIff, ;j{;'ne :jf:Yo Pj+ kf]if0f, :jR5 lkpg] kfgL tyf
;/;kmfOsf] ;'ljwfdf kx'Fr, v]ns'bsf] ljsf; o'jf kl/rfng Pj+ k|j4{gsf ;fy} n}lËs ;dfgtf,
;fdflhs ;dfj]zLs/0f ;'lglZrt u/L ufpFkflnsfjf;LnfO{ cfwf/e"t ;fdflhs ;]jf, ;+/If0f /
;'/Iff pknAw eO{ ;Eo, lzi6 Pj{ ;';+:s[t ;dfh lgdf{0f ePsf] x'g] .
7.4 /0fgLlt÷sfo{gLlt
1= k/Dkk/fut wd{, ;+:s[lt, snf, nf]s ;+lut, k'/ftflTts ;Dkbfx?sf] ;+/If0f ug{sf nflu
ljz]if gLlt tyf sfo{qmd sfof{Gjogdf NofOg]5 .
2= wfld{s P+j k'/ftflTjs dxTjsf] u|fdL0f If]qsf ;Dkbfx?sf] ;/f]sf/jfnfx?sf] ;dGjodf
klxrfg u/L To;sf] ;+/If0f / hu]gf{df nufgL ug]{ gLlt cjnDjg ul/g]5 .
3= snf ;+:s[ltsf] k|j4{gsf nflu cfsl:ds Pj+ lgoldt lsl;dsf sfo{qmdx? ug{] / k|f]T;fxg
ug]{ gLlt cjnDjg ul/g]5 .
4= afnd}qL :yflgozf;gsf] cjwf/0ffnfO{ k|j4{g P+j ljsf;sf nflu cfjZos lqmofsnfkx?
;d]t ;+rfngdf NofOg]5 .
92
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
5= ljBfnox?nfO{ afnd}qL tyf 5fqfd}qL ljBfnosf] ?kdf ljsf; ug]{ ul/ ef}lts
;+/rgfx?df qmdz ;'wf/ ul/g]5 .
6= lzIff;+u ;DjlGwt sfo{ ug]{ u}/;/sf/L ;+3;+:yfx?;Fu ;dGjo ul/ o; ufpFkflnsfsf]
z}lIfs ljsf;df Plss[t sfo{qmd ;~rfng ul/g] 5 .
7= dlxnf, cflbjf;L hghftL , blnt , d'l:nd nufotsf] Ifdtf j[l4 sfo{qmd ;+rfng ul/g]5
.
8= ckfª\u sfo{qmd tyf h]i7 gful/s ;Ddfg ul/g]5 .
9= ;fdflhs ;'/Iff eQfnfO{ a}lsª tyf JolQmut 36gf btf{nfO{ cgnfOg jf6 ug]{ k|s[of
yfngL ul/g]5

7.5 ;fdflhs ljsf; If]qsf pkIf]qx?


;fdflhs ljsf; If]q cGtu{t lgDg ljifout pkIf]qx¿ ;dfj]z 5g\ M
-s_ lzIff
-v_ o'jf tyf v]ns'b
-u_ :jf:Yo / kf]if0f
-3_ n}lËs ;dfgtf / ;fdflhs ;dfj]zLs/0f tyf ;fdflhs ;+/If0f /+ ;'/Iff
-ª_ k/Dk/f, wd{ / ;+:s[lt
-r_ ul/aL Go"gLs/0f
7.5.1 lzIff If]q
1= k[i7e"ld
g]kfnsf] ;+ljwfgn] lzIff;DaGwL xsnfO{ df}lns xssf ¿kdf k|Tofe"t u/]sf] 5 . /fHosf lgb]{zs
l;4fGtn] ;a} gful/snfO{ lzIffsf] cj;/ pknAw u/fpg' /fHosf] bfloTjdf ;dfj]z u/]sf] 5 .
pQm xs / l;4fGtnfO{ Jojxf/df ptfg{ ufpFkflnsfn] cfk\mgf] lzIff gLlt th{'df u/L sfof{Gogdf
NofO;s]sf] 5 . o;} l;nl;nfdf lbuf] ljsf;sf nIocg'¿k ;dfj]zL / ;dGofodf cfwfl/t lzIff
k|bfg ug{ u'0f:t/Lo ¿kdf lzIff If]qsf] ljsf; ul/g] nIo /flvPsf] 5 .
2= ;f]r
lzIffdf ;a}sf] kxF'r / u'0f:t/ clej[l4 u/L k|lt:kwL{, pBdL / gjk|jt{gzLn dfgj k'FhLsf]
ljsf;af6 cfly{s ;fdflhs ¿kfGt/0f .
3= p2]Zox¿
• ;a} txsf] lzIffdf ufpFkflnsfjf;Lsf] ;dfg kx'Fr lj:tf/ ug{,'
• ;j} txsf] lzIffnfO{ u'0f:t/Lo, ;Lkd"ns, /f]huf/d'vL / ;d;fdlos agfpg],
• z}lIfs k4ltnfO{ l;h{gfTds, k|of]ufTds, Jofjxfl/s, k|ljlwd}qL / ljBfyL{d}qL agfpg],
• ;du| ufpFkflnsf lzIff k|0ffnLsf] bIftf, k|efjsfl/tf, hjfkmb]lxtf clej[l4 u/L kl/0ffd /
u'0f:t/df cfwfl/t lzIff k|zf;g ;~rfng ug]{,

93
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
4= /0fgLltx¿
1= :yflgo efiff, laifoa:t', ;+:s[lt, k/Dk/f / Oltxf; ;d]6]/ laBfnosf] :yflgo kf7\os|d
lgdf{0f ul/g]5 .
2= s] cfO{ l;+x ufpkflnsf leqsf % j6f laBfnox?nfO{ gd'gf laBfnosf ?kdf 5gf]6 ul/
tkl;n adf]hLdsf sfo{s|d nfu' ul/g]5 .
 laBfyL{sf] l;sfO pknAwL ;'wf/sf nflu …lstfa;+u afnsÚ sfo{s|d nfu' ul/g]5 .
;f] sfo{s|daf6 x/]s aif{ slDtdf % c+ssf b/n] l;sfO pknAwL a[l4 x'g] ck]Iff
ul/Psf] 5 .
 laBfnosf] z}lIfs u'0f:t/ k|lt laBfno Aoj:yfkg ;ldlt / cleefjsx?nfO{
lhDd]jf/ agfpg …Joj:yfkg / ;DjGjo d]/f] lhDd]jf/LÚ tyf …ljBfno;Fu
cleefjsÚ sfo{s|d nfu' ul/g]5 .
 laBfnonfO{ xl/ofnL, dgdf]xs / z}lIfs aftfa/0fo'Qm agfO{g] 5 . To;sf nflu
…kf7zfnf Ps au}+rfÚ sfo{s|d laBfnodf ;+rfng ul/g]5 .
 laBfyL{nfO{ k9fO{k|lt ;[hglzn agfpg'k5{ . To;sf nflu laBfno / sIffsf]7f
cfs{ifs, lrl6Ss / ;kmf x'g h?/L 5 . o; cfly{s aif{df laBfnox?nfO{ …;[hgfsf]
;|f]t sIffsf]7fÚ cleofg rnfOg]5 .
3= ufpFkflnsf If]qdf lgMz'Ns tyf clgjfo{ cfwf/e"t tyf lgMz'Ns u'0f:t/Lo dfWolds
lzIffdf afnaflnsfx¿sf] ;dtfd"ns / ;xh kx'Fr tyf lg/Gt/tf ;'lglZrt ul/g]5,
4= lzIffdf ;a}sf] ;dtfd"ns / ;xh kx'Fr ;'lglZrt ul/g]5 .
5= s ]cfO{ l;+x 5fqa[lt o; aif{ klg lg/Gt/tf lbOg]5 .
6= u'0f:t/Lo k|fljlws tyf Jofj;flos ;Lkd"ns lzIffdf nufgL / kx'Fr lj:tf/ ul/g]5 .
utaif{ lnOPsf] lglt cg';f/ o; cfly{s aif{df lemd]dflnsf dfWolds ljBfnodf s[lif
la1fg tkm{sf] k|flawLs laifo k9fOsf nflu cfjZos Aoj:yfkg ul/g]5 .
7= km/s Ifdtf ePsf JolQmx¿sf] nflu cfjZostf / Ifdtfsf cfwf/df ;xh, lgMz'Ns kx'Fr
;'lglZrt u/L ;Lkd"ns lzIff / /f]huf/Lsf cj;/;Fu cfa4 ul/g]5 .
8= ljBfyL{x¿sf] ;+Vofsf] cfwf/df k|ljlwd}qL, afnaflnsfd}qL, ckfËd}qL sIffsf]7f, k':tsfno,
tyf k|of]uzfnf lgdf{0f, ljsf; / :t/f]Gglt ul/g]5 .
9= lzIff k|zf;gdf lg/Gt/ ;'wf/sf ;fy} Joj:yfksLo Ifdtf clej[l4 u/L z}lIfs k4ltdf
gjk|jt{g -Innovation_ / ;'zf;gnfO{ pTk|]l/t / ;+:yfut ul/g]5 .
10= lzIff k|zf;gdf k|efjsfl/tf Nofpg /fli6«o / :yfgLo gLlt / dfgssf cfwf/df
ljBfno ;+Vof, lzIfs ljBfyL{ cg'kft, lzIfs b/aGbL ldnfg ul/g]5 .
11= cgf}krfl/s tyf lzIffsf dfWodaf6 hLjgkof]uL Jofj;flos ;Lk pknAw u/fpg] cj;/
h'6fO{ /f]huf/L l;h{gf ul/g]5 .
12= h]x]gbf/ ljBfyL{nfO{ 5fqj[QL Pj+ k'/:sf/ ;lxt ;Ddfg u/L ljBfyL{sf] xf};nf a9fpg] /
hgtfnfO{ lzIfftkm{ cfslif{t agfpg] sfo{qmdx? NofOg] 5 .

94
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
13= nlIft ;d"xsf ljBfyL{x¿nfO{ 5fqj[lQnufot k|f]T;fxgd"ns sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 /
pgLx¿sf] z}lIfs IfdtfnfO{ phfu/ / ;xof]u ug{ cltl/Qm sIffx¿ ;~rfng ug]{ Joj:yf
ldnfOg]5 .
14= cgf}krfl/s lzIffdfkm{t ;fIf/tf, ;fIf/f]Q/ lzIff tyf Jofj;flos ;Lk pknAw
u/fOg]5 ;fy} cgf}krfl/s lzIffnfO{ cf}krfl/s lzIff;Fu ;DaGw :yflkt ul/g]5 .
15=ljBfno–ljBfnoaLr ;xeflutfTds lg/LIf0f / l;sfO -Horizontal learning_ k|0ffnLsf]
cfbfgk|bfg, k|lt:kwf{Tds jftfj/0f / l;sfOsf] Joj:yf ul/g]5 .
16= ;+:yfut ljBfnosf] z'Ns / ;'ljwf;DaGwL dfkb08 agfO{ nfu" ul/g]5 .
17= ljBfyL{sf] l;sfO pknlAwsf cfwf/df lzIfsx¿sf] d"Nof+sg, k'/:sf/ / b08 Joj:yf
sfof{Gjog ul/g]5 .
18= ljBfyL{ ;+Vofsf] cg'kftdf lzIfsx¿sf] b/aGbL ldnfg ul/g]5 . o;/L ldnfg ubf{
ljifout / dlxnf lzIfs sd ePsf ljBfnodf ljifoot / dlxnf lzIfssf] pknAwtfnfO{
;'lglZrt ul/g]5 .
19= tf]lsPsf] lhDd]jf/L u'0f:t/o'Qm agfpg ljBfno k|zf;gsf] sfo{ ;DkfbgnfO{
k|f]T;flxt ul/g]5 .
20= lzIfs tyf ;/f]sf/jfnfx?sf] Ifdtf ljsf; ul/g] 5 .
21= k|To]s laBfnosf k|wfgcWofks;+u lglb{i6 ;"rssf cfwf/df sfo{ ;Dkfbg ;Demf}tf
ul/g]5 .
22= k|To]s ljBfnosf laifo lzIfsnfO{ lglb{i6 ;"rssf cfwf/df ljBfno;Fu sfo{;Dkfbg
;Demf}tf ug]{ Aoa:yf ldnfOg] 5 .
23= kof{Kt sIffsf]7f, vfg]kfgL, v]ns'b d}bfg, zf}rfno, k':tsfno, vfg]kfgL, ejg nufotsf
cefj h:tf ;d:ofsf] ;dfwfgdf hf]8 lbOg]5 .
24= lzIfs b/aGbLsf] Joj:yf, sDKo'6/ k|of]Ufzfnf :yfkgf, k':tsfno Aoa:yfkg ul/g]
5.

95
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
5= d'Vo sfo{qmdx¿M

;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL lgsfo s}lkmot
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
1 10,000,000
;+lwo ;/sf/
j8f g+ !df df=lj= lgd{f0f cfjZos lgdf{0f ug]{
/ k|b]z ;/sf/

2 100,000
;+lwo ;/sf/
dxfb]j cf= lj=df vfhf3/ lgd{f0f gePsf] lgdf{0f ug]{
/ k|b]z ;/sf/

3 1,000,000
;+lwo ;/sf/
O{G› df lj df :gfts txsf] Joj:yf gePsf] Joj:yf ug]{
/ k|b]z ;/sf/
a:gf afn ljsf; s]Gb| z}lIfs ;fdu|fL
4 50,000
;+lwo ;/sf/
vl/b, gePsf] vl/b ug]{
/ k|b]z ;/sf/
k'8]vftL

5
8'd|fsf]6 cf= lj= kmflg{r/ tyf zf}rfno 85,000
;+lwo ;/sf/
gePsf] dd{t ug{]
dd{t / k|b]z ;/sf/

6
df]xGofndf08f} cf= lj= kmlg{r/ dd{t 150,000
;+lwo ;/sf/
gePsf] dd{t ug{]
tyf /+u/f]ug / k|b]z ;/sf/

7 300,000
;+lwo ;/sf/
/fd]Zj/ cf= lj= 3]/jf/ Go'g /x]sf] 3]/af/ ug{]
/ k|b]z ;/sf/

8 50,000
;+lwo ;/sf/
o'jfd}qL v]ns"b ;fdu|L vl/b Go'g /x]sf] vl/b ug]{
/ k|b]z ;/sf/

9 100,000
;+lwo ;/sf/
lzjzlQm cf= lj= 5fgf dd{t gePsf] dd{t ug{]
/ k|b]z ;/sf/

96
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL lgsfo s}lkmot
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
200,000
;+lwo ;/sf/
s'yfsf]6 cf= lj= 3]/jf/ Go'g /x]sf] 3]/af/ ug{]
10 / k|b]z ;/sf/

11 1,500,000
;+lwo ;/sf/
ljBfyL{x?sf] z}lIfs e|d0f x/]s aif{ x/]s aif{
/ k|b]z ;/sf/

12
af;'b]j ;fj {hlgs cfwf/e "t ljBfno 250,000
;+lwo ;/sf/
gePsf] dd{t ug{]
vfg ]kfgL tyf 5fgf dd{t, sfk8Lufp / k|b]z ;/sf/

13
u+u/b]j cfwf/e "t ljBfno t6aGwg, 100,000
;+lwo ;/sf/
Go'g /x]sf] lgdf{0f ug]{
b]psf+8f / k|b]z ;/sf/

14
di6]Zj/ cfwf/e "t ljBfno t6aGwg, 150,000
;+lwo ;/sf/
Go'g /x]sf] lgdf{0f ug]{
lemufal:t / k|b]z ;/sf/

15 150,000
;+lwo ;/sf/
;Ltf/fd cfwf/e "t ljBfno dd{t gePsf] dd{t ug{]
/ k|b]z ;/sf/

16 150,000
;+lwo ;/sf/
zf]ef cf lj 3 ]/jf/, jfnfjg Go'g /x]sf] 3]/af/ ug{]
/ k|b]z ;/sf/
17 150,000
;+lwo ;/sf/
e 'jg ]Zj/L cf lj 3 ]/jf/, rGs ];}g Go'g /x]sf] 3]/af/ ug{]
/ k|b]z ;/sf/
18 150,000
;+lwo ;/sf/
b'uf{ cf lj dd{t, sfkmnL gePsf] dd{t ug{]
/ k|b]z ;/sf/
d06]Zj/L z }lIfs tflnd tyf ;fdu|L 1,500,000
;+lwo ;/sf/
gePsf] vl/b ug]{ x/]s aif{
19 vl/b / k|b]z ;/sf/

20 150,000
;+lwo ;/sf/
;/:jlt df lj dlGb/ tyf rf}tf/f] lgdf{0f gePsf] lgdf{0f ug]{
/ k|b]z ;/sf/

97
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL lgsfo s}lkmot
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
21 150,000
;+lwo ;/sf/
afnljsf; s ]Gb| dd{t, ;/:jtL 6f]n gePsf] dd{t ug{]
/ k|b]z ;/sf/

22 150,000
;+lwo ;/sf/
b]j:yn df= lj= ejg dd{t gePsf] dd{t ug{]
/ k|b]z ;/sf/

23 150,000
;+lwo ;/sf/
5q]Zj/ df= lj ejg dd{t gePsf] dd{t ug{]
/ k|b]z ;/sf/

24 150,000
;+lwo ;/sf/
sflnsf cfwf/e "t ljBfno ejg dd{t gePsf] dd{t ug{]
/ k|b]z ;/sf/

150,000
;+lwo ;/sf/
snf/} cfwf/e "t ljBfno 3 ]/jf/ Go'g /x]sf] 3]/af/ ug{]
25 / k|b]z ;/sf/

26 150,000
;+lwo ;/sf/
nf6f snf/} cfwf/e "t ljBfno 3 ]/jf/ Go'g /x]sf] 3]/af/ ug{]
/ k|b]z ;/sf/

100,000
;+lwo ;/sf/
r08]Zj/L cfwf/e 't ljBfno 3 ]/jf/ Go'g /x]sf] 3]/af/ ug{]
27 / k|b]z ;/sf/

28
ljBfnosf] vfg]kfgL, zf}rfno, ejg 75,000,000
;+lwo ;/sf/
Go'g /x]sf] !% ljBfno
h:tf Joj:yfkg sfo{ / k|b]z ;/sf/

29 2,000,000
k|b]z ;/sf/
k|f}9 lzIff lgis[o ;'?jft ug]{
/ u}=;=;
cfly{s ?kn] sdhf]/ ljBfyL{x?sf] nflu aflif{s %) 15,000,000
–– lglh If]q
30 ;xof]u laBfyL{

31
k|fylds / dfWoflds :y/df ;a{pTs[i6 ! 5fqf, ! 1,500,000
–– lglh If]q
ljBfyL{nfO ;Ddfg tyf k'/:sf/ ljt/0f 5fq

98
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL lgsfo s}lkmot
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
32 ljBfno k|zf;g cg'dug Pj+ d"Nof+sg –– lgoldt 1,000,000

33
x/s jif{ b'O 6,000,000
lzIfs lzlIfsfnfO{ k'gtf{huL tfnLd s]lx lz=lj=
k6s
34 ljBfno lgodg / u'0f:t/ kl/If0f s]lx lgoldt 2,000,000 Æ
df]8n ljBfno 5gf}6 tyf k'/:sf/
35
pTs[i6 lzIfs÷lzlIfsf 5gf}6 tyf 1,500,000
gePsf] aflif{s ! Æ
k'/:sf/
pTs[i6 5fq÷5fqf 5gf}6 tyf k'/:sf/
36
cf}ifwL pkrf/sf] nflu lzIfs sd{rf/Lsf] 50,000,000
gePsf] ! Æ
sNof0f sf]if
ljBfnosf c;n l;sfO{ Practice nfO{ x/]s jif{ b'O{
37 –– 6,000,000 Æ
cfbfg k|bfg k6s
ljBfno merge, Inactive grade 36fpg] dh{ x'g]
38 lgoldt –– Æ
u/L sfo{qmd lgdf{0f u/]sf]
;a}
39
Internet ;lxtsf] ICT lzIff, web- dfWoflds 2,000,000
;fem]bf/ ;+3
––
portal, website, e-library laBfno - $ ;+:yf
_
40 ufpFkflnsf :t/Lo kf7\oqmd lgdf{0f ug]{ gePsf] lgdf{0f ug]{ 1,000,000
;a}
41
k|ofKt 1,000,000
laBfnodf laifo lzIfssf] Aoa:yf dfWoflds lz=lj=
gePsf]
laBfno
42 k|flalws laBfnosf] :yfkgf ! 40,000,000 lz=lj= qmdfut

99
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL lgsfo s}lkmot
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
43 ;a} laBfnodf ljw'tLo xflh/Lsf] Joj:yf – – & 350,000 u}=;=;
44
k|yflds ljwfyL{sf nflu v]nf}gf tyf 4,000,000
lz= lj=/
gePsf]
vfhf u}=;=;
45
jfnd}qL / ckfËd}qL kSsL zf}rfno ejg 35,000,000
lz= lj=/
–– &
lgdf{0f u}=;=;

46
ljBfnox?df Go"gtd k7gkf7g ;fdu|L 1,400,000
;+lwo ;/sf/
–– &
ljt/0f / k|b]z ;/sf/

47
dfWoflds ljBfnodf lj1fg k|of]uzfnf 2,000,000
lz= lj=/
–– $
:yfkgf u}=;=;
48 1,400,000
lz= lj=/
ljBfnodf k':tsfno Joj:yfkg cJojl:yt &
u}=;=;
49 1,400,000
lz= lj=/
v]nd}bfg Joj:yfkg tyf ljsf; cJojl:yt &
u}=;=;

100
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

7.5.2 o'jf tyf v]ns'b If]q


1= ljifo k|j]z
g]kfndf !^ b]lv $) jif{;Ddsf] pd]/ ;d"xsf o'jfx¿sf] ;+Vof s'n hg;+Vofsf] Ps ltxfO{ eGbf
a9L /x]sf] 5 . ufpFkflnsfdf ljBdfg o'jf hg;+Vofsf] afx'NotfnfO{ pTkfbgzLn Pj+ ;[hgzLn
sfo{df nufpg ;s] ufpFkflnsfsf] ;Dk"0f{ ljsf;df ;xof]u k'Ug ;Sb5 . ufpFkflnsfn] o'jf
afx'Notfsf] jt{dfg hg;f+lVos nfenfO{ ufpFkflnsf If]q ljsf;df lqmofzLn u/fpg gLlt
k|ltkfbg u/L tbcg';f/ ljleGg lqmofsnfkx¿df ;+nUg u/fpg ;Sg] cj;/ ;[hgf ePsf] 5 .
o;af6 s[lif, u}/s[lif tyf ;]jf If]qsf] pTkfbgzLn sfo{df o'jfsf] ;+nUgtf j[l4 u/fpg ;lsG5 .
o; ufpFkflnsfsf o'jfx¿sf] 7"nf] ;+Vof j}b]lzs /f]huf/L, cfGtl/s cfk|jf;g, s[lif sd{df Jo:t
jf a]/f]huf/ 5g\ . cbIf o'jfx¿ ;Lko'Qm lzIff k|flKtsf] cj;/sf] cefjdf Go"g Hofnfb/ tyf
;Ddfghgs /f]huf/Lsf] cj;/af6 jl~rtLdf k/L ljb]lzg'kg]{ cj:yf l;h{gf ePsf] 5 .
pBdzLntf / ;Lksf] sdLn] o'jfx¿sf] pTkfbsTj ck]Iffs[t Go"g /x]sf] 5 . o'jf hg;f+lVos
nfesf] kof{Kt ;b'kof]u x'g ;s] o'jfnfO{ :jb]zdf g} /f]huf/L pknAw u/fpg ;s]df ufpFkflnsfsf]
;du| cfly{s tyf ;fdflhs ljsf;df of]ubfg k'Ug uO{ hLjg:t/df kof{Kt ;'wf/ cfpg ;Sg]
b]lvG5 .

2= ;f]r
ljsf;df o'jf ;xeflutfaf6 ;d[4 ufpFkflnsf lgdf{0f / v]ns'bsf dfWodaf6 ufpFkflnsf Pstfsf]
;'b[9Ls/0f Pjd\ /fli6«o If]qdf ufpFkflnsf ;Ddfg clej[l4 .

3= p2]Zox¿
• lzlIft, ;Eo ;';+:s[t / cg'zfl;t o'jf zlQmsf] kl/rfngaf6 ufpFkflnsf ljsf;df
of]ubfg k'of{pg' .
• lszf]/lszf]/L tyf o'jfx¿nfO{ v]ns'bsf] dfWodaf6 pgLx¿df ePsf ljlzi6 Ifdtfsf]
k|:km'6g, :j:y hLjgz}nLsf] cEof;sf] ljsf;, ;fdflhs ;b\efj, ufpFkflnsfsf] k|lti7f /
klxrfgdf j[l4 ePsf] x'g' .
• o'jf pBdzLntf, o'jf :j/f]huf/, o'jf ;[hgzLntfnfO{ k|j4{g u/L cfly{s ;d[l4, k|ljlw
cfljisf/ u/L ufpFkflnsfsf] klxrfg lj:tf/ ug{' .

4= /0fgLltx¿
1= æo'jf;Fu :yfgLo ;/sf/ ljz]if sfo{qmdÆ ;~rfng u/L pgLx¿sf] ;Lk, 1fg / IfdtfnfO{
k|of]u ub{] :yfgLo ;/sf/sf] sfo{bIftfsf] clej[l4 ug{ k|of]u ul/g]5,
2= o'jf hut\nfO{ pgLx¿sf] rfxgfcg';f/ ;flxTo, snf, ;+uLtsf] ;[hgf / df}lns ;+:s[ltsf]
hu]gf{df k|f]T;flxt ul/g]5,

101
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
3= Jofj;flos ;Lk tyf pBdzLntfsf] ljsf; tyf >dnfO{ ;Ddfg ug{] jftfj/0fsf] ljsf;sf
;fy} j}b]lzs /f]huf/tkm{sf] cfsif{0f 36fpg] u/L o'jf pBdzLntf sfo{qmd ;~rfng
ul/g]5,
4= o'jfnfO{ ;xh shf{ / Joj;fo ug]{ cj;/ ;[hgfaf6 :j/f]huf/ k|j4{g u/L :jfjnDaL,
;Ddfghgs Pj+ pTkfbgd"ns agfOg]5,
5= s[lifnfO{ dof{lbt k];fsf] ¿kdf :yflkt u/fO{ o'jfnfO{ Jofj;flos s[lif sfo{df ;+nUg x'g
pTk|]/0ff k|bfg ul/g'sf ;fy} ljQLo ;+:yfx¿sf] s[lif sfo{ nufgL tyf ;x'lnot k"0f{ shf{df
cfa4 x'g ;xof]u ul/g]5,
6= j}b]lzs /f]huf/df hfg] tyf kms]{sf o'jf nlIft sfo{qmd ;~rfng ul/g] 5g\,
7= cfjZos ljifo h:t} hLjgpkof]uL k/fdz{ (Career counseling) ug]{, nfu"cf}ifwsf] k|of]ustf{
jf dfgf];dflhs k/fdz{ ljz]if1x¿åf/f lbg] Joj:yf ul/g]5,
8= k|To]s j8fdf sDtLdf Ps Jojl:yt v]n d}bfg lgdf{0f / :t/f]Ggltaf6 v]ns'b ljsf;sf]
jftfj/0f ;[hgf ul/g]5,
9= ufpkflnsf:t/Lo elnan k|ltof]lutf lg/Gttf lbOg]5 . …k'?if ;/x dlxnfÚ gf/fsf ;fy
cGt/ laBfno :t/Lo dlxnf elnan k|ltof]uLtf ;+rfng ul/g]5 . dlxnfx?nfO{ cGo
v]ns'b lawfdf cfs{if0f ug{ laleGg s[ofsnfk ;+rfng ul/g]5 .
10= ljBfno lzIff;Fu v]ns'b cfa4 u/fO{ ufpFkflnsf :t/Lo, v]ns'b sfo{qmd sDtLdf
jflif{s ! k6s cfof]hgf ul/g]5,
11= o'jf tyf lszf]/lszf]/Lsf] af}l4s Ifdtf ljsf;, ;fdflhs ;Lksf] cEof; tyf g]t[Tj
snfsf] ljsf; Pj+ k|j4{g u/L pgLx¿nfO{ gjLgtd / ;[hgzLn agfOg]5 .
12= o'jfx¿nfO{ ;fdflhs / cfly{s ljsf;df cfa4 u/fpg ;Lkd"ns, :j/f]huf/ pGd'v ljleGg
v]ns'b sfo{qmdx¿ cfof]hgf ul/g]5,
13= ;Eo, ;';+:s[t / cg'zfl;t o'jf zlQm pTkfbg / ljsf;sf nflu kl/jf/ / ljBfnodf
cfwfl/t sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 / ljBfnodf ;sf/fTds ;f]rsf] ljsf;sf nflu k|jrg
tyf g}lts lzIff sIff ;~rfng ul/g]5 .
14= ufpFkflnsf :t/Lo /+uzfnf lgdf{0f ul/g] 5 .
15=zfxl;s v]ns'bsf] ljsf;sf nflu cfj:os k|lzIf0fsf] Aoa:yf ul/g] 5 o;sf ;fy} æ:j:y
hLjgsf nflu of]uæ eGg] gf/fsf ;fy of]uf k|lzIf0f k|bfg ul/g] 5 .

