Professional Documents
Culture Documents
Kacarlar Donemi Moderlesme Ve Aydinlanma PDF
Kacarlar Donemi Moderlesme Ve Aydinlanma PDF
Editör
OSMAN KARACAN
İstanbul, 2021
SELENGE YAYINLARI
Önsöz ..............................................................................................................7
Sonay ÜNAL1
GİRİŞ
Medeniyet tasavvurunun tam anlamıyla zuhur ettiği binlerce yıllık bir
mirasın beşiği olan İran, farklı toplum ve kültürlere ev sahipliği yapmış
ender coğrafyalardandır. İran tarihi açısından hemen her dönem kendine
has önemli siyasi, sosyal ve kültürel gelişmeler içermektedir. İran’da hü-
küm süren son Türk hanedanı olan Kaçarlar dönemi de müstakil olarak
fazlaca önem arz eden bir dönemdir ve Kaçarlar bir asırdan fazla bir süre
İran topraklarına hükmetmişlerdir. 1209/1795 yılında başlayan Kaçarlar
dönemi fiili olarak 1343/1925 yılında son bulmuştur. Devletler tarihi bakı-
mından kısa süreli bir hâkimiyet olarak değerlendirilebilecek nitelikte ol-
masına rağmen Kaçar Hanedanı döneminde İran toprakları hem bölgesel
ve küresel gelişmelerin etkisi altında kalmış hem de bölgesel ve küresel
etki doğuran önemli gelişmelere ev sahipliği yapmıştır.
Dönem itibariyle tüm dünyada görülen ve on dokuz ile yirminci
yüzyılların temel karakteristik özelliği olan iç karışılıklar ve siyasi çal-
kantılar Kaçarlar dönemine de hâkim olmuştur. Yönetim ve tebaa ara-
sındaki ihtilaflar ve siyasi suikastler Kaçarlar döneminde yaşanan istik-
rarsızlığın esas nedenleri arasındadır. Bunun yanında dönemin önemli
emperyal devletleri İngiltere ve Rusya’nın da güçlerini sınadıkları yer
olan İran toprakları, Kaçarlar döneminde ilhaklara ve sömürüye de ma-
ruz kalmıştır. Diğer taraftan Kaçarlar dönemi önemli bir husus açısın-
dan İran tarihini oluşturan dönemlerden ayrışmaktadır. Bu dönemde
batı tarzı askeri, siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel modernleşme ha-
reketleri başlatılmış ve bu alanlarda yaşanan yenilikler benimsenmeye
Kaçarlar Dönemi
İran topraklarında hâkimiyet süren Afşarların son şahı Nadir Şah
1160/1747 yılında askerleri tarafından bir saray darbesi sonucu öldürül-
dü. Ebedi hayata irtihalinden sonra onun yerine tahta geçmek isteyenle-
rin sayısının fazla olması sebebiyle hanedanlık karışıklık ve anarşi dev-
resine girdi. Dönemin en güçlü şahsiyeti Kerim Han Zend’in tahtı ele
geçirmesiyle nispeten bir istikrar yakalansa da bu durum çok uzun sür-
medi. Kerim Han Zend’in 1193/1779 yılında ölmesiyle İran topraklarına
yeniden istikrarsızlık, kargaşa ve anarşi ortamı hâkim oldu. Bu karışık-
lık ve anarşi durumdan istifade eden Kaçar sülalesinin Türk aşiret lideri
Ağa Muhammed Han Kaçar (1209-1211/1795-1797) tüm İran’da otoritesi-
ni kurdu ve kendisini İran Şahı, Tahran’ı da başkent ilan etti. Böylelikle
1209/1795’te Kaçarlar dönemi başlamış oldu.2
Kaçar devletinin kurucusu Ağa Muhammed Han Kaçar’ın öldürülme-
sinden sonra tahta yeğeni Feth Ali Şah (1211-1249/1797-1834) geçti. Tah-
ta çıktıktan sonra kendisine muhalif olan güçleri tasfiye etmekle meşgul
olan Feth Ali Şah, statüsünü korumak için Asya’nın muhtelif yerlerini
sömürgeleştirmeye çalışan ve özel olarak İran toprakları üzerinde askeri
faaliyetlerini arttırarak içişlerine müdahale etmeye varacak şekilde yayıl-
macı politika izleyen İngiltere, Rusya ve Fransa gibi büyük devletlerle ikili
2 Peter Avery, “Nâdir Shâh And The Afsharid Legacy”, The Cambridge History Of Iran, C.
7, Cambridge University, Cambridge, 1991, s. 59 vd.
Sonay Ünal 135
taraf arasında vuku bulan bu savaşların neticesinde etkili olan söz konusu
faktörlerin hala hissedildiğini söylemek mümkündür.
