ΟΔΗΓΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Του Βιβλίου Των Mossé & SchnappGourbeillon, Επίτομη Ιστορία Της Αρχαίας Ελλάδος Ευαγγελινή Μάρκου ΑΠΚΥ

ΕΠΙΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (2.000-31 π.Χ.
Σημειώσεις της Ευαγγελινής Μάρκου για το ΑΠΚΥ βασισμένες στο βιβλίο των
MOSSE CLAUDE, SCHNAPP-GOURBEILLON ANNIE
ΟΔΗΓΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ

του βιβλίου των C. Mossé & A. Schnapp
Gourbeillon, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας
Ελλάδος, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1999.
Για το µάθηµα του ΑΠΚΥ :
ΕΛΠ 14 – Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Ιστορία
Ευαγγελινή Μάρκου
1 η εκδοχή : Ο κτώ βρ ιος 2010

Εισαγωγικό Σημείωμα
Ο οδηγός µελέτης που έχετε στα χέρια σας απευθύνεται στους φοιτητές της Θεµατικής
Ενότητας πρώτου έτους ΕΛΠ14: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Ιστορία. Στόχος του είναι η
διευκόλυνση της µελέτης, η εµβάθυνση και η ακόµη µεγαλύτερη εξοικείωσή σας µε την ιστορία των
αρχαίων χρόνων, όπως αυτή αναπτύσσεται στο βασικό βιβλίο µελέτης των C. Mosse & A.
Schnapp-Gourbeillon µε τίτλο Επίτοµη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος (εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα
1999). Το βιβλίο αυτό αποτελεί και το βασικό βιβλίο της ΕΛΠ 14 για την περίοδο από τους
Μυκηναϊκούς χρόνους µέχρι και τα µέσα του 4ου αι. π.Χ. Οδηγοί µελέτης προτείνονται και για τα
δυο ακόµη βασικά βιβλία της Θεµατικής Ενότητας ΕΛΠ 14, τα οποία καλύπτουν τους
ελληνιστικούς (Walbank) και τους βυζαντινούς (Mango) χρόνους.
Το βιβλίο µελέτης των Mossé & Schnapp-Gourbeillon αποτελείται από 13 κεφάλαια µε

λατινική αρίθµηση. Για το κάθε ένα από αυτά προτείνονται τα ακόλουθα:
o ο τίτλος του κεφαλαίου και η αναφορά στις σελίδες του βιβλίου µελέτης,
o η σύνοψη του κεφαλαίου,
o οι στόχοι του κεφαλαίου,
o οι έννοιες – κλειδιά,
o η προσέγγιση των κεφαλαίων και των υποκεφαλαίων που συνθέτουν το κάθε κεφάλαιο.
Στην προσέγγιση των κεφαλαίων προτείνονται επεξηγήσεις ή σηµεία για περαιτέρω
ανάγνωση και µελέτη.
o Τέλος προτείνονται ασκήσεις ή δραστηριότητες σχετικές µε τα κεφάλαια υπό µελέτη. Ας
σηµειωθεί στο σηµείο αυτό πως συµπληρωµατικές ασκήσεις προτείνονται και στην
πλατφόρµα τηλεκπαίδευσης της ΕΛΠ 14.
Στο τέλος του θα εντοπίσετε τις απαντήσεις στις ασκήσεις αυτοαξιολόγησης, ενώ µια
ενδεικτική συµπληρωµατική βιβλιογραφία προτείνεται στο τέλος του οδηγού.
Σε σηµεία του Οδηγού Μελέτης αναφέρονται δραστηριότητες, χρονολόγια ή άλλου τύπου

αρχεία που θα εντοπίσετε στην πλατφόρµα τηλεκπαίδευσης της Θεµατικής Ενότητας ΕΛΠ 14. Τα
αρχεία αυτά είναι ιδιαίτερα χρήσιµα για την εµβάθυνση της ύλης και µπορείτε να τα συµβουλεύεστε
καθ’ όλη τη διάρκεια της χρονιάς.
Παρακαλώ σηµειώστε πως σε καµία περίπτωση ο οδηγός αυτός δεν µπορεί να

αντικαταστήσει το βασικό βιβλίο µελέτης, το οποίο και συνοδεύει. Μπορεί όµως να σας βοηθήσει
τόσο στην κατανόηση κάποιων δυσνόητων σηµείων όσο και στην εµβάθυνση κάποιων άλλων.
Σίγουρα η µελέτη του οδηγού κατά τη διάρκεια των επαναλήψεων της ύλης µπορεί να είναι πολύ
χρήσιµη, όσο χρήσιµη είναι φυσικά και η επαφή σας µε τους διδάσκοντές σας για τις απορίες σας .
Εύχοµαι σε όλους καλή µελέτη και καλή επιτυχία στη Θεµατική Ενότητα ΕΛΠ 14.
Ευαγγελινή Μάρκου
Διδάσκουσα – Σύµβουλος και Συντονίστρια της ΕΛΠ 14
. 2

Πίνακας περιεχομένων
Εισαγωγικό σημείωμα…………………...………………………………………………………………………………… …………….2
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Οι πηγές της Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας .................................................................................... 5
Σύνοψη κεφαλαίου: .......................................................................................................................................................................... 5
Στόχοι κεφαλαίου : ........................................................................................................................................................................... 5
Έννοιες κλειδιά: ................................................................................................................................................................................. 5
Προσέγγιση υποκεφαλαίων : ........................................................................................................................................................ 5
Α. Τα αρχαιολογικά δεδομένα. (σ. 10‐18) .................................................................................................................................................. 5
Β. Οι Γραπτές πηγές (σ. 18‐41) ....................................................................................................................................................................... 6
Εκπαιδευτική Δραστηριότητα / άσκηση αυτοαξιολόγησης – Κεφάλαιο I .................................................................. 9
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ Γένεση – οι αρχές του Μυκηναϊκού πολιτισμού ..................................................................... 10
Σύνοψη κεφαλαίου: ........................................................................................................................................................................ 10
Στόχοι κεφαλαίου : ......................................................................................................................................................................... 10
Έννοιες κλειδιά: ............................................................................................................................................................................... 10
Προσέγγιση υποκεφαλαίων : ...................................................................................................................................................... 10
Α. Το πρόβλημα της καταγωγής. (σ. 43‐55) .......................................................................................................................................... 10
Β. «Πολύχρυσες Μυκήνες» (σελ. 55‐65) .................................................................................................................................................. 11
Γ. Σύντομη επισκόπηση της ιστορίας της Κρήτης από το 2200 έως το 1375 (σελ. 65‐73) .............................................. 12
Εκπαιδευτική Δραστηριότητα / άσκηση αυτοαξιολόγησης – Κεφάλαιο IΙ ............................................................... 14
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ Το απόγειο του Μυκηναϊκού κόσμου ......................................................................................... 15
Έννοιες κλειδιά: ............................................................................................................................................................................... 15
Α. Οι πινακίδες και η αποκρυπτογράφησή τους ( σελ. 76‐81) ...................................................................................................... 15
Β. Η μυκηναϊκή κοινωνία (σελ. 81‐103) .................................................................................................................................................. 16
Γ. Η θρησκεία των Μυκηναίων (σελ. 103‐111) .................................................................................................................................... 19
Εκπαιδευτική Δραστηριότητα / άσκηση αυτοαξιολόγησης – Κεφάλαιο IΙΙ ............................................................. 20
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Από την πτώση των ανακτόρων στην άνοδο της πόλης .................................................... 21
Έννοιες κλειδιά: ............................................................................................................................................................................... 21
Α. Το τέλος του μυκηναϊκού κόσμου ( σελ. 113‐125) ........................................................................................................................ 21
Β. Οι μεταβολές των «Σκοτεινών Αιώνων», 11ος και 10ος αι. ( σελ. 125‐136) ......................................................................... 23
Γ. Η εξέλιξη προς την πόλη, 9ος – 8ος αι. ( σελ. 136‐165) ................................................................................................................... 24
Εκπαιδευτική Δραστηριότητα / άσκηση αυτοαξιολόγησης – Κεφάλαιο IV .............................................................. 29
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V H ελληνική εξάπλωση στη Μεσόγειο και η κρίση της Αριστοκρατικής κοινωνίας .... 30
Έννοιες κλειδιά: ............................................................................................................................................................................... 30
Α. Ο Ελληνικός Αποικισμός (σελ. 168‐182) ............................................................................................................................................ 30
Β. Η κρίσης της αριστοκρατικής (αρχαϊκής) ελληνικής κοινωνίας (σελ. 182‐189). ............................................................ 33
Εκπαιδευτική Δραστηριότητα / άσκηση αυτοαξιολόγησης – Κεφάλαιο V ............................................................... 35
ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI Τύραννοι και νομοθέτες ................................................................................................................. 36
Έννοιες κλειδιά: ............................................................................................................................................................................... 36
Α. Οι αρχαϊκές τυραννίες (σελ. 190‐209) ................................................................................................................................................ 36
Β. Νομοθέτες: Λυκούργος και Σπάρτη (σελ. 209‐214) ...................................................................................................................... 39
Γ. Η Αθήνα από τον Σόλωνα στον Κλεισθένη (σελ. 215‐231) ........................................................................................................ 41
Εκπαιδευτική Δραστηριότητα / άσκηση αυτοαξιολόγησης – Κεφάλαιο VΙ .............................................................. 45
ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII–Οι μηδικοί πόλεμοι και η εγκαθίδρυση της ηγεμονίας της Αθήνας ................................ 46
3
Έννοιες κλειδιά: ............................................................................................................................................................................... 46
Α. Οι Μηδικοί Πόλεμοι (σελ. 233‐245) ...................................................................................................................................................... 46
Β. Ο «αιώνας» του Περικλή (σελ. 245‐269) ............................................................................................................................................ 49
Εκπαιδευτική Δραστηριότητα / άσκηση αυτοαξιολόγησης – Κεφάλαιο VII ............................................................ 52
ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIIΙ–Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος ...................................................................................................... 54
Έννοιες κλειδιά: ............................................................................................................................................................................... 54
Α. Τα αίτια του πολέμου (σελ. 271‐276) ................................................................................................................................................. 54
Α. Ο Αρχιδάμειος πόλεμος (σελ. 271‐276) .............................................................................................................................................. 56
Γ. Η ρήξη της ειρήνης. Η Σικελική εκστρατεία (σελ. 283‐288) ...................................................................................................... 58
Δ. Το τέλος του πολέμου. Οι δυο ολιγαρχικές επαναστάσεις (σελ. 289‐299) ......................................................................... 59
Εκπαιδευτική Δραστηριότητα / άσκηση αυτοαξιολόγησης – Κεφάλαιο VΙΙΙ ........................................................... 62
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΧ Οι εξελίξεις στον Ελληνικό κόσμο του 4ου αιώνα .................................................................. 63
Έννοιες κλειδιά: ............................................................................................................................................................................... 63
Α. Η ανάκαμψη της Αθήνας (σελ. 304‐325) ........................................................................................................................................... 64
Β. Η κρίση στον υπόλοιπο κόσμο (σελ. 325‐340) ................................................................................................................................ 69
Εκπαιδευτική Δραστηριότητα / άσκηση αυτοαξιολόγησης – Κεφάλαιο IX .............................................................. 72
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Χ –Ο Φίλιππος και το τέλος της ελληνικής ανεξαρτησίας .......................................................... 73
Έννοιες κλειδιά: ............................................................................................................................................................................... 73
Α. Η Μακεδονία την εποχή της ανάρρησης του Φιλίππου στο θρόνο (σελ. 341‐343) ........................................................ 73
Β. Ο τρίτος ιερός πόλεμος (σελ. 343‐348) ............................................................................................................................................... 74
Γ. Η τελευταία φάση: Η Χαιρώνεια και ο σχηματισμός της συμμαχίας της Κορίνθου (σελ. 348‐356) ........................ 75
Εκπαιδευτική Δραστηριότητα / άσκηση αυτοαξιολόγησης – Κεφάλαιο X ............................................................... 77
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙ Η εποχή των πόλεων: οικονομία, κοινωνία, πολιτισμός ..................................................... 78
Έννοιες κλειδιά: ............................................................................................................................................................................... 78
Α. Η οικονομική ζωή στον ελληνικό κόσμο της αρχαϊκής και της κλασικής εποχής (σελ. 357‐368) ............................ 78
B. Οι ελληνικές κοινωνίες στην αρχαϊκή και στην κλασική εποχή (σελ. 368‐384) ............................................................... 81
Γ. Η πολιτισμική ζωή στην αρχαϊκή και την κλασική εποχή (σελ. 384‐399) .......................................................................... 84
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙΙ Η εποχή των βασιλέων ................................................................................................................... 89
Έννοιες κλειδιά: ............................................................................................................................................................................... 89
Α. Η περιπέτεια του Αλεξάνδρου (σελ. 402‐410) ................................................................................................................................ 90
Β. Η εποχή των διαδόχων και η σύσταση των ελληνιστικών κρατών (σελ. 410‐417) ....................................................... 93
Γ. Το απόγειο του ελληνιστικού κόσμου, 281‐221 (σελ. 417‐422) ............................................................................................. 95
Δ. Η επέμβαση της Ρώμης και η παρακμή (σελ. 422‐431). .............................................................................................................. 96
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙΙΙ Ο ελληνιστικός πολιτισμός ...................................................................................................... 101
Σύνοψη κεφαλαίου : .................................................................................................................................................................... 101
Στόχοι κεφαλαίου : ...................................................................................................................................................................... 101
Έννοιες κλειδιά: ............................................................................................................................................................................ 101
Προσέγγιση υποκεφαλαίων : ................................................................................................................................................... 101
Α. Οι πολιτικές δομές του ελληνιστικού κόσμου (σελ. 432‐441) ............................................................................................... 101
Β. Οικονομία, κοινωνία, πολιτισμός (σελ. 441‐460) ......................................................................................................................... 105
Εκπαιδευτική Δραστηριότητα / άσκηση αυτοαξιολόγησης – Κεφάλαιο XΙΙΙ ........................................................ 110
Απαντήσεις στις Ασκήσεις Αυτοαξιολόγησης και στις Εκπαιδευτικές Δραστηριότητες .................. 111
Συμπληρωματική Βιβλιογραφία ............................................................................................................................. 115
4
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι - Οι πηγές της Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας
Σελ. 9-41
Σύνοψη κεφαλαίου:
Το κεφάλαιο εξετάζει τις πηγές που έχει στη διάθεσή του ο σύγχρονος Ιστορικός και
παρουσιάζει την πρόοδο που έχει σηµειωθεί στις ιστορικές επιστήµες µέχρι σήµερα. Ειδική
µνεία γίνεται στην Αρχαιολογία και στις γραπτές πηγές, στην ενταφιασµένη γραφή και στους
Έλληνες ιστορικούς.
Στόχοι κεφαλαίου :
Μέσα από τη µελέτη του πρώτου κεφαλαίου θα είσαστε σε θέση να:
 Κατανοήσετε την πρόοδο των ιστορικών επιστηµών τα τελευταία χρόνια.

 Παρακολουθήσετε την ανάπτυξη της επιστήµης της αρχαιολογίας και των
προοπτικών της.
 Ενηµερωθείτε για τους σηµαντικότερους σταθµούς στην πορεία διαφύλαξης και
διάδοσης των αρχαίων κειµένων.
 Εκτιµήσετε τη σηµασία των νέων αυτόνοµων επιστηµών για τη µελέτη της ιστορίας.
 Γνωρίσετε τις ιστορικές µεθόδους και τα έργα των ιστορικών του 5ου και 4ου αι. π.Χ.
Έννοιες κλειδιά:
o αρχαιολογικοί χώροι («Ανοικτοί» / o Νοµισµατική

«Κλειστοί») o « πάπυροι της Οξυρύγχου »
o γραπτές πηγές o Ηρόδοτος
o ενταφιασµένη γραφή o Θουκυδίδης
o Επιγραφική o Ξενοφών
o Παπυρολογία
Προσέγγιση υποκεφαλαίων :
Α. Τα αρχαιολογικά δεδομένα. (σ. 10‐18)
Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζεται η ανάπτυξη και συµβολή της αρχαιολογίας στη
µελέτη του αρχαίου ελληνικού πολιτισµού. Από το αρχικό ενδιαφέρον των συλλεκτών και
ταξιδιωτών για την αρχαία τέχνη (αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, αγάλµατα και αγγεία)
γεννήθηκε το πρώτο ενδιαφέρον για την εξερεύνηση του αρχαίου ελληνικού κόσµου. Το
ενδιαφέρον αυτό συστηµατοποιείται από τα µέσα του 19ου αι. και µετά, όταν ξεκινούν οι
πρώτες µεγάλες ανασκαφές στον ελλαδικό χώρο. Η ίδρυση ξένων αρχαιολογικών σχολών, η
αναδιοργάνωση της αρχαιολογικής υπηρεσίας και η συµβολή εµπνευσµένων ερευνητών
οδήγησαν στην ανάδυση και καλύτερη κατανόηση του αρχαίου ελληνικού πολιτισµού µέσω
των υλικών καταλοίπων του. Μέχρι τότε η αρχαία Ελλάδα ήταν κυρίως γνωστή από τις
φιλολογικές πηγές.
Ποια είναι τα ντοκουμέντα της αρχαιολογίας ;
Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται αναφορά στην κεραµική, η µελέτη της οποίας αποτέλεσε στο
παρελθόν το µονοπώλιο της αρχαιολογικής έρευνας, µια αποκλειστικότητα συχνά εις βάρος
άλλων ευρηµάτων. Σήµερα ωστόσο, όπως γίνεται εµφανές από τα κεφάλαια που
ακολουθούν, επιχειρείται από τον ιστορικό αλλά και τον αρχαιολόγο η συνθετική µελέτη των
αρχαιολογικών ευρηµάτων.
Σε ποιο στάδιο βρίσκεται σήμερα η ελληνική αρχαιολογία ;
Οι ανασκαφές στα τέλη του 19ου αι. σε θέσεις όπως οι Δελφοί, Ολυµπία, Ακρόπολη των
Αθηνών, Ηραίο στη Σάµο κ.ά έφεραν στο φως εντυπωσιακά κατάλοιπα, όπως αρχιτεκτονικά
µέλη, γλυπτό διάκοσµο ναών, αγάλµατα, καλής ποιότητας αγγεία, επιγραφές κτλ. Και σε
θέσεις εκτός ελληνικής επικράτειας, όπως π.χ. στη Σικέλία, στην Κάτω Ιταλία, στη Μικρά
Ασία οι ανασκαφές στα τέλη του 19ου αι. και κατά τη διάρκεια του 20ου αι. αποκάλυψαν
σηµαντικές αρχαιολογικές θέσεις µε εξίσου εντυπωσιακά ευρήµατα. Ωστόσο στις τελευταίες
δεκαετίες η αρχαιολογική έρευνα έχει µετατοπίσει το ενδιαφέρον της και σε άλλες πτυχές
του υλικού πολιτισµού θέτοντας νέα ερωτήµατα που µπορεί να άπτονται της αγροτική
παραγωγής, της κοινωνικής οργάνωσης κτλ.
Οι διάφοροι τύποι των ανασκαφών
Σύµφωνα µε έναν Σουηδό αρχαιολόγο (C.A. Moberg) οι αρχαιολογικοί χώροι

(αρχαιολογικά σύνολα) µπορούν να διακριθούν σε «ανοικτούς» και «κλειστούς» Οι
«ανοικτοί χώροι» παρουσιάζουν µακροχρόνια χρήση και αφορούν συνήθως σε κατοικίες, η
καταστροφή ή εγκατάλειψη των οποίων προσφέρει πολύτιµες πληροφορίες, µεταξύ άλλων,
από την προσεκτική αποτύπωση της θέσης των αντικειµένων. Αντίθετα η αναπόθεση των
αντικειµένων στους «κλειστούς χώρους» θεωρείται από τους αρχαιολόγους ότι έχει γίνει
σκόπιµα. Στους χώρους αυτούς συγκαταλέγονται τα ιερά και οι ταφές. Ειδικότερα, η
συστηµατική µελέτη των νεκροπόλεων σε συνδυασµό µε τις ανθρωπολογικές µελέτες
προσφέρει σηµαντικές πληροφορίες για τις θρησκευτικές πρακτικές και τις τελετουργίες.
Προοπτικές
Η ανάπτυξη νέων επιστηµονικών µεθόδων εµπλούτισε σηµαντικά τις γνώσεις µας τόσο
σε ποιοτικό όσο και σε ποσοτικό επίπεδο. Εξερευνήθηκαν συστηµατικά αρκετές περιοχές
(όπως η Πελοπόννησος των Μυκηναϊκών χρόνων) και χρησιµοποιήθηκαν στην υπηρεσία της
αρχαιολογίας επιστήµες όπως η παλαιοβοτανική που επιτρέπει την ανασύσταση του φυτικού
περιβάλλοντος, η γεωλογία, η ζωολογία, η µελέτη των ισοτόπων των µετάλλων για την
αναζήτηση της προέλευσής τους, οι υποβρύχιες έρευνες, η θερµοφωταύγεια (για την
χρονολόγηση της κεραµικής), µεταξύ άλλων. Σήµερα δίνεται βαρύτητα στην υγεία και τις
διατροφικές συνήθειες των πληθυσµών αλλά και στις σχέσεις των πόλεων µέσα από τη
διάδοση της κεραµικής και των νοµισµάτων, ενώ έχει εγκαταλειφθεί η αναζήτηση του
προσδιορισµού των εθνολογικών παραλλαγών βάσει της φυσικής ανθρωπολογίας καθώς και
η έννοια της “φυλής”, η οποία κατέρρευσε µε την πρόοδο της γενετικής.
Παρά τις εξελίξεις αυτές, ιστορικοί και αρχαιολόγοι αντιµετωπίζουν δυσκολίες καθώς η
πολλαπλότητα των τρόπων προσέγγισης, η αφθονία του υλικού και η αυξηµένη τεχνική
κατάρτηση, συµβάλλουν στον καταµερισµό της επιστηµονικής µάθησης.
Ειδική µνεία γίνεται στην επιστήµη της νοµισµατικής, η οποία πλέον δεν λειτουργεί ανεξάρτητα. Η
νοµισµατική, σε συνδυασµό µε τις φιλολογικές και επιγραφικές πηγές καθώς και µε τα
αρχαιολογικά κατάλοιπα συµβάλλει στην καλύτερη κατανόηση πτυχών της οικονοµίας των πόλεων,
αλλά και όψεων της τέχνης, της επιγραφικής και της ιστορίας τους γενικότερα.
Β. Οι Γραπτές πηγές (σ. 18‐41)
Το κεφάλαιο αναφέρεται στην καταγραφή της ελληνικής φιλολογικής παράδοσης
(αρχαίοι συγγραφείς) κατά την Αναγέννηση και στους τρόπους µετάδοσής της κατά τους
αρχαίους και βυζαντινούς χρόνους.
6

Οι δρόμοι μετάδοσης της γνώσης
Αναπτύσσονται οι δρόµοι µετάδοσης της γνώσης καθώς και οι σηµαντικότεροι σταθµοί

στη µακροχρόνια πορεία διαφύλαξης και διάδοσης των αρχαίων κειµένων από τους
ελληνιστικούς χρόνους µέχρι και την εφεύρεση της τυπογραφίας στη Βενετία µετά το 1453.
Αναφέρονται συνοπτικά:
1. προφορική παράδοση
2. πάπυροι-χειρόγραφα
3. βιβλιοθήκες
4. κώδικες/περγαµηνές
5. παλίµψηστα
6. µικρογράµµατη γραφή
7. λεξικό Σούδας
8. χαρτί και παραγωγή νέων χειρογράφων
9. τυπογραφία
Η ενταφιασμένη γραφή
Στο υποκεφάλαιο γίνεται αναφορά στην ενταφιασµένη γραφή, δηλαδή στα γραπτά
κείµενα που προέρχονται συνήθως από τις αρχαιολογικές ανασκαφές (όπως επιγραφές,
πάπυροι, πινακίδες), η µελέτη των οποίων συνιστά αυτόνοµες επιστήµες.
Η επιστήµη της επιγραφικής µελετά πλήθος εγχάρακτων επιγραφών, σε περισσότερο
(πέτρα -λίθος-, µέταλλο) ή λιγότερο σκληρές (κεραµική) επιφάνειες, οι οποίες δίνουν
πληροφορίες τόσο για τη ζωή της κοινότητας όσο και για τον ελληνικό κόσµο στο σύνολό
του, µέσα από τη µελέτη νόµων, ψηφισµάτων, συνθηκών και πολλών άλλων τεκµηρίων.
Η παπυρολογία µελετά τους παπύρους που διασώθηκαν λόγω της διατήρησής τους σε
ξηρά κλίµατα και στεγανούς χώρους. Οι περισσότεροι προέρχονται από την Αίγυπτο και
καλύπτουν έξι αιώνες (3ος αι. π.Χ. – 3ος αι. µ.Χ.), καταγράφοντας τόσο την αλληλογραφία
της διοίκησης όσο και ιδιωτικές επιστολές ή πρόχειρες σηµειώσεις µαθητών, σχολικά
πρόχειρα προσφέροντας σηµαντικές πληροφορίες για την ελληνιστική Αίγυπτο µε
εξαιρετικής σηµασίας ανακάλυψη τους «Πάπυρους του Ζήνωνα» το 1914 οι οποίοι
καλύπτουν την περίοδο 261-229 π.Χ. Αξιοµνηµόνευτοι επίσης είναι οι « πάπυροι της
Οξυρύγχου » που βρέθηκαν στην οµώνυµη αιγυπτιακή πόλη στις αρχές του 20ου αιώνα,
χάριν στους οποίους διασώθηκαν αποσπάσµατα από τους Ιχνευτές του Σοφοκλή και µια
ανώνυµη ιστορία της Ελλάδας που αναφέρεται στα τελευταία χρόνια του Πελοποννησιακού
πολέµου.
Η επιστήµη της νοµισµατικής, τέλος, προσφέρει πολύτιµες πληροφορίες καθώς τα
νοµίσµατα αποτελούν «επίσηµα έγγραφα»: εκδόθηκαν από πόλεις ή βασιλείς σε
συγκεκριµένες χρονικές στιγµές, για να καλύψουν ανάγκες λιγότερο ή περισσότερο γνωστές
σε εµάς σήµερα. Ο συµβολισµός τους είναι σηµαντικός για την ιστορία των πόλεων καθώς
δεν είναι τυχαίος και συνδέεται µε το παρελθόν ή το παρόν τους. Τέλος, όπως αναφέρθηκε
προηγουµένως, η κυκλοφορία των νοµισµάτων προσφέρει επίσης πολύτιµες πληροφορίες για
τη διάδοση του νοµίσµατος.
Οι Έλληνες ιστορικοί
Το κεφάλαιο αυτό αναφέρεται στους σηµαντικούς Έλληνες ιστορικούς του 5ου και 4ου αι.
π.Χ. οι οποίοι συνειδητά προσπάθησαν να καταγράψουν την ιστορία της εποχής τους.
Ο Όµηρος, δηµιουργός της Ιλιάδας και της Οδύσσειας (περί τα µέσα του 8ου αι. π.Χ.) και ο Ησίοδος
(τέλη 8ου ή αρχές 7ου αι. π.Χ.), συγγραφέας του ποιήµατος Θεογονία, όπου παρουσιάζει τη γένεση
7
των θεών και ανθρώπων, δεν θεωρούνται ιστορικοί. Αναλυτικές αναφορές για τον Όµηρο και την
εποποιία, δηλαδή τη δηµιουργία επών, θα εντοπίσετε σε ένα από τα κεφάλαια που ακολουθούν1.
Ειδική αναφορά στο κεφάλαιο αυτό γίνεται στους εξής ιστορικούς :
1. Ηρόδοτος από την Αλικαρνασσό (495-425 π.Χ.), όπως ο ίδιος αναφέρει στον πρώτο
στίχο της Ιστορίας του µε αναφορά στους Μηδικούς πολέµους, θέλει να
εξασφαλίσει ότι δεν θα
λησµονηθούν τα κατορθώµατα των
Ελλήνων και των βαρβάρων ούτε « Στην ακόλουθη ιστορική έρευνα προέβη ο Ηρόδοτος
απο την Αλικαρνασσό, για να µην σβηστούν µε την
οι λόγοι για τους οποίους αυτοί πάροδο του χρόνου οι πράξεις των ανθρώπων και για
πολέµησαν µεταξύ τους. Μολονότι να µην λησµονηθούν τα µεγάλα και θαυµαστά
ο Ηρόδοτος δεν είναι ο πρώτος κατορθώµατα, τόσο των Ελλήνων όσο και των
ιστορικός που ασχολήθηκε µε το Βαρβάρων και η αιτία για την οποία αυτοί πολέµησαν
παρελθόν (ο Εκαταίος ο Μιλήσιος µεταξύ τους».Ηρόδοτος, Ιστορίαι, 1,1 µτφ. Α. Βλάχου
προηγήθηκε, ήταν όµως
περισσότερο γεωγράφος παρά
ιστορικός), τοποθετείται σε ένα επίπεδο «παγκόσµιας» ιστορίας. Δεν απαριθµεί
αλλά ερευνά τις αιτίες και τις αλληλουχίες των γεγονότων και πραγµατοποιεί την
έρευνά του σε προφορικό επίπεδο, αναζητώντας αυτόπτες µάρτυρες. Το έργο του
χαρακτηρίζεται σε ορισµένα σηµεία από απουσία µεθοδικότητας ή µεροληψία και
παρά το γεγονός ότι λόγω της ενασχόλησής του µε τους «Βαρβάρους»
χαρακτηρίστηκε από τον Πλούταρχο κατά τη διάρκεια των Ρωµαϊκών χρόνων ως
«φιλοβάρβαρος», η αναζήτηση πληροφοριών για την ιστορία και τα έθιµα των λαών
που συµµετείχαν στους πολέµους, οδήγησε τους µελετητές στο να θεωρήσουν τον
Ηρόδοτο όχι µόνο «πατέρα της Ιστορίας» αλλά και «πατέρα της Εθνογραφίας».
2. Ο Θουκυδίδης ο Αθηναίος (460-398 π.Χ.) ήταν αυτόπτης µάρτυρας του µεγαλείου
των Αθηνών κατά τη διάρκεια του 5ου αι. π.Χ. Είναι επίσης ο συγγραφέας του
Πελοποννησιακού Πολέµου στον οποίο και συµµετείχε ως στρατηγός και το οποίο
ξεκινά εκθέτοντας τη µέθοδό του για τον έλεγχο των πηγών: θα χρησιµοποιήσει
µόνο όσες προφορικές πηγές µπορεί να επαληθεύσει και θα ελέγξει διεξοδικά τις
γραπτές πηγές προτού τις χρησιµοποιήσει. Η κριτική των πηγών δεν αποτελεί παρά
τµήµα της µεθόδου του Θουκυδίδη η οποία περιλαµβάνει και την ανάλυση των
βαθύτερων µηχανισµών οδηγώντας σε ένα είδος κοινωνιολογίας της πολιτικής.
Μολονότι πέρασε είκοσι χρόνια στην εξορία (424-404 π.Χ.) δεν κατάφερε να
ολοκληρώσει το έργο του το οποίο σταµατά στο έτος 411 και το οποίο θα συνεχίσει
ο Ξενοφώντας.
3. Ο Ξενοφών ο Αθηναίος (428-355 π.Χ. περίπου) προέρχονταν από µεγάλη
αριστοκρατική οικογένεια και υπήρξε µαθητής του Σωκράτη. Στο έργο του Η
Ανάβαση περιγράφει την εκστρατεία των Ελλήνων µισθοφόρων στην υπηρεσία του
Κύρου από το 409 µέχρι το 399 π.Χ. και στα Ελληνικά ολοκληρώνει την αφήγηση
του Πελοποννησιακού πολέµου του Θουκυδίδη και παρουσιάζει την ιστορία της
Ελλάδας µέχρι και την παρουσία του Φιλίππου το 362 π.Χ.
Οι μεταγενέστεροι ιστορικοί
Το τελευταίο υποκεφάλαιο αφορά στη συνοπτική παρουσίαση των µεταγενέστερων

ιστορικών του 4ου αι. π.Χ., των οποίων τα έργα δεν διασώζονται παρά µέσα από αναφορές
µεταγενέστερων συγγραφέων:
1
Βλ. Στο βιβλίο µελέτης, κεφάλαιο IV, σελ. 150-153 και στον Οδηγό Μελέτης, σελ. 27.
. 8

1. Θεόποµπος ο Χίος (380 - ; π.Χ.), ο οποίος στο έργο του Ελληνικά ασχολήθηκε
αρχικά µε τη συµπλήρωση της ιστορίας του Θουκυδίδη από το 411 έως το 394
π.Χ. Στη συνέχεια ασχολήθηκε µε την ιστορία της Μακεδονίας στα Φιλιππικά.
Γίνεται συχνά αναφορά και κριτική στο έργο του από τον Πολύβιο.
2. Έφορος (4ος αι. π.Χ.) διασώζεται αποκλειστικά από αναφορές που γίνονται στην
ιστορία του από µεταγενέστερους ιστορικούς όπως ο Διόδωρος ο Σικελιώτης και
ο Στράβων. Ήταν ο πρώτος που προσπάθησε να γράψει µια παγκόσµια ιστορία.
3. Ο Ανώνυµος της Οξυρύγχου (αρχές 4ου αι. π.Χ.) µας είναι γνωστός από τον
οµώνυµο πάπυρο που ήρθε στο φώς στην Αίγυπτο το 1906. Η ιστορία του αφορά
στην περίοδο 411 µε 390 π.Χ. και αποτέλεσε πηγή έµπνευσης για τα έργα του
Εφόρου και του Διόδωρου (1ος αι.), του οποίου η Ιστορία διασώθηκε.
4. Ο Τίµαιος ο Ταυροµένιος (µεταξύ του 350 και 250 π.Χ.) έγραψε την ιστορία της
Σικελίας και της Δυτικής Μεσογείου µέχρι και τον 3ο π.Χ. αιώνα. Το έργο του
διασώζεται µέσα από τα γραπτά νεότερων ιστορικών.
5. Ο Πολύβιος ο Μεγαλοπολίτης (210-125 π.Χ.) έγραψε την ιστορία της Ρωµαϊκής
κατάκτησης. Μολονότι το έργο του δεν σώζεται στο σύνολό του, οι
Καρχηδονιακοί πόλεµοι αποτελούν µια ανεκτίµητη πηγή πληροφοριών.
6. Ο Στράβων (65 π.Χ. – 20 µ.Χ.) από ευκατάστατη οικογένεια συνέχισε την
Ιστορία του Πολυβίου µε αναφορές στον 1ο αι. π.Χ., η οποία όµως δεν σώθηκε.
Στο έργο του που σώθηκε ωστόσο, τη Γεωγραφία, περιγράφει το σύνολο του
γνωστού, µέχρι τότε κόσµου, από τη Γαλατία µέχρι την Ινδία. Παρόµοιου τύπου
σύγγραµµα θα προσφέρει ο Παυσανίας (2ος αι. µ.Χ.) στην Περιήγηση της
Ελλάδας.
Εκπαιδευτική Δραστηριότητα / άσκηση αυτοαξιολόγησης – Κεφάλαιο I
Άσκηση αυτοαξιολόγησης
1. Να αντιστοιχίσετε τους συγγραφείς µε τα έργα τους :
1. Ηρόδοτος α. Ανάβασις
2. Πολύβιος β. Πελοποννησιακός Πόλεµος
3. Θεόποµπος γ. Φιλιππικά
4. Στράβων δ. Περιήγησις της Ελλάδος
5. Θουκυδίδης ε. Ιστορίαι
6. Παυσανίας στ. Καρχηδονιακοί πόλεµοι
7. Ξενοφών ζ. Γεωγραφία
1. – ε.
2. – στ.
3. – γ.
4. – ζ.
5. – β.
6. – δ.
7. – α.
9

Ασκήσεις αυτοαξιολόγησης ΕΛΠ14
από το βασικό βιβλίο μελέτης:

Mossé, C. και Schnapp-‐Gourbeillon, A., 2006. Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας
(2000-‐31 π.Χ.), μτφρ. Λ. Στεφάνου, (7η έκδ.), Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα.

Κεφάλαιo Ι: Οι πηγές της αρχαίας ελληνικής ιστορίας

1. Ερμηνεύστε με συντομία (σε 2-‐4 σειρές) τις παρακάτω έννοιες-‐κλειδιά.

1. αρχαιολογικοί χώροι (ανοικτοί)
2. αρχαιολογικοί χώροι (κλειστοί)
3. γραπτές πηγές
4. ενταφιασμένη γραφή

2. Δηλώστε Ορθό (Ο) ή Λάθος (Λ) στις προτάσεις που ακολουθούν.

ΠΡΟΤΑΣΗ ΟΡΘΟ ΛΑΘΟΣ
1. Οι πάπυροι που έχουν διασωθεί στην Αίγυπτο περιέχουν
κείμενα διοικητικής φύσης.
2. Ο Θεόπομπος ο Χίος, ο οποίος έζησε τον 4ο αι. π.Χ.,
ασχολήθηκε με την συμπλήρωση της ιστορίας του
Θουκυδίδη για τα έτη 411 με 394 π.Χ.
3. Ο Πολύβιος εισάγει τον παράγοντα Τύχη στην ιστορική
ερμηνεία.
4. Ο Στράβων έγραψε αμιγώς ιστορικό έργο που αποτελεί
συνέχεια της ιστορίας του Πολυβίου.

3. Απαντήσετε συνοπτικά (8-‐10 σειρές) στο ακόλουθο ερώτημα.

Ποιοι είναι οι σημαντικότεροι αρχαίοι Έλληνες ιστορικοί και ποια είναι τα έργα
και η ιδιαίτερη προσφορά τους;

Απαντήσεις:

Ερώτημα 1

1. Οι αρχαιολογικοί χώροι (αρχαιολογικά σύνολα) μπορούν να διακριθούν
σε ανοικτούς και κλειστούς. Οι ανοικτοί αρχαιολογικοί χώροι είναι
αρχαιολογικά σύνολα που ένώ παρουσιάζουν μακροχρόνια χρήση, οι
τελευταίοι χρήστες τους τα έχουν καταστρέψει ή/και εγκαταλείψει
αφήνοντας όλα τα τεκμήρια του πρότερου βίου τους ανέγγιχτα στην
διάθεση των μελλοντικών αρχαιολόγων.

Απάντηση: Mossé & Schnapp-‐Gourbeillon 2006, σσ. 14-‐16.

2. Οι αρχαιολογικοί χώροι (αρχαιολογικά σύνολα) μπορούν να διακριθούν
σε ανοικτούς και κλειστούς. Οι κλειστοί αρχαιολογικοί χώροι είναι χώροι
στους οποίους η εναπόθεση αντικειμένων έχει γίνει με την προοπτική ότι
αυτοί δεν θα διαταράσσονταν στο μέλλον -‐ τέτοιοι χώροι είναι για
παράδειγμα οι λατρευτικοί χώροι, όπως οι ταφές και τα ιερά.


3. Οι γραπτές πηγές της αρχαίας ελληνικής ιστοριογραφίας
συμπεριλαμβάνουν την αρχαία ελληνική φιλολογική παράδοση (δηλαδή
τα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων) όπως αυτή καταγράφτηκε ή
μεταδόθηκε κατά τους αρχαίους και μεταγενέστερους χρόνους, καθώς
και κάθε είδους κειμένου που έχει διασωθεί από την αρχαιότητα (π.χ.
επιγραφές, πάπυροι κτλ.).


4. Ως «ενταφιασμένη γραφή» εννοούμε γραπτά κείμενα που προέρχονται
από αρχαιολογικές ανασκαφές (επιγραφές, παπύρους, νομίσματα κτλ.),
των οποίων η μελέτη συνιστά αυτόνομες ιστορικές επιστήμες
(επιγραφική, παπυρολογία, νομισματική).

Απάντηση: Mossé & Schnapp-‐Gourbeillon 2006, σ. 25.

Ερώτημα 2

1. Λ -‐ Απάντηση: Mossé & Schnapp-‐Gourbeillon 2006, σ. 27.
2. Ο -‐ Απάντηση: Mossé & Schnapp-‐Gourbeillon 2006, σ. 37.
3. Ο -‐ Απάντηση: Mossé & Schnapp-‐Gourbeillon 2006, σσ. 39-‐40.
4. Λ -‐ Απάντηση: Mossé & Schnapp-‐Gourbeillon 2006, σσ. 40-‐41.

Ερώτημα 3

Οι σημαντικότεροι αρχαίοι Έλληνες ιστορικοί είναι ο Ηρόδοτος ο Αλικαρνασεύς
(495-‐425 περ. π.Χ.), ο Θουκυδίδης ο Αθηναίος (460-‐398 π.Χ.) και ο Ξενοφώντας
ο Αθηναίος (428-‐355 π.Χ.). Ο Ηρόδοτος θεωρείται ως ο «πατέρας της ιστορίας»,
συνέγραψε την ιστορία των Μηδικών πολέμων και διάνθισε το θέμα του με
ποικίλα εθνογραφικά και πολιτισμικά στοιχεία. Ο Θουκυδίδης θεωρείται ο
θεμελιωτής της έννοιας της ιστορικής επιστήμης ως αυστηρά μεθοδικής
εργασίας. Συνέγραψε την ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου με κριτικό
πνεύμα και ευαίσθητες ερμηνείες των συγχρονικών του γεγονότων. Ο
Ξενοφώντας συνέγραψε τα έργα Κύρου Ανάβασις και Ελληνικά καταγράφοντας
στο πρώτο την ιστορία των Ελλήνων μισθοφόρων στην υπηρεσία του Κύρου
από το 409 ως το 399 και στο δεύτερο την ιστορία της Ελλάδας από το 411 ως
το 362. Παρά την έλλειψη συστηματικής τεκμηρίωσης και άλλα μειονεκτήματα,
τα έργα του αποτελούν ευχάριστα αναγνώσματα με ιδιαίτερη ζωντάνια και
ανεκτίμητες μαρτυρίες για την ιστορία της εποχής.


ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ - Γένεση – οι αρχές του Μυκηναϊκού πολιτισµού
Σελ. 42-73
Στο δεύτερο κεφάλαιο τίθεται το πρόβληµα της καταγωγής των Ελλήνων και
παρουσιάζονται τα µέσα που έχει η έρευνα στη διάθεσή της, όπως η γλωσσολογική µαρτυρία
και η συµβολή της αρχαιολογίας. Στη συνέχεια αναπτύσσονται συνοπτικά τα χαρακτηριστικά
του µυκηναϊκού και του µινωϊκού πολιτισµού.
Μέσα από τη µελέτη του πρώτου κεφαλαίου θα είσαστε σε θέση να:
 Γνωρίσετε τη σηµασία της γλωσσολογικής και της αρχαιολογικής µαρτυρίας για τα
ερωτήµατα της καταγωγής των Ελλήνων.
 Αντιληφθείτε το περιβάλλον µέσα στο οποίο γεννήθηκε ο µυκηναϊκός πολιτισµός.
 Να κατανοήσετε την οργάνωση των κρητικών ανακτόρων και τις πηγές που µας
πληροφορούν για αυτά.
 Να εντοπίσετε τα χαρακτηριστικά της τοπικής αριστοκρατίας.
o Γραµµική Β΄ o Γραµµική Α΄
o Ερρίκος Σλήµαν o «κρητική αριστοκρατία»
o «µυκηναϊκός» πολιτισµός
o «ανάκτορο»
Α. Το πρόβλημα της καταγωγής. (σ. 43‐55)
Στο κεφάλαιο εξετάζονται τα ερωτήµατα της απαρχής της ελληνικής ιστορίας καθώς και
της καταγωγής των Ελλήνων, ερωτήµατα που προβληµάτισαν και τους αρχαίους και τα
οποία συνδέονται µε τις µεταναστευτικές κινήσεις και αναµείξεις αλλά και µε το ευρύτερο
ερώτηµα της ινδοευρωπαϊκής εξάπλωσης. Για την διερεύνηση των ερωτηµάτων αυτών
ακολουθούν δυο υποκεφάλαια:
Η γλωσσολογική μαρτυρία
Οι πινακίδες της Γραµµικής Β΄ γραφής οι οποίες χρονολογούνται το αργότερο στο 1200

π.Χ. καταγράφουν µια αρχαϊκή µορφή της Ελληνικής γλώσσας την οποία ονοµάζουµε
«µυκηναϊκή». Αν και διάφορες µελέτες υποστηρίζουν ότι πολλές ελληνικές διάλεκτοι που
ήταν σε χρήση στην κλασική εποχή χρησιµοποιούνταν ήδη στον µυκηναϊκό κόσµο, εν
τούτοις οι γνώµες διίστανται µιας και οι πινακίδες της Γραµµικής Β΄ φανερώνουν την
ύπαρξη µιας µονάχα γλώσσας, από την Κρήτη και την Πύλο µέχρι τις Μυκήνες και την
Θήβα, µε µικρές έως ελάχιστες διαλεκτικές διαφοροποιήσεις. Οι πινακίδες της Γραµµικής Β΄
αν και αποτελούν αδιάψευστο µάρτυρα της χρήσης της ελληνικής γλώσσας ήδη από το 1400
π.Χ. και µετά, ωστόσο δεν αρκούν για να προσδιορίσουν τον χρόνο της αρχικής
εγκατάσταση των Ελληνικών φύλων στις διάφορες περιοχές της χερσονήσου.
10

Η συμβολή της αρχαιολογίας
Η αρχαιολογία έχει κατά καιρούς χρησιµοποιηθεί προκειµένου να εξακριβωθεί η άφιξη,

και παρουσία νεο-εγκατασταθέντων πληθυσµών. Στην προσπάθεια αναγνώρισής τους συχνά
χρησιµοποιούνται κριτήρια που φανερώνουν αλλαγές:
o στον τύπο και τρόπο κατοίκησης,
o στην κοινωνική οργάνωση,
o στην οικονοµία (γεωργία, κτηνοτροφία, βιοτεχνία),
o στα ταφικά έθιµα (αρχιτεκτονική και ταφικές πρακτικές),
o στην τεχνολογία.
Η εξήγηση όµως όλων των παραπάνω ή µέρους αυτών των αλλαγών δεν χρειάζεται να
συνδέεται µε την άφιξη νέων πληθυσµών καθώς πολλοί άλλοι παράγοντες (τόσο εσωτερικοί
όσο και εξωτερικοί, κοινωνικής αλλά και οικονοµικής φύσης) µπορεί να έχουν την ίδια
επίδραση στα υλικά κατάλοιπα που αποτελούν και τον πυρήνα της αρχαιολογικής έρευνας.
Αν και δεν υπάρχει συµφωνία µεταξύ των µελετητών για τον χρόνο άφιξης των ελληνικών
φύλων στην νότια βαλκανική χερσόνησο, ωστόσο στο τέλος της τρίτης χιλιετίας (γύρω στο
2300-2100 π.Χ.) παρατηρούνται αλλαγές οι οποίες αποδίδονται στην άφιξη νέων φύλων.
Ακόµη και αν δεχθούµε πως νέοι πληθυσµοί εγκαταστάθηκαν στον ελλαδικό χώρο την
περίοδο αυτή, είναι πολύ πιθανό να αναµείχθηκαν µε τους αρχαιότερους πληθυσµούς.
Διαβάστε προσεκτικά το παράδειγµα των Ετρούσκων στην Ιταλία (σελ. 53-53).
Τέλος, στο κεφάλαιο διερευνώνται οι διαφορετικές υποθέσεις που αφορούν στην άφιξη
των Πρωτοελλήνων και οι συζητήσεις που συνεχίζονται µέχρι σήµερα.
Β. «Πολύχρυσες Μυκήνες» (σελ. 55‐65)
Οι ταφικοί κύκλοι των Μυκηνών.
Με τον όρο «µυκηναϊκός» χαρακτηρίζεται ο πολιτισµός που χρονολογείται από τον 16ο
µέχρι τον 12ο αι. π.Χ. και ο οποίος συµπίπτει µε την εποχή των «λακκοειδών τάφων» των
Μυκηνών (17ος-16ος αι. π.Χ.) οι οποίοι ήρθαν στο φως από
τον Ερρίκο Σλήµαν. Οι τάφοι αυτοί εντυπωσιάζουν µε τον
αριθµό, την ποιότητα και την ποσότητα των ταφικών
κτερισµάτων. Πρόκειται για την µεγαλύτερη συγκέντρωση
πλούτου από ένα µόνο συγκεκριµένο ταφικό σύνολο όλης
της µυκηναϊκής εποχής.
Βάσει αυτών των τάφων η µετάβαση από τη Μέση στην
Ύστερη Ελλαδική περίοδο χαρακτηρίζεται από πλούτο και
πολυτέλεια σε αντίθεση µε την προηγούµενη περίοδο. Στο
παρόν κεφάλαιο παρουσιάζονται οι ταφικοί κύκλοι Α΄ και
Β΄ των Μυκηνών1 (ταφές, αρχιτεκτονική, αρχαιολογικά
Χρυσό προσωπείο από τον ευρήµατα κ.ά.) και τίθενται τα ερωτήµατα για την
τάφο 5 του ταφικού κύκλου Α΄ προέλευση των πλούσιων και εντυπωσιακών ευρηµάτων.
των Μυκηνών
Ο πλούτος των κτερισµάτων παραπέµπει στην σταδιακή
εµφάνιση µιας κοινωνικής τάξης τοπικών «αρχηγών», οι οποίοι στις ταφικές τους πρακτικές
επιλέγουν να προβάλουν έναν στρατιωτικό χαρακτήρα. Τα αντικείµενα στους ταφικούς
κύκλους υποδηλώνουν επαφές µε την Κρήτη, την ανατολική Μεσόγειο, αλλά και την
κεντρική και βόρεια Ευρώπη.
1
Στη µετάφραση του βιβλίου αναφέρονται ως «κύκλοι των ταφών». Σηµειώστε πως ο δόκιµος όρος είναι
«ταφικοί κύκλοι».
11
Γ. Σύντομη επισκόπηση της ιστορίας της Κρήτης από το 2200 έως το 1375 (σελ. 65‐
73)
Η ενότητα παρουσιάζει συνοπτικά τις εξελίξεις στη µινωική Κρήτη από τη Μέση Εποχή
του Χαλκού (2200/2000 π.Χ.), οπόταν παρατηρούνται σηµαντικές αλλαγές οι οποίες
συνοψίζονται ως εξής.
Από τα πλούσια χωριά που στηρίζονται στη γεωργία και την κτηνοτροφία...
• Η ύπαρξη αποθηκών φανερώνει την παρουσία αγροτικών αποθεμάτων
Στον πολιτισμό της πόλης.
• Το οργανωμένο οδικό δίκτυο, οι χώροι ειδικής χρήσης και η ύπαρξη κεντρικού
επιβλητικού κτιρίου ("ανάκτορο") φανερώνουν σηναντικές μεταβολές στον
αρχιτεκτονικό σχεδιασμό.
Η Κρήτη των πρώτων ανακτόρων
Στο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στο ανακτορικό σύστηµα οργάνωσης στη Μινωική
Κρήτη, και δίνεται έµφαση στην εµφάνιση και οργάνωση του «ανακτόρου», το οποίο
χαρακτηρίζεται από:
o Ορθογώνια δωµάτια χτισµένα στις πλευρές µιας ή και περισσότερων
παραλληλόγραµµων αυλών
o Έναν ή περισσότερους ορόφους
o Μνηµειακές εισόδους, λιθόστρωτες στοές, µεγάλες αίθουσες που περιβάλλονται
από κίονες, πρόκειται δηλαδή για ανθεκτικές κατασκευές
o Χώρους κατοικιών, υποδοχής και τελετών, αρχείων, καταστηµάτων, εργαστηρίων
o Πλούσιο ζωγραφιστό διάκοσµο (τοιχογραφίες και επιδαπέδια διακόσµηση)
Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί το ανάκτορο στην Κνωσό, το οποίο ανασκάφηκε
συστηµατικά από τον sir Arthur Evans από το 1900 έως και το 1931.
Η εύρεση πινακίδων από πηλό, σφραγίδων για τον έλεγχο των εισαγωγών και των
εξαγωγών καθώς και ζυγαριών – σταθµών φανερώνουν την ύπαρξη µιας διοίκησης που
διατηρεί αρχεία (πινακίδες), ελέγχει το εµπόριο (σφραγίδες και ζυγαριές) και συµβάλλει στον
χαρακτηρισµό της οικονοµίας των ανακτόρων ως «συγκεντρωτική». Τα κείµενα, γραµµένα
µε συλλαβικά σηµεία στη Γραµµική Α΄, δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί µέχρι σήµερα.
Άγνωστος παραµένει και ο τρόπος διαίρεσης και λειτουργίας της πολιτικής εξουσίας. Η
ύπαρξη πολλών, και όχι ενός, ανακτόρων, φανερώνουν ενδεχοµένως τη διαίρεση της Κρήτης
σε περιφέρειες, ενώ παραµένει υπό συζήτηση η ύπαρξη ενός ή περισσοτέρων βασιλέων.
Λόγω της απουσίας µεταλλευµάτων στο νησί, οι Κρήτες θα αναγκαστούν να ταξιδέψουν
για να εντοπίσουν τις πρώτες αυτές ύλες τόσο στα νησιά του Αιγαίου (Μήλο), όσο και στην
Πελοπόννησο, στην Εγγύς Ανατολή αλλά και στην Αίγυπτο.
Γύρω στο 1700 π.Χ. παρατηρείται στα αρχαιολογικά κατάλοιπα ένα στρώµα
καταστροφής το οποίο δεν είναι βέβαιο αν προκλήθηκε από σεισµό ή εσωτερικές διαµάχες,
ορίζει ωστόσο αυτό που η αρχαιολογική έρευνα έχει συµβατικά ονοµάσει «το τέλος των
πρώτων ή παλαιών ανακτόρων» στην Κρήτη (στην πραγµατικότητα φαίνεται πως τα
ανάκτορα συνέχισαν αδιάκοπα την λειτουργία τους, αποκτώντας από 1700 π.Χ. και µετά µία
µνηµειακότερη αρχιτεκτονική διάσταση).
12

Η Κρήτη των δεύτερων ανακτόρων
Η περίοδος 1600/1450-1375 π.Χ.1 χαρακτηρίζεται

από την ανοικοδόµηση των ανακτόρων, την άνθιση και
τη διεθνή ακτινοβολία της Κρήτης. Ειδικότερα, τα
κρητικά εµπορεύµατα εξάγονται σε ολόκληρο το Αιγαίο
και η µινωική επιρροή αυξάνεται ολοένα και
περισσότερο στα νησιά των Κυκλάδων, τα παράλια της
Μικράς Ασίας και σε ορισµένες περιοχές της
Ηπειρωτικής Ελλάδας (όπως η Μεσσηνία και η
Αργολίδα). Και ενώ τα τέσσερα µεγάλα «ανάκτορα»
ελέγχουν την οικονοµία του νησιού (Κνωσός, µε έκταση
13.000 τ.µ. -διπλάσια από τα υπόλοιπα-, Φαιστός, στο
Αεροφωτογραφία του εσωτερικό, νότιο, τµήµα του νησιού, Μάλια, στη
αρχαιολογικού χώρου της Κνωσού.
βορειοανατολική ακτή, Ζάκρος, στα νοτιοανατολικά),
αξιοσηµείωτη είναι η ύπαρξη πλούσιων κατοικιών αστικού
χαρακτήρα και αγροτικών κατοικιών στην ύπαιθρο ή στις περιφέρειες των πόλεων. Είναι
εµφανής η ύπαρξη µιας ηγετικής τάξης, µιας «κρητικής αριστοκρατίας» αλλά και η παρουσία
ειδικευµένων τεχνιτών, εµπόρων, αγροτών και κτηνοτρόφων που συµπληρώνουν την εικόνα
και το δυναµισµό της Κρήτης.
Η τέχνη της περιόδου εντυπωσιάζει καθώς οι πολυσύνθετες τοιχογραφίες που ήρθαν στο
φως στην Κνωσό και στη Θήρα (Σαντορίνη) απεικονίζουν τελετές, αγώνες, χορούς και
συνδέονται πιθανώς µε τη θρησκεία και τις λατρείες, έναν τοµέα που είναι δύσκολο να
κατανοήσουµε στο συνόλό του.
Γύρω στο 1450 π.Χ. παρατηρείται η οριστική κατάρρευση των µεγάλων ανακτόρων
(εκτός της Κνωσού η οποία επιβιώνει έως το 1375 π.Χ. ) και από το β΄ µισό του 15ου αι. π.Χ.
παρατηρείται η εξασθένιση των µινωικών επιρροών στο Αιγαίο και ίσως εγκαθίστανται
Μυκηναίοι από την Ηπειρωτική Ελλάδα στην Κρήτη.
Η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας
Σηµαντικό γεγονός αποτελεί η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, η οποία είχε ως
αποτέλεσµα να βυθιστεί στη θάλασσα το κέντρο του νησιού και να διασκορπιστεί
ηφαιστειακή τέφρα σε µεγάλη απόσταση (µέχρι και το Δέλτα του Νείλου). Μολονότι
παλαιότερα συνδέονταν η έκρηξη του ηφαιστείου µε την καταστροφή των ανακτόρων στην
Κρήτη, η χρονολόγηση της καταστροφής στον 16ο τουλάχιστον αιώνα µας οδηγεί στην
εγκατάλειψη της παραπάνω υπόθεσης. Οι σύγχρονες επιστηµονικές µέθοδοι χρονολόγησης,
όπως η δενδροχρονολόγηση, τοποθετούν την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης στο
1630-1610 π.Χ. Αν και η έκρηξη της Σαντορίνης δεν οδήγησε άµεσα στην κατάρρευση των
µινωικών κέντρων, είναι πιθανό η κοινωνική και οικονοµική αναστάτωση που προκάλεσε να
οδήγησε σταδιακά στην αποδυνάµωση των κέντρων αυτών. Μέσα σε αυτήν την κατάσταση
κοινωνικής και πολιτικής αστάθειας, η Κνωσός φαίνεται να παγιώνει την θέση της σε
ολόκληρη σχεδόν την Κρήτη κατί που γίνεται φανερό µε τις πινακίδες της γραµµικής Β΄, οι
οποίες δηλώνουν τον έλεγχο του νησιού απο το κεντρό αυτό την περίοδο 1450-1375π.Χ.
  
1
Η περίοδος των «δευτέρων» ή «νέων» ανακτόρων στην Κρήτη χρονολογείται στο διάστηµα 1700-1450
π.Χ.
13
Εκπαιδευτική Δραστηριότητα / άσκηση αυτοαξιολόγησης – Κεφάλαιο IΙ
Εκπαιδευτική δραστηριότητα
Παρουσιάστε συνοπτικά τις µεταβολές που παρατηρούνται κατά την Πρωτοελλαδική ΙΙ
περίοδο, συγκριτικά µε την Πρωτοελλαδική Ι.
Οι μεταβολές που παρατηρούνται στην πρώιμη εποχή του χαλκού αφορούν στην
παραγωγή και στις τεχνικές. Οι μεταβολές είναι εμφανείς μέσα από τη διαφοροποίηση στην
γεωργία (νέες τροφές), την κεραμική, την αρχιτεκτονική (στοιχειώδης πολεοδομία και διαίρεση
σπιτιών σε απλά και σύνθετα) και τις ταφικές πρακτικές (ατομικοί αλλά και ομαδικοί τάφοι, ενίοτε
κιβωτιόσχημοι τάφοι), μεταξύ άλλων. Μετά τις καταστροφές στο τέλος της περιόδου,
παρατηρούνται σημαντικές αλλαγές : η κεραμική μεταβάλλεται ριζικά και γίνεται χρήση του
κεραμικού τροχού για πρώτη φορά. Οι κατοικίες μεταβάλλονται και κάνει την εμφάνισή του ένας
τύπος σπιτιού με αψιδωτή κάτοψη. Οι προσπάθειες στοιχειώδους πολεοδομίας της
προηγούμενης περιόδου εγκαταλείπονται. Πέραν των μεταβολών στη διατροφή, αισθητές είναι
και οι μεταβολές στα ταφικά έθιμα, με την επιστροφή των ενταφιασμών εντός των κατοικιών,
όπως συνέβαινε στην νεολιθική εποχή.
Τέλος σημειώνεται η παρουσία νέων εργαλείων και νέων ζώων (άλογο). Ωστόσο δεν μπορεί να
αποδειχθεί από τα παραπάνω η εγκατάσταση νέων πληθυσμών στο διάστημα από την Πρώιμη
ως τη Μέση Ελλαδική περίοδο.
Απάντηση στις σελ. 48-52.
14

Εκπαιδευτική Δραστηριότητα ΕΛ.Π. 14

Mossé, C. και Schnapp-‐Gourbeillon, A. 2006. Eπίτομη ιστορία της αρχαίας Ελλάδας
(2000-‐31 π.Χ.), μτφρ. Λ. Στεφάνου, (7η έκδ.), Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα
Κεφάλαιο ΙΙ: Γένεση-‐Οι αρχές του Μυκηναϊκού πολιτισμού

Κάτοψη της Λέρνας στην Αργολίδα. 'Η οικία των κεράμεων’ δηλώνεται με μαύρη έντονη γραμμή
(Πρώιμη Ελλαδική Β΄, περ. 2500-‐2300 π.Χ.).
Τα πορίσματα της αρχαιολογικής έρευνας αποτελούν βασικό τρόπο προσέγγισης και

ερμηνείας του ιστορικού παρελθόντος. Λαμβάνοντας υπόψη τις δυσκολίες που
παρουσιάζει η προσπάθεια ανασύνταξης ιστορικών γεγονότων μέσω της
αρχαιολογικής έρευνας να παρουσιάσετε τις μεταβολές που συντελέστηκαν και
οδήγησαν στο πέρασμα από την Πρώιμη Ελλαδική Β΄ περίοδο στην Πρώιμη Ελλαδική
Γ΄(περίπου 2200/2100 π.Χ.).