102
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
5= k|d'v sfo{qmd
;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL lgsfo s}lkmot
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
s]lG›o
1
;/sf/af6 150,000,000
;+l3o / k|b]z
o'jf :j/f]huf/ sfo{qmd !%) o'jf
;+rfng ;/sf/
eO/x]sf]

2
j}b]lzs /f]hufl/df hfg]x?sf] nflu l;k aflif{s % 2,500,000
gePsf] lglh If]q
ljsf; tyf dgf]j}1flgs tflnd/ k|lzIf0f sfo{qmd

3
elnjn tyf t]sjfGbf] v ]n k|lzIf0f 6,000,000
–– x/]s aif{
sfo{qmd

4
ufpFkflnsfnfO{ k|ltlglwTj ul/ lalaw 1,000,000
gePsf] !) lglh If]q
v]ns'bdf ;xefuL x'gsf] nflu cg'bfg
5 v]ns'b lasf;sf] nflu k|lzIfssf] Aoa:yf gePsf] ;'?aft ug]{ 2,500,000 lglh If]q
6
:j:y hLjgsf] nflu of]uf k|lzIf0fsf] 1,000,000
gePsf] ;'?aft ug]{ u}=;=;
Aoa:yf
7 zfxl;s v]ns'bsf] k|lzIf0f gePsf] ;'?aft ug]{ 1,000,000 lglh If]q
8
aflif{s ! 15,000,000
v]n dxf]T;jsf] cfof]hgf gePsf] lglh If]q
sfo{qmd

9
& -x/]s 5,250,000
v ]ns "b sfo{qmd ––
j8fdf_
& -x/]s 7,000,000
;+l3o / k|b]z
v]nd}bfgsf] lgdf{0f cJoal:yt
10 j8fdf_ ;/sf/

103
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL lgsfo s}lkmot
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
;+l3o, k|b]z
11
x/]s laBfnodf v]nd}bfgsf] lgdf{0f / v]n 3,500,000
cJoal:yt & ;/sf/ / qmdfut
;fdu|Lsf] Joj:yf
u}=;=;
;+l3o, k|b]z
12 ufpFkflnsf :t/sf] /+uzfnf lgdf{0f gePsf] ! 500,000,000 ;/sf/ / lglh qmdfut
If]q

104
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

7.5.3 :jf:Yo, hg;+Vof tyf kf]if0f


1= ljifo k|j]z
;+ljwfgn] k|To]s gful/snfO{ /fHoaf6 cfwf/e"t :jf:Yo ;]jf lgMz'Ns k|fKt ug]{ Pjd\ :jf:Yo
;]jfdf ;dfg kx'Frsf] ljifonfO{ df}lns xssf] ¿kdf k|Tofe"t u/]sf] 5 . gful/snfO{ :j:y agfpg
/fHon] :jf:Yo If]qdf nufgL clej[l4 ug]{ Pjd\ u'0f:t/Lo, ;xh, ;'ne :jf:Yo ;]jfdf ;dfg kx'Fr
;'lglZrt ub}{ ;a}sf] :j:y hLjg k|Tofe"t u/L lbuf] ljsf; ;'lglZrt ug{'kg]{ bfloTj klg
;+ljwfgaf6} lgb]{l{zt 5 . ljutdf :jf:Yo If]qdf b]lvPsf] bIf k|fljlws hgzlQmsf] sdLnfO{
Joj:yfkg u/L cfwf/e"t :jf:Yo ;]jf / ;'ljwfdf kx'Fr a9fOg]5 . j8f:t/df /x]sf :jf:Yo
rf}sLx¿af6 /f]u nfUg glbg] u/L k|j{4gfTds tyf ;r]tgfd"ns sfo{qmd ;~rfng ul/g'sf ;fy}
ufpFkflnsf cjl:yt c:ktfnaf6 pkrf/fTds ;]jf ;xh pknAw u/fOg] Joj:yf ldnfOg] 5 .
2= ;f]r
u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]jfdf ;a} ufpFkflnsfjf;Lsf] kx'Frdfkm{t :j:y / ;an gful/s ljsf; .
3= p2]Zo
• cfwf/e"t tyf u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]jf / ax'If]qLo kf]if0f sfo{qmdaf6 ;a} gful/ssf]
;':jf:Yo clej[l4 tyf hf]lvd Go"gLs/0f ug]{ .
• :j:y hgzlQm tof/ ug'{, /f]u k|lt/f]wfTds Ifdtf a9fpg' tyf u'0f:t/Lo / kf]if0fo'Qm vfB
;fdu|Ldf kx'Fr a9fpg' .
4= /0fgLlt
1= b'uf{df08f} :jf:Yo rf}sLaf6 k|bfg ul/Psf] kmfd]{l;, Nofj, X ray / USB ;]jfnfO{ yk
Aojl:yt ul/g]5 .
2= s]=cfO{=l;+x ufpFkflnsfsf] ljleGg :yfgx?sf :jf:Yo lzla/ ;+rfng ul/g] 5 .
3= gjhft lzz', afnaflnsf, ue{jtL tyf ;'Ts]/L dlxnfsf] :jf:Yo lxtsf nflu kf]i f0f ;DalGw
sfo{qmd ;+rfng ul/g]5 .
4= :jf:Yo ;+:yfx¿sf] ef}lts k"jf{wf/sf] lgdf{0f, :t/f]Gglt / pks/0fx¿sf] h8fg tyf bIf
hgzlQmaf6 cfwf/e"t tyf u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]jf k|j4{g ug]{ .
5= k|To]s j8fdf aly{ª ;]G6/, :jf:Yo rf}sL, ltgnfO{ cfjZos klSs ejg, cGo k"jf{wf/,
pks/0f, Nofa lj:tf/,:6«]r/, PS; /] ;]jfsf] ;'?jft / hgzlQmsf] Joj:yf ul/g]5 .
6= :jf:y rf}sLnfO aly{+u ;]G6/sf] ?kdf ljsf; ub}{ n}hfg] .
7= ufpFkflnsfdf sDtLdf @% z}ofsf] cfwf/e"t c:ktfn, zNo lrlsT;f ;]jf, ljz]if1 ;]jf
:yfkgf nlug]]5 .
8= /f]u lgbfgsf nflu c:ktfn / :jf:Yo rf}sLdf dfkb08cg';f/sf Go"gtd pks/0fx¿ -
PS;/], lel8of] PS;/], k|of]uzfnf cflb_ pknAw u/fOg]5 .
9= kl/jf/ lgof]hg, emf8fkvfnf, 6fOkmfO8 nufot ;?jf /f]ux?sf ;fy} g;g]{ /f]ux? h:t}
pRr /Qmrfk, dw'd]x cflb h:tf /f]ux?af/] hgr]tgfd"ns sfo{sd j8f:t/df nlug]5 .
10= lgMz'Ns cfwf/e"t :jf:Yo ;]jfdf kx'Fr lj:tf/ / u'0f:t/ j[l4 ul/g]5 .

105
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
11= :jf:Yo ;+:yfx¿af6 lgMz'Ns pknAw u/fpg] ;a} k|sf/sf cf}iflw tyf ;]jfnfO{ lgoldt
tyf ;'lglZrt u/fOg]5 / cf}iflw pknAwtfsf] ;+:yfut ¿kdf cg'udgsf] Joj:Yff ul/g]5 .
12= lgMz'Ns / ;'/lIft k|;"lt ;]jf lj:tf/ u/L k|;"lt cl3 / kl5 :jf:Yo ;]jf lng k|f]T;fxg
ul/g]5 .
13= afnaflnsfx¿sf] :jf:Yo, vf]kx¿sf] pkof]u, kf]if0f l:yltdf ;'wf/ ug{ ljz]if sfo{qmdx¿
;~rfng ul/g]5 .
14= ufpFkflnsfjf;LnfO{ u'0f:t/Lo ljz]if1 ;]jf k|bfg ug{ df]afOn SofDk, cfp6l/r lSnlgs,
6]lnd]l8l;g h:tf ;]jfx¿ k|bfg ul/g]5g\ .
15=:jf:Yo ;]jfnfO{ :t/Lo / ;j{;'ne agfpg gl;{ª xf]d, lghL tyf ;fd'bflos c:ktfn
;~rfng / cg'udg;DaGwL sfg'g / dfkb08 lgdf{0f u/L sfof{Gjog ul/g]5 .
16= :jf:Yo :jo+;]jLsf, k|fljlws, g;{, 8fS6/ / ljz]if1 8fS6/sf] ;]jf cfk"lt{, Ifdtf ljsf;,
k|f]T;fxg Joj:yf u/L k|efjsf/L hgzlQm Joj:yfkg ul/g]5 .
17= u'0f:t/Lo k|of]uzfnf, An8 a}+s, cf}iflw u'0f:t/ k/LIf0f ;]jf, :jf:Yo ladf ;]jf,
cfktsfnLg ;]jf h:tf ;+oGq / ;]jfnfO{ ;+:yfut ul/g]5 .
18= cfwf/e"t cf}iflwsf] cfk"lt{df ;'lglZrttf, lg/Gt/tf, u'0f:t/Lotf / ;fj{hlgs lghL
;xsfo{ clej[l4 ul/g]5 .
19= uDeL/ k|s[ltsf g;g]{ /f]u nfu]sf jf ul/aL kl/rokq afxs / cGo nlIft ju{nfO{
:jf:Yo ;]jfdf ljz]if ;xof]u sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
20= afn ljjfx, c;'/lIft of}g ;DaGw tyf ue{wf/0fnfO{ /f]Sg cleefjsLo lzIff (Early
Parenting) Joj:yf ug]{ .
21= t/sf/L, b'w, c08f, df;' tyf kmnkm"nsf ;fy} kf]ifs vfBfGgsf] pkef]u a9fpg / To;af6
k|fKt x'g] kf]ifs tTjaf/] s[lif k|;f/ sfo{qmdaf6 ;d]t k|j4{g u/L tbg';f/ pTkfbg /
k|of]u a9fO{ ax'If]qLo kf]if0f sfo{qmdnfO{ ;dGjofTds ¿kdf ;~rfng ul/g]5 .
22= kf]if0f nlIft / kf]if0f ;+j]bgzLn sfo{qmdx¿nfO{ nlIft 3/kl/jf/ a:tL jf 6f]n :t/df
cfjZostfsf] cfwf/df ;dGjo, ;~rfng / lj:tf/ ul/g]5 . ufpFkflnsfsf] d'Vo
c:ktfndf kf]if0f k'gM:yfkgf s]Gb| :yfkgf u/L ;]jf k|jfx ul/g]5 .
23= of}lgs Pj+ k|hgg :jf:Yo, Pr=cfO{=eL= P8\;, w"dkfg, dBkfg, dfgl;s :jf:Yo;DaGwL
k|j4{gfTds, k|lt/f]wfTds Pj+ pkrf/fTds sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5 .
24= cfo'j]{b, k|fs[lts lrlsT;f, of]u tyf Wofg, cs'k~r/ ;]jfsf] ljsf; u/L :jf:Yo ;]jf
ljljwLs/0f ul/g]5 .
25= lakGg gful/s pkrf/ sf]if :yfkgf ul/ SofG;/, d'6'/f]u, lduf}{nf /f]u nufotsf
/f]uLx¿nfO ljz]if ;'lawf pknAw u/fOg] 5 .
26= /f]ux?sf] klxrfg ul/ k|To]s jif{ leGg leGg /f]ux?;Fu ;DalGwt :jf:Yo lzlj/ ;+rfng
ul/g]5 .

106
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
5= k|d'v sfo{qmd
;do l;df

qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL lgsfo


of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

;+3Lo ;/sf/,
x/]s # dlxgf, 14,400,000
k|Tos jif{ vr{
:jf:Yo hf+r sfo{qmd –– k|b]z ;/sf/ /
1 x/]s j8f ug{'kg]{
lghL c:ktfn
;a} lb3{/f]lu,
afnaflnsf,
cTofjZos cf}ifwLsf] ljt/0f -lb3{/f]lu,
h]:7 gful/s
afnaflnsf, h]:7 gful/s tyf 2,000,000
;+3Lo ;/sf/
s]xL tyf ul/aLsf] "
2 ul/aLsf] /]vfd'lg ePsf gful/ssf] / k|b]z ;/sf/
/]vfd'lg
nflu_
ePsf
gful/s
gu/ :t/Lo ;/;kmfO{ sfo{qmd s]xL q}dfl;s 7,500,000 ;d'bfo "
3

18,000,000
;+3Lo ;/sf/
lgoldt vf]k sfo{qmd -q}dfl;s_ eO/x]sf] lgoldt "
4 / k|b]z ;/sf/
%) k|ltzt 2,000,000
k|b]z ;/sf/ /
;'wfl/Psf] r'nf] sfo{qmd –– "
5 3/w"/L u}=;=;
aflif{s # 1,500,000
k|b]z ;/sf/ /
;?jf /f]usf] af/]df hgr]tgf sfo{qmd gePsf] "
6 sfo{qmd u}=;=;
ue{jtL / ;'Ts]/L dlxnfsf] nflu kf]if0f 5,000,000
;+3Lo ;/sf/
–– %)) "
7 sfo{qmd / k|b]z ;/sf/

107
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df

qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL lgsfo


of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

! s/f]8sf] 10,000,000
;+3Lo ;/sf/
lakGg gful/s pkrf/ sfo{qmd –– "
8 sf]if / k|b]z ;/sf/
:jf:Yo :jo+;]ljsfx?nfO{ k|f]T;fxg xfnsf] 5,000,000
;+3Lo ;/sf/
–– "
9 sfo{qmd ;'lawfdf yk / k|b]z ;/sf/
ufFpkflnsf :t/Lo c:ktfnsf] lgdf{0f
@% z}ofsf] 300,000,000
;+3Lo ;/sf/
ejg lgdf{0f gePsf] qmdfut
c:ktfn / k|b]z ;/sf/
10
5,200,000
k|b]z ;/sf/,
Pda'n]G;sf] Aoa:yf gePsf] @ j6f
u}= ;= ;=
$ -j8f g+
:jf:Yo rf}sL gePsf j8fdf :jf:Yo 90,000,000
;+3Lo ;/sf/
!,$,& df &
11 rf}sL lgdf{0f / k|b]z ;/sf/
gePsf]_
;+3Lo ;/sf/,
:jf:Yo ;+:yfx¿sf] ;+:yfut Ifdtf / 20,000,000
$ $ k|b]z ;/sf/,
12 pks/0f lj:tf/
u}=;=;
j8f g+ ! / %
122,500,000
sf] ejg
:jf:Yo ;+:yfsf] ejg lgdf{0f cJojl:yt &
13 lgdf{0fflwg
cj:yfdf
:jf:Yo rf}lsdf PS; /] ;'lawfsf] 12,000,000
gePsf] $ æ
14 Aoa:yf

108
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df

qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL lgsfo


of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

j8f g+ &
:jf:Yo rf}lsdf k|of]uzfnfsf] Aoa:yf df dfq & 24,000,000 æ
15
/x]sf]
@ j6f
cfwf/e"t tyf k|hgg\ :jf:Yo ;]jf 8,000,000
j8fdf @ ]
16 lj:tf/ -aly{Ë ;]G6/sf] Aoa:yf_
g/x]sf]
k|To]s :jf:Yo rf}sLdf :jf:Yo 70,000,000
k|b]z ;/sf/ /
–– & qmdfut
17 sdL{nfO{ cfjf;sf] Joj:yf u}=;=;
;a} j8fdf ;k{b+zsf] pkrf/sf] 7,000,000
–– & æ
18 Aoa:yf
35,000,000
;+3Lo ;/sf/
PDa'n]G; ;]jf ;+rfng –– & qmdfut
19 / k|b]z ;/sf/

50,000
;+3Lo ;/sf/
ufFp3/ lSnlgs 3 ]/jf/ ––
20 / k|b]z ;/sf/

2,100,000
;+3Lo ;/sf/
lszf]/ lszf]/L :jf:Yo sfo{qmd –– lgoldt
21 / k|b]z ;/sf/
:jf:Yo rf}sL kmlg{r/ tyf lkmSr;{ 60,000
;+3Lo ;/sf/
–– vl/b ug{]
22 vl/b / k|b]z ;/sf/
j8f :tl/o ljBfno :jf:Yo lzlj/ #
4,725,000
;+3Lo ;/sf/
k6ssf ––
23 / k|b]z ;/sf/
nflu
50,000
;+3Lo ;/sf/
ufp3/ lSnlgs dd{t, cf]nLufp+ –– dd{t ug{]
24 / k|b]z ;/sf/
109
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df

qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL lgsfo


of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

cfdf ;d"xsf cWoIfx?nfO{ tflnd -@ x/]s jif{, ;a} 2,100,000


;+3Lo ;/sf/
––
25 k6s_ j8f / k|b]z ;/sf/
vl/b ug{] -
3,150,000
;+3Lo ;/sf/
cfsl:ds cf}ifwL vl/b –– x/]s jif{, ;a}
26 / k|b]z ;/sf/
j8f_
dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfn] ue{jlt
x/]s jif{, ;a} 450,000
;+3Lo ;/sf/
r]s ug{ ––
27 j8f / k|b]z ;/sf/
NofP jfkmt k|lt ? @)) sf b/
e'ld/fhdf08f} :jf:Yo rf}sL ;fdfg 50,000
;+3Lo ;/sf/
–– vl/b ug{]
28 vl/b / k|b]z ;/sf/
of]u s]G›sf] :yfkgf gePsf] ! 10,000,000 u}=;=; qmdfut
29

110
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

7.5.4 n}+lus ;dfgtf, ;fdflhs ;dfj]zLs/0f / ;fdflhs ;]jf, ;+/If0f tyf


;'/Iff
1= ljifo k|j]z
dlxnf afnaflnsf tyf ;dfhdf k5fl8 k/]sf] ju{ tyf ;d'bfosf] cfly{s, ;fdflhs ljsf; /
;zQmLs/0fsf nflu ;+ljwfgdf dlxnf, afnaflnsf, blnt lk5l8Psf] / ljkGg au{sf] xs k|Tofe"t
ul/Psf] 5 . n}lu+s ;dfgtf tyf ;dflhs ;dfj]zLs/0fsf] d"n dd{ eg]sf] ;dfg clwsf/, cj;/
/ ;dfhdf k5fl8 k/]sf ju{ tyf ;d'bfo / If]qnfO{ ljsf;sf] d'"n k|jfxdf k|jfxLs/0f ug{' g} xf] ।
n}lËs ;dfgtf tyf ;fdflhs ;dfj]zLs/0fsf nflu ljleGg P]g, lgod, /0fgLlt / sfo{of]hgf
sfof{Gjogdf ;d]t cfPsf 5g\ . ;+ljwfgaf6 g} pk/f]Qm Joj:yf sfof{Gjogsf nflu ljleGg
;+j}wflgs cfof]ux¿sf] Joj:yf ul/Psf] 5 . ;+ljwfgn] tL cfof]ux¿df nlIft ju{, ln+usf]
k|ltlglwTj /xg'kg{] Joj:yf u/]sf] 5 . ax';ª\Vos blnt, dlxnf, cflbjf:fL hghflt, dw];L, d'l:nd
nufotsf ;d"x÷;d'bfo ljutdf /fHosf] ;+/rfgfåf/f g} k5fl8 kfl/Psf] xF'bf g]kfndf ;sf/fTds
pkfo / ;dfj]zLs/0f gLlt / o;sf] d"nk|jfxLs/0fsf] ;fGble{stf /x]sf] 5 . dlxnfnfO{ n}lËs
e]befjlagf ;dfg j+zLo, ;'/lIft dft[Tj / k|hgg :jf:Yosf] xs x'g], /fHosf ;a} lgsfodf dlxnf
tyf nlIft ;d"xn] lzIff, :jf:Yo, /f]huf/L / ;fdflhs ;'/Iffdf ;sf/fTds lje]bsf cfwf/df
ljz]if cj;/ k|fKt ug]{, ;DklQ tyf kfl/jfl/s dfldnfdf bDktLsf] ;dfg xs x'g], ;+;b\ nufotsf
tLg j6} txsf lgsfodf dlxnf tyf nlIft ;d"x / ju{sf] ;d'lrt / ;dfg'kflts k|ltlglwTjsf]
Joj:yf ;+ljwfg / sfg'gaf6 g} ;'lglZrt ul/Psf] 5 .
ufpFkflnsf / gu/kflnsfsf] cWoIf jf k|d'v / pkfWoIf jf pkk|d'vdWo] Ps hgf dlxnf x'g'kg{]
ufpF sfo{kflnsfdf rf/hgf tyf gu/ sfo{kflnsfdf kfFrhgf dlxnf ;b:o /xg], To:t}
sfo{kflnsfdf cNk;+Vos jf blnt ufpFkflnsfdf b'O{ / gu/kflnsfdf tLg hgf dlxnfsf]
k|ltlglwTj ;'lglZrt ul/Psf] 5 . lhNnf ;dGjo ;ldltdf sDtLdf tLghgf dlxnf /xg],
ufpFkflnsf / gu/kflnsfsf] k|To]s j8faf6 sDtLdf b'O{hgf dlxnfsf] k|ltlglwTj x'g] u/L ufpF;ef
/ gu/;efsf] u7g x'g], To:t} :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]gn] :yfgLo of]hgf agfpFbf afn d}qL ,
n}lËs ;dfgtf tyf ;fdflhs ;dfj]zLs/0f h:tf cGt;{DalGwt ljifonfO{ Wofg lbg'kg{] Joj:yf
u/]sf] 5 .
/fi6«n] g} Ho]i7 gful/s Pj+ ckfËtf ePsf JolQmx?nfO{ ljleGg cj;/x? k|bfg ub}{ cfPsf] 5 .
oxL k|0ffnL o; ufpFkflnsfdf klg cg';/0f ub}{ yk sfo{qmdx? NofO{ Ho]i7 gful/s Pj+ ckfËtf
ePsf JolQmx?sf] lhjgf]Tyfg u/L qmflGt Nofpg' kg]{ b]lvG5 . ufpFkflnsfsf clwsf+z ejgx?
czQm Pj+ ckfËd}qL gePsf] x'Fbf ;f] ;d:ofsf] ;dfwfgsf nflu ljleGg gLlt ckgfpg' kg]{ b]lvG5
.

2= cj;/ / r'gf}tL
;+ljwfgaf6 k|Tofe"t ;dfgtfsf] clwsf/, :yfgLo ;/sf/sf] lgjf{rgdf cjnDag ul/Psf]
kmn:j¿k Go'gtd cfjZoseGbf a9L dlxnf kbflwsf/L lgjf{lrt, ;dfj]zL tyf ;xeflutfd"ns
k|ltlglwTjsf] Joj:yf, :yfgLo txsf] dxTjk"0f{ lg0f{o / ;ldltx¿df ;dfg'kflts tyf ;dfj]zL
k|ltlglwTjsf] Joj:yf, Goflos ;ldlt ;DaGwL Joj:yf, ;xeflutfd"ns of]hgf th{'df tyf
sfof{Gjog k|lqmof, pkef]Qmf ;ldltx¿df nfeu|fxL tyf dlxnfx¿sf] k|ltlglwTj h:tf sfg"gL tyf
111
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
gLlut Joj:yfcflbnfO{ :yfgLo txdf n}lËs ;dfgtf tyf ;dfj]zLs/0fsf b[li6n] dxTjk"0f{
cj;/sf] ;[hgf ePsf] 5 .
ztfAbLof}+b]lv g]kfndf ljBdfg n}lus ;f+:s[lts hftLo, juL{o, wfld{s, eflifs, ;f+:s[lts,
ef}uf]lns lje]b cBflk sfod /xg', ;dfhsf ljleGg lje]bsf/L s'/Lltx¿ h:t} afnljjfx,
afndhb'/L, bfOhf], wfdL, emfFqmL k|yfsf] cGTo x'g g;Sg', ljkGg ju{sf nflu nlIft ;fdflhs
;+/If0f tyf ;'/Iff sfo{qmdsf] k|efjsf/L sfof{Gjog / d"NofÍg x'g g;Sg', of]hgf th{'df tyf
sfof{Gjog k|lqmofdf /x]sf] ;dfj]lztfsf] gLlt sfof{Gjogdf k"0f{tf cfpg g;Sg', jf:tljs hLjgdf
dlxnfnfO{ k'?ifsf] xf/fxf/Ldf /xg] jftfj/0f ;[hgf x'g g;Sg', n}lËs Pj+ 3/]n' lx+;f 36\g g;Sg',
3/]n' tyf ;fdflhs lx+;fsf d'2f btf{df ;fdflhs bafa, sdhf]/ cleof]hgsf sf/0fn] kLl8t
kIfn] ;d'lrt Gofo k|flKtdf sl7gfO, ufpFkflnsfdf n}lËs tyf ;dfj]zL gLlt gx'g', o;;DaGwL
sdhf]/ / ;txL a'emfO / lg0f{o k|lqmofdf dlxnf, blnt, ljkGg tyf hf]lvdo'Qm ;d'bfosf] cy{k"0f{
;xeflutf kof{Kt gx'g', ;DklQ tyf ljQLo If]qdf dlxnf tyf ;LdfGts[t ju{ tyf ;d'bfosf]
kx'Fr, :jfldTj / lgoGq0fsf] sdL, >dsf] ;d'lrt afF8kmfF6 tyf ;Ddfgsf] sdL, dlxnfsf] 3/fo;L
sfdsf] cfly{s d"NofÍg x'g g;Sg', ul/aLdf dlxnf tyf blnt kl/jf/sf] ;+Vof clws /xg', dlxnf
lzIffsf] cj:yf t'ngfTds ¿kdf sdhf]/ /xg', czQm Pj+ ckfËtf ePsf JolQmx?sf] hLjg
si6s/ /xg' h:tf r'gf}tLx¿ ljBdfg /x]sf 5g\ . To;}u/L dlxnf–dlxnfsf aLrdf klg lje]bhGo
-Inter sectional approach_ Jojxf/, blnt tyf ;LdfGts[t dlxnfsf] cfly{s, /fhgLlts / ;fdflhs
cj:yf cGo dlxnfsf] t'ngfTds ¿kdf sdhf]/ / hf]lvdk"0f{ x'g' klg p;sf] csf]{ r'gf}tL /x]sf] 5
.
3= ;f]r
cfwf/e"t ;fdflhs ;+/If0fsf ;]jf ;'ljwfx¿df ;a} gful/sx¿sf] kx'Fraf6 ;dtfd"ns ;dfh
lgdf{0f
4= p2]Zo
dlxnf, blnt, Ho]i7 gful/s, ckf+utf ePsf JolQm, ;LdfGts[t ;d'bfo tyf clt ljkGg /
hf]lvddf /x]sf] ju{nfO{ cfly{s, ;fdflhs tyf /fhgLlts ;zQmLs/0fsf dfWodåf/f ljsf;sf] d"n
k|jfxdf NofO{ n}+lus ;dfgtf tyf ;fdflhs ;dfj]zLs/0fnfO{ ;'lglZrt ub}{ ;dfhdf ;dfgtf
tyf ;fdflhs Gofo / ;'/Iff sfod ug{' .
5= /0fgLltx¿
1= ufpFkflnsfn] n}lËs tyf ;dfj]lztfsf lx;fan] ljifo If]qut v08Ls[t tYof+ssf]
(Disaggregated data) ;+sng, lgoldt ¿kdf cBfjlws u/fO{ /fVg]5 .
2= of]hgf rqmdf dlxnf, afnaflnsf, ;dfhdf ;fdflhs tyf cfly{s ¿kn] sdhf]/ ju{,
cNk;+Vossf d'2fnfO{ d"nk|jfxLs/0f u/L ;dfj]zL ;xeflutf ;'lglZrt ul/g]5 .
3= ;a} k|sf/sf lx+;fx¿ Go"gLs/0f u/L 3/]n' Pj+ ;fdflhs lx+;fnfO{ sfg'gadf]lhd b08gLo
agfpg] ljz]if sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
4= j8f txaf6 g} afnd}qL zf;g sfo{qmd ;~rfng / k|j4{g u/L ufpFkflnsfnfO{ afnd}qL
agfpg] u/L sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .

112
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
5= lgs[i6 afn>dsf] cGTo u/L cgfy tyf ljkGg afnaflnsfx¿sf] plrt Joj:yfkgåf/f
pgLx¿sf] lzIff, :jf:Yodf kx'Fr nufotsf ;Dk"0f{ ljsf;sf cj;/x¿df ;dfj]z ul/g]5.
6= ;dfhdf /x]sf ;a} k|sf/sf lje]b, 5'jf5"tsf] cGTo u/L o; k|sf/sf] Jojxf/nfO{ b08gLo
agfpg], ;r]tgf Pj+ ;b\efj lj:tf/ ug]{ sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
7= cGt/hftLo ljjfx ug]{ hf]8LnfO{ ;+/If0f, cfTd;Ddfgk"j{s ;dfhdf a:g] jftfj/0fsf] ;[hgf
u/L ;fdflhs cGt/3'ngnfO{ ;xof]u ul/g]5 .
8= Ho]i7 gful/s, km/s Ifdtf ePsf, nf]kf]Gd'v cflbjf;L hghflt, Psn dlxnf, ;LdfGts[t
/ ljkGg ju{nfO{ ;fdflhs ;'/Iffsf sfo{qmddfkm{t ;Daf]wg ul/g]5 .
9= Ho]i7 gful/snfO{ ;fdflhs ;'/Iff eQf ;Ddfg :j¿k pknAw u/fOg]5 .
10= lszf]/lszf]/Lx¿sf nflu hLjgkof]uL ;Lk k|bfg ul/g] sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
11= Ho]i7 gful/snfO{ ;fj{hlgs oftfoft nufotsf cGo sfo{qmddfkm{t pgLx¿sf] ;'ljwfnfO{
;Daf]wg ul/g]5 .
12= Ho]i7 gful/ssf nflu eg]/ cfˆgf cfkmGtnfO{ ;Dks{ ug{sf nflu ICT Center sf] Joj:yf
x'g]5 .
13= ;a} dlxnfx¿ ljz]if ¿kn] cfly{s / ;fdflhs ¿kdf ljkGg / cNk;+Vos dlxnfsf]
;fdflhs, cfly{s ;zQmLs/0f ub}{ dlxnfsf] ;fdflhs cfly{s :t/ dfly p7fpg'sf ;fy}
ltgLx¿sf] d"ne"t clwsf/ ;'lglZrt ul/g]5, n}lËstfdf cfwfl/t ;a} k|sf/sf lx+;f,
e]befj / alxis/0fsf] cGTo ul/g]5 . /fhgLlts, cfly{s, ;fj{hlgsnufot ;Dk"0f{ lg0ff{os
txdf dlxnf, blnt tyf ;LdfGts[t ;d'bfosf] ;fy{s / ;dfg kx'Frsf nflu ;dfg
cj;/x¿sf] l;h{gf ul/g]5 .
14= ufpFkflnsfsf of]hgf tyf sfo{qmdx¿ n}lËs tyf ;fdflhs ;dfj]zLs/0fnfO{
d"nk|jfxLs/0f u/L th{'df ul/g]5 .
15=n}lËs ;+j]bgzLn ah]6 / n}lËs ah]6 k/LIf0f k|0ffnLsf] cjnDag ul/g]5 .
16= n}lËs lx+;flj?4 z"Go ;xgzLntfsf] gLlt cjnDag ul/gsf ;fy}, ;fdflhs e]befj /
alxis/0f cGTosf] nflu lg/f]wfTds Gofodf ;xh kx'Fr / ;+/If0ffTds pkfox¿ cjnDag
ul/g]5 .
17= lghL / u}/;/sf/L If]qsf] gLlt lgdf{0f, sfo{qmd sfof{Gjognufot k|ltkmndf dlxnf tyf
;dfhdf sdhf]/ ju{sf] ;f/e"t k|ltlglwTj ;'lglZrt x'g] gLlt cjnDag ul/g]5 .
18= cfly{s ;fdflhs ¿kn] ljkGg ju{ tyf dlxnfsf] nflu cfocfh{g, Ifdtf ljsf; /
;zQmLs/0f ug]{ sfo{qmdx¿ sfof{Gjogdf NofOg]5 .
19= ckfËtf ePsf JolQm / ljz]if u/L dlxnfdfly x'g ;Sg] lx+;fsf] cGTo ub}{ /f]huf/L /
:j/f]huf/LpGd'v sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
20= dlxnf, afnaflnsf tyf nlIft ;d'bfox¿nfO{ ;fdflhs kl/rfngsf dfWodaf6
;zQmLs/0f ul/g'sf ;fy} Ifdtf ljsf; ul/g]5 .
21= cfjZostf cg';f/sf ljleGg lsl;dsf ;Lk ljsf;sf sfo{qmdx¿;Fu cfa4 u/fO{ /f]huf/L
l;h{gf ul/g]5 .
22= ;d"xdf cfa4 dlxnfx¿nfO{ ;xsf/L ;+:yfx¿sf] u7gaf6 ;+:yfut ljsf;df ;xof]u
ul/g]5 .
113
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
23= afnSnax¿nfO{ ;lqmo agfpg afne]nfnufot cf}krfl/s sfo{qmdx¿df cfa4 u/fOg]5
24= Ho]i7 gful/ssf] ;Ddfg / sb/ ul/g]5 . kl/jf/af6 ul/g] lje]bnfO{ Go"gLs/0f tyf
sdhf]/ / c;xfonfO{ ;d'lrt k|aGw ul/g]5 .
25= hftLo e]befjd'Qm a:tL÷6f]n÷j8f÷ufpFkflnsf 3f]if0ff cEof; ul/g]5 .
26= cflbjf;L hghfltx¿sf] k/Dk/fut efiff ;+:s[lt, lnlksf] ;+/If0f, k|j4{g ul/g]5 .
27= cGt/f{li6«o >d ;+u7g g+= !^( h:tf ;lGw dxf;lGw tyf 3f]if0ffkqsf k|fjwfgx¿sf]
kfngf tyf sfof{Gjog u/fOg]5 .
28= ue{jtL dlxnf Pj+ gjhft lzz'x?sf nflu lgoldt kf]lznf] vfg]s'/fsf] Joj:yf x'g]5 .
29= ufpFkflnsfnfO{ afnd}qL, n}+lusd}qL leGg Ifdtf ePsf JolQmd}qL, Ho]i7 gful/sd}qL /
ljkGg ju{d}qL agfpg tbg';f/sf gLlt k|ltkfbg u/L Jojxf/df nfu" ug{ ufpFkflnsf
;+j]bgzLn x'g]5 .