Feth Ali Şah döneminde iç ve dış siyasette uygulanan politikalar, Rus-
ya ile yaşanan savaşlar sebebiyle huzur ve istikrar tam olarak sağlanama-
dı. İstikrar yeterli düzeyde tertip edilememiş olsa da bu dönemde Avrupa
ile gerek askeri ve gerek ilmi iyileştirmelerin yapılabilmesi bağlamında
yakın ilişkiler kurma yolunda ilk adımlar atıldı. Eğitim ve öğretimin iyi
bir seviyeye taşınması için muhtelif yerlerde okullar açıldı. Kaçar döne-
mi modernleşme haraketlerinin başlangıcı olarak kabul edebileceğimiz
bu dönemde Avrupa’dan askeri ve teknik uzmanlar getirtilerek orduda
düzenleme yapıldı, başta Fransa ve İngiltere olmak üzere tüm Avrupa
devletlerine öğrenciler gönderildi.7 Özellikle şehzâdelerden bir kısmı
Avrupai dilleri öğrenerek İngiliz ve Fransız kültür ve edebiyatına aşina
oldular.8 Feth Ali Şah ve saltanat sürecinde hakkında dikkat çeken en
önemli husus yeterli olmasa da halkın moderleşme ve bilinçlenme yolun-
da ilk ayak seslerinin hissedilir olmasıdır.
Feth Ali Şah’ın ölümünden bir müddet önce veliaht olarak ilan edi-
len Abbas Mîrzâ’nın vefat etmiş olması veraset krizine sebebiyet verdi.
Tahtta hak iddia edenlerin sayısı çok olmasına rağmen Abbas Mîrzâ’nın
oğlu Muhammed Şah’ın Rusya ve İngiltere tarafından tanınması yolu
ile durum çözüme kavuşturuldu.9 Böylece Feth Ali Şah’ın torunu Mu-
hammed Şah (1250-1265/1834-1848) tahta oturmuş oldu. Muhammed Şah
döneminde de İran Rusya savaşları devam etmiştir. Osmanlı Devleti ile
olan münasebetler de zaman zaman gerginleşmiş, fakat askeri anlamda
bir harekât ile sonuçlanmamıştır. Bu dönemde ülke içinde kargaşa ve hu-
zursuzluk kendisini iyice hissettirmiştir.10 Muhammed Şah döneminde
modernleşme-yenileşme adına hiçbir düzenleme yapılmamıştır. Aynı za-
manda Bâbîler ayaklanması hadisesi de Muhammed Şah dönemini olum-
suz etkileyen önemli faktörlerden olmuştur.11
7 Mîrzâ Sâlih-i Şîrâzî, a.g.e., s. 15; Nikki R. Keddie, Iran and the Musslim World: Resis-
tance and Revolution, New York University Press, New York, 1995, s. 238-239; Meh-
met Kanar, Çağdaş İran Edebiyatının Doğuşu ve Gelişmesi, İletişim Yayınları, İstanbul,
1999, s. 60.
8 Kanar, a.g.e., s. 60.
9 1264/1848 senesinde tahta çıkcak olan Nâsırüddin Şah da Rusya ve İngiltere’nin des-
teğiyle tahta çıkmıştır. Bkz., Gene R. Gartwaite, İran Tarihi: Pers İmparatorluğu’ndan
Günümüze, (Çev. Fethi Aytuna), İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 2018, s. 179.
10 Saltanatı on dört yıl süren Muhammed Şah zamanında Tahran’da ayda bir çıkarılan
devlet gazetesi basılmıştır. Bu ilk resmi gazetedir. Söz konusu gazeteye bir isim kon-
mamıştır. Daha sonraları ilk sayfaya merkezi hükümetin simgesi eklenmiştir. İsimsiz
olan bu gazetenin ilk sayısı 25 Muharrem 1253/1 Mayıs 1837 tarihinde yayımlanmıştır.
Bkz., Mîrzâ Sâlih-i Şîrâzî, a.g.e., s. 28.
11 Cafer Mehdî Niyâ, Heft Bâr İşgâl-i İran der Bist o Se Karn, C. 4, İntişârât-i Pânûs, Tahran,
1377/1999, s. 108-109.
Sonay Ünal 137
12 Niyâ, a.g.e., s. 109-110; Edward Granville Browne, Târîh-i Edebiyât-i İran: Ez Safeviye
tâ Asr-i Hâzır, (Trc. Reşîd-i Yâsemî), C. 4, Tahran, 1316/1937, s. 123-127;. Yasin İpek,
İran’da Kaçar Türk Hanedanlığı: Bâbîlik ve Bahâîlik, Ekim Yayınevi, İstanbul, 2011, s. 161-
171; Kanar, a.g.e., s. 16-17.