Απάντηση:
Η σπανιότητα, ή η ολοκληρωτική απουσία γραπτών πηγών, πριν από τους ιστορικούς

χρόνους, που συμβατικά τοποθετούνται στην αρχή της 1ης χιλιετίας π.Χ. (περ. 1000
π.Χ.) και κυρίως από τον 8ο αι. π.Χ. και εξής, καθιστά αναγκαστική την καταφυγή στα
συμπεράσματα αρχαιολογικών ανασκαφών για την κατανόηση των ιστορικών
εξελίξεων για την προϊστορία της Ελλάδος.
Ένα σημαντικό ερώτημα που καλούνται να απαντήσουν οι μελετητές είναι σε ποιό
βαθμό η αρχαιολογική έρευνα παρέχει αποδείξεις που δείχνουν την άφιξη νέων
πληθυσμών και την ταυτότητα τους. Η αρχαιολογία εξετάζει ενδείξεις: αλλαγές στην
παραγωγή προϊόντων, σημαντικές μεταβολές στην αρχιτεκτονική και στα ταφικά
έθιμα, βίαιες καταστροφές κατοικημένων περιοχών, που ακολουθούνται από την
εμφάνιση αντικειμένων άγνωστων μέχρι τότε ή που ανήκουν σε πολιτισμό άλλων
περιοχών. Όμως οι μελετητές διαφωνούν στο πώς προσδιορίζεται και μετά από ποιό
βαθμό μεταβολής η άφιξη νέων πληθυσμών, και πώς αποκλείεται η απλή διείσδυση
επιδράσεων που οφείλονται σε εμπορικές συναλλαγές και επαφές ανάμεσα σε
διαφορετικές εθνότητες.
Παρά τις δυσκολίες στον εντοπισμό της ταυτότητας και της παρουσίας νέων
πληθυσμών, η αρχαιολογική έρευνα βοηθά στην κατανόηση των μεταβολών που
οδήγησαν από την Πρώιμη Ελλαδική Β΄ στην Πρώιμη Ελλαδική Γ΄. Κατά τη διάρκεια της
Πρώιμης Ελλαδικής Β΄ διαπιστώνουμε ότι ο πληθυσμός συγκεντρώνεται σε χωριά ενώ
διακρίνεται κάποια στοιχειώδης πολεοδομία. Σε ορισμένες περιοχές εμφανίζονται
ογκώδεις κατασκευές οι οποίες αναφέρονται ως πρωτο-‐ανάκτορα. Μπορούμε επίσης
να συμπεράνουμε την ύπαρξη κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Τα ευρήματα που
σχετίζονται με τη γεωργική καλλιέργεια και τις διατροφικές συνήθειες των ανθρώπων
οδηγούν στο συμπέρασμα ότι σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο υπάρχει σχετική
ευμάρεια.
Η αρχαιολογική έρευνα δείχνει ότι προς το τέλος της Πρώιμης Ελλαδικής Β΄ βίαια
γεγονότα συμβαίνουν ταυτόχρονα. Οι αρχαιολόγοι αδυνατούν να συμφωνήσουν
σχετικά με την ακριβή χρονολόγηση των γεγονότων αυτών. Πολλοί χώροι
καταστρέφονται από πυρκαγιά, ενώ παρατηρούνται νέα στοιχεία στα υλικά
κατάλοιπα, υποβάλλοντας έτσι την ιδέα της άφιξης νέων πληθυσμών. Ποιά είναι τα
αρχαιολογικά ευρήματα που ενισχύουν αυτή την άποψη; Η κεραμική αλλάζει ριζικά και
εισάγεται μία νέα τεχνική στην κατασκευή κεραμικών. Ένας νέος τύπος σπιτιού
αψιδωτού σχήματος εμφανίζεται και πολλοί ειδικοί θεωρούν ότι προέρχεται από τη
Μικρά Ασία. Τα αποκαλούμενα πρωτοανάκτορα εξαφανίζονται. Τα έργα υποδομών
(δρόμοι, πηγάδια, αποχετεύσεις κ.τ.λ.) που είχαν ξεκινήσει την προηγούμενη περίοδο
τώρα έχουν εξαφανιστεί. Επίσης αλλαγές παρατηρούνται στη διατροφή, στις
γεωργικές καλλιέργειες και στα ταφικά έθιμα. Είναι πιθανόν οι περιπτώσεις
κιβωτιόσχημων τάφων σε τύμβους να δείχνουν την ανώτερη κοινωνική θέση της
οικογένειας που τους κτίζει. Οι τύμβοι παραπέμπουν σε πρακτικές γνωστές στα
Βαλκάνια και βορειότερα. Επίσης εικάζεται πως η παρουσία νέων εργαλείων όπως οι
πελέκεις τρυπημένοι με βοήθεια τρυπανιού και οι λειάντες για τις αιχμές βελών
μαρτυρούν την άφιξη πληθυσμών από το Βορρά.
Η αναστάτωση αυτή δεν συνεπάγεται απαραίτητα την άφιξη κατακτητών, καθώς οι
κάτοικοι δεν προχώρησαν σε κτίσιμο οχυρώσεων ενώ το δημογραφικό επίπεδο
παρέμεινε σταθερό. Πέρα από την εξωτερική εισβολή υπάρχουν και άλλες ερμηνείες
εξίσου αξιόπιστες: εσωτερικές αντιπαραθέσεις, επιδημίες, κακές σοδειές που επέφεραν
πείνα, και περιορισμένης κλίμακος διαδοχικές επιδρομές από μικρές ομάδες νομάδων
που επιδίδονταν σε λεηλασίες και σε κάποιο σημείο αποφάσισαν να εγκατασταθούν
οριστικά.
Απάντηση: Mossé & Schnapp-‐Gourbeillon, 2006, σσ. 43, 48-‐53.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ - Το απόγειο του Μυκηναϊκού κόσµου

Σελ. 75-111
Το κεφάλαιο εξετάζει την εποχή ακµής του Μυκηναϊκού κόσµου, από τον 16ο µέχρι και
τον 14ο αι. π.Χ., δίνοντας έµφαση στις γραπτές πηγές, στην οργάνωση της µυκηναϊκής
κοινωνίας, στο εµπόριο και στη θρησκεία µέσα από τα αρχαιολογικά τεκµήρια.
Μέσα από τη µελέτη του τρίτου κεφαλαίου θα είσαστε σε θέση να:
 Γνωρίσετε την κοινωνική οργάνωση και την πολιτική δοµή του µυκηναϊκού
κόσµου.
 Να κατανοήσετε πτυχές της οργάνωσης της αγροτικής παραγωγής, της οικονοµίας
και του εµπορίου των µυκηναϊκών χρόνων
 Γνωρίσετε τα σχετικά µε τη θρησκεία των Μυκηναίων
o Άρθουρ Έβανς o «κυκλώπεια» τείχη

o Κυπροσυλλαβική γραφή o Μέγαρο
o Γραµµική Β΄ o άναξ
Α. Οι πινακίδες και η αποκρυπτογράφησή τους ( σελ. 76‐81)
Ο Άρθουρ Έβανς κατά τη διάρκεια των ερευνών του στην Κρήτη µπόρεσε να
αναγνωρίσει τρία διαφορετικά συστήµατα γραφής. Την πρώτη, και χρονικά αρχαιότερη,
γραφή την ονόµασε «Κρητική Ιερογλυφική» και την αµέσως επόµενη «Γραµµική Α΄». Και οι
δύο αυτές γραφές δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί συνδέονται όµως µε την λειτουργία των
µινωικών ανακτόρων και σταµατούν να χρησιµοποιούνται γύρω στο 1500-1450 π.Χ. και
µετά. Χρονολογικά η Κρητική Ιερογλυφική ξεκινά περίπου στο 2000 π.Χ. και η Γραµµική
Α΄ στο 1900 π.Χ.
Κατά την διάρκεια των ανασκαφών του στην Κνωσό, ο Έβανς βρήκε περισσότερες από
4.000 πινακίδες γραµµένες στην Γραµµική Β΄ γραφή, χρονολογικά την νεώτερη από τις
τρεις Αιγαιακές προ-αλφαβητικές γραφές. Η χρήση της γραµµικής χρονολογείται µεταξύ του
1400 και 1200 π.Χ. και καταγράφει µια αρχαϊκή µορφή της Ελληνικής γλώσσας.
Οι πινακίδες της Γραµµικής Β΄ µας παρέχουν πολύτιµες πληροφορίες για την µυκηναϊκή
κοινωνία (σελ. 76-81 και 106-108). Αν και µικρές σε µέγεθος, οι πινακίδες αυτές
διασώθηκαν εξαιτίας της φωτιάς που ξέσπασε στο ανάκτορο και είχε ως αποτέλεσµα το
τυχαίο ψήσιµό τους. Πέραν του πηλού είναι πολύ πιθανό να έγραφαν και πάνω σε δέρµατα
(διφθέρες) ή και σε πάπυρους και περγαµηνές, υλικά που δεν επιβίωσαν ως στις µέρες µας.
Το 1939 βρέθηκαν στις ανασκαφές του ανακτόρου της Πύλου, στον Άνω Εγκλιανό,
περίπου 1.200 πινακίδες σε Γραµµική Β΄. Πινακίδες βρέθηκαν σποραδικά και σε άλλα µέρη
της Ηπειρωτικής Ελλάδος και η αποκρυπτογράφησή τους πραγµατοποιήθηκε µόλις το 1952
όταν ο αρχιτέκτονας Michael Ventris αναγνώρισε πως η γραφή των πινακίδων είναι
15
ελληνική. Η αποκρυπτογράφηση προκάλεσε έκπληξη στην ακαδηµαϊκή κοινότητα η οποία
ήταν πεπεισµένη µέχρι εκείνη την στιγµή από την θεωρία του Έβανς που υποστήριζε πως και
οι τρεις Αιγαιακές γραφές κατέγραφαν µία µη ελληνική γλώσσα. Ο Βέντρις µε την βόηθεια
του φιλολόγου John Chadwick απέδειξαν πως τα κείµενα τη Γραµµική Β΄ είναι γραµµένα σε
ένα συλλαβικό σύστηµα γραφής που αποδίδει µια αρχαϊκή µορφή της ελληνικής γλώσσας.
Οι πινακίδες περιέχουν ως επί το πλείστον λογιστικά κατάστοιχα των ανακτόρων. Αν και
δίνουν φωνή στους πρωταγωνιστές της εποχής εκείνης, ωστόσο δεν περιέχουν λογοτεχνία ή
ποίηση όπως τα κείµενα της Αιγύπτου και της Μέσης Ανατολής. Φαίνεται πως η Γραµµική
Β΄ εξυπηρετούσε τις ανάγκες της κεντρικής εξουσιας, τη διοίκησης και την οικονοµία των
ανακτόρων. Μέσα από αυτές όµως λαµβάνουµε πολύτιµες πληροφορίες, ανάµεσα σε όλα τα
άλλα, για την κοινωνική οργάνωση, την πολιτική γεωγραφία, το ιερατείο, τις βιοτεχνίες, την
αγροτική παραγωγή καθώς και το ανθρώπινο δυναµικό.
Β. Η μυκηναϊκή κοινωνία (σελ. 81‐103)
Στο δεύτερο υποκεφάλαιο αναπτύσσονται αρχικά οι ταφικές πρακτικές µε αναφορά
στους θολωτούς τάφους1 της Μέσης Ελλαδικής περιόδου. Η ταφική αρχιτεκτονική ήταν το
πρώτο βήµα προς τη µνηµειακή αρχιτεκτονική που αποτέλεσε το βασικό χαρακτηριστικό του
µυκηναϊκού κόσµου.
Επίσης, παρατηρείται στον Ελλαδικό χώρο η εµφάνιση ακροπόλεων, στα τείχη των
οποίων περικλείονται ανάκτορα και συγκροτήµατα κατοικιών, µε διαφορές ως προς τις
οχυρώσεις. Ο πολεοδοµικός περίγυρος των ακροπόλεων αυτών περιλαµβάνει πολύπλοκες
κατασκευές όπως αποχετευτικά συστήµατα, φράγµατα, κανάλια, υπόγειες διαβάσεις,
αγωγούς, γέφυρες και «κυκλώπεια» τείχη. Η ονοµασία αυτή προκύπτει από τον όγκο των
λίθων που τα αποτελούν, καθώς, µόνο Κύκλωπες, γιγαντόσωµος λαός από τη Λυκία,
σύµφωνα µε τον ιστορικό και γεωγράφο Στράβωνα (1ος αι. π.Χ.), τα είχαν τοποθετήσει εκεί.
Παραδείγµατα ακροπόλεων: Μυκήνες, Τίρυνθα, Μιδέα (Αργολίδα), Πύλος (Μεσσηνία), Γλας
(Βοιωτία), Εύτρηση, Κρίσα (Φωκίδα), Πέτρα (Θεσσαλία).
Το ανακτορικό σύστημα και η πολιτική οργάνωση της κοινωνίας
Στο κεφάλαιο αναπτύσσεται η κοινωνική οργάνωση και η πολιτική δοµή του µυκηναϊκού
κόσµου. Πέντε µεγάλα ανάκτορα εντοπίζονται στην ηπειρωτική Ελλάδα και στην Κρήτη:
Μυκήνες Τίρυνθα Πύλος Θήβα Κνωσός

• Αργολίδα • Αργολίδα • Μεσσηνία • Βοιωτία • Κρήτη
Χωρίς να σηµαίνει πως εξίσου σηµαντικά ανάκτορα δεν υπήρχαν και σε άλλες περιοχές,
αξίζει να παρατηρήσει κανείς την γειτνίαση των συγκροτηµάτων των Μυκηνών και της
Τίρυνθας µε αυτά της Μιδέας και της Ασίνης στην Αργολίδα, γεγονός που αφήνει περιθώριο
για την υπόθεση πως η κεντρική Αργολίδα υπάγονταν στους ίδιους άρχοντες.
Η συνολική εικόνα της κοινωνικής ιεράρχησης του µυκηναϊκού κόσµου φανερώνει την
απουσία ενός και µοναδικού βασιλιά και την ισορροπία µεταξύ των ηγεµονικών οικογενειών.
Ο Όµηρος χρησιµοποιεί τον όρο άναξ (wanax στις πινακίδες της Γραµµικής Β΄) για να
δηλώσει τον βασιλιά, παράλληλα µε τον όρο βασιλεύς που πολλές φορές τον χρησιµοποιεί
1
Πρόκειται για την αναφορά «τάφοι µε θόλο» στο βιβλίο µελέτης.
16

για να δηλώσει τους αριστοκράτες. Στις πινακίδες εµφανίζονται και οι δύο όροι, όµως µε
διαφορετική σηµασία.
Οι ευγενείς που περιστοιχίζουν τον «άνακτα» φαίνεται να είναι οι ακόλουθοι:
wanax
Lawagetas Equetas Teretas Qasireu
Korete ‐
porokorete Damokoro
Δούλοι Doero
o Ο lawagetas (ra-wa-ke-ta) φαίνεται να είναι ένα είδος στρατιωτικού αρχηγού, όµως

στις πινακίδες εµφανίζεται ως σηµαντικό πρόσωπο στον θρησκευτικό τοµέα.
o Οι equetai, στα αρχαία ελληνικά επέται, φαίνεται να είναι οι σύντροφοι του βασιλιά.
o Οι teretai, στα αρχαία ελληνικά τελεσταί, φαίνεται να είναι ανώτεροι υπάλληλοι,
επιφορτισµένοι µε διοικητικά καθήκοντα.
o Τέλος οι qasireu (qa-si-re-u), «βασιλείς» στον Όµηρο, φαίνεται να είναι οι
επικεφαλής συντεχνιών.
Πέραν των ευγενών γνωρίζουµε και την ύπαρξη διοικητικών υπαλλήλων. Σε κάθε µια εκ
των δυο επαρχιών της Πύλου στις οποίες υπάγονταν οι δεκαέξι διοικητικές περιοχές του
βασιλείου, αντιστοιχούσε ένας διοικητής, ο korete (ko-re-te) και ο βοηθός του porokorete
(po-ro-ko-re-te), οι οποίοι φαίνεται να έχουν το ρόλο των εκπροσώπων της κεντρικής
εξουσίας, επιφορτισµένοι µε καθήκοντα τοπικής εξουσίας (δήµαρχος/ αντιδήµαρχος).
Έκπληξη παρουσιάζει στις πινακίδες η αναφορά του όρου damos δηλαδή δήµος, που
φαίνεται να έχει ενιαία νοµική υπόσταση. Χωρίς να υπάρχουν αρκετά στοιχεία που να µας
πληροφορούν για τις υποχρεώσεις και τα δικαιώµατά του, ο δήµος απολαµβάνει µια σχετική
αυτονοµία, υπό την κηδεµονία ενός υπαλλήλου διορισµένου από το ανάκτορο του, του
damokoro.
Τέλος οι δούλοι βρίσκονται στην κατώτερη βαθµίδα. Οι doero (do-e-ro) των πινακίδων
(στα αρχαία ελληνικά δούλοι) θα πρέπει να ερµηνευθούν µάλλον ως «υπηρέτες του θεού».
Σε ορισµένες περιπτώσεις ήταν αιχµάλωτοι από µακρινές περιοχές οι οποίοι εργάζονταν ως
εργάτες.
Ανάκτορα, πόλεις και ύπαιθρος: η οργάνωση της παραγωγής (σελ. 92‐97)
Στο δεύτερο υποκεφάλαιο εξετάζεται ο τρόπος οργάνωσης της οικονοµικής ζωής της
µυκηναϊκής κοινωνίας. Τονίζεται το αξιοσηµείωτο των οµοιοτήτων σε επίπεδο γλώσσας,
δοµών και γραφής µεταξύ της Κνωσού και της Πύλου, δυο ανακτορικών συγκροτηµάτων
που τα χωρίζει περισσότερο από ενάµιση αιώνας, συνοχή που επιτεύχθηκε µέσα από µια
συνεχή επικοινωνία των ανακτορικών κέντρων, από τις αρχές της µυκηναϊκής εποχής.
17
Η οργάνωση της αγροτικής παραγωγής
Φαίνεται πως τα µυκηναϊκά κέντρα είχαν µια αυτάρκεια στον αγροτικό τοµέα. Πηγή
πληροφοριών αποτελούν οι πινακίδες, που µας πληροφορούν για την οργάνωση της
αγροτικής παραγωγής (δηµητριακά, λάδι ελιάς, καρυκεύµατα) και της κτηνοτροφίας,
σηµαντικής κυρίως για το δέρµα και το µαλλί παρά για το κρέας (το οποίο καταναλώνεται
κυρίως µετά από θυσίες).
Ο θεσµός της γαιοκτησίας δεν είναι εύκολο να ερµηνευτεί µέσα από τους όρους που
εντοπίζονται στις πινακίδες, οι οποίες ωστόσο µας παρέχουν πολύτιµες πληροφορίες για την
παραγωγή.
Οι πινακίδες της Πύλου αναφέρονται στη συγκοµιδή του µελιού και των αποξηραµένων σύκων.
Στην Κνωσό το ανάκτορο κατέχει περί τα εκατό χιλιάδες πρόβατα τα οποία εκτρέφονται κυρίως
για το µαλλί τους, το οποίο επεξεργάζονται οµάδες γυναικών και παιδιών, όπως αναφέρεται στο
υποκεφάλαιο που ακολουθεί.
Η παραγωγή της χειροτεχνίας
Τα αντικείµενα που ήρθαν στο φως στις Μυκήνες και οι πληροφορίες που µας παρέχουν
οι πινακίδες µας πληροφορούν για την οργάνωση της παραγωγής και τη διανοµή των πρώτων
υλών. Οι τεχνίτες είναι εξειδικευµένοι στην αρχιτεκτονική, στη µεταλλουργία (στην
περιφέρεια της Πύλου απογράφονται 400 µεταλλουργοί), την υφαντουργία, τη ζωγραφική
και την τοιχογραφία, την κεραµική και στα είδη πολυτελείας όπως κοσµήµατα, έπιπλα και
αρώµατα µεταξύ άλλων.
Για την παραγωγή προϊόντων που δεν επιβιώνουν στο χρόνο (υφάσµατα, έλαια)
πολύτιµες πληροφορίες παρέχουν οι πινακίδες, αν και στην περίπτωση των ελαίων
επιβιώνουν τα φιαλίδια µέσα στα οποία ήταν τοποθετηµένα τα αρώµατα.
Εντύπωση προκαλούν οι απογραφές των θησαυρών του άρχοντα του ανακτόρου της
Πύλου και τα ευρήµατα των ανασκαφών: ελεφαντόδοντο, χρυσός και άργυρος, σφραγίδες
από πολύτιµους λίθους, κοσµήµατα, σκεύη από φίλντισι και πολλά άλλα αντικείµενα
τεκµηριώνουν την ύπαρξη µιας ακµάζουσας χειροτεχνίας πολύτιµων αντικειµένων που
προορίζεται για µια πελατεία µε αυξανόµενο πλούτο και απαιτήσεις.
Επέκταση, εξωτερικό εμπόριο, αποικισμός (σελ. 97‐103)
Για την παραγωγή των προϊόντων που αναφέρθηκαν στο προηγούµενο κεφάλαιο, ήταν
απαραίτητη για τους Μυκηναίους η εισαγωγή µετάλλων, ελεφαντόδοντου, ηµιπολύτιµων
πετρών και ίσως ξυλείας, µεταξύ άλλων. Οι πινακίδες αναφέρονται µόνο στις εισαγωγές και
όχι στις εξαγωγές του παλατιού. Από τα αρχαιολογικά κατάλοιπα µπορούµε να
συµπεράνουµε πως οι Μυκηναίοι εξήγαγαν λάδι (ίσως σε µορφή αρωµατικών ελαίων),
κρασί, υφάσµατα και αγγεία (ίσως γεµάτα µε δηµητριακά ή κρασί/λάδι) στην Ανατολική
Μεσόγειο.
Προμήθεια μετάλλων
Για την εισαγωγή του χαλκού, ο πιθανότερος αν και όχι απαραίτητα αποκλειστικός
προµηθευτής ήταν η Κύπρος, πλούσια για τα κοιτάσµατά της, και πιθανώς και η Σαρδηνία,
όπου εντοπίζεται µυκηναϊκή κεραµική. Μεγαλύτερο πρόβληµα αποτελεί η ανίχνευση
προέλευσης του κασσίτερου, απαραίτητου για την κατασκευή ορείχαλκου. Ανύπαρκτος στη
Μεσόγειο, δεν αποκλείεται να προερχόταν από µια ανατολική πηγή (Ιράν, Αφγανιστάν) ή και
από τη Δύση (Πορτογαλία, Βρετάνη και Κορνουάλη – σηµερινή Αγγλία).
Ο άργυρος και ο µόλυβδος προέρχονταν σχεδόν αποκλειστικά από το Λαύριο, ενώ ο
χρυσός εισάγονταν από την Ανατολή ή την βόρεια Ελλάδα (Θράκη).
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το ναυάγιο του Ουλού Μπουρούν το οποίο ανακαλύφθηκε
στο Κας της Τουρκίας (αρχαία Αντίφελλος – απέναντι από το Καστελλόριζο) στο διάστηµα 1984-
1994 και το οποίο χρονολογείται στις αρχές του 14ου αι. π.Χ. Το πλοίο, µήκους 15 µ., περιείχε
ράβδους χαλκού και κασσίτερου, πήλινα αγγεία και είδη πολυτελείας.
18

Εμπόριο ή αποικισμός ;
Η µελέτη της µυκηναϊκής κεραµικής προσφέρει πολύτιµες πληροφορίες για τους
εµπορικούς δρόµους και προβάλλει το ερώτηµα της εγκατάστασης των Μυκηναίων στους
εµπορικούς προορισµούς ή τη διακίνηση των εµπορευµάτων.
Μυκηναϊκά αγγεία εντοπίστηκαν στις εξής περιοχές : ακτές της Μικράς Ασίας, Κύπρο,
Συροπαλαιστινιακή ακτή (Ρας Σάµρα – Ουγκαρίτ), Αίγυπτο, Σικελία και Νότια Ιταλία,
Σαρδηνία, Μακεδονία, Θράκη και Ήπειρο.
Μέχρι στιγµής δεν υπάρχουν ενδείξεις για τη φυσική παρουσία των Μυκηναίων στους
προαναφερθέντες προορισµόυς µε την έννοια µόνιµης εγκατάστασης, η οποία θα οδηγούσε
σε µια αποικιακή «αυτοκρατορία», σε αντίθεση µε τον αποικισµό προς τη Δύση, που θα
εξετάσουµε σε κεφάλαια που ακολουθούν.
Γ. Η θρησκεία των Μυκηναίων (σελ. 103‐111)
Στο τρίτο υποκεφάλαιο εξετάζονται τα στοιχεία που υπάρχουν στη διάθεσή µας για τη
µυκηναϊκή θρησκεία µε βάση τους τόπους λατρείας, τα θρησκευτικά αντικείµενα, τα
στοιχεία από τις πινακίδες της Γραµµικής Β΄, τη µινωική κληρονοµιά και τα ταφικά έθιµα.
Οι τόποι λατρείας
Παρά τις εµφανείς δυσκολίες εντοπισµού ενός χώρου λατρείας, λόγω της απουσίας ναού,
οι Μυκηναίοι είχαν δυο ειδών θρησκευτικούς τόπους: τα υπαίθρια ιερά και τα ιερά εντός της
πόλης.
• πηγές
• σπηλιές
Υπαίθρια ιερά • δέντρα
• ενίοτε παρουσία βωμού και ανεξήγητη παρουσία λατρευτικού υλικού
• σε συγκροτήματα κατοικιών
• εσωματωμένα στο ανάκτορο
Ιερά εντός της πόλης • περιλαμβάνουν υλικό με λατρευτικό χαρακτήρα
Στις Μυκήνες αλλά και στην Πύλο, το µέγαρο µε την ευρύχωρη κεντρική αίθουσα η
οποία περιλαµβάνει κεντρική εστία ίσως χρησιµοποιείτο και ως χώρος θρησκευτικών
δρωµένων.
Το ιερό εµφανίζεται και ως σηµαντικό κέντρο παραγωγής καθώς έχουν έρθει στο φως
ιερά µε άµεσα προσαρτηµένα εργαστήρια για την κατασκευή αναθηµάτων και ειδών
πολυτελείας µε τα οποία θα εφοδίαζαν το ανάκτορο και το εµπόριο.
Τα θρησκευτικά αντικείμενα
Από τα αγγεία το ρυτόν, δηλαδή το αγγείο το οποίο χρησιµοποιούνταν στις σπονδές, το
οποίο κληρονοµήθηκε από τους Κρήτες, θα µπορούσε να λάβει το χαρακτηρισµό
θρησκευτικού αντικειµένου. Παράλληλα η παρουσία ειδωλίων από πηλό σε τόπους λατρείας
απεικονίζουν κατά περιπτώσεις τους πιστούς ή την ίδια τη θεότητα.
Η συμβολή των πινακίδων
Οι πινακίδες περιλαµβάνουν και ονόµατα των µεγάλων θεών του ελληνικού πανθέου
(Δίας, Αθηνά, Διόνυσος, Άρης, κ.α.) των κλασικών χρόνων, τα στοιχεία ωστόσο είναι ασαφή
και ελλιπή.
Στους καταλόγους της Πύλου τα ονόµατα των θεών εµφανίζονται σε καταλόγους που
προορίζονται κυρίως για τα ιερά της υπαίθρου. Κανένα όµως στοιχείο δεν πιστοποιεί την
ύπαρξη αυτόνοµου θρησκευτικού τοµέα.
19
Η μινωική κληρονομιά
Η παρουσία αντικειµένων, σε περιορισµένο αριθµό, τα οποία παραπέµπουν στη µινωική

θρησκεία: διπλοί πελέκεις, ρυτά, τρίποδες, τράπεζες κρητικής προέλευσης, επιτρέπει τον
παραλληλισµό µε την κρητική επίδραση σε επίπεδο λατρείας. Ωστόσο η παρουσία υλικού
από την Κρήτη σε τάφους και όχι σε ιερά, η απουσία πτυχών της κρητικής θρησκείας
(καθαρτήριοι λουτήρες κ.α.) και η εµφάνιση θεϊκών απεικονίσεων στα ιερά και η χρήση του
µεγάρου ως πιθανού χώρου λατρείας, συνηγορούν στην ύπαρξη µιας θρησκείας που
δηµιουργήθηκε αυτόνοµα και επιλεκτικά.
Τα ταφικά έθιμα
Ο λακκοειδής και ο κιβωτιόσχηµος τάφος που κληρονοµήθηκε από την προηγούµενη

περίοδο εξακολούθησε να χρησιµοποιείται επιλεκτικά από τους Μυκηναίους κατά τη
διάρκεια της Υστεροελλαδικής περιόδου. Ωστόσο δυο τύποι προτιµούνται από την
αριστοκρατία: οι θολωτοί τάφοι και οι λαξευτοί θαλαµωτοί τάφοι που αποτελούνται συχνά
από έναν και σπανιότερα από περισσότερους νεκρικούς θαλάµους στους οποίους οδηγεί ο
δρόµος. Στις ταφές αυτές, οι νεκροί ενταφιάζονται ντυµένοι και στολισµένοι µε κοσµήµατα.
Από το 1200 π.Χ. και µετά εµφανίζονται και οι πρώτες καύσεις των νεκρών.
Ορισµένες ταφές, ειδικά οι πρώιµες (1600-1400 π.Χ.) είναι πλούσια κτερισµένες µε
µετάλλινα και πήλινα αγγεία, σφραγίδες από ηµιπολύτιµους λίθους, όπλα, κ.α. Οι
περισσότερες ταφές της ύστερης µυκηναϊκής περιόδου (1400-1200 π.Χ.) είναι κτερισµένες
κυρίως µε πήλινα αγγεία και λίγα συνοδευτικά για τον νεκρό αντικείµενα, αλλά συγκριτικά
µε τις πρωιµότερες ταφές δίνουν την εντύπωση λιγότερο πλούσια κτερισµένων ταφών.
  
Εκπαιδευτική Δραστηριότητα / άσκηση αυτοαξιολόγησης – Κεφάλαιο IΙΙ
1. Η γραµµική Β΄ χρησιµοποιούνταν στις πινακίδες για να:

α. Καταγράψει οικονοµικά στοιχεία
β. Καταγράψει τις εµπορικές δραστηριότητες µε την Ανατ. Μεσόγειο
γ. Καταγράψει την ιστορία των ανακτόρων
δ. Καταγράψει τις περιοχές ελέγχου των Μυκηναίων
2. Στον Όµηρο, ο όρος άναξ χρησιµοποιείται για να δηλώσει:

α. Τον βασιλιά
β. Τον αρχηγό του στρατού
γ. Τον υπεύθυνο των οικονοµικών
δ. Τον αρχιερέα
3. Στα υπαίθρια ιερά δεν συγκαταλέγονται:

α. πηγές
β. σπηλιές
γ. κατοικίες
δ. δέντρα
1. α
2. α
3. γ
20

Εκπαιδευτική Δραστηριότητα ΕΛΠ 14

Mossé, C. και Schnapp-‐Gourbeillon, A. 2006. Επίτομη ιστορία της αρχαίας Ελλάδας
Κεφάλαιο III: Το απόγειο του μυκηναϊκού κόσμου

Πινακίδα Γραμμικής Β΄ γραφής από την Κνωσό, περ. 1375 π.Χ.
Οι ερευνητές έχουν καταδείξει τη σημασία των πινακίδων σε Γραμμική Β΄ γραφή για τον
εμπλουτισμό των γνώσεών μας για το μυκηναϊκό κόσμο. Μέχρι την
αποκρυπτογράφηση των πινακίδων οι γνώσεις μας για τον μυκηναϊκό πολιτισμό
βασίζονταν ως επί το πλείστον στα αρχαιολογικά κατάλοιπα και εν μέρει σε διάφορα
μεταγενέστερα κείμενα που φαίνεται να αντανακλούν κάποια γεγονότα αυτής της
περιόδου, όπως π.χ. τα ομηρικά έπη και κάποια χωρία από αρχαίους ιστορικούς, όπως ο
Θουκυδίδης.
Μελετώντας προσεκτικά το εγχειρίδιο απαντήστε στα εξής ερωτήματα:
α) Αναφερθείτε στις συνθήκες αποκρυπτογράφησης της Γραμμικής Β΄ γραφής.
β) Αναφέρετε σε ποιους τομείς της μυκηναϊκής κοινωνίας ρίχνουν φως οι πινακίδες.

α)
Αρχικά πινακίδες γραμμένες σε Γραμμική Β΄ γραφή, δηλαδή πινακίδες από
άργιλο γραμμένες σε μια γραφή που διέφερε εμφανώς από τα ιερογλυφικά και τη
Γραμμική Α΄ γραφή, είχαν αποκαλυφθεί στο ανακτορικό συγκρότημα της Κνωσού στην
Κρήτη από τον Sir Arthur Evans στις αρχές του εικοστού αιώνα (1900-‐1904).
Ανασκάφες στα ανακτορικά συγκροτήματα της Φαιστού, της Αγίας Τριάδας και των
Μαλίων έφεραν στο φως επιπλέον πινακίδες. Στις ανασκαφές του ανακτόρου της
Πύλου στη Μεσσηνία (1939) βρέθηκε ένας πολύ σημαντικός αριθμός πινακίδων σε
Γραμμική Β΄ και έτσι στις πινακίδες από την Κρήτη προστέθηκαν και αυτές από την
ηπειρωτική Ελλάδα. Η δημοσίευση των πινακίδων έγινε μόλις το 1952 με την
αποκρυπτογράφηση τους.
Στην αποκρυπτογράφηση των πινακίδων συνέβαλε η πίστη των περισσότερων

μελετητών στην ελληνικότητα των μυκηναϊκών γραφών καθώς και η ενδελεχής μελέτη
κάποιων γλωσσολόγων. Η Alice Kober αρχικά (1948) διαπίστωσε την ύπαρξη κλίσεων
στη γλώσσα των πινακίδων και παρατήρησε πως επρόκειτο για συλλαβική γραφή,
ανάλογη με εκείνη που υπήρχε στην Κύπρο μέχρι τα κλασικά χρόνια (κυπρομινωική).
Αποφασιστικής σημασίας όμως στην αποκρυπτογράφηση των πινακίδων ήταν η
συνεισφορά του Michael Ventris, ο οποίος στηριζόμενος σε τεχνικές μυστικών
υπηρεσιών που είχαν χρησιμοποιηθεί κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου,
προέβη το 1952 στην αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β΄ παίρνοντας ως βάση
εργασίας την ελληνική γλώσσα. Με τη βοήθεια του φιλολόγου J. Chadwick, κατόρθωσαν
να αποδείξουν πως η Γραμμική Β΄ επρόκειτο για την πρωιμότερη γραφή της ελληνικής
γλώσσας.
β)
Μολονότι δεν υπάρχει απόλυτη βεβαιότητα για την ερμηνεία πολλών όρων στις
πινακίδες της Γραμμικής Β΄ καθώς και για το ακριβές περιεχόμενο αρκετών κειμένων,
μπορούμε ωστόσο να σχηματίσουμε μια γενική εικόνα για πολλούς τομείς της
μυκηναϊκής κοινωνίας. Πρόκειται για μια γραφή περιορισμένης χρήσης και στενά
συνδεδεμένης με τη λειτουργία των ανακτόρων. Οι πινακίδες σε Γραμμική Β΄
αντιπροσώπευαν υλικό προσωρινού αρχείου, το οποίο διασώθηκε τυχαία επειδή ο
πηλός ψήθηκε στην πυρκαγιά που κατέστρεψε τα ανάκτορα. Επομένως, το περιεχόμενο
των κειμένων είναι ως επί το πλείστον γραφειοκρατικό, και αποτελείται από πρόχειρα
οικονομικά κατάστοιχα.

Οι πινακίδες παρέχουν πληροφορίες για την κοινωνική ιεραρχία του μυκηναϊκού
κόσμου. Στην κορυφή της μυκηναϊκής κοινωνικής πυραμίδας βρισκόταν ο wa-‐nax
(άναξ), δηλαδή βασιλιάς εκτεταμένης περιοχής. Περιστοιχιζόταν από διάφορους
αξιωματούχους, τον la-‐wa-‐ge-‐tas (πιθανώς κάποιο είδους στρατιωτικού αρχηγού), τους
e-‐qe-‐ta (επέται), ίσως επίλεκτα σώματα αξιωματικών, τους te-‐re-‐ta (τελεσταί),
ανώτεροι υπάλληλοι επιφορτισμένοι με διοικητικά έργα (ίσως σε σχέση με ιερά), και
τέλος τους ko-‐re-‐te / po-‐ro-‐ko-‐re-‐te, δηλαδή διοικητές και υποδιοικητές επαρχιών. Οι
πινακίδες επίσης μαρτυρούν την ύπαρξη του δήμου (damos), που φαίνεται να
εκλαμβάνεται ως ενιαία νομική υπόσταση.
Οι πινακίδες της Πύλου αναφέρονται επίσης στη διοικητική και εδαφική

οργάνωση του βασιλείου και παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες για τη θρησκευτική ζωή
των Μυκηναίων, αναφερόμενες στους περισσότερους από τους θεούς που στους
ιστορικούς χρόνους θα αποτελέσουν το Δωδεκάθεο. Εκεί όμως που οι πληροφορίες
τους είναι πραγματικά σημαντικές είναι ο οικονομικός τομέας. Οι πινακίδες δείχνουν με
ποιον τρόπο ήταν οργανωμένη η διανομή πρώτων υλών και η παραλαβή των
αντικειμένων από τα εργαστήρια, καταδεικνύουν τα προϊόντα που διακινούνταν, την
οργάνωση της βιοτεχνίας και της γεωργίας, καθώς και το ανθρώπινο δυναμικό που
απασχολούνταν στις δραστηριότητες αυτές.
Απάντηση: Mossé & Schnapp-‐Gourbeillon 2006, σσ. 79-‐80, 89-‐96, 106-‐107.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV - Από την πτώση των ανακτόρων στην άνοδο της πόλης
Σελ. 112-165
Το τέταρτο κεφάλαιο αναφέρεται στις διαδικασίες αποδιάρθρωσης και κατάρρευσης του
ανακτορικού συστήµατος και µετάβασης προς νέες µορφές κοινωνικής οργάνωσης όπως
είναι η πόλη-κράτος. Το κεφάλαιο διαιρείται σε τρεις ενότητες που εξετάζουν την
κατάρρευση του µυκηναϊκού κόσµου στα τέλη του 13ου και κατά τον 12ο αι. π.Χ. (σελ. 113-
125), τις µεταβολές που σηµειώνονται κατά τους λεγόµενους ‘Σκοτεινούς Αιώνες’, τον 12ο
και 11ο αι. π.Χ. (σελ. 125-136) και τους παράγοντες που οδηγούν στην εµφάνιση της νέας
µορφής οργάνωσης: της πόλης-κράτους και στα χαρακτηριστικά της (σελ. 136-165).
Μέσα από τη µελέτη του τρίτου κεφαλαίου θα είσαστε σε θέση :
 να γνωρίσετε τις υποθέσεις για την κατάρρευση του ανακτορικού συστήµατος τον
13ο αι.
 να γνωρίσετε τις µεταβολές που πραγµατοποιήθηκαν κατά το διάστηµα των
«Σκοτεινών Αιώνων» κατά τη διάρκεια του 12ου και 11ου αι. π.Χ.
 να γνωρίσετε τις αλλαγές που συντελούνται κατά τον 9ο και 8ο αι. π.Χ. και που
οδηγούν στην εµφάνιση της πόλης-κράτους.
 να γνωρίσετε τα χαρακτηριστικά της ελληνικής πόλης του 8ου αι. π.Χ.
o Εισβολές των Δωριέων o γεωµετρική περίοδος

o «Λαοί της Θάλασσας» o λατρεία των ηρώων
o «σκοτεινοί αιώνες» o οµηρική εποποιία
o πρωτογεωµετρική κεραµική o Πόλη-κράτος
Α. Το τέλος του μυκηναϊκού κόσμου ( σελ. 113‐125)
Όπως αναφέρθηκε και στα προηγούµενα κεφάλαια η κατάρρευση του µυκηναϊκού
κόσµου δεν ήταν άµεση, αλλά πραγµατοποιήθηκε στη διάρκεια ενάµιση αιώνα. Το κύµα
καταστροφών που παρατηρείται στα τέλη του 13ου αι. π.Χ. θα καταστρέψει τα περισσότερα
ανάκτορα, τα οποία ωστόσο θα επιβιώσουν κάτω από διαφορετικές συνθήκες. Στα τέλη του
12ου αι. π.Χ. το νέο κύµα καταστροφών θα ακολουθήσει µια αραίωση του πληθυσµού σε
περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας και των νησιών ενώ στο πρώτο µισό του 11ου αι. π.Χ.
επιβιώνουν ελάχιστες µυκηναϊκές εγκαταστάσεις. Οι ερµηνείες για την καταστροφή που
παρατηρείται στον 13ο αι. π.Χ. συνοψίζονται ως εξής και αναπτύσσονται διεξοδικά στα
υποκεφάλαια που ακολουθούν :
o Εχθρική εισβολή,
o Επιδροµές γειτονικών κρατών
o Εσωτερικές συγκρούσεις,
21
o Φυσική καταστροφή (σεισµός και στη συνέχεια πυρκαγιά).
1. Η κατάρρευση του ανακτορικού συστήματος
Το πρώτο κύµα καταστροφών στην ηπειρωτική Ελλάδα χρονολογείται στο τέλος του
12ου αι. π.Χ. και οδηγεί στην εγκατάλειψη αρκετών ανακτόρων (Πύλος, Μυκήνες, Τίρυνθα,
Θήβα), σε κάποιες περιπτώσεις χωρίς ίχνη µαζικών καταστροφών (Ορχοµενός, Γλας κ.α.).
Μολονότι παρατηρούνται εξαιρέσεις καθώς κάποια ανακτορικά κέντρα επιβιώνουν (Αθήνα,
Ιωλκός στη Θεσσαλία, Ασίνη στην Αργολίδα), παρατηρούνται µετακινήσεις πληθυσµών
προς τα Δωδεκάνησα και την Κύπρο.
Στην Πύλο µερικές πινακίδες ίσως µαρτυρούν µια κατάσταση έκτακτης ανάγκης: οι κάτοικοι
κατασκευάζουν όπλα, εγκαθιστούν σκοπιές στην ακτή και συλλέγουν χρυσό και χαλκό µεταξύ
άλλων.
Ποιές όµως είναι οι πιθανές υποθέσεις για την κατάρρευση του µυκηναϊκού ανακτορικού
συστήµατος ;
o Εισβολή των Δωριέων στα τέλη του 13ου αι. π.Χ.
Σηµειώστε στην περίπτωση της θεωρίας αυτής τα επιχειρήµατα που την υποστηρίζουν και αυτά
που την αντικρούουν.
o Εισβολή των «λαών της θάλασσας», οι οποίοι αναγράφονται στα αιγυπτιακά αρχεία.
o Εµφύλιοι πόλεµοι, οι οποίοι οδήγησαν σε αντιπαραθέσεις των µυκηναϊκών κέντρων
µε αποτέλεσµα τη γενική ανάφλεξη.
Σύµφωνα µε τη θεωρία αυτή, ξέσπασε ένας πόλεµος αντίστοιχος µε τον Πελοποννησιακό
Πόλεµο που θα δούµε στη συνέχεια.
o Φυσικές καταστροφές (απότοµη κλιµατολογική αλλαγή, σεισµός).
o Συνδυασµός κοινωνικών και οικονοµικών αιτιών, µε προτεραιότητα στις εσωτερικές
συγκρούσεις.
2. Η αποσύνθεση του μυκηναϊκού πολιτισμού
Ακολούθησε µια περίοδος η οποία διαιρείται από τους αρχαιολόγους σε δυο φάσεις. Η
πρώτη διαρκεί µέχρι το 1125 π.Χ. (ή 1100 π.Χ. το αργότερο), διάστηµα κατά το οποίο
παρατηρούνται σηµάδια ανάκαµψης του µυκηναϊκού πολιτισµού. Η δεύτερη διαρκεί µέχρι το
1050 π.Χ., οπόταν και εµφανίζονται τα πρώτα πρωτογεωµετρικά αγγεία.
Ο 12ος αιώνας: η χαμένη ενότητα
Η πτώση των ανακτόρων, παρά την παρουσία µιας πολιτιστικής συνέχειας, οδηγεί στην
παρατήρηση της επιβίωσης µικρών κέντρων, ασύνδετων µεταξύ τους, που παρουσιάζουν
σηµαντικές διαφορές και ακολουθούν διαφορετική πορεία.
Στο υποκεφάλαιο παρουσιάζεται η κατάσταση που φαίνεται να επικρατεί στον Ελλαδικό
χώρο κατά τον 12ο αι. π.Χ., αναπτύσσονται οι προβληµατισµοί που αφορούν στην
εγκατάσταση των Μυκηναίων στη Ρόδο, τις ακτές της Μ. Ασίας και στο Ιόνιο. Η παρουσία
των Μυκηναίων στην Κύπρο επιβεβαιώνεται µέσω της αρχιτεκτονικής, της κεραµικής και
της γραφής.
Παρά τις οµοιότητες όµως, η κοινωνία αλλάζει και παρατηρείται η µετάβαση από τη
συλλογικότητα στην ιδιαιτερότητα, κυρίως µέσω της µεταβολής των ταφικών εθίµων:
διαδίδεται η χρήση του ατοµικού τάφου (λακκοειδούς και κυρίως κιβωτιόσχηµου) που
αντικαθιστά τους ενταφιασµούς σε θαλαµωτούς τάφους, ενώ παρατηρείται σε ορισµένες
περιοχές και η καύση των νεκρών. Μολονότι υποστηρίχθηκε πως οι αλλαγές αυτές
οφείλονται στην παρείσφρηση νέων πληθυσµών, θα πρέπει να τονιστεί πως οι κιβωτιόσχηµοι
τάφοι ήταν γνωστοί στην Ελλάδα ήδη από τη Μέση Ελλαδική περίοδο και πως η προτίµηση
22

των ατοµικών τάφων τον 12ο αι. π.Χ. δικαιολογείται καθώς ο κόσµος δεν έχει τον πλούτο, το
εργατικό δυναµικό ή τους οικογενειακούς δεσµούς για να οικοδοµήσει ακριβές και ογκώδεις
ταφικές κατασκευές.
Η Ύστατη Φάση: 1125/1100 έως περίπου 1050 π.Χ.
Στις αρχές του 11ου αι. π.Χ. γίνεται ακόµη πιο εµφανής η δηµογραφική αραίωση της
κεντρικής Ελλάδας, ενώ συνεχίζονται οι σποραδικές καταστροφές και οι µετακινήσεις. Ο
χαρακτηρισµός του αιώνα αυτού ως «παρακµιακού» θα ήταν λανθασµένος: η κατάρρευση
του ανακτορικού συστήµατος σηµατοδοτεί το τέλος µιας εποχής, όµως οι διαφοροποιήσεις
της κεραµικής, οι τροποποιήσεις των οικισµών, οι αλλαγές στα ταφικά έθιµα και η υιοθέτηση
νέων τεχνικών θα οδηγήσουν στη δηµιουργία ενός νέου πολιτισµού.
Β. Οι μεταβολές των «Σκοτεινών Αιώνων», 11ος και 10ος αι. ( σελ. 125‐136)
Η περίοδος που ακολουθεί (11ος – 10ος αι. π.Χ.) χαρακτηρίζεται ως «σκοτεινοί αιώνες»
λόγω του ότι οι πληροφορίες µας είναι περιορισµένες. Οι δύο αυτοί αιώνες χαρακτηρίζονται
από σηµαντικές αλλαγές, συγκριτικά µε την πλούσια και ακµάζουσα περίοδο που
προηγήθηκε.
Στην ηπειρωτική Ελλάδα παρατηρείται δηµογραφική αραίωση (χάνονται τα τρία τέταρτα
του πληθυσµού), η οποία µπορεί να οφείλεται σε επιδηµία, στις πληθυσµιακές ανακατατάξεις
αλλά και τις µεταβολές του τρόπου ζωής και θανάτου. Στις υποθέσεις που έχουν προταθεί για
να ερµηνεύσουν την κοινωνία των σκοτεινών αιώνων συγκαταλέγονται : η θεωρία ερήµωσης
και καταστροφής, η θεωρία αλλαγής δοµών κοινωνίας και στροφής προς την κτηνοτροφία
και η κοινωνία «µεγάλων ανδρών». Οι θεωρίες αυτές αναπτύσσονται διεξοδικά στα
υποκεφάλαια που ακολουθούν.
1. Πρωτογεωμετρική κεραμική και μεταλλουργία του σιδήρου
Το 1050 π.Χ. υιοθετείται, αρχικά στην Αθήνα και το Άργος, νέα τεχνική στην κεραµική
η οποία ονοµάζεται πρωτογεωµετρική και χαρακτηρίζεται από την αποκλειστικά γραµµική
και γεωµετρική τάση των µοτίβων που κοσµούν τα αγγεία.
Την ίδια περίοδο τοποθετείται και η ανάπτυξη της σιδηρουργίας για την κατασκευή
όπλων και εργαλείων, σε αντίθεση µε τη χρήση του ορείχαλκου κατά την προηγούµενη
περίοδο. Μέχρι το τέλος του 10ου αι. π.Χ. η µεταλλουργία του σιδήρου θα υιοθετηθεί από την
πλειοψηφία των πόλεων.
Σηµειώστε στο κεφάλαιο αυτό τις αιτίες µετάβασης από τη µεταλλουργία του ορείχαλκου στη
µεταλλουργία του σιδήρου.
2. Νεκροπόλεις και ταφικά έθιμα
Αν και η γενικότερη εντύπωση της περιόδου χαρακτηρίζει τα ταφικά έθιµα ως φτωχικά,
η ανακάλυψη εξαιρετικά πλούσιου τάφου του 11ου αι. π.Χ. στο Λευκαντί καθώς και η
ανακάλυψη θαλαµωτών τάφων µυκηναϊκού τύπου στην Κύπρο, ανασκευάζει τα όσα
υποστηρίζονταν παλαιότερα για τη γενικευµένη οικονοµική εξαθλίωση.
3. Κατοικία και τρόπος ζωής
Οι οικίες της περιόδου διακρίνονται από αψιδωτή κάτοψη σε αντίθεση µε την ορθογώνια
κάτοψη των οικιών της προηγούµενης περιόδου. Αντί για λίθους, το σύνηθες οικοδοµικό
υλικό είναι αχυροπηλός (πλιθιά), ένδειξη προσωρινής χρήσης που συνηγορεί στον
χαρακτηρισµό της περιόδου ως «σκοτεινοί αιώνες».
23
Μια ερμηνευτική θεωρία: ο βουκολισμός
Δεδοµένων των αλλαγών και της αναστάτωσης που προκλήθηκε κατά τη διάρκεια του
12ου αι. π.Χ. από την πτώση των ανακτόρων, δεν αποκλείεται να στράφηκαν οι πληθυσµοί
προς την κτηνοτροφία. Αυτή η παρατήρηση θα εξηγούσε τις νέες κατασκευαστικές µεθόδους
στη δόµηση των κατοικιών και την απουσία καλλιεργηµένων εκτάσεων: τα κοπάδια
µετακινούνται συνεχώς και δεν αφήνουν αρχαιολογικά κατάλοιπα.
Οι παραπάνω υποθέσεις δεν επαρκούν ωστόσο για να τεκµηριώσουν τη µετάβαση από
µια γεωργική σε µια κτηνοτροφική οικονοµία ή να απαντήσουν σε ερωτήµατα που
προκύπτουν για τις κοινωνικές δοµές µιας οικονοµίας τέτοιου τύπου. Οι πρόσφατες µελέτες
ενισχύουν την άποψη πως υπήρξαν µεταβολές στους ρυθµούς της ζωής, στα µέσα επιβίωσης
και στις δοµές όπου οι κάτοχοι κοπαδιών έχουν εξέχουσα θέση µέσα στο κοινωνικό σύνολο,
χωρίς αυτό να σηµαίνει πως δεν διατηρήθηκε σηµαντική γεωργική παραγωγή σε κάποιες
περιοχές, όπως για παράδειγµα στην Αττική ή στην Εύβοια.
Κοινωνία «μεγάλων ανδρών» ;
Στο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι τάσεις της έρευνας και κυρίως οι υποθέσεις που
αφορούν στην εκδοχή για τους “σκοτεινούς αιώνες” µιας κοινωνίας “µεγάλων ανδρών” η
οποία στηρίζεται στον ανταγωνισµό των αρχηγών της. Η συζήτηση ξεκίνησε από τον
ιστορικό M. I. Finley ο οποίος έβλεπε στις περιγραφές των αριστοκρατικών οίκων της
Οδύσσειας µια κοινωνία που αντιστοιχούσε στους “σκοτεινούς αιώνες”, και επανεξετάστηκε
από τον B. Qviller ο οποίος υποστήριξε πως οι οµηρικοί βασιλείς µοιάζουν µε πραγµατικούς
βασιλείς καθώς στηρίζουν την εξουσία τους σε δυο βασικές αρχές: αποδεικνύουν την
προσωπική τους αξία ως ηγέτες και είναι γενναιόδωροι, χαρακτηριστικά που τους φέρνουν
κοντά σε αυτό που οι ανθρωπολόγοι ονοµάζουν «big man» δηλαδή «µεγάλο άνδρα»,
σύµφωνα µε το µοντέλο σύγχρονων αρχαϊκών κοινωνιών.
Οι κοινωνίες «µεγάλων ανδρών» χαρακτηρίζονται από πολιτική αστάθεια που οφείλεται
o στην άρνηση δεσµών αίµατος, οι οποίοι συντηρούν τις δυναστείες στην εξουσία,
o και στην ανταγωνιστική άσκηση γενναιοδωρίας που εκφράζεται µέσω της
ανταλλαγής δώρων. Η συνεχής ανταλλαγή δώρων οδηγεί στο να θεωρείται ως
ηττηµένος αυτός που δεν έχει πια κάτι να δώσει και η οικονοµία στηρίζεται σε µια
ελάχιστα ανεπτυγµένη οικιακή παραγωγή, η οποία κινδυνεύει σε περίπτωση
πολέµου.
Στην περίπτωση των οµηρικών βασιλέων υπάρχουν βασικές διαφορές, καθώς οι
τελευταίοι διαµοιράζουν τις βασιλικές γαίες για να αποκτήσουν συµµάχους, δωρεές που
συνέβαλαν ενδεχοµένως στην προοδευτική εγκατάσταση µεγάλων οικογενειών που στη
συνέχεια µεταµορφώθηκαν σε γενιές κληρονοµικών αρχόντων. Σηµαντική είναι ωστόσο η
παρατήρηση πως η Ιλιάδα και η Οδύσσεια παρουσιάζουν µια τεχνητή κοινωνία και δεν
µπορούµε να θεωρήσουµε τα έπη ως ιστορικά τεκµήρια πρώτου βαθµού.
Γ. Η εξέλιξη προς την πόλη, 9ος – 8ος αι. ( σελ. 136‐165)
Κατά τη διάρκεια του 9ου αι. π.Χ. παρατηρούνται οι ακόλουθες αλλαγές :
1. Αύξηση του πληθυσµού (οι κατοικηµένες περιοχές πληθαίνουν)
2. Εµφανής θρησκευτική δραστηριότητα (περισσότερα αφιερώµατα, εµφάνιση των
πρώτων ναών)
3. Αναζωπύρωση επαφών µε Φοίνικες και πληθυσµούς της Εγγύς Ανατολής
4. Εµφάνιση της αλφαβητικής γραφής
Στο διάστηµα των δυο αυτών αιώνων θα ολοκληρωθούν οι παράλληλες διαδικασίες που
θα οδηγήσουν στη σύσταση της πόλης-κράτους. Οι διαδικασίες αυτές αναπτύσσονται
διεξοδικά στα υποκεφάλαια που ακολουθούν.
24

1. Η φυσιογνωμία της Ελλάδας στον 9ο και 8ο αι.
Περί το 900 π.Χ. χρονολογείται η Πρώιµη Γεωµετρική περίοδος, ονοµασία που

προκύπτει από τις τεχνοτροπίες της κεραµικής.
Η κατάταξη της γεωµετρικής περιόδου αναφέρεται στο πλούσιο υλικό που ήρθε στο φως στο
νεκροταφείο της Αθήνας, τον «Κεραµεικό» µέσα από τις ανασκαφές που ξεκίνησαν το 1870.
Κατά τη διάρκεια του 9ου και 8ου αι. π.Χ. η γεωµετρική κεραµική κυκλοφορεί σε
σηµαντικές ποσότητες, η θεµατολογία της, στην ύστερη περίοδο (π. 750-700 π.Χ.),
εµπλουτίζεται µε σκηνές όπου πρωταγωνιστούν οι ανθρώπινες µορφές (πολεµικές σκηνές,
µυθολογικά επεισόδια, νεκρικές ποµπές) και παρατηρείται αφθονία του ταφικού υλικού.
Παράλληλα επικρατεί η αγροτική οικονοµία ενώ οι οικίες συνεχίζουν να είναι φτωχές
και πρωτόγονες. Και µολονότι εµφανίζονται σε αρκετές περιοχές µικρά διασκορπισµένα
χωρία χωρίς οχύρωση, δεν είναι εµφανές αν οι µεγαλύτερες οικίες που εντοπίζονται
αποτελούν αρχοντικές οικίες ή χώρους συγκεντρώσεων.
Ιδιαίτερα κατά τον 8ο αι. π.Χ. η δηµογραφική ανάπτυξη είναι εντυπωσιακή καθώς τότε
τοποθετείται ο αποικισµός της Δύσης1. Ακόµη πιο θεαµατική όµως είναι η αλλαγή που
παρατηρείται στο θρησκευτικό τοµέα, όπως θα δούµε διεξοδικά στη συνέχεια.
2. Η εμφάνιση των ναών
Όπως είδαµε στα προηγούµενα κεφάλαια, η εικόνα που έχουµε για την θρησκεία στον
11 και 10ο αι. π.Χ. παραµένει ασαφής καθώς δεν είναι εµφανής η συνέχεια της λατρείας
ο
δεδοµένων των περιορισµένων αρχαιολογικών καταλοίπων.