114
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
6= k|d'v sfo{qmdx¿

;do l;df

qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL lgsfo


of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

dlxnf tyf afnaflnsf


50,000,000
;+l3o, k|b]z k|Tos jif{
dlxnf :j/f]huf/ sfo{qmd –– !)) dlxnf
1 ;/sf/ vr{ ug{'kg]{

21,000,000
;+l3o, k|b]z
dlxnfx?sf] ;Lk ljsf; tflnd
2 ;/sf/

2,100,000
;+l3o, k|b]z
dlxnf Ifdtf ljsf; sfo{s |d
3 ;/sf/

80,000
;+l3o, k|b]z
l;nfO{ s6fO{ sfo{qmd -P8efG;_ j8f g+ $ df j8f g+ $ df
4 ;/sf/
lszf]/Lx?sf] nflu cled"vLs/0f tflnd 1,575,000
5
gjhft lzz' / cfdfsf] nflu kf]if0f o'Qm 2,500,000
;+l3o, k|b]z
eP/x]sf] lgoldt "
6 cfxf/sf] Joj:yf ;/sf/, u}=;=;
sd cfo ePsf ue{jtL dlxnfsf] nflu 1,250,000
;+l3o, k|b]z
gePsf] %)) dlxnf "
7 kf]if0f o'Qm cfxf/sf] Joj:yf ;/sf/, u}=;=;
laBfnodf g]kfn k|x/L,
lszf]/L x?nfO{ cfTd;'/Iff tflnd gePsf] aflif{s ! 525,000 ;z:q k|x/L, "
8
sfo{qmd u}=;=;
115
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df

qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL lgsfo


of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

% aif{ eGbf d'lgsf afnaflnsfnfO{ 2,500,000


gePsf] ;'?jft ug]{ :jf:Yo ljefu "
9 lgz'Ns cf}iflwsf] Joj:yf
dlxnf ;zQmLs/0f sfo{qmd -tflnd / aflif{s ! 4,500,000
s]xL "
10 lg0f{o k|lqmofdf ;xefuL u/fpg]_ sfo{qmd
n}+lus ;dfgtf sfo{qmd -tflnd, uf]:6L,
1,000,000
;+l3o, k|b]z
;]ldgf/ / hgr]tgfd'ns sfo{qmd ul/ s]xL lgoldt "
11 ;/sf/,u}=;=;
n}+lus c;dfgtf x6fpg]_
aflif{s % 2,250,000
hgr]tgf sfo{qmd s]xL u}=;=; "
12 sfo{qmd
afn ;+hfn u7g / afn ljsf; sfo{qmd s]xL x/]s 6f]n 980,000 u}=;=; "
13
aflif{s % 7,500,000
;+l3o, k|b]z
afn ;'/Iff Pj+ afn lajfx /f]syfd s]xL "
14 sfo{qmd ;/sf/, u}=;=;
bfOhf] k|yf lg?T;fxg sfo{qmd - 2,500,000
;+l3o, k|b]z
s]xL nfu' ug]{ "
15 cg'udg, k'/:sf/ tyf b08 h/Ljfgf_ ;/sf/, u}=;=;

7,000,000
;+l3o, k|b]z
dlxnf l;k lasf; s]G›sf] :yfkgf –– ;a} j8f
16 ;/sf/, u}=;=;
a[4 j[4f Pj+ ckfË
;fdflhs ;'/Iff -s]G›Lo ;/sf/af6 s]lG›o
cg'bfg k|fKt gx'g] ul/aLsf /]vfd'gL ;/sf/af6 yk ug]{ 10,000,000 ;+l3o ;/sf/
1
ePsf kl/jf/sf nflu ;d]t_ dfq k|fKt
116
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df

qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL lgsfo


of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

a[4 j[4f Pj+ ckfËtf ePsf gful/s gLlt lgdf{0f / 500,000


gePsf] k|b]z ;/sf/
2 ;+/If0f gLlt lgdf{0f / sfo{Gjog sfo{Gjog
ckfËtf ePsf gful/snfO{ ckfËd}qL 3/ 25,000,000
;+l3o, k|b]z
gePsf] %) hgf
3 agfpg cg'bfg ljt/0f ;/sf/, u}=;=;
k|To]s jif{ x]/s 5,250,000
;+l3o, k|b]z
ckf+u gful/s pTyfg sfo{qmd gePsf]
4 j8fdf sfo{qmd ;/sf/, u}=;=;
k|To]s jif{ x]/s 5,250,000
;+l3o, k|b]z
ckf+u cfo cfh{g sfo{qmd gePsf]
5 j8fdf sfo{qmd ;/sf/, u}=;=;
k|To]s jif{ x]/s 5,250,000
Ho]i7 gful/s ;Ddfg sfo{qmd –– ––
6 j8fdf sfo{qmd
a[4 a[4fsf] nflu dgf]/~hg :ynsf] 21,000,000
;+l3o, k|b]z
gePsf] &
7 lgdf{0f ;/sf/, u}=;=;
;Dk'0f{
15,000,000
;+l3o, k|b]z
;fa{hlgs ejgx? ckfËd}qL agfpg] s]xL ;fa{hlgs
8 ;/sf/,
ejgx?

10,000,000
;+l3o, k|b]z
a[4fcf>dsf] lgdf{0f gePsf] ! qmdfut
9 ;/sf/, u}=;=;
a[4 a[4fsf] nflu ;"rgf k|lalw s]G›sf] 21,000,000
;+l3o, k|b]z qmdfut -
gePsf] &
10 lgdf{0f ;/sf/, u}=;=; x/]s j8fdf_

117
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df

qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL lgsfo


of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

hftLo lae]b Go'lgs/0f


hflto lje]b tyf n}+lus lx+;f cGTo ug{ jflif{s !÷@ jflif{s %
22,500,000 ;'/Iff lgsfo
1 ;r]tgfd'ns sfo{qmd ;+rfng sfo{qmd sfo{qmd
blnt hghfltsf nflu cNnf] k|zf]wg 15,000
–– j8f g+ !
2 cf}hf/ vl/b
;'s'Djf;L tyf hf]lvd jl:t Joj:yfkg 6,000,000
gePsf] jflif{s
3 sfo{qmd
blnt tyf hghflt dlxnfsf nflu
k|To]s jif{ ! 3,000,000
;Lkljsf; ––
4 sfo{qmd
sfo{qmd
blnt blnt aLr cGt/lqmof sfo{qmd k|To]s jif{ x]/s 5,250,000
;fem]bf/ ;+3
––
5 u/L ;d:of klxrfg j8fdf sfo{qmd ;+:yf
ljsf;sf] k|ltkmn tyf ;]jf k|jfxdf
ufFpkflnsf 1,000,000
;dfgtfsf] k|Toe"lt ug{ blnt l:ylt gePsf] Æ
6 :t/Lo
k|f]kmfOn tof/
blnt ;Lk ljsf; sfo{qmd -k|fljlws k|To]s jif{ ! 3,750,000
–– Æ
7 ;Lk ljsf;_ sfo{qmd

118
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

7.5.5 k/Dk/f, wd{ Pj+ ;+:s[lt


1= k[i7e'dL
g]kfn Ps ax';+:s[t, ax' wfld{s / ax'hftLsf] a;f]jf; ePsf] b]z xf] . g]kfnsf] ;+ljwfg @)&@ n]
x/]s gful/snfO{ cfˆgf] efiff, wd{ / ;+:s[ltsf] cg'z/0f ug]{ / hu]gf{ ug]{ clwsf/ lbPsf] 5 .
o;sf ;fy} x/]s gful/snfO{ cfkm'n] /f]h]sf] wd{ / ;+:s[lt lgjf{w ?kdf ckgfpg] clwsf/ klg
k|bfg u/]sf] 5 . o; ufpFkflnsf wfld{s Pa+ ;Ff:s[lts lx;fjn] lgs} wgL ePsf] sf/0fn] wfld{s
ko{6gsf] ?kdf ljsf; ug{ ;Sg] cj;/ 5 . oxFfsf] e]ife'iff, k/Dk/f, afhfufhf / gfrufgn] y'k|}
cfGtl/s / afXo ko{6s leqfpg] Ifdtf /fV5g\ . t/ ljsf;sf] qmd;Fu} k'/fgf k/Dk/f / ;+:s[ltx?
gfz eO/x]sf 5g\ . clxn]sf] gofF k':tfsf] cfˆgf] wd{ Pj+ ;+:s[ltsf] ckgGj lng g;Sg' lj8Dagf
xf] . To;+} u/L cfw'lgsLs/0f ;Fu} klZrd ;+:s[lt xfd|f] k'/ftg ;+:s[ltdfly xflj x'g yfn]sf] 5 . o;}
u/L ljleGg nf]e Pj+ k|nf]egdf kf/L wd{ kl/jt{g u/fpg] k|j[lt klg df}nfPsf] 5 .
2= ;f]r
ax'n ;+:s[lt Pjd\ ;Dkbfx¿sf] ;+/If0f, ;+j4{g / ;f+:s[lts ;';DaGwdf cfwfl/t ;dfhsf] lgdf{0f .
3= p4]Zo
o; ufpFkflnsfdf /x]sf] wfld{s ;lxi0f'tfnfO{ sfod /fvL df}lns k/Dk/f / ;+:s[ltsf] hu]gf /
k|aw{g ug{.'
4= nIo÷ck]lIft pknlAw
o; ufpFkflnsfsf] wfld{s Pj+ ;Ff:s[lts dxTjsf :ynx?sf] k|jb{g eO cfGtl/s ko{6gsf] ljsf;
x'g]5 . ;fy} ufpFkflnsf leqsf ;+/rgfx? k/Dk/fut z}nL emlNsg] vfnsf x'g]5g\ . ;f+:s[lts
;dfj]zLs/0f tyf k'/ftflTjs Pjd\ P]ltxfl;s dxTjsf ;Dkbfx¿sf] ;+/If0f, k'glg{df{0f Pjd\
hL0ff]{åf/ ePsf] x'g]5 / To;}u/L wfld{s–;f+:s[lts ko{6gsf] ljsf; ePsf], ljleGg efiff wd{,
;f+:s[lts ;Dkbfx¿, k/Dk/fx¿ tyf ;flxTo, snf, /Lltl/jfhx¿sf] ;+/If0f / k|rf/k|;f/ ePsf] /
k|ltlnlk clwsf/sf] ;+/If0f ePsf] x'g]5 .
5= /0flgltx?
• ufpFkflnsfsf] wd{, ;+:s[lt / k/Dk/fsf] hfgsf/L lbg] u/L Ps P]ltxfl;s k':tssf] lgdf{0f
ug]{
• ufpFkflnsfdf x/]s jif{ cfˆg} wd{ / ;+:s[lt emlNsg] vfnsf] ;+f:s[lts kj{sf] cfof]hgf ug]{
.
• :yfgLo ;+:s[lt emNsfpg] vfnsf ejg lgdf{0f ug{ k|]l/t ug]{ .
• ljBfnodf kf7\oqmdsf ;fy;fy} dft[efiffsf] klg lzIff lbg] .
• o; ufpFkflnsfsf P]ltxfl;s, kf}/fl0fs / ;fF:s[lts lsDabGtLx?, cf}hf/x?, e]ife'iff /
afBafwgx? k|bz{g ug{sf lgldQ ufpFkflnsf :tl/o ;+u|xfnosf] lgdf{0f ug]{ .

119
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
6= k|d'v sfo{qmdx?
;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL lgsfo
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

:yfgLo ;+:s[lt tyf wfld{s cf:yfdf


1 2,500,000
g]kfn k|x/L /
vnn k'of{pg] sfo{x?sf] cg'udg Pj+ s]lx lgoldt
;z:q k|x/L
lg/LIf0f

2
:yflgo ;+:s[lt k|ab{\wg Pj+ hgr]tgf aflif{s % 450,000
gePsf] ;d'bfo
km}nfpg] sfo{qmd sfo{qmd

3
:yfgLo ;+:s[lt emNsfpg] k/Dk/fut 750,000
gePsf] ;'?jft ug]{
kf]zfs pTkfbgsf nflu cg'bfg

4
k|b]z ;/sf/
laBfnodf dft[efiff sIffsf] ;+rfng s]xL Aoal:yt ug]{
7,500,000 / ;d'bfo
;+l3o, k|b]z
5 du/ lkt[ 3/ lgdf{0f ! 70,000 ;/sf/ /
u}=;=;
;+l3o, k|b]z
6 a8\8f e/f0f Kof/flkm6 lgdf{0f ! 100,000 ;/sf/ /
u}=;=;
;+l3o, k|b]z
7 lkkn rf}tf/f] lgdf{0f & 1,050,000 ;/sf/ /
u}=;=;

120
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL lgsfo
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

;+l3o, k|b]z
8
;Ltf/fd ;+:s [t kf7zfnf ;+efJotf 100,000
! ;/sf/ /
cWoog tyf of]hgf lgdf{0f
u}=;=;
;+l3o, k|b]z
9 snf/} dlGb/ vfg]kfgL of]hgf kfO{k vl/b vl/b ug{] 100,000 ;/sf/ /
u}=;=;
;+l3o, k|b]z
10
wfld{s sfo{qmd tyf ehg lst{g ;fdu|L 100,000
! ;/sf/ /
vl/b
u}=;=;
;+l3o, k|b]z
cNk;+Vos hfltx?sf] ;+:s[lt ;+/If0f tyf 1,500,000
gePsf] ;'?jft ug]{ ;/sf/ /
11 k|ab{\wg sfo{qmd
u}=;=;

12
aflif{s @ 2,500,000
k|b]z ;/sf/
;f+:s[lts k|lzIf0f gePsf]
sfo{qmd / ;d'bfo
k|To]s j8fdf Ps ;f+:s[lts ;d'x lgdf{0f gePsf] & 1,750,000 ;d'bfo
13
ufpFkflnsfsf] Oltxf;, efiff, wd{, ;+:s[lt
14 / k/Dk/fsf] af/]df hfgsf/L lbg] k':tssf] gePsf] k|sfzg ug]{ 100,000 lglh If]q
k|sfzg
15
aflif{s ! 2,500,000
;f+:s[lts dxf]T;jsf] cfof]hgf gePsf] lglh If]q
sfo{qmd
;+u|fxnosf] :yfkgf gePsf] ! 5,000,000 lglh If]q
16
121
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL lgsfo
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

17
wfld{s:yn, d7 dlGb/, u'Djf tyf ;+l3o / k|b]z
s]xL $) j6f
r}Tox?sf] k'glg{df0f tyf dd{t ;+ef/ 50,000,000 ;/sf/

18
wfld{s :ynx?df laB'lts/0f la:tf/ tyf 4,000,000
s]xL $) j6f k|b]z ;/sf/
alQsf] k|jGw

19 Aoal:yt wf6 lgdf{0f cJoal:yt & 17,500,000 k|b]z ;/sf/

122
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

7.5.6 ul/aL Go"gLs/0f


1= ljifo k|j]z
d'n'sdf sl/a 5 bzsb]lvsf] of]hgfa4 ljsf;sf] cEof; Pjd\ gjf}F of]hgfb]lv ul/aL lgjf/0fnfO{
Psdfq d"n p2]Zosf] ¿kdf ljsf; of]hgfsf] s]G›df /fvL ul/Psf ljleGg k|of;x¿af6 ul/aL
Go"gLs/0fsf] lbzfdf pNn]Vo k|ult ePsf] 5 . ul/aL lgjf/0f ug]{ ;/sf/sf] k|d'v bfloTj eP klg
of] Ps cGt/;DalGwt ljifo ePsf]n] o;sf nflu ;/sf/sf k|To]s cËx¿sf] e"ldsf ckl/xfo{ x'G5
.
ljut !& jif{sf] cjlwdf lg/k]If ul/aLsf] /]vfd'lg /x]sf] hg;ª\Vof 36]sf] b]lvP tfklg ;x/L tyf
u|fdL0f Pjd\ ljleGg ef}uf]lns If]q / ;fdflhs ;d"xaLrsf] vf8n cem} klg pRr /x]sf] b]lvG5 .
t/ ljz]if u/L dlxnf, cflbjf;L, cNk;ª\Vos tyf b'u{d u|fdL0f If]qdf a:g] cfdgful/sx¿df
ul/aLsf] uxgtf a9L ePsf] x'Fbf ul/aL lgjf/0fsf k|of;x¿df logsf] cy{k"0f{ ;xeflutf cfhsf]
68\sf/f] cfjZostf b]lvG5 . o;y{ ul/aL Go"gLs/0f k|of;nfO{ lg/Gt/tf lbFb} ul/a / wgLaLrsf]
c;dfgtf 36fpg' / cfly{s ;d[l4 k|fKt ug'{ cfhsf] cfjZostf xf] . o; sfo{sf] lhDd]jf/L ;du|
;/sf/sf cËx¿ tyf ;/f]sf/jfnfx¿;d]tsf] ePsf]n] ljleGg lgsfox¿af6 ;~rfng x'g] o:tf
sfo{qmdx¿ k|efjsf/L x'g'sf] ;fy} tL lgsfox¿aLr ;dGjo x'g' h?/L 5 .
ul/aLsf] ljt/0f ef}uf]lns÷If]qLo ¿kdf dfq geO{ hftLo ¿kdf ;d]t c;dfg /x]sf] b]lvG5 .
o;;Fu} ul/aL lgjf/0fsf nflu ul/a 3/kl/jf/sf] klxrfg sfo{ x'g g;Sg', nlIot 3/kl/jf/df
;fdflhs ;'/If0f sfo{qmdx¿ s]lG›t ug{ g;lsg', ljleGg lgsfox¿af6 ;~rflnt ul/aL lgjf/0f
sfo{qmdx¿aLr ;dGjosf] cefj /xg', Ifdtf ljsf;sf sfo{x¿ kof{Kt gx'g' Pjd\ gLlt, of]hgf /
ah]6 sfo{qmdaLr ;dfgh:o gx'g'h:tf ;d:ofx¿ ljBdfg 5g\ . ;ª\VofTds ¿kn] ul/aLsf]
tYofÍdf ;'wf/ cfPsf] b]lvP tfklg cfly{s c;dfgtf sfod g} /x]sf] b]lvPsfn] ul/aL lgjf/0fsf]
sfo{ yk hl6n ag]sf] 5 .
tYof+s ljefusf] tYof+s cg';f/ g]kfnsf] s'n @%=@ k|ltzt hg;+Vof ul/aLsf] /]vf d'lg /x]sf] 5 .
ufpFkflnsfsf] 7'nf] lx:;f ul/lasf] /]vf d'gL /x]sf] x'Fbf ul/la Go'lgs/0f u/L gful/ssf] lhjg :t/
;'wf/ ug{ ufpFkflnsf s]lG›t x'g' h?/L 5 .
2= ;f]r
/f]huf/sf] cj;/, pTkfbgdf ;dfg kx'Fr tyf cfo;|f]tsf ultljlwx? a9fO ufpFkflnsfsf] cfly{s
;d[l4 tyf ul/aL lgjf/0f ug]{ .
3= p2]Zo
ul/aLsf] /]vfd'lg /x]sf] hg;ª\Vof @ k|ltztdf Nofpg' .
4= /0fgLlt
• ufpFkflnsf :t/df ul/jLsf] /]vf d'lg /x]sf 3/kl/jf/sf] klxrfg ug]{ .
• klxrfg ePsf kl/jf/nfO{ qmlds ?kdf ;Lkd"ns tflnd k|bfg ul/ cfly{s :y/ psf:g] .
• pTkfbgd"ns /f]huf/L tyf cj;/x¿sf] clej[l4 ug]{ .

123
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
• cfly{s j[l4dfkm{t ;[hgf x'g] /f]huf/Lnufotsf ;Dk"0f{ cj;/x¿sf] Gofof]lrt ljt/0f /
;dtfd"ns ljsf; x'g]u/L ;Da4 ;a} If]qut gLltx¿nfO{ kl/nlIft ug]{ .
• JolQm, kl/jf/, lglhIf]q Pjd\ u}/;/sf/L ;ª\3 ;+:yfx¿aLr k|efjsf/L ;dGjo /
;xsfo{nfO{ ;'b[9 ub}{ ul/aL Go"gLs/0f / cfly{s ;d[l4sf nflu ;|f]t kl/rfng ug]{ .
• ul/aL Go"gLs/0f;DaGwL gLlt tyf sfo{qmdx¿sf] k'g;{+/rgf Pjd\ k|fyldsLs/0f ub}{ ;Da4
gLlt tyf sfo{qmdx¿nfO{ k"jf{g'dfgof]Uo agfpg] .

124
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
5= k|d'v sfo{qmd

;do l;df

qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL lgsfo


of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

! ul/jLsf] /]vf d'lg ePsf kl/jf/sf] klxrfg gePsf] klxrfg ug]{ 1,000,000
tYofÍ laefu
;+l3o, k|b]z
ul/jLsf] /]vf d'lg /x]sf kl/jf/nfO{
@ gePsf] %)) kl/jf/ 5,000,000
;/sf/ /
;Lkd"ns tflndsf] Aoa:yf
u}=;=;
nlIft kl/jf/nfO{ a}b]lzs/ :jb]zL ;+l3o / k|b]z
# gePsf] @%) hgf 5,000,000
/f]huf/Lsf] sfo{qmddf ;xof]u ;/sf/

125
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

7.6 k|If]lkt nufgL


o; PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmddf ;fdflhs If]qdf pNn]v ul/Psf ;Dk'0f{ of]hgf tyf
sfo{qmdx? k'/f ug{ sl/a @ ca{ !! s/f]8 () nfv !% xhf/ ?k}ofF cfjZos kg]{ b]lvG5 .
;fdflhs If]q ;Da4 sfo{x¿df lghL If]q, u}/;/sf/L If]q / ;d'bfosf] nufgL Pj+ ;xeflutf /xg]
ck]Iff ul/Psf] 5 .

126
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

8 ef}lts k"jf{wf/ ljsf; of]hgf

8.1 ljifo k|j]z


ufpFkflnsfsf] cfly{s ;fdflhs ljsf;df k"jf{wf/ ljsf; ckl/xfo{ x'G5 . g]kfnsf] ;+ljwfg /
:yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]gn] :yfgLo txdf l;h{gf ul/g] :yfgLo ef}lts tyf ;fdflhs k"jf{wf/
h:t}– :yfgLo ;8s, u|fdL0f ;8s, s[lif ;8s / tL ;8sdf kg]{ k'n, k'n];f tyf emf]n'+u] k'n,
vfg]kfgL, l;+rfO, j}slNks pmhf{, !)) d]=jf= ;Ddsf n3' tyf ;fgf hnljB't\, ljBfno, :jf:Yo
rf}sL, s]Gb|, c:ktfn tyf ;fd'bflos ejg, sfof{no ejg / cfjf; tyf a:tL ljsf;, xf6ahf/
h:tf k"jf{wf/sf] lgdf{0fsf] sfo{ lhDd]jf/L;d]t k|bfg u/]sf] 5 . o;n] ufpFkflnsfsf] ;du|
ljsf;nfO{ ultzLn agfpgsf ;fy} cfly{s ;fdflhs cj;/x¿nfO{ ¿kfGt/0f ub{} ;d[l4 xf+l;n
ug{ ;xof]u k'¥ofpF5 .
ef}lts k"jf{wf/sf] ;'ljwf h:t}M ;8s, 9n, ljw't, ;~rf/, vfg]kfgL, ;8s oftfoft cflbsf] ljsf;
Pj+ lj:tf/ lagf cfly{s Pj+ ;fdflhs nufot cGo s'g}klg If]qsf] ljsf; sl7g dfq xf]Og k|fo
c;Dej g} x'G5 . t;y{, pknAw l;ldt ;fwg tyf ;|f]tx¿sf] nufgL cGo If]qdf h:Tf} cfwf/e"t
k"jf{wf/ ;]jf tyf ;'ljwfsf] lgdf{0f Pj+ lj:tf/df klg vr{ ub}{ hfg] ;+:s[ltsf] ljsf; x'g'
cTofjZos 5 . t'ngfTds lx;fjn] cGo If]qx¿df x'g] nufgL eGbf ;8s, 9n, ljB't, vfg]kfgL
cflbdf x'g] nufgLsf] /flz ufpFkflnsfx¿sf] cfo >f]tn] wfGg g;Sg] l:ylt ePsf] x'Fbf o;sf] nflu
s]Gb|Lo lgsfo jf bft[ lgsfox¿;Fu nufgLsf] nflu u'xfg'{ :jfefljs 5 . w]/} ufpFkflnsfx¿df
cfly{s ljsf;sf] ult l9nf x'g'df w]/} xb;Dd k"jf{wf/ ;]jf ;'ljwf lhDd]jf/ /x]sf] 5 eGg'df
cTo'lQm gxf]nf . o; ufpFkflnsfsf] ef}lts k"jf{wf/ ljsf; of]hgf cGt/ut k|:tfljt of]hgfx¿
ts{k4 k2ltdf tn ljj]rgf ul/Psf] 5 .
8.2 p2]Zo
cfwf/e"t tyf u'0f:t/Lo ef}lts Pj+ ;fdflhs k"jf{wf/sf] lgdf{0f, :t/f]Gglt / dd{t ;Def/af6
ufpFkflnsf ljsf;df ultzLntf cfO{ ufpFkflnsfjf;Lsf] ;]jf tyf ;'ljwf k|flKt, kx'Fr / k|jfxdf
;xhtf x'g' .
8.3 k"jf{wf/ If]qut /0fgLlt
1= ufpFkflnsfn] k|fyldstf lgwf{/0f u/]sf ;8sx?df k|fyldstfsf ;fy nufgL ug]{ tyf
ufpFkflnsfsf] >f]tn] g;Sg] cj:yfsf 7'nf ;8sx?nfO{ ;/f]sf/jfnf ;DjlGwt
lgsfo;+u ;dGjo u/L lgdf{0f ul/g]5 .
2= l;+rfO{ of]Uo hldgsf] plrt ;+/If0f ul/ s[lif pTkfbgdf cfTdlge{/tf sfod ul/g]5 .
3= ejg lgdf{0f cfrf/;l+xtf sfof{Gjogdf NofOg]5 . e'sDk k|lt/f]wL ;+/rgf lgdf{0fnfO{
clgjfo{ ul/g] gLlt cjnDjg ul/g] 5 .
4= Go"gtd k"jf{wf/ h:t} ;8s, ljh'nL, vfg]kfgL, ;+rf/, h:tf k"jf{wf/ lgdf{0fdf lglZrt
dfkb08sf] cfwf/df dfq ;+/rgfx? lgdf{0f ug]{ kl/kf6L a;flng]5 .