13 Ahmed Ağaoğlu, İran ve İnkılabı, Ağaoğlu Külliyatı: 3, Ankara, 1941, s. 100-101, Aygün
Attar, İran’ın Etnik Yapısı, Divan Yayıncılık, Ankara, 2006, s. 72
14 Bânû Nusret Tecrübekâr, Sebk-i Şi‘r der Asr-i Kâçârîye, İntişârât-i Tûs, Tahran,
1350/1971, s. 23.
15 Joannes Feuvrier, Se Sâl der Derbâr-i İran, (Trc. Abbâs İkbâl Aştîyânî), Neşr-i İlm, Tah-
ran, 1385/2006, s. 129.
16 Osman Karacan, 1906 İran Meşrutiyeti, İnönü Üniversitesi SBE, Malatya, 2013, s. 86-90.
138 Modern İran Tarihi
tutarak İngiliz şirketine verilen bütün imtiyazları fesh etti.18 Bundan do-
layı İngiliz şirketine (Talbot) beş yüz bin sterlin bedel ödendi. İran’ın bu
parayı ödemede sıkıntılar yaşaması üzerine hükümet İngiltere ve Rusya
bankalarından kredi çekmek zorunda kaldı.19 Bu hadise kredi çekerek
tazminat ödemek durumunda kalan İran’ın hissedilir en ağır borçlanma-
sıdır. Belirtmek gerekir ki ülkeyi ve halkı siyasi ve ekonomik açıdan zora
sokan ve sonu gelmeksizin yabancılara verilen imtiyazlar ahaliyi yıpra-
tarak çaresizliğe sürüklemiştir. Ancak Tütün ve Tönbeki İmtiyazı kaşı-
sında halkın elde ettiği bu başarı, birlikte hareket edildiğinde haksızlık
ve zulüm karşısında hiçbir gücün duramayacağı bilincinin zihinlerde yer
etmesine vesile olmuştur. Yaşanan bu hadise daha çok içtimai olup ihtilal
hareketlerinin kırılma noktası olmuştur.
Nâsırüddin Şah’ın yabancılara verdiği imtiyazların yanı sıra hüküm-
darlığının elli yılı süresince Avrupa ülkelerindeki gelişmeler ve ilerleme-
ler yakından takip edildiği için ordunun iyileştirimesi sağlanmış ve batı
tarzı sosyal-kültürel yenilikler yaygınlaştırılmış, kullanılan basın-yayın
dilinin anlaşılır olması önemsenmiştir. Bu yaklaşımlar İran topraklarına
farklı bakış açılarının kazandırıldığı bir dönemdir. Zira Avrupa ile ilişki-
ler Feth Ali Şah döneminde başlamış ise de Nâsırüddin Şah döneminde
zirveye ulaşmıştır. İlmi çalışmalarda ve teknolojik imkân ve kabiliyetlerin
arttırılmasında hayranlık uyandıran ilerlemeler kaydedilmiştir.20 Fransız
İhtilali’nin dünya üzerinde yaratmış olduğu etki, komşu ülkelerdeki ge-
lişmeler adalet ve eşitlik gibi kavramların anlaşılmasına ve arzulanmasına
vesile oldu. Tüm bu olay zinciri de halkın özgürce düşünebilmesine ve
topyekün sömürü sistemine karşı mücadele etmesine imkân sağlamıştır.
Dönemin Hindistan’a veya Avrupa ülkelerine giden tacirler–seyyahlar
aracılığıyla cezbedici anlatıların aktarımının, halkı ülke dışına çıkmaları
için teşvik etmelerinin de doğrudan olmasa da dolaylı olarak eski düzenin
değiştirilmesinde ve meşrutiyete giden yolda katkıları olmuştur.
Nâsırüddîn Şah öldürülünce yerine oğlu Muzafferüddîn Şah (1314-
1324/1896-1907) geçti. Yoksulluk, işsizlik, çaresizlik İran’ı büsbütün hâki-
miyeti altına almışken saray eşrafının teşviki ile İngiltere ve Rusya’dan
borçlanarak Avrupa’ya seyahat eden Muzafferüddîn Şah zamanında dış
borçlarda aşırı bir artış oldu.21 Ayrıca söz konusu devletlerin ekonomik
18 Ferîdûn Ademiyet, Şûreş ber İmtiyaznâme-i Reji: Tahlîl-i Siyâsî, İntişârât-i Peyâm, Tah-
ran, 1360/1981, s. 1-120.
19 Attar, a.g.e., s. 76; Kanar, a.g.e., s. 18
20 Tecrübekâr, a.g.e., s. 22-27.
21 Tecrübekâr, a.g.e., s. 28; Ülkenin ekonomisi öylesine kötüleşmiş ki devlet, vazifeli me-
murlarının maaş ödemelerini yapabilmek için dahi yabancı ülkelerden borç almak
mecburiyetinde kalmıştır. Buna rağmen şah ve saray eşrafı ihtişamlı bir hayat sürme-
ye devam etmiştir. Bkz., İsa Seyf, İran’da Meşrutiyet 1906, AÜ SBE, Ankara, 1960, s. 19.