Για τα αρχαιολογικά κατάλοιπα βλ. σελ. 141-142.
Κατά τη διάρκεια του 9ου και 8ου αι. π.Χ. ωστόσο παρατηρείται η δηµιουργία ειδικών
χώρων λατρείας στους οποίους οι πιστοί αφιερώνουν τα αναθήµατά τους: στην Ολυµπία, στη
Δωδώνη, στη Σάµο (στο Ηραίον δηλαδή στο ναό της
Ήρας), στη Δήλο, στους Δελφούς κ.α. Σε πολλές από τις
προαναφερθείσες περιπτώσεις, τα αναθήµατα, η ύπαρξη
βωµού και η πραγµατοποίηση θυσιών προηγούνται της
οικοδόµησης ναών, γεγονός που φανερώνει την ύπαρξη
λατρείας στη συγκεκριµένη τοποθεσία.
Οι πρώτοι ναοί είναι κτίσµατα µικρών διαστάσεων,
συγκριτικά πάντα µε αυτούς που θα ακολουθήσουν, µε
ελαφρύ ξύλινο σκελετό, σε αντίθεση µε την
αρχιτεκτονική δεξιοτεχνία που χαρακτηρίζει το Ηραίο
της Σάµου : το κτίριο του ναού ξεχωρίζει τόσο από το
µέγεθος (37 µ. µήκος) όσο και από την αξονική
κιονοστοιχία στο εσωτερικό, την εξωτερική κιονοστοιχία
(περίπτερο κτίριο), από το πλακόστρωτο δάπεδο και τη Γεωµετρικός κρατήρας του β΄ µισού
βάση που θα στήριζε το λατρευτικό άγαλµα µέσα στο του 8ου αι. π.Χ. (από την Αθήνα) στο
Μητροπολητικό Μουσείο της Νέας
ναό. Υόρκης
Στους δυο αυτούς αιώνες πραγµατοποιείται η
ταυτόχρονη εµφάνιση των κύριων λατρειών της κλασικής Ελλάδας. Από τις γυναικείες
θεότητες ξεχωρίζουν η Αθηνά και η Ήρα, ενώ από τις ανδρικές ο Απόλλωνας και ο Δίας,
χωρίς αυτό να σηµαίνει πως δεν λατρεύονται και άλλοι θεοί (Δήµητρα, Διόνυσος, Άρτεµις
π.χ.). Η συσσώρευση αφιερωµάτων στους ναούς φανερώνει µια διαφορετική στάση απέναντι
1
Για τον αποικισµό πρός τη Δύση βλ. πιο κάτω, σελ. 31 κ.ε.
25
στη θρησκεία και δεν µπορεί να ερµηνευτεί αποκλειστικά µε βάση την αύξηση του
πληθυσµού: πρόκειται για µια ριζική αλλαγή. Στα υποκεφάλαια που ακολουθούν εξετάζεται
η συνέχεια των θρησκευτικών εθίµων (υποκεφ. 3), η θέσπιση της λατρείας των ηρώων
(υποκεφ. 4) και η διάδοση της οµηρικής εποποιίας (υποκεφ. 5).
3. Ποιά θρησκευτική συνέχεια ;
Μολονότι η ανάγνωση ονοµάτων ολύµπιων θεών στις πινακίδες της Γραµµικής Β΄

φανερώνει ενδεχοµένως µια θρησκευτική συνέχεια από τη µυκηναϊκή ως την αρχαϊκή εποχή,
τα αρχαιολογικά δεδοµένα δεν επιτρέπουν µια ξεκάθαρη ερµηνεία.
Για την ανάγνωση των ονοµάτων των θεών στις πινακίδες βλ. κεφ. ΙΙΙ.3: Η συµβολή των
πινακίδων, σελ. 106-108.
Η αρχαιολογία επιβεβαιώνει πως η πλειοψηφία των αρχαϊκών ναών εντοπίζεται επάνω
σε µυκηναϊκό υπόστρωµα, η απουσία όµως ενεπίγραφων αφιερωµάτων ή εικονιστικών
παραστάσεων καθιστά δύσκολη την απόδειξη της συνέχειας µιας αρχαίας λατρείας στον ίδιο
τόπο.
Για να κατανοήσετε τους λόγους για τους οποίους οι µελετητές δυσκολεύονται ως προς την
εξαγωγή συµπερασµάτων για το θέµα αυτό, µελετήστε προσεκτικά τα παραδείγµατα που δίνονται
στις σελ. 145-147 για το Ηραίον, την Ολυµπία, τους Δελφούς, τη Δήλο, το Θέρµο, τις Αµυκλές, την
Ελευσίνα, τη Μίλητο, την Κρήτη και την Αγία Ειρήνη στην Κέα.
Αξίζει να υπογραµµιστεί στο σηµείο αυτό πως µε τον όρο «συνέχεια» δεν νοείται η
συνέχεια της ίδιας ακριβώς λατρείας.
4. Οι λατρείες των ηρώων
Κυρίως από το 750 π.Χ. και µετά παρατηρείται στην Ελλάδα ένα φαινόµενο λατρείας για
τους προγονικούς ήρωες που πρωταγωνίστησαν σε θρύλους της Εποχής του Χαλκού (οι
νικητές της Τροίας, οι Αργοναύτες, οι Ατρείδες κ.α.). Η λατρεία των ηρώων εκφράζεται µε
διαφορετικούς τρόπους:
o αναθήµατα τοποθετούνται στην είσοδο ή στον δρόµο των µυκηναϊκών τάφων που
είναι ορατοί
o παρατηρείται η προσφορά δώρων και η πραγµατοποίηση θυσιών προς τιµήν των
αρχαίων νεκρών
o αρχαίοι τάφοι µετατρέπονται σε αντικείµενα λατρείας
o σε περιπτώσεις χτίζονται ταφικοί περίβολοι1.
Οι λόγοι που οδηγούν σε αυτό το ξαφνικό ενδιαφέρον αφορούν στην επιθυµία για
ανασύνταξη του παρελθόντος στα πλαίσια ενός νέου και συνεχώς εξελισσόµενου κόσµου
αλλά και στη δηµογραφική ανάπτυξη της πόλης, η οποία οριοθετεί σιγά σιγά τον χώρο που
της ανήκει, δηλώνοντας τους θεούς και τους ήρωές της.
Οι διαφορετικές ιστορικές ερµηνείες που εκφράστηκαν µε αφορµή το θέµα της
παρουσίας ή της απουσίας της λατρείας των ηρώων σε διάφορες περιοχές µεταφέρουν τη
συζήτηση στις κοινωνικές δοµές του 8ου αι. π.Χ. και θέτουν το ερώτηµα της απήχησης των
οµηρικών επών στη συλλογική µνήµη των Ελλήνων.
Διαβάστε τις διαφορετικές απόψεις των ιστορικών καθώς και τους ευρύτερους προβληµατισµούς
της έρευνας στις σελ. 148-149.
1
Σηµειώστε στο σηµείο αυτό πως ο δόκµος όρος είναι «ταφικός» και όχι «νεκρώσιµος» περίβολος.
26

5. Η ομηρική εποποιία
Γύρω στα µέσα του 8ου αι. π.Χ. ο Όµηρος από την Ιωνία συνθέτει δυο έργα, την Ιλιάδα
και την Οδύσσεια, τα οποία θα αποτελέσουν τα θεµέλια για την ελληνική πνευµατική και
καλλιτεχνική καλλιέργεια και έµπνευση για περισσότερο από 3.000 χρόνια. Ο Όµηρος δεν
ενδιαφέρεται για την ιστορική ακρίβεια.
Εµπνέεται από το παρελθόν (από τη
µυκηναϊκή περίοδο και τους «σκοτεινούς « Από που προήλθε ο κάθε ένας από τους θεούς και αν
αιώνες») και το παρόν (8ος αι. π.Χ.) για να υπήρχαν όλοι πάντοτε και ποιοί ήταν κατά τη µορφή
δηµιουργήσει έναν πρωτότυπο κόσµο. Για δεν ήταν γνωστό µέχρι τελευταία, και έως χθές ακόµη.
το λόγο αυτό ο σύγχρονος ιστορικός θα Διότι νοµίζω πως ο Ησίοδος και ο Όµηρος υπήρξαν
αρχαιότεροί µου κατά τετρακόσια χρόνια και όχι
πρέπει να αντιµετωπίσει το έργο του µε περισότερο. Αυτοί είναι που έγραψαν τη θεογονία για
προσοχή. τους Έλληνες και έδωσαν στους θεούς τις επωνυµίες
Οι έρευνες των φιλολόγων απέδειξαν και µοίρασαν σε αυτούς τιµές και τέχνες και
την παράδοση µιας προφορικής εποποιίας αποτύπωσαν τις µορφές τους...».
Ηρόδοτος, Ιστορίαι, 2,53
πολύ πριν τον Όµηρο, ο οποίος
κατόρθωσε να συνθέσει το υλικό του µέσα
από πολυάριθµες πηγές. Η παρατήρηση αυτή αποτελεί ένα ακόµη επιχείρηµα για την
συνέχεια της µνήµης κατά τη διάρκεια των «σκοτεινών αιώνων». Μπορούµε όµως να
συµπεράνουµε πως οι ηρωικές λατρείες προκύπτουν από τη διάδοση των οµηρικών επών ; Η
λειτουργία των οµηρικών επών δεν περιορίζεται απλά στο έναυσµα ή στο στήριγµα της
λατρείας των ηρώων. Τα έπη δηµιουργούν για πρώτη φορά µια συγκροτηµένη θέα του
κόσµου των θεών µέσα από τη σκοπιά των σχέσεών τους µε τον κόσµο των ανθρώπων. Δεν
είναι λοιπόν τυχαίο που ο Ηρόδοτος, τον 5ο αι. π.Χ., θεωρούσε τον Όµηρο και τον Ησίοδο ως
τους µεγάλους ρυθµιστές της ελληνικής θρησκείας.
6. Η εφεύρεση της αλφαβητικής γραφής
Μολονότι η αλφαβητική γραφή προϋπήρχε ήδη από τον 13ο αι. π.Χ. τουλάχιστον στους
Χαναναίους και στη συνέχεια στους Εβραίους και στους Φοίνικες, θα υιοθετηθεί στην
Ελλάδα από τους τελευταίους στα τέλη του 9ου ή στο πρώτο µισό του 8ου αι. π.Χ. µε
διαφορετική όµως µορφή. Στα γράµµατα που δήλωναν µόνο τα σύµφωνα οι Έλληνες
πρόσθεσαν τα φωνήεντα, διευκολύνοντας την ανάγνωση.
Μελετήστε τις συζητήσεις που αφορούν στον προσδιορισµό του τόπου γέννησης του αλφαβήτου
στην Ελλάδα στις σελ. 154-155.
Η λόγοι της υιοθέτησης της αλφαβητικής γραφής είναι υπό συζήτηση:
o το αλφάβητο ανταποκρίνεται στις ανάγκες του εµπορίου και στις αυξανόµενες
ανάγκες της εµπορικής δραστηριότητας ;
o το αλφάβητο ανταποκρίνεται καλύτερα στις ανάγκες της γραφής και της ποίησης ;
Η ευρεία διάδοση του αλφαβήτου δεν περιορίζεται στον κύκλο των επαγγελµατιών
γραφέων. H ιδιωτική χρήση είναι άµεση και πολύπλευρη (υπογραφές αγγειοπλαστών,
ενδείξεις κυριότητας, προσωπικές αφιερώσεις), ενώ η δηµόσια χρήση, αν και λιγότερο
εµφανής κατά τη διάρκεια του 9ου και 8ου αι. π.Χ., διασώζει ήδη από τις αρχές του 7ου αι.
π.Χ. νόµους και ψηφίσµατα πόλεων.
Το αλφάβητο θα δώσει µια αποφασιστική ώθηση στην πολιτική ανάπτυξη των
ελληνικών κοινοτήτων και θα συντελέσει στη διαµόρφωση της πολιτικής και πνευµατικής
ιστορίας της Ελλάδας. Η πρόσβαση στα κείµενα και η δυνατότητα σύγκρισης, ανάλυσης και
αµφισβήτησης αυτών θα οδηγήσει στη γέννηση της επιχειρηµατολογίας και του κριτικού
πνεύµατος, υπαγορεύοντας νέες τάσεις σε επίπεδο νόησης, θεσµών και πνευµατικής
κληρονοµιάς.
27
7. Η σύσταση της πόλης‐κράτους
Οι προαναφερθείσες παράλληλες διαδικασίες θα οδηγήσουν σταδιακά στην ανάδυση του

σπουδαιότερου πολιτικού και κοινωνικού φαινοµένου του τέλους της εποχής του σιδήρου:
την εµφάνιση της πόλης-κράτους.
ανάπτυξη άνθηση και
θρησκευτικών διάδοση του
κέντρων έπους
οι "διεθνείς" λατρεία των
επαφές ηρώων
εμφάνιση της
δημογραφική αλφαβητικής
ανάπτυξη
γραφής
επικράτηση της
αγροτικής
Πόλη ‐ εμφάνιση νέων
κοινωνικών
οικονομίας
κράτος στρωμάτων
Μολονότι, βάσει των αρχαιολογικών καταλοίπων και των φιλολογικών κειµένων δεν
µπορούµε να τοποθετήσουµε µε ακρίβεια τη χρονολογία κατά την οποία συστάθηκε η πόλη-
κράτος, ωστόσο η αρχαία ελληνική παράδοση θεωρεί το έτος 776 π.Χ., έτος της πρώτης
Ολυµπιάδας, ως χρονολογία σταθµό στην αρχή της λειτουργίας των πόλεων.
Η πόλη-κράτος δεν είναι µια επιβίωση των σχηµάτων της Εποχής του Χαλκού. Ούτε οι
εµπορικές κοινότητες των ακτών της Ανατολικής Μεσογείου είχαν άµεση επιρροή στην
σύσταση της ελληνικής πόλης-κράτους. Οι ελληνικές πόλεις έχουν τα δικά τους ειδικά
χαρακτηριστικά στα οποία ξεχωρίζει :
1. η θεµελιώδης έννοια της υπεροχής της πολιτικής ζωής,
2. η ιδιότητα του πολίτη και η συµµετοχή του στα κοινά
Τα µέλη της πρώτης πόλης είναι εκπρόσωποι της µικρής και µεσαίας αγροτιάς που
επέλεξε να συσταθεί σε κοινωνική οµάδα και η οποία διέθετε αρκετή δύναµη για να επιβάλει
το νόµο στους αριστοκράτες γαιοκτήµονες. Πρόκειται για θεσµικά απόλυτα ελεύθερους
αγρότες-στρατιώτες-πολίτες οι οποίοι δεν υπάγονται σε καµίας µορφής υποταγή. Η ύπαρξη
ωστόσο πολλών µικρών ιδιοκτησιών θα οδηγήσει στις αρχές του 6ου αι. π.Χ. σε κρίση µε
αποτέλεσµα ο Σόλων να βάλει ως προτεραιότητα την κατάργηση της δουλείας για χρέη και
την επιστροφή των αθηναίων πολιτών που είχαν πουληθεί στα ξένα σκλαβοπάζαρα.
Όσο παράδοξο κι αν ακούγεται, ο πόλεµος είναι ένα από τα θεµέλια της αρχαϊκής πόλης
µε χαρακτηριστικό παράδειγµα τον Α΄ Μεσσηνιακό πόλεµο, ο οποίος κατέληξε στην
κατάληψη του µεσσηνιακού κάµπου από τους Σπαρτιάτες. Στην περίοδο αυτή και µε
28

εφαρµογή σε µεγάλο τµήµα του µεσσηνιακού πληθυσµού χρονολογείται και το καθεστώς

του είλωτα, δηλαδή του αιχµαλώτου χωρίς πολιτικά δικαιώµατα1.
Η εκκολαπτόµενη πόλη του 8ου αι. π.Χ. δεν διαφέρει από τη µεταγενέστερη του 6ου ή 5ου
αι. π.Χ. σε θεσµικό επίπεδο. Αυτό που αλλάζει είναι οι όροι για την απόκτηση της ιδιότητας
του πολίτη.
  
Εκπαιδευτική Δραστηριότητα / άσκηση αυτοαξιολόγησης – Κεφάλαιο IV
1. Πότε χρονολογούνται η Ιλιάδα και η Οδύσσεια ;

α. αρχές 9ου αι.
β. Μέσα 8ου αι.
γ. Τέλη 7ου αι.
δ. Τέλη 9ου αι.
2. Η αλφαβητική γραφή προέρχεται από :

α. τους Φοίνικες
β. τους Αχαιούς
γ. τους Δωριείς
δ. τους Ίωνες
3. Το έτος της πρώτης Ολυµπιάδας (776) σηµατοδοτεί :

α. την υιοθέτηση του αλφαβήτου
β. τη συγγραφή των οµηρικών επών
γ. τη λειτουργία των πόλεων
δ. την εµφάνιση των ναών
4. Η ονοµασία της γεωµετρικής περιόδου προκύπτει από :

α. την αρχιτεκτονική
β. τη γλυπτική
γ. την κεραµική
δ. την επιγραφική
1. β.
2. α.
3. γ.
4. γ.
1
Διεξοδική αναφορά για τις κοινωνικές τάξεις θα εντοπίσετε στο κεφάλαιο ΧΙ του βιβλίου µελέτης και
συγκεκριµένα για τους είλωτες στη σελ. 84 του οδηγού µελέτης.
29

Aσκήσεις αυτοαξιολόγησης ΕΛΠ14


Κεφάλαιo ΙV: Από την πτώση των ανακτόρων στην άνοδο της πόλης


1. «Λαοί της Θάλασσας»
2. Κάθοδος των Δωριέων
3. «σκοτεινοί αιώνες»


1. Το τέλος του μυκηναϊκού κόσμου συνδέεται ΟΡΘΟ ΛΑΘΟΣ
αποκλειστικά με:
α) αθρόα εισβολή ξένων κατακτητών που
εγκαταστάθηκαν στον μυκηναϊκό κόσμο
β) νικηφόρες επιδρομές γειτονικών κρατών
γ) δήωση από εχθρούς κατά την διάρκεια εμφυλίων
πολέμων
δ) φυσική καταστροφή
ε) συνδυασμό παραγόντων μεταξύ των οποίων ήταν
κοινωνικά και οικονομικά αίτια που κατέστησαν
ατελέσφορο το προϋπάρχον πολιτικό σύστημα

2. Ποιοι τόποι αποτέλεσαν προορισμούς ΟΡΘΟ ΛΑΘΟΣ
μετακινούμενου πληθυσμού από την ηπειρωτική
Ελλάδα κατά τον 12 αιώνα;
ο
α) Μικρά Ασία
β) Βόρεια Αφρική
γ) Κύπρος
δ) Αιγαίο

3. Σχολιάστε την ορθότητα των παρακάτω προτάσεων ΟΡΘΟ ΛΑΘΟΣ
σε σχέση με το έργο του Ομήρου:
α) Ο Όμηρος ήταν ο δημιουργός του έπους.
β) Η λατρεία των ηρώων ήταν απόρροια της διάδοσης
των Ομηρικών επών.
γ) Δεν γνωρίζουμε πολλά στοιχεία για την ζωή και την
δραστηριότητα του Ομήρου.

4. Ποιοί και πότε εφηύραν την αλφαβητική γραφή: ΟΡΘΟ ΛΑΘΟΣ
α) Οι Χαναναίοι τον 13ο αι. π.Χ.
β) Οι Κύπριοι στα τέλη του 13 αι. π.Χ.
ου
γ). Οι Φοίνικες τέλη 9ου αι. π.Χ. ή στις αρχές του 8ου π.Χ.

3. Απαντήστε συνοπτικά (8-‐10 σειρές) στο ακόλουθο ερώτημα:

Τι προτείνει η ερμηνευτική θεωρία του βουκολισμού για την κοινωνία των
«σκοτεινών αιώνων»;


Ερώτημα 1
1. Ως «Λαοί της Θάλασσας» είναι γνωστά κάποια ετερόκλητα επιθετικά φύλα που
μετακινούνταν στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου στα τέλη του 13ου και
στο πρώτο μισό του 12ου αι. π.Χ. και η παρουσία τους έχει καταγραφεί σε
αιγυπτιακά αρχεία.


2. Ως Κάθοδος των Δωριέων είναι γνωστή η υποθετική σειρά εισβολών φύλων
από τον Βορρά στον Ελλαδικό χώρο γύρω στο 1100 π.Χ. Κατά την ελληνική
παράδοση οι Δωριείς ήρθαν στην Πελοπόννησο για να διεκδικήσουν το βασίλειο
που τους είχε αρπάξει ο βασιλιάς των Μυκηνών. Η θεωρία περί Δωριέων
εισβολών δεν τεκμηριώνεται από τα αρχαιολογικά δεδομένα.


3. «Σκοτεινοί αιώνες» ονομάζονται ο 11ος και 10ος αιώνας π.Χ., μια εποχή για την
οποία τα ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα είναι πενιχρά. Παρατηρείται
εγκατάλειψη προηγούμενων θέσεων και αλλαγή στον υλικό πολιτισμό. Οι
γνώσεις μας με ελάχιστες εξαιρέσεις προέρχονται από την μελέτη των
νεκροταφείων ενώ άλλα οικιστικά κατάλοιπα είναι ελάχιστα.


Ερώτημα 2

1.α.Λ, 1.β.Λ, 1.γ.Λ, 1.δ.Λ, 1.ε.Ο
Απαντήσεις: Mossé & Schnapp-‐Gourbeillon 2006, σσ. 113-‐120.

2.α.Ο, 2.β.Λ, 2.γ.Ο, 2.δ.Ο

3.α.Λ, 3.β.Λ, 3.γ.Ο

4.α.Λ, 4.β.Λ, 4.γ.Ο
Απαντήσεις: Mossé & Schnapp-‐Gourbeillon 2006, σσ. 122, 154.

Ερώτημα 3

Η βουκολική θεωρία είναι μια από τις θεωρίες που προσπαθούν να ερμηνεύσουν
τις μεγάλες δημογραφικές και άλλες αλλαγές που παρατηρούνται, με βάση τις
αρχαιολογικές μαρτυρίες, στην κοινωνία των «σκοτεινών αιώνων» σε σχέση με
αυτήν της προηγούμενης, ανακτορικής, περιόδου. Σύμφωνα με την θεωρία αυτή,
η δημογραφική αραίωση και οι πληθυσμιακές ανακατατάξεις, που
παρατηρούνται, μπορεί να οφείλονται σε μια στροφή των πληθυσμών προς την
κτηνοτροφία. Η κτηνοτροφική δραστηριότητα προϋποθέτει νομαδικό τρόπο
ζωής και άρα οικιστικές εγκαταστάσεις προσωρινού χαρακτήρα. Η υπόθεση για
μια γενικευμένη στροφή προς την κτηνοτροφία θα μπορούσε, συνεπώς, να
εξηγήσει την έλλειψη αρχαιολογικών καταλοίπων τα οποία θα παρέπεμπαν στις
μόνιμες οικιστικές εγκαταστάσεις που συνδέονται με την γεωργική οικονομία.
Ωστόσο μια μετάβαση από την γεωργική στην κτηνοτροφική οικονομία την
συγκεκριμένη χρονική περίοδο δεν τεκμηριώνεται από άλλες πηγές. Αντίθετα,
πρόσφατες μελέτες υποδεικνύουν την συνύπαρξη γεωργικής και κτηνοτροφικής
παραγωγής με παράλληλες αλλαγές στους ρυθμούς ζωής, στα μέσα επιβίωσης
και τις δομές μιας κοινωνίας στην οποία οι κάτοχοι κοπαδιών είχαν εξέχουσα
θέση.


ΚΕΦΑΛΑΙΟ V - H ελληνική εξάπλωση στη Μεσόγειο και η κρίση της
Αριστοκρατικής κοινωνίας
Σελ. 166-189
Το πέµπτο κεφάλαιο εξετάζει µέσα από δυο ενότητες την κατάσταση που επικρατεί στον
ελλαδικό χώρο στο διάστηµα από τον 8ο µέχρι και τον 6ο αι. π.Χ. Η πρώτη ενότητα αφορά
στον δεύτερο ελληνικό αποικισµό (σελ. 168-182) όπου αναπτύσσονται διεξοδικά τα αίτια, τα
στάδια, τα χαρακτηριστικά και οι συνέπειές του. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στην
αριστοκρατική κοινωνία και στους παράγοντες που οδήγησαν στην κρίση της κατά τη
διάρκεια της αρχαϊκής περιόδου (σελ. 182-189) .
Μέσα από τη µελέτη του πέµπτου κεφαλαίου θα είσαστε σε θέση :
 να γνωρίσετε τα αίτια, τα κύρια χαρακτηριστικά και τις συνέπειες του β΄ ελληνικού
αποικισµού
 να γνωρίσετε τους παράγοντες που σηµατοδότησαν την αγροτική κρίση και την
οπλιτική επανάσταση
 να κατανοήσετε τα στάδια που οδήγησαν στην κρίση της αριστοκρατικής κοινωνίας
στους αρχαϊκούς χρόνους
o δεύτερος (β΄) ελληνικός αποικισµός o µητρόπολη / αποικία

o στενοχωρία o άριστοι
o οικιστής o οπλιτική φάλαγγα
o εµπόριο o εκτήµορος
Η απουσία επιγραφών και η αποσπασµατική µετάδοση των λυρικών έργων (ποιήµατα
του Αρχίλοχου, του Θέογνη, του Αλκαίου ή της Σαπφώς) µέσα από τα γραπτά
µεταγενέστερων ιστορικών (Ηρόδοτος, Πλούταρχος κ.ά.) δυσχεραίνουν τις γνώσεις µας για
την περίοδο µεταξύ του 8ου και του 6ου αι. π.Χ., µολονότι τα αρχαιολογικά ευρήµατα
προσφέρουν σηµαντικές πληροφορίες για την δηµογραφική κατάσταση και την κυκλοφορία
των αγαθών.
Α. Ο Ελληνικός Αποικισμός (σελ. 168‐182)
Δεν πρέπει να συγχέουµε τον αποικισµό της αρχαϊκής εποχής µε την εξάπλωση των
Ελλήνων στις ακτές της Μικράς Ασίας κατά τη διάρκεια του 11ου αι. π.Χ. η οποία δεν ήταν
οργανωµένη και είχε τα χαρακτηριστικά µιας αποδηµίας σε πιο φιλόξενες περιοχές. Ο
αποικισµός της περιόδου από τον 8ο – 6ο αι. π.Χ. είναι γνωστός ως δεύτερος (β΄) ελληνικός
αποικισµός και χαρακτηρίζεται από την ίδρυση αποικιών οργανωµένων από την πόλη –
µητέρα, την µητρόπολη. Το δεύτερο βασικό χαρακτηριστικό αφορά στο ότι οι νέες πόλεις
που ιδρύονται από τις µητροπόλεις είναι πλέον αυτόνοµες πόλεις και δεν διατηρούν παρά
τυπικούς δεσµούς µε τη µητρόπολή τους.
30

Στα τέσσερα υποκεφάλαια που ακολουθούν εξετάζονται οι αιτίες (1), τα στάδια (2), τα
χαρακτηριστικά (3) και οι συνέπειες (4) του β΄ ελληνικού αποικισµού
1. Οι αρχές του ελληνικού αποικισμού στη Μεσόγειο.
Οι δυο επικρατέστερες θεωρίες αναφέρονται σε εµπορικά ή αγροτικά κίνητρα, τα οποία

ώθησαν τους Έλληνες στον β΄ αποικισµό. Τα εµπορικά κίνητρα σχετίζονται µε τον έλεγχο
περιοχών πλούσιων σε µεταλλεύµατα ενώ τα αγροτικά κίνητρα αφορούν στη δηµογραφική
αύξηση σε συνδυασµό µε τη στενοχωρία δηλαδή την έλλειψη καλλιεργήσιµης γης.
Ο αρχηγός της αποστολής, ο οικιστής, έχει και το ρόλο του διανοµέα των κατακτηµένων
γαιών στους πρώτους αποίκους στην νέα αποικία. Η ιδέα της διανοµής της γης και της
εξασφάλισης καλλιεργήσιµης γης (κατάκτηση χώρας) δίνει βαρύτητα στον αγροτικό
χαρακτήρα του αποικισµού. Ωστόσο είναι πολύ πιθανό πως οι προορισµοί επιλέγονταν τόσο
µε βάση τις εδαφικές τους εκτάσεις όσο τη στρατηγική τους θέση (και για εµπορικούς
λόγους) και τον πλούτο τους σε ξυλεία και µέταλλο.
2. Τα στάδια του ελληνικού αποικισμού στη Μεσόγειο.
Στο διάστηµα δύο σχεδόν αιώνων, οι Έλληνες θα διασχίσουν τη Μεσόγειο και θα
εγκαθιδρύσουν οικισµούς από τις Στήλες του Ηρακλέους (Γιβραλτάρ) µέχρι τον Καύκασο.
1. Η πρώτη περίοδος του ελληνικού αποικισµού ξεκινά στα µέσα του 8ου αι. π.Χ. και
χαρακτηρίζεται από την εγκατάσταση των Ελλήνων (κυρίως από την Εύβοια και την
ηπειρωτική Ελλάδα) στη Νότια Ιταλία και Σικελία.
2. Η δεύτερη περίοδος ξεκινά στο δεύτερο τέταρτο του 7ου αι. π.Χ. και χαρακτηρίζεται
από τη διαφοροποίηση των τόπων καταγωγής και εγκατάστασης των αποίκων στη
Δύση, την Αφρική και τα παράλια του Ευξείνου Πόντου.
Μελετήστε προσεκτικά τον χάρτη στις σελ. 176-177 για να κατανοήσετε το εύρος του β
ελληνικού αποικισµού.
Γύρω στα µέσα του 6ου αι. π.Χ. η επεκτατική κίνηση σταµατά και η ίδρυση αποικιών
εµφανίζει διαφορετικά χαρακτηριστικά.
Η πρώτη περίοδος της ελληνικής εξάπλωσης
Στην περίπτωση των Ευβοέων, των πρώτων Ελλήνων που µετανάστευσαν σε νέες
περιοχές, τα κίνητρα είναι διπλά : ανάγκη για εύρεση µετάλλου και καλλιεργήσιµης γης.
Κάτοικοι της Χαλκίδας και της Ερέτριας εγκαταστάθηκαν στις Πιθηκούσες το 775 π.Χ.
περίπου και ανέπτυξαν εργαστήρια κατεργασίας µετάλλου. Μετά την ήττα της Ερέτριας από
την Χαλκίδα στο Λιλάντειο πεδίο (περίπου 710-650 π.Χ.) οι Χαλκιδείς ήταν οι οικιστές που
στόχευαν στην εύρεσης γης για τους ακτήµονες (Ρήγιο, Κάτω Ιταλία) και τον έλεγχο
στρατηγικών σηµείων (το στενό της Μεσσήνης µεταξύ Ζάγκλης και Ρηγίου)
Παράλληλα µε τους Ευβοείς ιδρύουν αποικίες στη Σικελία και τη Νότια Ιταλία άποικοι
από την Πελοπόννησο, τη Ρόδο και την Κρήτη.
ΟΙΚΙΣΤΕΣ ΑΠΟΙΚΙΕΣ
Χαλκιδείς Νάξος, Κατάνη, Λεοντίνοι, Ζάγλη, Ρήγιον στη Σικελία
Μεγαρείς Υβλαία Μέγαρα, στη Σικελία
Κορίνθιοι Συρακούσες, στη Σικελία
Πελοποννήσιοι Σύβαρις, Κρότωνας, Τάραντας στη Νότια Ιταλία στα τέλη του 8ου αι.
Λοκρείς Επιζεφύριοι Λοκροί (680) στη Σικελία
Ρόδιοι και Κρήτες Γέλα στη Σικελία
Η δεύτερη περίοδος εξάπλωσης στη Μεσόγειο
Στη δεύτερη περίοδο του ελληνικού αποικισµού συµµετέχουν ουσιαστικά Έλληνες από
τη Μικρά Ασία και τα νησιά και µολονότι η ίδρυση αποικιών στη Νότια Ιταλία και Σικελία
31
συνεχίζεται (Ποσειδώνια στη Νότια Ιταλία, Ακράγας, Ιµέρα, Σελινούς στη Σικελία), το
ενδιαφέρον µετατοπίζεται στις βόρειες ακτές του Αιγαίου, την Προποντίδα, τον Εύξεινο
Πόντο, στα παράλια της Αφρικής και στη Δυτική Μεσόγειο.
Στις βόρειες ακτές του Αιγαίου, από το β΄ τέταρτο του 7ου αι. π.Χ. έχουµε σηµαντικές
εγκαταστάσεις όπως η ίδρυση της Θάσου από την Πάρο (685 π.Χ.), η ίδρυση της Μαρώνειας
στη Θράκη από τη Χίο, ο Αίνος από τη Λέσβο και την αιολική Κύµη.
Στη Προποντίδα και τα παράλια του Εύξεινου Πόντου ξεχωρίζουν οι αποικίες των
Μεγαρέων και των Μιλησίων, αποικίες που θα αποτελέσουν σηµαντικά εµπορικά κέντρα
στους αιώνες που θα ακολουθήσουν, κυρίως για την εξαγωγή σιτηρών.
ΜΕΓΑΡΕΙΣ ΜΙΛΗΣΙΟΙ
Αστακός
Χαλκηδόνα ΠΡΟΠΟΝΤΙΔΑ
Σηλυµβρία
Βυζάντιο
Ηράκλεια Κύζικος
Χερσόνησος Άβυδος
Κάλλατις ΕΥΞΕΙΝΟΣ ΠΟΝΤΟΣ Σινώπη
Αµισός
Μεσήµβρια Ίστρος
Ολβία
Στα παράλια της Αφρικής ιδρύθηκε από τους Θηραίους η Κυρήνη και στα µέσα του 6ου
αι. π.Χ. η Ναύκρατις. Στη Δυτική Μεσόγειο αποικίες ιδρύονται από τους Ρόδιους, τους
Σάµιους και κυρίως τους Φωκαείς. Οι τελευταίοι θα ιδρύσουν τη Μασσαλία, η οποία θα
εξελιχθεί σε µια πολύ σηµαντική πόλη και θα ιδρύσει στη συνέχεια πόλεις – εµπορικά
πρακτορεία γνωστές ως εµπόρια- κατά µήκος των Ιβυρικών ακτών, στην Αλαλία (Κορσική)
και την Υέλη (Νότια Ιταλία). Σηµαντικά εµπόρια εντοπίζονται επίσης στην Ανατολή, µε
χαρακτηριστικό αυτό της Άλ Μίνα στη Συρία. Ο πλέον πολύτιµος κασσίτερος θα εντοπιστεί
στις Κασιτερίδες Νήσους, που τοποθετούνται στα νότια της Βρετάνης ή στα ανοικτά της
αγγλικής Κορνουάλης.
Διαβάστε τις διηγήσεις για τους εξερευνητές των µακρινών θαλασσών και τις εγκαταστάσεις των
Ελλήνων στη σελ. 174.
3. Τα χαρακτηριστικά του ελληνικού αποικισμού.
Όπως αναφέρθηκε ήδη, οι Έλληνες ίδρυαν κατά τη διάρκεια του β΄ ελληνικού
αποικισµού ανεξάρτητες πόλεις και όχι προεκτάσεις µητροπόλεων. Μολονότι στην
προηγούµενη ενότητα έγινε αναφορά σε αποστολές πόλεων προς τις αποικίες, συχνά οι
αποστολές εγκατάστασης αποτελούνταν από άτοµα διαφορετικών προελεύσεων. Το
σηµαντικότερο όλων όµως ήταν ο οικιστής δηλαδή ο αρχηγός της οµάδας, ο ιδρυτής, ο
οποίος επιφορτίζεται µε:
o την οργάνωση της νέας πόλης,
o τη διανοµή της κατακτηµένης γης,
o την ίδρυση των ιερών,
o τη θέσπιση των νόµων (συχνά αντιγράφουν τους θεσµούς της µητρόπολης ή τους
αποφεύγουν σκοπίµως).
Οι γνώσεις µας ωστόσο δεν στερούνται προβληµάτων καθώς η έλλειψη των πηγών δεν
επιτρέπει στις πλείστες περιπτώσεις τη σύγκριση των θεσµών µεταξύ αποικίας και
µητρόπολης (βλ. τις παραδόσεις για την ίδρυση του Τάραντα από τους Παρθενίες,
εξόριστους Σπαρτιάτες στη σελ. 178). Επιπλέον πρόβληµα αποτελεί η διανοµή της γης η
οποία πραγµατοποιήθηκε µε πολλούς και διαφορετικούς τρόπους που παραµένουν άγνωστοι
σε εµάς (βλ. τα παραδείγµατα των Υβλαίων Μεγάρων και των νήσων Λιπάρι στη Σικελία
32

στις σελ. 178-179). Τέλος, οι αρχαίες πηγές δεν παρέχουν πληροφορίες για τη σύνθεση του
εγχώριου πληθυσµού και τη φυσιογνωµία του περιβάλλοντος, παρά µόνο σε περιπτώσεις
συγκρούσεων (βλ. τα παραδείγµατα στη σελ. 179). Παρολ’αυτά γνωρίζουµε περιπτώσεις
όπου οι εγχώριοι πληθυσµοί περιέπεσαν σε κατάσταση δουλείας µετά την εγκατάσταση των
Ελλήνων. Οι µεταξύ τους σχέσεις, άλλοτε ειρηνικές και άλλοτε εχθρικές,
αναπροσδιορίζονται διαρκώς µέσα από τις ανασκαφικές µελέτες.
4. Οι συνέπειες του ελληνικού αποικισμού στην αρχαϊκή περίοδο.
Οι συνέπειες του ελληνικού αποικισµού συνοψίζονται στα εξής:
1. Εξάπλωση του ελληνικού πολιτισµού µέσα από τη µεταφορά:
o θρησκευτικών πεποιθήσεων
o κοινωνικών πρακτικών
o πολεµικών πρακτικών
o γραφής και γλώσσας
2. Ανάπτυξη των εµπορικών σχέσεων στη Μεσόγειο
o εφοδιασµός πόλεων µε πολύτιµα είδη
3. Μεταβολές στις κοινωνικές δοµές των ελληνικών πόλεων
o κάποιες από τις µεταβολές αυτές προµηνύουν την κρίση της αριστοκρατικής
κοινωνίας από τον 7ο αι. και εξής.
Προσοχή στην εξαγωγή συµπερασµάτων από την κεραµική και τη νοµισµατοκοπία που απαιτούν
διεξοδικές µελέτες για την απόδειξη ανάπτυξης σηµαντικού εµπορίου.
Β. Η κρίσης της αριστοκρατικής (αρχαϊκής) ελληνικής κοινωνίας (σελ. 182‐189).
Η κοινωνία χαρακτηρίζεται ως «αριστοκρατική» γιατί µέσα από τα έργα της λυρικής
ποίησης και τα οµηρικά έπη, τα µέλη της αποκαλούνται άριστοι δηλαδή «καλύτεροι από
όλους τους άλλους».
Οι άριστοι ασχολούνται µε το κυνήγι, τον πόλεµο, την επίβλεψη των κτηµάτων, των
οἴκων τους, τα οποία καλλιεργούν δούλοι ή εξαρτηµένοι αγρότες και από τα οποία:
o αντλούν τα απαραίτητα για την επιβίωσή τους
o αντλούν πλεόνασµα το οποίο:
 ανταλλάσουν µε τους οµοίους τους ως δώρα,
 ανταλλάσσουν µε αντικείµενα που έρχονται από την Ανατολή, την Αίγυπτο ή τη
Δύση.
Ασφαλώς δεν µπορούµε να υποστηρίξουµε πως όλες οι αριστοκρατίες είχαν το ίδιο
πρόσωπο. Ωστόσο γίνεται εµφανές πως η κοινωνία αυτή θα βρεθεί από τον 7ο αι. π.Χ.
αντιµέτωπη µε µια σειρά κρίσεων η οποία θα οδηγήσει στη διαταραχή της ισορροπίας και
στη δηµιουργία µιας νέας φυσιογνωµίας του ελληνικού κόσµου. Στα κεφάλαια που
ακολουθούν αναπτύσσονται οι τρεις παράγοντες που συνέβαλαν στην κρίση αυτή: η
αγροτική κρίση (1.), οι αλλαγές στις πολεµικές τεχνικές (2.) και η εφεύρεση του νοµίσµατος
(3.), η οποία θα πρέπει να ενταχθεί στους παράγοντες που οδήγησαν στην έξοδο από αυτή.
1. Η αγροτική κρίση.
Αρκετοί παράγοντες σηµατοδοτούν την αγροτική κρίση:
o η στενοχωρία, δηλαδή η έλλειψη γης, στην οποία αναφερθήκαµε µε αφορµή τον
αποικισµό,
o η δηµογραφική έκρηξη,
o και η διεκδίκηση εκ µέρους των χρεωµένων αγροτών ισοµοιρίας γης δηλαδή του
αναδασµού µε βάση την ισότητα.
33
Πληροφορίες για την κατάσταση των αγροτών στο τέλος του 8ου αι. π.Χ. προσφέρει το έργο του
Ησιόδου Έργα και Ηµέρες, στο οποίο αναφέρονται τα χρέη και η φτώχια τους σε αντίθεση µε την
ανοµία των «δωροφάγων βασιλιάδων».
Η κατάσταση στην Αττική µας είναι γνωστή από τα έργα του Αριστοτέλη (Αθηναίων
Πολιτεία, 320 π.Χ.) και του Πλουτάρχου (Βίος του Σόλωνα, 1ος-2ος αι. µ.Χ.) καθώς και τα
αποσπάσµατα των ποιηµάτων του Σόλωνα που σώζονται στα έργα διαφόρων συγγραφέων
(κυρίως στο Αθηναίων Πολιτεία που αποδίδεται στον Αριστοτέλη). Η κατάσταση οδηγεί σε:
ανισότητα
γαιοκτησίας
• στενοχωρία οικονομική
ανασφάλεια δυσαρέσκεια "στάση" κρίση
• δημογραφική
έκρηξη
• χρέη αγροτών
Ο Αριστοτέλης αναφέρει πως οι «φτωχοί» είχαν υποδουλωθεί στους «πλουσίους» και

είχαν περιέλθει στην κατάσταση του εκτηµόρου, δηλαδή του καλλιεργητή που χρωστούσε το
ένα έκτο της παραγωγής του. Μην µπορώντας να εξοφλήσουν την οφειλή (µίσθωσις)
περιέρχονταν στην κατάσταση του δούλου.
Η κρίση θα λάβει τέλος προσωρινά µε τη διαιτησία του Σόλωνα ο οποίος κατάφερε,
όπως θα δούµε και στη συνέχεια :
o ξεριζώσει από τα κτήµατα τα “λίθινα όρια” όπου αναγράφονταν οι υποθήκες γης,
o να ελευθερώσει από τα βάρη όσους ζούσαν εντός Αττικής,
o να επαναφέρει στην Αθήνα όσους είχαν πουληθεί ως δούλοι ή είχαν αυτοεξοριστεί.
2. Η οπλιτική «επανάσταση».
Η αγροτική κρίση θα πρέπει να συνδυαστεί και µε τους νέους όρους του πολέµου του 7ου
αι. π.Χ. και συγκεκριµένα µε την εισαγωγή νέων πολεµικών τακτικών. Η λεγόµενη «οπλιτική
επανάσταση» αφορά στη διάταξη των οπλιτών σε φάλαγγα (οπλιτική φάλαγγα) η οποία
συνεπάγεται τη συλλογική µαχητική προσπάθεια. Στη φάλαγγα συµµετέχουν όσοι πολίτες
έχουν τη δυνατότητα να προµηθευτούν την οπλιτική πανοπλία : πρόκειται για βαρύ οπλισµό
που αποτελείται από µετάλλινο θώρακα, κράνος µε πεταλοειδή απόληξη στην κορυφή, δόρυ
και ασπίδα µε διπλή στρογγυλή λαβή.
Η υιοθέτηση της φάλαγγας θα οδηγήσει στην κοινωνική τροποποίηση της πόλης, στη
διεύρυνση της πολεµικής λειτουργίας και στη διεκδίκηση ίσης διανοµής λαφύρων ή
κατακτηµένης γης και ίσης συµµετοχής και δικαιωµάτων σε πολιτικό επίπεδο.
3. Η εφεύρεση του νομίσματος.
Κατά τον 6ο αι. π.Χ. χρονολογούνται και οι πρώτες εκδόσεις νοµισµάτων στις πόλεις της
Ιωνίας, οι οποίες θα υιοθετήσουν την πρακτική αυτή από τους Λυδούς. Η αναφορές του
Αριστοτέλη για την επινόηση του νοµίσµατος δεν αντανακλούν την κατάσταση που
επικρατεί στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο κατά τη διάρκεια της αρχαϊκής περιόδου: πρόκειται
για ένα νέο µέσο, το οποίο δεν υιοθετείται την ίδια στιγµή σε όλες τις πόλεις, δεν
χρησιµοποιείται αµέσως για τις καθηµερινές, αλλά µάλλον για τις σηµαντικές, συναλλαγές
και δεν συνδέεται άµεσα µε την ανάπτυξη του εµπορίου.
Όπως αναφέρεται από τις συγγραφείς του βιβλίου µελέτης, η εφεύρεση του νοµίσµατος
δεν οδήγησε στην κρίση της αριστοκρατικής αριστοκρατίας αλλά συνέβαλε στην έξοδο από
αυτή, όπως θα δούµε στα κεφάλαια που ακολουθούν.
  
34

Εκπαιδευτική Δραστηριότητα / άσκηση αυτοαξιολόγησης – Κεφάλαιο V
Εκπαιδευτική δραστηριότητα :
Ποιές ήταν οι αιτίες δηµιουργίας αποικιστικού ρεύµατος κατά τη διάρκεια της αρχαϊκής
περιόδου ;
Οι δυο επικρατέστερες θεωρίες συνδέουν την κίνηση του β΄ ελληνικού αποικισμού με εμπορικά
και με αγροτικά κίνητρα. Τα εμπορικά κίνητρα αφορούν στην επιθυμία για έλεγχο πλούσιων
περιοχών, οι οποίες θα ανεφοδίαζαν τις μητροπόλεις με μεταλλεύματα και δημητριακά. Τα δε
αγροτικά κίνητρα τονίζουν τη δημογραφική αύξηση, η οποία, σε συνδυασμό με την στενοχωρία,
δηλαδή την έλλειψη καλλιεργήσιμης γης, οδηγούσαν τις
πόλεις σε κρίσεις (όπως για παράδειγμα η ίδρυση του Τάραντα από τους Σπαρτιάτες που
εκδιώχθηκαν). Η δημογραφική αύξηση, σε συνδυασμό με την εσωτερική κρίση κάποιων πόλεων
αρκούν ως αιτίες για τον αποικισμό, σίγουρα όμως τόσο η στρατηγική θέση, όσο και ο πλούτος,
καθόριζαν τις επιλογές των αποίκων.
35

Εκπαιδευτική Δραστηριότητα ΕΛ.Π. 14


Mossé, C. και Schnapp-‐Gourbeillon, A. 2006. Eπίτομη ιστορία της αρχαίας Ελλάδας
(2000-‐31 π.Χ.), μτφρ. Λ. Στεφάνου, (7η έκδ.), Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα
Κεφάλαιο V: H ελληνική εξάπλωση στη Μεσόγειο και η κρίση της

αριστοκρατικής κοινωνίας.

Χάρτης με τις θέσεις των ελληνικών αποικιών σε ανοικτό μωβ χρώμα (8ος-‐6ος αι. π.Χ.)
Σε αντίθεση με την επέκταση των Ελλήνων στη Μικρά Ασία στα τέλη του 11ου αι. π.Χ., ο
ελληνικός αποικισμός που έλαβε χώρα από τον 8ο έως τον 6ο αι. π.Χ. ήταν μία
οργανωμένη επιχείρηση που πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία των μητροπόλεων.
Να αναφέρετε τις αιτίες του φαινομένου του αποικισμού.

Απάντηση:
Υπάρχουν δύο θεωρίες που προσπαθούν να ερμηνεύσουν τα αίτια που οδήγησαν στο
φαινόμενο του αποικισμού. Η μία θεωρία υποστηρίζει ότι η εξάπλωση των Ελλήνων
ανταποκρινόταν κυρίως σε εμπορικά κίνητρα. Συγκεκριμένα, η ανάπτυξη της
σιδηρουργίας κατέστησε απαραίτητο τον έλεγχο περιοχών πλούσιων σε κοιτάσματα.
Επιπλέον η δημογραφική έκρηξη του 9ου αι. π.Χ. προϋπόθετε την προμήθεια
δημητριακών τα οποία η Ελλάδα δεν παρήγαγε σε επαρκείς ποσότητες. Επίσης, η
ίδρυση των πρώτων αποικιών στη Νότια Ιταλία, όπου παλαιότερα οι Μυκηναίοι είχαν
εγκαθιδρύσει εμπορικά πρακτορεία (εγκαταστάσεις εμπορικού χαρακτήρα), ενίσχυσε
την άποψη ότι τα κίνητρα του αποικισμού ήταν κυρίως εμπορικά
Η άλλη θεωρία σχετικά με τα αίτια του αποικισμού τονίζει τη σημασία των
παραδόσεων των αρχαίων πηγών και το γεγονός ότι οι σπουδαιότερες αποικίες
ιδρύθηκαν σε σημεία που περιβάλλονται από από πλούσιες αγροτικές γαίες. Οι
παραδόσεις για την ίδρυση των αποικιών προβάλλουν είτε κάποια εσωτερική κρίση
στη μητρόπολη, όπως ο διωγμός μερίδας των κατοίκων, είτε προβλήματα επιβίωσης
λόγω κακής σιτοδείας η οποία εξανάγκασε μέρος των κατοίκων να μεταναστεύσουν, ή
τέλος μία κατάσταση την οποία οι αρχαίοι συγγραφείς ονομάζουν στενοχωρία, δηλαδή
έλλειψη καλλιεργήσιμης γης. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, η δημογραφική αύξηση σε
συνδυασμό με κάποια εσωτερική κρίση που θα μπορούσε να οφείλεται στην κατάληψη
γαιών από τους πιο ισχυρούς αποτελούν επαρκείς εξηγήσεις για τις θέσεις που
επιλέχτηκαν από τους αποίκους στη Νότια Ιταλία, στη Σικελία και αργότερα στα
παράλια του Ευξείνου Πόντου, χωρίς να χρειάζεται να γίνει αναφορά σε ανάγκες
ανεφοδιασμού της μητρόπολης σε μεταλλεύματα και δημητριακά. Επίσης πρέπει να
τονιστεί η φροντίδα των πρώτων αποίκων να μοιράσουν τις κατακτημένες γαίες και το
ρόλο του διανομέα των γαιών που αναλάμβανε ο οικιστής, δηλαδή ο αρχηγός της
αποστολής.
Η τάση σήμερα είναι να αποφεύγονται στεγανές απόψεις. Για παράδειγμα η

ανακάλυψη μέσω των ανασκαφών στη νήσο Ίσχια της Νότιας Ιταλίας εργαστηρίων για
την επεξεργασία μετάλλων δείχνει ότι ο ανεφοδιασμός σε μέταλλα ήταν στις προθέσεις
των αποίκων που εγκαταστάθηκαν εκεί. Σύντομα όμως, οι ίδιοι άποικοι θα
εγκατασταθούν στην απέναντι όχθη, όπου ιδρύουν την Κύμη, στην καρδιά μίας
εύφορης αγροτικής περιοχής. Πρέπει να τονιστεί ότι από τη γένεσή της η ελληνική
πόλη-‐κράτος προϋποθέτει την ύπαρξη αγροτικής περιοχής (χώρας) την οποία
μοιράζονται τα μέλη της αστικής κοινότητας. Η ίδρυση μίας νέας πόλης ήταν αδιανόητη
χωρίς την εκμετάλλευση της χώρας, δηλαδή τον έλεγχο καλλιεργήσιμης γης. Αυτό
εξασφάλιζε μεν την απόκτηση γης σε όσους την στερούνταν στη μητρόπολη, αλλά δεν
αποκλείει την ύπαρξη και άλλων κινήτρων στην επιλογή τοποθεσίας όπως: ο
εφοδιασμός σε μέταλλα και ξυλεία και ο έλεγχος στρατηγικών δημείων για την
επιτήρηση του εμπορίου.
Συνεπώς το δίλημμα αν ήταν αγροτικά ή εμπορικά τα κίνητρα του αποικισμού δεν
υφίσταται και διαχωρισμός των αποικιών σε αγροτικές και εμπορικές είναι λάθος. Οι
εδαφικές εκτάσεις ήταν απαραίτητες για τις ελληνικές πόλεις και οι αποικίες ιδρύονταν
εξαρχής ως ανεξάρτητες πόλεις.
Απάντηση: Mossé & Schnapp-‐Gourbeillon, 2006, σσ. 168-‐171.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI - Τύραννοι και νοµοθέτες
Σελ. 190-231
Το έκτο κεφάλαιο εξετάζει µέσα από τρεις ενότητες τους τρόπους µε τους οποίους
διευθετούνται οι ταραχές που προκλήθηκαν από την κρίση της αριστοκρατικής κοινωνίας
κατά τη διάρκεια του 7ου αι. π.Χ. Συγκεκριµένα παρουσιάζεται το έργο των τυράννων (σελ.
190-209) και των νοµοθετών (σελ. 209-214) και εξετάζονται διεξοδικά οι εξελίξεις στην
Αθήνα και τη Σπάρτη κατά τη διάρκεια της αρχαϊκής περιόδου (σελ. 215-231).
Μέσα από τη µελέτη του έκτου κεφαλαίου θα είσαστε σε θέση :
 να κατανοήσετε τα χαρακτηριστικά των αρχαϊκών τυραννιών, µέσα από
παραδείγµατα τόσο από τον κυρίως ελλαδικό χώρο, όσο από την Ανατολή και από
τη Δύση
 να γνωρίσετε τους ιδιαίτερους χειρισµούς των νοµοθετών, εµβαθύνοντας στα
παραδείγµατα της Σπάρτης και των Αθηνών
 να γνωρίσετε το έργο του Σόλωνα, του Πεισίστρατου και του Κλεισθένη.
o τύραννος o πεντακοσιοµέδιµνοι / ιππείς / ζευγίτες /
o τυραννίδα θήτες
o νοµοθέτης o πεδινοί / παράλιοι / διάκριοι
o Ρήτρα o τριττύες
o «νόµοι του Λυκούργου» o Οστρακισµός ή εξοστρακισµός
o σεισάχθεια o βουλή των πεντακοσίων
Α. Οι αρχαϊκές τυραννίες (σελ. 190‐209)
Σύµφωνα µε το Θουκυδίδη, η
εµφάνιση των τυραννίδων « Και όσο η Ελλάδα γινόταν ισχυρότερη και αποκτούσε περισσότερο
πλούτο απ’ ότι προηγουµένως, εως επί το πλείστον εγκαθίσταντο στις
συνδέεται µε την αύξηση του πόλεις τυραννικά πολιτεύµατα γιατί αυξάνονταν τα εισοδήµατα (ενώ
πλούτου και την ανάπτυξη της προηγουµένως οι βασιλείες συνήθως µεταβιβάζοντον από πατέρα σε
ναυτιλίας. Η αύξηση των πόρων, γιό και µε ορισµένα προνόµια. Επίσης η Ελλάδα έκανε ναυτικούς
εξοπλισµούς και οι Έλληνες έδιναν µεγαλύτερη βαρύτητα στη
δηλαδή οι πρόσοδοι προέρχονται θάλασσα. Λέγεται ότι πρώτοι οι Κορίνθιοι χρησιµοποίησαν τα
µάλλον από τη φορολόγηση του ναυτικά πράγµατα κατά τρόπον σχεδόν όµοιον προς τον σηµερινό, και
εµπορίου παρά το ίδιο το εµπόριο ότι πρώτα στην Κόρινθο, απ’ ότι στην Ελλάδα, κατασκευάστηκαν
πολεµικά πλοία ... Επειδή δε οι Έλληνες χρησιµοποιούσαν τη
και η ανάπτυξη της ναυτιλίας θάλασσα περισσότερο, οι Κορίνθιοι, αφού απέκτησαν τα πλοία,
αφορά στην εφεύρεση της εξαφάνισαν την πειρατεία και παρέχοντες την πόλη τους ως εµπορική
τριήρους και συνεπώς στο αγορά, την έκαναν ισχυρή και στην ξηρά και στη θάλασσα, µε τα
χρηµατικά εισοδήµατα που προέρχονταν από αυτή (την εµπορική
πολεµικό ναυτικό και όχι στα αγορά)..».
εµπορικά πλοία. Θουκυδίδης, Ιστορίαι, Α,΄13
Ο ρόλος των τυραννίδων είναι
σηµαντικός ως απάντηση στην
κρίση της αριστοκρατικής κοινωνίας του 7ου αι. π.Χ. καθώς οι τυραννίδες συνέβαλαν:
36

o στην καταστροφή των βάσεων της αριστοκρατικής κοινωνίας,

o στη διεύρυνση της πολιτικής ζωής (οι τύραννοι στηρίζονταν στους αδύναµους,
στους αγρότες και στους δυσαρεστηµένους οπλίτες µάλλον παρά στους βιοτέχνες
και τους εµπόρους).
Προσέξτε ιδιαιτέρως στο κεφάλαιο αυτό τα γενικά χαρακτηριστικά των τυραννιών, σελ. 190-
191.
Στα υποκεφάλαια που ακολουθούν προτείνεται η παρουσίαση διαφορετικών τυραννικών
καθεστώτων στην Κόρινθο, τη Σικυώνα, τη Σάµο και στη Δύση, από την ανάπτυξη των
οποίων προκύπτει η σχέση της τυραννίδας µε την κρίση της αριστοκρατικής κοινωνίας και η
διαφορετικότητα της κρίσης.
1. Οι Κυψελίδες της Κορίνθου
Η Κόρινθος πρωταγωνιστεί στην Ιστορία του Θουκυδίδη ως παράδειγµα για τον
πλουτισµό των πόλεων και την ανάπτυξη της ναυτιλίας. Η τυραννίδα της Κορίνθου µας είναι
γνωστή από τον Ηρόδοτο και άλλες πηγές.
Σηµειώστε τη σηµαντική στρατηγική και εµπορική σηµασία της Κορίνθου εξαιτίας της
γεωγραφικής της θέσης: η θέση της στον Ισθµό την καθιστά υποχρεωτικό πέρασµα για το χερσαίο
εµπόριο µεταξύ της Πελοποννήσου και της κεντρικής Ελλάδας και το θαλάσσιο εµπόριο µεταξύ
Αιγαίου και Ιονίου. Σηµαντική είναι επίσης η παραγωγή της κορινθιακής κεραµικής και ο
αποικισµός των Κορινθίων στις Συρακούσες της Σικελίας.
Σύµφωνα µε τον Ηρόδοτο την πόλη κυβερνούσαν οι Βακχιάδες, ένας στενός ολιγαρχικός
κύκλος που υποστήριζε την ενδογαµία, ο οποίος ωστόσο δεν είναι ξεκάθαρο αν είχε υπό τον
έλεγχό του τις εµπορικές και χειροτεχνικές δραστηριότητες της πόλης. Ο πρώτος τύραννος, ο
Κύψελος, επωφελήθηκε από µια κρίση για να γίνει κύριος της πόλης, όπως µας γνωστοποιεί
ο Ηρόδοτος µέσα από µια ιστορία που συνορεύει µε τον µύθο. Συµπληρωµατικές και µάλλον
πιο “ρεαλιστικές” πληροφορίες εντοπίζονται στο κείµενο του Νικόλαου του Δαµασκηνού
(ιστορικού του 1ου αι. µ.Χ.): ο Κύψελος ήταν πολέµαρχος που κατόρθωσε να κερδίσει την
εύνοια του δήµου «δίνοντας σε όλους το µερίδιο που τους ανήκε».
Με τον όρο «πολέµαρχος» στην περίπτωση του Κύψελου νοείται πιθανώς ο αρχηγός των οπλιτών
και δεν συνεπάγεται κάποια στρατιωτική διοίκηση. Εντοπίστε τις σχετικές υποθέσεις για την
άνοδό του στην εξουσία µε τη στήριξη των οπλιτών στις σελ. 195-196.
Ο Κύψελος κυβέρνησε σύµφωνα µε τον Ηρόδοτο αρκετά χρόνια (τριάντα), διάστηµα
κατά το οποίο καταδίκασε ή θανάτωσε αντιπάλους του, δηµεύοντας τις περιουσίες τους.
Μολονότι δεν είναι ξεκάθαρο αν προχώρησε σε αναδιανοµή των περιουσιών αυτών, η
αναφορά στις πηγές σε παρακράτηση του δεκάτου των αγαθών των Κορινθίων για δέκα
χρόνια σχετίζεται ίσως µε αυτή.
Τον Κύψελο διαδέχτηκε το έτος 625 π.Χ. ο γιος του Περίανδρος, ο οποίος θα αποδειχθεί
πιο «τυραννικός» καθώς περιστοιχίζεται από φρουρά 300 ατόµων, παίρνει µέτρα
περιορισµού δαπανών εναντίων των πλουσίων και προσχωρεί σε νέες κατασχέσεις. Οι
φιλοδοξίες του στον εµπορικό τοµέα και οι σχέσεις του µε τις πόλεις της Μικράς Ασίας και
το βασίλειο των Λυδών θα καταστήσουν την Κόρινθο στο α΄ µισό του 6ου αι. π.Χ. την
ελληνική πόλη µε τη µεγαλύτερη αφθονία αγαθών. Με το θάνατό του οι συγγενείς του θα
εκδιωχθούν από µια επανάσταση η οποία θα οδηγήσει στην εγκατάσταση ολιγαρχικού
καθεστώτος όπου, σε αντίθεση µε τους Βακχιάδες, κυριαρχεί ο πλούτος και όχι η καταγωγή .
2. Οι Ορθαγορίδες της Σικυώνας
Ιδρυτής της δυναστείας που θα κυβερνήσει στη Σικυώνα από τα τέλη του 7ου µέχρι και
τα τέλη του 6ου αι. π.Χ. είναι ο Ορθαγόρας, ο οποίος είχε, σύµφωνα µε τις πηγές, διατελέσει
37
πολέµαρχος, όπως και ο Κύψελος, κερδίζοντας την εύνοια του δήµου των οπλιτών. Τον
διαδέχτηκε ο Μύρωνας, και στη συνέχεια ο Κλεισθένης παππούς του µεταρρυθµιστή της
Αθήνας1, ο οποίος έδωσε στην τυραννίδα έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα. Ο Ηρόδοτος αποδίδει
στον Κλεισθένη της Σικυώνας µια µεταρρύθµιση των φυλών, οι οποίες προκαλούν σήµερα
συζητήσεις και προβληµατισµούς.
Μπορείτε να εντοπίσετε τις διηγήσεις του Ηροδότου για τον Κλεισθένη της Σικυώνας στις σελ.
199-200.
Ο Κλεισθένης συµµετείχε στον πρώτο ιερό πόλεµο των Δελφών (595-585 π.Χ.),
εξασφαλίζοντας την υποστήριξη του µαντείου και σταθεροποιώντας τη θέση του. Παρά την
αβεβαιότητα που αφορά στην πολιτική του και τις διαφορές του µε τους Αργείους, στη
θρησκευτική πολιτική του υιοθετεί τη λατρεία του Διονύσου. Η τυραννίδα του Κλεισθένη
διήρκησε εξήντα χρόνια µετά το θάνατό του και συντέλεσε στην εξασθένιση της παλιάς
αριστοκρατίας και στη διεύρυνση του κύκλου εκείνων που συµµετείχαν στην πολιτική ζωή.
Με επέµβαση των Σπαρτιατών η τυραννίδα στη Σικυώνα θα αντικατασταθεί το 570 π.Χ. µε
το ολιγαρχικό πολίτευµα, όπως και στην Κόρινθο.
3. Ο Πολυκράτης της Σάμου
Οι Ίωνες τύραννοι που µας είναι γνωστοί είναι ο Θρασύβουλος της Μιλήτου, ο Πιττακός
της Μυτιλήνης και ο Πολυκράτης της Σάµου.
Η λέξη «τύραννος», µε την έννοια του πολιτεύµατος που θυµίζει την εξουσία των δυναστών της
Ανατολής παρά την εξουσία που µοιράζονται µεταξύ τους οι «όµοιοι» των ελληνικών πόλεων,
απαντάται για πρώτη φορά στην Ιωνία.
Η πτώση της τυραννίδας στη Μίλητο δεν θα οδηγήσει στην εγκατάσταση σταθερού
πολιτεύµατος, αλλά θα προκαλέσει βίαιες ταραχές οι οποίες θα λήξουν µε την επέµβαση της
Πάρου.
Ο Πιττακός της Μυτιλήνης αρχικά προσκλήθηκε ως διαιτητής για να αποκαταστήσει την
τάξη στην αναστάτωση που προκλήθηκε από την τυραννία του Μελάχρου και του
Μυρσίλου. Ως τύραννο τον χαρακτήρισαν ο Αλκαίος και η
Σαπφώ, σύγχρονοί του ποιητές, ενώ σε ανέκδοτο του Διόδωρου
εµφανίζεται να µεριµνεί για την ισότητα.
Ο Πολυκράτης της Σάµου ανέλαβε την εξουσία µετά από µια
στάση και δεν αποκλείεται να θεωρήθηκε προστάτης του δήµου
µε τη βοήθεια ελάχιστων οπλιτών. Μολονότι η εσωτερική
πολιτική του παραµένει άγνωστη, η «θαλασσοκρατία» της Σάµου
και η ναυτική ανάπτυξη συνδέεται µε την πειρατεία που
πραγµατοποιούσε ο Πολυκράτης στο Αιγαίο. Παράλληλα είναι
γνωστές οι σχέσεις του µε τον βασιλιά Άµαση της Αιγύπτου ενώ
ο Ηρόδοτος αναφέρεται στα Πολυκράτεια έργα : τη σήραγγα του
Ευπάλινου ή ευπαλίνειο όρυγµα, µήκους επτά σταδίων που
έφερνε νερό στην πόλη, τον µόλο µήκους δύο σταδίων2 και το
ξακουστό Ηραίον (ναός µνηµειακών διάστασεων αφιερωµένος
Σάµος. Ευπαλίνειο όρυγµα.
στην Ήρα, στο οµώνυµο ιερό της στη Σάµο) που έκτισε ο
αρχιτέκτονας Ροίκος (570-550 π.Χ.).
1
Αναλυτική αναφορά στον Κλεισθένη γίνεται πιο κάτω στο ίδιο κεφάλαιο του βιβλίου µελέτης, σελ. 227-
231.
2
Το στάδιο είναι µονάδα µέτρησης µήκους που αντιστοιχούσε σε 600 πόδια ή περί τα 185 µέτρα.
38