127
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
5= of]hgfj4 ljsf;df lgl4{i6 u/] cg';f/ k|fyldstfsf cfwf/df ef}lts k"jf{wf/df nufgL
ul/g]5 .
6= :j/f]huf/ pGd'v k"jf{wf/ lgdf{0fnfO{ k|fyfldstfdf /flvg]5 .
7= cw'/f of]hgfx?nfO{ k|fyldstfsf cfwf/df ;do ;f/0fL ;lxt ;DkGg ug{ >f]tx?sf]
vf]hL u/L ;DkGg ug{ k|fyldstf lbO{g]5 .
8= k"jf{wf/ lgdf{0f ljsf;sf nflu cfjZostfg';f/ ;j]{If0f, l8hfOg, ;+DefJoftf cWoog,
8LkLcf/ tof/L cflb sfo{sf] dfkb0f8 lgwf{/0f u/L k|fljlws cWoog ul/g] 5 . o:tf]
sfo{df k|b]z, ;+3Lo ;/sf/ tyf ljsf; ;fem]bf/;Fu ;d]t ;dGjo u/L ufpFkflnsf
leq plrt ;+oGq lgdf{0f / ;xof]u kl/rfng ul/g]5 .
9= ;8s, k'n, k'n];f, emf]n'Ë] k'n, l;+rfO, kf]v/Lnufotsf k"jf{wf/ lgdf{0f, dd{t;Def/,
k'glg{df{0f sfo{ ;~rfngsf nflu cfjZos ;+oGq lgdf{0f ul/g]5 / o; sfo{df ;+3Lo
;/sf/ k|b]z ;/sf/ tyf ljsf; ;fem]bf/sf] ;xof]u ;d]t cfjZostfg';f/ ;dGjo
u/L kl/rfng ul/g]5 .
8.4 ljifo If]q
o; ufpFkflnsfsf] k"jf{wf/ ljsf;tkm{ lgDg pk–If]qx¿ /xg]5g\ M
-s_ oftfoft k"jf{wf/
-v_ ;fgf tyf demf}nf l;FrfO
-u_ ljB't\ / ;+rf/
-3_ vfg]kfgL tyf ;/;kmfO
8.4.1 oftfoft k"jf{wf/
1= k[i7e"ld
ufpFkflnsfsf] ef}lts ljsf; w]/} xb;Dd To; ufpFkflnsfdf ljBdfg tyf eljiodf lj:tf/ x'g]
oftfoft k"jf{wf/sf] ;'ljwfn] lgwf{/0f ug]{ ub{5 . ufpFkflnsf PsLs[t ljsf; of]hgfn] kl/sNkgf
u/]sf] k"jf{wf/ ljsf;sf] :j¿knfO{ d"t{¿k lbg ufpFkflnsf ;8sx¿sf] lgdf{0f, lj:tf/ Pjd\
:tf/f]GgtL, dd{t ;Def/ / ;'wf/ ub}{ hfg' lgtfGt cfjZos x'G5 . o;n] cfly{s lqmofsnfknfO{
j[l4 ug{sf ;fy} s[lif, pBf]u, ko{6g, Jofkf/, Joj;fo, hnljB't\, lzIff, :jf:Yo h:tf cfwf/e"t
;]jf ;'ljwfdf gful/ssf] kx'Fr a9fpgsf ;fy} ;]jf k|jfx ug{;d]t ;xof]u k'¥ofpFb5 .
2= ;f]r
;8s oftfoftsf] ljsf;dfkm{t cfly{s ;fdflhs PsLs/0f, / cfly{s ;d[l4 .
3= p2]Zo
x/]s 6f]n j:tLaf6 j9Ldf !) ldg]6 sf] b/Ldf ;8s ;'ljwf k'¥ofpg' . ufpFkflnsfsf ;8ssf]
:t/pGgtL u/L cfGt/Ls cfjfudg ;xh agfpg' .
4= /0fgLlt
• ufpFkflnsfsf] s]Gb| b]lv k|To]s j8f s]Gb|;Dd !@ dlxgf oftfoft ;~rfng x'g] u/L
;8ssf] kx'Fr k'¥ofpg] .
128
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
• x/]s 6f]n a:tLaf6 !) ldg]6sf] k}bn b"/Ldf sRrL ;8ssf] Joj:yf ug]{ .
• x/]s j8f sfof{no hf]8\g] ;8snfO{ :t/ pGgtL u/L slDtdf sfnf]kq] u/Lg]5 .
• o; ufpFkflnsfsf] s]Gb|df Ps a;kfs{sf] lgdf{0f ul/g]5 .
• s] cfO{ l;+x ufpkflnsfleq lgdf{0f eO/x]sf ;8s …xl/ofnLÚ agfOg]5 . d'Vo ;8sx?sf]
o;} aif{b]lv bfofafof b'a} 5]pdf ;'Gb/ km'n km'Ng] ?vx? nufO{ ;8ssf] ;f}Gbo{tf a9fpg
hf]8 lbOg]5 .
• !) nfv eGbf a9L ah]6 ljlgof]hg ePsf of]hgfx?nfO{ 6]G8/ k|lqmofdf nUg k|fyldstf
lbOg]5 .
• :yfgLo ;8s :t/f]Gglt u/L ufpFkflnsf leq ;fj{hlgs oftfoft ;~rfng ug{] u/fpg]
Joj:yf ldnfOg] 5 .
• j8f s]Gb|b]lv j8fdf /x]sf df=lj=, :jf:Yo rf}sL nufotsf ;/sf/L sfof{nox¿, ;fd'bflos
ejgx¿;Dd k'Ug] u/L ;8s lj:tf/ ul/g]5 .
• ufpFkflnsf If]qleqsf s[lif ks]6 If]q, cf}Bf]lus u|fd / ko{6sLo :ynx¿nfO{ d'Vo ahf/
s]Gb|;Fu cfa4 x'g] u/L ;8s ;~hfnsf] lgdf{0f ul/g]5 .
• lhNnfsf cGo gu/kflnsf tyf ufpFkflnsfx¿;Fu ;dGjo u/L :yfgLo ;8s ;~hfn;Fu
hf]l8g] u/L ufpFkflnsf :tl/o ;8sx¿sf] ljsf; ub{} nlug]5 .
• cfjZos :yfg / rf}af6f]x¿df 6«flkms kf]i6sf] Joj:yf u/L oftfoft ;'/Iff dfkb08x¿sf]
cjnDag ePsf] x'g]5 .
• ;8s oftfoft ;'/Iffsf cfwf/e"t Joj:yfx¿ -6«flkms l;Ugn, b'3{6gfu|:t If]qsf] ;+s]t,
df]8 ;'wf/_ sfod ul/g]5 .
• cGt/ :yfgLo lgsfo ;dGjoaf6 k"jf{wf/ lgdf{0fsf] u'0f:t/ dfkgsf nflu k"jf{wf/ Nofasf]
Joj:yf ul/g]5 .
• ufpFkflnsfaf6 j8f sfof{no;Dd k'Ug] ;8sx¿ ;8s dfkb08 cg';f/sf] x'g]5g\ .
• u|fld0f ;8ssf] cfjZostf cg';f/ Pstkm{ gfnL / cfjZostf cg';f/ 9n Joj:yfkg
x'g]5 .
• ;8snfO{ ;a} ofddf -All weather_ ;~rfng x'g ;Sg] u/L cfjZos k'n k'n];f, shj] tyf
ˆn8 j]x¿sf] lgdf{0f ul/g]5 .
• ;8s ;Ldfsf] clwsf/ If]q (ROW) dfkb08cg';f/ tf]lsg]5 .
• ufpFkflnsf If]qleqsf ;8s, ;8s If]q, k'n k'n];fh:tf ;[lht ;DklQsf] clen]v /fvL
lgoldt dd{t ;Def/ of]hgf tof/ u/L sfof{Gjog ul/g]5 .
• ufpFkflnsf:t/Lo ;8sdf nufgL ubf{ JolQmut :jfldTjaf6 nut s§f u/L ;fj{hlgs
ePsf] ljifo :yfgLo /fhkqdf k|sflzt ul/g]5 .
• lgdf{0f ul/g] / ePsf ef}lts tyf ;fdflhs k"jf{wf/x¿nfO{ afnaflnsf, n}+lus, Ho]i7
gful/s, km/s Ifdtf ePsf JolQm tyf jftfj/0fd}qL x'g] u/L lgdf{0f, ;'wf/ ul/g]5 .

129
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
5= k|d'v sfo{qmdx¿

;do l;df

qm= xfnsf] lbw{sfl ;xof]uL


of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf ng -*– lgsfo
-)–# aif{_ -#–* aif{_
!% aif{_

;8s ;~hfnLs/0f

१ ufpFkflnsf sfof{no / j8f sfof{no %) ls dL 110,000,000


k|b]z, ;+3Lo
– qmdfut
sfnf]kq] ;/sf/
hf]8\g] ;Dk'0f{ ;8sx? sfnf]kq] ug]{
२ ufFpkflnsfsf ljleGg 7fFpdf gofF – %) ls ld 500,000,000
k|b]z, ;+3Lo
qmdfut
6\o{fs vf]n\g] ;/sf/

३ ufFpkflnsfsf ljleGg sRrL ;8ssf] sRrL %) ls ld 225,000,000


k|b]z, ;+3Lo
qmdfut
:t/f]GgtL ;8s u|fe]n ;/sf/

४ ufFpkflnsfsf ljleGg u|fe]n ;8ssf] u|fe]n %) ls dL 110,000,000


k|b]z, ;+3Lo
qmdfut
:t/f]GgtL ;8s sfnf]kq] ;/sf/
d'Vo a:tL hf]8\g] ;8s :t/f]Gglt @) ls ld k|b]z, ;+3Lo
५ 44,000,000 qmdfut
sfnf]kq] ;/sf/

६ sRrL !% ls ld 67,500,000
k|b]z, ;+3Lo
a:tL hf]8\g] ;8s :t/ pGgtL qmdfut
;8s u|fe]n ;/sf/

७ afof] OlGhlgol/ª k|ljlw k|of]u u/L ;8s 15,000,000


k|b]z, ;+3Lo
–– #) ls=dL= qmdfut
lsgf/ ;+/If0f ;/sf/
८ s[lif ;8s lgdf{0f –– !) ls=dL= 40,000,000 s[lif laefu

130
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df

qm= xfnsf] lbw{sfl ;xof]uL


of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf ng -*– lgsfo
-)–# aif{_ -#–* aif{_
!% aif{_

९ ;8s lsgf/df kmnkm'n tyf >[ª\ufl/s gePs 300,000


#) ls=dL= ;fjpd qmdfut
j[Iff/f]k0f f]
df]6/]jn tyf emf]n'ª\u] k'n lgdf{0f tyf dd{t
df]6/]jn k'n lgdf{0f
lemd]nL vf]nf, jfon -j8f g+ !_
efj/ vf]nf, nf]nL -j8f g+ !_
58Lvf]nf, cn\n]jg -j8f g+ !_
hfl/d 3f6, 8'd|fsf]6 -j8f g+ !_
Wofl63f6, 8'd|fsf]6 -j8f g+ !_
bfË–kfª\, e8fu8f -j8f g+ @_
१ cgfx3f6 /fp;], lemufj:tL -j8f g+ #_ !% 925,714,286
k|b]z, ;+3Lo
e]l/ufFp k'n, jofn -j8f g+ $_ ;/sf/
snf/] kfs/L, snf/] -j8f g+ %_
wgd6\ofn, /fgfufp wgd6\ofn -j8f g+ %_
clD;g vf]nf, j'xf/ clD;g -j8f g+ %_
rf}nf] vf]nf, letf8L -j8f g+ ^_
snf/}d'gL k'n, snf/}d'gL -j8f g+ &_
ktdn\n] vf]nf, ktdn\n] -j8f g+ &_
uf}/L3f6 -j8f g+ &_
२ ;flassf df]6/]jn k'n dd{t !) lgoldt 5,000,000
k|b]z, ;+3Lo
!)
dd{t ;Def/ ;/sf/

131
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df

qm= xfnsf] lbw{sfl ;xof]uL


of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf ng -*– lgsfo
-)–# aif{_ -#–* aif{_
!% aif{_

:yfgLo
gofF emf]n'Ë] k'n lgdf{0f k"jf{wf/ tyf
३ knfgb]p bf]3f6, lemufj:tL -j8f g+ #_ –– @ s[lif ;8s
100,000,000
b'uf8 k'n, b'uf8 -j8f g+ ^_ ljsf;
ljefu
;fj{hlgs oftfoft
१ ufpFkflnsf s]G›df a;kfs{ lgdf0f{ gePs 15,000,000
k|b]z, ;+3Lo
! qmdfut
f] ;/sf/

२ a; :6k lgdf0f{ -;]8 ;lxt_ gePs !$ -x/]s 28,000,000


k|b]z, ;+3Lo
qmdfut
f] j8fdf @ j6f_ ;/sf/

३ x]lnKof8 lgdf{0f gePs 6,600,000


k|b]z, ;+3Lo
@ -slDtdf_ qmdfut
f] ;/sf/
४ ;fj{hlgs oftfoftsf] ?6 lgwf{/0f gePs -
% j6f
f]
!% j6f
५ ufpFkflnsf leq ;fj{hlgs oftfoft gePs
ufpFkflnsf 52,500,000 lglh If]q qmdfut
;+rfng f]
:tl/o a;

६ d'Vo rf]sdf 6«flkms nfO{6sf] Aoa:yf gePs 12,000,000


k|b]z, ;+3Lo
# :yfg qmdfut
f] ;/sf/
७ ;8sdf /+Ë/f]ug tyf /]vfÍg gePs 3,500,000
%)) au{ ld6/
f]
८ cfsf;] k'n lgdf{0f gePs 60,000,000
k|b]z, ;+3Lo
# j6f qmdfut
f] ;/sf/
132
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df

qm= xfnsf] lbw{sfl ;xof]uL


of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf ng -*– lgsfo
-)–# aif{_ -#–* aif{_
!% aif{_

९ lacf/6L (Bus Rapid Transit) sf] gePs


! j6f 4,000,000
k|b]z ;/sf/,
qmdfut
;DefAotf cWoog f] lglh If]q

133
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

8.4.2 l;FrfO
1= k[i7e"ldM
clwsf+z hg;+Vof s[lif k];fdf lge{/ /x]sf] o; ufpFkflnsfdf sl[ifsf] pTkfbg, pTkfbsTj j[l4b/
afnLsf] ljljlws/0f ug{ l;+rfO ;'ljwfn] 7"nf] dxTj /fVb5 . ;Lldt If]q / a9\bf] hg;ª\Vofsf
sf/0f s[lif pTkfbsTj a9fpg l;FrfOsf] /fd|f] Joj:yf x'g' ckl/xfo{ ePsf]n] l;FrfO k"jf{wf/sf]
ljsf;sf] ;fy} ;DkGg l;FrfO k|0ffnLx¿sf] Joj:yfkg ;'b[9 Pjd\ k|efjsf/L agfpg of]hgfa4
9ª\uaf6 k|of; eO/x]sf] 5 .
2= ;f]r
;Dk"0f{ s[lifof]Uo e"lddf afx}| dlxgf l;FrfO ;'ljwf .
3= p2]Zo
s[lifof]Uo e"lddf e/kbf]{ / lbuf] l;FrfO ;]jfdfkm{t s[lif pTkfbsTj tyf pTkfbg j[l4df ;xof]u ug]{
.
4= /0fgLltM
• l;+rfO ;Defjgf ePsf v]tLof]Uo hldg klxrfg u/L :yfoL ;|f]taf6 Jojl:yt !@ dlxgf
rNg] l;+rfO ;'ljwf pknAw u/fOg]5 .
• ;]tL glb lsgf/ /x]sf j8f g+= @ ,# / % sf v]tx?df ;f]nf/ k|lawLsf] dfWodaf6 l;rfO{sf]
Aoj:yf ul/g]5 .
• ;|f]t sd ePsf 7fpFdf yf]kf l;+rfO tyf Knfl:6s kf]v/Lsf] Joj:yfkgdf k|fyldstf lbOg]5
• kfgLsf] ;|f]tsf] ;d'lrt Joj:yfkg ug{ ax'cfoflds -Multiple Use_ kfgLsf] k|of]u u/L
l;l~rt If]q lj:tf/ ul/g]5 .
• l;l~rt If]qdf cfw'lgs / Jofj;flos s[lif k|0ffnL nfu" tyf ljljlws/0f ul/g]5 .
• kfgLsf] axfjsf] plrt Joj:yfkg u/L e"Ifo /f]Sg'sf ;fy} plrt k|ljlwsf] cjnDag u/L
kfgLsf] clwstd pkof]u ul/g]5 .

134
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
5= k|d'v sfo{qmdx¿M

;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!% lgsfo
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
१ xfn ;]jf lbO{/fv]sf l;rfO{ of]hgf dd{t ug{] k|b]z, ;+3Lo
– !) 10,000,000
qmdfut
;/sf/

२ lbptnf rflnv]t lnlkm\6Ë l;rfO{ of]hgf – lgd{f0f ug{]


k|b]z, ;+3Lo
qmdfut
lgd{f0f 100,000,000 ;/sf/

३ n]v ltvft/ l;rfO{ of]hgf lgdf{0f k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 100,000,000 ;/sf/

४ ;fs8LufFp sfkm8L l;rfO{ of]hgf lgdf{0f k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 100,000,000 ;/sf/

५ ;]tL jy8f 3lxof lnlkm\6Ë l;rfO{ of]hgf – lgd{f0f ug{]


k|b]z, ;+3Lo
lgd{f0f 100,000,000 ;/sf/

६ ;]tL j'xf/ /fgfufFp lnlkm\6Ë l;rfO{ of]hgf – lgd{f0f ug{]


k|b]z, ;+3Lo
lgd{f0f 100,000,000 ;/sf/

७ ef6LufFp l;rfO{ of]hgf lgd{f0f k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 100,000,000 ;/sf/

८ snf/}d'gL ;}g letf8L l;rfO{ of]hgf lgd{f0f k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 100,000,000 ;/sf/

९ v8;}g l;rfO{ kf]v/L lgdf{0f k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 200,000 ;/sf/

135
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!% lgsfo
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
१० rf}/ynf l;rfO{ kf]v/L lgdf{0f k|b]z, ;+3Lo
– lgd{f0f ug{] 200,000 ;/sf/

११ n]s l;rfO{ s 'nf] lgdf{0f k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 3,000,000 ;/sf/

१२ n]s sfk8f l;rfO{ s 'nf] lgdf{0f k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 3,000,000 ;/sf/

१३ h]&vf]nf kf]v/L lgdf{0f k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 200,000 ;/sf/

१४ tNnf] t8v]t l;rfO{ s'nf] k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 3,000,000 ;/sf/

१५ jTtyfnf l;rfO{ kf]v/L lgdf{0f k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 200,000 ;/sf/

१६ e ]/Lk8 uf8v ]t l;rfO{ s 'nf], bNn k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 3,000,000 ;/sf/

१७ vf/ l;rfO{ kf]v/L lgdf{0f k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 200,000 ;/sf/

१८ ;d'nL l;rfO{ kf]v/L k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 200,000 ;/sf/

१९ t8v ]t l;rfO{ s 'nf lgdf{0f k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 3,000,000 ;/sf/

२० /h]gf l;rfO{ s 'nf] lgdf{0f k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 3,000,000 ;/sf/

136
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!% lgsfo
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
२१ n'Dgf l;rfO{ s 'nf lgdf{0f k|b]z, ;+3Lo
– lgd{f0f ug{] 3,000,000 ;/sf/

२२ wgs '6] l;rfO{ s 'nf lgdf{0f, r/Lsf]6 k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 3,000,000 ;/sf/

२३ u0fv ]t l;rfO{ s 'nf] lgdf{0f k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 3,000,000 ;/sf/

२४ du/fp l;rfO{ kf]v/L lgdf{0f, sfk8Lufp k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 200,000 ;/sf/

२५ u/l8ufp dNnf] s 'nf] lgdf{0f k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 3,000,000 ;/sf/

२६ ljv {d l;rfO{ s 'nf] lgdf{0f k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 3,000,000 ;/sf/

२७ 36\6]vf]nf b]lv ul8ufp;Dd l;rfO{ s 'nf] – lgd{f0f ug{]


k|b]z, ;+3Lo
lgdf{0f 3,000,000 ;/sf/

२८ wg d6\ofn ;Ld kf]v/L lgdf{0f k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 200,000 ;/sf/

२९ ltnf]tfgL l;rfO{ kf]v/L lgdf{0f k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 200,000 ;/sf/

३० xts]{ l;rfO{ kf]v/L lgdf{0f k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 200,000 ;/sf/

३१ plQ:ofgL l;rfO{ kf]v/L lgdf{0f k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 200,000 ;/sf/

137
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!% lgsfo
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
३२ 8f+uf l;rfO{ kf]v/L lgdf{0f k|b]z, ;+3Lo
– lgd{f0f ug{] 200,000 ;/sf/

३३ df}/]kfgL af6'n rd/L l;rfO{ of]hgf, efl6ufp k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 100,000,000 ;/sf/

३४ du/fp uf]NynL l;rfO{ of]hgf, kf/Lufp k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 100,000,000 ;/sf/

३५ k0f];/f ;}g l;rfO{ s'nf] lgdf{0f k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 3,000,000 ;/sf/

३६ ;f}o{ phf{af6 kfgL tfGg] k4lt :yfkgf k|b]z, ;+3Lo


– lgd{f0f ug{] 10,000,000 ;/sf/

३७ l;rfO{ kfO{k vl/b k|b]z, ;+3Lo


– vl/b ug{] 5,000,000 ;/sf/
l;+rfO{ cefj ePsf v]tLof]Uo hdLgdf l;+rfO{ v]tL of]Uo
३८ lj:tf/ -kfs]6 If]q l;+rfO{ of]hgf sfof{Gjog l;rfO{
hdLgsf] () Ü 50,000,000
k|b]z ;/sf/
gk'u]sf]
k|fyldstf_ l;+lrt
३९ ;'Vvf If]qdf yf]kf l;+rfO{ ;~rfng ug{ cg'bfg –– !)) ls;fg Æ
50,000,000

४० l;+rfO{sf] nflu s[lif ljB'tLs/0f lj:tf/ gePsf] !%) ls;fg Æ


15,000,000

138
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

8.4.3 ljB't\, pmhf{ / ;+rf/


1= k[i7e"ldM
ufpFkflnsfsf] cfw'lgsLs/0f tyf k"jf{wf/ ljsf; tyf pBd Joj;fosf] lj:tf/df pmhf{sf]
dxTjk"0f{ e"ldsf /xG5 . o;df pmhf{sf ;DefJo ljleGg ;|f]tx¿ h:t}– afof]Uof;, ;f}o{ pmhf{, n3'
hnljB't\ tyf /fli6«o lu|8 k|0ffnL /x]sf 5g\ . ufpFkflnsfdf ljB't\÷pmhf{sf] cfk"lt{åf/f pBf]u
Jofkf/, Joj;fo k|j4{gsf ;fy} b}lgs hghLagnfO{ ;xh agfpg ;xof]u k'Ub5 . pmhf{sf] ;xh
pknAwtf / k|of]un] bfp/f / Uof;sf] art x'g uO{ jftfj/0fLo of]ubfg k'¥ofpgsf ;fy} cfoft
k|lt:yfkg ug{;d]t d2t k'Ug] x'G5 .
2= ;f]r
phf{ If]qsf]] tLj| ljsf;dfkm{t ufpFkflnsfsf] lbuf] ljsf; / ;d[l4 .
3= p2]Zo
pmhf{ ;'/Iff;lxtsf] ljsf;af6 ljB't\df cfTdlge{/tf xfl;n u/L cfly{s tyf ;fdflhs
;d'Ggltdf of]ubfg k'¥ofpg] .

4= /0fgLltM
• k|flws/0fsf] lgodcg';f/ kmnfd] vDaf -kf]n_ åf/f nfOg lj:tf/ ul/g]5 .
• ;d'bfo ;+u ;xsfo{ u/L ufpFkflnsf k|To]s 6f]n j:tLdf jlQ k'¥ofO{ pHofnf] ufpFkflnsf
dfkm{t hLjgz}nLdf kl/jt{g NofO{g]5 .
• n3' hnlaB'tsf] ;DefAotf cWoog u/L ufpkflnsfs} nufgLdf n3' phf{ pTkfbgsf] nflu
cj;/sf] vf]hL ul/g]5 .
• laB't dx;'n a'emfpg hgtfnfO{ ;f:tL ePsf] dx;'; ul/ laB't dx;'n s]Gb| :yfkgf
ul/g]5 .
• ;a} j8fdf s]Gb|Lo ljB't\ lu|8af6 ljB't\ cfk"lt{sf] Joj:yf ldnfOg]5 .
• sd Ifdtf ePsf] 6«fG;km/d/x¿nfO{ Ifdtf j[l4 u/fO{ ljB't\ nfOg lj:tf/ ul/g] .
• j}slNks pmhf{sf] pTkfbg / ljsf; -afof]Uof; / ;f}o{ pmhf{ cflb_ ug{ k|f]T;fxL ul/g]5 /
bfp/fsf] art ug{ w"jfF/lxt r'nf] h8fg sfo{nfO{ k|j4{g ul/g]5 .
• ljB't\ r'xfj6 Go"gLs/0fsf ;a} pkfo cjnDag ul/g]5 .
• ;a} ;/sf/L lgsfodf OG6/g]6 ;'lawf k'of{Og] 5 .
• ufpkflnsfsf] cfkm\g} j]e;fO6nfO{ yk k|efjsf/L agfOg]5 .
• kqsf/x?sf] ladfsf nflu ;xof]u ul/g]5 . kqsf/x?sf] Ifdtf clea[l4 ;+u} :yflgo:t/df
kqsf/x?sf] pTkfbgsf nflu aftfa/0f tof/ ul/g] 5 .
• ufpFkflnsfn] u/]sf ultlawL tyf sfo{;Dkfbgx?sf] ;"rgf k|jfx ug{, ufpFkflnsf leqsf
;Defjgf, ;f+:s[lts tyf k'/ftfTjLs ;Dkbfx? nufotsf] ;+/If0f / k|aw{gsf nflu
rf}dfl;s a'n]l6g k|sfzg ug]{5 .

139
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
5= k|d'v sfo{qmdx¿M
;do l;df

qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL


of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!% lgsfo
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

laB't
**) -@)
3/fo;L k|of]hgsf nflu ;f]nf/ Kofgn /fVg ;+l3o / k|b]z
1
s]xL k|ltzt 44,000,000
rfxg]sf] nflu cg'bfg sfo{qmd ;/sf/
3/w'/L_
$$) -!)
;+l3o / k|b]z
2
afof] Uof; pTkfbgsf nflu cg'bfg s]xL k|ltzt 17,600,000 ;/sf/
3/w"/L_
g]kfn law't
3
laB't k|;f/0f nfOgsf] Ifdtf a[l4 !! s] le 50,000,000
qmdfut
k|flws/0f
clwsf+;
sf7sf ljw'tLo kf]n lj:yflkt ul/ kmnfdsf] ;+l3o / k|b]z
4
sf7sf %)) 4,000,000
kf]nsf] k|aGw ;/sf/
kf]n
cfjZostf ;+l3o / k|b]z
5
ljB'tsf] tf/ vl/b -cfjZostf cg ';f/_ 1,000,000
cg ';f/ ;/sf/
;+rf/
df]afOn g]6js{ sdhf]/ ePsf] 7fpFnfO{ nlIft (%
!)) k|ltzt g]kfn 6]lnsd
1
ul/ 6fj/sf] k|aGw ug{ df]afOn ;]jf k|bfos k|ltzt -
se/]h / Pg;]n
sDkgL;Fu ;xsfo{ se/]h
;a} O{G6/g]6 ;]jf
2
;fj{hlgs ejgx?df OG6/g]6 ;]jfsf] k|aGw s]xL ;fj{hlgs 900,000
k|bfos
ejgx? sDkgL

140
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df

qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL


of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!% lgsfo
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

g]kfn kqsf/
3
s]= cfO{= l;+x ;+rf/ ultljlw sfo{qmd 3,750,000 dxf;+3
x/]s j8f s]G›df k|mL jfO{= kmfO{= hf]gsf]
4
gePsf] & 350,000
u}=;=;
Aoa:yf
g]kfn kqsf/
5
:yflgo klqsf ;+rfngdf ;xof]u –– @ 2,000,000 dxf;+3
g]kfn kqsf/
6
:yflgo 6]lnlehg ;+rfngdf ;xof]u –– ! 2,000,000 dxf;+3
g]kfn kqsf/
7
:yflgo Pkm=Pd ;+rfngdf ;xof]u –– @ 2,000,000 dxf;+3
;fj{glhs sfof{nosf] ;]jf k|jfxdf k|ljlwsf]
aflif{s !
8
k|of]u ug{ ;;Dk'0f{ sd{rf/LnfO{ ;'rgf k|ljlw s]xL 3,000,000
lglh If]q
sfo{qmd
d}qL tflnd ;~rfng
6' hL
;]jf,
g]kfn 6]lnsd
9
›'t ultsf] O{G6/g]6 ;]jf la:tf/ s]xL kmf]/ hL ;]jf 100,000,000 / Pg;]n
:yfgdf
y|L hL

141
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

8.4.4 vfg]kfgL tyf ;/;kmfO If]q


1= ljifo k|j]z
vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{ ;]jf cfwf/e"t dfgj clwsf/sf] ¿kdf :yflkt 5 . vfg]kfgLsf] kx'FrnfO{
g]kfnsf] ;+ljwfgdf df}lns xssf] ¿kdf g} JofVof ePaf6 o; If]qdf yk hf]8 lbg' cfjZos
ePsf] 5 . vfg]kfgLsf] lj:tf/ / u'0f:t/ j[l4 ug]{, ;x/L / cw{;x/L vfg]kfgL k|0ffnLsf] lgdf{0f tyf
;'b[9Ls/0fsf ;fy} ;tx ;|f]taf6 kfgLsf] cfk"lt{ gk'u ePsf] cj:yfdf jiff{t\sf] kfgL ;Íng ug]{
k4lt ljsf; ug'{ cfjZos 5 . vfg]kfgLsf] ;|f]tsf] ;+/If0f / plrt pkof]u ug]{ / ufpFkflnsfnfO{
v'nf lb;flk;fad'Qm If]qsf] 3f]if0ff u/L jftfj/0fLo ;/;kmfOdf ljz]if hf]8 lbOPsf] 5 . oL ;a}
k|of;af6 vfg]kfgL tyf ;/;kmfO If]qsf] lbuf] ljsf; nIo xfl;n ug]{ ck]Iff ul/Psf] 5 .
2= cj;/ / r'gf}tLM
vfg]kfgL tyf ;/;kmfO ;]jfsf] lhDd]jf/L ufpFkflnsfdf /xg', kfgL tyf ;/;kmfO ;]jf Pj+
;+/rgfsf] ljsf; tyf lj:tf/df :yflgo ;/sf/, lasf;, ;fem]bf/, cGt/fli6«o u}/;/sf/L ;+:yf
u}/;/sf/L ;+:yf tyf pkef]Qm ;ldltx¿ / gful/ssf] ;xeflutf a9\b} hfg', :jf:Yo, vfg]kfgL /
;/;kmfOnfO{ :yfgLo txn] ;dGjofTds ¿kdf sfof{Gjog ug{ ;Sg] cj:yf , ;/;kmfO sfo{qmd
;fdflhs cleofgsf] ¿kdf ;~rfng x'g' h:tf sf/0fx¿n] ubf{ o; If]qdf cfzfltt ;'wf/ ug{
;lsg] cj:yf l;h{Gff x'g uPsf] 5 .
jftfj/0fLo k|efj, hnjfo' kl/jt{g, a9\bf] ahfl/s/0f / cJojl:yt a:tL ljsf;sf sf/0f
vfg]kfgLsf ;|f]tx¿ ;'Sb} hfg' / ;|f]t k|b"lift x'g', :jf:YonfO{ vfg]kfgL tyf ;/;kmfO ;'ljwfsf]
cleGg cª\usf ¿kdf n}hfg g;Sg', lgdf{0fflwg cfof]hgfx¿ ;dod} ;DkGg ug{ g;Sg', a9\bf]
a;fO{;/fO{sf sf/0f ;x/L a:tLdf 9n lgsf; Jojl:ytf u/L gbLgfnf, kf]v/L cflbsf] ;+/If0f /
:jRR5tf sfod ug{ sl7gfo x'g' Pj+ vfg]kfgL tyf ;/;kmfOsf If]qdf ;+nUg ;/f]sf/jfnfx¿aLr
k|efjsf/L ;dGjo x'g g;Sg' o; If]qsf k|d'v r'gf}tLx¿ x'g\ .
3= ;f]r
e/kbf]{, u'0f:t/Lo / ;j{;'ne vfg]kfgL tyf ;/;kmfO ;]jfaf6 gful/ssf] :jf:Yo tyf hLjgz}nLdf
;'wf/ .
4= p2]ZoM
;a} gful/snfO{ cfwf/e"t :jR5 vfg]kfgL / ;/;kmfO{ ;'ne 9+uaf6 pknAw ePsf] x'g]5 .
5= /0fgLlt
 k|To]s 3/w'/Ldf …Ps 3/, Ps wf/f / Ps rkL{Ú sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
 vfg]kfgLsf] rsf]{ ;d:of ePsf If]qdf ;+rfnLt vfg]kfgL wf/fdf dL6/ h8fg ul/g]5 .
 jt{dfgdf ufpFkflnsf If]qleq ;~rfngdf /x]sf vfg]kfgLsf ;|f]tx¿ Pj+ cfof]hgfx¿sf]
ef}lts :t/f]Gglt u/L Joj:yfkgdf ;'wf/ NofOg]5 .
 /fgfufp, af;'b]jL, ltvfQ/sf] vfgLkfgL ;d:of ;dfwfg ul/g]5 .
 vfg]kfgL kx'Frdf ;d:of b]lvPsf Ifq]df gofF vfg]kfgLsf kl/of]hgf ;~rfng ul/g]5 .