140 Modern İran Tarihi
ve politik nüfuzu eskiye oranla daha çok hissedilir hale geldi.22 Kuraklık,
salgın hastalıklar, yüklü bir şekilde alınan ağır vergiler deyim yerindeyse
halkı içinden çıkılamaz bir vaziyete düşürdü.23 Devletin içinde bulundu-
ğu buhranın idrakına varamayan şah toplumun istekleri karşısında du-
yarsız kaldı ve hatta onlara karşı haksız bir tavır takındı. İçinde bulunu-
lan durum ise Tütün ve Tönbeki İmtiyazı’ndan sonra tüm halkın yeniden
güçlü bir şekilde tekel idareli yönetime reaksiyon göstermesine yol açtı ve
halkı meşrutî yönetim şekline teşvik etti.
25 Selda Kılıç, İran’da İlk Anayasal Hareket “1906 Meşrutiyeti”, Tarih Araştırmaları Der-
gisi, Sayı 32’den ayrı basım, Ankara, 2002, s. 145-146; Celal Metin, Emperyalist Çağda
Modernleşme: Türk Moderleşmesi ve İran (1800-1941), Phoenix Yayınları, Ankara, 2011,
s. 286-296; Osman Karacan, “Osmanlı Devleti’nin İran Meşrutiyeti Üzerindeki Tesiri
Hakkında Bir Mütalaa”, Tarih Okul Dergisi, Sayı XLIII, 2019, s. 1415-1425.
26 Karacan, a.g.t., s. 96.
27 Nikki Keddie, “İran Under The Later Qâjârs (1848-1922”, The Cambridge History Of
Iran, C. 7, Cambridge University Press, Cambridge, 1991, s. 202; Yahyâ Âryenpûr, Ez
Sabâ tâ Nimâ, C. 2 İntişârât-i Zevvâr, Tahran, 1372/1993, s. 3.
28 Hakkı Raif Ayyıldız, İran: (Tarihi, Fizikî, Beşeri Coğrafyası), Merkez Basımevi, İstanbul,
1937, s. 15; Âryenpûr, a.g.e., s. 3; Attar, a.g.e., s. 79
142 Modern İran Tarihi
daha da baskı altına aldı. Sadrazamın kötü idaresi ve şahın sözünü tut-
maması halkın tekrar hareketlenmesine ve olayların büyümesine neden
oldu.29 Ülkenin her yerinde baş gösteren isyan çağrıları hükümeti geri
adım atmaya zorladı. Durumun iyice kötüleşeceğini sezen ve halkın heye-
canından korkan Muzafferüddîn Şah, ulemanın baskıları ve halkın diren-
mesi neticesinde Aynu’d-Devle’yi azletti. 1324/1906’da Meşrutiyet’i ilan
ederek Millî Meclis (Meclis-i Şûrâ-i Millî)’in tesisi için emir verdi.30 Birçok
kaynağa göre, Muzafferüddîn Şah’ın iktidarı süresince adından söz etti-
ren en mühim girişim meşrutiyeti ilan etmesidir.31 Söylenenlere göre Şah
istidatsız, hasta, zayıf ve temiz kalpli bir kişiliğe sahiptir. İçten içe meşru-
tiyeti istemekte ve meşrutiyetin idamesini arzulamaktaydı.32 Kimi zaman
meşrutiyetin memleket ve halkın menfaatine olacağından da bahsederdi.
Bu yaklaşımından olacak ki, isyan eden halka karşı mukavemet gösterme-
den meşrutiyeti kabul etmiştir.33
Meşrutiyetin ilanıyla ne var ki meşrutiyet ilan etmekle halkın temel
sorunları çözülmemişti. Saray ile meclis, dolayısıyla halk arasındaki ih-
tilaf hâla devam ediyordu. Buna rağmen meclisin tesis edilmesiyle yeni
bir siyasi akım ve değişim ortamı oluştu. Bunun yanında anayasal ha-
reket her geçen gün güçlenmekteydi.34 Tahran başta olmak üzere bazı
yerlerde seçim için kanun tanzim edildi ve seçime gidildi. Ulema, tüccar,
çiftçi gibi üst tabakadan temsilci olmasına rağmen toplumun ana taba-
kasını oluşturan işçiler, fakirler, köylüler seçime dahil edilmedi. Seçimin
tamamlanmasıyla meclis açıldı ve mecliste ülkeyi refaha kavuşturacak
bazı kararlar alarak Kânûn-i Esâsî hazırlandı. Şahın imzasıyla meclisin
hazırladığı Kânûn-i Esâsî resmiyet kazandı.35 Ancak hazırlanan ve kabul
edilen Kânûn-i Esâsî herkese eşit hak ve hukuk sunmamıştı. İhtilale katkı
sağlayan yoksullara, köylülere, işçilere, orta tabaka ulemaya, küçük top-
rak sahiplerine hiçbir fayda sağlamamaktaydı.36
29 Yılmaz Karadeniz, Kaçarlar Döneminde İran (1795-1925) İdari, Askeri, Sosyal Yapı ve Top-
lumsal Hareketler, Selenge Yayınları, İstanbul, 2019, s. 228.