Μολονότι δεν είναι βέβαιη η απόδοση των προαναφερθέντων έργων στην εποχή του
Πολυκράτη, το όνοµά του συνδέεται µε την εποχή του µεγαλείου της Σάµου. Ο θάνατός του
οδήγησε στη διακυβέρνηση του Μαιάνδριου, που ήθελε να φέρει την ισονοµία, και του
Συλοσώντα. Παρά το ότι η τυραννία στη Σάµο είχε διαφορετικό χαρακτήρα, καθώς ο
τύραννος ήταν ένα όργανο της Περσικής δύναµης, φανερώνει πως η τυραννίδα είχε επιφέρει
αλλαγές στη σύνθεση των αριστοκρατικών οικογενειών: παραχώρησε στο δήµο των πολιτών
το µερίδιό τους από την «κοινή περιουσία» το οποίο µπορούσε να είναι γη, υλικά αγαθά ή
ακόµη ο νόµος και η ισονοµία.
4. Οι τυραννίδες της Δύσης
Οι τυραννίδες της Δύσης παρουσιάζουν διαφορές συγκριτικά µε αυτές του ελλαδικού
χώρου καθώς εντάσσονται σε ένα διαφορετικό και ιδιαίτερο γεωγραφικό και πολιτικό
πλαίσιο το οποίο χαρακτηρίζεται από :
o παρουσία εγχώριου πληθυσµού, υπόδουλου σε αρκετές περιπτώσεις,
o αφίξεις αποίκων στα πλαίσια του αποικισµού, που ενίοτε προκαλούν προστριβές
µε τους εγχώριους πληθυσµούς,
o παρουσία απειλητικών γειτόνων (Ετρούσκοι και Καρχηδόνιοι), η ύπαρξη των
οποίων συµβάλλει στην ανάπτυξη τοπικών τυραννίδων.
Γνωστοί τύραννοι είναι ο Παναίτιος των Λεοντίνων, ο Φάλαρης του Ακράγαντα, ο
Αριστόδηµος της Κύµης, ο Κλέανδρος και ο Ιπποκράτης της Γέλας, ο Γέλων και ο Ιέρων των
Συρακουσών.
Μελετήστε προσεκτικά τα παραδείγµατα των τυραννιών της Δύσης για να κατανοήσετε εις βάθος
τον διαφορετικό τους χαρακτήρα συγκριτικά µε αυτές του ελλαδικού χώρου, στις σελ. 205-209.
Β. Νομοθέτες: Λυκούργος και Σπάρτη (σελ. 209‐214)
Απάντηση στην κρίση της αρχαϊκής περιόδου θα δώσουν οι νοµοθέτες, όπως αυτό
γίνεται εµφανές από τα παραδείγµατα του Λυκούργου της Σπάρτης και του Σόλωνα της
Αθήνας. Ο νοµοθέτης είναι αυτός που χειρίζεται µια κρίση (στάση), µια κατάσταση που
απειλεί την ενότητα της πόλης. Η λύση απαιτεί τη σύνταξη κανόνων που θα καταστήσουν τη
δικαιοσύνη (δίκη) προσιτή σε όλους µε αποτέλεσµα ο νόµος να γίνεται κοινό αγαθό και να
µην κινδυνεύει από την αυθαιρεσία των ισχυρών.
Σύµφωνα µε τις πηγές ο Λυκούργος θα παραλάβει σε επίσκεψή του στο Μαντείο των
Δελφών τη Ρήτρα, δηλαδή το χρησµό που θα ορίσει τους κανόνες της λειτουργίας της
Σπάρτης. Οι πηγές διαφοροποιούνται ως προς το επεισόδιο αυτό που είναι γνωστό ως οι
«νόµοι το Λυκούργου»:
1. Ο Ηρόδοτος αναφέρεται σε µια κρίση την οποία αντιµετώπισε επιτυχώς η
Σπάρτη µε τους νόµους του Λυκούργου, οι οποίοι έφεραν την εὐνομία. Δεν είναι
όµως ξεκάθαρο το τί είναι η ευνοµία. Ο ιστορικός αναφέρεται:
o στη στρατιωτική οργάνωση,
o στα κοινά γεύµατα,
o στη γερουσία,
o και στους εφόρους.
2. Ο Ξενοφών, στην Πολιτεία των Λακεδαιµονίων, αναφέρεται στην σπαρτιατική
εκπαίδευση και στους βασιλείς της Σπάρτης, χωρίς αναφορά στη Ρήτρα.
3. Πιο κατατοπιστικός είναι ο Πλούταρχος, ο οποίος αναφέρεται στην αινιγµατική
υπόσταση του Λυκούργου και δίνει πληροφορίες που αφορούν στη Ρήτρα.
Θα πρέπει να σηµειωθεί πως ο Πλούταρχος συντάσσει τον Βίο του Λυκούργου κατά τον 1ο µ.Χ.
αιώνα και συνεπώς δεν µπορούµε να είµαστε βέβαιοι αν το κείµενο που παραθέτει είναι αυτό της
39
Ρήτρας ή µια προσθήκη ή αλλοίωση των ελληνιστικών/ ρωµαϊκών χρόνων.
Η Ρήτρα, σύµφωνα µε το κείµενο που παραθέτει ο Πλούταρχος, περιέχει δυο βασικά
µέτρα: τη διαίρεση των µελών της πόλης σε φυλές και σε οµάδες, πιθανώς στρατιωτικές, µε
την ονοµασία ωβές και τη διαίρεση των εξουσιών µεταξύ της γερουσίας και της συνέλευσης
του δήµου.
Η γερουσία είναι ένα συµβούλιο το οποίο αποτελείται από 30 µέλη και το οποίο περιλαµβάνει
υποχρεωτικά και τους δυο «αρχηγέτες» δηλαδή τους δυο βασιλείς.
Ωστόσο η διαίρεση εξουσιών προϋποθέτει πως είχε προηγηθεί η παραχώρηση ενός
τµήµατος της εξουσίας των αρχηγετών στο δήµο και στο στρατό των οπλιτών, γεγονός που
οδηγεί τη χρονολόγηση των νέων µέτρων στα χρόνια που ακολούθησαν την υιοθέτηση της
φάλαγγας των οπλιτών.
Ο ποιητής Τυρταίος (7ος αι. π.Χ.) εξυµνεί τα κατορθώµατα των πολεµιστών της Σπάρτης
– οι οποίοι υιοθέτησαν τη διάταξη της φάλαγγας - απαιτώντας αναδασµό της χώρας µετά
από ταραχές (κακονοµία) οι οποίες χρονολογούνται στο β΄ µισό του 7ου αι. π.Χ. και
ταυτίζονται µε τον Δεύτερο Μεσσηνιακό Πόλεµο. Οι ταραχές αυτές οδήγησαν στην εὐνομία
στην οποία αναφέρεται ο ποιητής και την οποία έφερε ο Λυκούργος, η οποία θα καταστήσει
την Σπάρτη την πρώτη στρατιωτική δύναµη του ελληνικού κόσµου. Το νόηµα της εὐνοµίας
είναι αόριστο, δεν αποκλείεται ωστόσο να πρόκειται για τη διανοµή της χώρας µε βάση την
ισότητα µετά την κακονοµία. Το πρόβληµα που προκύπτει στη συνέχεια, αφορά στα εδάφη
που αποτελούσαν τη χώρα.
Δεν είναι βέβαιο κατά πόσο πραγµατοποιήθηκε η διανοµή της χώρας µε βάση την ισότητα. Αφενός
οι Σπαρτιάτες, παρά την επιθυµία τους να χαρακτηρίζονται ως «όµοιοι», είχαν ανισότητες µεταξύ
τους. Αφετέρου, η αναφορά περί ισότητας στον Πλούταρχο, πιθανώς χαρακτηρίζεται από τις
θεωρίες των µετέπειτα αιώνων και όχι από την πραγµατικότητα της αρχαϊκής κοινωνίας.
Σήµερα, αρκετοί ερευνητές απορρίπτουν την ιδέα πως η φυσιογνωµία της Σπάρτης
οφείλεται σε έναν εµπνευσµένο νοµοθέτη, δηλαδή στον Λυκούργο, και υποστηρίζουν πως οι
ιδιοµορφίες που τη χαρακτηρίζουν κατά τον 6ο αι. π.Χ. οφείλονται στα διαδοχικά στάδια της
ιστορίας της, τα οποία συνοψίζονται στα εξής :
o Συνένωση τεσσάρων χωρίων, όπου είχαν εγκατασταθεί οι Δωριείς που είχαν
εισβάλει στην Πελοπόννησο.
o Προσάρτηση των Αµυκλών.
o Προσπάθεια κατάληψης της γειτονικής Μεσσηνίας και υποδούλωση του
πληθυσµού – Α΄ Μεσσηνιακός πόλεµος.
o Περί το 669 π.Χ. ο βασιλιάς του Άργους, Φείδωνας, κερδίζει τους Σπαρτιάτες
στη µάχη των Υσιών εξαιτίας της παράταξης των οπλιτών του σε φάλαγγα,
(καινοτοµία Φείδωνα).
o Β΄ µισό 7ου αι. π.Χ.: Πραγµατοποιείται ο Δεύτερος Μεσσηνιακός πόλεµος ο
οποίος οδηγεί σε επανάσταση των υποδουλωµένων πληθυσµών.
Oι προβληµατισµοί της έρευνας για την ιστορική αλήθεια των «νόµων του
Λυκούργου», όπως αυτή παρουσιάζεται από τον Ξενοφώντα ή τον Πλούταρχο και για το αν
ο Λυκούργος ήταν υπαρκτό πρόσωπο ή όχι, δεν έχουν ακόµη απαντηθεί. Με βεβαιότητα
ωστόσο µπορεί κανείς να υποστηρίξει πως µέχρι και τον 4ο αι. π.Χ. η Σπάρτη, µια πόλη που
ενσαρκώνει την ανεξαρτησία των οπλιτών και που χαρακτηρίζεται από την αγωγή (το
σπαρτιατικό σύστηµα εκπαίδευσης) θα αποφύγει την τυραννία και θα αποτελέσει την πρώτη
στρατιωτική δύναµη του ελληνικού κόσµου.
Παράλληλο ανάγνωσµα: Ειδικό διδακτικό υλικό του ΑΠΚΥ µε θέµα τα χαρακτηριστικά της
σπαρτιατικής κοινωνίας και τίτλο «Ὦ ξεῖν’, ἀγγέλλειν Λακεδαιµονίοις» το οποίο θα
40

εντοπίσετε στην πλατφόρµα τηλεκπαίδευσης της ΕΛΠ14 και συγκεκριµένα στην 1η Χρονική
Ενότητα, στα τέλη Οκτωβρίου.
Γ. Η Αθήνα από τον Σόλωνα στον Κλεισθένη (σελ. 215‐231)
1. Η κρίση στο τέλος του 7ου αιώνα
Σύµφωνα µε την Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλη, στην Αθήνα τη βασιλική εξουσία
µοιράζονταν αρχικά τρεις άρχοντες: ο βασιλιάς, ο πολέµαρχος και ο επώνυµος, αρχικά
ισόβιοι, στη συνέχεια µε δεκαετή θητεία και τέλος για ένα έτος. Τον 7ο αι. π.Χ. η πόλη
εξουσιάζεται πλέον από µια κλειστή αριστοκρατία, τους Ευπατρίδες, που αποτελούν το
συµβούλιο του Αρείου Πάγου και µοιράζονται τα ετήσια καθήκοντα. Στα τέλη του αιώνα οι
πηγές αναφέρονται σε δυο επεισόδια που φανερώνουν την κρίση στην Αθήνα :
1. στην προσπάθεια εγκατάστασης τυραννίδας από τον Κύλωνα, περί το 640 π.Χ..
Το επεισόδιο αναφέρεται από τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη οι οποίοι συµφωνούν
στο ότι ο Κύλων, ένας Ολυµπιονίκης, αποπειράθηκε µε τη βοήθεια του τυράννου των
Μεγάρων, Θεαγένη, να επιβάλει τυραννία καταλαµβάνοντας την Ακρόπολη, όµως
απέτυχε.
Διαβάστε προσεκτικά τις πληροφορίες που µας παρέχουν οι πηγές στις σελ. 215-216.
2. Στην σύνταξη του πρώτου κώδικα νόµων από τον Δράκοντα, περί το 620 π.Χ.
Ο Δράκων θεωρείται, σύµφωνα µε την παράδοση, ο πρώτος νοµοθέτης της Αθήνας ο
οποίος θέσπισε ιδιαίτερα αυστηρούς νόµους. Τον 5ο αι. π.Χ. δηµιουργήθηκε µια
παράδοση στην Αθήνα που απέδιδε τη θέσπιση ιδιαίτερα σκληρών νόµων στον
Δράκοντα. Από αυτήν την παράδοση αντλεί ο Αριστοτέλης, ο οποίος στην Αθηναίων
Πολιτεία αναφέρεται στο νόµο για την ανθρωποκτονία.
Η χρήση σήµερα του όρου «δρακόντεια µέτρα» προκύπτει από την αυστηρότητα των νόµων του
Δράκοντα.
2. Η διαιτησία του Σόλωνα
Η νοµοθεσία του Σόλωνα, ο οποίος εκλέχθηκε στο αξίωµα του επώνυµου άρχοντα το
593/4 π.Χ., δηλαδή στις αρχές του 6ου αι. π.Χ., χαρακτηρίζεται από µια πολιτική που στόχευε
στην έξοδο από την κρίση και στην αποκατάσταση της κοινωνικής ισορροπίας, µέσα από τον
καθορισµό δίκαιων ορίων ανάµεσα σε πλούσιους και φτωχούς. Μέχρι τότε, σηµαντικός
αριθµός Αθηναίων ήταν εκτήµοροι, δηλαδή έδιναν το 1/6 της σοδειάς τους στους πλούσιους
γαιοκτήµονες για να είναι σε θέση να δανείζονται, µε ενέχυρο την ελευθερία τους.
Τα µέτρα του Σόλωνα, όπως αποδίδονται στο Σόλωνα από υστερότερες πηγές,
συνοψίζονται ως εξής:
o Απελευθέρωσε όσους είχαν υποδουλωθεί λόγω χρεών και απαγόρευσε το «δανείζειν
επί τοις σώµασι»,
o Κατάργησε τα χρέη (χρεῶν ἀποκοπὴ), µέτρο που οι αρχαίοι ονόµασαν σεισάχθεια,
χωρίς ωστόσο να προχωρήσει στο αναδασµό της γης, γεγονός που δυσαρέστησε τους
αγρότες,
o Συνέταξε νόµους που αφορούσαν σε θέµατα οικογενειακού δικαίου (ιδιοκτησία και
µεταβίβαση περιουσίας),
o Προχώρησε σε µεταρρύθµιση µέτρων και σταθµών,
o Καθόρισε τα έξοδα για τις θυσίες,
o Ίδρυσε τη βουλή των τετρακοσίων,
o Διαίρεσε τους πολίτες σε τέσσερις τάξεις, όχι ανάλογα µε την καταγωγή αλλά
ανάλογα µε τα εισοδήµατά τους, τα οποία καθόριζαν και την πρόσβαση των πολιτών
41
στα αξιώµατα. Τα αξιώµατα ωστόσο, παρέµειναν στην πράξη προνόµιο των µεγάλων
οικογενειών.
Ο ίδιος ο Σόλωνας στα ποιήµατά του, τα οποία διασώζει ο Αριστοτέλης στο έργο Αθηναίων
Πολιτεία και ο Πλούταρχος, ανακοινώνει τον τρόπο µε τον οποίο κατάφερε να απαλλάξει τους
φτωχούς και εξαθλιωµένους αγρότες από τη δουλεία καθώς και το λόγο για τον οποίο αποφάσισε
να συντάξει νόµους. Οι αναφορές της νοµοθεσίας του από ρήτορες του 4ου αι. π.Χ. απαιτούν
προσεκτική και κριτική ανάγνωση από τους σύγχρονους ιστορικούς.
η
Παράλληλο ανάγνωσµα από την πλατφόρµα της ΕΛΠ 14: Συµβουλευτείτε την 1
Δραστηριότητα της ΕΛΠ 14 (Χρονική Ενότητα 1, Δραστηριότητες) µε θέµα «Τι είναι
Ιστορία και το Επάγγελµα του Ιστορικού» και συγκεκριµένα το αρχείο : Drastiriotita1-
askisiPigis.pdf. Η πρωτογενής προτεινόµενη πηγή είναι το κείµενο του Σόλωνα το οποίο
αναφέρεται στο έργο του !
ελάχιστο
ετήσιο
Πεντακοσιομέδιμνοι
εισόδημα 500
μεδίμνων ελάχιστο
(ο μέδιμνος είναι ετήσιο
μονάδα μέτρησης εισόδημα 300
του σιταριού) μεδίμνων. ελάχιστο
Δυνατότητα ετήσιο
συντηρήσησης εισόδημα 150
• δικαίωμα
ψήφου ενός πολεμικού μεδίμνων. ετήσιο
αλόγου Δυνατότητα εισόδημα
συντηρήσης λιγότερο των
• εκλογή στα 150 μεδίμνων.
ανώτατα • δικαίωμα ενός ζεύγους Ζευγίτες Μισθωτοί
αξιώματα ψήφου βοδιών εργάτες
Ιππείς
• χωρίς
Θήτες
• δικαίωμα δικαίωμα
ψήφου ψήφου
• συμμετοχή σε
συνέλευση
και
δικαστήρια
Μολονότι αποδίδονται στο Σόλωνα και άλλα µέτρα (οικονοµικής φύσης, εκµετάλλευσης
αγροτικών προϊόντων, ανάπτυξης βιοτεχνίας, σύνταξη νοµικού κώδικα κ.α.), δεν είναι
βέβαιο ότι µπορούν να θεωρηθούν γνήσια. Με σιγουριά ωστόσο µπορούµε να
υποστηρίξουµε πως τα µέτρα του προκάλεσαν δυσαρέσκειες σε όλες τις τάξεις:
o αφενός µεταξύ των πλουσίων, γιατί έθιγαν τα υλικά συµφέροντά τους,
o και αφετέρου στο δῆμο, ο οποίος είχε αποφύγει µεν την υποδούλωση από τα χρέη,
δεν κατόρθωσε όµως να πετύχει τη αναδιανοµή της γης.
3. Η τυραννίδα των Πεισιστρατιδών
Μετά την «αποτυχία» των µεταρρυθµίσεων του Σόλωνα, ακολούθησε η διαµάχη των
τριών φατριών (παρατάξεων) της πόλης, η οποία, σύµφωνα µε τις αφηγήσεις του Ηροδότου
και του Αριστοτέλη, οδήγησε την Αθήνα σε τυραννίδα:
1. Των Πεδινών (ανθρώπων της πεδιάδας), ολιγαρχικών κατά τον Αριστοτέλη, µε
αρχηγό τον Λυκούργο
2. Των Παραλίων (ανθρώπων της παραλίας), µετριοπαθών, µε αρχηγό τον
Αλκµαιωνίδη Μεγακλή
42

3. Διακρίων ή Υπερακρίων (ανθρώπων των λόφων), δηµοκρατικών, µε αρχηγό τον

Πεισίστρατο.
Οι συζητήσεις των ερευνητών επικεντρώνονται στα γεωγραφικά ονόµατα για τον
προσδιορισµό των οµάδων και στην εκπροσώπησή τους από τρεις αρχηγούς που
επιστράτευσαν, από τις περιοχές όπου βρίσκονταν οι πατρογονικές περιουσίες τους, την
«πελατεία» που ήταν έτοιµη να στηρίξει τις πολιτικές τους κινήσεις.
Ο Πεισίστρατος, ο οποίος ανήκε στην αριστοκρατία της πόλης, αποφάσισε να γίνει ο
«προστάτης» του δήµου στηριζόµενος στην προσωπική του φιλοδοξία αλλά και στη φήµη
που είχε αποκτήσει µεταξύ των οπλιτών. Ίσως πολέµαρχος, απέκτησε µε τη συγκατάθεση
του δήµου φρουρά 300 ανδρών και κατάφερε να καταλάβει την Ακρόπολη το 546 π.Χ. µετά
από τρεις προσπάθειες.
Ο Πεισίστρατος θα εξοριστεί δυο φορές προτού καταφέρει να αποκτήσει την εξουσία της πόλης.
Παρακολουθήστε τα γεγονότα στις σελ. 221-223.
Η περίοδος της τυραννίδας του Πεισίστρατου θα χαρακτηριστεί από την ευνοϊκή
πολιτική του τυράννου για τον δήµο των αγροτών, η οποία εκφράζεται µε την απόδοση
δανείων και τον ορισµό δικαστών κατά δήµους, ο οποίος
στόχευε στο να τους διαφυλάξει από την αυθαιρεσία των
τοπικών αριστοκρατιών αλλά και να τους διατηρήσει στην
ύπαιθρο.
Σε επίπεδο εσωτερικής πολιτικής, στα πλαίσια µιας
πολιτικής γοήτρου, ο Πεισίστρατος θα κατασκευάσει στην
Αθήνα ναούς, βωµούς, ιερά και θα µεριµνήσει για την
ύδρευση της πόλης, προσελκύοντας παράλληλα πλήθος
καλλιτεχνών και συγγραφέων. Η θρησκευτική πολιτική του
τυράννου αποσκοπούσε στην ενίσχυση της ενότητας της
πόλης, µέσω της λατρείας της Αθηνάς και του Διονύσου, ενώ
παράλληλα δόθηκε έµφαση στη γιορτή των Μεγάλων
Παναθηναίων, γιορτή προς τιµή της θεάς Αθήνας, που
πραγµατοποιούνταν κάθε τέσσερα χρόνια.
Στα χρόνια του Πεισιστράτου χρονολογούνται και οι Το σύµπλεγµα των
τυραννοκτόνων. Ρωµαϊκό
πρώτες νοµισµατικές εκδόσεις της πόλης των Αθηνών που αντίγραφο. Νάπολη,
εικονίζουν στην εµπρόσθια όψη την κεφαλή της Αθηνάς και στην Αρχαιολογικό Μουσείο.
οπίσθια όψη, τη γλαύκα, δηλαδή την κουκουβάγια, το ιερό πουλί
της.
Η αποτίµηση της εξωτερικής του πολιτικής περιλαµβάνει:
o την εξασφάλιση των αθηναϊκών κτήσεων στον Ελλήσποντο (αποικισµός της
θρακικής χερσονήσου και κατάληψη του Σιγείου, στην είσοδο του Ελλησπόντου),
o την εδραίωση της αθηναϊκής παρουσίας στο κεντρικό Αιγαίο (κατάληψη της Νάξου
και εγκατάσταση του τυράννου Λύγδαµη),
o και στις επαφές µε ισχυρές πόλεις της Ελλάδας (προσεταιρισµός πόλεων όπως Θήβα
και Άργος και επαφές µε τη Σπάρτη).
Αναφορικά µε την «οικονοµική πολιτική» του Πεισιστράτου, υποστηρίζεται πλέον πως η
έκδοση νοµισµάτων και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας είναι αποτέλεσµα µιας σειράς γεγονότων
και όχι µιας συνειδητής πολιτικής.
Με το θάνατο του Πεισιστράτου το 528 π.Χ. οι γιοί του, Ιππίας και Ίππαρχος κατάφεραν
να παραµείνουν στην εξουσία. Ο Ίππαρχος δολοφονήθηκε από τον Αρµόδιο και τον
Αριστογείτονα το 514 π.Χ., στους οποίους απονεµήθηκε ο τίτλος των τυραννοκτόνων. Η
τυραννίδα του Ιππία στη συνέχεια όµως έγινε σκληρότερη και είχε ως αποτέλεσµα να
43
στραφούν οι Αθηναίοι αριστοκράτες προς τους Σπαρτιάτες προκειµένου να ζητήσουν τη
βοήθειά τους κατά του Ιππία. Οι Σπαρτιάτες εκµεταλλεύτηκαν τη λαϊκή δυσαρέσκεια και
απέστειλαν δυο εκστρατείες στην Αθήνα µε αρχηγό τον βασιλιά Κλεοµένη, ο οποίος στόχευε
τόσο στην κατάλυση της τυραννίδας όσο και στην εξάπλωση της Πελοποννησιακής
συµµαχίας.
4. Το έργο του Κλεισθένη
Με την κατάλυση της τυραννίδας, ξέσπασε σύγκρουση µεταξύ του Αλκµαιωνίδη

Κλεισθένη, εγγονού του τυράννου της Σικυώνας και του πολιτικού αντιπάλου του Ισαγόρα.
Ο Κλεισθένης, σύµφωνα µε τον Ηρόδοτο, «προσεταιρίστηκε τον δῆμο», αλλά δεν αρκέστηκε
σε αυτό. Στηριζόµενος στον αστικό πληθυσµό και µε αντάλλαγµα την υποστήριξή του
δήµου, του παραχώρησε πολιτική κυριαρχία µέσα από µια µεταρρύθµιση που µετέβαλε τον
αριθµό των φυλών και «έδινε την πολιτεία στον λαό» σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη.
Συγκεκριµένα ο Κλεισθένης υιοθέτησε µια νέα διαίρεση της Αττικής, αυξάνοντας τον
αριθµό των φυλών από τέσσερις σε δέκα και διαιρώντας την σε τρεις περιοχές «το Άστυ»,
την «Παραλία» και την «Μεσογαία». Οι φυλές δεν ήταν πλέον συγγενικές αλλά τοπικές µε
συνέπεια τα µέλη τους, ευγενείς και µη, να είναι ίσα µεταξύ τους. H κάθε φυλή είχε τρείς
οµάδες δήµων (τριάντα στο σύνολο), δέκα σε κάθε περιοχή, τις λεγόµενες τριττύες.
Άστυ Παραλία Μεσογαία Αττική

1 Τριττύς Τριττύς Τριττύς Φυλή 10 δήµοι
30 Τριττύες 10 Φυλές 100 Δήµοι
Από το http://www.ekivolos.gr/i%20metarithmisi%20tou%20klistheni.htm
Το δεκαδικό σύστηµα των φυλών οδήγησε στην αναδιάρθρωση του σώµατος των
πολιτών, στη δηµιουργία νέων πολιτικών οργάνων και στην τροποποίηση των υπαρχόντων
θεσµών. Σε αντίθεση µε τη βουλή των τετρακοσίων που είχε ιδρυθεί επί Σόλωνος, πλέον
πενήντα µέλη από κάθε φυλή συνιστούσαν τη βουλή των πεντακοσίων, όπου κάθε φυλή
ασκούσε την πρυτανεία για το 1/10 του έτους. Το σηµαντικότερο έργο της ήταν η ετοιµασία
των «προβουλευµάτων» για την εκκλησία του δήµου, η οποία λάµβανε τις σηµαντικές
αποφάσεις για τα θέµατα της πόλης, της οποίας τα µέλη αυξήθηκαν κατά την περίοδο αυτή.
Η µεταρρύθµιση επηρέασε µε καθοριστικό τρόπο τα γεγονότα που ακολούθησαν : O
Ισαγόρας, έχοντας ζητήσει τη βοήθεια του Κλεοµένη και των Σπαρτιατών, επικαλέστηκε την
«ιεροσυλία» των Αλκµαιωνιδών και προσπάθησε να καταλάβει την εξουσία. Ο δήµος
ωστόσο οργάνωσε την αντίσταση εναντίον του πραξικοπήµατος µε αποτέλεσµα να
επαναφέρει τον Κλεισθένη στην εξουσία.
Ο Αριστοτέλης αποδίδει στον Κλεισθένη τον νόµο περί οστρακισµού ή εξοστρακισµού
που εφαρµόστηκε για πρώτη φορά το 488/7 π.Χ., όρος που προκύπτει από τα όστρακα,
δηλαδή τα θραύσµατα πήλινων αγγείων, που χρησιµοποιούσαν οι πολίτες για να χαράξουν τα
ονόµατα αυτών που ήθελαν να εξοριστούν. Για να πραγµατοποιηθεί η διαδικασία της
οστρακοφορίας έπρεπε να συγκεντρωθούν 6.000 ψήφοι και αυτός που συγκέντρωνε την
πλειοψηφία εξοριζόταν για δέκα χρόνια.
44

Είναι βέβαιο πως µε τις µεταρρυθµίσεις του Κλεισθένη θεµελιώθηκε το δηµοκρατικό

πολίτευµα µέσω της ἰσονομίας, δηλαδή της ισότητας απέναντι στο νόµο, της παραχώρησης
πολιτικής κυριαρχίας στο δήµο, µέσω της νέας διαίρεσης της Αττικής και των νέων
πολιτικών οργάνων έγινε εφικτή
Παράλληλο ανάγνωσµα στην πλατφόρµα της ΕΛΠ 14: Θα εντοπίσετε το ειδικό διδακτικό υλικό
του ΑΠΚΥ µε θέµα τις µεταρρυθµίσεις του Κλεισθένη και τίτλο «???» στην πλατφόρµα
τηλεκπαίδευσης της ΕΛΠ14 και συγκεκριµένα στην 1η Χρονική Ενότητα, στις
Δραστηριότητες.
  
Εκπαιδευτική Δραστηριότητα / άσκηση αυτοαξιολόγησης – Κεφάλαιο VΙ
Ασκήσεις αυτοαξιολόγησης
1. Ο πρώτος τύραννος της Κορίνθου είναι ο :

α. Κύψελος
β. Βακχιάδας
γ. Περίανδρος
δ. Ορθαγόρας
2. Ο Πιττακός υπήρξε τύραννος της:

α. Μιλήτου
β. Μυτιλήνης
γ. Σικυώνας
δ. Κορίνθου
3. Η ρήτρα είναι :
α. Ποίηµα του Τυρταίου για το µαντείο των Δελφών
β. το όνοµα έργου του Πλουτάρχου
γ. χρησµός που αφορά στη νοµοθεσία της πόλης της Σπάρτης
δ. συµβούλιο από τριάντα µέλη που περιλαµβάνει και τους βασιλείς της Σπάρτης
4. Η σεισάχθεια αποδίδεται στον :

α. Κύλωνα
β. Σόλωνα
γ. Πεισίστρατο
δ. Λυκούργο
1.α
2.β
3.γ
4.β
45

Ασκήσεις αυτοαξιολόγησης της ΕΛΠ 14
από το βασικό εγχειρίδιο μελέτης:

Κεφάλαιο VI: Τύραννοι και Νομοθέτες

1. Απαντήστε συνοπτικά (8-‐10 σειρές) στην παρακάτω ερώτηση (8-‐10):
Ποια ήταν η θρησκευτική πολιτική του Πεισίστρατου και ποιος ήταν ο στόχος της;

2. Ερμηνεύστε με συντομία (2-‐4 σειρές) τις παρακάτω έννοιες-‐κλειδιά.
1. Ρήτρα
2. Σεισάχθεια

3. Αντιστοιχίστε τους τυράννους της πρώτης στήλης με τις πόλεις της δεύτερης
στήλης:
α) Κύψελος 1. Αθήνα
β) Ιέρων 2. Μυτιλήνη
γ) Πεισίστρατος 3. Κόρινθος
δ) Φάλαρις 4. Μίλητος
ε) Πιττακός 5. Σικυώνα
στ) Ορθαγόρας 6. Σάμος
ζ) Πολυκράτης 7. Συρακούσες
η) Θρασύβουλος 8. Ακράγας

Απαντήσεις
Ερώτημα 1
Η θρησκευτική πολιτική του Πεισίστρατου αποσκοπούσε στην ενίσχυση της ενότητας

της πόλης μέσα από τη θρησκευτική λατρεία δύο κυρίως θεοτήτων, της Αθηνάς και του
Διονύσου. Την κλασική εποχή θα είναι υπό την προστασία τους όλες οι μεγάλες
θρησκευτικές εκδηλώσεις της Αθήνας. Ο Πεισίστρατος φρόντισε να δώσει ιδιαίτερη
λάμψη στη γιορτή των Μεγάλων Παναθηναίων προς τιμή της θεάς Αθηνάς. Τα
Παναθήναια έπρεπε να είναι η επιβεβαίωση της συνοχής της πόλης, μια γενικότερη
συσπείρωση γύρω από την πολιούχο θεά. Στο Διόνυσο επίσης, θεό δημοφιλή στην
ύπαιθρο, αφιερώθηκαν γιορτές εξίσου επιβλητικές και παλλαϊκές. Ο στόχος και σε αυτή
την περίπτωση ήταν να δηλωθεί η ενότητα της πόλης απέναντι στις τοπικές λατρείες
που βρίσκονταν κάτω από τον έλεγχο των παλιών αριστοκρατικών οικογενειών.
Ερώτημα 2
1. Ρήτρα ονομάζουμε τον χρησμό που έδωσε το μαντείο των Δελφών στο Λυκούργο και
όριζε τους κανόνες λειτουργίας του σπαρτιατικού πολιτεύματος. Σύμφωνα με τον
Πλούταρχο, η Ρήτρα επέβαλλε τη διαίρεση της πόλης σε φυλές και στρατιωτικές ομάδες
(ωβές) και τη διάκριση των εξουσιών μεταξύ γερουσίας και συνέλευσης του δήμου.
2. Η σεισάχθεια είναι ένα από τα μέτρα που αποδίδονται στο Σόλωνα στα τέλη του 6ου
αι. π.Χ. στην Αθήνα. Κυριολεκτικά σημαίνει απαλλαγή από τα βάρη και κατ’επέκταση
αναφέρεται στη διαγραφή των χρεών και στην απελευθέρωση όσων είχαν περιέλθει
στο καθεστώς της δουλειάς λόγω αυτών.

Ερώτημα 3
α-‐3, β-‐7, γ-‐1, δ-‐8, ε-‐2, στ-‐5, ζ-‐6, η-‐4

Απάντηση: Mossé & Schnapp-‐Gourbeillon 2006, σσ. 192-‐209, 219-‐220.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII–Οι µηδικοί πόλεµοι και η εγκαθίδρυση της ηγεµονίας
της Αθήνας
Σελ. 232-269
Το έβδοµο κατά σειρά κεφάλαιο εξετάζει µέσα από δυο βασικές ενότητες τα βασικά
γεγονότα που χαρακτηρίζουν τον 5ο αι. π.Χ. Συγκεκριµένα παρουσιάζονται διεξοδικά οι
Μηδικοί Πόλεµοι, όπου αναπτύσσονται τα αίτια, οι συγκρούσεις και οι συνέπειες (σελ. 233-
245) και η εσωτερική και εξωτερική πολιτική των Αθηνών κατά τη διάρκεια του «αιώνα»
του Περικλή (σελ. 245-269). Στο δεύτερο αυτό κεφάλαιο εξετάζεται η εγκαθίδρυση της
δηµοκρατίας στην Αθήνα, γίνεται αναφορά στη δηµοκρατία του Εφιάλτη και του Περικλή
και παρουσιάζονται τα στάδια της εµπέδωσης της αυτοκρατορίας και τα χαρακτηριστικά του
αθηναϊκού «ιµπεριαλισµού».
Μέσα από τη µελέτη του έβδοµου κεφαλαίου θα είσαστε σε θέση :
 να γνωρίσετε τα αίτια, τα γεγονότα και τις συνέπειες των Μηδικών Πολέµων.
 να παρακολουθήσετε την εγκαθίδρυση της δηµοκρατίας στην Αθήνα µέσα από τις
µεταρρυθµίσεις του Εφιάλτη και του Περικλή.
 να κατανοήσετε το ευρύτερο πλαίσιο της σύστασης της Α΄ Αθηναϊκής Συµµαχίας
και τους λόγους που την οδήγησαν στο να εξελιχθεί σε «ηγεµονία».
 να διακρίνετε τα γνωρίσµατα του αθηναϊκού «ιµπεριαλισµού».
o Μηδικοί Πόλεµοι o Μακρά Τείχη

o Μαραθώνας / Θερµοπύλες / o Τριαντακονταετής ειρήνη
Σαλαµίνα / Πλαταιές o Ειρήνη του Καλλία
o Κίµων o Συµµαχία της Δήλου / Α΄ Αθηναϊκή
o Εφιάλτης συµµαχία
o Περικλής o αθηναϊκός «ιµπεριαλισµός»
o Ηλιαία
Α. Οι Μηδικοί Πόλεμοι (σελ. 233‐245)
Αποκλειστική πηγή για τους Μηδικούς Πολέµους αποτελεί ο Ηρόδοτος, ο οποίος
στοχεύει, όπως ο ίδιος αναφέρει στο έργο του, στο να διατηρήσει τη µνήµη της σύγκρουσης
ανάµεσα σε δυο πολιτισµούς, τον έναν της ελληνικής πόλης και τον άλλο της περσικής
αυτοκρατορίας1. Ο σύγχρονος ιστορικός καλείται να χρησιµοποιήσει τη διήγηση του
Ηροδότου µε προσοχή.
1
Πληροφορίες για τον Ηρόδοτο και το έργο του µπορείτε να εντοπίσετε και στο 1ο κεφάλαιο του βιβλίου
µελέτης και συγκεκριµένα στις σελ. 29-32.
46

1. Στην αρχή της σύγκρουσης: η επανάσταση της Ιωνίας
Η περσική αυτοκρατορία, περιλάµβανε τον 6ο αι. π.Χ. τις περιοχές από τον Εύξεινο
Πόντο µέχρι τις ακτές της Ερυθράς θάλασσας, την αρχαία Μεσοποταµία, τη
συροπαλαιστινιακή ακτή, την Αίγυπτο και τη Μικρά Ασία. Στην ευρύτερη αυτή περιοχή, οι
ελληνικές πόλεις της δυτικής ακτής και των νησιών είχαν γνωρίσει άνθιση κατά τον 7ο και 6ο
αι. π.Χ., όµως πλέον ήταν φόρου υποτελείς στον Μεγάλο Βασιλέα.
Στις αρχές του 5ου αι. π.Χ. οι πόλεις αυτές, µαζί µε την Καρία και τα βασίλεια της
Κύπρου, θα επαναστατήσουν κατά των Περσών. Οι νεότεροι ερευνητές αναζητούν τα αίτια
της επανάστασης στην αφαίρεση της ελευθερίας των ελληνικών πόλεων από τους Πέρσες και
στις οικονοµικές δυσκολίες που προέκυπταν από την πληρωµή φόρου υποτέλειας. Σύµφωνα
µε τον Ηρόδοτο τα αίτια της επανάστασης ήταν περιστασιακά και αφορούσαν στον τύραννο
της Μιλήτου, Αρισταγόρα. Παρά τις υποθέσεις ως προς τα αίτια αυτά, η Αθήνα και η
Ερέτρια ενίσχυσαν το 499/8 π.Χ. τους Ίωνες, αποστέλλοντας 20 πλοία. Οι Ίωνες και οι
σύµµαχοι τους κατάφεραν να πυρπολήσουν τις Σάρδεις, σύντοµα όµως ο Ιωνικός στόλος
συνετρίβει στη ναυµαχία της Λάδης το 494 π.Χ.. Ο Δαρείος, ο Μεγάλος Βασιλέας των
Περσών, θα απαιτήσει από τους Έλληνες δήλωση υποταγής, στέλνοντας πρέσβεις που
ζητούσαν να λάβουν «γην και ύδωρ», σύµβολα αναγνώρισης της κυριαρχίας του βασιλέα :
πολλές πόλεις θα ενδώσουν, µε εξαίρεση την Αθήνα και τη Σπάρτη η άρνηση των οποίων θα
οδηγήσει στην εκστρατεία του 490 π.Χ.
Για να κατανοείτε και να θυµάστε καλύτερα τα ιστορικά γεγονότα καλό θα είναι να συµβουλεύεστε
τους χάρτες που προτείνονται τόσο στο βιβλίο µελέτης όσο και στην πλατφόρµα τηλεκπαίδευσης.
2. Ο πρώτος Μηδικός πόλεμος: Μαραθώνας
Η περσική εκστρατεία που ξεκίνησε το 490 π.Χ., συγκεντρώθηκε στην Κιλικία µε
αρχηγούς τον Δάτη και τον Αρταφέρνη, και κατευθύνθηκε προς την Ιωνία, τη Σάµο, τις
Κυκλάδες, την Κάρυστο και την Ερέτρια για να καταλήξει στον Μαραθώνα. Οι Αθηναίοι
καθοδηγούµενοι από τον Μιλτιάδη, µαζί µε ελάχιστους Πλαταιείς και ενώ οι Σπαρτιάτες
καθυστέρησαν να φτάσουν, αντιµετώπισαν µε επιτυχία τους Πέρσες, οι οποίοι
αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τον αγώνα.
Η µεγάλη αυτή νίκη των Αθηνών θα λειτουργήσει ως θρίαµβος της ελευθερίας εναντίον
των βαρβάρων και οι Αθηναίοι θα ασχοληθούν στα επόµενα χρόνια µε τις διενέξεις µεταξύ
των αριστοκρατικών φατριών της πόλης. Από την πλευρά των Περσών, δεν γίνεται επίσης
καµία προετοιµασία στο διάστηµα µεταξύ της ήττας στο Μαραθώνα και του θανάτου του
Δαρείου (490-486 π.Χ.) : οι Πέρσες συγκλονίζονται από εσωτερικές επαναστάσεις στην
Αίγυπτο και στη Βαβυλωνία.
Αξίζει να σηµειωθεί στα χρόνια αυτά η παρουσία του Θεµιστοκλή και συγκεκριµένα η
απόφασή του το 483/2 π.Χ. να χρησιµοποιηθούν τα χρήµατα που προέρχονταν από τον
άργυρο του Λαυρίου για τη ναυπήγηση πολεµικού στόλου, γεγονός που θα έχει καθοριστικές
συνέπειες τόσο στην εξωτερική πολιτική (η Αθήνα θα αποκτήσει το µέσο της κυριαρχίας στο
Αιγαίο), όσο και στα εσωτερικά πράγµατα (οι φτωχότεροι αποτελούν πλέον το σώµα των
κωπηλατών, πολιτικό προβάδισµα που αφαιρείται από την τάξη των οπλιτών).
3. Ο δεύτερος μηδικός πόλεμος : Σαλαμίνα και Πλαταιές
Ο Ξέρξης διαδέχτηκε τον Δαρείο και ξεκίνησε να προετοιµάζει µεταξύ του 485 και του
481 π.Χ. την εκστρατεία του στην Ελλάδα. Οι Αθηναίοι δεν ήταν µόνοι αυτή τη φορά καθώς
σύναψαν συµµαχία µε τους Σπαρτιάτες και τους συµµάχους τους, αλλά και µε τους Ευβοείς,
τους Βοιωτούς και τους Θεσσαλούς. Στη συνέδριο των ελληνικών πόλεων που
πραγµατοποιήθηκε στον Ισθµό της Κορίνθου το καλοκαίρι του 481 π.Χ., οι σύµµαχοι
αποφάσισαν τα αµυντικά µέτρα που έπρεπε να ληφθούν και ανέθεσαν τη διπλή διοίκηση του
47
στρατού και του στόλου στους Σπαρτιάτες. Σύµφωνα µε τον Ηρόδοτο, αποφάσισαν να
προβάλουν αντίσταση σε δυο θέσεις :
o Στα στενά των Θερµοπυλών στην ξηρά
o Και στο πέρασµα του Ωρεού, κοντά στο Αρτεµίσιο, στη θάλασσα
Οι συγκρούσεις στις δυο θέσεις έγιναν σχεδόν ταυτόχρονα. Στις Θερµοπύλες, ο βασιλιάς
Λεωνίδας αντιστάθηκε ηρωικά µαζί µε τους 300 Σπαρτιάτες πολεµιστές του, όµως οι Πέρσες
κατόρθωσαν να τον περικυκλώσουν και να κερδίσουν τη µάχη. Αντίστοιχη έκβαση θα είχε
και η ναυµαχία του Αρτεµισίου αν οι Έλληνες, µε επιµονή του Θεµιστοκλή, δεν µετέφεραν
τη µάχη στα στενά της Σαλαµίνας, προκαλώντας σηµαντική καταστροφή στον περσικό
στόλο το 480 π.Χ.
Μετά τη νίκη των Περσών στις Θερµοπύλες, οι σύµµαχοι προσχωρούσαν στους Πέρσες µε
αποτέλεσµα να κατευθυνθούν προς την Αττική, όπου παρέδωσαν στις φλόγες τα ιερά της
Ακρόπολης, εκδικούµενοι κατά κάποιον τρόπο την πυρπόληση των Σάρδεων.
Ο Ξέρξης, µετά την ήττα στη Σαλαµίνα και λόγω µιας επανάστασης που ξέσπασε στη
Βαβυλωνία, θα εγκαταλείψει την Ελλάδα, αφήνοντας ως στρατηγό τον Μαρδόνιο µε
µειωµένες περσικές δυνάµεις, αλλά έχοντας συνάψει συµµαχίες µε αρκετές ελληνικές πόλεις.
Το έτος 479 π.Χ. θα πραγµατοποιηθεί στις Πλαταιές η µάχη που θα καθορίσει το τέλος των
Μηδικών Πολέµων, χάρη στο πλήθος των ελλήνων οπλιτών και την πολεµική ικανότητα των
Σπαρτιατών.
4. Οι συνέπειες των Μηδικών πολέμων: η απαρχή της αθηναϊκής ηγεμονίας
Από τη νίκη των Ελλήνων στη Σαλαµίνα και στις Πλαταιές, ξεχώρισαν η Αθηναϊκή και η
Σπαρτιατική δύναµη αντίστοιχα. Μολονότι οι Μηδικοί Πόλεµοι έµελλαν να µείνουν στη
φαντασία των Ελλήνων ως το σύµβολο της νίκης του πολιτισµού κατά των βαρβάρων, αξίζει
να αναρωτηθούµε πώς, η Αθήνα και η Σπάρτη, που από κοινού πολέµησαν κατά των
Περσών, θα βρεθούν πενήντα χρόνια αργότερα, κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού
πολέµου, αντιµέτωπες η µια µε την άλλη.
Σηµειώστε πως οι πηγές µας, όσον αφορά στην περίοδο αυτή, είναι µονοµερείς, καθώς προέρχονται
σχεδόν αποκλειστικά από Αθηναίους συγγραφείς κκαι παρουσιάζουν την αθηναϊκή εκδοχή των
πραγµάτων.
Αξίζει να σηµειωθεί πως λίγους µήνες µετά τη µάχη στις Πλαταιές, ο ελληνικός στόλος
πέτυχε ακόµη µια νίκη κατά του περσικού στόλου στη Μυκάλη, µετά από πρόσκληση των
ελληνικών πόλεων της Ιωνίας. Κατά την επιστροφή τους οι Αθηναίοι κινήθηκαν εναντίον της
Σήστου, στη θρακική χερσόνησο, και συνέχισαν να ακολουθούν µια πολιτική
«απελευθέρωσης» ελληνικών πόλεων, γεγονός που οδήγησε στην απόσυρση των Σπαρτιατών
και των πελοποννησίων συµµάχων τους.
Υπό αυτές τις συνθήκες, και µε το πρόσχηµα, όπως αναφέρει και ο Θουκυδίδης, της
απελευθέρωσης των πόλεων που βρίσκονταν υπό περσικό ζυγό, οι Αθηναίοι θα
συνοµολογήσουν το 478 π.Χ. µια συµµαχία, γνωστή ως Δηλιακή Συµµαχία, Συµµαχία της
Δήλου ή Α΄ Αθηναϊκή Συµµαχία. Η φύση της συµµαχίας δεν είναι ξεκάθαρη καθώς δεν
γνωρίζουµε αν επρόκειτο για µια στρατιωτική σύµπραξη ή οµοσπονδία, ούτε είµαστε βέβαιοι
για το αν θεσπίστηκαν εξαρχής οι θεσµοί της. Σίγουρα προέκυψε άµεσα η οργάνωση ενός
κοινού ταµείου µε έδρα τη Δήλο, στο οποίο οι σύµµαχοι που δεν συµµετείχαν µε στρατό ή
στόλο στην κοινή άµυνα κατέβαλαν τον φόρο, την εισφορά.
Το ποσό της πρώτης εισφοράς, το οποίο καθορίστηκε από τον Αριστείδη το έτος 476 π.Χ.,
ανερχόταν σε 460 τάλαντα.
48

Β. Ο «αιώνας» του Περικλή (σελ. 245‐269)
Τα πενήντα χρόνια που ακολούθησαν τη λήξη των Μηδικών Πολέµων είναι τα χρόνια
της ακµής της Αθήνας, γνωστά από τα έργα του Θουκυδίδη, του Αριστοτέλη και του
Πλουτάρχου.
1. Η εγκαθίδρυση της δημοκρατίας στην Αθήνα
Οι πρώτες δεκαετίες του αιώνα
Από τα χρόνια των Μηδικών Πολέµων, µέχρι και µετά το 490 π.Χ., οι φιλολογικές πηγές
σκιαγραφούν µια εικόνα έντονων αντιπαραθέσεων στα εσωτερικά της πόλης των Αθηνών. Οι
αντιπαραθέσεις προέρχονται από διαφορές µεταξύ οικογενειών, στις οποίες ο δῆμος δεν
φαίνεται να επεµβαίνει. Χωρίς να είναι ξεκάθαρο αν οι διαµάχες είχαν πολιτικό περιεχόµενο,
είναι εµφανές πως ο ρόλος των αρχόντων παρουσιάζεται µειωµένος στο χειρισµό των
δηµοσίων υποθέσεων, ενώ παράλληλα ξεχωρίζουν στο προσκήνιο στρατηγοί όπως ο
Θεµιστοκλής, ο Αριστείδης, ο Κίµων και ο Περικλής.
Παρακολουθήστε τους προβληµατισµούς της έρευνας για τις εξουσίες του Αρείου Πάγου στη σελ.
248.
Οι μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη
Κυριότερη πηγή για τις µεταρρυθµίσεις του Εφιάλτη αποτελεί η Αθηναίων Πολιτεία του
Αριστοτέλη. Η φύση των µέτρων του δεν είναι εύκολο να αποσαφηνιστεί καθώς τµήµα τους
αποδίδεται στον ίδιο και τµήµα τους στον Περικλή. Γνωρίζουµε ωστόσο ότι ο Εφιάλτης
µετέφερε τµήµα των εκτελεστικών και δικαστικών αρµοδιοτήτων του Αρείου Πάγου στη
συνέλευση του λαού, στα δικαστήρια της Ηλιαίας και στη βουλή των Πεντακοσίων, η οποία
έγινε το κύριο όργανο στη λειτουργία της δηµοκρατίας.
Η δημοκρατία του Περικλή
Η αυξηµένη συµµετοχή του δήµου στις στρατιωτικές επιχειρήσεις που
πραγµατοποιήθηκαν µεταξύ των µεταρρυθµίσεων του Κλεισθένη και των µέσων σχεδόν του
5ου αι. συνοδεύτηκε και από µια περισσότερο ενεργητική συµµετοχή των πολιτών στην
πολιτική ζωή. Η συµµετοχή αυτή εκφράζονταν κατά πρώτο λόγο µε τη συνέλευση, δηλαδή
την Εκκλησία του Δήµου. Για τη σύγκληση της συνέλευσης, η οποία έγινε πιθανώς η
ανώτατη αρχή µετά τις µεταρρυθµίσεις του Εφιάλτη, υπεύθυνοι ήταν οι βουλευτές της φυλής
που ασκούσε την πρυτανεία.
Τα ψηφίσµατα της συνέλευσης µαρτυρούν τον έλεγχό της, στην εξωτερική (η οποία
περιελάµβανε και θέµατα που αφορούσαν στη Συµµαχία της Δήλου όπως οι συµµαχίες και οι
εισφορές) αλλά και στην εσωτερική πολιτική (χρηµατοδότηση µεγάλων έργων ή
στρατιωτικών αποστολών). Παράλληλα στις αρµοδιότητές της προστίθενται και δικαστικά
καθήκοντα, όπως η διαδικασία του οστρακισµού, δηλαδή της ψηφοφορίας που καθόριζε την
υποχρεωτική εξορία ατόµων που κρίνονταν επικίνδυνα για την πόλη, διαδικασία που
απαιτούσε την παρουσία 6.000 πολιτών.
Η βουλή ήταν ο µοχλός της λειτουργίας των θεσµών. Προετοίµαζε τις συνεδριάσεις της
εκκλησίας του δήµου συντάσσοντας τα προβουλεύµατα δηλαδή τα προσχέδια νόµων που
επρόκειτο να συζητηθούν. Επιπλέον µε τις µεταρρυθµίσεις του Εφιάλτη απέκτησε δικαστικές
αρµοδιότητες µε σηµαντικότερο ρόλο στον τοµέα της διοίκησης καθώς:
o είχε τον έλεγχο των δηµοσίων οικονοµικών και των αξιωµατούχων που
διαχειρίζονταν τον θησαυρό της συµµαχίας της Δήλου,
o είχε την ευθύνη της εκταµίευσης δηµοσίων πόρων για τις δαπάνες που αποφάσιζε η
συνέλευση,
o ήλεγχε τις ναυτικές κατασκευές, τα οπλοστάσια και όλες τις θρησκευτικές
εκδηλώσεις της πόλης.
49
Τα λαϊκά δικαστήρια παρουσιάζουν παρόµοιες αβεβαιότητες. Τον 5ο αι. π.Χ.
αποκαλείται Ηλιαία το σώµα που αποτελούνταν από 6.000 δικαστές, οι οποίοι κληρώνονταν
κάθε χρόνο. Δεν αποκλείεται ωστόσο η Ηλιαία να συγχεόταν µε τον δήµο. Η εξειδίκευση
των δικαστηρίων που προέρχονται από την Ηλιαία έγινε στα χρόνια που ακολούθησαν τις
µεταρρυθµίσεις του Εφιάλτη και η παρουσία των δικαστών στα δικαστήρια αρκετές ηµέρες
το χρόνο φανερώνει γιατί οι δικαστές ήταν οι πρώτοι που µισθοδοτήθηκαν µε τον «ηλιαστικό
µισθό» από την πόλη, λαµβάνοντας ηµεροµίσθιο για κάθε δικάσιµη µέρα δυο, και στη
συνέχεια τρεις, οβολούς.
Τα αξιώµατα, γνωστά ως «αρχαί» εµφάνιζαν µεγάλη ποικιλία. Δύο από τα
σηµαντικότερα ήταν αυτό των αρχόντων και των στρατηγών:
o Οι άρχοντες, σηµαντικότεροι αξιωµατούχοι κατά τους αρχαϊκούς χρόνους,
περιορίστηκαν στις δικαστικές αρµοδιότητές τους στα µέσα του 5ου αι. Η
καθιέρωση της κλήρωσης αντικατέστησε την εκλογή, προσδίδοντας έναν
δηµοκρατικότερο χαρακτήρα στη διαδικασία ανάδειξης των αρχόντων η οποία
περιελάµβανε τους πολίτες των τριών πρώτων τάξεων. Η εκλογή δεν ήταν στην
πραγµατικότητα τυχαία, καθώς προηγούνταν η πρόκρισις η κατάρτιση δηλαδή
ενός καταλόγου 500 υποψηφίων, τον οποίο υποδείκνυαν οι δήµοι.
o Σε αντίθεση µε τους άρχοντες, οι στρατηγοί εκλέγονταν αποκλειστικά από την
πρώτη τάξη (τους πεντακοσιοµέδηµνους), ακόµη και στον 4ο αι. π.Χ., ένας από
κάθε φυλή. Το αξίωµα δεν απαιτούσε στρατιωτικές γνώσεις και δεν υπήρχε
περιορισµός στη διεκδίκησή του.
Στον Περικλή αποδίδεται και η εισαγωγή του νόµου σύµφωνα µε τον οποίο η πολιτεία, δηλαδή τα
πλήρη πολιτικά δικαιώµατα, θα δίνεται µόνο σε εκείνους που είχαν και τους δυο γονείς Αθηναίους.
Ο Περικλής
Ο Περικλής, τον οποίο χαρακτήρισε ο Πλούταρχος ως «πρώτο πολίτη», ήταν απόγονος
του Κλεισθένη. Το έτος 463/2 π.Χ. θα διαφωνήσει µε την πολιτική του Κίµωνα και θα
εγείρει µια δίκη εναντίον του. Θα αναλάβει τη στρατηγία, δηλαδή τη διακυβέρνηση της
πόλης, το έτος 443 π.Χ. και χάριν στην επιρροή που θα ασκήσει στο λαό θα αυξήσει τη
δηµοτικότητά του.
2. Η αυτοκρατορία, όρος της δημοκρατίας
Θα πρέπει ο ερευνητής της κλασικής Αθήνας να προσέξει ιδιαιτέρως τη χρήση των όρων
«αυτοκρατορία» και «ιµπεριαλισµός», όρων αναχρονιστικών που παραπέµπουν ο µεν στη
ρωµαϊκή αυτοκρατορία, ο δε στους ευρωπαϊκούς ιµπεριαλισµούς του 19ου αι. µ.Χ. Η χρήση
τους εντός εισαγωγικών είναι λοιπόν απαραίτητη, όσο απαραίτητη είναι και η κατανόηση
των γεγονότων που µετέτρεψαν την αθηναϊκή συµµαχία σε ηγεµονία.
Τα κύρια στάδια της εμπέδωσης της αυτοκρατορίας
Όπως αναφέρθηκε και προηγουµένως1, η σύσταση της Α΄ Αθηναϊκής Συµµαχίας
χρονολογείται στο έτος 478 π.Χ. Στην εξέλιξή της σε «ηγεµονία» διακρίνουµε τρία στάδια:
1. Ο καθοριστικός ρόλος του Κίµωνα στην επέκταση της συµµαχίας προς δυο
κατευθύνσεις:
o Στην ακτή της Θράκης στο βόρειο Αιγαίο, κοντά στην είσοδο του Ευξείνου Πόντου,
πλούσια σε κοιτάσµατα χρυσού και αργύρου και πηγή εφοδιασµού σε σιτηρά. Η
επανάσταση της Θάσου και η σφαγή στον Δραβήσκο το 464 π.Χ. δηµιούργησαν έναν
διπλό κίνδυνο για τους Αθηναίους, χωρίς όµως να κινδυνεύσουν οι θέσεις στα
βόρεια.
1
Βλ. πιο πάνω, σελ. 48.
50

o Στα νησιά και τη Μ. Ασία τα αποτελέσµατα της πολιτικής του Κίµωνα είναι σαφώς
πιο θεαµατικά: κατάληψη της Σκύρου, καταστολή της επανάστασης της Νάξου,
εκστρατεία της Εύβοιας, είσοδος της Καρύστου στη συµµαχία και εκστρατεία στα
παράλια της Μ. Ασίας που είχε ως αποτέλεσµα τη νίκη των Αθηναίων κατά των
Περσών στον ποταµό Ευρυµέδοντα το έτος 466 π.Χ..
Ο Κίµωνας θα επιστρέψει στην Αθήνα νικητής. Τα γεγονότα που θα συντελεστούν
ωστόσο στα επόµενα χρόνια θα κλονίσουν τη θέση του και θα οδηγήσουν στον
εξοστρακισµό του το έτος 461 π.Χ.
Διαβάστε προσεκτικά τη βοήθεια που παρείχε ο Κίµων στους Σπαρτιάτες για την καταστολή της
επανάστασης των ειλώτων, στις σελ. 260-261.
2. Η ρήξη της Αθήνας µε τη Σπάρτη και η σύναψη ειρήνης µε τον βασιλέα
Στην Αθήνα, µε προτροπή του Περικλή, χτίζονται µεταξύ του 459 και 457 π.Χ.
τα Μακρά Τείχη που ένωναν την πόλη µε το λιµάνι της, τον Πειραιά. Παράλληλα η
ρήξη µε τη Σπάρτη έρχεται σαν φυσική συνέπεια της εµπλοκής των Αθηναίων στην
καταστολή της επανάστασης των ειλώτων και οδηγεί σε εντάσεις. Το 445 π.Χ. θα
αποφασιστεί από κοινού η Τριαντακονταετής Ειρήνη ή ειρήνη των
Τριακονταετών Σπονδών, µεταξύ της Αθήνας και της Σπάρτης, η οποία προέβλεπε :
o διαδικασίες διαιτησίας για τις ενδεχόµενες διαφορές των δυο δυνάµεων,
o αµοιβαία υποχρέωση να µην αναµειγνύονται στις εσωτερικές υποθέσεις του
αντιπάλου,
o οι Αθηναίοι επέστρεψαν τις εκτάσεις που είχαν καταλάβει στην
Πελοπόννησο,
o οι δε Σπαρτιάτες αναγνώρισαν επισήµως την αθηναϊκή ηγεµονία.
Η ειρήνη αυτή θα έχει αρκετά πλεονεκτήµατα για την Αθήνα καθώς θα της
επιτρέψει να κινείται µε ακόµη µεγαλύτερη ελευθερία στο Αιγαίο. Παράλληλα, στο
διάστηµα 460 π.Χ. (εξέγερση του Ίναρου, βασιλέα των Αιγυπτίων κατά των Περσών,
όπου οι Αθηναίοι έστειλαν στόλο) και 449/8 π.Χ. (σύναψη της Ειρήνης του Καλλία1
µεταξύ των Αθηναίων και του Μεγάλου βασιλέα κατά την οποία αναγνωρίστηκε
στους πρώτους η κυριαρχία στο Αιγαίο και η παραχώρηση σχετικής αυτονοµίας στις
ελληνικές πόλεις), θα µεταφερθεί το ταµείο της συµµαχίας από τη Δήλο στην Αθήνα,
µε την πρόφαση της περσικής απειλής. Η Ειρήνη του Καλλία ωστόσο θα θέσει τέλος
στους Μηδικούς πολέµους, γεγονός που δεν θα δικαιολογεί πλέον την ύπαρξη της
συµµαχίας της Δήλου.
3. Το απόγειο της αθηναϊκής αυτοκρατορίας (445-431 π.Χ.)
Παρά την ειρήνη του Καλλία ωστόσο, η συµµαχία διατηρήθηκε ενώ στην
πολιτική ζωή δέσποζε ο Περικλής. Κάποια γεγονότα ωστόσο θα δράσουν καταλυτικά
για τη συνέχεια : το 444/3 π.Χ. θα ιδρυθεί µε αθηναϊκή πρωτοβουλία µια πανελλήνια
αποικία στους Θούριους της Νότιας Ιταλίας, κοντά στην αρχαία Σύβαρη, γεγονός
που προβληµάτισε την έρευνα καθώς υποστηρίχθηκε πως φανερώνει τις βλέψεις των
Αθηναίων προς τη Δύση. Χωρίς αυτό να µπορεί να επιβεβαιωθεί, δεδοµένης της
παρατήρησης πως οι Αθηναίοι διατηρούσαν επαφές µε τη Μεγάλη Ελλάδα. Το έτος
441/0 π.Χ. η Σάµος βρέθηκε σε σύρραξη µε τη Μίλητο. Οι Αθηναίοι,
υποστηρίζοντας τους Μιλησίους κατέλαβαν τη Σάµο και εγκατέστησαν δηµοκρατικό
καθεστώς, το οποίο σύντοµα ανατράπηκε. Αυτό είχε ως συνέπεια την εννεάµηνη
πολιορκία του νησιού από τον ίδιο τον Περικλή. Με το που ηττήθηκε, η Σάµος
1
Παρά το γεγονός πως η αυθεντικότητα της ειρήνης του Καλλία αµφισβητήθηκε, οι ιστορικοί συµφωνούν
πως έγινε ειρήνη ανάµεσα στους Αθηναίους και το Μεγάλο Βασιλέα.
51
εξαναγκάστηκε να προσχωρήσει στη συµµαχία, να γκρεµίσει τα τείχη της, να
παραδώσει το στόλο και να πληρώσει το βαρύ πρόστιµο των 1.276 ταλάντων σε
δόσεις.
Η φύση και τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του αθηναϊκού ιμπεριαλισμού
Η µετάβαση της αθηναϊκής συµµαχίας από «συµµαχία» σε «αρχή», δηλαδή από την
ελεύθερη συναίνεση στην κυριαρχία, συνδέεται µε την επέµβαση των Αθηναίων στα
εσωτερικά των συµµαχικών πόλεων, µε συχνό πρόσχηµα την είσπραξη του φόρου. Τεκµήριο
για την είσπραξη αυτή προσφέρουν οι σωζόµενες επιγραφές που αναφέρονται στις
παρακρατήσεις που είχαν εισπραχθεί από τις εισφορές των
συµµάχων και οι οποίες αντιστοιχούσαν στο 1/60ο επί του ποσού
(µια µνα ανά τάλαντο). Το σύνολο του φόρου οριζόταν µια φορά
κάθε τέσσερα χρόνια, οι εισπράξεις ωστόσο ήταν ετήσιες.
Η όποια καθυστέρηση στην πληρωµή του φόρου
συνεπαγόταν την καταβολή προστίµου, η υποχρεωτική παρουσία
των συµµάχων στην Αθήνα για τα Μεγάλα Διονύσια, η εξάρτηση
από τον φόρο, η εγκατάσταση των Αθηναίων στο έδαφος
προβληµατικών συµµάχων (κληρουχίες), η επιβολή του
αθηναϊκού νοµίσµατος στους συµµάχους (πιθανώς για το κέρδος
που προέκυπτε από τις ανταλλαγές) και η επέµβαση της Αθήνας
στα εσωτερικά των πόλεων αποτελούν χαρακτηριστικά
γνωρίσµατα του αθηναϊκού «ιµπεριαλισµού».
Πέραν όµως της επιθυµίας για συνοχή της συµµαχίας, τα
πολιτικά (υποστήριξη δηµοκρατικών αντί των τοπικών
αριστοκρατιών) και κυρίως τα οικονοµικά συµφέροντα από τον Το ψήφισµα του Κλεινία
φόρο είναι αξιοσηµείωτα. Δεν υπάρχουν τα στοιχεία όµως για να (περ. 448/7 π.Χ.). το οποίο
υποστηρίξουµε πως η Αθήνα του 5ου αι. π.Χ. είχε ως στόχο τη αναφέρεται στην βελτίωση
του τρόπου είσπραξης της
διασφάλιση µιας οικονοµικής υπεροχής. Αυτό που είναι σίγουρο ετήσιας εισφοράς του
είναι πως το αποτέλεσµα, δηλαδή η εξασφάλιση των οικονοµικών συµµαχικού φόρου. Αθήνα,
Επιγραφικό Μουσείο.
µέσων, διευκόλυνε την αποτελεσµατική λειτουργία της αθηναϊκής
δηµοκρατίας.
Παράλληλο ανάγνωσµα από την πλατφόρµα της ΕΛΠ 14: Συµβουλευτείτε το ειδικό Διδακτικό
Υλικό (ΕΔΥ) για τον Θουκυδίδη και τον αθηναϊκό «ιµπεριαλισµό» µε τίτλο «Ο Θουκυδίδης
και το δόγµα του αθηναϊκού ιµπεριαλισµού» ξεκινώντας από το αρχείο: Thucydides.pdf. Ο
φάκελος θα προτείνεται στη 1η Χρονική Ενότητα της ΕΛΠ 14 που καλύπτει την χρονική
περίοδο 1200 – 404 π.Χ., για συζήτηση στη 2η ΟΣΣ των τµηµάτων.
  