142
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

 vfg]kfgL cefj ePsf If]qx?sf] nflu a}sNkLs pkfo vf]Hg ;DefAotf cWoog ul/
oyflz3| ;d:of ;dfwfgsf nflu kxn ul/g]5 .
 kflnsfsf x/]s 3/w'/Lsf rkL{sf ;]lK6s 6\ofª\ssf] Joj:yf ul/g]5 .
 ljBfnodf 5fqfx¿nfO{ dlxgfjf/Lsf a]nfdf ug'{kg]{ ljif]z ;/;kmfOaf/] tflnd lbO{'
…Sanitary Pad' agfpg] 3/]n' tl/sf l;sfOg]5 .
 k"0f{ ;/;kmfO{o'Qm ufpkflnsf 3f]if0ffsf nflu cfwf/ tof/ ug{ lgtLut Aoj:yf ul/g]5 .
 ljBfnodf 5fqfx¿nfO{ :oflg6/L Kof8 (Sanitary Pad) ljt/0f ul/g]5 .
 ahf/If]qsf] ;/;kmfO{ Aoj:yfkgsf nflu 8DkLË;fO8sf] Aoj:yf ul/g]5 .

143
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
6= k|d'v sfo{qmdx¿
;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!% lgsfo
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
;/;kmfO{
;+l3o, k|b]z
x/]s 3/df ;]K6L 6\of+s ;lxtsf] rkL{sf]
1
(& k|ltzt 500,000,000
;/sf/ /
Aoa:yf
u}=;=;
;+l3o, k|b]z
:oflg6/L n\ofG8lkmn -8lDkË_ ;fO6sf]
2
gePsf] ! 10,000,000
;/sf/ /
lgd{f0f
u}=;=;
aflif{s &
3
;/;kmfO{ ;DalGw hgr]tgf sfo{qmd s]xL 10,500,000
u}=;=;
sfo{qmd
:s'n] lszf]/Lx?nfO{ :oflg6/L Kof8 ljt/0f aflif{s &
4
gePsf] 10,500,000
u}=;=;
sfo{qmd sfo{qmd
lszf]/L tyf dlxnfx?nfO{ :oflg6/L Kof8 aflif{s &
5
gePsf] 10,500,000
u}=;=;
agfpg] tflnd sfo{qmd
ufpFkflnsfnfO{ v'Nnf lbzflk;fj d'Qm u}=;=;,
6
–– @ jifl{eq 1,000,000
3f]if0ff ;d'bfo
d'Vo :yfgx?df ;fj{hlgs zf}rfno lglh If]q,
7
–– !) 45,000,000
lgdf{0f u}=;=;=
vfg]kfgL
:jrflnt af]l/Ë ;lxtsf] a[xt vfg]kflg ;+l3o, k|b]z ! j8f !
1
& of]hgf 77,000,000
cfof]hgf lgdf{0f ;/sf/ cfof]hgf

144
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!% lgsfo
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
;+l3o, k|b]z
2
j'xf/ emfh/ vfg]kfgL lgd{f0f lgd{f0f ug{] 10,000,000 ;/sf/
;+l3o, k|b]z
3
kftn vfg]kfgL lgd{f0f lgd{f0f ug{] 10,000,000 ;/sf/
;+l3o, k|b]z
4
ds/Lsf+8f vfg]kfgL of]hgf -qmdfut_ lgd{f0f ug{] 10,000,000 ;/sf/
;+l3o, k|b]z
5
h's]kflg dd{t of]hgf, 8'd|fsf]6 dd{t ug{] 200,000 ;/sf/
;+l3o, k|b]z
6
dNnf] sfug] vfg]kfgL dd{t of]hgf, nf]nL dd{t ug{] 200,000 ;/sf/
;+l3o, k|b]z
7
dh]/f vfg]kfgL dd{t of]hgf, nf]nL dd{t ug{] 200,000 ;/sf/
cf]emfvs{ vfg]kfgL lgdf{0f of]hgf, ;+l3o, k|b]z
8
lgd{f0f ug{] 10,000,000
cf]emfvs{ ;/sf/
;+l3o, k|b]z
9
k'8]v]t vfg]kfgL dd{t of]hgf, s'06f dd{t ug{] 200,000 ;/sf/
;+l3o, k|b]z
10
s'lGtsfkmn afagufp vfg]kfgL dd{t dd{t ug{] 200,000 ;/sf/
;+l3o, k|b]z
11
bfl8df6L vfnLsf]6 vfg]kfgL of]hgf lgd{f0f ug{] 10,000,000 ;/sf/
;+l3o, k|b]z
12
tfdfvfgL tfdfv]t vfg]kfgL of]hgf lgd{f0f ug{] 10,000,000 ;/sf/
145
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!% lgsfo
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
;+l3o, k|b]z
13
7f8f9'+uf lt?jfjl:t vfgf]kfgL of]hgf lgd{f0f ug{] 10,000,000 ;/sf/
;+l3o, k|b]z
14
l;d;]n vfg]kfgL of]hgf lgd{f0f ug{] 10,000,000 ;/sf/
;+l3o, k|b]z
15
j8s'8f vfnLsf]6 vfg]kfgL of]hgf lgd{f0f ug{] 10,000,000 ;/sf/
;+l3o, k|b]z
16
rfd8]cfd vfg]kfgL dd{t lgd{f0f ug{] 10,000,000 ;/sf/
;+l3o, k|b]z
17
7'nfvf]nf vf=kf= lgdf0f, r/Lsf]6 lgd{f0f ug{] 10,000,000 ;/sf/
;+l3o, k|b]z
18
af;'b]jL vfg ]kfgL dd{t tyf ;+/If0f dd{t ug{] 200,000 ;/sf/
;+l3o, k|b]z
19
l;ldufp vfg ]kfgL lgdf{0f lgd{f0f ug{] 10,000,000 ;/sf/
;+l3o, k|b]z
20
;Ns ] aTy8f vfg ]kfgL lgdf{0f lgd{f0f ug{] 10,000,000 ;/sf/
;+l3o, k|b]z
21
ju/ rGs ];}g vfg ]kfgL d'xfg dd{t dd{t ug{] 200,000 ;/sf/
;+l3o, k|b]z
22
vfg ]kfgL dd{t, af:sf]6 dd{t ug{] 200,000 ;/sf/
;+l3o, k|b]z
23
sf]nsf] wf/f dd{t, ef8fufp dd{t ug{] 200,000 ;/sf/
146
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!% lgsfo
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
;+l3o, k|b]z
24
sfnfkftn vfg]kfgL dd{t ;+ef/ dd{t ug{] 200,000 ;/sf/
;+l3o, k|b]z
25
au/ynf gfpnf] lgdf{0f, kmn8L n]s lgd{f0f ug{] 10,000,000 ;/sf/
v]tvf]nf sf]6Lufp anfo/ ufp vfg]kfgL ;+l3o, k|b]z
26
lgd{f0f ug{] 10,000,000
of]hgf -qmdfut_ ;/sf/
;+l3o, k|b]z
27
v]tvf]nf lji6ufp+ vfg]kfgL lgdf{0f lgd{f0f ug{] 10,000,000 ;/sf/
sfpnfd"n vfg]kfgL of]hgf dd{t, ;+l3o, k|b]z
28
dd{t ug{] 200,000
l;dn8f]/f v0f]t ufp ;/sf/
cfjZostf ;+l3o, k|b]z
29
vfg]kfgL kfO{k vl/b 3,000,000
cg';f/ ;/sf/
;+l3o, k|b]z
30
ufpkflnsf sfof{nodf vfg]kfgL h8fg h8fg 1,000,000 ;/sf/
! j8f !
31
High Raised Tank x?sf] lgdf{0f gePsf] & j6f 70,000,000
vf=;=l8=sf
6\ofÍ
^) k|ltzt
32
vfg]kfgLsf] ld6/ h8fg gePsf] 52,600,000
;d'bfo
3/w"/L -@^#)_
;fj{hlgs ejgx?df cfsf;] kflg
33
gePsf] ;a} 6,000,000
vf=;=l8=sf
;+sngsf] Joj:yf

147
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

8.4.5 Jojl:yt a;f]af; ljsf; of]hgf


1= k[i7e"ldM
g]kfnsf] ;+ljwfgn] cJojl:yt a;f]jf;nfO{ Joj:yfkg ug]{ tyf of]hgfa4 / Jojl:yt a:tL ljsf;
ug]{ gLltut Joj:yf u/]sf] 5 . ;]jf, ;'ljwf / cj;/x¿sf] vf]hL tyf gofF ;x/x¿sf] j[l4sf]
sf/0fn] ;x/L If]qsf] hg;ª\Vof tLj| j[l4 x'Fb} uPsf] 5 . o;sf] kl/0ffd:j¿k ;x/df pknAw
;Lldt cfly{s–;fdflhs / ef}lts k"jf{wf/ ;]jfx¿df cltl/Qm rfk kg{ uPsf] 5 . o;
ufpFkflnsfdf klg d'Vo a:tL tyf ahf/ If]qdf zxl/s/0f a9\b} uPsf] 5 . o; zx/Ls/0fnfO{
;dod} Joal:yt ug{ g;s] ufpFkflnsfn] lbw{sfndf 7'nf] r'gf}tL ;fdgf ug{'kg]{ b]lvG5 . ;x/sf]
ef}uf]lns, k|fs[lts, ;fdflhs, P]ltxfl;s tyf cfly{s kIfx¿ ljZn]if0f u/L ;an kIfnfO{ 7DofO{
…Ps ;x/ Ps klxrfgÚ sf] cjwf/0ffdf ;x/ ;'xfpFbf] df}lns klxrfg emNsg] lx;fan]
klxrfg;lxtsf] ;x/L ljsf; of]hgfa4 9ª\un] ug{ ;s]df ;x/n] t'ngfTds ¿kdf a9L nfe k|fKt
u/L df}lns lsl;dn] ;x/L ljsf; cufl8 a9\g;Sg] b]lvG5 . t;y{ of]hgfa4 ;x/L ljsf;dfkm{t
:jR5, ;'/lIft / ;d[4 klxrfgdo ;x/x¿sf] ljsf; u/L dfucg';f/ gful/sx¿nfO{ ;j{;'ne /
e/kbf]{ tl/sfn] u'0f:t/Lo ;x/L ;]jf tyf ;'ljwf pknAw u/fO{ ;x/L afl;Gbfsf] hLjg:t/df ;'wf/
Nofpg' cfjZos ePsf] 5 .
2= ;f]r

Jojl:yt ;x/Ls/0fdfkm{t lbuf] cfly{s ;fdflhs ¿kfGt/0f .


3= p2]ZoM
cfly{s cj;/x¿sf] ;[hgf tyf /f]huf/L clej[l4 x'g] u/L ;x/L If]qsf] ljsf; ug{'
4= /0fgLlt
1= ufpkflnsf leq /x]sf ;'s'Daf;Lx?sf] klxrfg ul/ Plss[t cfjf;Lo a:tL agfO nfu'
ul/g]5 . of] a:tL ko{6g k|a{wg ;+u hf]l8g]5 .
2= ejg lgdf{0f cfrf/;+lxtf cg'?k ufpkflnsf:t/Lo cfrf/ ;+lxtf lgdf{0f ul/ ejg lgdf{0f /
zx/ Aoj:yfkgsf] lgtL NofOg] 5 .
3= pkef]Qmf ;ldlt dfkm{t ;+rfng x'g] cfof]hgfx? lgdf{0f ;DkGg eO{ km/kmf/s ePkl5
bl3{sfnLg ;Dd cfof]hgfsf] ;~rfngsf nflu, Joj:yfkg / dd{t ;Def/sf nflu j8f
:t/df dd{t ;Def/ sf]if v8f ul/g]5 . h;sf] kl/rfng lgb]{lzsf agfO{ nfu' ul/g]5 .
4= s] cfO{ l;+x ufpFkflnsfsf] j8f g+= & df /x]sf] ;}gdf …:df6{ l;l6Ú sf] of]hgf tof/ ul/g]5
.
5= cfwf/e"t k"jf{wf/ tyf ;'ljwf;lxtsf] PsLs[t 3gf a:tL / ;'/lIft tyf klxrfgo'Qm ;x/L
If]qsf] ljsf;nfO{ k|f]T;fxg ug]{ .
6= e"–pkof]u gLltdf cfwfl/t eO{ ufpFkflnsfsf] k"jf{wf/ ljsf; ug]{ .
7= ;x/–ufpF cGt/;DaGwnfO{ ;'b[9 ug]{ .
8= k"jf{wf/ / ;]jf ;'ljwf ;DkGg 3gfa:tLsf] ljsf;nfO{ k|f]T;fxg ug]{ .

148
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
9= k|To]s al:tnfO{{ 5'§} klxrfg lbO{ …Ps al:t Ps klxrfgÚ sf] ¿kdf k"jf{wf/ ljsf; /
k|j4{gsf] k|lqmof cufl8 a9fpg]
10= ;fj{hlgs, ;xsf/L, ;d'bfo / lghL ;fem]bf/Ldf …PsLs[t ;x/L ;]jf s]Gb|Ú :yfkgf ug]{ .
11= :jLs[t e"–pkof]u gLltdf cfwfl/t eO{ ufpFkflnsf If]qsf] PsLs[t k"jf{wf/ ljsf; ug]{ .
12= ;x/L k"jf{wf/ tyf ;]jfx¿sf] ljsf;sf nflu lghL If]qsf] nufgL / ;fj{hlgs–lghL
;fem]bf/Ldf nufgL k|j4{g ug]{ .
13= ahf/Gd'v If]qx¿df k"jf{wf/ ljsf; / ;x/L ;]jfsf nflu ;Da4 lgsfox¿aLr ;dGjo
sfod ub}{ ef}lts, ;fdflhs tyf cfly{s ;DaGwsf] dfWodaf6 ;x/–ufpF cGt/;DaGwnfO{
;'b[9 ug]{ .

149
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
5= k|d'v sfo{qmdx¿M

;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!% lgsfo
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

१ lgdf{0f lgdf{0f ug]{ / 1,000,000


e"–pkof]u of]hgf lgdf{0f ug]{ / nfu' ug]{ gfkL sfof{no
gePsf] nfu' ug]{
२ v/d'Qm a8f lgdf{0f sfo{qmd -h:tf kftf 77,000,000
;+l3o, k|b]z
gePsf] ;a} j8fdf qmdfut
nufpg ]_ ;/sf/
;a} j8fdf,
३ 8,400,000
;+l3o, k|b]z
l;sdL{ 8sdL{nfO{ e 'sDk k|lt/f]wL tflnd – x/]s jif{ ! qmdfut
;/sf/
sfo{qmd

४ lgdf{0f ug]{ / 400,000


;+l3o, k|b]z
cfw'lgs u|fd ljsf; sfo{qmd, ;}g gePsf] qmdfut
nfu' ug]{ ;/sf/
५ lgdf{0f 35,000,000
;+l3o, k|b]z
sd{rf/Lx?sf nflu cfjf; u[x lgdf{0f ;a} j8fdf qmdfut
gePsf] ;/sf/
६ lgdf{0f eO;s]sf ejgx?sf] gS;f kf; -
;+l3o, k|b]z
gePsf] ;a} ejgx? qmdfut
ug]{ ;/sf/
Plss[t j:tL lasf;sf nfuL hUuf
७ slDtdf # 6,000,000
;+l3o, k|b]z
Plss/0f, ;DefJotf cWoog tyf gePsf] qmdfut
:yfgdf ;/sf/
l8=lk=cf/ lgdf{0f

150
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

;do l;df
qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!% lgsfo
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

ufpFkflnsf
ko{6g If]qdf
८ e"–pkof]u of]hgf cg'?k v'nf 7fFp tyf :t/Lo kfs{ ! -
gePsf] lghL If]q pNn]v
kfs{x? ljsf; j8f :t/Lo
u/LPsf]
v'Nnf If]q &
hn]Zj/ ufpFkflnsfsf] :of6]nfO{6 l;l6
९ aGg ;Sg] ;Defjgf /x]sfn] ;f] sf]0faf6 –– ! 2,500,000 k|b]z ;/sf/ qmdfut
;+fefJotf cWoog
;x/ / ufFpsf] cGt/;DaGw ;'b[9 u/L
१० PsLs[t of]hgfa4 :df6{ len]h 30,000,000
gePsf] # :df6{ len]h k|b]z ;/sf/ qmdfut
ljsf;;DaGwL dfkb08 tof/ u/L ljleGg
:yfgx¿df :df6{ len]hx¿sf] ljsf; .

151
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

8.5 k"jf{wf/ If]qdf k|If]lkt nufgL


o; PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmddf k"jf{wf/ If]qdf pNn]v ul/Psf ;Dk'0f{ of]hgf tyf sfo{qmdx?
k'/f ug{ sl/a # ca{ &^ nfv ?k}of cfjZos kg]{ b]lvG5 . k"jf{wf/ If]q ;Da4 sfo{x¿df lghL If]q,
u}/;/sf/L If]q / ;d'bfosf] nufgL Pj+ ;xeflutf /xg] ck]Iff ul/Psf] 5 .

152
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

9 jg tyf e";+/If0f, jftfj/0f / ljkb\ Joj:yfkg of]hgf

9.1 ljifo k|j]z


jt{dfgdf jg, jftfj/0f, hnjfo' cg's"ngn] lbuf] ljsf;sf] nIo k|flKtsf dxTjk"0f{ e"ldsf lgjf{x
u/]sf] 5 . g]kfnsf] ;+ljwfgn] k|To]s gful/snfO{ :jR5 tyf :jR5 jftfj/0fdf afFRg kfpg]
clwsf/sf] ;'lglZrt ub}{ df}lns xssf] Joj:yf u/]sf] 5 . ;Dk"0f{ If]qsf] sDtLdf klg $) k|ltzt
jg e"efun] cf]u6]sf] If]q x'g] gLlt /x]sf] / jgaf6} sf7, bfp/f, 3fF;kft, u}/sfi7 jg k}bfjf/sf]
cfk"lt{ x'g] x'gfn] o; If]qaf6 s[lif, kz'kfng, ko{6g ;'ljwf k'Ug] x'gfn] o;sf] k|j4{g / e"Ifo
/f]syfd ug{ o;n] dxTjk"0f{ e"ldsf lgjf{x ub{5 .
9.2 p4]Zo
h}ljs ljljwtf / k|fs[lts ;|f]tsf] ;+/If0f, ;+a4{g / bLuf] pkof]u u/L, hnjfo' cg's"ng tyf
Go"gLs/0f k4ltsf] cjnDagsf ;fy} ag e" tyf hnfwf/, ljkb\ / kmf]x/d}nf Joj:yfkg u/L
jftfj/0fd}qL ljsf;sf] dfWodaf6 xl/t / ;kmf ufpFkflnsf ljsf; गनसु .

9.3 /0fgLlt÷sfo{gLlt
1= ef}lts ;+/rgf lgdf{0f ubf{ jftfj/0f d}qL x'g]u/L lgdf{0f ul/g]5 . Pp6f ;+/rgf jGb} ubf{
csf]{ k|fs[lts ;Dkbf ljgf; x'g] k|s[ltsf] cGTo ug{ afof] O{GhLgLol/ª Bioengineering
;lxtsf] k"jf{wf/ lgdf{0f ug]{ gLlt cjnDjg ul/g]5 .
2= vfnL 7fpFdf j[Iff/f]k0f ug{ jg sfo{fno;+u ;xsfo{ u/L j[Iff/f]k0f u/L k|fs[lts k|sf]kaf6
hf]lvdnfO{ Go"lgs/0f ug{ ;xsfo{ ug{ gLlt lnOg]5 .
3= u|fdL0f ljsf;nfO{ jftfj/0fd}qL jgfpb} nlug]5 .
4= 3/ 3/df ?v nufpg'kg]{, s/];fjf/L jgfpg' kg]{, 3/df cfug clgjfo{ x'gkg]{ nufotsf
Go"gtd jftfj/0fLo ;+/If0fsf pkfox? cjnDjg ul/g]5 .
5= o; If]qdf /x]sf ljleGg gbL tyf v]fnfaf6 x'g] s6fgnfO{ lgoGq0f ug{ cfjZostf cg';f/
u'? of]hgf agfO{ sfof{Gjog ul/g]5 .
6= s6fg If]qdf t6aGwgsf] nflu tf/hfnL eg]{ sfo{ lta| ?kdf ul/g]5 .
7= ljkb Joj:yfkgsf] nflu cfjZos sf]ifsf] Joj:yf u/L sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
8= ufpFkflnsfnfO{ k"0f{ ;/;kmfO{ o'Qm If]q 3f]if0ff ug{ cfj:os kxn ul/g]5 .
9.4 ljifo If]q
o; ljifout If]qleq lgDg pkIf]q ;dfj]z ul/Psf 5g\ M
-s_ jg, e";+/If0f tyf jftfj/0f Joj:yfkg
-v_ ljkb\ Joj:yfkg

153
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

9.4.1 jg tyf jftfj/0f


1= k[i7e"ld
lbuf] ljsf;df jg tyf jftfj/0f If]qsf] dxTjk"0f{ of]ubfg /xG5 . o; If]qsf] /f]huf/Lsf] l;h{gf,
cfo j[l4, :yfgLo ;d'bfosf] cfwf/e"t cfjZostf h:t}– sf7, bfp/f, 3fF;kft, u}/sfi7 jg
k}bfjf/x¿sf] cfk"lt{sf ;fy} s[lif, kz'kfng, ko{6g / l;+rfOdf ;d]t jg If]qsf] pNn]vgLo e"ldsf
/x]sf] 5 . hg;xeflutfd"ns jg Joj:yfkgsf dfWodaf6 :yfgLo cfly{s–;fdflhs ljsf; tyf
:yfgLo g]t[Tj ljsf;df klg jg If]qsf] k|ToIf of]ubfg /x]sf] 5 .
2= ;f]r
:jR5 Pjd\ :j:y jftfj/0f dfkm{t lbuf] ljsf; .
3= p2]ZoM
jg tyf h}ljs ljljwtf / k|fs[lts ;|f]t -vfgL tyf vlgh kbfy{;d]t_ sf] j}1flgs Joj:yfkg ub}{
jftfj/0fd}qL Joj:yfkg, ;+/If0f tyf pkof]u ug{' .
4= nIo÷ck]lIft pknlAw
• lbuf] ljsf;sf] nIo xfl;n ug{ jftfj/0f ;+/If0f u/fpg' .
• a9\bf] ;x/Ls/0faf6 pT;lh{t k|b'if0f Go"gLs/0f u/fpg' .
• xl/t ljsf;sf] cjwf/0ffcg'¿k dfgjLo lqmofsnfk / ljsf; k|lqmofnfO{ hnjfo' kl/jt{g
cg's"lnt u/fpg' .
5= /0fgLltM
• Jfftfj/0f 5 / kf] xfdL 5f} eGg] dd{nfO{ cfTdLs/0f ub}{ o;sf] ;+/If0f / ;Djw{gdf hf]8
lbg jftfj/0f d}qL lqmofsnfkx? ;~rfng ul/g]5 .
• kof{j/0fLo ;d'Ggt sfod ug{ j[If/f]k0f / jg ;+/If0f sfo{nfO{ pRr k|fyldstf lbO{g]5 .
o;sf nflu hg;xeflutfnfO{ hf]8 lbOg]5 .
• jftfj/0f Joj:yfkgnfO{ cfGtl/sLs/0f ub}{ jftfj/0f ;+/If0f Pjd\ k|b"if0f lgoGq0fsf nflu
;+:yfut Ifdtf clej[l4 u/L ljsf; sfo{qmdsf] cleGg cËsf ¿kdf ;~rfng ug]{ .
• ufpFkflnsfsf] e'–pkof]u Pj+ jftfj/0f Jojl:yt ug{sf nflu ejg lgdf{0f cfrf/ ;+lxtf
lgdf{0f ul/g]5 .
• ls;fgx?nfO{ sDkf]i6 dn agfpg] tflnd k|bfg ul/g]5 .
• ;8s lsgf/fdf a[If/f]k0f u/L xl/ofnL k|j4{g ul/g]5 .
• e'–;+/If0fdf hf]8 lbOg]5 .
• jftfj/0fLo k|b'if0f Go"lgs/0f ul/g] 5 .
• pko'Qm :yfgx?df kmf]xf]/ ;+sngsf nflu 8:6ljgsf] Joj:yf ul/g]5 .