30 Kılıç, a.g.m., s. 149; Karadeniz, a.g.e., s. 229-230.
31 Abdülhüseyin Zerrînkûb, Rûzgârân: Tarih-i İran ez Âğaz tâ Sukût-i Saltanat-i Peh-
levî, İntişârât-i Sohen, Tahran, 1384/2005, s. 853; 1906 senesinde ilan edilen İran
meşrutiyeti sadece siyasi bir inkılap değil aynı zamanda edebi bir inkılaptır. Zira
bu dönem şairleri yavaş yavaş köklü bir geçmişi olan kaside türünden uzaklaşıp
sosyal konulu şiirler söyleme yoluna girmişlerdir. Mîrzâ Ağa Hân-i Kirmânî, Edî-
bu’l-Memâlik-i Ferâhânî, Muhammed Takî Meliku’ş-Şuârâ-i Bahâr-i Horâsânî, Îrec
Mîrzâ hak, hukuk, adalet, eşitlik, özgürlük talep etmekte öncülük etmiş şairlerden-
dir. Bkz., Tecrübekâr, a.g.e., s. 28-46.
32 Âryenpûr, a.g.e., s. 4.
33 Kılıç, a.g.m., s. 147.
34 Kılıç, a.g.m., s. 150.
35 Niyâ, a.g.e., s. 134-135.
36 Karadeniz, a.g.e., s. 232.
Sonay Ünal 143
37 Ahmed Kesrevî, Târîh-i Meşrûte-i İran, C. 1, İntişârât-i Emîr Kebîr, Tahran, 1363/1984,
s. 201-202.
38 Ali Asgar Şemim, İran der Dovre-i Saltanat-i Kaçar: Karn-i Sizdehom ve Nime-i Evvel-i
Karn-i Çehârdehom, İntişârât-i Behzâd, Tahran, 1387/2008, s. 451-452.
39 Alınan kararların ilk yedi maddesi ülkenin resmî dili, dini, bayrağı, gibi konular üze-
rinedir. Ayrıca mecliste ülkede güvenliğin sağlanması, millî bir banka kurulması, ya-
bancı devletlerden kati suretle borç alınmaması, saray eşrafının ve hatta şahın gelir ve
giderlerinin sınırlandırılması vs. kanun maddeleri kabul edilmiştir. Bkz., Zerrînkûb,
a.g.e., s. 858-859; Şemim, a.g.e., s. 453-462.
40 Karadeniz, a.g.e., s. 233.
144 Modern İran Tarihi
41 Fahreddîn Şevket, İrân: İklîm, halk, iktisâdiyyât, ictimâ‘iyyât, müessesât-i medeniyye, âdât-ı
milliyye ve sâire gibi evsâf ve husûsiyyâtından bâhistir, (Haz. Derya Örs), Türk Tarih Ku-
rumu Yayınları, Ankara, 2017, s. 93.
42 Birinci Dünya Savaşı’nda İran’ın kontrolüne bırakılan bölge de işgal edilmiştir. Bkz.,
Barış Metin, “Türk İran İlişkilerinde Güney Azerbaycan Meselesi (1918-1938)”, Türkiye
Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı 2, 2012, s. 161.
43 Zerrînkûb, a.g.e., s. 859.
44 Nâsır Necmî, Muhammed Ali Şah ve Meşrûte, İntişâraât-i Zeryâb, Tahran, 1377/1998,
s. 363; Meclis yedi saat süresince müdaafa edilmişse de başarı elde edememişlerdir.
Bkz., Abdolvahid Soofizadeh, Kaçar Hanedanlığı Döneminde Osmanlı-İran Siyasi İlişkileri
(1795-1925), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2020, s. 191.
45 Zerrînkûb, a.g.e., s. 859.
Sonay Ünal 145
termek için kumandan Settar Han46 ve Bağır Han47 liderliğinde bir araya
geldi. Tebriz’in yönetimini ele geçirip İran Azerbaycanı’nın geneline hi-
tap edecek bir idare kurdular. Ali Mösyö önderliğinde sürdürülen dire-
niş kısa süre sonra bir “bağımsızlık” hareketine evrildi. Şah, Ruslardan
Azerbaycan’ın işgalini istedi. Rus kuvvetleri on aylık kuşatmadan son-
ra Tebriz’i ele geçirdi. Settar Han ve Bağır Han etkisiz duruma getirildi.