Εκπαιδευτική Δραστηριότητα / άσκηση αυτοαξιολόγησης – Κεφάλαιο VII
Ασκήσεις αυτοαξιολόγησης :
1. Ποιόν χαρακτήρισε ο Θουκυδίδης ως «πρώτο πολίτη» ;

α. τον Εφιάλτη
β. τον Πεισίστρατο
γ. τον Κλεισθένη
δ. τον Περικλή
52

Οδηγός Μελέτης ΕΛΠ 14
2. Ποιά συνθήκη έθεσε τέλος στους Μηδικούς πολέµους στα µέσα του 5ου αι. π.Χ.;
α. Η Ειρήνη του Καλλία
β. Η τριακονταετής ειρήνη
γ. Η ειρήνη του Βασιλέα
δ. Η συνθήκη της Ιθώµης
3. Πότε χρονολογείται το απόγειο της αθηναϊκής «αυτοκρατορίας»

α. στο διάστηµα 460-449
β. στο διάστηµα 465-450
γ. στο διάστηµα 474-461
δ. στο διάστηµα 445-431
1.δ
2.α
3.δ
53

Ασκήσεις αυτοαξιολόγησης ΕΛΠ 14


Κεφάλαιο VII: Οι Μηδικοί πόλεμοι
και η εγκαθίδρυση της ηγεμονίας της Αθήνας

1. Απαντήστε συνοπτικά (σε 8-‐10 σειρές) στο ακόλουθο ερώτημα:
Προσδιορίστε τη σύσταση, το ρόλο και τις αρμοδιότητες της Βουλής.

1. Ιωνική επανάσταση.
2. Ηλιαία.
3. Εκκλησία του δήμου.


Πρόταση Ορθό Λάθος
1. Ο Μιλήσιος που έδωσε το σύνθημα της ιωνικής επανάστασης κατά της
περσικής κυριαρχίας λεγόταν Ισαγόρας.
2. Η μάχη των Θερμοπυλών, στην οποία βρέθηκαν αντιμέτωποι οι Πλαταιείς
με τους Πέρσες, ανήκει στον Πρώτο Μηδικό πόλεμο.
3. Η πυρπόληση των ιερών της Ακρόπολης από τους Πέρσες ως αντεκδίκηση
για την πυρπόληση των Σάρδεων έγινε κατά τον Δεύτερο Μηδικό πόλεμο.
4. Το 462/461 π.Χ. ο Εφιάλτης στέρησε τον έλεγχο της λειτουργίας των
θεσμών από το συμβούλιο του Αρείου Πάγου προς όφελος της Βουλής των
Πεντακοσίων.
5. Το 449 π.Χ. η «Ειρήνη του Καλλία» έδωσε τέλος στις εχθροπραξίες μεταξύ
Αθήνας και Σπάρτης.


Ερώτημα 1

Η Βουλή απαρτιζόταν από πεντακόσια μέλη, πενήντα από κάθε φυλή. Τα μέλη της
κληρώνονταν κάθε χρόνο μεταξύ των Αθηναίων πάνω από τριάντα ετών και δεν
επιτρεπόταν να κληρωθούν πάνω από δυο φορές. Η Βουλή προετοίμαζε τις
συνεδριάσεις της Εκκλησίας του δήμου, ετοιμάζοντας τα προβουλεύματα, τα θέματα
προς συζήτηση. Η Βουλή είχε επίσης διοικητικές αρμοδιότητες: ήταν επιφορτισμένη με
τον έλεγχο των δημοσίων οικονομικών και των αξιωματούχων που διαχειρίζονταν το
δημόσιο θησαυρό και αυτόν του συμμαχικού ταμείου, καθώς και με την εκταμίευση
δημόσιων πόρων για τις δαπάνες που αποφάσιζε η Εκκλησία του δήμου. Η Βουλή
ήλεγχε επίσης τις ναυτικές κατασκευές και τα οπλοστάσια της πόλης, καθώς και όλες
τις θρησκευτικές εκδηλώσεις της. Τέλος, ήταν επιφορτισμένη με κάποιες δικαστικές
αρμοδιότητες.


Ερώτημα 2

2.1 Ιωνική επανάσταση αποκαλείται η επανάσταση των ελληνικών πόλεων της
δυτικής Μικράς Ασίας κατά των Περσών (499/98-‐494 π.Χ.). Οι Ίωνες έλαβαν
στρατιωτική βοήθεια από την Αθήνα και την Ερέτρια και κατάφεραν να πυρπολήσουν
τις Σάρδεις, πριν συντριβούν τελικά από τους Πέρσες στη ναυμαχία της Λάδης.


2.2 Ηλιαία αποκαλείται το σώμα έξι χιλιάδων δικαστών που κληρώνονται κάθε
χρόνο. Αποτελείτο από πέντε ή έξι δικαστήρια ειδικευμένα σε συγκεκριμένα θἐματα.
Τα μέλη των δικαστηρίων αμείβονταν με τον «ηλιαστικό μισθό», ημερομίσθιο δυο και
αργότερα τριών οβολών.


2.3 Εκκλησία του δήμου αποκαλείται η συνέλευση του λαού. Μετά τις μεταρρυθμίσεις
του Εφιάλτη, η Εκκλησία του δήμου ελέγχει όλες τις δραστηριότητες τις πόλεις που
αφορούν στην εξωτερική και εσωτερική πολιτική, εκλέγει τους αιρετούς άρχοντες και
ασκεί το δικαστικό καθήκον του οστρακισμού.


Ερώτημα 3

3.1 (Λ) Mossé & Schnapp-‐Gourbeillon 2006, σ. 235.
3.3 (Σ) Mossé & Schnapp-‐Gourbeillon 2006, σ. 242.
3.4 (Σ) Mossé & Schnapp-‐Gourbeillon 2006, σσ. 249-‐250.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIIΙ–Ο Πελοποννησιακός Πόλεµος
Σελ. 271-299
Το όγδοο κεφάλαιο παρουσιάζει τα αίτια, τα γεγονότα και τα αποτελέσµατα του
Πελοποννησιακού πολέµου ο οποίος θα χαρακτηρήσει την Ελληνική ιστορία των τριάντα
τελευταίων χρόνων του 5ου αι. π.Χ. Στο κεφάλαιο παρουσιάζονται διεξοδικά τα αίτια του
πολέµου, οι φάσεις του πολέµου καθώς και οι δυο ολιγαρχικές επαναστάσεις που ξέσπασαν
στην Αθήνα µετά την καταστροφή στη Σικελία και πριν τη λήξη του πολέµου το 404 π.Χ..
Μέσα από τη µελέτη του έβδοµου κεφαλαίου θα είσαστε σε θέση :
 να γνωρίσετε τα αίτια, τα γεγονότα και τα αποτελέσµατα του Πελοποννησιακού
Πολέµου
 να γνωρίσετε τις εξελίξεις στην Αθήνα στα τέλη του 5ου αι. π.Χ.
o Πελοποννησιακός πόλεµος o υπόθεση της Μήλου

o υπόθεση της Κέρκυρας o κατάληψη της Δεκέλειας
o υπόθεση της Ποτίδαιας o επανάσταση του 411
o Μεγαρικό ψήφισµα o Κόνωνας
o Αρχιδάµειος ή Δεκαετής πόλεµος o Αιγός Ποταµοί
o Ειρήνη του Νικία o Τριάκοντα τύραννοι
o Αλκιβιάδης
Α. Τα αίτια του πολέμου (σελ. 271‐276)
Η περίοδος του Πελοποννησιακού πολέµου (431-404 π.Χ.) αποτελεί µια περίοδο της
ελληνικής ιστορίας για την οποία έχουµε στη διάθεσή µας µια πληθώρα πηγών. Ο πόλεµος
αυτός είναι και το θέµα του έργου του Θουκυδίδη, βασική πρωτογενή πηγή για τα γεγονότα
αυτά. Θα πρέπει ωστόσο να σηµειώσουµε πως ο ιστορικός έγραψε τµήµα του έργου του µετά
το τέλος του πολέµου και συνεπώς οι γενικές παρατηρήσεις που τοποθετεί στην αρχή της
αφήγησής του επηρεάζονται εν µέρει από τα όσα γνώριζε για την έκβαση.
Τα αίτια του πολέµου δεν είναι ξεκάθαρα. Κάποιοι µελετητές αµφισβητούν την πολιτική
του Περικλή, άλλοι ερµηνεύουν τον ανταγωνισµό µεταξύ Αθήνας και Κορίνθου µε
«οικονοµικά» κριτήρια. Ο ίδιος ο Θουκυδίδης διακρίνει τις απαρχές του πολέµου σε δυο
κίνητρα:
o στη δύναµη που είχε αποκτήσει η Αθήνα στα πενήντα χρόνια που προηγήθηκαν του
πολέµου στα πλαίσια της αθηναϊκής «ηγεµονίας» και τον φόβο που η δύναµη αυτή
προξενούσε στους Πελοποννήσιους.
o στα επεισόδια – «προφάσεις» µεταξύ της Αθήνας και των συµµάχων της Σπάρτης: η
υπόθεση της Κέρκυρας, η υπόθεση της Ποτίδαιας και το Μεγαρικό ψήφισµα που θα
δούµε διεξοδικά στη συνέχεια.
54

1. Η υπόθεση της Κέρκυρας
Όπως αναφέρθηκε στο προηγούµενο κεφάλαιο, το ενδιαφέρον της Αθήνας για τις
περιοχές της Δύσης, ήταν ίσως ήδη εµφανές από την ίδρυση των Θουρίων1, υπόθεση που
ενδυναµώνεται από το επεισόδιο της Κέρκυρας. Το 435 π.Χ. ξέσπασε διένεξη µεταξύ της
Κέρκυρας, η οποία ήταν ουδέτερη, και της Κορίνθου, συµµάχου των Σπαρτιατών. Οι
Κερκυραίοι ζήτησαν τη βοήθεια της Αθήνας η οποία ανταποκρίθηκε άµεσα καθώς η
Κέρκυρα διέθετε σηµαντικό στόλο και συνεπώς η ένταξή της στην αθηναϊκή συµµαχία θα
είχε σηµαντικά οφέλη. Παρά την αποστολή αθηναϊκού στόλου, οι Κερκυραίοι έχασαν στη
ναυµαχία στα Σύβοτα το 433 π.Χ. Οι δε Κορίνθιοι δεν επιδίωξαν περισσότερα οφέλη µε τη
νίκη τους, κατηγόρησαν ωστόσο την Αθήνα για την παραβίαση των Τριακονταετών Σπονδών
γεγονός που θα ενισχυθεί από την υπόθεση της Ποτίδαιας.
2. Η υπόθεση της Ποτίδαιας
Η Ποτίδαια βρισκόταν στη θρακοµακεδονική ακτή, περιοχή που ελέγχονταν στενά από
τους Αθηναίους καθώς ο Περικλής, σύµφωνος µε την πολιτική του Κίµωνα, ίδρυσε την
Αµφίπολη (431 π.Χ.) και τη Βρέα. Η Ποτίδαια, αν και κορινθιακή αποικία, ήταν µέλος της
αθηναϊκής συµµαχίας µε την υποχρέωση να πληρώνει φόρο. Η αύξηση του φόρου για λόγους
που παραµένουν αδιευκρίνιστοι και ο φόβος των Αθηναίων για συνασπισµό του βασιλιά της
Μακεδονίας, της Κορίνθου και της Θράκης εναντίον τους, τους οδήγησε στο να επιβάλουν
στην Ποτίδαια µια σειρά από µέτρα. Η άρνηση των Ποτιδαιατών στην εφαρµογή των µέτρων
οδήγησε στην πολιορκία της πόλης από την Αθήνα, γεγονός που προκάλεσε την αντίδραση
των Κορινθίων, οι οποίοι έστειλαν ενισχύσεις (η πόλη θα καταληφθεί από τους Αθηναίους
ένα χρόνο αργότερα). Ο ισχυρισµός ότι αιτία της αντιπαράθεσης Αθήνας-Κορίνθου υπήρξε ο
ανταγωνισµός τους για την κυριαρχία των θαλασσών, δεν θα πρέπει να αποκλειστεί.
Προσοχή στις υποθέσεις που στηρίζονται στην κυκλοφορία της κεραµικής και οδηγούν στην
εξαγωγή ιστορικών συµπερασµάτων απουσία άλλων συµπληρωµατικών πηγών. Βλ. για το θέµα τις
σελ. 273-274
3. Το Μεγαρικό ψήφισμα
Μολονότι ο Θουκυδίδης δεν δίνει ιδιαίτερη σηµασία στο τρίτο αίτιο του πολέµου, ο
Αριστοφάνης στις κωµωδίες του το παραλαµβάνει και το αναγάγει σε αποκλειστική αιτία της
σύγκρουσης, επιρρίπτοντας την ευθύνη στον Περικλή.
Ο Περικλής ωστόσο ευθύνεται µε βεβαιότητα για το ψήφισµα που απαγόρευε στους
Μεγαρείς, µέλη της Πελοποννησιακής Συµµαχίας, να έχουν πρόσβαση στις αγορές και τα
λιµάνια, τόσο της Αθήνας όσο και άλλων πόλεων της αθηναϊκής ηγεµονίας. Ο λόγος της
απόφασης οφείλεται, σύµφωνα µε τις πηγές, στην υπόθαλψη φυγάδων δούλων εκ µέρους των
Μεγαρέων. Μολονότι το επιχείρηµα τεκµηριώνεται, αναζητήθηκαν και άλλες αιτίες που
οδήγησαν σε αυτή την απόφαση όπως η συµµετοχή των Μεγάρων στην επιχείρηση της
Κορίνθου, ή επιθυµιά του Περικλή να προκαλέσει πόλεµο µε την Σπάρτη και η εµπορική
αντιζηλία των δυο πόλεων.
Οι συνέπειες του ψηφίσµατος ήταν καταστροφικές για τα Μέγαρα καθώς αναγκάζονταν
να εισάγουν τα απαραίτητα για τη διατροφή τους από της αγορές του Αιγαίου, τις οποίες
ήλεγχαν, ούτως ή άλλως, οι Αθηναίοι. Οι συνέπειες ήταν εξίσου αρνητικές και για την
Αθήνα, καθώς ενισχύονταν οι αντιδράσεις στις αθηναϊκές βλέψεις.
Tο έτος 432 π.Χ. χαρακτηρίζεται από διαπραγµατεύσεις µεταξύ των Αθηναίων, των
Κορινθίων και των Σπαρτιατών: οι απαιτήσεις των Σπαρτιατών, οι κινήσεις των Κορινθίων,
1
55
η ανάγκη των Αθηναίων να υπερασπιστούν την ηγεµονία τους και η πεποίθησή τους πως
είχαν όλα τα µέσα να κερδίσουν, θα οδηγήσει στο ξέσπασµα του πολέµου.
Α. Ο Αρχιδάμειος πόλεμος (σελ. 271‐276)
Η πρώτη φάση του πολέµου είναι γνωστή ως Αρχιδάµειος ή Δεκαετής Πόλεµος (431-
421 π.Χ.).
Σύµφωνα µε τον Θουκυδίδη, η Αθήνα και η Σπάρτη είχαν στη διάθεσή τους σηµαντικά
µέσα, για την υπολογισµό των οποίων στηριζόµαστε στον ιστορικό, µε διπλή υπεροχή στα
οικονοµικά µέσα και στον στόλο για την Αθήνα, και υπεροχή στις χερσαίες δυνάµεις για την
Σπάρτη.
Αθήνα Σπάρτη
Οικονομικά μέσα Οικοινομικά μέσα
• συμμαχικό ταμείο με • πενιχρά
εισφορές 6.000
ταλάντων
Ναυτική δύναμη Ναυτική δύναμη
• 300 τριήρεις • Στόλος των Κορινθίων
• Τριήρεις από Χίο, Λέσβο
και Κέρκυρα
Χερσαία δύναμη Χερσαία δύναμη
• 13.000 οπλίτες • 40.000 οπλίτες
• 16.000 οπλίτες σε • Ιππικό των Βοιωτών
φρουρές της Αττικής
• 1.200 ιππείς
Σύµφωνα µε την στρατηγική του Περικλή, η Αθήνα έπρεπε να παραιτηθεί από την
υπεράσπιση των εδαφών της, να εκµεταλλευτεί τον πανίσχυρο στόλο της για την
πραγµατοποίηση επιδροµών και για την εξασφάλιση του επισιτισµού, και να προστατεύσει
τον πληθυσµό της, συγκεντρώνοντάς τον µέσα στα Mακρά τείχη.
1. Η αποτυχία της στρατηγικής του Περικλή
Η στρατηγική αυτή όµως δεν είχε τα αναµενόµενα αποτελέσµατα, καθώς οι

πελοποννησιακές δυνάµεις θα εισβάλλουν στην Aττική το 431 π.Χ. και θα προκαλέσουν
καταστροφές. Οι επιδροµές του αθηναϊκού στόλου στις ακτές της Πελοποννήσου δεν θα
αποθαρρύνουν τους Σπαρτιάτες και τους συµµάχους τους, οι οποίοι θα εισβάλλουν εκ νέου
στην Αττική την επόµενη άνοιξη (430 π.Χ.).
Οι Αθηναίοι από πλευράς τους θα κατορθώσουν να καταλάβουν την Αίγινα και την
Ποτίδαια, όπου θα εγκαταστήσουν κληρούχους και να συµµαχήσουν µε τον βασιλιά των
Οδρυσών στη Θράκη. Όµως θα ξεσπάσει στην Αθήνα “λοιµός”, ο οποίος θα απλωθεί σε
µεγάλο µέρος του πληθυσµού που είχε κλειστεί µέσα στα τείχη της πόλης, ακολουθώντας τη
στρατηγική του Περικλή. Οι αρνητικές συνέπειες της τροµερής αυτής επιδηµίας εκφράζονται
και στο ηθικό των πολιτών καθώς η δυσαρέσκεια του δήµου εκφράστηκε κατά του
υπευθύνου όλων αυτών των κακών: του Περικλή. Παρά το πρόστιµο που του επιβλήθηκε,
ελέγχθηκε ξανά στρατηγός τον επόµενο χρόνο (429 π.Χ.), προσβλήθηκε όµως και ο ίδιος από
56

τον λοιµό και πέθανε το φθινόπωρο του ίδιου έτους. Ο φόβος του λοιµού οδήγησε τους
Πελοποννήσιους στο να εγκαταλείψουν την εισβολή της Αττικής και ο στρατηγός Φορµίων
νίκησε τον πελοποννησιακό στόλο στη Ναύπακτο.
2. Από το θάνατο του Περικλή στην πτώση της Σφακτηρίας
Τον Περικλή θα διαδεχτεί ο Διόδοτος. Κυρίαρχη µορφή της αθηναϊκής πολιτικής για τα
επόµενη έτη ωστόσο θα αποτελέσει ο Κλέων. Ο Κλέων δεν ανήκε στην παλαιά
αριστοκρατία και στις πηγές αναφέρεται ως βίαιος και πρόθυµος κόλακας του δήµου, ήταν
όµως ενεργητικός στην πολιτική του.
Το 428 π.Χ. χρονολογείται η έναρξη της πολιορκίας των Πλαταιών, η οποία θα
διαρκέσει δυο χρόνια και θα έχει ως συνέπεια την καταστροφή της πόλης και την αναζήτηση
ασύλου των κατοίκων της στην σύµµαχό της, Αθήνα.
Ταυτόχρονα αποστατεί από την αθηναϊκή συµµαχία η Λέσβος, σηµαντική για το στόλο
της, η οποία εγκυµονεί τον κίνδυνο της συµµαχίας των πόλεων της Λέσβου µε τους
Πελοποννήσιους. Οι Αθηναίοι θα στείλουν εκστρατευτική δύναµη η οποία θα πολιορκήσει
τη Μυτιλήνη και θα την υποχρεώσει να συνθηκολογήσει το καλοκαίρι του 427 π.Χ.. Θα
φονευτούν οι αιχµάλωτοι που είχαν µεταφερθεί στην Αθήνα και στη συνέχεια θα
γκρεµιστούν τα τείχη της Μυτιλήνης, θα κατασχεθεί ο στόλος από τους Αθηναίους, οι οποίοι
θα εγκαταστήσουν κληρουχία από 2.700 άνδρες στο έδαφος της πόλης.
Τον ίδιο χρόνο οι Αθηναίοι ανταποκρίνονται θετικά σε έκκληση για βοήθεια του Ρηγίου
και των Λεοντίνων στη Δύση, οι οποίοι ανησυχούν για τις επεκτατικές βλέψεις των
Συρακουσίων, αποστέλλοντας 30 τριήρεις. Παράλληλα στην Κέρκυρα οι Αθηναίοι και οι
Σπαρτιάτες χωρίζονται σε δυο στρατόπεδα: οι µεν υποστηρίζουν τους ολιγαρχικούς, οι δε
τους δηµοκρατικούς που βρίσκονται αντιµέτωποι για την κατάκτηση της αρχής.
Το έτος 425 π.Χ., οι Αθηναίοι στέλνουν µια δεύτερη εκστρατευτική αποστολή στη
Σικελία µε σκοπό να ενισχύσουν την πρώτη, και στο πέρασµά τους από την Πύλο
εγκαθιστούν φρουρά σε Μεσσηνιακό έδαφος µε αρχηγό τον Δηµοσθένη, η οποία θα
εγκλωβίσει 420 Σπαρτιάτες οπλίτες στο νησί της Σφακτηρίας. Παρά τα αιτήµατα των
Σπαρτιατών για διαπραγµατεύσεις, ο Κλέων θα καταλάβει την Σφακτηρία και θα
πραγµατοποιήσει την άλωσή της. Υπό την απειλή της θανάτωσης των αιχµαλώτων, οι
Πελοποννήσιοι θα δεχτούν να εγκαταλείψουν τις εισβολές στην Αττική. Όµως παρά τις
θετικές για την Αθήνα εξελίξεις, το έτος 425/4 π.Χ. βρίσκει τα ταµεία άδεια. Οι Αθηναίοι θα
ζητήσουν από τους συµµάχους τους νέες εισφορές και ο φόρος θα τριπλασιαστεί, γεγονός
που θα προκαλέσει τις αντιδράσεις των συµµάχων µε βαρύτατες συνέπειες για την Αθήνα.
3. Το τέλος του Αρχιδάμειου πολέμου. Η ειρήνη του Νικία
Οι Αθηναίοι θα ηττηθούν στο Δήλιο κατά τη διάρκεια εκστρατείας τους στη Βοιωτία
(424 π.Χ.) ενώ ο σπαρτιατικός στρατός µε αρχηγό τον Βρασίδα θα καταλάβει το 424/3 π.Χ.
την Αµφίπολη και άλλες πόλεις της θρακοµακεδονικής ακτής µε τη συµβολή µισθοφόρων
και απελευθερωµένων ειλώτων.
Η Σπάρτη αρχίζει να υποφέρει από λειψανδρία, κυρίως γιατί οι όµοιοι1 απεχθάνονταν τις µακρινές
εκστρατείες. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα την χρήση µισθοφόρων, τα χρήµατα για την πληρωµή των
οποίων προέρχονται και εκτός ελληνικού κόσµου, δηλαδή από τον Μεγάλο Βασιλέα και τους
σατράπες του.
Τόσο η Σπάρτη όσο και η Αθήνα αντιµετώπιζαν δυσκολίες στο εσωτερικό:
1
Με τον όρο όµοιοι χαρακτηρίζονται σε κείµενα του Ξενοφώντα και του Αριστοτέλη οι πολίτες της
Σπάρτης που είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώµατα.
57
o στη Σπάρτη οι ενέργειες του Βρασίδα δεν ήταν αρεστές σε όλους. Παράλληλα
επικρατούσαν διαφωνίες για την κατάσταση στη Μεσσηνία
o στην Αθήνα µεγάλο µέρος της κοινής γνώµης είχε κουραστεί από τον πόλεµο και
υποστήριζε τον Νικία, εκφραστή της νέας τάσης για ειρήνη και αντίπαλο του
Κλέωνα
Μολονότι η Αθήνα θα δεχτεί τις νέες προτάσεις της Σπαρτής για ανακωχή το 423 π.Χ.,
θα ακολουθήσουν παραβιάσεις της «ειρήνης» τόσο από τον Βρασίδα στην Μένδη όσο και
από τον Κλέωνα στη Σκιώνη. Ο θάνατος των δυο αρχηγών στη µάχη της Αµφίπολης θα
οδηγήσει στη σύναψη ειρήνης την άνοιξη του 421 π.Χ., µε βασικό διαπραγµατευτή τον
Νικία.
Η «ειρήνη του Νικία», που στη θεωρία θα είχε διάρκεια 50 χρόνων, διήρκησε µόνο 6
και αποτελείτο από δυο βασικές συνθήκες:
o εφαρµογή προβλεπόµενων µέτρων όπως η απόδοση αιχµαλώτων, η ελευθερία
κυκλοφορίας και πρόσβασης στα ιερά, η εφαρµογή των οποίων δυσκόλευε από
την άρνηση των Βοιωτών, των Κορινθίων και των Μεγαρέων να επικυρώσουν
την ειρήνη.
Παρά την απόδοση αιχµαλώτων, οι Σπαρτιάτες δεν επέστρεψαν την Αµφίπολη στην Αθήνα και οι
Αθηναίοι κράτησαν την Πύλο.
o Η ειρήνη συνοδεύονταν από τη σύναψη συµµαχίας µεταξύ της Αθήνας και της
Σπάρτης. Η Αθήνα αναλάµβανε να υποστηρίξει τους Λακεδαιµονίους σε
περίπτωση ξεσηκωµού των ειλώτων, δέσµευε στην πράξη όµως µόνο τη Σπάρτη.
Γ. Η ρήξη της ειρήνης. Η Σικελική εκστρατεία (σελ. 283‐288)
1. Ο μεσοπόλεμος
Ενώ στην πολιτική σκηνή της Αθήνας ο Νικίας βρίσκεται αντιµέτωπος µε τον
Αλκιβιάδη, απόγονο αριστοκρατικής οικογένειας που συγγένευε µε τους Αλκµεωνίδες, οι
Αθηναίοι, υποστηρίζοντας τους Αργείους και οι Σπαρτιάτες, τους κατοίκους της Επιδαύρου,
βρέθηκαν αντιµέτωποι στη µάχη της Μαντίνειας (418 π.Χ.). Ακολουθεί η υπόθεση της
Μήλου, η οποία θα οδηγήσει τον Θουκυδίδη στο να συντάξει τον περίφηµο διάλογο των
Αθηναίων και των Μηλίων. Η Μήλος και η Θήρα ήταν τα µόνα νησιά των Κυκλάδων που
δεν ανήκαν στην αθηναϊκή συµµαχία. Το 416 π.Χ. η Μήλος προσέγγισε τους Σπαρτιάτες µε
αποτέλεσµα να προκαλέσει την αντίδραση των Αθηναίων, οι οποίοι έφτασαν στο νησί
προκειµένου να µεταπείσουν τους Μηλίους. Η άρνησή τους να προσχωρήσουν στη συµµαχία
προκάλεσε την οργή των Αθηναίων οι οποίοι κατέλαβαν τη Μήλο, θανάτωσαν τους άνδρες,
υποδούλωσαν τα γυναικόπαιδα και παρέδωσαν το νησί σε πεντακόσιους κληρούχους που
µεταφέρθηκαν από την Αθήνα.
Ο περίφηµος διάλογος των Αθηναίων και των Μηλίων φανερώνει τα τραγικά αποτελέσµατα του
αθηναϊκού «ιµπεριαλισµού» καθώς και τη διαπίστωση πως οι ίδιοι οι Αθηναίοι θεωρούσαν
αυτονόητη την κυριαρχία τους στον κόσµο του Αιγαίου.
2. Οι βλέψεις της Αθήνας προς τη Δύση
Έναν χρόνο µετά, το 415 π.Χ., οι Αθηναίοι θα αποφασίσουν την εκστρατεία στη Σικελία.
Βλ. την αναδροµή της ιστορίας της Σικελίας από τις αρχές του 5ου αι. µέχρι και το 415 π.Χ. στη
σελ. 285.
Συγκεκριµένα η πόλη των Συρακουσών είχε το ίδιο σύνταγµα µε αυτό των Αθηνών, µε
τη διαφορά πως τα λειτουργήµατα ήταν αιρετά και δεν αµείβονταν και πως ο πληθυσµός δεν
ήταν οµοιογενής, καθώς αποτελούνταν από ντόπιους Σικελούς και ξένους µισθοφόρους,
58

στους οποίους είχε αποδοθεί από τους τυράννους το καθεστώς του νεοπολίτη, δηλαδή του
νέου πολίτη. Οι Συρακούσες ήταν αποικία και σύµµαχος της Κορίνθου. Όταν λοιπόν οι
Αθηναίοι έστειλαν πρεσβεία στην Εγέστα, η οποία συγκρούστηκε µε τον Σελινούντα τον
οποίο υποστήριζαν οι Συρακούσιοι, φανέρωσαν την επιθυµία τους για να εµπλακούν σε µια
διαµάχη, υπολογίζοντας στην υποστήριξη του ντόπιου πληθυσµού. Σε βοήθεια των
Συρακουσίων έσπευσαν η Σπάρτη και η Κόρινθος.
3. Ο Αλκιβιάδης και η αποτυχία της εκστρατείας
Το πραγµατικό κίνητρο για την εκστρατεία στη Σικελία δεν είναι ξεκάθαρο καθώς είναι
πιθανό πως επηρέασαν προς αυτή την κατεύθυνση τόσο η ιδέα της κατάκτησης του νησιού
και της δόξας που αυτή θα έφερνε στην Αθήνα, όσο και η ιδέα µιας επιχείρησης εκφοβισµού.
Ο δῆμος τάχθηκε στο πλευρό του Αλκιβιάδη και ανέθεσε τη διεξαγωγή της εκστρατείας στον
ίδιο, στον Νικία και στον Λάµαχο.
Η αθηναϊκή δύναµη µε τους τρεις στρατηγούς είχαν ήδη φτάσει στη Σικελία, και
συγκεκριµένα στην Κατάνη, όταν οι Αθηναίοι ανακάλεσαν τον Αλκιβιάδη για να τον
δικάσουν για ιεροσυλία. Η κατηγορία αφορούσε στην εµπλοκή του στην υπόθεση του
ακρωτηριασµού των ερµαϊκών στηλών.
Πρόκειται για τις στήλες των Ερµών, τα φαλλοφόρα λίθινα ορόσηµα µε την κεφαλή του Ερµή στην
κορυφή τους, τα οποία που ήταν τοποθετηµένα σε σπίτια ή σταυροδρόµια της πόλης, δηλαδή σε
ιδιωτικούς και δηµόσιους χώρους. Η πράξη αυτή, που πραγµατοποιήθηκε λίγο πριν την αναχώρηση
των στρατευµάτων για τη Σικελία προκάλεσε τον πανικό και στη συνέχεια την οργή των Αθηναίων
καθώς θεωρούσαν πως ήταν ένα κακό σηµάδι για την εκστρατεία και εκδήλωση συνωµοσίας. Στις
κατηγορίες ακούστηκε το όνοµα του Αλκιβιάδη.
Ο Αλκιβιάδης προτίµησε να δραπετεύσει στην Ιταλία και στη συνέχεια στη Σπάρτη όπου
παρακίνησε τους Σπαρτιάτες να βοηθήσουν τους Συρακουσίους, να εγκατασταθούν στην
Αττική και να καταλάβουν το φρούριο της Δεκέλειας, όπως και έπραξαν.
Αρχικά οι Σπαρτιάτες έστειλαν στις Συρακούσες ενισχύσεις µε επικεφαλής τον Γύλιππο,
ο οποίος το 414 π.Χ. έδιωξε τους Αθηναίους από περιοχές που πέτυχαν να καταλάβουν και
τους περικύκλωσε στο Ακρωτήρι Πληµµύριο. Οι Αθηναίοι έστειλαν ενισχύσεις µε αρχηγό το
Δηµοσθένη, ο οποίος ήρθε σε ρήξη µε τον Νικία (ο Λάµαχος είχε πεθάνει), µετά την
αποτυχία της κατάληψης των Συρακουσών. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσµα την
καθυστέρηση της αναχώρησης του αθηναϊκού στόλου, την επίθεση των Συρακουσίων και
την πανωλεθρία των Αθηναίων στον ποταµό Ασσίναρο: οι δυο στρατηγοί καθώς και
περισσότεροι από 40.000 Αθηναίοι και σύµµαχοι θανατώθηκαν, άλλοι κλείστηκαν στα
λατοµεία όπου πέθαναν από δίψα ή πουλήθηκαν ως δούλοι.
Δ. Το τέλος του πολέμου. Οι δυο ολιγαρχικές επαναστάσεις (σελ. 289‐299)
1. Η κατάσταση στην Αθήνα την επομένη της καταστροφής στη Σικελία
Οι Σπαρτιάτες κατέλαβαν την άνοιξη του 413 π.Χ. το φρούριο της Δεκέλειας,
ακολουθώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο και τη δεύτερη «πρόταση» του Αλκιβιάδη, όπου
στρατοπέδευσαν και ξεκίνησαν να λεηλατούν συστηµατικά την Αττική µε αποτέλεσµα να
δραπετεύσουν προς τον εχθρό 20.000 δούλοι. Η σηµασία της κατάληψη της Δεκέλειας δεν
ήταν τυχαία καθώς βρισκόταν σε στρατηγικό σηµείο για την οικονοµία και τον επισιτισµό
της Αθήνας.
Η Αθήνα βρέθηκε λοιπόν σε δραµατική κατάσταση λόγω:
1. της απώλειας πρόσβασης στα µεταλλεία αργύρου του Λαυρίου, τα οποία θα
χρησιµοποιούνταν για να εξασφαλίσει τα χρηµατικά µέσα για τη συνέχιση του
πολέµου
59
2. της απώλειας δυνατότητας εισαγωγής γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων από
την Εύβοια, η όποια θα εξασφαλίζεται πλέον αποκλειστικά από τα αθηναϊκά πλοία
3. και της καταστροφή του αθηναϊκού στόλου στη Σικελία, ο οποίος θα εξασφάλιζε,
µεταξύ άλλων, την άµυνα της πόλης.
Η δε Σπάρτη, σε επαφή µε τους σατράπες της περσικής αυτοκρατορίας, έδειχνε πρόθυµη
να βοηθήσει τον Μεγάλο βασιλέα να κυριαρχήσει στις ελληνικές πόλεις. Λαµβάνοντας
χρηµατικά ανταλλάγµατα, κατόρθωσε να αποσπάσει από την αθηναϊκή συµµαχία τη Χίο, τις
Ερυθρές και τις Κλαζοµενές. Η δε Σάµος, παρέµενε το στήριγµα του αθηναϊκού στόλου, ενώ
η διατήρηση του ελέγχου της Σηστού και της Λαµψάκου επέτρεπε την πρόσβαση στο
πολύτιµο σιτάρι του Πόντου.
Το ίδιο έτος (413 π.Χ.) συγκροτήθηκε στην Αθήνα µια επιτροπή δέκα προβούλων η
οποία είχε ως αρµοδιότητα τον έλεγχο των εισηγήσεων που υποβάλλονταν στην εκκλησία του
δήµου, περιορίζοντας τις αρµοδιότητες της βουλής. Η επιτροπή αυτή θα προετοιµάσει το
έδαφος για την επανάσταση των ολιγαρχικών του 411 π.Χ..
2. Η επανάσταση του 411
Ο Αλκιβιάδης δραπέτευσε από τη Σπάρτη και κατέφυγε στη Μικρά Ασία, στον σατράπη
Τισσαφέρνη από τον οποίο πήρε την υπόσχεση ότι θα επέστρεφε στην Αθήνα αν κατόρθωνε
να µεταβάλει το πολίτευµά της. Οι Αθηναίοι διαχωρίστηκαν σε αυτούς που υπερασπίζονταν
τους δηµοκρατικούς, στους οποίους χρεώθηκε η ήττα στη Σικελία, και στους
αντιδηµοκρατικούς, οι οποίοι επιθυµούσαν ένα ολιγαρχικό πολίτευµα. Σε αυτές τις
εσωτερικές διαµάχες, η επιτροπή των προβούλων διευρύνθηκε µε την προσθήκη είκοσι νέων
µελών και συγκάλεσε την εκκλησία του δήµου στον Κολωνό - και όχι στο συνηθισµένο τόπο
συνεδριάσεων, την Πνύκα - όπου αποφάσισε:
o την κατάργηση όλων των µισθών (µε εξαίρεση τους στρατιωτικούς),
o την παραίτηση όλων των εν ενεργεία αξιωµατούχων,
o την αντικατάσταση της βουλής των Πεντακοσίων µε ένα συµβούλιο τετρακοσίων
µελών:
 τα πρώτα 100 µέλη θα ορίζονταν από πέντε εκλεγµένους προέδρους,
 και αυτά τα 100 µέλη θα όριζαν τα υπόλοιπα 300,
o τη σύνταξη καταλόγου 5.000 πολιτών που θα διατηρούσαν την πολιτεία, δηλαδή
πλήρη πολιτικά δικαιώµατα.
Οι συνωµότες δεν συνάντησαν αντίσταση καθώς τα πιο δυναµικά µέλη του δῆμου
βρισκόταν στη Σάµο, όταν όµως αυτά ενηµερώθηκαν για την κατάσταση που επικρατούσε
στην πόλη συγκρότησαν συνέλευση, όρισαν ως στρατηγούς τον Θρασύβουλο και τον
Θράσυλο και ανακάλεσαν τον Αλκιβιάδη.
Σηµειώστε τον παράδοξο τρόπο µε τον οποίο επιστρέφει ο Αλκιβιάδης στην Αθήνα αλλά και την
αντίδραση της στρατιάς της Σάµου, στη σελ. 293.
Στην Αθήνα τα πράγµατα δεν ήταν εύκολα για τους ολιγαρχικούς, καθώς προέκυψε
διάσταση ανάµεσα στους Τετρακόσιους και τους οπλίτες, µε νίκη των τελευταίων. Για λίγους
µήνες οι 5.000 άσκησαν τη διακυβέρνηση της πόλης, δεν έχουµε όµως περισσότερες
πληροφορίες για την περίοδο αυτή στη διάθεσή µας ούτε για τον τρόπο µε τον οποίο
αποκαταστάθηκε η δηµοκρατία.
3. Το τέλος του πολέμου
Στο εσωτερικό, η παλινόρθωση της δηµοκρατίας θα οδηγήσει στο ψήφισµα ενός

αυστηρότατου νόµου εναντίον όποιου προσπαθούσε να ανατρέψει το καθεστώς και στη
60

θέσπιση, µεταξύ άλλων, της διωβελία, δηλαδή την καταβολή επιδόµατος δυο οβολών στους
πιο φτωχούς.
Στο εξωτερικό ο πόλεµος µεταφέρθηκε στο Αιγαίο, όπου η Αθήνα προσπαθεί να
διατηρήσει τις θέσεις της και να αντιµετωπίσει τη συµµαχία των Σπαρτιατών (µε ναύαρχο το
Λύσανδρο) και των Περσών (µε αρχηγό τον Κύρο, αδερφό του Μεγάλου Βασιλέα
Αρταξέρξη). Παρά τις απώλειες στην Εύβοια και τη νίκη στο Κυνός Σήµα το 411 π.Χ., οι
Αθηναίοι, µε τη συµβολή του Αλκιβιάδη ο οποίος επέστρεψε στην Αθήνα και εκλέχθηκε εκ
νέου στρατηγός, θα έχουν µια σειρά από επιτυχίες (Πέρινθος, Βυζάντιο). Η ήττα στο Νότιον
ωστόσο θα οδηγήσει στην επιστροφή του Αλκιβιάδη στην Αθήνα και στην αντικατάστασή
του στην αρχηγία του στόλου από τον Κόνωνα. Με τη βοήθεια του αθηναϊκού στόλου ο
Κόνωνας θα καταστρέψει τον σπαρτιατικό στόλο στα ανοικτά των Αργινουσών το 406 π.Χ.,
η µη περισυλλογή των πληρωµάτων των βυθισµένων πλοίων ωστόσο θα οδηγήσει στην
οµώνυµη δίκη, στην οποία αναφέρεται ο Ξενοφών, όπου διαφαίνεται το κλίµα φόβου και
νευρικότητας που επικρατούσε στη Αθήνα.
Ο Λύσανδρος θα συντρίψει ένα χρόνο αργότερα τον αθηναϊκό στόλο στους Αιγός
Ποταµούς, θα καταλάβει στη συνέχεια το Βυζάντιο και την Καλχηδόνα, αποκλείοντας την
πρόσβαση των Αθηνών στους σιτοβολώνες του Πόντου, εγκαθιστώντας φρουρές από
Λακεδαίµονες στις περισσότερες πόλεις του Αιγαίου και θα φτάσει έξω από τον Πειραιά τον
Οκτώβριο του 405 π.Χ..
Παρά τις αρχικές ενστάσεις, οι Αθηναίοι ηττηµένοι θα δεχτούν το 404 π.Χ. τις αξιώσεις
των Σπαρτιατών οι οποίες περιλαµβάνουν :
o κατεδάφιση των Μακρών Τειχών,
o παράδοση του στόλου εκτός από δώδεκα τριήρεις,
o διάλυση της συµµαχίας της Δήλου,
o προσχώρηση στην σπαρτιατική συµµαχία.
4. Η επανάσταση του 404
Μετά την ήττα της Αθήνας, παρατηρείται µια νέα απόπειρα από τους ολιγαρχικούς να
καταλύσουν τη δηµοκρατία, ενισχυµένοι αυτή τη φορά από την σπαρτιατική φρουρά στον
Πειραιά και τον Λύσανδρο. Ο Δρακοντίδης πρότεινε στη συνέλευση να οριστεί επιτροπή από
τριάντα µέλη προκειµένου να επεξεργαστεί ένα νέο πολίτευµα (πολιτεία). Η πρόταση
υποστηρίχθηκε από τον Λύσανδρο, µε αποτέλεσµα οι Τριάκοντα (γνωστοί ως Τριάκοντα
τύραννοι) που ορίστηκαν να είναι φίλοι του Θηραµένη και του Κριτία, ενός φιλολάκωνα
αριστοκράτη. Σύµφωνα µε το νέο πολίτευµα, εµπνεόµενο στη θεωρία από την πάτριο
πολιτεία, το πολίτευµα των προγόνων:
o καταργούνται οι µισθοί
o το σώµα των ενεργών πολιτών περιορίζεται σε 3.000 (αντί των 5.000 του 411 π.Χ.)
o ο κατάλογος των πολιτών αυτών ορίζεται από τους Τριάκοντα.
Στην πόλη ωστόσο επικρατούσε τρόµος και βιαιότητα, που είχε ως αποτέλεσµα τη ρήξη
στην οµάδα των Τριάκοντα η οποία θα εκφραστεί µε τη σύγκρουση µεταξύ του Κριτία και
του Θηραµένη και θα οδηγήσει στο θάνατο του τελευταίου µε την ψήφο του συµβουλίου. Ο
θάνατος του Κριτία, η ανασυγκρότηση των δηµοκρατικών γύρω από τον Θρασύβουλο και οι
εσωτερικές διαφωνίες των Τριάκοντα τους οδήγησαν στο να δραπετεύσουν στην Ελευσίνα,
αφήνοντας στην εξουσία το καθεστώς των Τριών Χιλιάδων. Με τις ενέργειες του Σπαρτιάτη
Παυσανία οι αντίπαλοι τερµάτισαν τον πόλεµο, δόθηκε αµνηστία και η δηµοκρατία
αποκαταστάθηκε στην Αθήνα το 403 π.Χ.
Μεγάλος νικητής στον Πελοποννησιακό πόλεµο, που διήρκησε από το 431 µέχρι και το
404 π.Χ., θα αναδειχθεί η Σπάρτη η οποία έχει «πληρώσει» κυριολεκτικά τη νίκη της :
κέρδισε τον πόλεµο, όπως θα την κατηγορήσουν ο Ξενοφώντας και ο Πλάτωνας, µε τα
61
χρήµατα του Μεγάλου Βασιλέα. Ο µεγάλος χαµένος του πολέµου είναι η Αθήνα: χωρίς
τείχη, χωρίς στόλο, χωρίς χρήµατα (άδεια ταµεία), µε λεηλατηµένη ύπαιθρο, και χωρίς τους
συµµάχους στα πλαίσια της συµµαχίας της Δήλου, δεν θυµίζει σε τίποτε την πόλη που
εγκωµίαζε ο Περικλής για την ανωτερότητά της.
Χαµένες όµως είναι και οι άλλες ελληνικές πόλεις : εξαντληµένες οικονοµικά,
διαιρεµένες πολιτικά σε δηµοκρατικούς και ολιγαρχικούς, βρίσκονται σε επισφαλή
κατάσταση και επιβεβαιώνουν το εύρος του πολέµου.
  
Εκπαιδευτική Δραστηριότητα / άσκηση αυτοαξιολόγησης – Κεφάλαιο VΙΙΙ
Ασκήσεις αυτοαξιολόγησης

1. Η υπόθεση της Κέρκυρας (435-433 π.Χ.) αφορά στη διένεξη :
α. της Κέρκυρας µε την Αθήνα
β. της Κέρκυρας µε την Κόρινθο
γ. της Κέρκυρας µε τη Σπάρτη
δ. της Αθήνας µε τη Σπάρτη στην Κέρκυρα
2. Ποιοί στρατηγοί απεβίωσαν το 422 π.Χ.στη µάχη της Αµφίπολης ;

α. ο Βρασίδας και ο Νικίας
β. ο Βρασίδας και ο Κλέωνας
γ. ο Νικίας και ο Κλέωνας
δ. ο Διόδοτος και ο Νικίας
3. Η κατάληψη της Δεκέλειας από τους Σπαρτιάτες συνεπαγόταν:

α. την αποκοπή των Αθηνών από τα µεταλλεία του Λαυρίου
β. την αποκοπή των Αθηνών από το σιτάρι του Πόντου
γ. την αποκοπή των Αθηνών από τις στρατηγικές θέσεις στη Σικελία
δ. την αποκοπή των Αθηνών από το ταµείο της αθηναϊκής συµµαχίας στην
Ακρόπολη.
1. β
2. β
3. α
62

από το βασικό βιβλίο μελέτης :
Mossé C., Schnapp-‐Gourbeillon A., Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας (2000-‐31 π.Χ.), εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα,
2006

Κεφάλαιο VΙΙΙ : Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος
Ο Διάλογος Αθηναίων και Μηλίων

Η νήσος Μήλος (αριστερά) και η πόλη της Μήλου (δεξιά). Το πιθανό τείχος της πόλης
υποδηλώνεται με μαύρο περίγραμμα.

Ο περίφημος διάλογος στην Ιστορία του Θουκυδίδη μεταξύ των Αθηναίων και των
Μηλίων (5.85-‐113) τοποθετείται στο έτος 416 π.Χ. και αφορά στην απαίτηση υποταγής της
Μήλου στην αθηναϊκή ηγεμονία κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου. Η
δημηγορία αυτή, απαύγασμα του αθηναϊκού «ιμπεριαλισμού», παρατίθεται σε μορφή
διαλόγου. Ο ιστορικός παρουσιάζει και μεταφέρει στον αναγνώστη δυο διαφορετικές
απόψεις: αυτή των Αθηναίων και αυτή των εκπροσώπων των Μηλίων.
Με αφορμή τμήμα του διαλόγου που ακολουθεί, σχολιάστε:
α) σε ποιά κατάσταση βρίσκεται η Αθήνα στο έτος 416 π.Χ.,
β) τις διαφορετικές απόψεις περί δικαιοσύνης και συμφέροντος που εκφράζονται στο
διάλογο,
γ) τα αποτελέσματα της συνομιλίας αυτής.