154
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
6= k|d'v sfo{qmdx¿
;do l;df
xfnsf] cg'dflgt lbw{sflng
qm= ;= of]hgf nIo cNksflng dWosflng ;xof]uL lgsfo s}lkmot
cj:yf ah]6 -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
aftfj/0f Aoa:yfkg
१ aflif{s ! ;+l3o, k|b]z
e"Ifo lgoGq0f sfo{qmd –– 7,500,000
sfo{qmd ;/sf/ / u}=;=;

२ aflif{s ! ;+l3o, k|b]z


jfo' k|b"if0f lgoGq0f sfo{qmd –– 3,000,000
sfo{qmd ;/sf/ / u}=;=;
३ aflif{s ! 1,500,000
;+l3o, k|b]z
Wjlg k|b"if0f lgoGq0f sfo{qmd ––
sfo{qmd ;/sf/ / u}=;=;
४ /fli6«o jg ;+/If0f sfo{qmd –– 11,550,000

५ lgdf{0f cBfalws
ejg lgdf{0f cfrf/ ;+lxtf lgdf{0f ug]{ 1,000,000
gePsf] ug]{
६ aflif{s %
j[Iff/f]k0f sfo{qmd eO/x]sf] 1,000,000
u}=;=;
sfo{qmd
७ aflif{s !
k|fËufl/s dn pTkfbg tflnd gePsf] 3,000,000
u}=;=;
sfo{qmd
;a} d'Vo
ahf/, rf]s
८ 8:6lagsf] Joj:yf s]xL tyf lglh If]q
250,000
;fj{hlgs
:ynx?df
९ d'Vo al:tx?df gfnL tyf 9nsf] ;a} d'Vo ;+l3o / k|b]z
cAoal:yt 90,000,000
Joj:yfkg al:tx? ;/sf/
१० d'Vo ;8s lsgf/df a[Iff/f]k0f gePsf] @) ls=ld= 2,000,000 u};;

155
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

9.4.2 ljkb\ Joj:yfkg / k|sf]k Go"lgs/0f


1= k[i7e"ldM
g]kfnsf] ;+ljwfgn] k|To]s gful/snfO{ :jR5 tyf :j:y jftfj/0fdf afFRg kfpg] df}lns xssf]
Joj:yf u/]sf] 5 . g]kfnsf] ;+ljwfgn] ljkb\ Joj:yfkgnfO{ pRr k|fyldstfdf /fvL tLgj6} txsf
;/sf/sf nflu ljkb Joj:yfkgsf] sfo{ lhDd]jf/L tf]s]sf] 5 . o;sf ;fy} :yfgLo ;/sf/
;~rfng P]g, @)&$ n] klg ljkb\ Joj:yfkg;DaGwL :yfgLo:t/df of]hgf Pj+ sfo{qmdx? th'{df /
sfof{Gjog ug]{ lhDd]jf/L :yfgLo ;/sf/nfO{ tf]s]sf] 5 .
ljkb\ Joj:yfkgnfO{ of]hgfa4 ¿kdf cf–cfkm\gf] If]qdf cfjZostfcg';f/ kl/rfng ug{ k"j{tof/L
cfjZos x'G5 . o;/L k"j{tof/L ul/Fbf k"j{ cg'dfg;d]t u/L cfjZos hgzlQm, ;fdu|L, s/0fpk,
sf]ifsf] Joj:yf / hf]lvdo'Qm :yfgsf] klxrfgsf ;fy} hf]lvd Go"gLs/0fsf dfkb08sf] uDeL/k"j{s
kl/kfngf ug'{k5{ . ljkb\ Joj:yfkg sfo{qmd sfof{Gjogsf nflu lgoldt ;|f]t Joj:yfkg ug{ Ps
ljkb\ Joj:yfkg sf]ifsf] :yfkgf ug{ ;lsG5 . pQm sf]ifdf lgoldt Pj+ cGo ;|f]taf6 ;d]t /sd
hDdf ug]{ / :jLs[t sfo{ljlwsf cfwf/df ;f] sf]ifsf] kl/rfngdfkm{t ljkb\ Joj:yfkg sfo{
;~rfng tyf Joj:yfkg ul/g' pko'Qm x'G5 . ;fy} ljkb\kZrft\ a;f]af; u/fpg ;lsg] :yfgsf]
klxrfg;d]t u/fO{ /fVg'kg]{ x'G5 . o:tf] ljkb\sf] a]nf ljleGg ;+:yfx¿aLr ;dGjosf nflu ;a}
txdf plrt ;+:yfut Joj:yf;d]t ul/g'kg]{ h?/L x'g cfpF5 . :yfgLo ;/sf/x¿n] cGt/:yfgLo
txaLr ;d]t ;dGjo u/L cf–cfkm\gf] If]qdf sfo{qmd / ah]6sf] Joj:yf sfof{Gjog ug'{kg]{ x'G5 .
2= ;f]r
;a} k|sf/sf ljkb\x¿sf] k|efjsf/L Joj:yfkgaf6 ljkb\ pTyfgzLn :yflgo ;/sf/sf] ¿kdf
ufpFkflnsfnfO{ ljsf; ug]{ .
3= p2]ZoM
ufpFkflnsf leq k|fs[lts k|sf]ksf] hf]lvd Go'lgs/0f ug{' / ljkb\ Joj:yfkg ug{' .
4= /0fgLlt
• ljkb\ Joj:yfkg gLlt, /0fgLlt tof/ u/L sfof{Gjog ul/g]5 .
• ljkb\ Joj:yfkgsf] k"j{tof/Lsf nflu ljkb\ hf]lvd Go"gLs/0f tyf Hazard Mapping ;d]t
tof/ u/L ;~rfng ul/g]5 .
• ufpFkflnsf tyf j8fx?df ljkb Joj:yfkg sf]ifsf] /sdnfO{ j[l4 u/L cleefjssf] e"ldsf
lgjf{x ul/g]5 ;fy} lakt IftL sd ug{ la/f]wfTds pkfox?sf] nflu ;r]tgf sfo{s|d
;+rfng ul/g]5 .
• ufpFkflnsf :t/Lo ljkb\ Joj:yfkg sf]ifdf /sd j[l4 u/L ljkb\ Joj:yfkgsf nflu j8f
:t/Lo :jo+;]js tof/ kl/rfngsf] Joj:yf ul/g]5 .
• ljkb\ k"j{ tof/L tyf k|ltsfo{ of]hgf tof/ ul/g'sf ;fy} ljkb\ Joj:yfkgdf ;dGjo
k|0ffnLnfO{ k|efjsf/L agfOg]5 .
• ljkb\ Joj:yfkg;DaGwL ;"rgf k|0ffnLnfO{ ;j{;'ne / k|efjsf/L agfpg] .
• ljkb\ Joj:yfkgsf nflu k"j{ tof/L ug{ pks/0f, ;fdu|L / bIf hgzlQmsf] k|aGw ul/g]5 .
• PDa'n]G;, af?0foGq h:tf cTofjZos ;fwgx¿ / o;sf] k|of]u ug{] Joj:yf ldnfOg] 5 .
156
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
• ljkb\kZrft\ k'g:yf{kgf / k'glg{df{0f sfo{x¿sf] ;a} ;/f]sf/jfnfx¿;Fu ;+of]hg / k|aGwg
ul/g]5 .
• ljkb\ hf]lvd zf;gsf] ;'b[9Ls/0f ul/g]5 .
• ufpFkflnsfleqsf ;Defljt hf]lvd If]qsf] klxrfg u/L Go"gLs/0f tyf cg's"ng sfo{
;~rfngsf nflu k|fyldstf lgwf{/0f u/L ;~rfng ul/g]5 .
• ljsf; lgdf{0fsf sfo{df hf]lvd Go"gLs/0fsf pkfo cjnDag ul/g]5 .
• 89]nf]sf] hf]lvd sd ug{ hFun j/k/ …kmfo/ nfOgÚ agfOg] .
• k|fs[lts k|sf]ksf] ;dodf p4f/ tyf /fxt sfo{sf] nfuL cfjZos k|lzIf0f lbOg] .
• ufpFkflnsf leq sfd ug]{ 7]s]bf/x?nfO{ k|sf]k Go"lgs/0fsf] tflnd lbOg] .
• ufpFkflnsf leqsf l;sdL{, 8sdL{nfO{ e'sDk k|lt/f]wL 3/x?sf] lgdf{0f ug{ cfjZos
tflndsf] Joj:yf ul/g] .
• ;a} ;fj{hlgs ejgx?df cfuf] lgoGq0fsf pks/0fsf] Joj:yf ul/g] .
• ;a} j8f sfof{nox?df /fxt tyf p4f/sf ;fdfu|Lsf] Joj:yf ul/g] .
• ;a} j8fx?df cfktsflng p4f/sf nflu x]lnKof8 lgdf{0f ul/g] .

157
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
5= k|d'v sfo{qmdx¿
;do l;df
qm= xfnsf]
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng lbw{sflng ;xof]uL lgsfo s}lkmot
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
ufpFkflnsf
k|fs[lts k|sf]k Go"gLs/0f, p4f/ tyf /fxt -
;+l3o, k|b]z ;/sf/
1
gePsf] / j8f
ljt/0f ;ldltsf] Aoa:yf / u}=;=;
:tl/o

t6aGwg lgd{f0f
efj/ vf]nf t6aGwg, nf]nL
;]nvf]nf t6aGwg, r/Lsf]6 gePsf] %
;+l3o, k|b]z ;/sf/
2 kmfp;] :ofnL v ]t t6aGwg 500,000,000 / u}=;=;
b'uf{df08f} :jf:Yo rf}sL t6aGwg
di6]Zj/ cfwf/e "t ljBfno t6aGwg
;+l3o, k|b]z ;/sf/
3
Uofljg hfnL vl/b tyf lgdf{0f # 1,500,000 / u}=;=;
?!
k|fs[lts k|sf]k Go"gLs/0f, tyf p2f/ sf]ifdf
4
gePsf] s/f]8sf] 10,000,000
;+l3o, k|b]z ;/sf/ qmdfut
/sd hDdf
sf]if
;a}
cfunfuL lgoGq0fsf nflu kmfP/ nfOgsf] - k|b]z ;/sf/,
5
gePsf] ;+a]bgzLn 5,000,000
Fire Line) lgdf{0f ;d'bfo
If]qx?
aflif{s @ 6,000,000
g]kfn k|x/L, ;z:q
6
o'jfx?nfO{ b}aL k|sf]k p2f/ tflnd gePsf]
sfo{qmd k|x/L, g]kfnL ;]gf
aflif{s & 1,000,000
Ps j8f Ps
7
hgr]tgf sfo{qmd gePsf] u}=;=;
sfo{qmd sfo{qmd
158
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df
qm= xfnsf]
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng lbw{sflng ;xof]uL lgsfo s}lkmot
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
;+l3o / k|b]z
8
bdsnsf] Joj:yf gePsf] ! 8,000,000
qmdfut
;/sf/
k|fs[lts k|sf]k Go"gLs/0f / /fxt ;fdu|Lsf] ;+l3o, k|b]z ;/sf/,
9
gePsf] & 7,000,000
k|aGw -x/]s j8fdf_ u}=;=;
;a}
;fa{hlgs ejgx?df cfunfuL lgoGq0fsf] ;+l3o, k|b]z ;/sf/,
10
s]lx ;fj{hlgs 10,500,000
pks/0f u}=;=;
ejgx?
b}jL k|sf]k p2f/, /fxt lat/0f tyf cf>osf 70,000,000
;+l3o, k|b]z ;/sf/,
11
gePsf] & x/]s j8fdf
nfuL wd{zfnfsf] Aoa:yf u}=;=;

159
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

9.5 jftfj/0f ;+/If0f tyf ljkb\ Joj:yfkgdf k|If]lkt nufgL


Jfftfj/0f If]qcGtu{t jg tyf e;"+/If0f, hnfwf/ ;+/If0f, Jfftfj/0f ;+/If0f, hnjfo' kl/jt{g,
kmf]x/d}nf Joj:yfkg, hn pTkGg k|sf]k lgoGq0f, ljkb\ Joj:yfkg / af?0foGq ;~rfng ;Da4
sfo{x¿ ;dfj]z ul/Psf 5g\ . o; PsLs[t ljsf; of]hgfdf jftfj/0f ;+/If0f tyf ljkb\
Joj:yfkg If]qdf pNn]v ul/Psf ;Dk'0f{ of]hgf tyf sfo{qmdx? k'/f ug{ sl/a &$ s/f]8 ?k}of
cfjZos kg]{ b]lvG5 . jftfj/0f ;/If0f tyf ljkb\ Joj:yfkg ;Da4 sfo{x¿df lghL If]q,
u}/;/sf/L If]q / ;d'bfosf] nufgL Pj+ ;xeflutf /xg] ck]Iff ul/Psf] 5 .

160
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

10 ;+:yfut ljsf; tyf ;]jf k|jfx

10.1 ljifo k|j]z


g]kfnsf] ;+ljwfg -@)&@_ adf]lhd d'n's ;+3Lo ;+/rgfdf k|j]z u/L /fHosf] k'gM;+/rgfkZrft\
hf/L ePsf] :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g @)&$ n] :yfgLo ;/sf/sf] ¿kdf ufpFkflnsfnfO{ ;du|
ljsf;sf] g]t[Tj ug]{ lhDd]jf/L k|bfg u/]sf] 5 . ufpFkflnsfn] ljsf; cfof]hgfsf] th{'df sfof{Gjog,
cg'udg / d"Nof+sg ug{'sf ;fy} gful/s d}qL ;]jf k|jfx, ;]jf k|jfxdf k|ljlwsf] pkof]u, r':t
;+u7g ;+/rgfsf] ljsf;, k|efjsf/L ;+:yfut ;+oGqsf] :yfkgf / ljsf;, kwflwsf/L Pj+
sd{rf/Lsf] Ifdtf ljsf;dfkm{t clwsf/df cfwfl/t ;]jf k|jfxsf] k|Tofe"lt ug{' jt{dfg :yfgLo
;/sf/sf] cj;/ xf] eg] gj:yflkt ;+/rgsf nflu of] sfo{ef/ k"/f ug{ sd r'gf}tLk"0f{ 5}g . oL
sfo{x¿ k"/f ug{ gflthfd"ns sfo{ of]hgfsf] th{'dfsf ;fy} To;sf] k|efjsf/L sfof{Gjogsf
dfWodaf6 dfq k"/f ug{ ;lsG5 .
;+3Lo nf]stflGqs u0ftGq g]kfnsf] d"n ;+/rgf ;+3, k|b]z / :yfgLo tx u/L tLg txsf]
x'g] tyf /fHo zlQmsf] k|of]u tLg} txn] ;+ljwfg / sfg'gadf]lhd ug]{ Joj:yf u/]sf] 5 . ;+3, k|b]z
/ :yfgLo txn] cfˆgf] clwsf/ If]qleqsf] cfly{s clwsf/;DaGwL ljifodf sfg'g agfpg], jflif{s
ah]6 agfpg], lg0f{o ug]{, gLlt tyf of]hgf tof/ ug]{ / To;sf] sfof{Gjog ug]{ Joj:yf;d]t u/]sf]
5.
:yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$ n] ufpFkflnsf tyf ufpFkflnsfn] cfˆgf] clwsf/
If]qleqsf] ljifodf :yfgLo:t/sf] ljsf;sf] nflu cfjlws, jflif{s, /0fgLlts / ljifo If]qut
dWodsfnLg tyf bL3{sfnLg of]hgf agfO{ nfu" ug{'kg]{ Joj:yf /x]sf] 5 . :yfgLo ;/sf/ ;~rfng
P]gn] ;+3Lo ;/sf/sf] :jLs[ltdf ljsf; ;fem]bf/ tyf cGt/f{li6o u}/;/sf/L ;+:yfsf]
ufpFkflnsfsf] ljsf;sf nflu ;|f]t h'6fpg ;Sg] Joj:yf ug{'sf ;fy} ufpFkflnsf If]qleq sfo{/t
;a} ;+3Lo, k|fb]lzs / :yfgLo txdf sfo{/t ;a} ;/sf/L sfof{no, u}/;/sf/L, ;xsf/L ;+:yf Pj+
lghL If]q;Fu ;xsfo{ / cGt/;DaGw :yflkt u/L ;dGjofTds ¿kdf sfo{ ;~rfng / Joj:yfkg
ug]{ lhDd]jf/L;d]t lbPsf] 5 . cGt/ ;/sf/L ljQ Joj:yfkg P]g, @)&$ n] ;fj{hlgs vr{sf]
cg'dflgt ljj/0f tof/ ug]{, dWodsfnLg vr{ ;+/rgf tof/ ug]{, cfjZostfsf] k|If]k0f ug]{,
/fh:jsf] k|If]k0f tof/ ug]{ / ljQLo cg'zf;g sfod ug{'kg]{ Joj:yf;d]t u/]sf] 5 .
;+3Lo ;/sf/n] rfn' of]hgfn] sfg'gL zf;gsf] d"No tyf dfGotf cg'¿k gful/s ;+nUgtf,
hjfkmb]lxtf, kf/blz{tf / e|i6frf/d'Qm cj:yfsf] l;h{gf / ;~rflnt ljsf; sfo{ tyf k|jflxt
;]jfsf] k|efjsfl/tf clej[l4 u/L ljsf; sfo{nfO{ glthfd'vL agfpg hf]8 lbPsf] 5 . :yfgLo
;/sf/ ;~rfng P]g @)&$ n] ;Dkfbg ug]{ ;Dk"0f{ ultljlw tyf ;]jfnfO{ ;/n, ;'Jol:yt,
;]jfu|fxLd}qL / hjfkmb]xL agfO{ :yfgLo lgsfonfO{ gful/sk|lt pQ/bfoL agfpg'kg]{ ck]Iff u/]sf]
5.
o; ljifo If]qcGtu{t dfgj ;+;fwg ljsf;, ;+:yfut Ifdtf ljsf;, /fh:j kl/rfng, ljQLo
Joj:yfkg, ljQLo hf]lvd Go"gLs/0f, ;'zf;g sfoddf ;fj{hlgs ;'g'jfO, ;fdflhs k/LIf0f,
cfGtl/s / clGtd n]vfk/LIf0f, a]?h' km5\of]{6, ;]jf k|jfxsf dfkb08 lgwf{/0f, ;]jf k|jfxdf
161
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
ljB'tLo ;"rgf k|ljlwsf] k|of]u, gful/s ;Gt'li6 ;j]{If0f / cGt/lgsfo ;dGjo h:tf If]q ;dfj]z
ePsf] x'g]5 .
10.2 jt{dfg cj:yf
/fHosf] k'gM;+/rgf kZrft\ gofF u7g ePsf] ufpFkflnsfsf] ;+:yfut ljsf; k|of;sf] yfngL
k|f/De dfq ePsf] 5 . ufpFkflnsfsf] ;+u7g ;+/rgfsf] vfsf lgdf{0f, hgzlQmsf] Joj:yf k|d'v
;d:ofsf] ¿kdf /x]sf] 5 . ;]jf k|jfxsf] s]G›sf] ¿kdf /x]sf j8f sfof{nox¿sf] ef}lts ;+/rgf -
ejg_ / hgzlQmsf] Joj:yf, ufpFkflnsfsf] s]G›Lo ejg, sd{rf/L, d]l;g cf}hf/sf] Joj:yf
tTsfnsf k|d'v lhDd]jf/L x'g\ . xfnsf] ;+qmd0fsfnLg cj:yfdf ufpFkflnsfleq /x]sf ;/sf/L,
u}/;/sf/L lgsfo / lghL If]q;Fusf] ;fem]bf/L, ;dGjo / ;xsfo{ ufpFkflnsfsf] nflu lgs}
r'gf}tLsf] ¿kdf /x]sf] 5 .
kl/0ffdd'vL ljsf; tyf k|efjsf/L ;]jf k|jfx, :yfgLo zf;gsf] k|efjsf/L ;~rfngsf] nflu
;+:yfut, Ifdtf ljsf; tyf ;'zf;gsf] cfjZostf kb{5 . o;sf] cy{ :yfgLo zf;gsf] ;+:yfut
ljsf; tyf ;'zf;gaf6 dfq ljsf; ultljlw tyf ;]jf k|jfxaf6 ck]lIft glthf xfl;n ug{
;lsG5 . PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd cfkm+}df ;+:yfut ljsf; tyf ;'zf;gsf] Ps k|d'v /0fgLlt
ePsf] sf/0f ;+:yfut, Ifdtf ljsf; / ;'zf;gnfO{ o;leqsf] k|d'v ;fwg tyf dfWodsf] ¿kdf
lnOPsf] 5 .
10.3 cj;/ / r'gf}tL
gjul7t ufpFkflnsf ePsf]n] ;+:yfut ljsf; tyf ;]jf k|jfxsf] gjLg k4lt lgdf{0f ug]{ cj;/
clxn] k|fKt 5 . t;y{ PsLs[t ljsf; of]hgf cjlwdf ;+:yfut ljsf; tyf ;]jf k|jfxnfO{ ;'b[9
t'Nofpg lgDg cj;/x¿ ljBdfg /x]sf] 5 M
• lgjf{lrt o'jf kbflwsf/L
• a9L ;|f]t / ;fwgsf] pknAwtf
• /fli6«o ljB't\ k|;f/0fdf hf]l8Psf]
• ljlw lgdf{0fsf vfsf k|fKt / th{'dfsf] ;'?jft ePsf] cj:yf
ev{/} :yfkgf ePsf] ufpFkflnsfsf ;fd' s]xL r'gf}tLx¿ /x]sf 5g\ M
• df}h'bf hgzlQmdf lj1tfsf] sdL,
• gofF ;+/rgf hl6n lsl;dsf] ePsf] x'gfn] ;/sf/L lgsfoleq c;debf/L a9\g ;Sg] .
• OR5fzlQmsf] sld tyf cfGtl/s /fhgLltn] ljsf; lgdf{0fsf] sfddf jfwf k'¥ofpg ;Sg]
• cGtl/d Joj:yfkg sfn ePsfn] ;+3Lo, k|fub]lzs / :yfgLo txsf ;+/rgfsf] lgSof]{n /
Joj:yfkg k"0f{ ¿kdf eOg;s]sf],
• ;]jf k|jfxsf nflu cfjZos ef}lts k"jf{wf/ gx'g',
• hgzlQmsf] lgtfGt sdL / ufpFkflnsfsf] lhDd]jf/L ;]jf lbg] pko'Qm hgzlQm ;dfof]lht
eO{ cfOg;s]sf],
• a9\bf] cfsf+Iff cg'¿k cfˆgf] cfo;|f]t k|fKt x'g g;Sg', s]G›af6 k|fKt x'g'kg]{ ;dfgLs/0f
cg'bfg;d]t 36\b} hfg', j}b]lzs / cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfsf] ;|f]tsf] ;d]t Joj:yf x'g
g;Sg',
162
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
• ;'zf;gsf k|d'v cf}hf/x¿ sfo{ljlw agfO{ nfu" ul/g'kg]{ ePsf]n] To;sf] klg Joj:yfkg
x'g g;Sg',
• ufpFkflnsfsf j8f txdf ef}lts k"jf{wf/ tyf pks/0fsf] Joj:yf ug{' h:tf r'gf}tL b]lvg
cfPsf 5g\ .

10.4 p2]Zo
ljlw / k|lqmofsf] lgdf{0f, r':t tyf k|efjsf/L ;+u7g ;+/rgf / Ifdtf ljsf;, ;fj{hlgs, lghL,
;xsf/L, u};; tyf ;fd'bflos ;fem]bf/LnfO{ k|j4{g ub{} ;fj{hlgs ;]jfdf kx'Fr / u'0f:t/ j[l4 ug{'
.
10.5 /0fgLlt÷sfo{gLlt
1= s]=cfO{=l{;+x ufpFkflnsfdf e|i6frf/ z'Go ;xgzLntfsf] gLlt lnOg]5 . e|i6«frf/sf] uGw
;dfhdf cfpg lbOg] 5}g . ;'zf;g lasf;sf] dxTjk"0f{ cfwf/:tDe ePsfn] kf/blz{,
hjfkmb]lxtf agfpg s] cfO{ l;x ufpkflnsfsf] ;'zf;g lgtL / ;fdflhs hjfkmb]lxtfsf
cf}hf/x?sf] sfo{lalw cjnDag ul/g]5 .
2= pknJw hgzlQmnfO{ dfgjLo ;+j]bgsf cfwf/df sfo{ ;Dkfbgdf nufOg]5 .
3= ufpFkflnsfsf] lasf; tyf lgdf{0f sfo{x?df gful/s ;dfhsf] ;xeflutf / ;+nUgtfsf]
nflu aftfa/0f tof/ kfl/g]5 . JolQmsf] of]Uotf Ifdtf / lhDd]jf/Lsf] cfwf/df sfddf
nufO{g]5 .
4= cfˆgf] sfd k|lt JolQm :jo+d pQ/bfoL x'g] Joj:yf cjnDjg ul/g]5 .
5= hgzlQmsf] Ifdtf clej[l4sf nflu Ifdtf ljsf; ;DjlGw sfo{qmdx? NofOg]5 .
6= ;j} sd{rf/Ln] cfˆgf] zfvfsf] cfˆgf] sDKo"6/af6 sfd ug'kg]{ Joj:yf nfu' ug{ cfjZos
Ifdtf ljsf; ul/g]5 . ufpFkflnsfsf] ljlQo sf/f]jf/nfO{ sDKo'6/s[t u/L yk Jojl:yt
ul/g]5 . O{ ;]jfnfO{ k|efjsf/L ub}{ k|To]s j8fx?nfO{ ;"rgfd}qL agfpg sfo{s|d ;+rfng
ul/g]5 .
7= ufpF sfo{kflnsfsf] cWoIf, pkfWoIf , j8f cWoIf, ufpF sfo{Fkflnsfsf] lgjf{lrt tyf
dgf]lgt ;b:o tyf j8f ;b:ox?nfO{ k|b]z ;/sf/n] tf]s] jdf]lhd dfl;s ;]jf ;'ljwf
pknAw u/fO{g] 5 .
8= :yflgo txsf] sd{rf/Lsf] nflu cjsfz sf]ifsf] :yfkgf ul/g]5 . sf]if k|rnLt lgtLlgod
cg';f/ ;+rfng ul/g]5 .
9= s]=cfO{=l;+x ufpFkflnsfnfO{ cfjZos kg]{ pks/0f, :6]zg/L ;fdfgx? vl/b ubf{ u'0f:t/Lo
lrGx k|fKt / Uof/]G6L ePsf ;fdfgx?nfO{ k|fyldstf lbOg]5 ;fy} :jb]zL pTkfbgnfO{
k|fyldstf lbO{g]5 . sfof{nodf ePsf ;fwg pks/0fsf] j]n}df lgoldt dd{t ;Def/ ug{],
clwstd klxrfg ug]{ / :f|f]t clej[l4df ;d]t k|of]u lglt NofOg]5 .
10= JolQmut 36gf btf{ tyf ;fdflhs ;'/Iff Joj:yfkgnfO{ yk k|efjsf/L agfpg
sd{rf/LnfO{ ljleGg lsl;dsf] tflnd ;~rfng u/L pRrsf]6Lsf] k|ljlw cjnDjg ug]{ lglt
lnOg]5 .

163
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
11= lglb|i6P]g, lgodn] lbPsf] clwsf/ k|of]u u/L b08 lbg] tyf cfjZostf cg';f/ plrt
k'/:sf/ lbg] gLlt cjnDjg ul/g]5 . pTs[i6 sfo{ ug]{ pkef]Qmf ;ldltnfO{ ;Ddfg ug]{ tyf
nfk/afxL ug]{ pkef]Qmf ;ldltsf JolQmx?nfO{ sf/afxL ul/g]5 .
12= ;fdflhs kl/rfng If]qdf sfd ug]{ JolQmx?nfO{ of]ubfgsf] cfwf/df ;Ddfg lbg] gLlt
lnOg]5 .
13= hgk|ltlgwL tyf sd{rf/L ;lxtsf] ljleGg If]qut tyf ljifout ;ldtL agfO ljsf;sf
sfo{ cg'udg u/L k|efjsf/L agfOg] .
14= sd{rf/L / /fhgLlt बीचsf] cGt/ ;DaGwnfO{ ;]jf k|jfx ;Fu cfj4 u/L sd{rf/L
Joj:yfkg k|efjsf/L agfOg] .
15=;+:yfut Ifdtf ljsf; ub}{ n}hfg sd{rf/Lx?nfO{ Ifdtf clej[l4 tyf l;kd"ns tflnd,
uf]li7 tyf kbflwsf/Lx?nfO{ g]t[Tj ljsf; tflnd lbg] नीनत canDag ul/g]5 .
16= ;+ljwfgadf]lhd lglb{i6 Psn clwsf/ If]q / clwsf/sf] ;femf ;"rL tyf ;+3Lo / k|fb]lzs
sfg'gadf]lhd cfjZos gLlt, sfg'g, sfo{ljlw, dfkb08x¿sf] lgdf{0f u/L sfof{Gjog /
lgodg, cg'udg ul/g]5 .
17= ;+u7g tyf Joj:yfkg cWoog u/L r':t tyf k|efjsf/L ;+u7g ;+/rgf lgdf{0f ul/g]5 .
18= jt{dfgdf ;+3Lo ;/sf/af6 k|fKt ;+u7g ;+/rgf / b/aGbLsf] ufpFkflnsfsf]
kl/k|]Iodf ;dLIff ul/g]5 . ufpFkflnsfsf] ;du| ;DefJotf tyf cfjZostfsf cfwf/df
;+u7g tyf Joj:yfkg ;j]{If0f u/L Go"gtd cTofjZos b/aGbL ;[hgf ul/g]5 .
19= ufpFkflnsf If]qdf ;DefJotfsf cfwf/df k|fljlws bIf k|fljlwssf] k|of]u ;]jf s/f/
jf ;fem]bf/LnfO{ k|>o lbO{ ldtJolotfk"j{s ljsf; lgdf{0f Pj+ ;]jf ;'ljwfsf] k|jfx / kx'Fr
;'lglZrt ul/g]5 .
20= ufpFkflnsf -ljifout zfvf;d]t_ / j8f sfof{nox¿af6 k|jfx x'g] ;]jfnfO{ gful/s
a8fkq hf/L u/L ;f]adf]lhd ;]jf pknAwtfsf] ;'lglZrttf ul/g]5 / qmdzM
Ifltk"lt{;lxtsf] gful/s a8fkq nfu" ul/g]5 .
21= hgk|ltlglw, sd{rf/L, ;fem]bf/ ;+:yfx¿sf] Ifdtf klxrfg u/L Ifdtf ljsf;sf] sfo{qmdx¿
;~rfng ul/g] 5 . ljz]if u/]/ dlxnf, cNk;+Vos tyf blnt tyf cGo lk5l8Psf ju{
;Da4 kbflwsf/Lx¿sf] Ifdtf ljsf;df ljz]if Wofg k'¥ofOg]5 .
22= ufpFkflnsf ljsf;df ;fj{hlgs, lghL, u};; tyf ;fd'bflos ;fem]bf/LnfO{ ;+:yfut
ub}{ ;fem]bf/Ldf cfwfl/t ;xsfo{nfO{ clej[l4 ul/g]5 .
23= ;fj{hlgs k|zf;gnfO{ :jR5, kl/0ffdd'vL, hjfkmb]xL / kf/bzL{ agfO{ ;fj{hlgs ;]jf k|jfx
/ ljsf; k|lqmofnfO{ k|efjsf/L agfpgsf ;fy} ;fj{hlgs k|zf;gnfO{ gful/sk|lt pQ/bfoL,
;]jfd"ns tyf ljsf;d]qL agfOg]5 .
24= gful/ssf] b}gfg'lbgsf ;]jfx¿ j8f sfof{no÷;]jf s]Gb|x¿af6 k|jfxsf] ;'lglZrt
ul/g]5 / ;]jf k|jfx / kx'Frsf] nfut 36fOg]5 .
25= sfo{;Dkfbgdf cfwfl/t d"NofÍgsf nflu sfo{;Dkfbg s/f/ k|0ffnL nfu" ul/g'sf
;fy} k|f]T;fxL k|0ffnL;Fu cfa4 ul/g]5 .

164
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
26= cfGtl/s ;|f]t kl/rfngsf nflu s/sf cfwf/, bfo/f / b/nfO{ gful/ssf] Ifdtfsf cfwf/df
lgwf{/0f ug{ gful/ssf] Jofks ;xeflutf kl/rfng ul/g]5 / /fh:jsf] r'xfj6 lgoGq0fdf
;d]t gful/s kl/rfng u/L cfGtl/s ;|f]t j[l4 ul/g]5 .
27= ufpFkflnsf ultljlwnfO{ kf/bzL{, hjfjb]lxtf tyf e/kbf]{ ljZj;gLo agfO{
;~rfng ul/g]5 / e|i6frf/df z"Go ;xgzLntf sfod ul/g]5 / e|i6 k|j[lQsf] cGTo ug{
gful/s ;r]tgf;d]tdf hf]8 lbOg]5 .
28= afXo ;|f]t kl/rfngsf nflu ufpFkflnsfsf] k|lti7fdf j[l4 u/L nufgLd}qL jftfj/0f
tof/ ul/g]5 / ;DefJo of]hgfsf] klxrfg u/L ;+3, k|b]z tyf cGo lgsfo;Fu ;fem]bf/L
sfod u/L ljz]if / ;Dk"/stf tyf cfGtl/s C0fdf cfwfl/t of]hgfdf k'FhLut nufgL j[l4
ul/g]5 .
29= tf]lsPsf] ;do ;Ldfleq ;a} k'FhLut / sd vr{ x'g] u/L ;fwg ;|f]tsf] Joj:yfkg
u/L gful/snfO{ ;dodf ;]jf pknAw u/fpg lqmofzLn / k|lta4 Joj:yfkg k|0ffnL
:yflkt ul/g]5 .
30= ;a} zfvf, j8fx¿ ljB'tLo ;'zf;gdf cfa4 u/L b}lgs sfdsfh ljB'tLo
;'zf;gsf dfWodaf6 ul/g]5 .
31= jftfj/0f, k|ljlw Pj+ gful/sd}qL ufpFkflnsf agfO{ ;'zf;gsf] k|Tofe"lt x'g] u/L ;]jf
;'ljwf Joj:yfkg ul/g]5 .
32= ;fj{hlgs hjfkmb]lxtf, pQ/bfloTj / kf/blz{tf sfod ug{df gful/s ;dfhsf] e"ldsfnfO{
k|>o lbOg]5 .
33= cfjZostfg';f/ ;+3Lo tyf k|fb]lzs ;/sf/;Fu ;xsfo{ / ;fem]bf/Ldf sfo{qmd ;~rfng /
Joj:yfkg ul/g]5 .
34= ;+3Lo ;/sf/sf] :jLs[lt tyf k|fb]lzs ;/sf/sf] ;xdltdf k|fyldstfsf] If]qdf
cfjZostfg';f/ j}b]lzs ;xof]u kl/rfngdf ;dGjo / ;xsfo{;d]t ul/g]5 .