Böylece bağımsızlık hareketlerine son verilmiş olundu.48 İran İhtilali’nin
bastırılması için her türlü zorbalığa başvurulmuştu. Mirza Bala Mehmet-
zade’nin tabiriyle Tahran ve Tebriz meydanlarında İran’ın en münevver,
en vatanperver, en özgürlükçü ve inkılapçı evlatları asıldı.49 Meclisin
bombalanmasını müteakip kısa bir istibdat dönemi başlamış oldu. Geçen
zaman dilimi bir yıldan fazla sürmediği için bu ara dönem “Küçük İstib-
dat” olarak nitelendirilmektedir.50
Muhammed Ali Şah’ın tahttan indirilmesinin ardından yerine oğlu
Ahmed Şah (1327-1344/1909-1925) çıkarıldı. Tahta oturtulduğunda yaşı
ülkeyi yönetmek için oldukça küçüktü. Bu sebeple on yedi yaşına girince-
ye kadar saltanat naibleri oldu. Bu süre zarfında tahsille meşgul oldu. İyi
hasletlere sahip olmasına rağmen ülke yönetimi üzerine dirayeti ve kifa-
46 İran Meşrutiyet İhtilali’nin kilit ismi Settar Han, 1867 yılında Azerbaycan toprakları
içerisinde yer alan Karadağ’da hurdacılıkla uğraşan orta halli bir ailenin çocuğu ola-
rak dünyaya geldi. Vicdani ve milli duyguları takdire şayan bir şahsiyettir. Serdar-ı
Milli olarak da tanınmakla birlikte unutulmamış ve unutulmayacak halk kahramanı-
dır. Avrupa basınınca “İran’ın Hannibali” olarak nitelendirilmiştir. Liderlik ettiği ha-
rekata karşı olan dahili ve harici düşmanlar tarafından hile ile ölüme sürüklenmiştir.
1910 yılının Mart ayında Tahran’a davet edilmiş, muhteşem bir törenle karşılanmıştır.
Fakat çok geçmeden orada merkezi hükümetin askeri birliklerinin hucumu neticesin-
de ayağından yaralanmıştır. Bir müddet bu vaziyette hayatını idame ettirse de 1914
yılında vefat etmiştir. Her yıl ölüm yıl dönümünde hürmet ve iftiharla anılmaktadır.
Ekrem Rehimli, Samed Bayramzade, Güney ve Kuzey Azerbaycan Başlıca Tarihi Olaylar,
Siyasi ve Edebi Şahsiyetler, Milli Direniş Kitaphanesi, Bakü, 2014, s. 276-277.
47 İran Meşrutiyet İhtilali’nin rehberlerinden biri olan Bağır Han, 1862 yılında Tebriz’in
Hıyaban mahallesinde yoksul bir ailenin çocuğu olarak doğdu. Ekonomik vaziyetle-
rinin kötü olmasından ötürü iyi bir eğitim alamadı. Çocukluk döneminde babasının
yanında inşaat işlerinde çalışmış, mahir bir usta seviyesine kadar yükselmiştir. Dev-
let idaresinde maliye memuru ve yüzbaşı olarak çalışmıştır. Bu süre zarfında adına
“Han” ünvanı ilave edilerek Bağır Han diye anılmaya başlanmıştır. Vazifesini icra
ederken düzensizliğe, halkın uğradığı haksızlığa, İngiltere ve Rusya’nın İran’daki
hükümranlığına vs. tanık olmuş ve bu sebeplerden ötürü memuriyetten ayrılmıştır.
Mevcut durumu değiştirmek için mücadeleye başlamıştır. Bu uğurda göstermiş oldu-
ğu mühim rol Salar-ı Milli olarak şöhret kazmasını sağlamıştır. Settar Han’ın en yakın
silahdaşı ve can yoldaşıdır. 1916 senesinde öldürülmüştür. Daha fazla bilgi için bkz.;
Gökhan Bolat, “İran Meşrutiyet Hareketinin Türk Liderleri: Settar Han ve Bağer Han-
lar”, Zeitschrift für die Welt der Türken (Journal of World of Turks), Vol 5, No 1, München
2013, s. 51-61; Rehimli-Bayramzade, a.g.e., s. 164-165.
48 Attar, a.g.e., s. 80.
49 Mirza Bala Mehmetzade, Milli Azerbaycan Hareketi, Azerbaycan Kültür Derneği Yayın-
ları, Ankara 1991, s. 37.