Θουκυδίδης, Ιστορίαι, V, 85-‐112: Ο διάλογος Αθηναίων και Μηλίων

Οι αντιπρόσωποι των Μηλίων αποκρίθηκαν: «Η πρόταση σας να συζητήσουμε με ηρεμία είναι
πολύ καλή και δεν έχουμε καμία αντίρρηση, αλλά εκείνο που έρχεται σε αντίφαση με την πρότασή σας
είναι η πολεμική προετοιμασία σας με την οποία τώρα, ευθύς μας απειλείτε. Βλέπουμε ότι έρχεστε σαν
δικαστές που θα κρίνουν όσα θα ειπωθούν και ότι, αν τα νομικά επιχειρήματά μας είναι ισχυρότερα
από τα δικά σας, τότε η έκβαση της συζήτησης θα μας οδηγήσει σε πόλεμο αν δεν ενδώσουμε, ενώ αν
μας πείσετε, θα μας οδηγήσει στη δουλεία». (5.86)
ΑΘΗΝ. Αν ήρθατε εδώ με σκοπό να εξερευνήσετε, με συλλογισμούς βασισμένους σε υποψίες,
τι μέλλει να συμβεί ή αν έχετε τίποτε άλλο κατά νου αντί να έχετε μόνο υπόψη σας την παρούσα
κατάσταση για να σκεφτείτε πώς να σώσετε την πολιτεία σας, καλύτερα να σταματήσουμε την
συζήτηση. Αλλιώς ας εξακολουθήσουμε. (5.87)
ΜΗΛ. Στην θέση που βρισκόμαστε, είναι φυσικό και συγγνωστό να καταφεύγουμε σε πολλά
επιχειρήματα και να διατυπώνουμε πολλές σκέψεις. Η συνάντηση αυτή έγινε, βέβαια, για να σώσουμε
την πολιτεία μας. Δεχόμαστε, λοιπόν, να διεξαχθεί η συζήτηση με τον τρόπο που προτείνατε, αν το
νομίζετε σωστό. (5.88)
ΑΘΗΝ. Λοιπόν κι εμείς δεν θα πούμε μεγάλα λόγια ούτε μακριές φράσεις για να αποδείξουμε
ότι η νίκη μας επάνω στους Μηδούς μας έδωσε το δικαίωμα να ασκούμε την ηγεμονία μας ή ότι
εκστρατεύσαμε τώρα εναντίον σας επειδή μας αδικήσατε. Αυτά δεν θα σας έπειθαν. Αλλά και από σας
ζητούμε να μην προσπαθήσετε να μας πείσετε λέγοντάς μας ότι, αν και άποικοι των Λακεδαιμονίων,
δεν είμαστε σύμμαχοί τους ή ότι δεν μας βλάψατε ποτέ. Ας συζητήσουμε, όμως, για το τι είναι δυνατόν
να γίνει έχοντας υπόψη τους πραγματικούς σκοπούς του καθενός και ξέροντας ότι, στις ανθρώπινες
σχέσεις, τα νομικά επιχειρήματα έχουν αξία όταν εκείνοι που τα επικαλούνται είναι περίπου ισόπαλοι
σε δύναμη και ότι, αντίθετα, ο ισχυρός επιβάλλει ό,τι του επιτρέπει η δύναμη του και ο αδύνατος
υποχωρεί όσο του το επιβάλλει η αδυναμία του. (5.89)
ΜΗΛ. Εμείς, όμως, νομίζουμε ότι είναι χρήσιμο – και είναι ανάγκη να το πούμε αφού θέσατε
βάση της συζήτησης μας το συμφέρον και όχι το δίκαιο – να μην παραβλεφθεί ένα στοιχείο που είναι
κοινό αγαθό, δηλαδή το να μπορεί πάντα εκείνος που βρίσκεται σε κίνδυνο, να επικαλείται τα ορθά και
τα δίκαια και να ωφελείται πείθοντας τον αντίπαλό του με επιχειρήματα πέρα από τα αυστηρά πλαίσια
του δικαίου. Αυτό, άλλωστε, σας συμφέρει όσο και μας, γιατί αν χάσετε τον πόλεμο, θα σας επιβάλουν,
για παραδειγματισμό, την μεγαλύτερη τιμωρία (5.90)
ΑΘΗΝ. Εμείς δεν ανησυχούμε για τις συνέπειες που θα είχε μια ενδεχόμενη κατάλυση της
ηγεμονίας μας και τούτο επειδή για τους νικημένους δεν είναι τόσο επικίνδυνοι όσοι, σαν τους
Λακεδαιμόνιους, ασκούν ηγεμονία επάνω σε άλλους (άλλωστε δεν συζητούμε τώρα με
Λακεδαιμονίους) όσο είναι επικίνδυνοι οι υπήκοοι μιας πολιτείας όταν επαναστατήσουν εναντίον της
και υπερισχύουν. Η αντιμετώπιση, λοιπόν, ενός τέτοιου κινδύνου είναι δική μας υπόθεση. Εκείνο που
τώρα θέλουμε να σας πούμε είναι ότι ήρθαμε εδώ για το συμφέρον της ηγεμονίας μας και ότι τα όσα
θα σας αναπτύξουμε έχουν σκοπό την σωτηρία της πολιτείας σας. Θέλουμε να σας υποτάξουμε χωρίς
να υποβληθούμε σε κόπο και χωρίς να σας καταστρέψουμε, πράγμα που είναι κοινό σας συμφέρον.
(5.91)
ΜΗΛ. Πως είναι δυνατόν να έχουμε εμείς το ίδιο συμφέρον να γίνουμε δούλοι σας όσο εσείς
έχετε συμφέρον να μας υποτάξετε; (5.92)
ΑΘΗΝ. Επειδή εσείς, αν υποταχθείτε, θ’ αποφύγετε την έσχατη καταστροφή κι εμείς θα έχουμε
κέρδος αν δεν σας καταστρέψουμε. (5.93)
ΜΗΛ. Ώστε δεν θα δεχόμαστε να είμαστε φίλοι σας αντί εχθροί σας, να ζούμε ειρηνικά και να
μείνουμε ουδέτεροι; (5.94)
ΑΘΗΝ. Δεν μας βλάπτει τόσο η έχθρα σας όσο η φιλία σας που θα ερμηνευόταν σαν τεκμήριο
αδυναμίας μας, ενώ το μίσος σας είναι, για τους όσους εξουσιάζουμε, απόδειξη της δύναμης μας.
(5.95)
[…]
ΜΗΛ. Και νομίζετε ότι οι προτάσεις μας δεν σας παρέχουν ασφάλεια; Πρέπει και εδώ, όπως
εσείς δεν μας επιτρέπετε να επικαλεσθούμε το δίκαιο και μας καλείτε να υποταχθούμε στο συμφέρον
σας, να σας εξηγήσουμε και εμείς ποιο είναι το συμφέρον μας και να προσπαθήσουμε να σας πείσουμε
ότι συμβιβάζεται με το δικό σας. Πώς είναι δυνατό να μη μεταβάλετε σε εχθρούς σας όσους έως τώρα
έμειναν ουδέτεροι, όταν δουν τι θα έχετε κάνει εδώ και θα περιμένουν ότι κάποτε θα στραφείτε και
εναντίον τους; Και με αυτό τι άλλο θα κάνετε παρά να ενισχύσετε όσους είναι εχθροί σας και να
στρέψετε εναντίον σας, παρά την θέλησή τους, όσους δεν είχαν κανένα σκοπό να το επιχειρήσουν;
(5.98)
ΑΘΗΝ. Καθόλου! Επικίνδυνοι εχθροί μας δεν είναι όσοι κατοικούν την στεριά και είναι
ελεύθεροι. Επικίνδυνοι είναι οι νησιώτες εκείνοι που σαν και σας έχουν μείνει ανεξάρτητοι και εκείνοι
που είναι δυσαρεστημένοι από τους καταναγκασμούς που τους επιβάλλει η ηγεμονία μας. Αυτοί
υπάρχει πιθανότητα να ενεργήσουν αλόγιστα και να περιπλέξουν σε προφανείς κινδύνους και τους
εαυτούς τους και εμάς. (5.99)
ΜΗΛ. Αν όμως σεις, για να μην χάσετε την ηγεμονία σας, και οι υπήκοοι σας, για να
απαλλαγούν απ’ αυτήν, είσαστε έτοιμοι να αντιμετωπίσετε τόσους κινδύνους, εμείς που είμαστε
ελεύθεροι θα δείχναμε μεγάλη ευτέλεια και ανανδρία αν δεν δοκιμάζαμε τα πάντα για να μην γίνουμε
δούλοι. (5.100)
ΑΘΗΝ. Όχι, αν πάρετε φρόνιμη απόφαση. Δεν αγωνίζεστε σαν ίσοι προς ίσους, ώστε να
ντροπιαστείτε αν δεν δείξετε ανδρεία. Πρόκειται να σωθείτε μη προβάλλοντας αντίσταση σε πολύ
ισχυρότερους. (5.101)
ΜΗΛ. Ξέρουμε, όμως ότι καμιά φορά οι τύχες του πολέμου δημιουργούν περισσότερη ισορροπία
μεταξύ των αντιπάλων από ό,τι θα περίμενε κανείς από την διαφορά της δύναμης τους. Αν ενδώσουμε
ευθύς θα χάσουμε αμέσως κάθε ελπίδα, ενώ όσο αντιστεκόμαστε θα έχουμε ακόμα κάποια ελπίδα.
(5.102)
ΑΘΗΝ. Στην ώρα του κινδύνου η ελπίδα είναι παρηγοριά, και όσους στηρίζονται σ’ αυτήν –
όταν έχουν και περίσσια δύναμη –μπορεί να τους βλάψει, αλλά δεν τους καταστρέφει. Όποιος, όμως
εμπιστεύεται σ’ αυτήν για να παίξει όλα για όλα – η φύση της ελπίδας είναι πάντα τέτοια, ώστε να
παρασύρει – τότε μόνο αντιλαμβάνεται ποια είναι η πραγματική ουσία της, όταν έχει πια καταστραφεί
και δεν έχει κανέναν τρόπο να φυλαχτεί απ’ αυτήν αφού την γνωρίσει. Μην θελήσετε, λοιπόν, να το
πάθετε σεις που είσαστε αδύναμοι και βρίσκεστε στο χείλος της καταστροφής και μην θελήσετε να
μοιάσετε στους πολλούς οι οποίοι, ενώ μπορούν ακόμα να σωθούν με ανθρώπινα μέσα, όταν βρεθούν
μπροστά στη καταστροφή και τους εγκαταλείψουν εύλογες ελπίδες καταφεύγουν σε φανταστικά
σχήματα, στην μαντική και τους χρησμούς και όσα άλλα τέτοια τρέφουν τις προσδοκίες που οδηγούν
στην καταστροφή. (5.103)
ΜΗΛ. Ξέρετε καλά ότι κι εμείς θεωρούμε πως είναι εξαιρετικά δύσκολο να αγωνιστούμε
εναντίον σας που έχετε τόση δύναμη και σας ευνοεί η τύχη, εάν δεν έχουμε ανάλογες δυνάμεις. Αλλά
πιστεύουμε ότι, όσο για την τύχη δεν θα μας την στερήσουν οι θεοί, γιατί είμαστε δίκαιοι και
αντιμετωπίζουμε αδίκους. Όσο για την ανεπάρκεια της δύναμής μας, θα μας βοηθήσουν οι σύμμαχοι
μας οι Λακεδαιμόνιοι που είναι αναγκασμένοι να το κάνουν, αν όχι για άλλο λόγο, αλλά επειδή είμαστε
φυλετικά συγγενείς τους και από αίσθημα τιμής. Το θάρρος μας, λοιπόν, δεν είναι τόσο παράλογο όσο
φαίνεται. (5.104)
ΑΘΗΝ. Αλλά κι εμείς νομίζουμε ότι δεν θα μας λείψει η εύνοια των θεών, γιατί ούτε οι αξιώσεις
μας ούτε οι πράξεις μας απομακρύνονται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των ανθρώπων ή από τις
αρχές που εφαρμόζουν στις μεταξύ τους σχέσεις. Από ό,τι μπορεί κανείς να εικάσει για τους θεούς και
από ότι είναι βέβαιο για τους ανθρώπους, πιστεύουμε ό,τι και οι θεοί και οι άνθρωποι ακολουθούν
πάντα έναν απόλυτο νόμο της φύσης, να επιβάλλουν πάντα την εξουσία τους αν έχουν τη δύναμη να το
επιτύχουν. Τον νόμο αυτόν ούτε τον θεσπίσαμε, ούτε τον εφαρμόσαμε εμείς πρώτοι. Τον βρήκαμε να
ισχύει και τον ακολουθούμε, όπως θα τον ακολουθούν αιώνια όσοι μας διαδεχθούν και ξέρουμε καλά
ότι κι εσείς και οποιοσδήποτε άλλοι θα κάνατε τα ίδια αν είχατε τη δύναμή μας. Όσο, λοιπόν, για την
εύνοια των θεών, δεν έχουμε κανένα λόγο να φοβόμαστε ότι θα υστερήσουμε. Όσο για την προσδοκία
σας ότι οι Λακεδαιμόνιοι από αίσθημα τιμής θα έρθουν να σας βοηθήσουν, σας μακαρίζουμε για την
απλοϊκότητα σας, αλλά δεν ζηλεύουμε την ανοησίας σας. Οι Λακεδαιμόνιοι δείχνουν πραγματικά
μεγάλες αρετές στις μεταξύ τους σχέσεις και απέναντι των θεσμών τους, αλλά θα είχε πολλά να πει
κανείς για την συμπεριφορά τους προς τους ξένους. Για να τους χαρακτηρίσουμε με μια λέξη, θα
μπορούσαμε να πούμε ότι, από όλους τους άλλους ανθρώπους που ξέρουμε, αυτοί είναι που δείχνουν
φανερά ότι θεωρούν έντιμο το ευχάριστο και δίκαιο το συμφέρον. Και οι αντιλήψεις τους αυτές δεν
ταιριάζουν καθόλου με τις δικές σας τωρινές, παράλογες ελπίδες. (5.105)
[…]
ΑΘΗΝ. Έχουμε πείρα απ’ αυτά αν το επιχειρήσουν (ενν. Οι Λακεδαιμόνιοι), αλλά και σεις θα
ξέρετε ότι ποτέ Αθηναίοι δεν έλυσαν μια πολιορκία από φόβο άλλου αντιπάλου. Διαπιστώνουμε, όμως,
ότι ενώ παραδεχτήκατε πως θα συζητούσαμε για την σωτηρία της πολιτείας σας, δεν προτείνατε τίποτε
σ’ όλη την μακριά συζήτηση, από το οποίο φρόνιμοι άνθρωποι θα μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα
σωθούν. Οι δικές σας ελπίδες στηρίζονται, κυρίως, στο μέλλον, ενώ τα μέσα που έχετε τώρα,
συγκρινόμενα με την δύναμη που αντιμετωπίζετε, είναι εντελώς ανεπαρκή. Και θα κάνετε μεγάλη
ανοησία αν, αφού αποσυρθούμε εμείς, δεν πάρετε όσο είναι ακόμα καιρός, μια λογικότερη απόφαση.
Δεν πρέπει να παρασυρθείτε από το αίσθημα της τιμής το οποίο οδηγεί τους ανθρώπους σε
καταστροφή όταν αντιμετωπίζουν ταπεινωτικές καταστάσεις και βέβαιους κινδύνους. Πολλοί, αν κα
μπορούν ακόμα να αντιληφθούν τι τους περιμένει, παρασύρθηκαν από την ωραία λέξη τιμή. Νικημένοι
από μία λέξη, παθαίνουν εκούσια, ανήκουστες συμφορές και ταπείνωση που είναι ακόμα πιο
ατιμωτική αφού δεν είναι αποτέλεσμα τη τύχης, αλλά της ανοησίας. Σεις θα το αποφύγετε αυτό αν
φανείτε λογικοί και αν δεν θεωρήσετε ντροπή να υποκύψετε στην ισχυρότερη ελληνική πολιτεία που
σας προτείνει μετριοπαθείς όρους, δηλαδή να γίνετε σύμμαχοι της υποτελείς, διατηρώντας το έδαφός
σας. Σας προσφέρεται εκλογή μεταξύ του πολέμου και της σωτηρίας. Μην διαλέξετε, από πείσμα, το
χειρότερο. Ακολουθούν την πιο σωστή πολιτική όσοι απέναντι των ίσων δεν υποχωρούν, απέναντι των
ισχυρότερων συμπεριφέρονται με φρόνηση και απέναντι των κατωτέρων είναι μετριοπαθείς. Όταν θα
έχουμε αποσυρθεί σκεφτείτε πάλι καλά και μη λησμονείτε ότι θα αποφασίσετε για την τύχη της
πατρίδας σας, ότι δεν έχετε άλλη και ότι από την απόφασή σας αυτή θα εξαρτηθεί η σωτηρία της ή η
καταστροφή της. (5.111)
Οι Αθηναίοι αντιπρόσωποι αποχώρησαν από την σύσκεψη. Οι Μήλιοι συσκέφθηκαν μόνοι τους
και αποφάσισαν να επιμείνουν στα όσα είχαν πει. Αποκρίθηκαν τα ακόλουθα: «Ούτε την αρχική μας
απόφαση θα αλλάξουμε, Αθηναίοι, ούτε θα στερήσουμε, μέσα σε λίγες στιγμές, από την ελευθερία της
μια πολιτεία που ζει ελεύθερη εδώ και επτακόσια χρόνια. Στηριζόμενοι στην εύνοια των θεών, που μας
προστάτεψαν έως τώρα, και στην βοήθεια των ανθρώπων και ιδίως των Λακεδαιμονίων, θα
προσπαθήσουμε να σωθούμε. Σας προτείνουμε όμως να γίνουμε φίλοι σας, να μείνουμε ουδέτεροι και
να φύγετε από το έδαφός μας αφού κάνουμε σπονδές που θα εξυπηρετούν τα συμφέροντα και των
δυο μας». (5.112)

Μετάφραση Α.Σ. Βλάχου
Απάντηση:

α) σε ποιά κατάσταση βρίσκεται η Αθήνα στο έτος 416 π.Χ.
Ο διάλογος μεταξύ Αθηναίων και Μηλίων τοποθετείται το 416 π.Χ, δηλαδή στο
διάστημα του μεσοπολέμου. Το 421 π.Χ. η Σπάρτη και η Αθήνα υπέγραψαν συνθήκη ειρήνης
για 50 χρόνια, γνωστή και ως «Ειρήνη του Νικία». Η κατάσταση στην Αθήνα την περίοδο του
μεσοπολέμου ήταν αρκετά τεταμμένη, καθώς από τη μια πλευρά υπήρχαν οι υποστηρικτές της
ειρήνης (με επικεφαλής το Νικία, Αθηναίο στρατηγό και διαπραγματευτή της ειρήνης του 421
π.Χ.), και από την άλλη εκείνοι που επιδίωκαν τη συνέχιση των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Οι
Αθηναίοι το 416 π.Χ. αποφάσισαν να στείλουν εκστρατευτικό σώμα 3000 ανδρών εναντίον της
μικρής πόλης της Μήλου, παλιάς Σπαρτιατικής αποικίας. Αν και η Μήλος δεν ήταν μέλος της
Αθηναϊκής Συμμαχίας, ωστόσο ήταν υποχρεωμένη να πληρώνει φόρο 15 ταλάντων, τον οποίο
δεν κατέβαλε ποτέ στην Αθήνα.1

β) τις διαφορετικές απόψεις περί δικαιοσύνης και συμφέροντος που εκφράζονται στο
διάλογο
Ο διάλογος μεταξύ Αθηναίων και Μηλίων σκιαγραφεί με εύληπτο τρόπο τις ιδέες του

1
Το 426 π.Χ. ο Νικίας είχε ηγηθεί µιας αποτυχηµένης εκστρατείας εναντίον της Μήλου (3.91.1–3) για τον ίδιο
σκοπό.
αθηναϊκού «ιμπεριαλισμού» λίγο πριν την ήττα της Αθήνας στη Σικελική Εκστρατεία. Οι
Αθηναίοι από θέση ισχύος ως η ηγεμονική δύναμη στο Αιγαίο και λόγω της δύναμης που τους
προσφέρουν τα όπλα (έχουν στείλει ένα ισχυρό εκστρατευτικό σώμα στη Μήλο), απαιτούν
από τους Μήλιους την άνευ όρων υποταγή της πόλης τους στην Αθηναϊκή ηγεμονία. Ο
διάλογος επιτρέπει να παρακολουθήσουμε πώς οι δύο πλευρές, μια ισχυρή Αθήνα με
ηγεμονικό ρόλο στο Αιγαίο, και μια μικρή, ανίσχυρη και ουδέτερη πόλη (Μήλος),
αντιλαμβάνονται και χρησιμοποιούν τις έννοιες της δικαιοσύνης και του συμφέροντος.
Οι Αθηναίοι επικαλούνται το δίκαιο του ισχυρότερου, καθιστώντας σαφές στους
Μηλίους ότι το πάνω χέρι στις διαπραγματεύσεις το έχει ο ισχυρός, ο οποίος μπορεί να
επιβάλει την άποψη του στον αδύναμο, ακόμα κι αν ο αδύναμος είναι σε θέση να προβάλει
νομικά επιχειρήματα. Για τους Αθηναίους δικαιοσύνη δεν είναι τίποτε άλλο από το δίκαιο του
ισχυρότερου. Πρεσβεύουν την αρχή πως ο ανίσχυρος οφείλει να υποτάσσεται στη βούληση
του ισχυρότερου (5.89), καθώς ο τελευταίος έχει τα μέσα να επιβληθεί. Οι ίδιοι λοιπόν ως
ισχυροί ζητούν την υποταγή της Μήλου. Τονίζουν ότι η άνευ όρων υποταγή της Μήλου
αποτελεί συμφέρον τόσο για την Αθηναϊκή ηγεμονία όσο και για τους ίδιους τους Μηλίους,
καθώς οι τελευταίοι με αυτόν τον τρόπο μπορούν να αποτρέψουν την καταστροφή της πόλης
τους (5.91-‐93). Για τους Μηλίους η άνευ όρων υποταγή δεν είναι προς το συμφέρον τους,
καθώς συνεπάγεται την απώλεια της πολιτικής τους ελευθερίας, για την οποία είναι
περήφανοι. Οι Αθηναίοι απαιτούν την πλήρη υποταγή της Μήλου, καθώς ο,τιδήποτε άλλο θα
ήταν αντίθετο προς το συμφέρον τους, δηλαδή θα παρουσίαζε τους Αθηναίους αδύναμους,
ιδιαίτερα απέναντι στους συμμάχους τους. Οι Μήλιοι θεωρούν πως αν οι Αθηναίοι προβούν
σε πολιορκία και υποδούλωση της πόλης της Μήλου, τότε αυτή η πράξη θα αμαυρώσει την
εικόνα των Αθηναίων απέναντι στους συμμάχους τους και σε όσους έχουν ουδέτερη στάση
(5.98).
Οι Αθηναίοι εμφανίζονται ως ωμοί ρεαλιστές, ενώ οι Μήλιοι έχουν πίστη στη
δικαιοσύνη, έτσι όπως την αντιλαμβάνονται οι ίδιοι. Εναποθέτουν, δηλαδή, τις ελπίδες τους
για σωτηρία στους θεούς και στους Σπαρτιάτες. Θεωρούν πως οι θεοί θα συνεχίσουν να είναι
ευνοϊκά διακείμενοι απέναντι τους, όπως ήταν μέχρι τώρα, κατί που αποδεικύνεται από το
γεγόνος πως από την εποχή που ιδρύθηκε η πόλη τους μέχρι και τώρα παραμένει ελεύθερη
(5.112). Οι δε Σπαρτιάτες, θα πρέπει να συνδράμουν προς βοήθεια των Μηλίων λόγω της
κοινής τους καταγωγής.

γ) τα αποτελέσματα της συνομιλίας αυτής
Η απόφαση των Μηλίων να τηρήσουν ουδέτερη στάση (5.112) προκάλεσε την οργή των Αθηναίων οι
οποίοι, εκμεταλλευόμενοι την στρατιωτική υπεροχή τους, κατέλαβαν τη Μήλο. Στη συνέχεια
θανάτωσαν τους άνδρες, υποδούλωσαν τα γυναικόπαιδα και παρέδωσαν το νησί σε πεντακόσιους
κληρούχους, οι οποίοι μεταφέρθηκαν από την Αθήνα. Ο διάλογος αυτός θεωρείται ως τις μέρες μας
ένας από τους αντιπροσωπευτικότερους διαλόγους της αλαζονείας του “ισχυρού” απέναντι στον
“αδύναμο”.

Mossé C., Schnapp-‐Gourbeillon A., Eπίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, σελ. 250-‐253.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΧ - Οι εξελίξεις στον Ελληνικό κόσµο του 4ου αιώνα

Σελ. 300-340
Στο ένατο κεφάλαιο αναπτύσσεται η πολιτική ιστορία και οι εξελίξεις που
πραγµατοποιήθηκαν στον ελληνικό κόσµο στον 4ο αιώνα π.Χ. Μέσα από δυο βασικά
κεφάλαια αναπτύσσονται η ιστορία των Αθηνών, από το 404 µέχρι και τα µέσα του 4ου αι.
π.Χ. (Α.), και η ιστορία της Σπάρτης, των πόλεων της Πελοποννήσου, της Δυτικής Ελλάδας
και του υπόλοιπου ελληνικού κόσµου (Β.). Αναφέρονται διεξοδικά η ηγεµονία της Σπάρτης
και το τέλος της, η άνοδος της Θήβας και η σηµασία των οµοσπονδιών κατά τη διάρκεια του
4ου αι. π.Χ.
Μέσα από τη µελέτη του ένατου κεφαλαίου θα είσαστε σε θέση :
 να παρακολουθήσετε την αποκαστάσταση και ανασύσταση της Δηµοκρατίας στην
Αθήνα
 να γνωρίσετε τα γεγονότα που οδήγησαν στην Ειρήνη του Βασιλέα καθώς και τα
επεισόδια που προηγήθηκαν και ακολούθησαν αυτής
 να µάθετε για την κρίση στην Σπάρτη και την Πελοπόννησο, στη Θήβα και τη
Βοιωτία, στη Δύση και στον υπόλοιπο ελληνικό κόσµο.
 να ενηµερωθείτε τόσο για τη Β΄ Αθηναϊκή Συµµαχία όσο και για την ηγεµονία της
Σπάρτης και την άνοδο της Θήβας.
o εκκλησιαστικός µισθός o Συµµαχικός Πόλεµος

o αντίδοσις o «λοξή φάλαγγα»
o τριηραρχία o ταγεία
o ναυµαχία της Κνίδου o Βοιωτική συνοµοσπονδία
o Κόνωνας o οµοσπονδία
o Ειρήνη του Βασιλέα o κοινό
o Β΄ Αθηναϊκή Συµµαχία o αµφικτιονία
o Συνέδριο των συµµάχων
Η ισορροπία των ελληνικών πόλεων, η δυναµική παρουσία της Σπάρτης στην
Πελοπόννησο και του αθηναϊκού στόλου στο Αιγαίο, επηρεάστηκαν σηµαντικά από το εύρος
και τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέµου, όπου έγιναν ακόµη πιο ξεκάθαρες οι
διαφορές µεταξύ των πόλεων, των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους και των πολιτευµάτων
τους.
Παρά τη νίκη της Σπάρτης και των συµµάχων της η κατάσταση δεν φάνταζε ιδανική : ο
νικητής των Αιγός Ποταµών, Λύσανδρος, είχε εγκαταστήσει φρουρές στα νησιά του Αιγαίου
που απέσπασε από την αθηναϊκή συµµαχία, επιφορτισµένες µε την αποστολή της διατήρησης
των ολιγαρχικών καθεστώτων που είχαν αντικαταστήσει τα δηµοκρατικά. Η Σπάρτη όµως
είχε χάσει τις συµµαχίες των σηµαντικότερων πόλεων, της Θήβας και της Κορίνθου.
Παράλληλα η περσική αυτοκρατορία, η οποία είχε συµβάλει στη θετική για την Σπάρτη
63
έκβαση, κλυδωνίζονταν από εσωτερικές κρίσεις ενώ στη Δύση οι ταραχές συνεχίζονται : ο
καρχηδονιακός κίνδυνος ευνόησε την παλινόρθωση της τυραννίδας στις Συρακούσες, όπου ο
Διονύσιος εξουσιάζει την πόλη από το 407/6 π.Χ.
Προκειµένου να ανοικοδοµηθούν τα ερείπια του πολέµου ήταν επιτακτική η ανάγκη να
εξασφαλιστεί ειρήνη στην Ελλάδα. Κατά τη διάρκεια του 4ου αι. π.Χ. η προσπάθεια αυτή θα
κλυδωνιστεί από τους αγώνες ανάµεσα σε ολιγαρχικούς και δηµοκρατικούς, φτωχούς και
πλουσίους, αγώνες που θα αποδυναµώσουν τις πόλεις.
Α. Η ανάκαμψη της Αθήνας (σελ. 304‐325)
Ένα από τα πιο εντυπωσιακά φαινόµενα της περιόδου αποτελεί η ανάκαµψη της Αθηνάς
η οποία το 404 π.Χ. είναι ηττηµένη και κατεστραµµένη. Μέσα σε ένα χρόνο θα
αποκατασταθεί η δηµοκρατία και σε λιγότερο από ένα τέταρτο του αιώνα η Αθήνα θα
δηµιουργήσει µια νέα συµµαχία. Και τα δυο αυτό φαινόµενα αξίζει να παρουσιαστούν
διεξοδικά.
1. Η αποκατάσταση της Δημοκρατίας
Σε αντίθεση µε τα γεγονότα του 411 π.Χ., όταν η αποκαταστηµένη δηµοκρατία ήταν πιο
ριζοσπαστική, οι αλλαγές το 404 π.Χ. προσπάθησαν να αποφύγουν ο,τιδήποτε θα µπορούσε
να αποτελέσει αιτία διχασµού. Πρωταγωνιστές στην προσπάθεια αυτή ήταν:
o ο Θρασύβουλος, ο οποίος ανήκε στην «πολιτική τάξη», τα γεγονότα όµως του 404/3
π.Χ. τον κατέταξαν στους υπερασπιστές της δηµοκρατίας. Στην πρότασή του, να
ανταµειφθούν όσοι είχαν βοηθήσει στην αποκατάσταση της δηµοκρατίας µε την
απονοµή του δικαιώµατος του πολίτη, αντιτάχθηκε ο Αρχίνος.
o Ο Αρχίνος, που είχε πάρει το µέρος των δηµοκρατικών στην εποχή των Τριάκοντα,
o και ο Φορµίσιος, µετριοπαθής που ανήκε στην ίδια οµάδα µε τον Αρχίνο. Πρότεινε
ψήφισµα σύµφωνα µε το οποίο µόνο όσοι είχαν ακίνητη περιουσία θα διατηρούσαν
την πολιτεία (δηλαδή πλήρη πολιτικά δικαιώµατα), µέτρο που θύµιζε την πάτριο
πολιτεία των ολιγαρχικών του 411 π.Χ., αλλά απορρίφθηκε.
Όπως διαφαίνεται από τους λόγους του Λυσία, τα µίση που είχαν γεννηθεί στην εποχή των
Τριάκοντα δεν είχαν καταλαγιάσει. Με κάθε είδους προφάσεις αναβίωναν παλιές έριδες και
εντάσεις, όπως φαίνεται και από το παράδειγµα της κατηγορίας κατά του Σωκράτη. Η δίκη και η
καταδίκη του εντάσσονται στο κλίµα που χαρακτηρίζει τα τελευταία χρόνια του 5ου και τα πρώτα
του 4ου αι. π.Χ.
Οι αλλαγές λοιπόν που πραγµατοποιήθηκαν στο πολίτευµα είναι οι εξής:
o Επανήλθε σε ισχύ το διάταγµα του Περικλή για το δικαίωµα του πολίτη
o Ανασυστάθηκε η επιτροπή των νοµοθετών για να βάλει τάξη στο σύνολο των νόµων
και να αποτρέψει τις µεταξύ τους αντιφάσεις
o Η Εκκλησία του Δήµου ξαναβρίσκει την κυρίαρχη εξουσία της, λογαριάζεται πια ως
αρχή και η παρουσία των πολιτών στις συνεδριάσεις συνεπάγεται την καταβολή
µισθού, γνωστού ως εκκλησιαστικού µισθού, ο οποίος ανερχόταν αρχικά σε έναν
και στη συνέχεια σε τρεις οβολούς1. Ο µισθός είναι στην ουσία η εφαρµογή της
αντίληψης πως η ιδιότητα του πολίτη συνεπαγόταν την ενεργό συµµετοχή στη ζωή
της πόλης και φανερώνει, σε συνδυασµό µε άλλα ψηφίσµατα την κυριαρχική εξουσία
του δήµου.
1
Ο οβολός είναι υποδιαίρεση της δραχµής (1/6), γεγονός που συνεπαγόταν πως 6 οβολοί = 1 δραχµή.
64

o Ο δήµος ασκούσε την εξουσία µέσα από τα δικαστήρια. Καθώς η διαδικασία του
εξοστρακισµού είχε εγκαταλειφθεί ήδη από το 417 π.Χ., οι πολιτικοί αγώνες
διεξάγονταν πλέον µε νοµικά µέσα όπως:
 η εισαγγελία, δηλαδή αγωγή για εσχάτη προδοσία,
 η γραφή παρανόµων, αγωγή για την παράβαση νόµου
Σηµαντική παρατήρηση είναι πως οι ολιγαρχικές πεποιθήσεις δεν εκδηλώνονται στην πολιτική ζωή
της Αθήνας του 4ου αι. π.Χ. Παρουσιάζει επίσης ενδιαφέρον το ότι η τυραννίδα θεωρείται πλέον ο
µεγάλος κίνδυνος από τον οποίο πρέπει να προστατευτεί η πόλη, και όχι η ολιγαρχία.
Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν στην εµφάνιση νέων γνωρισµάτων στην πολιτική ζωή:
1. Εµφάνιση νέας κατηγορίας πολιτικών, στην πλειοψηφία τους χωρίς
οικογενειακούς δεσµούς µε τις παλιές αριστοκρατικές οικογένειες. Οι «οµάδες»
που δηµιουργούνταν στηρίζονταν σε κοινά συµφέροντα ή πολιτικές επιλογές
παρά σε δεσµούς αίµατος.
2. Διαχωρισµός πολιτικών-στρατιωτικών δραστηριοτήτων που οφείλεται στο ότι
δεν υπάρχουν πλέον «εκ γενετής» κυβερνήτες της πόλης και κυρίως στο ότι αυτό
που µετρά είναι η ικανότητα των «στρατηγών»:
o Σε θέµατα στρατιωτικά. Οι στρατηγοί προτιµούν να στρατολογούν
µισθοφόρους και να εγκαινιάζουν νέες πολεµικές τακτικές (π.χ. Ιφικράτης,
Τιµόθεος, Χάρης, Χαβρίας)
o Σε θέµατα οικονοµίας, µε γνωστές περιπτώσεις αυτές του Καλλίστρατου και
του Ευβούλου
Παρά τις προσπάθειες, ωστόσο, µεγάλωνε η αντίθεση ανάµεσα στις µάζες του αστικού
δήµου, που νοσταλγούσε τα οφέλη της ηγεµονίας, και της µειοψηφίας των πλουσίων, που
σήκωναν τα οικονοµικά βάρη των αξιωµάτων και των εισφορών. Η αντίθεση θα εκφραστεί
µε δίκες – και όχι µε στάσεις όπως συνέβαινε στο παρελθόν- οι οποίες θα καταλήξουν σε
κατασχέσεις και στην τακτική της αντίδοσις: δηλαδή στις δίκες που οδηγούσαν στην
ανταλλαγή περιουσιών µεταξύ δυο πλούσιων Αθηναίων, ώστε ο πιο πλούσιος στην
πραγµατικότητα να αναλάβει την ανάληψη µιας λειτουργιάς – και συνεπώς την υποχρέωσή
του προς την πόλη-.
Θα πρέπει να τονιστεί ωστόσο πως τα νέα αυτά χαρακτηριστικά της πολιτικής ζωής δεν
αποτελούν «παρακµή» αλλά προσαρµογή στη νέα πραγµατικότητα, µε χαρακτηριστικό
παράδειγµα το λειτούργηµα της τριηραρχίας: οι ευπορότεροι πολίτες αναλάµβαναν τα
έξοδα της κατασκευής, του εξοπλισµού, της επάνδρωσης και της διοίκησης ενός πολεµικού
πλοίου για έναν χρόνο. Από το 357 π.Χ. και εξής θα ισχύσει στην τριηραρχία το σύστηµα
των “συµµοριών”, δηλαδή της ανάθεσης της τριηραρχίας σε περισσότερους πλούσιους
Αθηναίους, προκειµένου να κατανεµηθεί το βάρος της εισφοράς.
Εκτός από το λειτούργηµα της τριηραρχίας, το οποίο ήταν και το δαπανηρότερο, θα πρέπει να
σηµειωθούν και δυο ακόµη σηµαντικά λειτουργήµατα: της χορηγίας (δαπάνη για την προετοιµασία
του χορού σε δραµατικούς και λυρικούς αγώνες) και της γυµνασιαρχίας (δαπάνη για την
εκγύµναση και διατροφή αθλητών που θα συµµετείχαν σε γυµνικούς αγώνες).
Στα ίδια πλαίσια της προσαρµογής εντάσσεται και αναδιοργάνωση της «εφηβείας», η
οποία προετοίµαζε για την οπλιτική υπηρεσία όλους τους νέους Αθηναίους, ανεξάρτητα από
την ταξική προέλευσή τους. Πλέον η πόλη προµήθευε τα όπλα των νέων, που οι παππούδες
τους έπρεπε να προµηθεύονται µε δικά τους έξοδα.
Τα νέα χαρακτηριστικά της αθηναϊκής πολιτικής ζωής δεν αποτελούν «παρακµή» αλλά την ανάγκη
προσαρµογής των πολιτειακών θεσµών σε νέες πραγµατικές συνθήκες. Πρόκειται λοιπόν για µια
προσαρµογή που φανερώνει την ευλυγισία των αθηναϊκών θεσµών και δικαιολογεί τη ανάκαµψη
της Αθήνας στον 4ο αι. π.Χ.
65
2. Η ανασύσταση της αυτοκρατορίας
Στο κεφάλαιο επιχειρείται η αναζήτηση των λόγων που οδήγησαν στην ανασύσταση της
αθηναϊκής «αυτοκρατορίας». Ταυτοχρόνως παρουσιάζεται η κατάσταση στην Σπάρτη, η
οποία θα έπρεπε να αποφασίσει για το αν θα διατηρούσε τα κεκτηµένα του Λυσάνδρου στο
Αιγαίο, τα οποία θα την έφερναν αντιµέτωπη µε τον σύµµαχό της των τελευταίων χρόνων,
τους Πέρσες.
Από την αρχή του αιώνα έως την Ειρήνη του Βασιλέα (386 π.Χ.)
Στο υποκεφάλαιο παρουσιάζονται τα ιστορικά γεγονότα των πρώτων χρόνων του 4ου αι.
π.Χ. Γίνεται εµφανές πως οι ισορροπίες που αποφασίστηκαν µεταξύ νικητών και ηττηµένων
µε τη λήξη του Πελοποννησιακού πολέµου, δεν θα µπορούσαν να διατηρηθούν.
Σηµαντικό γεγονός αποτελεί η προσπάθεια του Σπαρτιάτη Θίµβρωνα, µε τη συµβολή
300 ιππέων από την Αθήνα, να απελευθερώσει τις ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας, τις
οποίες είχε στο µεταξύ καταλάβει ο Τισσαφέρνης. Μολονότι δεν µας είναι γνωστό το σύνολο
των γεγονότων, ο βασιλιάς της Σπάρτης, Αγησίλαος, θα αποβιβαστεί στην Ασία το 396 π.Χ.
και θα εξουδετερώσει τον Τισσαφέρνη και τον Φαρνάβαζο, σατράπη της Καρίας.
Οι κινήσεις του Αγησίλαου θα προκαλέσουν την οργή του διαδόχου του Τισσαφέρνη,
Τιθραύστη, ο οποίος θα προσπαθήσει να υποκινήσει τις πόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδος
κατά της Σπάρτης, εξαγοράζοντάς τες µε περσικό χρήµα. Μετά τη νίκη του Αγησιλάου κατά
των συνασπισµένων αντιπάλων στην Κορώνεια το 394 π.Χ., οι Σπαρτιάτες θα ηττηθούν το
ίδιο έτος στη ναυµαχία της Κνίδου από τον Αθηναίο Κόνωνα, ο οποίος µετά από σύντοµη
παραµονή στην Κύπρο, θα συνεργαστεί µε τον Πέρση βασιλέα. Η νίκη της Κνίδου θα
ξυπνήσει τις αθηναϊκές φιλοδοξίες καθώς ο Κόνωνας θα επιστρέψει στην Αθήνα το 393 π.Χ.
µε:
o 50 πολεµικά πλοία, δώρο του βασιλέα,
o µε χρήµατα, και πάλι δώρο των Περσών, για την ανοικοδόµηση των Μακρών
Τειχών.
Πρόκειται για καταπάτηση της συµφωνίας του 404 π.Χ., σύµφωνα µε την οποία οι Αθηναίοι θα
έπρεπε να κατεδαφίσουν τα Μακρά Τείχη και να µην έχουν πολεµικό στόλο.
Οι Σπαρτιάτες από πλευράς τους προσπαθούσαν να προσεγγίσουν τον Μεγάλο Βασιλέα
και να συνάψουν ειρήνη µε τους Αθηναίους, οι οποίοι το 392 π.Χ. απέρριψαν τις προτάσεις
τους. Οι τελευταίοι επιθυµούσαν διακαώς να ξαναπάρουν τον έλεγχο της Χερσονήσου και
της περιοχής των Στενών προκειµένου να εξασφαλίσουν την τροφή του µεγάλου πλήθους :
όχι δηλαδή απλά την προµήθεια των σιτηρών αλλά και τις παροχές και µισθούς για µεγάλο
τµήµα του δήµου.
Το έτος 392 π.Χ. ο Αριστοφάνης θα ανεβάσει τις Εκκλησιάζουσες, στις οποίες αναφέρεται στη
µεγάλη φτώχια των µαζών.
Οι πολεµικές επιχειρήσεις ξεκίνησαν λοιπόν εκ νέου στην Κόρινθο, τη Ρόδο και τις
ακτές της Μικράς Ασίας ενώ στο εσωτερικό των Αθηνών οι αντιθέσεις παρέµεναν έντονες.
Η κοινή κόπωση οδήγησε εν τέλει το 386 π.Χ. στην «Ειρήνη του Βασιλέα», γνωστή και ως
«Ειρήνη του Ανταλκίδα», από το όνοµα του σηµαντικότερου Σπαρτιάτη διαπραγµατευτή.
Στη συνάντηση µεταξύ του αντιπροσώπου του βασιλέα, Τιριβάζου, και των εκπροσώπων των
ελληνικών κρατών, στις Σάρδεις ανακοινώθηκαν οι όροι του Μεγάλου βασιλέα:
o Οι Έλληνες είχαν την υποχρέωση να σέβονται την αυτονοµία των πόλεων.
o Οι πόλεις της Ασίας και η Κύπρος αποτελούν κτήσεις του βασιλέα.
o Στους Αθηναίους αναγνωρίζεται η κτήση της Λήµνου, της Ίµβρου και της
Σκύρου, όπου υπήρχαν κληρουχίες ήδη από τον 5ο αι. π.Χ.
o Ο βασιλέας αναλαµβάνει την υποχρέωση να πολεµήσει ενάντια σε όσους δεν
συναινούσαν στους όρους της ειρήνης.
66

Η ειρήνη επικυρώθηκε από όλους τους εκπροσώπους µε εξαίρεση τους Θηβαίους, οι

οποίοι ισχυρίστηκαν ότι εκπροσωπούν όλους τους Βοιωτούς.
Σηµαντικό είναι πως κύρια πηγή µας για τα γεγονότα 404-386 π.Χ. είναι ο Ξενοφώντας.
Προσωπικός φίλος του Αγησίλαου, µας προσφέρει, σε αντίθεση µε τη συνηθισµένη περίπτωση, τη
σπαρτιατική εκδοχή των γεγονότων.
Από την ειρήνη του Βασιλέα έως την ίδρυση της Δεύτερης ναυτικής Συνομοσπονδίας
Μετά το 386 π.Χ., η Σπάρτη σταθεροποιεί τη θέση της στην ξηρά εµπλεκόµενη σε
υποθέσεις της ηπειρωτικής Ελλάδος, σε αντίθεση µε την Αθήνα που τηρεί τους όρους της
ειρήνης.
Το έτος 379 π.Χ. δυο γεγονότα θα διαταράξουν την ισορροπία που είχε επιτευχθεί:
1. Η Θήβα θα επαναστατήσει, ίσως µε υποστήριξη αθηναϊκών δυνάµεων.
2. Στις Θεσπιές θα τοποθετηθεί φρουρά η οποία θα επιχειρήσει να καταλάβει την
Αττική.
Τα δυο αυτά γεγονότα θα έχουν ως αποτέλεσµα να συµµαχήσει η Αθήνα µε τη Θήβα και
να επέλθει ρήξη µε την Σπάρτη, η οποία θα οδηγήσει στη σύσταση µιας νέας συµµαχίας.
Πρόκειται για τη Β΄ Αθηναϊκή Συµµαχία ή δεύτερη Αθηναϊκή συνοµοσπονδία, οι όροι της
οποίας έχουν διασωθεί σε ψήφισµα. Σκοπός της συµµαχίας ήταν, όπως αναφέρεται και στο
ψήφισµα, «να αφήσει η Σπάρτη τους Έλληνες να ζήσουν ειρηνικά µε ελευθερία και
ανεξαρτησία». Οι Αθηναίοι από πλευράς τους εκφράζουν την προσήλωσή τους στην ειρήνη
του βασιλέα και στην αυτονοµία των πόλεων «να παραµείνει σε ισχύ η κοινή ειρήνη που
ορκίστηκαν οι Έλληνες και ο βασιλιάς σύµφωνα µε τις συνθήκες». Για το λόγο αυτό οι
Αθηναίοι υπόσχονται:
1. να µην εγκαταστήσουν φρουρές - κληρουχίες στο έδαφος των συµµαχικών πόλεων,
2. να µην επεµβαίνουν στις εσωτερικές υποθέσεις των πόλεων,
3. να µην απαιτούν φόρους από αυτές,
4. οι κοινές δαπάνες θα καλύπτονται από συνεισφορές, συντάξεις,
5. το συνέδριο των συµµάχων, ένα οµοσπονδιακό συµβούλιο, θα όριζε το συνολικό
ποσό των εισφορών, χωρίς να παρίστανται εκπρόσωποι των Αθηναίων.
Για τον τρόπο λειτουργίας του συνεδρίου, πληροφορούµαστε από επιγραφές :
o η αθηναϊκή βουλή ετοίµαζε τα ψηφίσµατα που υποβάλλονταν στους συµµάχους,
o σε περίπτωση που το ψήφισµα γινόταν δεκτό, µεταφερόταν ως προβούλευµα στην
εκκλησία του δήµου,
o η εκκλησία έπαιρνε την τελική απόφαση,
o το συνέδριο προεδρεύονταν από τους πρυτάνεις,
o είχε αρµοδιότητα στο θέµα της εισδοχής στη συµµαχία νέων µελών,
o και σε ότι αναφερόταν σε θέµατα ειρήνης και πολέµου,
o λάµβανε γνώση των διαφορών µεταξύ των συµµάχων,
o και των παραβάσεων του οµοσπονδιακού συµφώνου,
o όριζε το ποσό των συνεισφορών,
o και τέλος, είχε την ευθύνη της διαχείρισης του οµοσπονδιακού ταµείου.
Οι διατάξεις αυτές στόχευαν στο να αποτρέψουν την επιστροφή στις πρακτικές εκείνες που είχαν
µετατρέψει την Α΄ Αθηναϊκή συµµαχία σε «ηγεµονία», µεταξύ των οποίων η επιβολή φόρου.
Από τη Δεύτερη ναυτική Συνομοσπονδία έως τα Έμβατα
Η Κέρκυρα, έχοντας καταφύγει στην B΄ Αθηναϊκή Συµµαχία, θα προκαλέσει την
αντίδραση των Σπαρτιατών οι οποίοι θα πολιορκήσουν το νησί. Μετά τις νέες προτάσεις
ειρήνης από πλευράς των Σπαρτιατών, και την αποδοχή τους από τους Αθηναίους, οι δυο
δυνάµεις αναγνωρίζουν τη διανοµή της ηγεµονίας µεταξύ τους το έτος 371 π.Χ.
67
Η συµφωνία αυτή οφείλεται εν µέρει στην προκλητική πολιτική των Θηβών, η δύναµη
των οποίων αυξάνεται αισθητά. Όχι µόνο δεν επικύρωσαν την ειρήνη αλλά κέρδισαν τους
Σπαρτιάτες στη µάχη των Λεύκτρων το 371 π.Χ., µια πανωλεθρία για τη Σπάρτη όπου
σκοτώθηκαν τετρακόσιοι από τους οµοίους. Η µάχη αυτή θα σηµατοδοτήσει το τέλος της
ηγεµονίας της Σπάρτης καθώς σε λιγότερο από 10 χρόνια θα καταρρεύσουν όλες οι θέσεις
της στην Πελοπόννησο.
Παράλληλα παρατηρείται µια αλλοίωση και των σχέσεων της Αθήνας µε τους
συµµάχους της:
o 366-362 π.Χ., ιδρύονται κληρουχίες στη Σάµο, τη Χερσόνησο και την Ποτίδαια.
o 365 π.Χ. η ανταρσία της Κέας καταστέλλεται βίαια.
o Οι στρατηγοί εφαρµόζουν σκληρές πρακτικές για την είσπραξη των συντάξεων.
Σύµφωνα µε τον Ισοκράτη, οι Αθηναίοι διχάζονται ανάµεσα σε αυτούς που
υποστηρίζουν τη Θήβα και σε αυτούς που υποστηρίζουν την Σπάρτη. Οι υποστηρικτές των
Θηβών συνέχιζαν να θεωρούν την Σπάρτη βασικό αντίπαλο, ενώ οι υποστηρικτές της
Σπάρτης ανησυχούσαν για τα γεγονότα που διαδραµατίζονταν στην Πελοπόννησο και
υποστήριζαν την παροχή βοήθειας στη Σπάρτη. Η αποτυχία των διαπραγµατεύσεων ωστόσο
είχε ως αποτέλεσµα την επέκταση του πολέµου στον Ελλήσποντο και την ήττα των
Σπαρτιατών από τους Θηβαίους µε αρχηγό τον Επαµεινώνδα στη µάχη της Μαντίνειας το
362 π.Χ., ο οποίος χρησιµοποίησε τις ίδιες πολεµικές τακτικές µε αυτές της µάχης των
Λεύκτρων : τη «λοξή φάλαγγα», µια νέα τακτική που σήµαινε επίθεση από την αριστερή
πτέρυγα και όχι κατά µέτωπον, ενώ οι επίλεκτες οµάδες τοποθετούνταν στα δεξιά.
Η ειρήνη του 361 π.Χ. επικύρωνε την κυριαρχία της Θήβας και την κατάρρευση της
Σπάρτης η οποία είχε χάσει τη Μεσσηνία. Στην Αθήνα ο θερµότερος υποστηρικτής της
συµµαχίας µε τη Σπάρτη, Καλλίστρατος, θα καταδικαστεί σε θάνατο και θα αυτοεξοριστεί
στη Μακεδονία.
Η κατάρρευση της σπαρτιατικής δύναµης ακύρωνε κατά κάποιον τρόπο τον λόγο ύπαρξης της β΄
αθηναϊκής συµµαχίας µε τον τρόπο που η ειρήνη του Καλλία το έτος 449/8 π.Χ., θέτοντας τέλος
στους µηδικούς πολέµους, είχε συµβάλει στο να χάσει το νόηµά της η Α΄ Αθηναϊκή Συµµαχία.
Οι Αθηναίοι, µε πρωτοβουλία του στρατηγού Τιµόθεου, σκληραίνουν την πολιτική στο
Αιγαίο (επεµβάσεις στη Θράκη, µηχανορραφίες στη Μακεδονία, απόπειρες κατάληψης της
Αµφίπολης και εκστρατείες στην Εύβοια και στη Χερσόνησο) και µολονότι η πολιτική αυτή
δείχνει να καρποφορεί, θα ξεσπάσει το 357 π.Χ. ο γνωστός ως Συµµαχικός πόλεµος. Η
λιποταξία από την β΄ αθηναϊκή συµµαχία της Χίου, της Ρόδου και της Κω, µε τη
µεσολάβηση του σατράπη της Καρίας Μαυσώλου, θα οδηγήσουν στην ανταρσία της
Προποντίδας και της Χερσονήσου ενώ το 356 π.Χ. συνασπισµένοι επαναστάτες θα επιτεθούν
στις κληρουχίες της Λήµνου, της Ίµβρου και της Σάµου. Οι αθηναϊκός στόλος µε 120 πλοία
θα ηττηθεί στα Έµβατα το ίδιο έτος και θα αναγκαστεί να παραχωρήσει την αυτονοµία τους
στις επαναστατηµένες πόλεις.
Το έτος 356 π.Χ. ο Εύβουλος εκλέγεται ως υπεύθυνος για το θεωρικόν, παροχή για την
παρακολούθηση θεατρικών παραστάσεων, πρόσωπο που θα χαράξει νέες γραµµές στις εσωτερικές
υποθέσεις της πόλης (Αθήνας).
ου
3. Η Αθήνα στα μέσα του 4 αιώνα: τα προβλήματα
Οι βασικές πηγές για τις γνώσεις της περιόδου είναι ο Περί ειρήνης λόγος του Ισοκράτη
και οι Πόροι (ή Περί προσόδων) του Ξενοφώντα.
Στον λόγο του ο Ισοκράτης υποστηρίζει πως η Αθήνα θα πρέπει να απαρνηθεί την ιδέα
της ηγεµονίας προκειµένου να ξαναβρεί την ευηµερία της. Με τον τρόπο αυτό οι πλούσιοι
δεν θα υποφέρουν από τις εισφορές, οι χωρικοί θα καλλιεργήσουν τα χωράφια τους και η
πόλη θα αποκτήσει σηµαντικά εισοδήµατα από το εµπόριο. Με παρόµοιο τρόπο ο
68

Ξενοφώντας εκθέτει τα µέσα (πόρους) µε τα οποία θα αποκτήσει εισοδήµατα (προσόδους) η

πόλη µε έµφαση στην εκµετάλλευση των µεταλλείων του Λαυρίου, τα οποία µπορούν να
εξασφαλίσουν σε κάθε Αθηναίο καθηµερινό εισόδηµα ύψους τριών οβολών.
Τα αρχαιολογικά και επιγραφικά ευρήµατα επιβεβαιώνουν την εκµετάλλευση των µεταλλείων του
Λαυρίου. Στους καταλόγους των πωλητών οι οποίοι εκµίσθωναν σε τρίτους τις εκχωρήσεις
εκµετάλλευσης των µεταλλείων του Λαυρίου, υπάρχει πληθώρα ονοµάτων.
Είναι πολύ πιθανό οι αντιστοιχίες στα δυο έργα να εκφράζουν µια νέα πολιτική των
Αθηνών η οποία απέβλεπε:
o στο σεβασµό των συµφωνηµένων υποχρεώσεων,
o στην παραίτηση από τις «ιµπεριαλιστικές» βλέψεις,
o στη µείωση των υποχρεώσεων των πλουσίων (πιθανώς και της τριηραρχίας µεταξύ
αυτών),
o στην εξυγίανση της ζωής των φτωχών,
o στην αύξηση των προσόδων.
Το θεωρικόν, που είχε ξεκινήσει ως βοήθηµα για την παρακολούθηση θεατρικών
παραστάσεων, θα εξελιχθεί σε βοήθηµα για τους πραγµατικά φτωχούς, όπως γίνεται εµφανές
από το έργο του Ξενοφώντα.
Διακρίνεται λοιπόν στα χρόνια που ακολουθούν τη διάλυση της Β΄ Αθηναϊκής Συµµαχίας, µια
προσπάθεια επίτευξης κοινωνικής ισορροπίας εντός της πολιτείας, η οποία δεν στηρίζεται πια στην
εκµετάλλευση των συµµάχων και την υποχρεωτική φορολόγηση αλλά στην διαχείριση των
εισοδηµάτων της πόλης σε συνδυασµό µε µια πολιτική πρόνοιας.
Β. Η κρίση στον υπόλοιπο κόσμο (σελ. 325‐340)
Σε αντίθεση µε την Αθήνα, όπου παρατηρούνται προσπάθειες σταθερότητας και
ισορροπίας, στον υπόλοιπο ελληνικό κόσµο η κρίση, η οποία εκδηλώνεται µε πολιτικές
αναταραχές, κοινωνικούς αγώνες και εµφάνιση τυραννικών καθεστώτων, είναι εµφανής.
1. Η Σπάρτη και η Πελοπόννησος
Στο υποκεφάλαιο αυτό προτείνεται µια σύντοµη αναδροµή των όσων αναφέρθηκαν για
τη ιστορία της Σπάρτης στα κεφάλαια που προηγήθηκαν, κατά τη διάρκεια του 5ου και 4ου αι.
π.Χ. και αναπτύσσονται οι λόγοι που οδήγησαν αφενός στη µείωση των οµοίων και
αφετέρου στη συγκέντρωση της ιδιοκτησίας. Τονίζονται:
o το ιδιόρρυθµο πολίτευµα της Σπάρτης,
o η ηγεµονία της Σπάρτης στην Πελοπόννησο,
o η νίκη της Σπάρτης στον πόλεµο και η παραβίαση της παράδοσής της µε:
 τη ναυπήγηση στόλου,
 τη συνεργασία της µε τον πέρση βασιλέα και τους σατράπες του,
 την ανάθεση ειδικών καθηκόντων στους στρατηγούς, τα οποία επισκίαζαν το
κύρος των βασιλέων και των εφόρων.
o η σύγκρουση ανάµεσα στο Λύσανδρο και τον Παυσανία,
o η εσωτερική κρίση που παρουσιάστηκε µε αφορµή τη «συνοµωσία του Κινάδωνα»
(Ξενοφώντας, Ελληνικά, 3,3, 4-11) το 397 π.Χ., ο οποίος σχεδίαζε να ξεσηκώσει τους
υποτελείς της Λακωνίας κατά των Σπαρτιατών. Παρά την αποτυχία του
πραξικοπήµατος, το γεγονός ότι µπόρεσε να γίνει ένας τέτοιος σχεδιασµός φανερώνει
τη διαταραχή της ισορροπίας στην Σπάρτη.
o η συγκέντρωση των γαιών εξαιτίας µια νέας νοµοθετικής ρύθµισης που έδινε τη
δυνατότητα της ελεύθερης διάθεσης κλήρου, µε σηµαντικές συνέπειες:
 ο Σπαρτιάτης χωρίς κλήρο περιέπιπτε στην κατάσταση του «υποµείονα»,
 και ο κλήρος γινόταν µέρος της περιουσίας ενός πλουσίου.
69
Σύµφωνα µε τον Ξενοφώντα και τον Πλάτωνα, η «φιλοχρηµατία» αποτέλεσε µια από τις αιτίες της
παρακµής της Σπάρτης. Παράλληλα η εισροή κατά τη διάρκεια του πολέµου σηµαντικών ποσών
και η µεταβίβαση ιδιοκτησίας από τις προίκες, µεταξύ άλλων, οδήγησαν στη συγκέντρωση της
ιδιοκτησίας στη Σπάρτη το β΄ µισό του 4ου αι. π.Χ. η οποία είχε το εξής αποτέλεσµα : η γη
βρισκόταν στα χέρια της µειοψηφίας και ο αριθµός των οµοίων είχε λιγοστέψει σε επικίνδυνο
βαθµό.
o η απώλεια της Μεσσηνίας µετά από την απελευθέρωσή της από τον Επαµεινώνδα.
Η «παρακµή» της Σπάρτης στον 4ο αι. π.Χ. αποτελεί φαινόµενο βαθµιαίας αποσύνθεσης
του ιδιαίτερου πολιτικού και κοινωνικού συστήµατος της και δεν περιορίζεται στην πόλη της
Σπάρτης. Με τη λήξη του Κορινθιακού πολέµου1, η Σπάρτη θα αναγκαστεί να αντιµετωπίσει
την απώλεια της Μεσσηνίας, την έχθρα των αρκαδικών πόλεων και του Άργους και τις
επεµβάσεις των Θηβών, την κατάρρευση δηλαδή της ισορροπίας της Πελοποννήσου, όπου
είχε κυριαρχήσει για περισσότερο από δυο αιώνες.
Αξίζει να σηµειωθεί πως οι δυσχέρειες της Σπάρτης συνδέονται µε διενέξεις µεταξύ δηµοκρατικών
και ολιγαρχικών στο εσωτερικό των πόλεων
Η έλλειψη ισορροπίας συνδέεται και µε µια έλλειψη κοινωνικής ισορροπίας που
εκφράζεται µε απαιτήσεις για διανοµή γαιών και παραγραφή χρεών.
2. Η Θήβα και η Βοιωτία
Στο υποκεφάλαιο αυτό προτείνεται µια παρουσίαση της πολιτικής των Θηβών. Στην
αρχή του 4ου αι. π.Χ. η Θήβα είναι η σηµαντικότερη πόλη της Βοιωτικής Συνοµοσπονδίας,
δηλαδή ενός οµοσπονδιακού κράτους που ιδρύθηκε λίγα χρόνια πριν, µε τη λήξη του
Πελοποννησιακού πολέµου, όταν οι Βοιωτοί αποχώρησαν από την πελοποννησιακή
συµµαχία. Η Συνοµοσπονδία ήταν χωρισµένη σε 11 περιφέρειες, κάθε µια εκ των οποίων
όριζε έναν από τους έντεκα βοιωτάρχες που αποτελούσαν την οµοσπονδιακή κυβέρνηση και
60 συµβούλους. Καθώς δεν υπήρχε αντιστοιχία πόλεων και περιφερειών, η Θήβα, µε τον
έλεγχο τεσσάρων περιφερειών, κατείχε εξέχουσα θέση (στη Θήβα αναλογούσαν στην αρχή
δυο περιφέρειες στις οποίες προστέθηκαν στη συνέχεια αυτές των Πλαταιών): ως έδρα των
οµοσπονδιακών οργάνων είχε οριστεί η Καδµεία, η ακρόπολη των Θηβών.
Η Βοιωτική Συνοµοσπονδία διαλύθηκε µε την Ειρήνη του Βασιλέα το 386 π.Χ., όµως
επανασυστάθηκε λίγα χρόνια αργότερα, το 379 π.Χ., οπόταν και προστέθηκε στο
οµοσπονδιακό συµβούλιο και µια πρωτοβάθµια συνέλευση στην οποία µπορούσαν να
συµµετέχουν όλοι οι Βοιωτοί πολίτες.
Στην πολιτική των Θηβών έπαιξαν σηµαντικό ρόλο ο Πελοπίδας και ο Επαµεινώνδας.
Ο Επαµεινώνδας αναφέρθηκε προηγουµένως µε αφορµή την εφεύρεση της «λοξής
φάλαγγας»2. Ο δε Πελοπίδας, περιγράφεται στους Βίους του Πλουτάρχου ως υπόδειγµα
αρετής και ως ικανότατος στρατηγός και πολιτικός, ο οποίος συνέβαλε στο να ισχυροποιήσει
τη θέση της Θήβας στον ελληνικό κόσµο.
Σηµειώστε την αναφορά στις σχέσεις των Θηβών µε τον Φίλιππο Β΄ της Μακεδονίας, ο οποίος θα
πρωταγωνιστήσει στα ελληνικά πράγµατα στα χρόνια που ακολουθούν και στα οποία γίνεται
διεξοδική αναφορά στο επόµενο κεφάλαιο.
1
Ο πόλεµος ανάµεσα στην Αθήνα, την Σπάρτη και τους συµµάχους τους ο οποίος πραγµατοποιήθηκε στο
διάστηµα 395-386 π.Χ. και έληξε µε την ειρήνη του βασιλέως.
2
70

3. Η Ελλάδα της Δύσης
Παρά τις συνεχείς εµπορικές επαφές µε τον κυρίως ελλαδικό χώρο, η Δύση
αποστασιοποιείται από τις συγκρούσεις του 5ου αι. π.Χ. Σε αυτή την απόσταση οφείλεται η
εσωτερική κατάσταση των πόλεων.
Μετά την ήττα των Αθηναίων στη Σικελική εκστρατεία ξέσπασε στις Συρακούσες µια
κρίση η οποία συνέπεσε µε την έξαρση της Καρχηδονιακής απειλής η οποία κινήθηκε το 406
π.Χ. κατά του Ακράγαντα. Το γεγονός αυτό εκµεταλλεύτηκε ο Διονύσιος ο οποίος
καθαίρεσε τους στρατηγούς λαµβάνοντας έκτακτες εξουσίες από τον δήµο αλλά και τον
τίτλο του στρατηγού αυτοκράτορα, µολονότι αρχικά παρουσιάστηκε ως προστάτης του δήµου
εναντίον των πλουσίων.
Ο Διονύσιος κυβέρνησε στις Συρακούσες για σαράντα χρόνια (406-367 π.Χ.) και
αποτέλεσε το παράδειγµα για την ελληνική φιλολογία του αντιπροσωπευτικού δείγµατος
τυράννου που όλοι µισούν και φοβούνται. Σύµφωνα µε το Διόδωρο, ο Διονύσιος:
o δήµευσε περιουσίες των πλουσίων,
o απελευθέρωσε δούλους (πρόκειται για τους Κυλλυριούς, δηλαδή εξελληνισµένους
ντόπιους χωρικούς, κάποιοι εκ των οποίων µεταβάλλονταν σε νεοπολίτες),
o στήριξε την εξουσία του σε µισθοφορική φρουρά,
o κατόρθωσε να επιβάλει την κυριαρχία του σε όλη την ανατολική πλευρά της νήσου.
 έχοντας παραχωρήσει τη Γέλα και την Καµαρίνα στους Καρχηδονίους, θα
ξαναρχίσει τον πόλεµο και θα καταλάβει την ανατολική Σικελία (392 π.Χ.)
και το Ρήγιον, το οποίο θα του επιτρέψει τον έλεγχο της εισόδου της
Αδριατικής.
Ο νέος πόλεµος εναντίον της Καρχηδόνας (383-378 π.Χ.) θα οδηγήσει στην ήττα του
Διονυσίου στην Πάνορµο (σηµερινό Παλέρµο) όπου θα αναγκαστεί να εγκαταλείψει τον
Ακράγαντα και να πληρώσει πρόστιµο χιλίων ταλάντων. Ο Διονύσιος θα πεθάνει το 367
π.Χ., έτος που θα σηµατοδοτήσει µια περίοδο ταραχών για τη Σικελία µε πρωταγωνιστές τον
γιό του, Διονύσιο τον νεότερο, τον Δίωνα, ο οποίος κατέλαβε τις Συρακούσες το 357 π.Χ.
και τον Τιµολέοντα από την Κόρινθο, µητρόπολη των Συρακουσών, ο οποίος θα αφιχθεί µε
επτακόσιους µισθοφόρους και αποίκους από την Πελοπόννησο, θα εξαναγκάσει σε φυγή τον
Διονύσιο τον νεότερο (343 π.Χ.) και θα αναλάβει να αναστηλώσει τη δύναµη της πόλης µέσα
από τρεις βασικές ενέργειες:
1. θα διώξει τους τυράννους που είχαν κυριεύσει τις ελληνικές πόλεις στα ανατολικά
και θα συγκροτήσει µια συνοµοσπονδία όπου θα κυριαρχούν οι Συρακούσες
2. θα συνάψει ειρήνη µε τους Καρχηδονίους,
3. θα επιδιώξει να αποικήσει τα εδάφη των Συρακουσών, καλώντας αποίκους από
ολόκληρο τον ελληνικό κόσµο,
4. θα εγκαταστήσει στις Συρακούσες ένα µετριοπαθές δηµοκρατικό πολίτευµα.
Παρά την επιτυχία της προσπάθειάς του, οι ταραχές θα ξεκινήσουν εκ νέου µε την
αποχώρησή του, γεγονός που οφείλεται σε δυο σηµαντικούς παράγοντες: στην αστάθεια του
πληθυσµού και στα µισθοφορικά στρατεύµατα.
Για τις υπόλοιπες πόλεις της Ιταλίας, τα αρχαιολογικά κατάλοιπα συµβάλλουν
σηµαντικά στη σύνθεση των γνώσεών µας, χωρίς ωστόσο να είµαστε σε θέση να γνωρίζουµε
τις λεπτοµέρειες.
Διαβάστε το παράδειγµα των επιγραφών που βρέθηκαν στο ναό του Διός στους Λοκρούς, οι οποίες
µας πληροφορούν για τους θεσµούς της πόλης στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. Διαβάστε επίσης για την
περίπτωση της Μασσαλίας και της Κυρήνης στις σελ. 336-337.
71
4. Ο υπόλοιπος ελληνικός κόσμος
Η αρχαιολογία και τα επιγραφικά τεκµήρια προσφέρουν πολύτιµες πληροφορίες για

πόλεις οι οποίες, παρά την απουσία τους από τα φιλολογικά κείµενα, εµφανίζουν στον 4ο αι.
π.Χ. µια άνθηση
o Στη Μίλητο, στην Έφεσο και στην Πριήνη στην Μικρά Ασία διαπιστώνεται
ευµάρεια από τα δηµόσια οικοδοµήµατα, ή το µέγεθος των λιµενικών
εγκαταστάσεων (Μίλητος).
o Για τη Ρόδο επίσης γνωρίζουµε πως το 408 π.Χ. οι τρεις πόλεις του νησιού ενώθηκαν
µε συµφωνία συνοικισµού.
o Για την Ηράκλεια του Πόντου γνωρίζουµε την ύπαρξη ταραχών, η οποία οφείλεται
στην εγκατάσταση τυραννίδων.
o Για τις πόλεις του Ευξείνου Πόντου, χάριν στην αρχαιολογία, γνωρίζουµε την
ύπαρξη εµπορικών πρακτορείων και έντονων ελληνικών στοιχείων.
Σηµαντικό φαινόµενο του 4ου αι. π.Χ. ωστόσο αποτελεί η συγκρότηση από τις πόλεις
οµοσπονδιών. Οι οµοσπονδίες πόλεων, τα λεγόµενα κοινά, δεν πρέπει να συγχέονται µε τα
έθνη. Πρόκειται για νέα πολιτικά σχήµατα τα οποία προαναγγέλλουν τη µελλοντική
υπέρβαση της πόλης-κράτους και αποτελούνται από συνενώσεις πόλεων (παραδείγµατα
οµοσπονδιών ή κοινών αποτελούν: το βοιωτικό κοινό, το θεσσαλικό κοινό, το αρκαδικό
κοινό, το κοινό της Ηπείρου).
Με αφορµή την αναφορά στο θεσσαλικό κοινό στη σελ. 339, σηµειώστε την αναφορά στην ταγεία,
το ύψιστο οµοσπονδιακό αξίωµα αλλά και την ιδιαίτερη οργάνωση του θεσσαλικού κοινού.
Οι συµπολιτείες αποτελούν ένα άλλο πολιτικό σχήµα, πιο δεµένο από τα κοινά, καθώς ο
όρος προϋποθέτει πως οι πολίτες της συµπολιτείας έχουν κοινά πολιτικά δικαιώµατα σε όλες
τις πόλεις, αλλά και το δικαίωµα του γάµου (επιγαµία), και το δικαίωµα απόκτησης ακίνητης
περιουσίας (έγκτησις). Οι Συµπολιτείες έχουν τα χαρακτηριστικά γνήσιου οµοσπονδιακού
κράτους και προαναγγέλλουν σχήµατα που θα επικρατήσουν στο µέλλον (παραδείγµατα
συµπολιτειών αποτελούν: η Χαλκιδική συµπολιτεία, η Αχαϊκή και η Αιτωλική συµπολιτεία).
Τέλος θα πρέπει να αναφερθούν και οι αµφικτιονίες, οι οργανώσεις των πόλεων σε
ενώσεις που είχαν ως κέντρο µεγάλα ιερά. Ο ρόλος ύπαρξής τους ήταν αρχικά η εξασφάλιση
της λειτουργίας των µεγάλων ιερών, όµως συχνά αποκτούσαν πολιτική δύναµη
(παραδείγµατα αµφικτιονιών: Δελφική Αµφικτιονία και Αµφικτιονία της Δήλου).
  