165
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

10.6 k|d'v sfo{qmd

;do l;df
xfnsf] ;xof]uL
qm= ;= of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng lbw{sflng s}lkmot
cj:yf -*–!% lgsfo
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
k|Tos
1
:yfgLo lasf;df hg;xeflutf –– @) k|ltzt 2,500,000
;d'bfo jif{ vr{
ug{'kg]{
;+l3o /
2
sd{rf/L cjsfz sf]if :yfkgf –– x/]s aif{ 1,500,000 k|b]z ;/sf/
;+l3o /
3
pkef]Qmf ;ldltnfO{ tflnd –– x/]s aif{ 3,750,000 k|b]z ;/sf/
;+l3o /
4
cg 'bfg tyf cfly{s ;xfotf sf]if –– x/]s aif{ 28,500,000 k|b]z ;/sf/

5
gful/s ;+hfnsf] lasf; gePsf] ;a} j8f 2,500,000
u}=;=; "
;/sf/L sd{rf/L tyf lzIfssf nflu cjnf]sg
6
clgoldt lgoldt 5,000,000
"
e|d0f
;+l3o /
7
;+:yfut ljsf; tyf Aoa:yfkg of]hgf lgdf{0f gePsf] ! 500,000 k|b]z ;/sf/
% k|Tos
k'/:sf/ tyf cg'bfg sfo{ljlw lgdf{0f tyf
8
gePsf] sd{rf/L 100,000
–– jif{ vr{
sfof{Gjog -b08 tyf k'/:sf/sf] gLlt_
k'/:s[t ug{'kg]{
j8f ;lrj tyf k|fljlws sd{rf/Lsf] ;?jf x/]s jif{ !
9
–– 3,000,000
;+3Lo ;/sf/ "
lgoGq0f tyf ltgsf] Ifdtf ljsf; tfnLd tflnd

166
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df
xfnsf] ;xof]uL
qm= ;= of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng lbw{sflng s}lkmot
cj:yf -*–!% lgsfo
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_
sd{rf/L tyf hgk|ltlglwx?sf nflu ljBdfg
ljsf;
P]g -vl/b P]g, d'n'sL P]g_, sfg'g, ;km\6j]o/, x/]s jif{ !
10
–– 7,500,000
;fem]bf/ ;+3
c+u|]hL, k|fljlws, k|ltj]bg n]vg, 8«fOleª, tflnd
;+:yf
;s/fTds ;f]r h:tf tfnLdx? ;~rfng
u'gf;f] ;'g'jfO{ sIfsf] Joj:yf ÷ph'/L k]l6sfsf]
11
–– ! sIf 100,000
––
Joj:yf

cfGtl/s tyf afXo If]qaf6 sd{rf/Lsf] d'NofÍg


kmf/d tyf
12
d'NofÍg ug{ d'NofÍg kmf/d tyf k]l6sfsf] gePsf] k]l6sfsf] 250,000
––
Joj:yf Joj:yf
sl/j
13
sd{rf/L :jf:Yo tyf hjLg jLdf ;xfotf !))Ü 1,875,000
–– qmdfut
%)Ü
;/f]sf/jfnfx?nfO{ ICT ;DaGwL Ifdtf ljsf;
14
gePsf] % 750,000
––
tflnd
! ejg k|fb]lzs÷
15
tfnLd s]Gb|sf] lgdf{0f tyf ;~rfng gePsf] 25,000,000
@ sd{rf/L ;+3Lo ;/sf/

167
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

10.7 ;fj{hlgs ejg tyf cGo k"jf{wf/


1= k[i7e"ldM
:yfgLo ;/sf/sf] ¿kdf /x]sf] ufpFkflnsfnfO{ lzIff, :jf:Yo h:tf cfjZos ;]jf k|jfxsf ;fy}
;fd'bflos sfo{sf lgldQ;d]t cfwf/e"t ejg tyf k"jf{wf/ cfjZos x'G5 . o;}u/L ufpFkflnsf
If]qsf] cfwf/e"t k"jf{wf/sf cGo If]qdf kfs{ tyf dgf]/~hg :yn, ko{6g k"jf{wf/, v]ns'b d}bfg,
;fd'bflos ejgnufotsf cGo k"jf{wf/x¿;d]t cfjZos kb{5g\ .
2= ;f]r
cfjZos ;'ljwf tyf pks/0f ;lxtsf] ejg tyf k"jf{wf/ lgdf{0f tyf dd{t ul/ ufpFkflnsf tyf
j8f sfof{nox?af6 kfOg] ;]jfsf] :t/f]Gglt .
3= p2]Zo
ufpFkflnsf / ;a} j8fdf PsLs[t ¿kdf ;]jf pknAw x'g] u/L cfjZos ;'ljwf tyf
pks/0f;lxtsf] ejgx¿ lgdf{0f, :t/f]Gglt / dd{t;Def/ eO{ sfo{ ;'rf? गनसु .
4= /0fgLltM
• ufpFkflnsfdf ;Dk"0f{ ejgx¿ -JolQmut tyf ;fj{hlgs_ ejg dfkb08 P]g / ejg ;+lxtf
cg';f/ lgdf{0f ug{] u/fOg]5,
• ufpFkflnsfaf6 pknAw x'g] ;a} ;]jf Ps} :yfgaf6 pknAw x'g] u/L Joj:yf ul/g]5 .
• ejg gePsf j8f sfof{nox¿df PsLs[t ;]jf pknAw x'g] u/L kSsL ejg -tflnd a}7s
sIf ;lxtsf]_ lgdf{0f ul/g]5 .
• j8f sfof{nosf] cfjZostfcg';f/ x'g] u/L ;fljsaf6 x:tfGt/0f eO{ cfPsf uflj;÷j8f
sfof{no ejg dd{t ;'wf/ / :t/f]Gglt ePsf] x'g]5 .
• ufpFkflnsfsf] ejgnufot ;a} ;fj{hlgs ejgx¿ ckf+ud}qL x'g]5g\ / jt{dfgdf lgdf{0f
ePsf ejgx¿ klg ckf+ud}qL ¿kdf ljsf; ul/g]5 .
• lgdf{0f ePsf ejgx¿df vfg]kfgL ;/;kmfO, ljB't\ ;'ljwfsf ;fy} cfjZos Go"gtd
pks/0f -ejg ;'/Iff pks/0f, sDKo'6/, OG6/g]6, kmf]6f]skL d]l;g, 6]lnkmf]g OG6/sd cflb
;'ljwf, kmlg{r/ / kmlg{l;ª_ ;lxtsf] ejg lgdf{0f tyf :t/f]Gglt ul/g]5 .
• x/]s j8fdf ;fd'bflos k|of]hgsf] nflu ;fd'bflos xnsf] lgdf{0f u/Lg]5 .
• ufpFkflnsf leqsf sd{rf/L Pj+ lzIfsx?nfO{ cfjf;sf] plrt k|aGw ldnfOg] 5 .

168
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
5= k|d'v sfo{qmdx¿

;do l;df

xfnsf]
qm= ;= of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng lbw{sflng ;xof]uL lgsfo s}lkmot
cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

Aoal:yt ;+l3o / k|b]z


1
j8f sfof{no ejg lgdf{0f & 52,500,000
qmdfut
gePsf] ;/sf/
;+l3o / k|b]z
2
8'8]emf8 k|ltIffno lgdf{0f gePsf] lgd{f0f ug{] 200,000 ;/sf/
;+l3o / k|b]z
3
;fd'bflos ejg lgdf{0f, ef8fufp gePsf] lgd{f0f ug{] 2,000,000 ;/sf/
& g+= j8f sfof{nosf] hUuf vl/b÷ ;+l3o / k|b]z
4
gePsf] 500,000
Joj:yfkg ;/sf/
;+l3o / k|b]z
5
k|j]z åf/ lgdf{0f gePsf] lgd{f0f ug{] 1,500,000 ;/sf/
;+l3o / k|b]z
6
lj lk ;flns lgdf{0f gePsf] lgd{f0f ug{] 150,000 ;/sf/

7
cfdf ;d'xsf] ejg lgdf{0fsf nflu cg'bfg s]xL !$ 63,000,000
u}=;=;

8
;fd'bflos ejgsf] lgdf{0f s]xL & 45,000,000
u}=;=;

9
ufpFkflnsf :tl/o ax'pb]ZoLo xnsf] lgdf{0f gePsf] ! 15,000,000
lglh If]q

169
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

10.8 zflGt, ;'/Iff Pj+ Gofo Aoa:yf


1= ljifo k|j]z
nf]stflGqs zf;g k|0ffnLsf] lbuf] cfwf/ Gofosf] ;'lglZrttf xf] . hgtfsf] ^ bzseGbf nfdf]
cys ;ª\3if{sf] kl/0ffd:j¿k ev{/} k|fKt ePsf] g]kfnsf] ;+ljwfgn] Gofo Joj:yfsf] cfwf/e"t
vfsf lgwf{/0f u/]sf] 5 . ;+ljwfgk|bQ df}lns xs ;+/If0f u/L hgtfdf Gofo ;'lglZrt ug{ s]an
;+ljwfgdf xsx¿ pb\3f]if u/]/ dfq k'Ub}g, Goflos k4ltsf] k|efjsf/L sfof{Gjog ;'lglZrt
x'g}kb{5 . Gofo Joj:yfsf] k|efjsf/L sfof{Gjogaf6 dfq ;+j}wflgs Joj:yfn] kl/sNkgf u/]sf]
sfg'gsf] zf;g, df}lns xs / dfgj clwsf/sf] ;+/If0f / k|j4{g tyf zflGt, ;'zf;g / ljsf;sf
dfWodaf6 /fli6«o hLjgsf ;a} If]qdf Gofok"0f{ Joj:yf sfod ug{ ;Dej x'G5 .
2= ;f]r
gful/ssf] :jtGqtf, b'?:t ;'/Iff k|jGw, ;fdflhs Gofo / dfgj clwsf/sf] ;'/IffnfO ;'lglZrt
ul/ zfGt tyf ;'/lIft ;dfh lgdf{0f .
3= p2]Zo
!= :yfgLo :t/df g} Gofo k|bfg ug'{ ,
@= Gofo k|lqmofnfO{ l56f], 5l/tf], ;j{;'ne, ldtJooL, lgikIf, k|efjsf/L / hgpQ/bfoL agfpg' .
#= ;a}sf nflu Gofo ;'lglZrt ug{ Gofodf ;xh kx'Fr sfod u/fpg' .
$= :jtGq / lgikIf Gofosf] l;4fGtnfO{ s'l07t agfpg] u/L /fhgLlts, k|zf;lgs, ;Dk"0f{ Gofo
k|zf;g / ;dflhs If]qaf6 x'g] lj;ª\ult / clgoldttfsf] u'gf;f]nfO{ Go"gLs/0f ug]{ pkfox¿
cjnDag u/L e|i6frf/d'Qm sfg'gL /fHosf] :yfkgfy{ cu|;/tf b]vfpg' .
%= ufpFkflnsf If]qnfO{ ck/fw d'Qm If]qsf] ?kdf sfod ug{' .
4= /0fgLlt
• ;a} ufpFkflnsfaf;Lx?nfO{ l56f], 5l/tf], kx'Frof]Uo / k|efjsf/L Gofo k|0ffnLsf] ljsf; ug]{
gLlt cjnDag ul/g] 5 .
• ufpFkflnsf af;Lx?nfO{ l56f] 5l/tf] ?kdf Gofo lbgsf nflu cfjZos ;|f]t, ;fwg /
;+oGqsf] k|fyldstfsf ;fy Joj:yfkg ul/g] 5 .
• g]kfnsf] ;+ljwfg, @)&@ sf] cg';'rL * / ( cGtu{tsf ljifox?df qmdzM cfjZos kg]{
P]g, lgod, sfo{ljlw, lgb]{lzsf, dfkb08 OToflb th'{df ul/ sfof{Gjog ul/g] 5 .
• ufpFkflnsfn] th'{df u/]sf sfg'g tyf ultljlwx?sf] a'n]l6g k|sfzg ul/ ufpFkflnsf
af;Lx?nfO{ ;';"lrt ul/g] 5 .
• ufpFkflnsfsf] gLlt lgod tyf sfg"gsf] kfngf u/fpgsf nflu k|efjsf/L ;+oGq lgdf{0f
ul/g] 5 . o;sf nflu bL3{sfndf ufpFkflnsf k|x/Lsf] Joj:yf ul/g]5 .

170
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
5= k|d'v sfo{qmdx¿
;do l;df

qm= xfnsf]
of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng lbw{sflng ;xof]uL lgsfo s}lkmot
;= cj:yf -*–!%
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

;a} j8fdf ;fd'bflos d]nldnfk s]G›sf] ;s[o ;+l3o / k|b]z


! & 3,750,000
:yfkgf agfpg] ;/sf/
aflif{s @ g]kfn k|x/L /
@ hgr]tgf clea[l4 sfo{qmd s]lx 7,500,000
sfo{qmd u}=;=;
d]nldnfkstf{ tyf hgk|ltlglwnfO{ Goflos aflif{s @ g]kfn jf/
# s]lx 4,500,000
tflnd tflnd P;f]l;P;g
aflif{s
$ cw{jflif{s ;fd'bflos cg'udg sfo{qmd cw{jflif{s 3,000,000
?kdf
@% ;+l3o / k|b]z
% ufpFkflnsf k|x/Lsf] Aoa:yf gePsf] 10,000,000
hgzlQm ;/sf/ qmdfut

171
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

10.9 ;+:yfut ljsf; tyf ;]jf k|jfxdf k|If]lkt nufgL


o; PsLs[t ljsf; of]hgfdf ;+:yfut ljsf;, ;]jf k|jfx ;'zf;g tyf Joj:yfkg ;'wf/,
ufpFkflnsf / j8f sfof{nox?sf ejg lgdf{0fsf If]qdf pNn]v ul/Psf ;Dk'0f{ of]hgf tyf
sfo{qmdx? k'/f ug{ sl/a @( s/f]8 !$ nfv 25 xhf/ ?k}of cfjZos kg]{ b]lvG5 . dfgj ;+;fwg
ljsf;, ;+:yfut ljsf;, ;]jf k|jfxdf ;"rgf k|ljlwsf] k|of]u, sfg'g lgdf{0f, zflGt ;'/Iff / Gofo
Joj:yfh:tf sfo{x¿ ;d]t kb{5g\ . ;+:yfut ljsf;, ;]jf k|jfx ;'zf;g tyf Joj:yfkg ;'wf/
ufpFkflnsf / j8f sfof{nox?sf ejg lgdf{0fsf If]qdf;Da4 sfo{x¿df lghL If]q, u}/;/sf/L If]q
/ ;d'bfosf] nufgL Pj+ ;xeflutf /xg] ck]Iff ul/Psf] 5 .

172
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

11 ljQLo Joj:yfkg / ;'zf;g

11.1 ljifo k|j]z


o; PsLs[t ljsf; of]hgfdf k|:tfj ePsf of]hgf tyf sfo{qmdx¿ ufpFkflnsfsf] ljsf; jh]6
dfqn] ;~rfng ug{ ;Dej 5}g / of] of]hgf ufpFkflnsfsf sfof{nosf] dfq klg xf]O{g . of]hgf
th'{dfsf] bf}/fgdf o;sf] lhDd]jf/L ufpFkflnsfn] lnP tfklg sfof{Gjog txdf ufpFkflnsfsf ;j}
If]q, ju{, ;d'bfox¿ tyf oxfF sfo{/t ;j} ;/sf/L, cw{ ;/sf/L lgsfo, ;+3;+:yfx¿sf] dxTjk"0f{
e"ldsf /x]sf 5g\ . x'g t ufpFkflnsfn] ljleGg k|sf/sf s/, z'Ns tyf ljsf; lgdf{0fsf] nflu
s]|Gb|Lo ;/sf/jf6 cg'bfg k|fKt ul//x]sf] ;Gbe{df ufpFkflnsfsf] ljsf;sf] lhDdf ufpFkflnsfsf] xf]
egL ufpFkflnsfjf;Lx¿n] ck]Iff ug'{ vf;} unt wf/0ff klg xf]O{g . t/ ufpFkflnsfjf;Lx¿n]
ufpFkflnsf ljsf;sf] nflu o; ufpFkflnsfdf ltg]{ s/sf] /sd tyf s]Gb|jf6 k|fKt x'g] cg'bfg
/sd ufpFkflnsfn] kf/blz{tfsf ;fy ufpFkflnsfjf;L dfem /fVg ;Sg' kb{5 h'g /fVg ;ls/x]sf]
5}g .
ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmdsf] ;kmn sfof{Gjogsf nflu k|efjsf/L ljQLo
Joj:yfkg cfjZos kb{5 . o; ufpFkflnsfsf] cfk\mgf] :jcflh{t ;Lldt ;|f]t–;fwg, ;+3, k|b]z af6
k|fKt x'g ;Sg] ljQLo x:tfGt/0f, /fhZj af+8kmf+8 एवं cGo afXo ;|f]taf6 k|fKt x'g] /sd ;d]tsf]
dxQd pkof]u u/L PsLs[t ljsf; of]hgfåf/f ck]lIft pknlAwx¿ xfl;n ug{sf nflu glthf
pGd'v cfwf/df ljQLo Joj:yfkg ul/g'kg]{ x'G5 .
11.2 jt{dfg cj:yf
ufpFkflnsfsf] xfn ;dli6ut ljQLo l:ylt ;an b]lvb}g . ljs6 ef}uf]lns kl/j]z, Go"g
cfly{s lqmofsnfk, hLljsf]kfh{gd'vL s[lifcflbsf sf/0f cfGtl/s cfodf 7"nf] kl/jt{g ;xh 5}g .
cfly{s jif{ @)&^÷&& df ufpFkflnsfn] ljleGg ;|f]tx¿jf6 u/L sl/a ?= @( s/f]8 ^% nfv k|fKt
x'g] kl/dflh{t cg'dfg /x]sf] 5 . o; cf=j= sf] k|d'v ;|f]tx¿df ;+3Lo ;/sf/af6 k|fKt
;dfgLs/0f cg'bfg * s/f]8 $) nfv, ;;t{ cg'bfgafkt !! s/f]8 %@ nfv, k|b]z ;/sf/af6
ljlQo ;dflgs/0f jfkt ^* nfv %) xhf/, ;+3Lo ;/sf/af6 /fh:j ljt/0f jfkt & s/f]8 #$
nfv k|fKt ug]{ cg'dfg 5 . o; ufpFkflnsfsf] rfn' cf=j= @)&^÷&& sf] hDdf cfGtl/s cfo $&
nfv cg'dfg u/LPsf] 5 . o; ufpFkflnsfsf] rfn' cf=j= df sl/j !$ s/f]8 !# nfv k'FhLut vr{
x'g] b]lvG5 . PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmddf ufpFkflnsfsf] cfDbfgL x/]s aif{ !) k|ltztsf b/n]
j[l4 x'g] cg'dfg ul/Psf] 5 .
11.3 cj;/ tyf r'gf}tLx¿
-s_ r'gf}tLx¿
o; ufpFkflnsfsf] ljBdfg cfly{s tyf ;fdflhs l:yltsf ;"rsx? sdhf]/ /x]sfn] cfufdL
jif{x¿sf ljQLo Joj:yfkg ug{ r'gf}tLk"0f{ x'g] b]lvG5 . a9\bf] hgck]Iffsf] t'ngfdf ufpFkflnsfsf]
Go"g ;|f]taf6 ;fj{hlgs vr{ / ;]jfsf] aLrdf tfbfTDotf sfod ug{ lgs} sl7g x'g cfpg] b]lvG5 .
ufpFkflnsfsf] cfly{s tyf ;fdflhs l:yltdf ;'wf/ NofO{ hgtfsf] cfwf/e"t ;]jf / ;'ljwfnfO{
173
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
k|efjsf/L ¿kn] ;xh kx'Fr k'¥ofpgsf nflu cfjZos kg]{ k"FhLut nufgL nufotsf] sfo{qmd vr{
/ ;fdflhs ;'/Iff tyf rfn' vr{ u/L s'n Joosf] Joj:yfkg ul/g'kg{] x'g cfpF5 . o;}u/L pknAw
;|f]t ;fwgsf] 7"nf] c+z pkef]udf -rfn'_ vr{ ug'{kg]{ afWotfn] ljsf; sfo{sf nflu yf]/} dfq vr{
ug{ ;lsg] cj:yf ljBdfg /x]sf] 5 . csf]{tkm{ ufpFkflnsfsf] cfGt/Ls cfDbfgL lgs} sd ePsf] /
;+l3o ;/sf/ / k|b]z ;/sf/af6 k|fKt x'g] cg'bfg 36\b} hfg] x'gfn] ljlQo Joj:yfkgdf 7"nf]
r'gf}lt /x]sf] 5 .
-v_ cj;/
;ª\3Lotfsf] sfof{Gjogsf] qmddf :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g / cGt/—;/sf/L ljQ Joj:yfkg
P]gn] ufpFkflnsfnfO{ cfGtl/s /fh:j / ;+3 tyf k|b]zaf6 k|fKt x'g] u/L yk ;|f]t tyf ;fwgx¿
h'6fpg ;Sg] sfg'gL cj;/x¿ k|fKt ePsf] 5 . o;}u/L :yfgLo :t/df lghL, ;xsf/L, u}/;/sf/L
If]q / gful/s ;dfhsf] ;xsfo{df k"/s ljQLo ;|f]tx¿ h'6fpg ;Sg] yk cj;/x¿;d]t ljBdfg
/x]sf 5g\ . ufpFkflnsfsf] Go"g cfly{s lqmofsnfkx¿sf] ljBdfg l:yltdf ;'wf/ Nofpg ;DefJo
cfly{s cj;/x¿nfO{ pkof]u ul/g'kg]{ x'g cfpFb5 . :yfgLo ;/sf/ ;+rfng P]g–@)&$ n] :yfgLo
lgsfox?nfO{ cfˆg} 9+uaf6 ljsf; lgdf{0fsf ultljlwx? ;+rfng ug]{ clwsf/ lbPsf x'gfn] cfly{s
ljsf;sf] dfWodaf6 cfGt/Ls cfo j[l4 ug{ ;lsG5 . o;sf nflu ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL
ljsf; sfo{qmd cjlwdf ljQLo Joj:yfkgnfO{ k|efjsf/L Pj+ glthfpGd'v t'NofP/ ufpFkflnsf
If]qsf] ;d[l4df ;3fp k'Ug] cj;/x¿nfO{ pkof]u ug{ ;Sg] ;Defjgf alnof] 5 .
11.4 ;f]r
ljQLo ;'zf;gdfkm{t k|efjsf/L ;fj{hlgs ljQLo Joj:yfkg .
11.5 p2]Zo
ufpFkflnsfsf] cfDbfgL j[l4 ug'{ tyf vr{nfO{ ldtJooL, k|efjsf/L, lgoldt / cf}lrTok"0f{ agfpg' .
11.6 nIo÷ck]lIft pknlAw
jflif{s vl/b of]hgf lgwf{l/t ;dod} tof/ eO{ vl/b sfo{ ePsf], /fh:j kl/rfng k|efjsf/L
¿kdf ePsf], ;fj{hlgs vr{ Jojl:yt eO{ a]?h' sd ePsf] / cfGtl/s tyf clGtd n]vfk/LIf0f
k|efjsf/L ePsf] x'g]5 .
11.7 /0fgLlt
-s_ ;du| ljQLo Joj:yfkgnfO{ oyfy{k/s, kf/bzL{ Pj+ ljZj;gLo t'NofOg]5 .
-v_ ufpFkflnsfsf] ;du| ljQLo l:yltnfO{ cfjlws ¿kdf ;fj{hlgs ul/g]5 .
-u_ ufpFkflnsfsf] ah]6 k|0ffnLnfO{ ;Gt'lnt agfO{ cg'Tkfbs vr{x¿nfO{ lgoGq0f ul/g]5 .
-3_ ufpFkflnsfsf] cfo Joo;DaGwL ;Dk"0f{ cfly{s sf/f]af/sf] ljB'tLo k|0ffnLdf cfwl/t u/L
cBfjlws clen]v /flvg]5 .

174
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
-ª_ ufpFkflnsfsf] cfo Joo;DaGwL ;Dk"0f{ n]vf tyf cfly{s ljj/0fsf] cfGtl/s tyf clGtd
n]vfk/LIf0f u/fO{ sfod ePsf a]?h'sf] k|ltj]bg n]vf ;ldltdf k|:t't u/L ufpF ;efsf]
lgb{]zgadf]lhd sf/afxL tyf km5\of]{6 ul/g]5 .
-r_ ufpFkflnsfsf] cfo Joo ;DaGwdf ;fdflhs k/LIf0f, ;fj{hlgs k/LIf0f / ;fj{hlgs ;'g'jfO
u/L ufpFkflnsfsf] j]a;fO6sf] dfWodåf/f gful/snfO{ ;';"lrt ul/g]5 .
-5_ ljsf; lgdf{0fsf] sfo{df nfut ;xeflutf a9fpg lghL If]q, u}=;=;= / ;d'bfo;Fu ;xsfo{
u/Lg] 5 .
-h_ ;]jf z'Nssf] cjwf/0ff k|of]udf Nofpg] .
-em_ ;fj{hlgs lghL ;fem]bf/Ldf ufpFkflnsfsf] ;|f]t / ;fwgsf] Joj:yf ug]{ .
-`_ ufpFkflnsfsf] ah]6 k|0ffnLdf ;Gt'ng sfod ug]{ u/L cfo JoonfO{ Joj:yfkg ul/g]5 .
-6_ ufpFkflnsfsf] ah]6 k|0ffnLdf ljQLo cfof]un] lgwf{/0f u/]sf dfkb08adf]lhd k'FhLut
nufgLdf ;x'lnotk"0f{ C0f pkof]u ug{ ;lsg]5 .
-7_ cGo gu/ tyf ufpFkflnsfdf k|bfg ul/g] ;]jfsf nflu yk ljQLo ;|f]t Joj:yfkg x'g kxn
ul/g]5 .

175
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

11.8 k|d'v sfo{qmdx¿

;do l;df

qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL


of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!% lgsfo
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

१ 500,000
cf= /f=
/fh:j bfo/f kmf/flsnf] agfpg cWoog gePsf] !
sf=

२ cWoog 300,000
Ps åf/ s/ k|0ffnL af/] cWoog tyf sfof{Gjog gePsf] ––
ug]{
३ Plss[t ;DklQ s/ af/] gLlt lgdf{0f tyf nfu" gePsf] ! 300,000 ––
४ Plss[t ;DklQ s/ nufot cGo ;km\6j]o/ ;'b[9Ls/0f gePsf] ! 3,000,000

५ GIS k|0ffnLdf gSzf kf; 2,500,000


bft[
gePsf] !
lgsfo

६ s]lx aflif{s ! 2,250,000


cf= /f=
/fh:j ;r]tgf sfo{qmd ;+rfng
ePsf] sfo{qmd sf=
७ cfoft tyf lgof{t cg'udg ug{ 8]:s ;+rfng –– % 15,000,000 ––
८ ufpFkflnsfsf] cfDbfgL j[l¢ ug{ kfs{, Jofkfl/s ejg, 500,000,000
lglh
! #
a;kfs{ cflb lgdf{0f If]q

९ ;+efjgf af]s]sf 7"nf kl/of]hgfx?df nufgL ug{ ;dGjo 5,000,000


k|b]z
gePsf]
;dGjo ug]{ ;/sf/

176
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df

qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL


of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!% lgsfo
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

aflif{s !
१० k|b]z tyf ;+3Lo ;/sf/;Fu PsLs[t j:tL ljsf; 3,000,000
–– sfof{zfnf ––
sfo{qmd ;+aGwL k/fdz{ tyf ;dGjo a}7s
uf]i7L

k|b]z Pj+
११ rfn" kl/of]hgfx? ;dod} ;DkGg ug{ ;+aGwLt lgsfo !) -
gePsf] ;+wLo
tyf s]Gb| ÷ k|b]z ;/sf/nfO{ tfs]tf kqfrf/
;/sf/

jflif{s
१२ ?kdf %)
15,000,000
k|b]z
cfof]hgf ;xljQLos/0f sfo{qmd ;~rfng –– nfv ;/sf/
ljlgof]hg
% ljQLo
१३ k|fyldstf k|fKt If]qdf ;x'lnot C0f sfo{qmd If]qdf
10,000,000
–– ;'?jft ;+w
;~rfngdf ;xsfo{
ug]{ ;+:yf

%
k|b]z Pj+
१४ s/f]8sf] 50,000,000
pBdzLntf ljsf; sf]if :yfkgf / ;~rfngdf ;xsfo{ gePsf] ;+wLo
sf]if
;/sf/
:yfkgf

१५ gLlt 500,000
nfufgLstf{ k|f]T;fxg ug{ ufpFkflnsfsf] gLlt lgdf{0f gePsf] p=jf=;+
agfpg]

177
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;do l;df

qm= xfnsf] lbw{sflng ;xof]uL


of]hgf nIo cg'dflgt ah]6 cNksflng dWosflng s}lkmot
;= cj:yf -*–!% lgsfo
-)–# aif{_ -#–* aif{_
aif{_

१६ t'ngfTds nfesf s]xL ;fj{hlgs lghL ;fem]bf/Ldf @ 20,000,000


gePsf] p=jf=;+
kl/of]hgf ;+rfng kl/of]hgf
cfly{s
१७ -
If]qdf
nufgLstf{ cfslif{t ug{ j[xt\ pBdL e]nf –– ! p=jf=;+
pNn]v
ul/Psf]

178
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

11.9 ljQLo Joj:yfkg / ;'zf;gdf k|If]lkt nufgL


o; PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmddf ljQLo Joj:yfkg / ;'zf;gsf If]qdf pNn]v ul/Psf
;Dk'0f{ of]hgf tyf sfo{qmdx? k'/f ug{ sl/a ^@ s/f]8 &# nfv ?k}of cfjZos kg]{ b]lvG5 .
ljQLo Joj:yfkg / ;'zf;gsf If]q ;Da4 sfo{x¿df lghL If]q, u}/;/sf/L If]q / ;d'bfosf] nufgL
Pj+ ;xeflutf /xg] ck]Iff ul/Psf] 5 .