50 Zerrînkûb, a.g.e., s. 860.
146 Modern İran Tarihi
yeti yeterli değildi.51 Ancak çocukluğundan itibaren iyi bir eğitim alarak
kendisini çok iyi yetiştirmiştir. Sakin mizacı ile ülke yönetiminde uzun
süre kalmayı başarmıştır. Muzafferüddîn Şah’ın tahtan uzaklaştırılarak
yönetime Ahmed Şah’ın gelmiş olması ise halk tarafından coşku ve mem-
nuniyet ile karşılandı. Aydınlar tarafından meclisin tekrar açılması için hiç
vakit geçirmeksizin heyet oluşturulup faaliyetlere başlandı. Ahmed Şah,
veziri, saray eşrafı, siyasi şahsiyetler, ileri gelenler, elçiler, konsoloslar hu-
zurunda 1327/1909’da meşrutiyet yeniden ilan edildi.52 Böylece “Küçük
İstibdat” dönemi olarak adlandırılan zaman dilimi sona ermiş oldu.
SONUÇ
Kaçarlar Devleti kurulduğu andan itibaren İngiltere ve Rusya gibi Av-
rupalı ülkelerinin yayılmacı ve tahrip edici yaklaşımından nasibine düşe-
ni fazlasıyla almıştır. Bahse konu ülkelerin İran milli çıkarlarını büsbütün
yok edecek boyutta burada hâkimiyetlerini kurması ve çeşitli imtiyaz-
lar elde etmesi ülke siyasasının ilerlemesine engel olmuş ve ekonomi-
sine ziyadesiyle zarar vermiştir. Bu zorlu süreç altında ülke yöneticileri
tarafından modernleşme ve aydınlanmaya yönelik (askeri, siyasi, idari,
Ademiyet, Ferîdûn, Şûreş ber İmtiyaznâme-i Reji: Tahlîl-i Siyâsî, İntişârât-i Peyâm, Tahran,
1360/1981.
Ağaoğlu, Ahmed, İran ve İnkılabı, Ağaoğlu Külliyatı: 3, Ankara, 1941.
Anbarcıoğlu, Meliha, “Çağdaş İran Nazmında Konu”, AÜ DTCF Doğu Dilleri Dergisi, C. 1,
Sayı 2’den Ayrı Basım, Ankara, 1966, ss. 85-175.
Anbarcıoğlu, Meliha, “Çağdaş Nazımda Sosyal ve Diğer Konular”, AÜ DTCF Doğu Dilleri
Dergisi, C. 1, Sayı 3’den Ayrı Basım, Ankara, 1969, ss. 85-164.
Âryenpûr, Yahyâ, Ez Sabâ tâ Nimâ, C. 2 İntişârât-i Zevvâr, Tahran, 1372/1993.
Attar, Aygün, İran’ın Etnik Yapısı, Divan Yayıncılık, Ankara, 2006.
Avery, Peter, “Nâdir Shâh And The Afsharid Legacy”, The Cambridge History Of Iran, C. 7,
Cambridge University, Cambridge, 1991.
Ayyıldız, Hakkı Raif, İran: (Tarihi, Fizikî, Beşeri Coğrafyası), Merkez Basımevi, İstanbul, 1937.
Azeri, Ali, “Hiyabani Kimdir?” Azadlık Uğrunda Mübarize Tarihimizden (Hiyabani Harekatı-90),
Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Şarkşinaslık Enstitüsü, Bakü, 2011, ss. 19-25.
Bolat, Gökhan, “İran Meşrutiyet Hareketinin Türk Liderleri: Settar Han ve Bağer Hanlar”,
Zeitschrift für die Welt der Türken (Journal of World of Turks), Vol 5, No 1, München 2013,
ss. 47-64.
Browne, Edward Granville, Târîh-i Edebiyât-i İran: Ez Safeviye tâ Asr-i Hâzır, (Trc. Reşîd-i
Yâsemî), C. 4, Tahran, 1316/1937.
Feuvrier, Joannes, Se Sâl der Derbâr-i İran, (Trc. Abbâs İkbâl Aştîyânî), Neşr-i İlm, Tahran,
1385/2006.
Gartwaite, Gene R., İran Tarihi: Pers İmparatorluğu’ndan Günümüze, (Çev. Fethi Aytuna), İn-
kılâp Kitabevi, İstanbul, 2018.
Işık Bağrıaçık, Yeşim, “Meşrutiyet Dönemi İran Şiiri ve Şairleri”, Mavi Atlas, C. 8/1, 2020,
ss. 115-127.
İpek, Yasin, İran’da Kaçar Türk Hanedanlığı: Bâbîlik ve Bahâîlik, Ekim Yayınevi, İstanbul, 2011.
Kanar, Mehmet, Çağdaş İran Edebiyatının Doğuşu ve Gelişmesi, İletişim Yayınları, İstanbul,
1999.
Karacan, Osman, “Osmanlı Devleti’nin İran Meşrutiyeti Üzerindeki Tesiri Hakkında Bir
Mütalaa”, Tarih Okulu Dergisi, Sayı XLIII, 2019, ss. 1413-1447.
Karacan, Osman, 1906 İran Meşrutiyeti, İnönü Üniversitesi SBE, Malatya, 2013.