Εκπαιδευτική Δραστηριότητα / άσκηση αυτοαξιολόγησης – Κεφάλαιο IX
Αναφερθείτε συνοπτικά στα νέα χαρακτηριστικά της αθηναϊκής πολιτικής ζωής κατά τον 4ο
αι. π.Χ. και την εποµένη της λήξης που Πελοποννησιακού Πολέµου και δικαιολογήστε γιατί
αυτά δεν αποτελούν ένδειξη «παρακµής».
Η ανάκαμψη της Αθήνας μετά τη λήξη του Πελοποννησιακού Πολέμου αποτελεί ένα από τα
εντυπωσιακότερα φαινόμενα των κλασικών χρόνων. Παρά την ήττα και τις καταστροφές που
υπέστει, θα αποκατασταθεί η δημοκρατία. Με τις αλλαγές που θα πραγματοποιηθούν στο
πολίτευμα (δικαίωμα του πολίτη / σύσταση επιτροπής νομοθετών / καταβολή εκκλησιαστικού
μισθού) θα παρουσιαστούν νέα γνωρίσματα στην πολιτική ζωή της πόλης όπως η εμφάνιση νέας
κατηγορίας πολιτικών (κοινά συμφέροντα και όχι δεσμοί αίματος) και ο διαχωρισμός πολιτικών –
στρατιωτικών δραστηριοτήτων. Τα νέα αυτά χαρακτηριστικά αποτελούν μια προσαρμογή στη νέα
πραγματικότητα και φανερώνουν την ευελιξία των αθηναϊκών θεσμών που θα επιτρέψουν την
ανάκαμψη της πόλης κατά τη διάρκεια του 4ου αι. π.Χ.
72

Ασκήσεις αυτοαξιολόγησης ΕΛΠ 14
Mossé, C. και Schnapp‐Gourbeillon, A., 2006. Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας
(2000‐31 π.Χ.), μτφρ. Λ. Στεφάνου, (7η έκδ.), Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα.

Κεφάλαιο ΙΧ
Οι εξελίξεις στον ελληνικό κόσμο του 4ου αιώνα.

1. Απαντήστε συνοπτικά (σε 8‐10 σειρές) στο ακόλουθο ερώτημα:
Ποιοι λόγοι οδηγούν στην παρακμή που παρατηρείται στη Σπάρτη τον 4ο αι. π.Χ.;

2. Ερμηνεύστε με συντομία (σε 2‐4 σειρές) τις παρακάτω έννοιες‐κλειδιά.
1. Εκκλησιαστικός μισθός.
2. Τριηραρχία.
3. Βοιωτική Συνομοσπονδία.


Πρόταση Ορθό Λάθος
1. Σε αντίθεση με τους Αθηναίους πολιτικούς του 5ου αι. π.Χ., οι πολιτικές
φυσιογνωμίες που αναδεικνύονται στην πόλη τον 4ο αι. π.Χ. στηρίζονται
μάλλον σε κοινά συμφέροντα και κοινές πολιτικές επιλογές, παρά σε
οικογενειακούς δεσμούς.
2. Το 386 π.Χ. με την «ειρήνη του Βασιλέα», γνωστή και ως Ανταλκίδειος
ειρήνη, από το όνομα του Σπαρτιάτη διαπραγματευτή, λήγει το πρώτο
στάδιο των αθηναϊκών επιχειρήσεων για την ανάκτηση θέσεων στο Αιγαίο.
3. Από το 357 π.Χ. και εξής, μετά δηλαδή την ήττα στα Έμβατα, η Αθήνα
στρέφεται σε μια πολιτική η οποία αποβλέπει στην κοινωνική ισορροπία
εντός της πόλης, προτάσσοντας την εξορθολογισμένη οικονομική
διαχείριση προς όφελος όλων των πολιτών.
4. Η διακυβέρνηση του Διονύσιου Α΄ στις Συρακούσες στο δεύτερο μισό του
4ου αι. π.Χ., χαρακτηρίζεται από την εγκαθίδρυση δημοκρατικών θεσμών
και την προάσπιση της ειρήνης.
5. Στο κοινό των Θεσσαλών το ανώτατο ομοσπονδιακό αξίωμα ονομαζόταν
ταγεία, ενώ η συνέλευση του κοινού συνερχόταν στο ιερό της Ιτωνίας
Αθηνάς.

Απαντήσεις

Ερώτημα 1

Το Σπαρτιατικό πολίτευμα (πολιτεία των Λακεδαιμονίων) θεωρείται από
τους ίδιους τους αρχαίους Έλληνες σύμβολο ευνομίας. Ωστόσο, τον 4ο αι. π.Χ. το
πολίτευμα της Σπάρτης διέρχεται μια περίοδο εσωτερικής κρίσης. Η Σπάρτη αν και
αναδείχθηκε η νικήτρια του Πελοποννησιακού πολέμου, για την εξασφάλιση της
νίκης αυτής κατέφυγε σε μέτρα που δεν άρμοζαν στο πολίτευμά της. Προσέγγισε
τον Πέρση βασιλιά με σκοπό τη χρηματοδότηση νεοσύστατου στόλου και ανέθεσε
σε κάποιους στρατηγούς έκτακτα καθήκοντα που επισκίαζαν το ρόλο των δύο
βασιλέων. Στις αρχές του 4ου αι. π.Χ. το ίδιο το πολίτευμα της Σπάρτης απειλήθηκε
από τη ‘συνωμοσία του Κινάδωνα’, η οποία στόχευε στην εξέγερση του υποτελούς
πληθυσμού της Λακεδαίμονας εναντίον των ομοίων (Σπαρτιατών με πλήρη
πολιτικά δικαιώματα). Αν και το σχέδιο απέτυχε, και μόνο το γεγονός αυτό
φανερώνει τη διαταραχή της ισορροπίας μέσα στην πόλη και κυρίως την
εξασθένιση του πολιτικού σώματος των Σπαρτιατών. Η εξασθένιση αυτή οφειλόταν
εν μέρει στις απώλειες του Πελοποννησιακού πολέμου. Ο βασικότερος, ωστόσο,
λόγος πρέπει να αναζητηθεί σε μια νέα νομοθετική ρύθμιση η οποία αφορούσε τη
συγκέντρωση γαιών. Με το νέο μέτρο, ο κλήρος (γη) μπορούσε να διατίθεται
ελεύθερα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα κάποιοι Σπαρτιάτες να χάσουν τη γη τους
(λόγω αγοραπωλησιών). Την ίδια περίοδο η Σπάρτη έχασε την περιοχή της
Μεσσηνίας (361 π.Χ.), η οποία αυτονομήθηκε, και έτσι οι Σπαρτιάτες που είχαν
κλήρους στη Μεσσηνία, ξαφνικά βρέθηκαν χωρίς κτηματική περιουσία. Κατ’
επέκταση ο Σπαρτιάτης που δεν κατείχε γη δεν ήταν σε θέση να συνεισφέρει στο
συσσίτιο, απαραίτητη προϋπόθεση για να συγκαταλεγεί στην ομάδα των ομοίων. Ο
Ξενοφών και ο Πλάτων προβάλλουν ως αιτία για την παρακμή της Σπάρτης τη
‘φιλοχρηματία’, φαινόμενο που παρατηρείται ύστερα από τον Πελοποννησιακό
πόλεμο, ενώ υπάρχει και η απόψη πως η παρακμή οφείλεται στην εγκατάλειψη των
‘νόμων του Λυκούργου’.

Απάντηση: Mossé & Schnapp‐Gourbeillon 2006, σελ. 325‐328.

Ερώτημα 2

1. Ο εκκλησιαστικός μισθός θεσπίστηκε στην Αθήνα στις αρχές του 4ου αι. π.Χ.
και καταβάλλονταν σε όσους συμμετείχαν στις συνεδριάσεις της εκκλησίας του
δήμου. Ο μισθός αρχικά ανερχόταν σε έναν οβολό και αργότερα σε τρεις. Σύμφωνα
με τον Αριστοτέλη και τον Αριστοφάνη, η θέσπιση του μισθού αυτού στόχευε στην
καταπολέμηση των πολλαπλών απουσιών από τις συνεδριάσεις της συνέλευσης
(εκκλησίας), δίνοντας έτσι κίνητρο στους πολίτες να συμμετέχουν ενεργά στην
πολιτική ζωή.

Απάντηση: Mossé & Schnapp‐Gourbeillon 2006, σελ. 307.

2. Τριηραρχία αποκαλείται ένα λειτούργημα στην κλασική Αθήνα, το οποίο
αναλάμβαναν οι ευπορότεροι Αθηναίοι πολίτες και το οποίο συνίστατο στην
ανάληψη των εξόδων του εξοπλισμού και της διοίκησης ενός πολεμικού πλοίου για
ένα χρόνο. Από το 357 π.Χ. και εξής η εθελοντική συμβολή στα εξόδα της
τριηραρχίας από τους ευπορότερους Αθηναίους λαμβάνει τη μορφή φορολογικής
υποχρέωσης.

Απάντηση: Mossé & Schnapp‐Gourbeillon 2006, σελ. 311

3. Η Βοιωτική Συνομοσπονδία συστάθηκε στο τελευταίο τρίτο του 5ου αι. π.Χ.
υπό τη μορφή ομοσπονδιακού κράτους, με έντεκα περιφέρειες, επικεφαλής των
οποίων ήταν οι βοιωτάρχες. Οι πόλεις της συνομοσπονδίας είχαν υιοθετήσει ένα
ολιγαρχικού τύπου πολίτευμα που αναγνώριζε πλήρη πολιτικά δικαιώματα μόνο
στους γαιοκτήμονες. Η σημαντικότερη πόλη της συνομοσπονδίας ήταν η Θήβα
(ειδικά από τις αρχές του 4ου αι. π.Χ. και εξής).

Απάντηση: Mossé & Schnapp‐Gourbeillon 2006, σελ. 330.

Ερώτημα 3

Πρόταση Ορθό Λάθος Απάντηση
1. ✓ σελ. 308‐309
2. ✓ σελ. 316
3. ✓ σελ. 325
4. ✓ σελ. 332‐333
5. ✓ σελ. 339‐340

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Χ –Ο Φίλιππος και το τέλος της ελληνικής ανεξαρτησίας

Σελ. 341-356
Το δέκατο κεφάλαιο παρουσιάζει την περίοδο της εµφάνισης του Φιλίππου της
Μακεδονίας στα ελληνικά πράγµατα και τις εξελίξεις της περιόδου 358-336 π.Χ.
Αναλυτικότερα δίνεται βαρύτητα στην πολιτική του Φιλίππου Β΄, στα γεγονότα του Γ΄ ιερού
πολέµου, στην αντιπαράθεση του βασιλιά της Μακεδονίας µε την Αθήνα και τέλος στο
συνέδριο της Κορίνθου.
Μέσα από τη µελέτη του ένατου κεφαλαίου θα είσαστε σε θέση :
 να γνωρίσετε την κατάσταση που επικρατούσε στη Μακεδονία πριν από την
ανάρρηση του Φιλίππου στο θρόνο,
 να γνωρίσετε τα γεγονότα και τις εξελίξεις του Γ΄ ιερού πολέµου,
 να κατανοήσετε τη σηµασία της µάχης της Χαιρώνειας,
 να γνωρίσετε για τη συµµαχία της Κορίνθου.
o πεζέταιροι o Γ΄ ιερός πόλεµος

o µάχη της Χαιρώνειας o Φιλοκράτειος ειρήνη
o Συµµαχία ή Συνέδριο της Κορίνθου o Δηµοσθένης
Α. Η Μακεδονία την εποχή της ανάρρησης του Φιλίππου στο θρόνο (σελ. 341‐343)
Στο πρώτο υποκεφάλαιο παρουσιάζεται η κατάσταση που επικρατούσε στη Μακεδονία
πριν από την ανάρρηση του Φιλίππου στο θρόνο. Μέχρι και τις αρχές του 4ου αι. π.Χ. οι
Μακεδόνες είχαν επαφές µε την Αθήνα, την οποία και προµήθευαν µε ξυλεία.
Το βασίλειο της Μακεδονίας περιλάµβανε πληθυσµούς διαφορετικών προελεύσεων η συνοχή των
οποίων εξαρτιόταν από την επιβολή της δυναστείας των Αργεαδών, που θεωρούσε ως πρόγονό της
τον Ηρακλή και τόπο καταγωγής το Άργος.
Ο πληθυσµός αποτελείτο από ελεύθερους ανθρώπους που υπηρετούσαν στο στρατό και
επιδίδονταν σε αγροτικές δραστηριότητες. Η αριστοκρατία που απαρτίζονταν από µεγάλους
γαιοκτήµονες περιστοίχιζε τον βασιλιά. Τόσο ο ρόλος του βασιλιά όσο και αυτός της
συνέλευσης του µακεδονικού στρατού προβληµατίζει την έρευνα : ήταν η µακεδονική
βασιλεία µια στρατιωτική µοναρχία ή ο στρατός ήταν περιστασιακός, όπως συνέβαινε και σε
µοναρχίες ανατολικού τύπου;
Αν υπάρχει ένα αδιαµφισβήτητο γεγονός, αυτό αφορά στην επιβολή του βασιλέα ο
οποίος στηρίζεται στον στρατό και συγκεκριµένα στους πεζαίτερους, ένα σώµα πεζών
στρατιωτών, οργανωµένων σε φάλαγγα, το οποίο κάνει την εµφάνισή του στις πρώτες
δεκαετίες του 4ου αι. π.Χ., εξοπλισµένων µε ένα µακρύ δόρυ µήκους έξι µέτρων, τη σάρισα.
Παράλληλα, ο µακεδόνας βασιλέας στηρίζεται και στην οικονοµική ισχύ που του παρέχουν
τα σηµαντικά κοιτάσµατα µετάλλου στην περιοχή του όρους Παγγαίου και η πλούσια ξυλεία
του.
Η πρόσβαση στο µέταλλο και η σηµασία της για την οικονοµία των πόλεων µπορεί να συγκριθεί µε
73
το παράδειγµα της Αθήνας και την πρόσβασή της στα µεταλλεία του Λαυρίου.
Λίγο πριν τα µέσα του 4ου αι. π.Χ., µε το θάνατο του Περδίκκα Γ΄ (365-359 π.Χ.) και
καθώς ο γιός του Αµύντας ήταν ανήλικος, ο Φίλιππος Β΄, σε ηλικία 22 ετών, θα αναλάβει την
αντιβασιλεία ενόψει µιας ακόµη εισβολής των Ιλλυρίων. Τα γεγονότα που θα ακολουθήσουν
θα τον οδηγήσουν στο θρόνο της Μακεδονίας το αργότερο µέχρι το 358 π.Χ.:
o Ο Φίλιππος θα αποµακρύνει τους ανταπαιτητές του θρόνου.
o Θα αποµακρύνει τους Ιλλυρίους, θα τους αναγκάσει να εκκενώσουν τη
Λυγκηστίδα (µε σηµαντικότερη πόλη την Ηράκλεια, στην ευρύτερη περιοχή του
σηµερινού Μοναστηρίου).
o Θα υποτάξει τους Παίονες.
o Θα συµµαχήσει µε τη Θράκη και την Ήπειρο.
Ο Φίλιππος Β΄ θα παντρευτεί την κόρη του βασιλιά της Ηπείρου Νεοπτόλεµου, Ολυµπιάδα,
διασφαλίζοντας µε τα δεσµά του γάµου τα δυτικά σύνορά του.
Στη συνέχεια θα ξεκινήσει διαπραγµατεύσεις µε την Αθήνα (358 π.Χ.) θα κυριεύσει την
Αµφίπολη (357 π.Χ.), θα πολιορκήσει και θα καταλάβει την Ποτίδαια, την οποία θα
επιστρέψει στους Χαλκιδείς (356 π.Χ.) και θα εδραιώσει τη θέση του στο βόρειο Αιγαίο,
κυριεύοντας πόλεις των ακτών της Θράκης.
Ο Φίλιππος Β΄ µε σηµαντικά οικονοµικά µέσα και δυνατό στρατό κινείται προκειµένου να δώσει
στη Μακεδονία την όψη της ναυτικής της δύναµης, παρεµβαίνοντας στις Ελληνικές υποθέσεις.
Β. Ο τρίτος ιερός πόλεμος (σελ. 343‐348)
Η παρέµβαση του Φιλίππου στην ηπειρωτική Ελλάδα, θα επηρεάσει σηµαντικά τις
εξελίξεις. Ο βασιλιάς της Μακεδονίας θα εκµεταλλευτεί τη διαµάχη των Βοιωτών και των
Φωκέων για τον έλεγχο της Δελφικής Αµφικτιονίας, η οποία θα οδηγήσει στον Γ΄ ιερό
πόλεµο1.
Η αρχή του πολέµου
Το 357 π.Χ. το αµφικτυονικό συµβούλιο θα επιβάλει
στους Φωκείς πρόστιµο, επειδή είχαν καλλιεργήσει ιερές
γαίες που ανήκαν στο µαντείο. Οι Φωκείς κατέλαβαν το ιερό
του Απόλλωνα, γεγονός που σηµατοδότησε την κήρυξη
«Ιερού Πολέµου» εναντίον τους από τους κύριους
κατήγορους: Βοιωτούς και Θεσσαλούς. Οι Αθηναίοι και οι
Πελοποννήσιοι αρνήθηκαν να συµπράξουν µε τους Βοιωτούς.
Ο δε Φίλιππος εισήλθε το 356 π.Χ. και στη συνέχεια το 353
π.Χ. στη Θεσσαλία, ανταποκρινόµενος σε έκκληση των
Λαρισαίων, και κατόρθωσε ένα χρόνο αργότερα (352 π.Χ.) να
νικήσει το στρατό των Φωκέων, να καταλάβει τις Φερές και
να πραγµατοποιήσει την αναδιοργάνωση της θεσσαλικής
Οπισθότυπος αργυρού στατήρα
συµµαχίας, την στρατηγία της οποίας ανέλαβε ο ίδιος. δελφικής αµφικτιονίας (336-335
Το 352 π.Χ. ο Φίλιππος έφτασε µέχρι τις Θερµοπύλες, η π.Χ.), ο οποίος εικονίζει τον
σύµπραξη όµως Αθήνας και Σπάρτης τον εµπόδισε στο να Απόλλωνα να κάθεται στον οµφαλό
µε την επιγραφή ΑΜΦΙ/ΚΤΙΟ/ΝΩΝ
προχωρήσει στη νότια Ελλάδα. Eπέστρεψε στη Μακεδονία
όπου εκστράτευσε κατά των Ιλλυρίων και άρχισε εκ νέου την
1
Οι Ιεροί Πόλεµοι πραγµατοποιήθηκαν µε στόχο τον έλεγχο του Μαντείου των Δελφών. Ο Α΄ Ιερός
Πόλεµος πραγµατοποιήθηκε στις αρχές του 6ου αι. π.Χ. και αφορούσε στην αντιζηλία των φωκικών πόλεων για
τον έλεγχο της περιοχής και τον προσόδων των προσκυνητών στους Δελφούς. Ο Β΄ Ιερός Πόλεµος
πραγµατοποιήθηκε το 448 π.Χ., όταν οι Φωκείς κατέλαβαν χώρες (γαίες ;) του ιερού των Δελφών.
74

επίθεση εναντίον των αθηναϊκών θέσεων στο βόρειο Αιγαίο και κυρίως στη Χερσόνησο,
όπου οι Αθηναίοι είχαν στείλει κληρουχία το 353/2 π.Χ.
Λίγα χρόνια αργότερα, το 349 π.Χ., η κατάσταση θα επιδεινωθεί: οι συνωµότες του
Φιλίππου θα καταφύγουν στην Χαλκιδική. Η Χαλκιδική συµµαχία ωστόσο θα αρνηθεί να
παραδοθεί και θα ζητήσει τη βοήθεια της Αθήνας. Το εκστρατευτικό σώµα που έστειλαν οι
Αθηναίοι το 348 π.Χ. δεν θα καταφέρει να αποτρέψει την κατάληψη, την καταστροφή των
τειχών και την πώληση των κατοίκων της Ολύνθου ως δούλους, από τον Φίλιππο.
Η ειρήνη Φιλίππου- Αθηναίων
Η απώλεια της Εύβοιας από τη Β΄ Αθηναϊκή Συµµαχία το 349/8 π.Χ. και η διεξαγωγή
συζητήσεων στην Αθήνα για τη διαφύλαξη των αθηναϊκών συµφερόντων (Αισχίνης) ή για τη
συνέχιση των επιχειρήσεων σε ξένους τόπους (Δηµοσθένης), οδήγησε εν τέλει στη σύναψη
συµµαχίας µε τον Φίλιππο. Οι συζητήσεις µας είναι γνωστές από τις αλληλοσυγκρουόµενες
µαρτυρίες του Δηµοσθένη και του Αισχίνη που συµµετείχαν στην πρεσβεία, οι οποίες
αναφέρονται στη συζήτηση που ακολούθησε την πρόταση του Φιλίππου στην εκκλησία του
Δήµου και στην οποία οι Αθηναίοι µοιράζονταν σε αυτούς που ήθελαν να δεχτούν την
πρόταση του Μακεδόνα (Φιλοκράτης) και στους αντίθετους σε αυτήν (Αριστοφών).
Υπερτέρησαν εν τέλει οι υποστηριχτές της συµµαχίας, µε αποτέλεσµα την επικύρωση από
την εκκλησία του Δήµου της ειρήνης το 346 π.Χ., γνωστής και ως Φιλοκράτειου ειρήνης.
Το τέλος του ιερού πολέµου
Με τη σύναψη της ειρήνης, ο Φίλιππος κατευθύνθηκε προς τις Θερµοπύλες όπου
βρισκόταν φωκικό µισθοφορικό στράτευµα υπό τον Φάλαικο. Η χωρίς δυσκολία παράδοση
του τελευταίου οδήγησε στη σύγκληση Αµφικτιονικού Συµβουλίου για την τύχη της
Φωκίδας. Οι Φωκείς καταδικάστηκαν σε ετήσιο πρόστιµο εξήντα ταλάντων για δέκα χρόνια
και αποκλείστηκαν από την Αµφικτιονία. Οι δυο ψήφοι που διέθεταν στο αµφικτυονικό
συµβούλιο δόθηκαν στον Φίλιππο, ο οποίος θα προέδρευε και στα Πύθια1 το Σεπτέµβριο του
ίδιου έτους.
Ο Φίλιππος ήταν πλέον ισότιµο µέλος της ελληνικής κοινότητας. Η έγνοιά του να αναγνωριστεί
από τις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις ως Έλληνας είναι εµφανής τόσο από τη µεταχείριση των
Φωκέων όσο και από τον έλεγχο που ασκεί στο Αµφικτυονικό Συµβούλιο. Άλλωστε η ισχυρή θέση
του στην Ελλάδα δεν επιβεβαιώνονταν µόνο µε την προεδρία αλλά και από τη συµµαχία του µε
τους Βοιωτούς, από την κατοχή της Θεσσαλίας και της Χαλκιδικής.
Γ. Η τελευταία φάση: Η Χαιρώνεια και ο σχηματισμός της συμμαχίας της Κορίνθου
(σελ. 348‐356)
1. Η μονομαχία Δημοσθένη και Αισχίνη
Πληροφορίες για την κατάσταση στην Αθήνα µας προσφέρουν µέσα από τα έργα τους οι
ίδιοι οι πρωταγωνιστές. Πρόκειται για τους δικανικούς λόγους του Αισχίνη εναντίον του
Τιµάρχου και για το λόγο του Δηµοσθένη για την υπόθεση της πρεσβείας µε αφορµή την
ειρήνη των Αθηναίων µε τον Φίλιππο, που είδαµε πιο πάνω.
Συµβουλευτείτε τις σχετικές µε τους πρωταγωνιστές αυτούς πληροφορίες στις σελ. 351-352.
Η κατάσταση στην Αθήνα χαρακτηρίζεται από µια βαθειά διαίρεση που αφορά στην
στάση της πόλης απέναντι στον Φίλιππο:
1
Τα Πύθια είναι πανελλήνιοι αγώνες προς τιµή του θεού Απόλλωνα στους Δελφούς. Διοργανώθηκαν για
πρώτη φορά το 586 π.Χ. και αρχικά περιλάµβαναν µουσικά αγωνίσµατα µόνο, ενώ αργότερα προστέθηκαν
δραµατικοί και αθλητικοί αγώνες. Εορτάζονταν κάθε τέσσερα χρόνια.
75
- οι µεν, µε πρωτεργάτη το Δηµοσθένη, υποστήριζαν πως θα πρέπει να κάνουν τα πάντα
προκειµένου να αποκτήσει η Αθήνα την πρωτοκαθεδρία της, µε την αποκατάσταση της
ηγεµονίας και τις θυσίες που εµπεριείχε µια τέτοια κίνηση.
Ο Δηµοσθένης, στα πλαίσια της πολιτικής αυτής κατέθεσε µέσω του Απολλόδωρου, ένα σχέδιο
ψηφίσµατος που όριζε πως τα πλεονάσµατα του προϋπολογισµού θα πήγαιναν στο ταµείο των
στρατιωτικών και όχι στο ταµείο του θεωρικού, όπως συνέβαινε παλαιότερα.
- στον αντίποδα της πολιτικής αυτής βρίσκεται η αντιπολίτευση, «το κόµµα της ειρήνης»
η οποία χαρακτηρίζεται µάλλον από παθητική παρά εχθρική στάση. Η παθητική αυτή στάση
είναι εµφανής στον Β΄ Φιλιππικό του Δηµοσθένη, ο οποίος κατηγορεί τους Αθηναίους για
αδιαφορία και υποτίµηση του κινδύνου.
Πράγµατι ο Φίλιππος το 344 π.Χ. γίνεται ισόβιος άρχοντας στη Θεσσαλία και ένα χρόνο
αργότερα (343/2 π.Χ.) επιβάλει στην Ήπειρο τον αδελφό της γυναίκας του, Αλέξανδρο. Με
τον κίνδυνο του Φιλίππου προ των πυλών, η Αµβρακία θα ζητήσει τη βοήθεια της
µητρόπολής της, Κορίνθου, η οποία µε τη σειρά της θα ζητήσει τη βοήθεια της Αθήνας.
2. Ο πόλεμος. Η Χαιρώνεια
Η υπόθεση της Αµβρακίας δεν θα οδηγήσει σε ρήξη της ειρήνης. Ο Φίλιππος µάλιστα θα
προτείνει το 342 π.Χ. στους Αθηναίους την επιστροφή της Αλοννήσου µε αντίτιµο τη
σύσφιξη της συµµαχίας, οι προτάσεις του όµως θα απορριφθούν. Στα δυο χρόνια που θα
ακολουθήσουν παρατηρούνται πολλαπλές συγκρούσεις µε έντονη διπλωµατική
δραστηριότητα και από τις δυο πλευρές, τόσο στη Θράκη όσο και στη Χερσόννησο.
Η αθηναϊκή πολιτική
Στο εσωτερικό, ο Δηµοσθένης κατευθύνει την αθηναϊκή πολιτική :
- περιορίζοντας τους αντιπάλους του σε µειοψηφία,
- προσκυρώνοντας τα πλεονάσµατα των εσόδων στο ταµείο για τα στρατιωτικά,
- στέλνοντας ενισχύσεις στον Διοπείθη, τον στρατηγό που απεστάλη στη Χερσόννησο
από τους Αθηναίους και ο οποίος επιτέθηκε στην Καρδία, πόλη - σύµµαχο του Φιλίππου.
Ο πόλεµος της Αθήνας κατά του Φιλίππου
Το καλοκαίρι του 340 π.Χ. η αθηναϊκή συνέλευση αποφάσισε να κηρύξει πόλεµο
εναντίον του Φιλίππου. Οι πρώτες εχθροπραξίες πραγµατοποιήθηκαν το ίδιο έτος γύρω από
την Πέρινθο και το Βυζάντιο, πόλεις µε τις οποίες ο Φίλιππος κατάφερε να συνάψει ειρήνη.
Στη συνέχεια ο Φίλιππος ξεκίνησε να κινείται προς την κεντρική Ελλάδα. Μετά την πτώση
της Ελάτειας (φρούριο στα σύνορα Βοιωτίας µε τη Λοκρίδα) και τις επαφές της Αθήνας µε
τους Θηβαίους καθώς και την αποστολή πρεσβειών στην Πελοπόννησο, µε στόχο τη
διεύρυνση της συµµαχίας, οι Αθηναίοι απέρριψαν τις προτάσεις για ειρήνη εκ µέρους του
Φιλίππου το 338 π.Χ.. Η συνέχεια των γεγονότων απέδειξε πως η απόφαση αυτή ήταν
λανθασµένη: ο Φίλιππος άλωσε την Άµφισσα, εισήλθε στη Βοιωτία και συνέτριψε τους
συµµάχους στη µάχη της Χαιρώνειας το ίδιο έτος.
Η σύναψη ειρήνης
Η νίκη του Φιλίππου προκάλεσε πανικό στην Αθήνα, ωστόσο ο Άρειος Πάγος
εµπιστεύτηκε την άµυνα της πόλης στον Φωκίωνα, θερµό υποστηριχτή της ειρήνης. Οι
διαπραγµατεύσεις κατέληξαν σε µια συµφωνία, ήπια για την Αθήνα, καθώς ο Φίλιππος
παραιτήθηκε από την ιδέα της εισβολής στην Αττική και :
o επέστρεψε τους στρατιώτες που είχε αιχµαλωτίσει στη Χαιρώνεια,
o παραχώρησε στους Αθηναίους τον Ωρωπό, στα βοιωτικά σύνορα,
o η Αθήνα ήταν υποχρεωµένη να διαλύσει τη συνοµοσπονδία που είχε ιδρύσει το
378 π.Χ., διατηρούσε όµως τα νησιά όπου είχε κληρουχίες (Λήµνο, Ίµβρο, Σκύρο,
Δήλο και Σάµο),
o η Αθήνα γινόταν υποχρεωτικά σύµµαχος του Φιλίππου.
76

Σε αντίθεση µε τις αξιώσεις της Σπάρτης του τέλους του Πελοποννησιακού πολέµου, οι όροι του
Φιλίππου είναι σαφώς πιο γενναιόδωροι και διαψεύδουν τις καταστροφικές βλέψεις του
Δηµοσθένη. Για το λόγο αυτό οι Αθηναίοι τίµησαν τον Φίλιππο και τον γιό του, Αλέξανδρο, µε την
απονοµή δικαιωµάτων του πολίτη.
3. Ο Φίλιππος και ο σχηματισμός της συμμαχίας της Κορίνθου
Το έτος 337 π.Χ. ο Φίλιππος θα συγκεντρώσει στην Κόρινθο τους αντιπροσώπους όλων
των ελληνικών κρατών. Στη συνάντηση στον Ισθµό ο Φίλιππος πρότεινε τη σύναψη γενικής
ειρήνης και συµµαχίας, της οποίας ηγεµών, δηλαδή στρατιωτικός ηγέτης, θα ήταν ο ίδιος. Η
συνάντηση αυτή, γνωστή ως Συµµαχία ή Συνέδριο της Κορίνθου, είχε ως επίσηµο στόχο:
1. τον πόλεµο µε τον Μεγάλο βασιλέα,
2. και την εκδίκηση των Ελλήνων για τις βεβηλώσεις που είχαν κάνει οι «βάρβαροι»
κατά τους µηδικούς πολέµους.
Ωστόσο θα πρέπει να λάβουµε υπ’ όψιν µας την επιθυµία του Φιλίππου να αναγνωρισθεί
ως Έλληνας και την ανάγκη για ίδρυση αποικιών και τερµατισµό της κρίσης που
χαρακτήριζε περιοχές του ελληνικού κόσµου.
Η οργάνωσή της συµµαχίας µας είναι γνωστή µόνο από µεταγενέστερα κείµενα, τα
οποία έχουν ενδεχοµένως επηρεαστεί από τις νέες συνθήκες που δηµιούργησε η κατάκτηση
του Αλεξάνδρου. Το νοµικό πλαίσιο λοιπόν παραµένει θολό καθώς µας διαφεύγουν οι όροι
αντιπροσώπευσης των συµµάχων. Δεν αποκλείεται όµως ο Φίλιππος να ήταν αυτός που
συγκαλούσε το συνέδριον και προέδρευε σε αυτό, οι δε αποφάσεις, που θα λαµβάνονταν από
κοινού, θα επικυρώνονταν στη συνέχεια από τα κράτη, πόλεις, έθνη ή συνοµοσπονδίες, µέλη
της συµµαχίας.
Έναν χρόνο αργότερα, το 336 π.Χ., ο Φίλιππος θα δολοφονηθεί και το θρόνο θα
αναλάβει ο γιός του Αλέξανδρος Γ΄, την πορεία του οποίου θα δούµε διεξοδικά στη
συνέχεια.
Ο θάνατός του δεν προκάλεσε επανάσταση στην Αθήνα καθώς ο Φίλιππος δεν είχε καταστρέψει
την πόλη, δεν είχε απαιτήσει την κατάλυση της δηµοκρατίας και µάλιστα είχε συµβάλει στην
αποδοχή ψηφίσµατος, το οποίο προέβλεπε βαρύτατες κυρώσεις εναντίον οποιουδήποτε επιχειρούσε
να καταλύσει το πολίτευµα και να εγκαταστήσει τυραννίδα.
  
Εκπαιδευτική Δραστηριότητα / άσκηση αυτοαξιολόγησης – Κεφάλαιο X
Σύγχρονοι µελετητές υποστηρίζουν πως η ήττα στη Χαιρώνεια το 338 π.Χ. χαρακτηρίζει το
τέλος της κλασικής Ελλάδας. Αντίθετα άλλοι τη χαρακτηρίζουν σαν µια από τις πολλές ήττες
που γνώρισε η Αθήνα και συνεπώς δεν αποτελεί ένα ξεχωριστό γεγονός. Σύµφωνα µε αυτά που
διαβάσατε στο 10ο κεφάλαιο, πιστεύετε πως το γεγονός αυτό σηµατοδοτεί το τέλος µιας εποχής
για την Αθήνα ;
Ήδη από τη λήξη του Α΄ Πελοποννησιακού πολέμου και την κατάλυση της Α΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας, η
Αθήνα δεν παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στα Ελληνικά πράγματα. Η σύσταση της Β΄ Αθηναϊκής
Συμμαχίας πραγματοποιείται, τύποις τουλάχιστον, σε άλλες βάσεις, και τόσο οι πολιτικές κινήσεις όσο
και τα έσοδα της πόλης από την φορολογία των συμμάχων δεν μπορούν να συγκριθούν με την
προηγούμενη περίοδο της αθηναϊκής
«ηγεμονίας» του 5ου αι. π.Χ. Μολονότι ο χαρακτηρισμός της μάχης της Χαιρώνειας ως το επεισόδιο
που χαρακτηρίζει το τέλος της κλασικής Ελλάδας είναι ίσως απόλυτος, στην πραγματικότητα η Αθήνα
σταματά να παίζει ουσιαστικό ρόλο στα πολιτικά πράγματα. Με την άνοδο του Αλέξανδρου Γ΄ στο
θρόνο της Μακεδονίας και τα επεισόδια που θα ακολουθήσουν, θα δημιουργηθεί μια «αυτοκρατορία»
που κανείς από τους ιστορικούς της αρχαιότητας δεν θα μπορούσε να είχε προβλέψει.
Απάντηση στις σελ. 355-356

Mossé, C. & Schnapp‐Gourbeillon, A. 2006, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας (2000‐31
π.Χ.), μτφρ. Λ. Στεφάνου, (7η έκδ.), Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα.
Κεφάλαιο ΙΙΙ: Ο Φίλιππος και το τέλος της ελληνικής ανεξαρτησίας

Η αυξανόμενη ενδυνάμωση του Φιλίππου Β΄, βασιλιά της Μακεδονίας, από τα μέσα του
4ου αι. π.Χ. προκάλεσε ανησυχίες στον ελληνικό κόσμο και κυρίως στην Αθήνα. Ο Τρίτος
Ιερός πόλεμος (356‐346 π.Χ) έδωσε την ευκαιρία στο Φίλιππο Β΄ να εμπλακεί στις
διενέξεις των αλληλοσπαρασσόμενων ελληνικών πόλεων και να επεκτείνει την επιρροή
του στη νότια Ελλάδα. Η αρχικά ήπια αντίδραση της Αθήνας έγινε πιο έντονη, ειδικά
όταν ο Φίλιππος Β΄ εγκατέστησε τυράννους στην Εύβοια και στράφηκε εναντίον των
αθηναϊκών συμφερόντων στη Χερσόνησο. Ο ρήτορας Δημοσθένης έγινε ο διαπρύσιος
κήρυκας της ελληνικής ανεξαρτησίας. Το κείμενο που ακολουθεί είναι από τον Γ΄
Φιλιππικό του (342 π.Χ.), κείμενο που στρέφεται ανοιχτά εναντίον του Μακεδόνα
βασιλιά.
Δημοσθένης, Γ΄ Φιλιππικός, 19‐27
Δεν θεωρώ κατάλληλο να εξετάσω τώρα την κατάσταση στη Χερσόνησο ή στο Βυζάντιο.
Αυτό που χρειάζεται είναι να τους βοηθήσουμε, να φροντίσουμε ώστε να μη πάθουν κανένα
κακό, να στείλουμε στα στρατεύματα που βρίσκονται εκεί ό,τι τους είναι αναγκαίο. Αυτό που
προέχει τούτη τη στιγμή είναι να μιλήσουμε για τα συμφέροντα όλων των Ελλήνων καθώς
βρίσκονται σε μεγάλο κίνδυνο. Πρέπει άραγε να σας υπενθυμίσω ότι ο Φίλιππος, αδύναμος
και ταπεινός αρχικά, έγινε δυνατός ενώ οι Έλληνες βιώνουν διαφωνίες και συγκρούσεις; Αν
κάποτε θεωρούνταν απίθανο να γίνει ο Φίλιππος μεγάλος όντας αδύναμος, τώρα πια είναι
πιθανότερο, μετά από τόσες επιτυχίες, να καθυποτάξει τα πάντα. Αυτό που με εντυπωσιάζει
είναι πως όλοι σας, και κυρίως εσείς Αθηναίοι, του επιτρέπετε να κάνει αυτό που ανέκαθεν
προκαλούσε τους πολέμους στην Ελλάδα. Τι είναι αυτό; Το δικαίωμα να ενεργεί αυθαίρετα,
να ακρωτηριάζει και να ληστεύει, σύμφωνα με τις επιθυμίες του, όλους τους Έλληνες, να
επιτίθεται στις πόλεις και να τις υποδουλώνει. Εσείς είσαστε για εβδομήντα τρία χρόνια οι
πρώτοι των Ελλήνων, οι Λακεδαιμόνιοι για άλλα είκοσι εννέα, οι Θηβαίοι με τη σειρά τους
απέκτησαν κάποια δύναμη τα τελευταία χρόνια, μετά τη νίκη τους στα Λεύκτρα. Όμως ούτε
σε σας τους Αθηναίους ούτε στους Θηβαίους ούτε στους Λακεδαιμόνιους οι Έλληνες δεν
παραχώρησαν ποτέ αυτό το δικαίωμα, το να ενεργούν δηλαδή αυθαίρετα ...Εντούτοις, όλες οι
άδικες πράξεις των Λακεδαιμονίων και των προγόνων μας δε συγκρίνονται με το κακό που
έκανε ο Φίλιππος στους Έλληνες τα τελευταία δεκατρία χρόνια από τότε που αναδύθηκε από
τη σκοτεινή γωνιά του. Δεν μιλώ για την Όλυνθο, ούτε για τη Μεθώνη ούτε για την
Απολλωνία ούτε για τις τριάντα δύο πόλεις της Θράκης που τόσο απάνθρωπα
καταστράφηκαν από εκείνον. Αν κάποιος τις επισκεπτόταν σήμερα με δυσκολία θα
φανταζόταν ότι κάποτε είχαν κατοίκους. Η Θεσσαλία σε τί κατάσταση βρίσκεται σήμερα; Δε
στέρησε ο Φίλιππος τις πόλεις από τα συντάγματά τους για να εγκαταστήσει τετραρχίες
ώστε να υποδουλώσει όχι σκόρπιες πόλεις αλλά ολόκληρες περιοχές; Μήπως οι πόλεις της
Εύβοιας δεν υποτάχτηκαν σε τυράννους σε ένα νησί που βρίσκεται τόσο κοντά στην Αθήνα
και τη Θήβα; Τώρα ο Φίλιππος στρέφεται εναντίον του Ελλήσποντου.
(μτφρ. Χάρης Μεσσής)
Αφού διαβάσετε προσεκτικά το παραπάνω κείμενο, απαντήστε στα παρακάτω ερωτήματα:
α) περιγράψτε συνοπτικά τα γεγονότα στα οποία κάνει αναφορά ο Δημοσθένης στο
απόσπασμα αυτό της δημηγορίας του
β) ποιού σημαντικού γεγονότος προηγείται η δημηγορία αυτή και ποιά στάση κράτησαν οι
Αθηναίοι απέναντι στον Φίλιππο Β΄ την περίοδο εκείνη;
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
Α.
Το 348 π.Χ. ο Φίλιππος Β΄ κατέλαβε την Όλυνθο στη Χαλκιδική, γκρέμισε τα τείχη της και
πούλησε τους κατοίκους της σκλάβους. Την ίδια χρονιά αποσκίρτησε η Εύβοια από τη Β ΄
Αθηναϊκή συμμαχία και στις πόλεις της εγκαταστάθηκαν τύραννοι. Το 346 π.Χ. ο Φίλιππος
στράφηκε εναντίον των πόλεων της Θράκης, τις κατέλαβε και το 344 π.Χ. εισέβαλε για
πολλοστή φορά στη Θεσσαλία και έγινε ισόβιος άρχοντάς της. Η δραστηριότητα του Φιλίππου
στη Θράκη ανησύχησε άμεσα τους Αθηναίους που είχαν στείλει κληρουχίες στην περιοχή της
Χερσονήσου. Ο Δημοσθένης αναφέρεται στην πρόσφατη αποστολή Αθηναίων μισθοφόρων στις
κληρουχίες αυτές.
Απάντηση: Mossé & Schnapp‐Gourbeillon, 2006, σ. 346‐351.
Β.
Η δημηγορία προηγείται της μάχης της Χαιρώνειας η οποία έλαβε χώρα το 338 π.Χ. Ο
Δημοσθένης ήταν ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης της Αθήνας και κατηύθυνε απόλυτα την αθηναϊκή
πολιτική την περίοδο εκείνη. Ύστερα από μια περίοδο δισταγμών και υπαναχωρήσεων ο
Δημοσθένης στράφηκε ανοιχτά εναντίον του Φιλίππου Β΄. Η πολιτική κατάσταση στην Αθήνα
σκιαγραφείται ανάγλυφα στη σύγκρουση του Δημοσθένη με τον Αισχύνη. Ο Δημοσθένης
επιθυμούσε την παλινόρθωση της αθηναϊκής ηγεμονίας αλλά είχε να αντιμετωπίσει μια εχθρική
αντιπολίτευση, με πολιτικό αρχηγό τον Εύβουλο ο οποίος τύχαινε της υποστήριξης του Αισχύνη.
Ο Δημοσθένης, πριν τη μάχη στη Χαιρώνεια, προσπάθησε να έρθει σε συμφωνία με τους
Πελοποννησίους και να συνάψει ειρήνη με τους Πέρσες χωρίς όμως αποτέλεσμα. Την παραμονή
της σύγκρουσης στη Χαιρώνεια, το κόμμα της «ειρήνης» έχασε την επιρροή του με την καταδίκη
2
του Φιλοκράτη σε θάνατο και με την ανάδειξη του Υπερείδη, βίαιου αντιπάλου του Φιλίππου Β΄,
στη θέση του εκπροσώπου της πόλης στο αμφικτυονικό συμβούλιο, θέση που κατείχε μέχρι
τότε ο φιλειρηνιστής Αισχύνης. Ο Δημοσθένης ανέλαβε την πρωτοβουλία να συνασπίσει τους
Έλληνες γύρω από την Αθήνα και να σχηματίσει το συνασπισμό που αντιπαρατάχθηκε στο
Φίλιππο στη Χαιρώνεια. Η πολιτική του Δημοσθένη οδήγησε στη συντριπτική ήττα της Αθήνας
και των συμμάχων της στη μάχη της Χαιρώνειας.
Απάντηση: Mossé & Schnapp‐Gourbeillon, 2006, σ. 348‐351
3
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙ - Η εποχή των πόλεων: οικονοµία, κοινωνία, πολιτισµός
Σελ. 357-399
Το ενδέκατο κεφάλαιο παρουσιάζει τις πολλαπλές εκφάνσεις του ελληνικού πολιτισµού
µέσα από όψεις της οικονοµικής και κοινωνικής ζωής των πόλεων. Αναπτύσσονται τα
µεθοδολογικά ζητήµατα και παρουσιάζονται διεξοδικά οι πτυχές της αγροτικής ζωής, της
βιοτεχνίας και του εµπορίου. Στη συνέχεια αναλύονται οι κοινωνικές πτυχές των ελληνικών
πόλεων κατά την κλασική περίοδο, µέσα από τα παραδείγµατα της Αθήνας και της Σπάρτης.
Τέλος, παρουσιάζονται συνοπτικά οι πολιτισµικές εκφάνσεις των αρχαϊκών και κλασικών
χρόνων όπως η θρησκευτική και πνευµατική ζωή, η επιστήµη, η φιλοσοφία και η
καλλιτεχνική ζωή.
Μέσα από τη µελέτη του ενδέκατου κεφαλαίου θα είσαστε σε θέση :
 να γνωρίσετε τα µεθοδολογικά ζητήµατα και πτυχές της οικονοµικής ζωής των
ελληνικών πόλεων (κτηνοτροφία, βιοτεχνία, εµπόριο),
 να κατανοήσετε την κοινωνική δοµή της Αθήνας (πολίτες / µέτοικοι / δούλοι) και
της Σπάρτης (όµοιοι / περίοικοι / είλωτες) στην κλασική εποχή,
 να γνωρίσετε τις εξελίξεις σε θρησκευτικό, πνευµατικό και καλλιτεχνικό επίπεδο.
o οικονοµία o είλωτες
o πολίτης o Μεγάλα Παναθήναια
o µέτοικοι o Σωκράτης
o δούλοι o Αριστοφάνης
o όµοιοι o Ισοκράτης
o περίοικοι
Α. Η οικονομική ζωή στον ελληνικό κόσμο της αρχαϊκής και της κλασικής εποχής
(σελ. 357‐368)
1. Μεθοδολογικά ζητήματα
Στο υποκεφάλαιο τονίζεται η διαφορά µεταξύ της σύγχρονης έννοιας της οικονοµίας και
της διαφοράς της µε την αρχαία οικονοµία. Θα πρέπει να τονιστεί το ότι η αρχαία ελληνική
λέξη οικονοµία σηµαίνει την ικανότητα σωστής διαχείρισης του οἴκου και περιοριζόταν σε
αυτό που σήµερα ονοµάζουµε οικιακή οικονοµία και αφορά στη διαχείριση, παρά στην
παραγωγή και στην εµπορική ανταλλαγή.
Η παρατήρηση αυτή είναι σηµαντική καθώς θα πρέπει να έχουµε στο µυαλό µας πως οι
Έλληνες δεν είχαν ειδικό όρο για να δηλώσουν το σύνολο των δραστηριοτήτων παραγωγής
και εµπορικής ανταλλαγής. Συνεπώς αυτές δεν αποτελούσαν έναν αυτόνοµο τοµέα αλλά
εντάσσονταν σε έναν τρόπο ζωής, οι όψεις του οποίου γίνονται κατανοητές σήµερα µε τη
βοήθεια φιλολογικών πηγών και υλικών καταλοίπων (κεραµικής, νοµισµάτων, επιγραφών).
78

2. Η αγροτική ζωή
Παρά το χαρακτηρισµό του ελληνικού πολιτισµού των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων
ως «κόσµου των πόλεων», η αγροτική δραστηριότητα παραµένει βασική καθώς ο ελληνικός
κόσµος είναι πρώτα απ’ όλα ένας κόσµος χωρικών και η καλλιέργεια της γης είναι η µόνη
δραστηριότητα που αρµόζει σε ελεύθερους ανθρώπους : ο Έλληνας ζει πρωταρχικά από το
προϊόν της γης του.
Η σηµασία της γης και της αγροτικής δραστηριότητας είναι εµφανής και από τον ρόλο που έπαιξαν
τα αγροτικά ζητήµατα στις συγκρούσεις των πόλεων. Είναι επίσης σηµαντική η εισαγωγή
προϊόντων (βλ. σιτηρών), προκειµένου να καλυφθούν οι ανάγκες πόλεων σε συγκεκριµένες στιγµές
της ιστορίας τους (βλ. το παράδειγµα της Αθήνας στον 5ο αι. π.Χ.)
Πληροφορίες για τις αγροτικές τεχνικές και τα κυριότερα προϊόντα µας παρέχουν το
ποίηµα του Ησιόδου Έργα και Ηµέρες (β΄ µισό 8ου αι. π.Χ.) και ο Οικονοµικός του
Ξενοφώντα (αρχές του 4ου αι. π.Χ.). Από τα έργα αυτά είναι φανερό πως οι αγροτικές
τεχνικές δεν φαίνεται να µεταβάλλονται από τον 8ο µέχρι τον 4ο αι. π.Χ. : τα εργαλεία είναι
στοιχειώδη και εφαρµόζονται µέθοδοι που απαιτούν χειρονακτική εργασία.
Η κτηνοτροφία µειώθηκε κατά την κλασική περίοδο, συγκριτικά µε την Οµηρική
Εποχή, λόγω της δηµογραφικής έκτασης και της επέκτασης των καλλιεργήσιµων γαιών.
Υπερτερούν τα πρόβατα (µαλλί, κρέας και γάλα), το βοδινό περιορίζεται στις θρησκευτικές
θυσιαστικές τελετές, ενώ τα άλογα εκτρέφονται για τις ανάγκες του πολέµου και για τις
αρµατοδροµίες.
Οι γνώσεις µας για την κτηµατολογική δοµή και το καθεστώς της ιδιοκτησίας είναι
επίσης περιορισµένες. Ωστόσο είναι βέβαιο πως η µεγάλη ιδιοκτησία επικρατούσε σε
περιοχές του ελληνικού κόσµου (Θεσσαλία) σε αντίθεση µε περιοχές όπου η κατάτµηση της
γης δηµιουργούσε πολλά µικρά αγροτεµάχια που ανήκαν σε πολλούς ιδιοκτήτες (Αττική).
Κατά την κλασική περίοδο οι ταραχές που προκλήθηκαν µε αφορµή τον αναδασµό των
γαιών συνεχίζονται, οι αγοραπωλησίες ωστόσο φανερώνουν πως πλέον η γη βρίσκεται κάτω
από ένα περισσότερο ευµετάβλητο καθεστώς.
3. Η βιοτεχνία
Σηµαντικό είναι το ότι τµήµα των βιοτεχνικών δραστηριοτήτων υπάγονταν στην οικιακή
οικονοµία (όπως για παράδειγµα η παραγωγή υφασµάτων) σε αντίθεση µε τους
εξειδικευµένους τεχνίτες σε τοµείς όπου η εξειδίκευση ήταν απαραίτητη (επεξεργασία
µετάλλων, πηλού, ξύλου, λίθου κτλ). Και σε αυτά όµως τα επαγγέλµατα, όπως και στη
γεωργία, οι τεχνικές είχαν εξελιχθεί ελάχιστα από την εισαγωγή της σιδηρουργίας στο τέλος
της 2ης χιλιετίας. Περισσότερο παρατηρεί κανείς τις µεταβολές στην ποιότητα των
αντικειµένων, όπως για παράδειγµα η υιοθέτηση της ερυθρόµορφης τεχνικής των αγγείων
(525 π.Χ.) αντί της µελανόµορφης, µολονότι τα µελανόµορφα αγγεία είναι εξίσου υψηλής
ποιότητας. Που όµως µπορεί να ευθύνεται αυτή η «στασιµότητα» ;
1. στην ύπαρξη ενός σηµαντικού αριθµού δούλων.
Η σηµασία του εργατικού δυναµικού των δούλων στη βιοτεχνία και στα δηµόσια
έργα είναι ευρέως γνωστή, όµως σε αυτά συµµετέχουν και ελεύθεροι άνδρες.
Έχουν διασωθεί ως τις µέρες µας επιγραφές (λογιστικά κατάστοιχα) οι οποίες αναφέρονται στη
συµµετοχή τόσο δούλων όσο και ελεύθερων ανδρών στα δηµόσια έργα.
2. στην περιορισµένη ζήτηση / απουσία αγοράς που θα προσέλκυε επενδύσεις.
Η απουσία αγοράς δεν αρκεί επίσης για να δικαιολογήσει τη «στασιµότητα» της
περιόδου καθώς αρκετές βιοτεχνικές δραστηριότητες προορίζονταν για το
εξωτερικό εµπόριο (κεραµική).
79
3. στον τρόπο ζωής των Ελλήνων.
Η έλλειψη ενδιαφέροντος για τις τεχνικές βελτιώσεις εντάσσεται σε µια ευρύτερη
στάση ζωής στην οποία τα κέρδη δεν αποτελούν πηγή επενδύσεων, αλλά ευκαιρία
για «ευεργεσίες», «λειτουργήµατα» ή για αποθησαυρισµό.
Οι ανασκαφές φέρνουν στο φώς στοιχεία για την κατανόηση των τεχνικών όπως κεραµικούς
κλιβάνους, µεταλλουργεία ή στοές ορυχείων. Τα ελάχιστα παραδείγµατα εργαστηρίων ωστόσο δεν
οδηγούν στο συµπέρασµα της ύπαρξης µιας οργανωµένης βιοτεχνίας.
Σε αντίθεση µε την αγροτική εργασία, η οποία αποτελεί έργο ελεύθερου ανθρώπου, η
βιοτεχνία ήταν κατά κάποιον τρόπο εξευτελιστική, καθώς ο βιοτέχνης είναι στην υπηρεσία
κάποιου άλλου. «Βάναυσος», κατά τον Ξενοφώντα, ο βιοτέχνης είναι κατά κανόνα
κλεισµένος σε σκοτεινά εργαστήρια και αγύµναστος µε αποτέλεσµα να µην έχει γνωρίσµατα
του ελεύθερου ανθρώπου. Δεν προκαλεί λοιπόν έκπληξη η ενασχόληση των ξένων (στην
Αθήνα) ή των κατώτερων (στην Σπάρτη) µε τις βιοτεχνικές δραστηριότητες.
4. Οι εμπορικές συναλλαγές
Πηγές για τις εµπορικές συναλλαγές αποτελούν τα αγγεία και τα νοµίσµατα. Ωστόσο για
το τοπικό εµπόριο οι γνώσεις µας είναι ιδιαίτερα περιορισµένες.
Σε επίπεδο εισαγωγών γνωρίζουµε ήδη την έλλειψη καλλιεργήσιµης γης και την
εισαγωγή σιταριού από την Ιταλία, την Κυρηναϊκή και κυρίως από την περιοχή του Ευξείνου
Πόντου στην Αθήνα και την Κόρινθο, πόλεις οι οποίες αναλάµβαναν τη διανοµή τους στα
νησιά του Αιγαίου, µεταξύ άλλων. Στην Αθήνα είναι επίσης γνωστή η εισαγωγή ξυλείας για
την κατασκευή πλοίων.
Σε επίπεδο εξαγωγών, γνωρίζουµε πως οι ελληνικές πόλεις εξήγαν ελαιόλαδο και κρασί,
αγγεία και ίσως νοµίσµατα. Θα πρέπει να τονιστεί στο σηµείο αυτό πως η εφεύρεση του
νοµίσµατος δεν οδήγησε στην εγκατάλειψη της πανάρχαιας πρακτικής του
αντιπραγµατισµού, δηλαδή της ανταλλαγής προϊόντων. Το νόµισµα επίσης, πέραν από µέσο
υπολογισµού αξίας ενός προϊόντος, αποτελούσε σε περιπτώσεις εµπόρευµα µε µεγάλη
ζήτηση.
Η τελευταία αυτή παρατήρηση αφορά κυρίως σε νοµίσµατα γνωστά για τον «καλό» τους άργυρο,
όπως το αθηναϊκό νόµισµα, τα οποία κυκλοφορούσαν σε περιοχές που δεν διέθεταν µεταλλεύµατα
ή που δεν έκοβαν νόµισµα κατά τον 4ο αι. π.Χ., όπως είναι η Αίγυπτος.
Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται από τον ερευνητή στην εξαγωγή συµπερασµάτων για τις
εµπορικές σχέσεις µέσα από την παρατήρηση της κυκλοφορίας των νοµισµάτων: το γεγονός
πως βρέθηκαν νοµίσµατα µιας πόλης στην ανασκαφή άλλης πόλης δεν σηµαίνει απαραίτητα
πως οι πόλεις αυτές είχαν σταθερές εµπορικές σχέσεις.
Ένα από τα σηµαντικότερα κέντρα διαµετακόµισης των παραπάνω εµπορευµάτων
αποτελεί ο Πειραιάς. Πηγές για τις ποσότητες των εµπορευµάτων, την εµπορική
δραστηριότητα και την οργάνωση του εµπορίου αποτελούν οι λόγοι των ρητόρων για τις
εµπορικές υποθέσεις. Ξεχωρίζουν οι λόγοι του Δηµοσθένη για το εµπόριο και τη ναυτιλιακή
κίνηση. Οι έµποροι κατοικούν στην πλειοψηφία τους στην Αθήνα και έχουν σχέσεις µε τους
δανειστές:
1. ο έµπορος δανείζεται για να αγοράσει ένα φορτίο εµπορευµάτων και για να πληρώσει
τη µεταφορά µε το πλοίο ενός ναυκλήρου δηλαδή πλοιοκτήτη.
2. Στη γραπτή συµφωνία καθορίζονται οι όροι του δανείου και οι εγγυήσεις.
3. Το δάνειο δίνεται για ένα ταξίδι µετ’ επιστροφής. Ο τόκος είναι σηµαντικός (20-30%)
και η εγγύηση στα εµπορεύµατα, η αξία των οποίων θα έπρεπε να είναι διπλάσια του
δανείου.
Σε αντίθεση µε τους αρχαϊκούς χρόνους, όπου οι πλούσιοι γαιοκτήµονες ήταν
πλοιοκτήτες, στην κλασική περίοδο το εµπόριο ξεφεύγει από τα όρια της πόλης και ο έλεγχος
80

