Dugo ni Juan Lazaro
ni Rogelio L. Ordoñez
Bawat nilalang ay hindi isang pulo sa kaniyang sarili.
Nararapat lamang na makilala niya ang kaniyang
pananagutan sa kapwa.
Waring nakalulunos na mga daing sa pandinig ni Mando
ang malakas at hindi magkamayaw na hugong ng mga
makina sa pabrikang iyon ng tela. May ibinubulong ang
mga iyon, may ibinabadya, katulad ng sunud-sunod at
nagmamadaling tibok ng kanyang puso, ng butil-butil na
pawis na nagsisimulang maglandas sa malapad niyang noo,
ng init na unti-unting sumasangkap sa daloy ng kanyang
dugo. At maging ang malaking orasan, na waring madilat
na mata na nakamasid sa bawa’t bahagi ng bilangguang
iyon ng mga makina, ay may kakaibang kislap na
ipinahihiwatig sa kanya.
“Mga ‘Adre. . . malapit na!” saglit na nangingibabaw sa
hugong ng mga makina ang tinig na iyon.
“Nakahanda na kami!” maraming sumigaw.
“Walang kakabila?” makapangyarihang tanong ng isa.
“Wala!” waring iisang tinig ang nakipagpaligsahan sa
hugong ng mga makina.
Iginala ni Mando ang kanyang tingin. Matitigas at may
ipinahahayag ang mukha ng kanyang mga kasamahan.
Nasisinag niya ang damdaming naghahari sa mga ito – nag-
aalab, nagpupumiglas, naghihimagsik. At sa mga mata nila,
naroroon ang kapasiyahang mahirap mabali, ang
paninindigang mahirap igupo. Ngunit sa kanya, ang
paghihimagsik na nadarama niya ay hindi kawangis ng
paghihimagsik na ipinahahayag ng matitigas na mukha ng
kanyang mga kasamahan.
Patuloy ang nagpapaligsahang hugong ng mga makina sa
walang humpay na paghabi ng tela. Patuloy ang banayad
na paggapang ng minutero ng orasan, ang paglalandas ng
butil-butil na pawis sa malapad na noo ni Mando, at ang
pagpupumiglas ng isang kapasyahang kangina pa ay hindi
niya maitatwa. At ang lahat ng iyon ay sangkap ng
pangamba at alinlangan na sumusuno sa kanyang diwa, na
lalong pinatitingkad ng makahulugang mga sulyap ng
kanyang mga kasama at ng init na ngayon ay naghahari sa
buo niyang katauhan.
Maya-maya ay unti-unting humina ang hugong ng mga
makina, na tila ngayon ay paos at namamaalam na daing ng
isang nagdurusa, hanggang tuluyang mapawi ang
alingawngaw ng mga iyon, maliban sa isang makina na
numanakaw sa katahimikang dulot ng mga nagsihintong
makina – ang makina ni Mando.
Batid niya kung bakit huminto ang mga iyon, kung bakit ang
makina niya lamang ang nagpapatuloy sa paghugong. Alam
din niya kung ano nang oras, kahit hindi niya tinitingnan
ang malaking orasan. Ikadalawa’t kalahati na ng hapon.
Sapagka’t ang oras na yaon ang paghinto ng mga makina,
ang patuloy na paghugong ng makina niya, ay bahaging
lahat ng paghihimagsik na nadarama niya, ng magugulong
patlig ng alaala, ng nagpupumiglas na kapasiyahang kangina
pa ay hindi niya maitatwa.
Muling iginala ni Mando ang kanyang tingin. Isa-isang
nagsitindig ang kanyang mga kasamahan sa harap ng kani-
kanilang makina gayong hindi pa oras. Bawat isa, bago
lumabas sa bilangguang iyon ng mga makina, ay nag-iiwan
sa kanya ng sulyap na may lakip na pagbabanta.
“Adre, matigas ang ulo mo!” si Kadyo ang sumisigaw na
siyang puno ng aklasang iyon na matagal na nilang binalak
isagawa. “Ikaw ang bahala, ‘Adre. . . ayaw mong
makisama!”
Saglit na tila nawala sa sarili si Mando. Ngunit batid niya,
nadarama niya, natitiyak niya na ang kapasiyahang matagal
niyang nililimi ay mahirap ding mabali, katulad ng
kapasyahan nila na ipinamamarali ng mga mata,
inihahantad ng matitigas na mukha.
Naudlot si Mando nang may tumapik sa kanyang balikat.
Nakatayo sa tabi niya ang tagapamahala ng pabrika ng tela.
Pinahinto ni Mando ang kanyang makina.
“Hindi ka sumama sa kanila?” sabi ng tagapamahala.
“Gugutumin ko ho lamang ang aking pamilya.”
“Magtatrabaho ka pa?”
“Di ho ako p’wedeng di magtrabaho,” tumikhim si Mando.
“Ako ho lamang ang inaasahan ng aking pamilya.”
Tumango-tango ang tagapamahala. Batid ni Mando ang
kahalagahan niya ngayon sa pabrikang iyon. Kung walang
makinang magpapatuloy sa pag-andar sa paghabi ng tela,
mahihinto ang gawain sa buong pabrika. Marami ang
mawawalan ng gawain sa buong pabrika. Marami ang
mawawalan ng gawain, katulad ng mga tagatabas ng tela,
tagapagbalumbon, tagahakot sa bodega, at maging ang
mga kimiko. At sa loob lamang ng iilang buwan, malaking
salapi ang mawawala sa kompanya.
“Basta magpatuloy ka lang sa pagtatrabaho, daragdagan ko