Karadeniz, Yılmaz, Kaçarlar Döneminde İran (1795-1925) İdari, Askeri, Sosyal Yapı ve Toplumsal
Hareketler, Selenge Yayınları, İstanbul, 2019.
Keddie, Nikki, “İran Under The Later Qâjârs (1848-1922”, The Cambridge History Of Iran, C.
7, Cambridge University Press, Cambridge, 1991, s. 174-212.
Kesrevî, Ahmed, Târîh-i Meşrûte-i İran, C. 1, İntişârât-i Emîr Kebîr, Tahran, 1363/1984.
Kılıç, Selda, İran’da İlk Anayasal Hareket “1906 Meşrutiyeti”, Tarih Araştırmaları Dergisi,
Sayı 32’den ayrı basım, Ankara, 2002, ss. 143-161.
Kırlangıç, Hicabi, “İran Şiiri İçin Bir Sınıflandırma Denemesi”, Nüsha Şarkiyat Araştırmaları
Dergisi, C. 2/5, Ankara, 2001, ss. 96-108.
Mehmetzade, Mirza Bala, Milli Azerbaycan Hareketi, Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları,
Ankara 1991.
Metin, Barış, “Türk İran İlişkilerinde Güney Azerbaycan Meselesi (1918-1938)”, Türkiye Sos-
yal Araştırmalar Dergisi, Sayı 2, 2012, ss. 157-187.
150 Modern İran Tarihi
Metin, Celal, Emperyalist Çağda Modernleşme: Türk Moderleşmesi ve İran (1800-1941), Phoenix
Yayınları, Ankara, 2011.
Mîrzâ Sâlih-i Şîrâzî, Sefernâme-i Mîrzâ Sâlih-i Şîrâzî, (Tsh. Muhammed Şehristânî), İntişârât-i
Rovzen, Tahran, 1347/1968.
Necmî, Nâsır, Muhammed Ali Şah ve Meşrûte, İntişâraât-i Zeryâb, Tahran, 1377/1998.
Niyâ, Cafer Mehdî, Heft Bâr İşgâl-i İran der Bist o Se Karn, C. 4, İntişârât-i Pânûs, Tahran,
1377/1999.
Piriyev, Vakif, Azerbaycanın Tarihi-Siyasi Coğrafyası, Araz Yayınları, Bakü, 2002.
Rehimli, Ekrem – Bayramzade, Samed, Güney ve Kuzey Azerbaycan Başlıca Tarihi Olaylar,
Siyasi ve Edebi Şahsiyetler, Milli Direniş Kitaphanesi, Bakü, 2014.
Rehimli, Ekrem, “XX. Asır Güney Azerbaycan Azadlık Harekatında Şeyh Muhammed Hi-
yabani’nin Yeri ve Rolü”, Azadlık Uğrunda Mübarize Tarihimizden (Hiyabani Harekatı-90),
Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Şarkşinaslık Enstitüsü, Bakü, 2011, ss. 123-126.
Sarısaman, Sadık, “İran’lı Bir Türk Lider Mirza Küçük Han”, Türk Dünyası Tarih Dergisi,
Sayı 137, İstanbul, 1998, ss. 19-23.
Seyf, İsa, İran’da Meşrutiyet 1906, AÜ SBE, Ankara, 1960.
Soofizadeh, Abdolvahid, Kaçar Hanedanlığı Döneminde Osmanlı-İran Siyasi İlişkileri (1795-
1925), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2020.
Şabânî, Rızâ, Iranian History at a Glance, (Çev. Mahmud Ferruhpey), Alhoda International
Publisher, Tahran, 1384/2005.
Şemim, Ali Asgar, İran der Dovre-i Saltanat-i Kaçar: Karn-i Sizdehom ve Nime-i Evvel-i Karn-i
Çehârdehom, İntişârât-i Behzâd, Tahran, 1387/2008.
Şevket, Fahreddîn, İrân: İklîm, halk, iktisâdiyyât, ictimâ‘iyyât, müessesât-i medeniyye, âdât-ı mil-
liyye ve sâire gibi evsâf ve husûsiyyâtından bâhistir, (Haz. Derya Örs), Türk Tarih Kurumu
Yayınları, Ankara, 2017.
Tecrübekâr, Bânû Nusret, Sebk-i Şi‘r der Asr-i Kâçârîye, İntişârât-i Tûs, Tahran, 1350/1971.
Türker, Özgür, Güney Kafkasya’da Rusya-İran Nüfuz Mücadelesi (1779-1813), Türk Tarih Ku-
rumu Yayınları, Ankara, 2020.
Yenisey, Gülara, İranda Etnosiyasi Hareketler (1922-2004) Qanun Neşriyatı, Bakü, 2009.
Zerrînkûb, Abdülhüseyin, Rûzgârân: Tarih-i İran ez Âğaz tâ Sukût-i Saltanat-i Pehlevî, İn-
tişârât-i Sohen, Tahran, 1384/2005.