179
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

12 ax' If]qut sfof{Gjog of]hgf

12.1 sfof{Gjog sfo{of]hgf


ufpF ;efaf6 PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd :jLs[t eP kl5 o;sf cfwf/df ufpFkflnsfn]
;a} ljifo If]q zfvf / j8f sfof{nox¿nfO{ dfu{bz{g;lxt jflif{s of]hgf th{'dfsf nlfu ah]6
k"jf{g'dfg k7fpg'kb{5 . pQm k"jf{g'dfg / dfu{bz{gsf cfwf/df ;xeflutfTds k|lqmof cjnDag
u/L jflif{s of]hgf th{'df ug{'kg{] x'G5 .
12.2 ljQLo ;|f]tsf] k|If]k0f
o; ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd cGtu{t ufpFkflnsfsf] cfly{s tyf
;fdflhs ljsf;sf nflu ;du| ¿kdf k|efjsf/L ljQLo Joj:yfkg ug'{ kg]{ x'G5 . PsLs[t j:tL
ljsf; sfo{qmdåf/f kl/nlIft cfly{s j[l4 / ;fdflhs ljsf;sf nIox¿ xfl;n ug{sf nflu ;|f]t
;fwgsf] dxQd kl/rfng / ;f]sf] glthfpGd'v pkof]usf] cfjZostf kb{5 .
ufpFkflnsfsf] ;du| ljsf;sf nflu cfjZos kg]{ ljsf; vr{ / k|zf;lgs vr{sf] ;d]t
cfjZostf k"/f ug{ cGt/ ;/sf/L ljQLo x:tfGt/0f k|0ffnLsf] clwstd pko]fu ub}{ cfGtl/s ;|f]t
kl/rfngnfO{ ;d]t hf]8 lbg'kg]{ x'G5 . ufpFkflnsfsf] Go"g cfly{s lqmofsnfkx¿sf] ljBdfg
l:yltdf ;'wf/ Nofpg ;DefJo cfly{s cj;/x¿nfO{ pkof]u u/L cfGtl/s ;|f]tnfO{ a9fpg :jR5,
t6:y Pjd\ kf/bzL{ :yfgLo s/ k|0ffnLsf] ljsf; / :j}lR5s s/ ;xeflutfaf6 ufpFkflnsfsf]
cfGtl/s s/ /fh:jsf] cg'kft a9fpFb} n}hfg cfjZos x'G5 .
cfly{s jif{ @)&^÷&& df ufpFkflnsfn] ljleGg ;|f]tx¿jf6 u/L sl/a ?= @( s/f]8 ^% nfv k|fKt
x'g] kl/dflh{t cg'dfg /x]sf] 5 . o; cf=j= sf] k|d'v ;|f]tx¿df ;+3Lo ;/sf/af6 k|fKt
;dfgLs/0f cg'bfg * s/f]8 $) nfv, ;;t{ cg'bfgafkt !! s/f]8 %@ nfv, k|b]z ;/sf/af6
ljlQo ;dflgs/0f jfkt ^* nfv %) xhf/, ;+3Lo ;/sf/af6 /fh:j ljt/0f jfkt & s/f]8 #$
nfv k|fKt ug]{ cg'dfg 5 . o; ufpFkflnsfsf] rfn' cf=j= @)&^÷&& sf] hDdf cfGtl/s cfo $&
nfv cg'dfg u/LPsf] 5 . o; ufpFkflnsfsf] rfn' cf=j= df sl/j !$ s/f]8 !# nfv k'FhLut vr{
x'g] b]lvG5 . o; ufpFkflnsfsf] cf=j=@)&^÷&& sf] ck]lIft cfDbfgL / vr{ -rfn' / k"+hLut_ ljj/0f
tnsf] tflnsfdf pNn]v u/LPsf] 5 .

180
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
;|f]tut cfo tyf k|flKtsf] tflnsf
चालु आ.व. २०७६/७७ मा प्रपेनित
क्र.स. नबबरण
आम्िानी (ने. रू.)
1 सङ्घीय सरकार नवत्तीय समानीकरण 84,000,000
2 प्रिेश सरकार नवत्तीय समानीकरण 6,850,000
3 सङ्घीय सरकार ससतस अनिु ान 115,200,000
4 सङ्घीय सरकार राजस्व बााँडफााँड 73,400,000
5 प्रिेश सरकार राजस्व बााँडफााँड 2,394,000
6 गत आ. व.को संनचनत 10,000,000
7 आन्तररक आय 4,700,000
जम्मा आम्िानी 296,544,000
चालु खचस (नेपाल सरकारको ससतस अनिु ान सनहत) 155,200,000
पाँजु ीगत खचस 141,344,000

ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmdsf lglb{i6 pknJwL nIo xfl;n ug{ kG„ aif{ -
@)&&÷&*—@)(!÷(@_ sf] cjlwdf -jif{ @)&^÷&& nfO{ cfwf/ jif{ dfgL_ ufpFkflnsfnfO{ ljleGg
;|f]tx¿af6 u/L s'n ?= $ ca{ (# s/f]8 (( nfv /sd k'FhLut vr{sf nflu k|fKt x'g] cg'dfg
u/LPsf] 5 . o; qmddf o; ufpFkflnsfsf] cfo aflif{s bz k|ltztsf b/n] a9\g] cg'dfg ul/Psf]
5 . o; ufpFkflnsfsf] cfufld kG„ jif{sf] ck]lIft cfDbfgL vr{ -rfn' / k"+hLut_ ljj/0f tnsf]
tflnsfdf pNn]v u/LPsf] 5 .
;|f]tut cfo tyf k|flKtsf] tflnsf
आ.व. आय चालु खचस पाँजु ीगत खचस
आधार बिस २०७६/७७ 296,544,000 155,200,000 141,344,000

०७७/७८ 326,198,400 170,720,000 155,478,400

०७८/७९ 358,818,240 187,792,000 171,026,240

०७९/८० 394,700,064 206,571,200 188,128,864

०८०/८१ 434,170,070 227,228,320 206,941,750

०८१/८२ 477,587,077 249,951,152 227,635,925

०८२/८३ 525,345,785 274,946,267 250,399,518

०८३/८४ 577,880,364 302,440,894 275,439,470

०८४/८५ 635,668,400 332,684,983 302,983,417

०८५/८६ 699,235,240 365,953,482 333,281,758

०८६/८७ 769,158,764 402,548,830 366,609,934

181
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

आ.व. आय चालु खचस पाँजु ीगत खचस


०८७/८८ 846,074,640 442,803,713 403,270,928

०८८/८९ 930,682,105 487,084,084 443,598,020

०८९/९० 1,023,750,315 535,792,492 487,957,823

०९०/९१ 1,126,125,347 589,371,742 536,753,605

०९१/९२ 1,238,737,881 648,308,916 590,428,965

जम्मा 10,364,132,693 5,424,198,075 4,939,934,618

ufpFkflnsfsf] cfGtl/s /fh:j tkm{ xfn sfod ePsf cfo;|f]tx? / cfufdL aif{x?df kl/rfng
ug{ ;lsg] ;DefJo yk cfo;|f]tx? ;d]tnfO{ ljrf/ u/L k|If]k0f ul/g]5 . o; k|of]hgsf nflu
:yfgLo ;/sf/ ;`rfng P]g, @)&$ df pNn]v ePadf]lhd ufpFkflnsfsf] ljQLo clwsf/ If]qdf
pNn]v ePadf]lhd nufpg ;Sg] s/x?nfO{ cfwf/ dfgL k|If]k0f ul/Psf] 5 . cfGt/Ls /fh:j
j[l4sf nfuL ufpFkflnsfn] nufpg] s/nfO{ lj1 ;lxtsf] cWoog u/L Plss[t tyf k|efjsf/L
agfpg] ck]Iff u/LPsf] 5 ;fy} s/sf] bfo/f km/flsnf] agfpFb} nlug] 5 . o; PsLs[t j:tL ljsf;
sfo{qmd cGt{ut ljljw sfo{qmdsf] sfo{Gjog x'Fb} ubf{ /f]huf/Lsf cj;/x? ;[hgf x'g] / cfly{s
ultljlwsf sf/0f /fh:j ;d]t pNn]v ?kdf j[l4 x'g] ck]Iff u/LPsf] 5 .
12.3 Joosf] k|If]k0f
o; ufpFkflnsfsf PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd cGtu{t ;fj{hlgs vr{sf] k|If]k0f ubf{ :jLs[t
of]hgf / ah]6sf] kl/lwleq /x]/ ljQLo hjfkmb]lxtf;lxt s'zn / ;dGoflos tyf lbuf] ¿kdf
wfGg ;lsg] u/L cfly{s j[l4 tyf ;fdflhs ljsf;df of]ubfg k'Ug]tkm{ Wofg lbOPsf] 5 .
;fj{hlgs vr{af6 Gofof]lrt / pTkfbgd"ns ljlgof]hg tyf k|efjsf/L sfof{Gjogsf nflu bIftf
clej[l4 ug]{ ;d]t ck]Iff ul/Psf] 5 . o; PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmdsf] kG„ aif{df s/Lj
$ ca{ (# s/f]8 (( nfv ?k}ofF ufpFkflnsfsf] tkm{af6 k'FhLut vr{ x'g] cg'dfg u/LPsf] 5 .
h;dWo] ef}lts k'jf{wf/ ljsf;df ?= @ ca{ @@ s/f]8, ;fdflhs ljsf;df ?= ! ca{ @# s/f]8,
cfly{s ljsf;df ?= $( s/f]8 $) nfv, jftfj/0f tyf lakb Aoa:yfkgdf ?= $$ s/f]8 $^
nfv, ;+:yfut ljsf;df ?= !( s/f]8 &^ nfv / lalQo Aoa:yfkgdf ?= &$ s/f]8 %* nfv vr{
x'g] cg'dfg u/LPsf] 5 . cfufdL kG„ jif{sf] If]qut Joo lgDgcg';f/ /x]sf] 5 .

182
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
d'Vo zLif{sut Joosf] tflnsf
िौनतक बातावरण
नबियगत सामानजक आनथसक सस्ं थागत नबनत्तय
पवू ासधार तथा नबपि् जम्मा
िेत्र नबकास नबकास नबकास ब्यबस्थापन
नबकास व्यवस्थापन
लगानी
45% 25% 10% 4% 9% 7% 100%
(प्रनतशतमा)
आनथसक बिस लगानी (रु हजारमा)
०७७/७८ 69,965 38,870 15,548 6,219 13,993 10,883 155,478

०७८/७९ 76,962 42,757 17,103 6,841 15,392 11,972 171,026

०७९/८० 84,658 47,032 18,813 7,525 16,932 13,169 188,129

०८०/८१ 93,124 51,735 20,694 8,278 18,625 14,486 206,942

०८१/८२ 102,436 56,909 22,764 9,105 20,487 15,935 227,636

०८२/८३ 112,680 62,600 25,040 10,016 22,536 17,528 250,400

०८३/८४ 123,948 68,860 27,544 11,018 24,790 19,281 275,439

०८४/८५ 136,343 75,746 30,298 12,119 27,269 21,209 302,983

०८५/८६ 149,977 83,320 33,328 13,331 29,995 23,330 333,282

०८६/८७ 164,974 91,652 36,661 14,664 32,995 25,663 366,610

०८७/८८ 181,472 100,818 40,327 16,131 36,294 28,229 403,271

०८८/८९ 199,619 110,900 44,360 17,744 39,924 31,052 443,598

०८९/९० 219,581 121,989 48,796 19,518 43,916 34,157 487,958

०९०/९१ 241,539 134,188 53,675 21,470 48,308 37,573 536,754

०९१/९२ 265,693 147,607 59,043 23,617 53,139 41,330 590,429

जम्मा 2,222,971 1,234,984 493,993 197,597 444,594 345,795 4,939,935

183
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

12.4 cfjZos If]qut nufgL / cGo If]qsf] ;xsfo{


o; PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmddf pNn]v ul/Psf ;Dk'0f{ of]hgf tyf sfo{qmdx? k'/f ug{ sl/a
* ca{ #& s/f]8 $@ nfv &* xhf/ ?k}of cfjZos kg]{ b]lvG5 . t/ ufpFkflnsfn] lo of]hgfsf
nfuL hDdf $ ca{ (# s/f]8 (( nfv #% xhf/ ?k}of dfq k'FhLut vr{ ug{ ;Sg] ca:yf /x]sf] 5
. afFls sl/a # ca{ $# s/f]8 $# nfv $$ xhf/ ?k}of cGo ;|f]taf6 h'6fpg' kg]{ x'G5 . o;
of]hgf k'/f ug{sf lgldQ cfjZos laifout k'FhL, ufpFkflnsfsf] Ifdtf tyf cGo ;|f]taf6 h'6fpg'
kg]{ /sd tn tflnsfdf pNn]v u/LPsf] 5 .
नबस्तृत नबकास गााँउपानलकाको अन्य स्रोतबाि जिु ाउनु
क्र.
नबियगत िेत्र योजना आवश्यक तफस बाि हुने लगानी पने लगानी (रु.
स.
लगानी (रु. हजारमा) (रु. हजारमा) हजारमा)
1 िौनतक पवू ासधार नबकास 3,766,714 2,222,971 1,543,744

2 सामानजक नबकास 2,119,015 1,234,984 884,031

3 आनथसक नबकास 829,974 493,993 335,981

4 संस्थागत नबकास 291,425 197,597 93,828

5 बातावरण तथा नबपि् व्यवस्थापन 739,800 444,594 295,206

6 नबनत्तय ब्यबस्थापन 627,350 345,795 281,555

जम्मा 8,374,278 4,939,935 3,434,344

12.5 dfu{bz{g tof/L


of]hgf jf sfo{qmd ;~rfng x'g'k"j{ :jLs[t of]hgfsf] ljleGg ljifo If]qut sfo{qmd
sfof{Gjogsf nflu cfjZos dfu{bz{g tof/ ug{'kb{5 . pQm dfu{bz{g;fy vr{ ug]{ clVtof/L
k7fpg'kg]{ eP ;f];d]t ;+nUg u/L k7fpg'kb{5 .

12.6 sfof{Gjog ljlwsf] 5gf]6


of]hgf sfof{Gjog ug{'k"j{ cfjZostf cg';f/ ;fj{hlgs vl/b P]gsf] kl/lw leq /xL
7]sfk§f, pkef]Qmf ;ldlt, s/f/, cdfgt, u}/;/sf/L ;+:yf;Fusf] ;fem]bf/LdWo] s'g k|lqmof
cjnDag ul/g] xf] ;f] ;d]t v'nfO{ ufpFkflnsfdf k7fpg'kg{] 5 / ufpFkflnsfaf6 :jLs[t ePkl5
;f]xL adf]lhd sfof{Gjog ug{'kg{] 5 . ufpFkflnsfn] sfof{Gjog sfo{of]hgf lgdf{0f ubf{ pknlAw
;"rs;d]t pNn]v ug{'k5{ . :yfgLo txn] ;DalGwt sfof{Gjog PsfOaf6 rf}dfl;s ¿kdf ;f]xL
;"rsadf]lhd k|ult k|ltj]bg lng] k|0ffnL ckgfpg'kb{5 .
ufpFkflnsfn] ;a} ljifout If]q ;d]6L ;dli6ut sfof{Gjog sfo{of]hgf;d]t agfpg'kg{] x'G5 .
sfof{Gjog ug]{ ;a} lgsfoaf6 cg';"rLadf]lhdsf] sfof{Gjog of]hgf k|fKt ePkl5 ufpFkflnsfn]
PsLs[t u/L] ljifo If]qut k|d'v sfo{qmd / nufgL b]lvg] u/L ;dli6ut ljj/0f tof/ ug{'kb{5 .

184
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
o;}adf]lhd of]hgf sfof{Gjog ;Da4 lgsfo / JolQmnfO{ sfo{ lhDd]jf/L / lqmofsnfkk|lt lhDd]jf/
agfpg'kb{5 .

12.7 clVtof/L
jflif{s sfo{qmd / ah]6 ufpF;efaf6 kfl/t ePkl5 ufpFkflnsf cWoIfn] :jLs[t sfo{qmd
sfof{Gjogsf nlu k|d'v k|zf;sLo clws[tnfO{ clVtof/L lbg'kb{5 . k|d'v k|zf;sLo clws[tn]
ljifout zfvf / j8f sfof{nox¿nfO{ cg';"rL # / #s kmf/fd eg{ nufO{ rf}dfl;s
ljefhg;lxtsf] sfo{qmd dfu ug{'kg{] 5 . pQm ljj/0fdf :jLs[t jflif{s sfo{qmdcg';f/ cfjZos
kl/dfh{g;lxt :jLs[t jflif{s sfo{qmd sfof{Gjogsf nflu dfu{bz{g;lxt k|d'vaf6 clVtof/L k|fKt
ePsf] !% lbgleq ;DalGwt ljifo If]qut zfvf / j8f sfof{nox¿nfO{ clVtof/L k|bfg ug{'kg{]5 .

12.8 cg'udgsf] k|ltj]bg / ;dLIff


pQm kmf/fddf pNn]lvt lqmofsnfkx¿sf] cfwf/df cg'udg of]hgf agfO{ pkfWoIfsf]
;+of]hsTjdf u7g ePsf] ;ldltaf6 cg'udg of]hgf :jLs[t u/fO{ lgoldt cg'udgsf] Joj:yf
ug{'kb{5 . o;/L cg'udg ubf{ cg'udg ;"rssf] cfwf/df u/L cg'udg k|ltj]bg k]; ug{'kg{] x'G5 .
pkfWoIfsf] ;+of]hsTjdf ePsf cg'udgsf] k|ltj]bg sfo{kflnsfsf] lgoldt a}7sdf 5nkmn
ug{'kb{5 . o;}u/L of]hgfsf] cg'udg tyf sfof{nosf] ;dli6 ef}lts / ljQLo k|ult Pj+
;d:ofx¿sf] af/]df rf}dfl;s / jflif{s ;dLIff tyf :yfgLo tx ljsf; ;d:of ;dfwfg ;ldltsf]
a}7sdf k]; u/L k|fKt lgb{]zgadf]lhd sfof{Gjog ug{'kg{] 5 .

185
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

13 cg'udg tyf d"NofÍg

13.1 k[i7e"ld
:yfgLo txsf] ljsf;sf] d]?b08sf] ¿kdf /x]sf ljsf; gLlt, of]hgf tyf sfo{qmdx¿sf]
;kmn sfof{Gogsf nflu cg'udg tyf d"Nof+sgsf] dxTjk"0f{ e"ldsf /xG5| . :yfgLo txn] of]hgf
th{'df tyf sfof{Gjgdf ;zQm :jMcg'udg tyf d"Nof+sg k|0ffnLsf] :yfkgf u/L cfkm"n] lgwf{/0f
u/]sf nIo tyf p2]Zo xfl;n ug]{ lbzftkm{ of]hgfsf] k|ult pGd'v ePsf] 5 jf 5}g eGg] hfgsf/L
k|fKt ug{'kg]{ x'g cfpFb5 . sfof{Gog r/0fsf] ;dodf g} cfof]hgfx¿df ePsf] nufgL tyf ;fwgsf]
k|jfx ;d'lrt 9+un] ePsf] 5 jf 5}g, sfo{tflnsf cg';f/ lqmofsnfkx¿ ;'rf? ePsf 5g\ jf
5}gg\ ;fy} Joj:yfksLo sdhf]/Lx¿ s] s] 5g\ eGg] hfgsf/L k|fKt ug{'kg]{ x'G5| . To;}n],
ufpFkflnsfn] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmdsf] cfwf/df jflif{s ljsf; of]hgf th{'df ug{'kg]{ x'G5 .
jflif{s of]hgf sfof{Gjogsf nflu sfof{Gjog tflnsf;d]t tof/ ug{'kg]{ / ;f] sfof{Gjog tflnsfdf
ah]6;lxtsf cg'udgsf sfo{x¿;d]t lglb{i6 u/L tbcg';f/ cg'udg ug]{ sfo{k|0ffnL :yflkt
ul/g'kb{5 .

13.2 jt{dfg cj:yf


ufpFkflnsfn] jflif{s of]hgfsf sfof{Gjog tflnsf agfP/ sfof{Gjogsf r/0fdf cg'udgnfO{
k|fyldstf lbg] u/]sf] kfOFb}g . cg'udgnfO{ ;fdfGo k|fljlws lg/LIf0fsf] ljifosf] ¿kdf u|x0f ug{]
u/]sf] kfOG5 . ljsf; ;fem]bf/x¿sf] ;xof]udf ;~rflnt sfo{qmdx¿sf] xsdf ;3g cg'udg
k|0ffnL klg kfOG5 . lgjf{lrt hgk|ltlglwx¿sf] axfnLkl5 k|ltlglw;lxtsf] ;+o'Qm cg'udgsf]
cEof; klg ePsf] kfOG5 . o;}u/L rf}dfl;s tyf jflif{s ;dLIffdf k|ultsf] l:yltsf] ;dLIff klg
x'g] u/]sf] 5 . lg/LIf0f, ;'kl/j]If0f / cg'udgdf vf;} leGgtf 5 eGg] dx;'; x'g ;s]sf] b]lvFb}g .
cg'udg ubf{ k"j{lgwf{l/t ;"rsx¿sf] cfwf/df x'g] cEof; klg ePsf] b]lvFb}g . cg'udgnfO{ of]hgf
rqmsf] lx:;fsf] ¿kdf ah]6 ljlgof]hg;d]t x'g] u/]sf] 5}g . cg'udgsf] k/Dk/fut k|0ffnL ;d:of
;dfwfgsf] b[li6n] Tolt k|efjsf/L x'g ;s]sf] b]lvFb}g .

13.3 cj;/ / r'gf}tL


of]hgfa4 ljsf;sf] k|of;df cg'udgnfO{ of]hgf rqmsf] cleGg lx:;f / k|ult l;+xfjnf]sg ug{]
k|d'v cfwf/ dfGg] ul/G5 . :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$ sf] bkmf !$ n] pkfWoIf jf
pkk|d'vsf] / j8fcWoIfsf] sfd st{Jo / clwsf/df of]hgf tyf sfo{qmdsf] cg'udg tyf
;'kl/j]If0f u/L ;f]sf] k|ltj]bg a}7sdf k]; ug{'kg{] sfg'gL Joj:yf u/]sf] 5 . To:t} pkfWoIfsf]
cWoIftfdf cg'udg ;ldltsf] ;d]t k|aGw ePsf] b]lvG5 . lhNnf ;dGjo ;ldltn] klg cg'udg /
jflif{s ;dLIff ug{'kg{] ;+:yfut / sfg'gL Joj:yf ePsf] 5 . To:t} P]gsf] bkmf *$ n] k|d'v
k|zf;sLo clws[tn] cWoIfsf] lgb{]zgdf cg'udg tyf d"NofÍg ug{] u/fpg] sfg'gL Joj:yf u/]sf]
5 . :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]gn] ufpFkflnsfnfO{ cfk\mgf] sfo{If]qleq kg{] ljsf; of]hgfsf]
186
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd
cg'udg;DaGwL sfg'gL ;+:yfut tyf sfo{ljlwut lhDd]jf/L ;d]t ls6fgL Joj:yf x'g'nfO{
k|efjsf/L cg'udg k|0ffnL :yfkgf ug{] cj;/sf] ¿kdf lng'kg{] x'G5 .
e/v/} :yflkt :yfgLo txx¿sf] ;+:yfut ljsf; eOg;s]sf] jt{dfg cj:yfdf pk/f]Qm sfg'gL
Joj:yfsf] sfof{Gjog ug{' r'gf}tLk"0f{ /x]sf] 5 . of]hgf ;Da4 k|fljlws hgzlQmsf] cefjn] lgoldt
cg'udg k|efljt eO/x]sf] cj:yf 5 . cg'udg;DaGwL ;+oGqx¿ lqmofzLn x'g ;ls/x]sf 5}gg\,
cg'udgsf nflu leGb} ah]6sf] ljlgof]hg;d]t x'g ;s]sf] b]lvFb}g . o;}u/L :yfgLo ;/sf/sf
¿kdf ljleGg ljifout sfo{ lhDd]jf/Lx¿ k|fKt eP tfklg tL sfo{ lhDd]jf/Lcg';f/sf cg'udgsf
;"rsx¿ lgwf{/0f x'g g;Sg', ljifout zfvfaf6 cfcfk\mgf] sfo{qmdcg';f/sf lqmofsnfkut,
kl/df0fTds, glthfut, c;/ jf k|ltkmnut tx;Ddsf ;"rsx¿ k|fKt u/L cg'udg k|0ffnLnfO{
;'Jojl:yt ug{' r'gf}tLk"0f{ sfo{sf] ¿kdf /x]sf] 5 . sfo{k|ltlglwx¿nfO{ cg'udgsf] dxTjaf]w
u/fpg g;lsFbf cg'udgn] plrt k|fyldstf k|fKt ug{ ;s]sf] b]lvFb}g .
sfo{qmdcg';f/sf r/0fut cg'udg u/L k"j{lgwf{l/t ;do, u'0f:t/, nfutdf sfo{ eP gePsf]
olsg ug{ sfof{Gjo r/0fb]lv g} k|efjsf/L cg'udg k|0ffnL :yflkt u/L glthfd'vL cg'udg
k|0ffnLsf] :yfkgf x'g emg} h?/L b]lvG5 .

13.4 p2]Zo
cfjlws of]hgf / o;adf]lhd th{'df x'g] jflif{s of]hgfx¿sf] glthfd'vL cg'udg tyf
d"NofÍg k4lt :yflkt eO{ ;+:yfut ug{' .

13.5 /0fgLlt
• :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]gadf]lhdsf] cg'udg ;+oGqnfO{ ;+:yfut u/L lqmofzLn
u/fOg]5 .
• PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmdn] lglb{i6 u/]sf nIo, p2]Zo xfl;n eP gePsf] pknlAw /
glthf ;"rsx¿sf] ljsf; u/L dWofjlw d"NofÍg ul/g] .
• PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmdsf cfwf/df jflif{s of]hgf th{'df u/L PsLs[t j:tL ljsf;
sfo{qmdn] lglb{i6 u/]sf nIox¿ k|fKt pGd'v eP gePsf] cg'udg ul/g] .
• ljifout sfo{qmdx¿sf] sfo{qmdut ;"rsx¿sf] lgdf{0f u/L tbcg';f/ cg'udg ul/g]5 .
• cg'udgsf] sfo{tflnsf agfO{ cg'udg ug{] k|0ffnLsf] ljsf; u/L, tbcg';f/ Ifdtf
ljsf;sf ;fy} ah]6sf] Joj:yf ul/g] .
• cg'udg kZrft cg'udgstf{af6 lnlvt ¿kdf cg'udg k|ltj]bg lng], o;nfO{ lgoldt
a}7sdf 5nkmn u/L b]lvPsf afwf c8\rg km'sfOg] .
• rf}dfl;s ;dLIff tyf :YffgLo txsf] ;d:of ;dfwfg ;ldltsf] a}7sdf cg'udg ;ldltaf6
;dli6ut cg'udg k|fKt u/L 5nkmn u/L ;d:ofsf] ;dfwfg ug{] k|0ffnLsf] :yfkgf ul/g] .
• cg'udgsf] k|ltj]bg ufpFkflnsfsf] j]a;fO6df /flvg'sf ;fy} ;fj{hlgs ;d]t ul/g] .

187
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

13.6 sfo{qmd
• ;+:yfut ;+oGqsf :yfkgf / Ifdtf ljsf;,
• cg'udg k|0ffnL / txut ;"rsx¿sf] lgdf{0f / sfof{Gjog,
• cg'udg sfof{Gjog sfo{qmd
• ;dLIff tyf :yfgLo ;d:of ;dfwfg ;ldltsf] a}7s

188
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

cg';"rL – !
PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd th{'df d"n–;ldlt
qm=;+ kb gfd y/ lhDd]jf/L
! ufpFkflnsf cWoIf >L nf]s]G› axfb'/ zfxL ;+of]hs
@ ufpFkflnsf pkfWoIf >LdtL ldgf b]jL lji6 pk;+of]hs
# j8f cWoIf j8f g+ ! ;b:o
$ ,, j8f g+ @ ,,
% ,, j8f g+ # ,,
^ ,, j8f g+ $ ,,
& ,, j8f g+ % ,,
* ,, j8f g+ ^ ,,
( ,, j8f g+ & ,,
!) sfo{kflnsf ;b:o ,,
!! ,, ,,
!@ ,, ,,
!# ,, ,,
!$ ,, ,,
!% k|d'v k|zf;lso clws[t >L ;'lgn 7s'n\nf ;b:o ;lrj

189
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

cg';"rL – @
ljifo If]qut of]hgf sfof{Gjog ljj/0f kmf/fd
ljifout zfvf÷zfvf pkzfvf lgsfo÷;+:yf / u};; tyf lghL If]qn] o; kmf/fd e/L
ufpFkflnsfdf k]; ug{'kg{] 5 . clVtof/Lsf ;fy ;DalGwt ljifout zfvf÷zfvf
pkzfvf÷lgsfo÷;+:yf / j8f sfof{nonfO{ k|d'v k|zf;sLo clws[tn] o;} kmf/fdnfO{ k|dfl0ft u/L
k7fpg'kg{] 5 .

ljifout zfvf÷zfvf pkzfvf÷lgsfo÷;+:yfsf] gfd÷j8f g+ M


qm= k|d'v d'Vo OsfO jflif{s jflif{s k|d'v ;xof]uL ;DkGg sfo{qmd s}lkmot
;+ sfo{qmd lqmofsnfkx¿ nIo ah]6 lhDd]jf/ lgsfo ug{] ;+s]t g+
kbflwsf/L zfvf ;dofjlw
!
@
#
$
%
^
&
*
(
!)
!!
!@
!#
!$
hDdf
sfo{qmd
vr{
hDdf rfn'
vr{
s"n hDdf
b|i6Jo M o; jflif{s sfo{qmdsf] rf}dfl;s ljefhg 9fFrf /fli6«o of]hgf cfof]un] lglb{i6 u/]sf]
9fFrfdf tof/ u/L :jLs[t u/fpg'kg{] 5 .

190
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

cg';"rL – #, gS;fx?

191
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

192
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

193
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

194
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

195
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

196
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

197
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

198
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

199
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

200
s].cfO{.l;+x ufpFkflnsfsf] PsLs[t j:tL ljsf; sfo{qmd

201

You might also like