ng limampung piso ang sahod mo,” sabi ng tagapamahala.
“At kahit matapos ang welga, mananatiling gayon ang iyong
sahod.”
“Pilitin mo lang na makalimampung yarda ka araw-araw,”
patuloy ng tagapamahala. “marami pa tayong nakatinggal
na tela sa bodega. Marahil, kahit tumagal ng dalawang
buwan ang welga, di pa tayo maaagad ng mga pumipido at
hindi pa rin maaano ang kompanya.”
Katahimikan.
Muling humugong ang makina ni mando, na siya na lamang
pumupuno ngayon sa kabuuan ng bulwagang iyon, na
waring humahalakhak sapagka’t wala nang kalaban sa
paghugong, na waring ipinagsusumigaw ang karapatang
magpatuloy sa pag-andar, kawangis ng tibok ng puso ni
Mando – ibinubulong ang karapatang mabuhay at
bumuhay!
At ang buong kamalayan ni Mando ay inalipin ng buo at
malakas na hugong niyon. Ngunit tuwing mapapatingin
siya sa malaking orasan na tila madilat na matang nakatitig
sa kanya, hindi niya maiwasan ang pangamba.
Natatakot siya sa larawang iyon: nanlilisik na mga mata na
nakapako sa kanya, mga malalamang bisig na handing
ipadama sa katawan niya ang kinukulob na ngitngit. At
humiwa sa diwa niya ang talim ng dila ni kadyo.
“Agrab’yado tayo,” sabi ni kadyo isang hapong lumalabas
silang mga trabahod ng pabrikang iyon ng tela. “Basta
maraming pumipido kahit Linggo, pinagtratrabaho tayo.
Kalimitan, lampas na sa oras, ayaw pa tayong pauwiin…
kakarampot naman ang inuumento sa sahod natin.”
“Ano’ng magagawa natin?” sabad ng isang trabahador.
“Alam mo naming mahirap humanap ng trabaho… aba!”
Dumahak si Kadyo.
“Aba… e, habang panahon ba naming paloloko tayo?
Sobra-sobra na nga ang tinutubo nila,” muling dumahak si
Kadyo. “Tayo n’ng bumubuhay sa kanila… pero, ano’ng
buhay natin… kumain-dili!”
Walang umimik sa kanila. Waring ang hindi pag-imik na
iyon ay nangangahulugang nauunawaan nila si Kadyo. At
kay Mando, may katwiran si Kadyo
Nadarama rin niya ang ipinaghihimagsik ni Kadyo. Matagal
na nilang pinagtitiisan ang hindi makatwirang
pagpapasunod ng may-ari ng pabrika. Ilang taon na silang
nagtratrabaho sa pabrikang iyon, nguni’t gayon pa rin ang
kanilang buhay: kumain-dili, sabi nga ni Kadyo.
Bahagya nang makasapat sa kanilang pangangailangan ang
sinasahod nila. Parang ang may karapatan lamang
umunlad ay ang may-ari ng pabrika. Lalo itong
yumayaman, at lalo rin naman silang naghihirap na mga
trabahador.
“Tingnan n’yo ang Chuang, yan,” si Kadyo rin ang nagsabi
isang araw, “dahil sa pawis natin, tatlo na ang Cadillac…
pero tayo, kahit dalawampung taon pa tayong magtrabaho
rito, mahirap pa rin tayo sa daga!”
Nguni’t kahit may katwiran si Kadyo, ipinasya ni Mandong
hindi siya sasama, magwelga man sina Kadyo. Natatakot
siyang mawalan ng gawain. Siya lamang ang inaaasahan ng
kanyang asawa at tatlong anak.
Kanginang umaga, bago sila pumasok sa pabrika, tiniyak
niya sa sarili na talagang hindi siya sasama kina Kadyo.
Nasa katwiran sina kadyo, alam niya. At alam din niyang
makatarungan para kina Kadyo ang hindi pagsanib sa
aklasan.
May pamilya si Kadyo. Bihira ang walang pamilya sa mga
trabahador na sumama kay Kadyo upang mag-aklas. At
gaya niya, ang mga iyon ang inaasahan ng kani-kanilang
pamilya. E, ano sa kanya? Bakit niya iintindihin si Kadyo at
ang mga trabahador na iyon?
Sarili niya ang dapat niyang intindihin!
Kailangan niyang mabuhay, makatwiran man o hindi!
NAMAYANING muli sa pandinig ni Mando ang hugong ng
makina niya. Patuloy ang paglabas ng nahabing tela. Nang
ihudyat ng orasan ang ikaapat at kalahati ng hapon,
pinahinto ni Mando ang makina.
Saglit siyang namalagi sa loob ng pabrika hanggang sa
mapawi ang huling alingawngaw ng hugong niyon.
Nagmistulang libingan ang bilangguang iyon ng mga makina
sa humaliling katahimikan. Nakumutan ng lungkot ang
bawa’t bahagi niyon.
Lumabas si Mando. Malayo pa siya sa pinto ng pabrika
natanaw na niya ang mga nagsipag-aklas. May mga tangan
nang karatula ang mga ito, nakapako ang mga tingin sa
kanya, at waring siya ang inaabangan.
Higit na ganap ngayon ang nakatatakot na larawang iyon.
Naroroon. Hindi Malabo, hindi hungkag: mga nanlilisik na
mata, mga malamang bisig na handing ipadama sa katawan
niya ang kinukulob na ngitngit. Ngunit ngayon, hindi sapat
iyon upang baliin ang kanyang kapasiyahan, upang igupo
ang kanyang paninindigan.

Ngayon pa lang ibinigay na sa kanya ang hinihingi nina

Kadyo, isang iglap lamang?

Tinahak niya ang bakuran ng pabrika. Malapit na siya sa

pintuan ng pabrika. Matatag siya, at ang kanyang
paninindigan.

“Mando… saglit lang!” Si Kadyo ang sumigaw. Ibinadha ng

mukha nito ang tinitimping galit. Ang kalamnan ng bisig
nito ay nag-aalpas sa pagkakabilanggo sa maitim na balat.

Lumapit siya sa kinaroroonan nina Kadyo. Pinalibutan siya

ng mga ito.

“Adre, pinaalalahanan na kita kangina,” sabi ni Kadyo,

“nagtigas-tigasan ka pa rin! Sipsip kang talaga kay Chua…
ibig mo’y ikaw na lang ang mapabuti!”

Tinitigan ni Mandi si Kadyo.

“Karapatan n’yo ang magwelga… karapatan ko naman na

‘wag sumama sa inyo!” Matapang ang tinig ni Mando.

“A, gayon!” nang-uuyam na sabi ni Kadyo. “Matigas ka,

ha!”

Hindi pa napapawi ang alingawngaw ng tinig ni Kadyo, tila

hayok na mga asong dinaluhong ng mga trabahador si
Mando. At naramdaman niya ang matinding palo, suntok,
dagok, kadyot.