αφορά στην εισαγωγή των σιτηρών, στις υποχρεώσεις των εµπόρων και στην προστασία των
καταναλωτών. Η φορολογία επίσης των πλοίων για την είσοδο και έξοδό τους από την πόλη
δεν είχε ως στόχο την προστασία της τοπικής παραγωγής, αλλά την αύξηση του ταµείου της
πόλης.
Για την περίπτωση της Αθήνας και τη φορολογία που σχετίζεται µε το εµπόριο πηγή αποτελεί το
έργο του Ξενοφώντα Πόροι ή Περί Προσόδων το οποίο είναι ένα δηµοσιονοµικό πρόγραµµα για
την ανόρθωση των δηµοσίων εσόδων των Αθηνών, λίγο πριν τα µέσα του 4ου αι. π.Χ.
B. Οι ελληνικές κοινωνίες στην αρχαϊκή και στην κλασική εποχή (σελ. 368‐384)
1. Η αριστοκρατική πόλη
Οι εξελίξεις από την αρχαϊκή στην κλασική περίοδο που αφορούν στην αριστοκρατική
κοινωνία συνοψίζονται ως εξής:
Αριστοκρατία
Μάζα φτωχών
μεγάλων Βιοτέχνες
χωρικών
ιδιοκτητών
περισσότερο ή
λιγότερο στο περιθώριο, δεν
διατηρούν την εντάσσονται στον
οικονομική δύναμη εξαρτημένοι, ζούν
υπό τον φόβο των δήμο.
χρεών
Με την ανάπτυξη των εµπορικών συναλλαγών, οι διαφορές ανάµεσα στην πλειοψηφία

των φτωχών και τη µειοψηφία των ευγενών θα οδηγήσουν στην κρίση της αριστοκρατικής
κοινωνίας. Παρά τη διατήρηση των ισχυρών αριστοκρατιών σε αρκετές περιοχές, οι πόλεις
οδηγούνται σε µια κοινότητα «οµοίων» από την οποία αποκλείονται οι ξένοι και οι δούλοι.
2. Η αθηναϊκή κοινωνία στην κλασική εποχή
Πηγές για την κλασική Αθήνα αποτελούν οι φιλολογικές και επιγραφικές µαρτυρίες οι
οποίες στον 4ο αι. π.Χ. εµπλουτίζονται ιδιαιτέρως µέσα από τα θεατρικά έργα του
Αριστοφάνη και τους ρητορικούς λόγους του Λυσία και του Δηµοσθένη. Ακολουθεί
συνοπτικά η ανάπτυξη της κοινωνικής δοµής της Αθήνας σε τρεις οµάδες : στους πολίτες,
στους µέτοικους και στους δούλους.
1. Οι πολίτες
Ο όρος του πολίτη χαρακτηρίζει αποκλειστικά τους άντρες, καθώς οι γυναίκες και τα
παιδιά δεν συµµετέχουν στο σώµα των πολιτών, µολονότι ανήκουν στην κοινότητα των
Αθηνών. Το σύνολο του αθηναϊκού αστικού πληθυσµού υπολογίζεται στα τέλη του 5ου αι.
π.Χ. στα 120.000 άτοµα.
Με τη γέννησή του ο Αθηναίος ανήκει σε µια από τις δέκα φυλές, εγγράφεται στα αρχεία
του δήµου και παρουσιάζεται στην φατριά του, οµάδα µε θρησκευτικό χαρακτήρα. Ενώ στη
θεωρία όλοι οι πολίτες ήταν ίσοι, στην πράξη οι διαφορές τους αφορούν στην καταγωγή και
στην περιουσία. Στον 4ο αι. π.Χ. η καταγωγή δεν αποτελεί πλέον καθοριστικό παράγοντα
της κοινωνικής ανόδου, σε αντίθεση µε την περιουσία που συνεχίζει να αποτελεί σηµαντικό
παράγοντα για τις φορολογικές τάξεις, για τα αξιώµατα του στρατιωτικού και του
οικονοµικού υπευθύνου και για την ανάληψη ευθυνών υπό τη µορφή λειτουργιών, την
κάλυψη δηλαδή δηµοσίων δαπανών. Η επιβάρυνση των πλουσίων είναι εµφανής στις πηγές
του 4ου αι. π.Χ. όπου καταγράφονται διάφορες εισφορές, όµως, σε αντίθεση µε τους
81
φτωχούς, οι πλούσιοι ζουν από τα εισοδήµατα της ακίνητης περιουσίας τους, από τα
εργαστήρια δούλων τους ή από τους τόκους των κεφαλαίων. Στον αντίποδα, οι φτωχοί µέσα
από την καλλιέργεια των χωραφιών ή την εργασία τους στα εργαστήρια, προσπαθούν να
εξασφαλίσουν τα προς το ζην. Η πόλη τούς διευκόλυνε µε την παραχώρηση µισθού για τη
συµµετοχή τους στα δικαστήρια, στις συνεδριάσεις της εκκλησίας του δήµου στον 4ο αι. π.Χ.
και το θεωρικό για την παρακολούθηση θεατρικών παραστάσεων.
Η παραχώρηση µισθού εξηγεί εν µέρει την έλλειψη κοινωνικών αναταραχών στην Αθήνα του 5ου
και 4ου αι. π.Χ.
Σηµαντική αλλαγή παρατηρείται µετά την ήττα των Αθηναίων από τους Μακεδόνες (322
π.Χ.), οπότε και θεσπίστηκε ένα σύστηµα περιουσιακών κατηγοριών που απέκλειε από την
πολιτική ζωή τους πιο φτωχούς : τους αφαιρέθηκε η άσκηση της πολιτικής εξουσίας και ο
µισθός που τη συνόδευε. Η αλλαγή αυτή είχε ως αποτέλεσµα, σύµφωνα µε τις πηγές και
συγκεκριµένα τον Πλούταρχο, να µεταναστεύσουν στη Θράκη χιλιάδες οικογένειες
Αθηναίων.
Η θέση της γυναίκας στην Αθήνα
Ως αστές χαρακτηρίζονται οι σύζυγοι και οι θυγατέρες των πολιτών. Από νοµικής
άποψης ήταν µονίµως ανήλικες και περνούσαν από την κηδεµονία του πατέρα τους σε αυτή
του συζύγου. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η διαδικασία της εγγύησης κατά τη διαδικασία του
γάµου, η οποία αποφασίζονταν µεταξύ κηδεµόνα και µελλοντικού συζύγου παρουσία
µαρτύρων. Η εγγύηση συνοδεύονταν από προίκα η οποία περνούσε απευθείας στα αρσενικά
παιδιά και σε περίπτωση διάλυσης του γάµου, επέστρεφε στον πατέρα.
Όπως και στην περίπτωση των αστών, η περιουσία καθόριζε τη θέση της γυναίκας, η
οποία πρόσφερε σε περιπτώσεις µια σχετική οικονοµική ανεξαρτησία.
2. Οι μέτοικοι
Οι µέτοικοι είναι ξένοι που για διάφορους λόγους είχαν εγκατασταθεί στην Αττική. Στην
πλειοψηφία τους ήταν τεχνίτες και έµποροι, αλλά και πολιτικοί εξόριστοι και διανοούµενοι.
Οι µέτοικοι ζούσαν ταυτόχρονα εντός και εκτός πόλης : ήταν εγγεγραµµένοι στους δήµους,
πλήρωναν ετήσιο φόρο και, ανάλογα µε την οικονοµική τους κατάσταση, ήταν υποχρεωµένοι
να στρατεύονται και να πληρώνουν την εισφορά, δηλαδή τον πολεµικό φόρο. Ο αριθµός τους
υπολογίζεται σε 10.000 στο τέλος του 4ου αι. π.Χ., αριθµός µειωµένος που οφείλεται στα
επακόλουθα του Πελοποννησιακού πολέµου και ο οποίος, σύµφωνα µε τον Ξενοφώντα στο
Περί Προσόδων, θα έπρεπε να αυξηθεί µέσα από τη προσέλκυση και διευκόλυνση
εγκατάστασης µετοίκων.
Οι µέτοικοι είχαν καταγωγή από διάφορα µέρη καθώς και κοινωνικές διαφορές µεταξύ τους,
συνεπώς δεν αποτελούσαν ένα οµοιογενές σύνολο.
Το καθεστώς των µετοίκων θα εξελιχθεί πιθανώς κατά τη διάρκεια του 4ου αι. π.Χ.,
καθώς θα µπορεί να αποκτηθεί µε µεγαλύτερη ευκολία και συντοµία. Η ύπαρξη ενός
προστάτη για τους µέτοικους θα γίνει ελαστικότερη, ενώ οι πιο εύποροι απολαµβάνουν
προνόµια όπως το δικαίωµα απόκτησης γης για να κτίσουν την κατοικία τους (έγκτησις), την
ισότητα υποχρεώσεων µε τους πολίτες (ισοτέλεια) και σε εξαιρετικές περιπτώσεις το
δικαίωµα του πολίτη. Σίγουρα όµως δεν είχαν καµία σχέση µε τις δραστηριότητες που
χαρακτήριζαν τον πολίτη : τη γη και την πολιτική.
3. Οι δούλοι
Οι δούλοι αποτελούσαν το 1/3 του πληθυσµού της Αττικής. Με την κατάργηση της
υποτέλειας των χωρικών από τον Σόλωνα, οι γαιοκτήµονες αναζήτησαν το εργατικό
δυναµικό τους στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του θαλάσσιου εµπορίου.
Η αθηναϊκή κοινωνία θα µπορούσε να χαρακτηριστεί ως µια κοινωνία που στηρίχθηκε στη δουλεία.
Κυρίως στον τοµέα της οικονοµίας, οι δούλοι υπήρξαν ο κινητήριος µοχλός καθώς είναι παρόντες
σε όλες τις δραστηριότητες – αγρούς, εργαστήρια, ορυχεία και δηµόσια έργα-.
82

Οι δούλοι, ως αντικείµενα, ανήκαν στη διάθεση των κυρίων τους, µολονότι συχνά δεν
διακρίνονταν από τους ελεύθερους φτωχούς.
Παρά το ότι οι δούλοι στην πλειοψηφία τους ήταν βαρβαρικής καταγωγής, ιδιαίτερο γεγονός
αποτελεί το ότι κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέµου η Αθήνα υποδούλωσε ελληνικό
πληθυσµό πόλεων (για παράδειγµα της Μιλήτου).
Οι ιδιώτες προµηθεύονταν τους δούλους στα σκλαβοπάζαρα, όπως µας ενηµερώνει ο
Ξενοφώντας στο Περί Προσόδων και στον Οικονοµικό. Οι δούλοι δεν είχαν ούτε
αναγνωρισµένη οικογένεια ούτε κανενός είδους δυνατότητα για δικαιοπραξία.
Τρόπος χρήσης των δούλων
Ο τρόπος χρήσης των δούλων δεν ήταν οµοιόµορφος. Ο ιδιώτης χρησιµοποιούσε τον
δούλο του για τις εργασίες του (στο σπίτι, στο χωράφι ή στο εργαστήριο) και φρόντιζε να του
παρέχει τροφή και κατοικία. Μπορούσε µάλιστα να τον νοικιάσει σε τρίτο πρόσωπο για έναν
οβολό την ηµέρα, περίπτωση κατά την οποία ο ενοικιαστής είχε την υποχρέωση συντήρησης.
Στον 4ο αι. π.Χ. καταγράφονται περιπτώσεις δούλων όπου οι ίδιοι αναλάµβαναν τη
συντήρηση του εαυτού και της οικογένειάς τους, απολαµβάνοντας µια σχετική ανεξαρτησία.
Ο κύριος εµπιστεύονταν στο δούλο ένα εργαστήριο, κατάστηµα ή κτήµα και ο δούλος έπρεπε
να του καταβάλει ένα τίµηµα, την αποφορά.
Η πρακτική αυτή δεν συνεπάγεται τη βελτίωση της κατάστασης των δούλων στον 4ο αι. π.Χ. καθώς
αφορά µάλλον στα συµφέροντα των ιδιοκτητών παρά στον εξανθρωπισµό της κατάστασης των
δούλων.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει το ότι η Αθήνα δεν γνώρισε επαναστάσεις δούλων κατά τον 5ο
και 4o αι. π.Χ,, µε εξαίρεση την φυγή είκοσι χιλιάδων δούλων την στιγµή της κατάληψης της
Δεκέλειας από τους Σπαρτιάτες το 413 π.Χ., γεγονός που οφείλεται στην ανοµοιογένεια του
συνόλου των δούλων.
3 . Η σπαρτιατική κοινωνία στην κλασική εποχή
Όπως και στην Αθήνα, παρατηρείται και στην Σπάρτη η τριµερής διαίρεση των πολιτών
σε οµοίους, περίοικους και είλωτες.
1. Οι όμοιοι
Με τον όρο αυτό προσδιορίζεται από τον 4ο αι. π.Χ. η κυρίαρχη οµάδα του σπαρτιατικού
κράτους, δηλαδή οι Σπαρτιάτες που συµµετέχουν στη λήψη των αποφάσεων της απέλλας και
της γερουσίας. Οι όµοιοι ήταν γαιοκτήµονες που ζούσαν από τα εισοδήµατα που κατέβαλλαν
οι είλωτες που καλλιεργούσαν τις γαίες τους, οι οποίες ήταν είτε πατρογονικές είτε πρόκειται
για κλήρο, που έγινε στη συνέχεια µεταβιβάσιµος.
Ο Σπαρτιάτης αφιέρωνε το µεγαλύτερο µέρος του χρόνου του στην στρατιωτική
υπηρεσία. Στην κλασική περίοδο επιβιώνουν στη Σπάρτη, ίσως από την εποχή του
Λυκούργου, πρακτικές όπως οι ηλικιακές κατηγορίες, η ανατροφή των εφήβων, η κρυπτεία1,
τα συσσίτια και ορισµένα γαµήλια έθιµα, τα οποία ενδεχοµένως να επιβιώνουν από την
εποχή του Λυκούργου.
Στην Σπάρτη η κρίση που θα προκύψει στον 3ο αι. π.Χ. πιθανώς να συνδέεται µε το
σύστηµα της µεταβίβασης της διαθήκης του κλήρου, η οποία θα οδηγήσει στην ελάττωση
του αριθµού των Σπαρτιατών που έχουν ιδιοκτησία2. Αφετηρία για την ανατροπή των
1
Η κρυπτεία αποτελούσε µέρος της Σπαρτιατικής αγωγής. Οι νέοι διαβιούσαν για ένα διάστηµα στην
ύπαιθρο. Κρυµµένοι κατά τη διάρκεια της µέρας, δραστηριοποιούνταν κατά τη διάρκεια της νύκτας. Σε
κάποιες περιπτώσεις φαίνεται πως η κρυπτεία αποτελούσε άσκηση αντοχής στην οποία υποβάλονταν οι
έφηβοι χωρίς εφόδια και οπλισµό – σε άλλες όµως περιπτώσεις φαίνεται πως αποτελούσε µέρος της
στρατιωτικής τους εκπαίδευσης, η οποία αποσκοπούσε στη δολοφονία σηµαντικών ειλώτων. Αποτελούσε
δηλαδή ένα είδος τελετής διάβασης από την εφηβική ηλικία στην ενηλικίωση των Σπαρτιατών.
2
Για την επανάσταση των Σπαρτιατών του 3ου αι. βλ. πιο κάτω, σελ. 95.
83
παραδοσιακών δοµών της πόλης θα αποτελέσει ο Πελοποννησιακός πόλεµος: ο περσικός
χρυσός και τα σηµαντικά λάφυρα θα ανατρέψουν τις προσωπικές φιλοδοξίες που πλέον δεν
συµβιβάζονται µε το πολιτικό καθεστώς της πόλης.
Η θέση της γυναίκας στη Σπάρτη
Μολονότι τα κείµενα του Πλούταρχου και του Αριστοτέλη διαφωνούν σε αρκετά
σηµεία, φαίνεται πως, αντίθετα µε την Αθήνα, οι Σπαρτιάτισσες µπορούσαν να κληρονοµούν
την πατρογονική περιουσία και να ορίζουν την προίκα τους, η οποία αποτελείτο από
κτήµατα. Σύµφωνα µε τον Πλούταρχο στον Βίο του Λυκούργου, οι γυναίκες ασκούσαν
µεγάλη επίδραση στη διοίκηση της πόλης.
2. Οι περίοικοι
Περίοικοι ήταν οι Λακεδαιµόνιοι που ζούσαν γύρω από την Σπάρτη, σε δικές τους
εγκαταστάσεις, οι οποίες ωστόσο αποτελούσαν τµήµατα του κράτους των Λακεδαιµονίων.
Οι «περίοικες πόλεις» ήταν κέντρα βιοτεχνικών και εµπορικών δραστηριοτήτων και είχαν
και τµήµα της γης της Λακωνίας, γεγονός που φανερώνει πως, ως Λακεδαιµόνιοι,
αποτελούσαν τµήµα της πόλης.
Η «συνοµωσία του Κινάδωνα» τεκµηριώνει την ύπαρξη περιοίκων που δυσανασχετούσαν µε την
σπαρτιατική κυριαρχία.
Παράλληλα γνωρίζουµε την ύπαρξη κατά τον 4ο αι. π.Χ. οµάδων (νεοδαµώδεις,
µόθακες, υποµείονες, τρέσαντες) οι οποίες για διάφορους λόγους δεν συµµετείχαν στην
πολιτική ζωή των οµοίων, λογίζονταν όµως ως Λακεδαιµόνιοι. Σε αντίθεση µε τους
µέτοικους των Αθηνών, οι οποίοι παρέµεναν ξένοι, οι περίοικοι και οι υπόλοιπες οµάδες
ελεύθερων µη Σπαρτιατών ανήκαν στην κοινότητα των Λακεδαιµονίων.
3. Οι είλωτες
Οι είλωτες προβληµατίζουν την έρευνα για την καταγωγή τους : πρόκειται για εγχώριους
υποδουλωµένους πληθυσµούς ή για αποτέλεσµα κοινωνικό-οικονοµικής εξέλιξης ; Σίγουρα
πρόκειται για δυο ξεχωριστές οµάδες, τους είλωτες της Λακωνίας, δούλοι από παλιά, και
τους είλωτες της Μεσσηνίας, πληθυσµοί που υποδουλώθηκαν στο β΄ µισό του 7ου αι. π.Χ.
Οι είλωτες της Μεσσηνίας θα απειλήσουν µε επαναστάσεις πολλές φορές κατά τη διάρκεια των
αρχαϊκών και κλασικών χρόνων. Θα ξαναβρούν την ανεξαρτησία τους µε τις νίκες του
Επαµεινώνδα τον 4ο αι. π.Χ.
Σε αντίθεση µε τους δούλους στην Αθήνα, οι είλωτες αποτελούσαν µια οµοιογενή
οµάδα, προσκολληµένη στη γη που καλλιεργούσαν. Η οµοιογένεια αυτή όµως αποτελούσε
µια µόνιµη απειλή για την Σπάρτη η οποία ενίσχυε συνεχώς την στρατιωτική οργάνωση της
πόλης και φρόντιζε να περιορίζει την πιθανότητα παροχής βοήθειας στους είλωτες από
άλλους Έλληνες κατά τη διάρκεια συνθηκών ή συµµαχιών.
Οι απελεύθεροι είλωτες αντιµετωπίζονται από τους άλλους Έλληνες ως πολίτες µε πλήρη
δικαιώµατα.
Τον 3ο αι. π.Χ. ο Κλεοµένης, στα πλαίσια της ανασύνταξης της στρατιωτικής δύναµης
της πόλης, θα απελευθερώσει ένα πλήθος από είλωτες, εντάσσοντάς τους στην κοινότητα
των Λακεδαιµονίων. Κάτι τέτοιο δεν θα µπορούσε να είχε πραγµατοποιηθεί στην Αθήνα,
όπου ίσχυε το καθεστώς των δούλων-εµπορευµάτων.
Γ. Η πολιτισμική ζωή στην αρχαϊκή και την κλασική εποχή (σελ. 384‐399)
Κοινά στοιχεία της πολιτισµικής ζωής κατά την αρχαϊκή και κλασική περίοδο αποτελούν
η κοινή γλώσσα και λατρεία, όπως διαπιστώνει ο Ηρόδοτος. Η Αθήνα κυριαρχεί στον κόσµο
διανόησης καθώς εκεί γεννιέται η τραγωδία, αναπτύσσεται η ιστορία και ανθίζουν οι
φιλοσοφικές σχολές.
84

1. Θρησκευτική ζωή
Η αρχαία ελληνική θρησκεία αποτελεί το αντικείµενο έρευνας σε συνδυασµό µε την

ανάπτυξη της ιστορικής ανθρωπολογίας. Το ελληνικό πάνθεον έχει συσταθεί από τον 8ο αι.
π.Χ. Η Θεογονία του Ησιόδου, στις τελευταίες δεκαετίες του 8ου αι., εµφανίζεται ως
ταξινόµηση των λατρειών και των µύθων που αναφέρονται στη γέννηση του κόσµου των
θεών. Οι θεοί, σε επίπεδο θρησκευτικής πρακτικής, χαρακτηρίζονται από πολλά επίθετα, τα
οποία προσδιορίζουν την φύση τους και διαφοροποιούνται από πόλη σε πόλη ανάλογα µε
τους χώρους λατρείας των θεών.
Βλ. για παράδειγµα ο Δίας προσδιορίζεται ως κεραύνιος, καταιβάτης, νεφεληγερέτης, ως κύριος
των µετεωρολογικών φαινοµένων : Όµβριος, Μαιµάκτης, ως κύριος των κορυφών των βουνών:
Ακραίος, Εόπτης, ως θεός της θάλασσας : Ενάλιος, Βύθιος, ως προστάτης των ικετών και των
ξένων : Ικέσιος, Ξένιος, ως προστάτης της πόλης και των θεσµών : Ελευθέριος (στις Πλαταιές µετά
τη µάχη κατά των Περσών), Αγοραίος, Σωτήρ και Πανελλήνιος (ως προστάτης όλων των
Ελλήνων), µεταξύ πολλών άλλων επιθέτων.
Τα επίθετα αυτά φανερώνουν τον
τελετουργικό χαρακτήρα της ελληνικής θρησκείας
και την ένταξή της στον κόσµο της πόλης. Η
πολιτειακή πτυχή της θρησκείας εκφράζεται µε
τον στενό δεσµό που ενώνει τις πολιτειακές και τις
θρησκευτικές δραστηριότητες.
Γνωστή είναι η σηµασία των µεγάλων
µαντικών κέντρων, όπως οι Δελφοί και η Δωδώνη,
στην ιστορία του αρχαίου ελληνικού κόσµου.
Σηµαντική επίσης ήταν και η τέλεση µεγάλων
εορτών, προς τιµήν της κατ’ εξοχήν θεότητας της
πόλης, της Αθηνάς, και θεοτήτων που είχαν Το θέατρο και ο ναός του Απόλλωνα
ενσωµατωθεί στη θρησκεία της πόλης όπως ο Διόνυσος στους Δελφούς
και η Δήµητρα.
Για παράδειγµα τα Μεγάλα Παναθήναια, προς τιµή της θεάς Αθηνάς, στην Αθήνα που
γιορτάζονταν µε µεγαλοπρέπεια κάθε τέσσερα χρόνια και διαρκούσαν αρκετές ηµέρες,
συνοδεύονταν από θυσίες και αθλητικούς αγώνες, µεταξύ άλλων και συγκέντρωναν τους
κατοίκους της πόλης σε µια δηµόσια ποµπή προς την Ακρόπολη, η οποία απεικονίζεται στη
ζωφόρο του Παρθενώνα.
Πέραν των Παναθηναίων γιορτάζονταν τα Μικρά και Μεγάλα Διονύσια, όπου διαγωνίζονταν οι
τραγικοί ποιητές, καθώς και τα Λήναια, τα «κατ’ αγρούς Διονύσια» και τα Ανθεστήρια, όλα προς
τιµήν του Διονύσου. Στα πλαίσια των µυστηριακών λατρειών θα πρέπει να αναφερθούµε
οπωσδήποτε και στα «Μεγάλα Μυστήρια» προς τιµήν της Δήµητρας και της Περσεφόνης, ως
προετοιµασία των Ελευσίνιων µυστηρίων, καθώς και τα Θεσµοφόρια, προς τιµήν των δύο
θεοτήτων, µε στόχο την ενίσχυση της καρποφορίας.
Ιδιαίτερη πτυχή της ελληνικής θρησκείας αποτελεί ο διονυσιασµός, ο οποίος
παρουσιάζεται συχνά ως απελευθέρωση από τα δεσµά της πολιτειακής πράξης. Συνδέεται µε
τον θεό Διόνυσο ο οποίος συνοδεύεται από µαινάδες, δηλαδή γυναίκες που τον συνοδεύουν
µε ιδιαίτερη ενδυµασία, οι οποίες εµφανίζονται συχνά στις απεικονίσεις των αγγείων και
πρωταγωνιστούν στις «Βάκχες» του Ευριπίδη.
Τον Διόνυσο συνοδεύουν και αρσενικές µορφές όπως οι Σάτυροι – συνδυασµός ανθρώπου και
ζώου –οι Σειληνοί – οι οποίοι θυµίζουν τους Κένταυρους- και ο θεός Πάνας, ο «τραγοπόδαρος
θεός», ο οποίος συνδέεται µε τη φύση.
85
2. Πνευματική ζωή
Η ποίηση και το θέατρο
Ο Όµηρος, ως επικός ποιητής και ο Πίνδαρος (5ος αι. π.Χ.), µε τα επινίκεια (ύµνοι για
τους νικητές Πανελλήνιων αγώνων) εκφράζουν την αριστοκρατική πόλη. Εάν η λυρική
ποίηση είναι θυγατέρα της αριστοκρατικής κοινωνίας, το θέατρο γεννιέται στην Αθήνα µε τη
δηµοκρατία και συνδέεται µε τη διονυσιακή τελετουργία.
Θα πρέπει να σηµειωθεί πως η «αναπαράσταση» των αρχαίων µύθων στα θέµατα των αρχαίων
τραγωδιών δεν βρίσκονταν καταρχήν σε άµεση σχέση µε τον Διόνυσο, µε εξαίρεση τις Βάκχες του
Ευριπίδη που έχουν Διονυσιακή υπόθεση.
Οι τραγωδίες παρουσιάζονται στα Μεγάλα Διονύσια και στα Λήναια. Οι δραµατικοί
αγώνες διαρκούσαν τρεις ηµέρες, όπου οι τραγικοί ποιητές παρουσίαζαν από µια τριλογία
(τρεις τραγωδίες) και ένα σατυρικό δράµα1, και τα έξοδα των παραστάσεων καλύπτονταν
από τους πλούσιους Αθηναίους. Μολονότι ελάχιστες τραγωδίες από τους 150 περίπου
γνωστούς τραγικούς ποιητές έφτασαν στα χέρια µας, φαίνεται πως από τις αρχές του 4ου αι.
π.Χ. το είδος είχε εκλείψει µε αποτέλεσµα να παίζονται µόνο επαναλήψεις των έργων των
τραγικών του προηγούµενου αιώνα.
Οι κωµωδίες αποτελούν και αυτές κοµµάτι των διονυσιακών τελετουργιών, µε πλήρως
γνωστές αυτές του Αριστοφάνη, σύγχρονες µε τον Πελοποννησιακό πόλεµο, οι οποίες
αποτελούν µια πολύτιµη πηγή για τον σύγχρονο ιστορικό. Τα έργα του Μενάνδρου (342-291
π.Χ.), κωµικού ποιητή του τέλους του 4ου αι. π.Χ. παρουσιάζουν διαφορές που σχετίζονται
µε τις νέες συνθήκες των αρχών της ελληνιστικής περιόδου : πρόκειται για µια κωµωδία
ηθών (Νέα Κωµωδία), χωρίς πολιτικούς υπαινιγµούς που πραγµατεύεται θέµατα κοινωνικού
περιεχοµένου, η οποία επηρέασε σε µεγάλο βαθµό το ρωµαϊκό δράµα αλλά και το ευρωπαϊκό
θέατρο µετά την Αναγέννηση.
Η επιστήμη και η φιλοσοφία
Οι δυο όροι δεν διαχωρίζονταν από τους αρχαίους Έλληνες, τουλάχιστον ως την εποχή
του Σωκράτη, ο οποίος θα αναφερθεί, σύµφωνα µε τον Πλάτωνα, στην Απολογία του, σε
διαχωρισµό µεταξύ της φιλοσοφίας και των θεωριών για τη φύση των άστρων, τις οποίες
υποστήριζε ο Αναξαγόρας.
Στους πρώτους φυσικούς και φιλοσόφους συγκαταλέγονται ο Θαλής, ο Αναξιµένης και ο
Αναξίµανδρος, Μιλήσιοι και οι τρεις αλλά και ο Ηράκλειτος (Έφεσος), ο Δηµόκριτος
(Άβδηρα) και ο Πυθαγόρας (Σάµος). Η σχολή του Ιπποκράτη προήγαγε την παρατήρηση
στην ιατρική.
Από τον 5ο αι. π.Χ. η Αθήνα πλέον θα αποτελέσει το λίκνο της επιστηµονικής
αναζήτησης και της φιλοσοφικής συζήτησης καθώς στον τόπο αυτό θα συγκεντρωθούν
σοφιστές από ολόκληρο τον ελληνικό κόσµο. Και µε την αναφορά της λέξης αυτής πρώτος
έρχεται στο µυαλό ο Σωκράτης, ο οποίος επιδιώκει να προσδιορίσει τη λειτουργία της
δικαιοσύνης µέσα στον άνθρωπο και στην κοινωνία.
Ο Σωκράτη δεν άφησε κανένα σύγγραµµα. Όσα γνωρίζουµε για αυτόν, τα γνωρίζουµε από τα έργα
των µαθητών του όπως ο Πλάτωνας, ή από συγγραφείς που ασχολήθηκαν µε την προσωπικότητά
του, όπως ο Ξενοφώντας και ο Αριστοτέλης.
Ο θάνατος του Σωκράτη (399 π.Χ.) σηµατοδοτεί µια καµπή στην εξέλιξη της ελληνικής
σκέψης καθώς πλέον η φιλοσοφία ασχολείται µάλλον µε το «πολιτικόν ζώον», δηλαδή µε
τον άνθρωπο ως ον που ζει στην κοινωνία, παρά µε τον άνθρωπο ως άτοµο. Με τον
Αριστοτέλη, η επιστήµη γίνεται ουσιαστικά ταξινοµική και θεµελιώνεται στην παρατήρηση
και στην εµπειρία.
1
Αυτό ίσχυε για τους τραγικούς ποιητές στα Μεγάλα Διονύσια. Οι κωµικοί ποιητές παρουσίαζαν από µια
κωµωδία.
86

Στην Αθήνα του 4ου αι. π.Χ., µετά τον Πελοποννησιακό Πόλεµο, µε τους µαθητές του
Σωκράτη και µε τις φιλοσοφικές σχολές του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη (Ακαδηµία
Πλάτωνος / Λύκειο Αριστοτέλη) αναπτύσσεται η πολιτική επιστήµη µε αντικείµενο την
πολιτεία και την αναζήτηση της καλύτερης πολιτείας η οποία θα µπορούσε να εξασφαλίσει
το «ευ ζειν» σε όλα τα µέλη της. Ο Ισοκράτης, που είχε ακούσει τη διδασκαλία του
Σωκράτη, προτείνει την επιστροφή στην πάτριο δηµοκρατία, δηλαδή στη δηµοκρατία των
προγόνων, βλέποντας στο πρόσωπο του Σόλωνα τον πατέρα µια µετριοπαθούς δηµοκρατίας
και προτείνει την κατάκτηση της Μικράς Ασίας από τις ελληνικές πόλεις ενωµένες υπό την
καθοδήγηση ενός αρχηγού. Τον αρχηγό αυτόν βρήκε στο τέλος της ζωής του στο πρόσωπο
του Φιλίππου Β΄ της Μακεδονίας. Αντιθέτως ο Αριστοτέλης προσπαθούσε να αποδείξει
τρόπους που θα ενδυνάµωναν τις πολιτείες, ώστε αυτές να αποφύγουν τις στάσεις.
Η πολιτική φιλοσοφία του 4ου αι. π.Χ. θα παραµείνει θεωρία µε εξαίρεση τον Δηµήτριο
Φαληρέα, µαθητή του Αριστοτέλη, ο οποίος στα τέλη του 4ου αι. και για δέκα χρόνια (317-
307 π.Χ.) θα κυβερνήσει την Αθήνα υπό την προστασία του Κάσσανδρου, προσπαθώντας να
εφαρµόσει τις συστάσεις του φιλοσόφου.
Η ιστορία και η ρητορική
Αναφερθήκαµε ήδη στο πρώτο κεφάλαιο µε αφορµή στις πηγές της αρχαίας ιστορίας
στους αρχαίους ιστορικούς : στον Ηρόδοτο, τον «πατέρα της ιστορίας» και τον Εκαταίο τον
Μιλήσιο. Το έργο του Ηρόδοτου θα συνεχίσει ο Θουκυδίδης ο οποίος θα καταγράψει την
ιστορία του Πελοποννησιακού πολέµου µέχρι και το έτος 411 π.Χ.1. Ο συνεχιστής του,
Ξενοφώντας, θα συνεχίζει µε τα γεγονότα του πολέµου, προτείνοντας παράλληλα έργα όπως
τα Αποµνηµονεύµατα (συζητήσεις µε τον Σωκράτη) και το Περί Προσόδων (σχέδιο
αξιοποίησης των µεταλλείων του Λαυρίου).
Στον 4ο αι. π.Χ. την ιστορική αφήγηση θα αντικαταστήσει η ρητορική. Οι λόγοι του
Δηµοσθένη και του Αισχίνη αποτελούν µοναδικές πηγές για την καλύτερη γνώση του
πολιτικού κλίµατος της Αθήνας, των κοινωνικών δοµών, των οικονοµικών δραστηριοτήτων
και των σχέσεων της Αθήνας µε τις άλλες πόλεις.
3.Καλλιτεχνική ζωή
Για την αρχαϊκή και κλασική τέχνη η Αθήνα αποτελεί κέντρο αναφοράς, καθώς στην
πόλη οικοδοµούνται σηµαντικά θρησκευτικά και δηµόσια κτίρια τα οποία θεωρούνται
αξιόλογα παραδείγµατα ελληνικής αρχιτεκτονικής.
Εκτός των θόλων, οι οποίες είναι οικοδοµήµατα µε κυκλική κάτοψη, τα υπόλοιπα
δηµόσια κτήρια χαρακτηρίζονται από µια κοινή δοµή. Η αρχιτεκτονική των ναών, οι ρυθµοί
που τους χαρακτηρίζουν (ιωνικός - δωρικός), ο αριθµός των κιόνων που τους περιβάλλουν
και η αύξηση των διαστάσεων και της διακόσµησης αποτελούν χαρακτηριστικά της
περιόδου.
Η γλυπτική είχε αρχικά ως στόχο τη διακόσµηση των κτιρίων αυτών. Από τα γλυπτά που
έχουν σωθεί, ελάχιστα πρωτότυπα χάλκινα αγάλαµατα και ως επί το πλείστον µαρµάρινα
ρωµαϊκά αντίγραφα, είµαστε σε θέση να παρακολουθήσουµε την εξέλιξη και αλλαγή της
τεχνοτροπίας: από τους κούρους και κόρες των αρχαϊκών χρόνων που διακρίνονται από
αυστηρότητα και ακαµψία, η τέχνη τον 5ο αι. θα γίνει περισσότερο ρεαλιστική και
φυσιοκρατική, δίνοντας µεγαλύτερη έµφαση στην πιο πιστή αναπαράσταση τόσο του γυµνού
σώµατος όσο και των πτυχώσεών των ενδυµάτων του. Εξελίξεις εµφανίζονται και στην
κεραµική. Ιδιαίτερα στην αττική κεραµική, ο µελανόµορφος ρυθµός (µελανές µορφές σε
ερυθρό βάθος) θα αντικατασταθεί από τον ερυθρόµορφο ρυθµό (525 π.Χ., ερυθρές µορφές
σε µελανό βάθος). Τα αττικά αγγεία θα γνωρίσουν µεγάλη διάδοση και εκτός των ορίων της
1
Σηµειώστε πως η πολιτική σταδιοδροµία του Θουκυδίδη διεκόπη το 424 π.Χ. (ήττα της Αµφίπολης).
87
Αθήνας (ιδιαίτερα, τα περισσότερα µελανόµορφα αττικά αγγεία έχουν βρεθεί σε τάφους στην
Ετρουρία). Εξελίξεις και αλλαγές παρατηρούνται από την αγγειογραφία του 6ου αι. στην
αγγειογραφία του 4ου αι., όπου δίνεται περισσότερη έµφαση στα δευτερεύοντα στοιχεία.
  
Δηλώστε ορθό (Ο) ή λάθος (Λ) στα ακόλουθα ερωτήµατα :
1. Ο όρος «οικονοµία» στα αρχαία ελληνικά αφορά στην οργάνωση της παραγωγής και στην
εµπορική ανταλλαγή
2. Η κτηνοτροφία αυξήθηκε κατά τη διάρκεια των κλασικών χρόνων, συγκριτικά µε την Οµηρική
περίοδο.
3. Η «στασιµότητα» στην εξέλιξη των βιοτεχνικών δραστηριοτήτων οφείλεται, µεταξύ άλλων,
στον τρόπο ζωής των Ελλήνων.
4. Η Αθήνα εισάγει κατά την κλασική περίοδο σιτάρι και ξυλεία.
5. Με τη γέννησή του ο Αθηναίος ανήκει σε µια από τις δέκα φυλές
6. Στον 4ο αι. η καταγωγή συνεχίζει να έχει σηµασία σε αντίθεση µε την περιουσία.
7. Οι δραστηριότητες που χαρακτήριζαν τον πολίτη του 4ου αι. είναι η γη και η πολιτική
8. Το ότι η Αθήνα δεν γνώρισε επαναστάσεις δούλων κατά τον 5ο και 4ο αι. οφείλεται στην
ανοµοιογένειά τους.
9. Ο Σπαρτιάτης αφιέρωνε το µεγαλύτερο µέρος του χρόνου του στα κοινά.
10. Οι περίοικοι ανήκαν στην κοινότητα των Λακεδαιµονίων.
1. Λ
2. Λ
3. Ο
4. Ο
5. Ο
6. Λ
7. Ο
8. Ο
9. Λ
10. Ο
88

Ασκήσεις αυτοαξιολόγησης ΕΛΠ14

Mossé, C. και Schnapp-‐Gourbeillon, A. 2006. Επίτομη ιστορία της αρχαίας
Ελλάδας (2000-‐31 π.Χ.), μτφρ. Λ. Στεφάνου, (7η έκδ.), Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα.

Κεφάλαιo ΧΙ: Η εποχή των πόλεων. Κοινωνία, οικονομία,
πολιτισμός


1. Αθηναίος πολίτης
2. ισονομία πολιτών
3. μέτοικος


ΠΡΟΤΑΣΗ ΟΡΘΟ ΛΑΘΟΣ
1. Οι μέτοικοι αποτελούσαν ένα ομοιογενές κοινωνικό
σύνολο.
2. Οι δούλοι απασχολούνταν σε όλες τις οικονομικές
δραστηριότητες.
3. Οι όμοιοι ήταν γαιοκτήμονες στην Αθήνα που ζούσαν από
τα εισοδήματα που κατέβαλλαν οι δούλοι που
καλλιεργούσαν τη γη τους.
4. Οι περίοικοι στην Σπάρτη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα.

3. Απαντήστε συνοπτικά (8-‐10 σειρές) στο ακόλουθο ερώτημα.

Ποιοι τομείς του πολιτισμού γνώρισαν ιδιαίτερη άνθηση στην Ελλάδα κατά την
χρονική περίοδο μεταξύ του 8ου και του 4ου αιώνα και ποια ήταν τα
σημαντικότερα επιτεύγματα;

Ερώτημα 1
1. Η ιδιότητα του πολίτη στην Αθήνα αναφέρεται αποκλειστικά σε άνδρες που
ήταν νόμιμα τέκνα Αθηναίου πολίτη και είχαν εκπληρώσει τις στρατιωτικές
τους υποχρεώσεις. Συνεπώς, την ιδιότητα αυτή δεν μπορούσαν να έχουν οι
γυναίκες, οι μέτοικοι και οι δούλοι (η πλειονότητα δηλαδή του πληθυσμού της
πόλης). Οι πολίτες μπορούσαν να συμμετάσχουν στην συνέλευση με δικαίωμα
ψήφου – εξαίρεση αποτελούσαν αυτοί των οποίων τα πολιτικά δικαιώματα
είχαν ανασταλεί.


2. Αν και οι πολίτες ήταν ίσοι απέναντι στο νόμο, υπήρχαν μεταξύ τους διαφορές
βάσει της καταγωγής και της περιουσίας τους. Ειδικά η περιουσία ήταν
σημαντικό κριτήριο για την πρόσβαση σε κάποια αξιώματα, καθώς και για την
ανάληψη λειτουργιών.


3. Μέτοικος ήταν ένας ξένος που για κάποιον λόγο είχε εγκατασταθεί στην
Αττική. Ο λόγος αυτός μπορούσε να είναι οικονομικός/επαγγελματικός (όπως η
ενασχόληση με το εμπόριο ή την βιοτεχνία), νομικός (όπως σε περιπτώσεις
πολιτικών εξορίστων) κ.ά. Οι μέτοικοι ήταν υποχρεωμένοι να καταβάλουν
ειδικούς φόρους στην πόλη και δεν έχαιραν πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων.


Ερώτημα 2
1. Λ

2. Ο

3. Λ

4. Λ

Ερώτημα 3

Ο ελληνικός κόσμος γνώρισε μιαν ιδιαίτερη πολιτιστική ακμή από τον 8ο έως τον
4ο αιώνα στους τομείς της ποίησης και του θεάτρου, της επιστήμης και της
φιλοσοφίας, της ιστορίας και της ρητορικής καθώς και της καλλιτεχνικής ζωής
(γλυπτική). Τα σημαντικότερα πολιτιστικά επιτεύγματα της περιόδου αυτής
ήταν η λυρική ποίηση, η δραματική ποίηση (αρχαία τραγωδία και κωμωδία), η
κλασική φυσική και πολιτική φιλοσοφία, η αρχαία ιστοριογραφία και οι
ρητορικοί λόγοι, καθώς και η γλυπτική (αρχιτεκτονικά γλυπτά και απόδοση
ανθρώπινων μορφών).


ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙΙ - Η εποχή των βασιλέων

Σελ. 400-431
Το δωδέκατο κεφάλαιο παρουσιάζει τις ιστορικές, οικονοµικές και πολιτικές εξελίξεις
του ελληνικού κόσµου κατά τη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων, στο διάστηµα δηλαδή
που χαρακτηρίζεται από την άνοδο του Αλεξάνδρου Γ΄ στο θρόνο της Μακεδονίας (336
π.Χ.) και µέχρι την προσάρτηση της Αιγύπτου από τη Ρώµη µετά τη ναυµαχία στο Άκτιο (31
π.Χ.).
Μέσα από τη µελέτη του δωδέκατου κεφαλαίου θα είσαστε σε θέση :
 να γνωρίσετε τα στάδια και τα αποτελέσµατα της εκστρατείας του Αλεξάνδρου Γ΄
στην Ασία
 να γνωρίσετε τις διαδικασίες διανοµής της αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου στους
Διαδόχους.
 να γνωρίζσετε τα γεγονότα που χαρακτηρίζουν το απόγειο του ελληνιστικού
κόσµου µέσα από τις σχέσεις των ελληνιστικών βασιλείων
 να γνωρίσετε τα γεγονότα που αφορούν στην εµφάνιση της Ρώµης και
σηµατοδοτούν την κατάλυση των ελληνιστικών βασιλείων και τη µετάβαση από
την ελληνιστική στη ρωµαϊκή περίοδο
o Ελληνιστική περίοδος o Μάχη στην Ιψό

o Μάχη στην Ισσό o Κουροπέδιο
o Μάχη στα Γαυγάµηλα o Χρεµωνίδειος πόλεµος
o Άρπαλος o Κυνός Κεφαλές
o «γάµοι των Σούσων» o Φλαµινίνος
o Λυκούργος o Ειρήνη της Απάµειας
o Λαµιακός Πόλεµος o Γ΄ Μακεδονικός Πόλεµος
o Τριπαράδεισος o Μιθριδατικός πόλεµος
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η περίοδος των Ελληνιστικών χρόνων καλύπτεται στην ΕΛΠ 14 από το βιβλίο
του Walbank (Walbank F.W. , Ο Ελληνιστικός Κόσµος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1999). Στο
παραπάνω βιβλίο θα εντοπίσετε τη διεξοδική ανάπτυξη των γεγονότων που ακολουθούν. Το
βιβλίο συνοδεύεται επίσης από Οδηγό Μελέτης, ο οποίος θα προτείνεται στα πλαίσια της 2η
Χρονικής Ενότητας (404 – 31 π.Χ.).
Η Εποχή των βασιλέων
Η ελληνιστική περίοδος αναφέρεται στην περίοδο από την άνοδο του Αλεξάνδρου στο
θρόνο της Μακεδονίας (336 π.Χ.) µέχρι και τη ναυµαχία στο Άκτιο (31 π.Χ.) και
χαρακτηρίζεται από την εκστρατεία και τη σύσταση της αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου
στην Ανατολή και στη συνέχεια από τον διαχωρισµό της αυτοκρατορίας από τους διαδόχους
του και τη δηµιουργία των ελληνιστικών βασιλείων. Η παρουσία των Ελλήνων στα γεγονότα
89
αυτά είναι µεν περιορισµένη, η χρήση όµως της ελληνικής γλώσσας, η παρουσία των
ελληνικών πόλεων και η διάδοση του ελληνικού πολιτισµού και των ελληνικών
πολιτισµικών προτύπων στην Ασία και την Αίγυπτο µέσω των βασιλέων, δικαιολογούν τον
χαρακτηρισµό της περιόδου ως «ελληνιστικής». Η πολυπλοκότητα της έγκειται στην
πληθώρα των πηγών οι οποίες είναι σύγχρονες µε τα γεγονότα αλλά και µεταγενέστερες
αυτών, όπου διακρίνεται η επίδραση του µύθου (παρά το γεγονός ότι οι συγγραφείς αυτοί
στηρίχθηκαν στις σύγχρονες µε τα γεγονότα πηγές).
Για παράδειγµα, για τη βασιλεία του Αλεξάνδρου έχουµε φιλολογικά κείµενα αθηναϊκής
προέλευσης – Δηµοσθένης, Αισχίνης, Υπερείδης, Λυκούργος- και επιγραφές. Οι µεταγενέστεροι
συγγραφείς, οι οποίοι γράφουν για τον Αλέξανδρο τρείς αιώνες τουλάχιστον µετά τα γεγονότα –
Διόδωρος, Αρριανός, Πλούταρχος, Κόιντος Κούρτιος, Ψευδο-Καλλισθένης-, παρά το ότι
στηρίχθηκαν σε σύγχρονες µε τα γεγονότα πηγές, έχουν ήδη επηρεαστεί από το µύθο του
Αλεξάνδρου.
Για την περίοδο των διαδόχων του Αλεξάνδρου, εξαιρετικά σηµαντική πηγή αποτελεί ο
Πολύβιος, αλλά και οι επιγραφές, τα νοµίσµατα και οι πάπυροι.
Α. Η περιπέτεια του Αλεξάνδρου (σελ. 402‐410)
Μετά τη δολοφονία του Φιλίππου (336 π.Χ.), ο Αλέξανδρος κατάφερε µε την
υποστήριξη στρατιωτικών αρχηγών, όπως ο Αντίπατρος, να διαδεχθεί τον πατέρα του στη
Μακεδονία, αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Το Αµφικτιονικό συµβούλιο χαιρέτησε τον Αλέξανδρο ως ηγεµόνα των Ελλήνων και το συνέδριο
της Κορίνθου ανανέωσε γι’ αυτόν τον όρκο που είχε δώσει στον Φίλιππο.
Οι πρώτες κινήσεις του ήταν να εξασφαλίσει τα νώτα του. Το 335 π.Χ. υπέταξε τους
βαρβαρικούς πληθυσµούς στα βόρεια της Μακεδονίας και υπέταξε τους Αγριάνες και τους
Παίονες. Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του κατά των εξεγερµένων Ιλλυρίων, η ψευδής
αναγγελία του θανάτου του, πιθανώς από πράκτορες του Μεγαλου Βασιλέα, οδήγησε τους
Θηβαίους σε εξέγερση, σε ψήφισµα ανεξαρτησίας και σε αποκλεισµό της Μακεδονικής
φρουράς (που τους είχε επιβληθεί από τον Φίλιππο µετά τη µάχη της Χαιρώνειας) στην
Κάδµεια. Ο Αλέξανδρος θα φτάσει στη Θήβα σε µικρό χρονικό διάστηµα και θα
προσπαθήσει να παραδειγµατίσει και τους υπόλοιπους Έλληνες µέσα από τη σκληρή
τιµωρία: η Θήβα καταστράφηκε, η γη διαµοιράστηκε στους συµµάχους και οι κάτοικοι
πουλήθηκαν ως δούλοι, µε τη σύµφωνη γνώµη της συµµαχίας της Κορίνθου.
1. Η εκστρατεία στην Ασία
Ο απώτερος στόχος όµως ήταν το όραµα του Φιλίππου για τον πόλεµο µε τον Μεγάλο
Βασιλέα, τον Δαρείο Γ΄. Πράγµατι ο
Αλέξανδρος το 334 π.Χ. αποβιβάστηκε
στην Ασία ως ηγεµών της Συµµαχίας της
Κορίνθου µε έναν στρατό Ελλήνων
(7.000 πεζοί και 600 ιππείς) και
Μακεδόνων και µέσα σε δυο χρόνια
(334-332 π.Χ.) κατόρθωσε να την
κατακτήσει.
Μετά τη Νίκη στον Γρανικό ποταµό
(334 π.Χ.) κατέλαβε τις Σάρδεις, την
πρωτεύουσα της Λυδίας και µπόρεσε να
Η νίκη του Αλεξάνδρου κατά του Δαρείου στην Ισσό. Museo
πάρει µε το µέρος του έναν σηµαντικό
Nazionale, Νάπολη, Ιταλία. Ψηφιδωτό δάπεδο από την οικία του
ος
αριθµό ελληνικών πόλεων που
Φαύνου στην Ποµπηία. 2 αι. π.Χ.
«απελευθερώθηκαν». Από τις Σάρδεις
κινήθηκε προς το νότο και αφού κυρίευσε το
90

Γόρδιο αντιµετώπισε τον Δαρείο, στη µάχη στην Ισσό (Νοέµβριος 333 π.Χ.), όπου ο
τελευταίος ηττήθηκε.
Μετά τη σηµαντική αυτή νίκη, ο Αλέξανδρος συνέχισε να κινείται προς τα νότια
κυριεύοντας τη Σιδώνα και, µετά από µακρόχρονη πολιορκία, την Τύρο (Αύγουστος 332
π.Χ.) στη συροπαλαιστινιακή ακτή, εξασφαλίζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τα ναυτικά
προπύργιά του.
Για την παρακολούθηση της πορείας του Αλεξάνδρου στην Ασία, συµβουλευτείτε τον χάρτη στις
σελ. 404-405 του βιβλίου.
2.Η κατάκτηση της Αιγύπτου και ο θάνατος του Δαρείου
Παρά την επιτυχία των αρχικών στόχων, ο Αλέξανδρος θέλησε να διευρύνει την
κατακτητική του πορεία, γεγονός που οδηγεί τους ερευνητές στο να υποθέσουν πως στόχευε
πλέον στην κατάκτηση του περσικού βασιλείου στο σύνολό του. Φτάνοντας στην Αίγυπτο, ο
Αλέξανδρος ίδρυσε την Αλεξάνδρεια (Ιανουάριος 331 π.Χ.), πόλη στην οποία έδωσε το
όνοµά του, καθώς απέβλεπε πιθανώς στο να µετατρέψει την Αίγυπτο ως µια από τις έδρες
της δύναµής του στα πλαίσια του στόχου του να γίνει κύριος της περσικής αυτοκρατορίας
και διάδοχος του Μεγάλου Βασιλέα.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η επίσκεψη του Αλεξάνδρου στο ιερό του Άµµωνα Δία, όπου οι ιερείς τον
ονόµασαν γιό του Δία. Η ενέργεια αυτή δήλωνε την αναγνώριση του Αλέξανδρου ως «φαραώ». Η
θεϊκή καταγωγή του Αλεξάνδρου θα επηρεάσει την εξέλιξη των γεγονότων.
Για τους παραπάνω λόγους επέστρεψε εκ νέου στην Ασία, συνέτριψε τον περσικό
βασιλικό στρατό στα Γαυγάµηλα, κοντά στα Άρβηλα (Φθινόπωρο 331 π.Χ.), στο σηµερινό
Ιράκ, και κατέλαβε τις βασιλικές πρωτεύουσες, τη Βαβυλώνα, τα Σούσα, τα Εκβάτανα και
την Περσέπολη, την οποία και κατέστρεψε. Ο Δαρείος, ο βασιλιάς των Περσών, τράπηκε σε
φυγή και δολοφονήθηκε από τον σατράπη Βήσσο. Παρά το ότι ο Βήσσος αυτοανακηρύχθηκε
βασιλιάς, δεν ήταν παρά ένας σφετεριστής του θρόνου, ενώ ο Αλέξανδρος, µε την
κατάκτηση των θησαυρών των Αχαιµενιδών, δεν ήταν απλώς ο «βασιλιάς των Μακεδόνων»
αλλά ο «βασιλιάς Αλέξανδρος».
3. Η κατάκτηση των εσωτερικών σατραπειών και το τέλος του Αλεξάνδρου
Η οργάνωση των σατραπειών
Ο τρόπος µε τον οποίο ο Αλέξανδρος άσκησε εξουσία και οργάνωσε τις σατραπείες της
περσικής αυτοκρατορίας είναι εντυπωσιακός καθώς οι σατράπες ήταν ανεξάρτητοι άρχοντες
που κυβερνούσαν πληθυσµούς. Για την οργάνωση των σατραπειών ο Αλέξανδρος
εγκατέστησε αποικίες στρατιωτών καθώς και µισθοφόρων (τους οποίους πλήρωσε µε
περσικό χρυσό). Παράλληλα αναδιάρθρωσε τον στρατό τοποθετώντας σε καίριες θέσεις
νέους άντρες της εµπιστοσύνης του.
Η εκστρατεία στην Ινδία
Η εκστρατεία του Αλεξάνδρου συνεχίστηκε καθώς πέρασε τον Ινδικό Καύκασο (άνοιξη
του 329 π.Χ.) και στο διάστηµα 329-327 π.Χ. κυρίευσε µε αρκετές δυσκολίες το Τουράν (την
περιοχή του Τουρκιστάν, η οποία δεν υφίσταται σήµερα ως χώρα). Οι δυσκολίες οφείλονταν
στις αντιδράσεις των τοπικών ηγεµόνων, των σκυθικών φυλών και στις καταστάσεις που
δηµιουργήθηκαν στον στρατό εξαιτίας µιας συνοµωσίας. Ο Αλέξανδρος αντιµετώπισε τη
συνοµωσία του Κλείτου και εκτέλεσε τον Καλλισθένη ως υποκινητή της υπόθεσης της
προσκύνησης, όταν Μακεδόνες στρατιώτες αρνήθηκαν να γονατίσουν µπροστά στο βασιλιά.
Εν τέλει η τάξη επιβλήθηκε.
Η εκστρατεία του Αλεξάνδρου στην Ινδία δεν αφορά στην σηµερινή Ινδία αλλά στην αρχαία χώρα
της Ινδίας, στο σηµερινό Πακιστάν και στο ανατολικό Αφγανιστάν. Το όνοµα Ινδία προέρχεται από
το εξελληνισµένο όνοµα Χιντού για την περιοχή γύρω από τον Ινδό ποταµό.
91
Το 326-325 π.Χ. ο Αλέξανδρος επιχείρησε να κατακτήσει το λεκανοπέδιο του Ινδού
ποταµού, βοήθησε τον βασιλιά της Ταξίλας που βρισκόταν σε διένεξη µε τους γείτονές του,
διάβηκε τον Ινδό ποταµό, αναδιοργάνωσε το βασίλειο της Γανδαρίδας και κατόρθωσε να
νικήσει τον Πώρο, έναν από τους ισχυρότερους βασιλείς της Ινδίας. Ο Αλέξανδρος συνέχισε
την πορεία του στην κοιλάδα του Γάγγη, όµως διάφορες δυσκολίες τον οδήγησαν στο να
εγκαταλείψει την περαιτέρω προέλαση και να επιστρέψει στη Βαβυλωνία. Η επιστροφή
ξεκίνησε παράλληλα µε τον πλου του Νεάρχου ο οποίος, ως επικεφαλής του στόλου, θα
εξερευνούσε τα παράλια του Ινδικού ωκεανού.
Ο Αλέξανδρος εµπιστεύτηκε τη διακυβέρνηση της Γανδάρας στον Πέρση Οξυάρτη, την
κόρη του οποίου είχε συζευχθεί. Ανέθεσε στον Κρατερό και τον Πολυπέρχοντα να
οδηγήσουν πίσω στην Ευρώπη τους παλαίµαχους του στρατού του και από τα Σούσα έστειλε
διάταγµα προς τις ελληνικές πόλεις να επαναφέρουν τους εξόριστους και να τον τιµούν ως
θεό.
Η εκστρατεία στην Ινδία οδήγησε σε αυθαιρεσίες τους αξιωµατούχους που ο Μακεδόνας
είχε τοποθετήσει στις κατακτηµένες περιοχές. Χαρακτηριστική είναι η φυγή στην Ελλάδα
του Αρπάλου, θησαυροφύλακα του Αλεξάνδρου, ο οποίος µε 5.000 τάλαντα1 και αρκετούς
µισθοφόρους, ζήτησε καταφύγιο στην Αθήνα και υπολόγιζε, σύµφωνα µε τις πηγές, να
χρηµατοδοτήσει συνασπισµό εναντίον του Μακεδόνα, ο οποίος και απέτυχε.
Για το ιστορικό της υπόθεσης του Αρπάλου και την ανάµειξη του Δηµοσθένη συµβουλευτείτε τη
σελ. 413 του βιβλίου.
Στην Ασία, ο Αλέξανδρος επέστρεψε στο µεταξύ στη Βαβυλώνα (323 π.Χ.) και πέθανε
στις 13 Ιουνίου του ίδιου έτους.
4. Το έργο του Αλεξάνδρου
Η σηµασία της εκστρατείας του Αλεξάνδρου, η κατανόηση της προσωπικότητάς του και
το πολιτικό σύστηµα που εδραίωσε προκειµένου να οργανώσει την αυτοκρατορία του, και το
έργο του γενικά, αποτελούν θέµατα που απασχολούν µέχρι σήµερα την έρευνα.
Αξίζει να σηµειώσουµε πως ο Αλέξανδρος επέτρεψε την επιβίωση των δοµών που είχαν
εγκαταστήσει οι Αχαιµενίδες γεγονός που διευκόλυνε την διατήρηση των κεκτηµένων. Στον
ίδιο σκοπό στόχευε και η ίδρυση στρατιωτικών αποικιών καθώς και οι «γάµοι των
Σούσων», δηλαδή η σύζευξη νεαρών Περσιδών µε Μακεδόνες στρατιώτες καθώς και η
εκπαίδευση νέων Περσών.
Μπορούµε να υποστηρίξουµε πως ο Αλέξανδρος, τροποποιώντας τον τίτλο του και
µεταµορφώνοντας τον εθνικό στρατό σε αυτοκρατορικό δηµιούργησε έναν νέο τύπο
εξουσίας ο οποίος θα χαρακτηρίσει την ελληνιστική περίοδο: πρόκειται για τη βασιλεία, η
οποία θα ανοίξει ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία των ελληνικών πόλεων και του ελληνισµού
γενικότερα.
Παράλληλο ανάγνωσµα από την πλατφόρµα της ΕΛΠ 14: Συµβουλευτείτε το ειδικό Διδακτικό
Υλικό (ΕΔΥ) για τον Αλέξανδρο µε τίτλο «Η εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου στη
σύγρονη ιστοριογραφία» ξεκινώντας από το αρχείο : Alexander_Historiography.pdf. Ο
φάκελος θα προτείνεται στη 2η Χρονική Ενότητα της ΕΛΠ 14 που καλύπτει την χρονική
περίοδο 404 – 31 π.Χ.
1
Το τάλαντο, στην κλασική – ελληνιστική περίοδο, είναι µονάδα µέτρησης για το βάρος χρυσού και
αργύρου και δεν πρόκειται για νόµισµα. Όταν απουσιάζει ο προσδιορισµός εννοούνται τα αργυρά τάλαντα. Το
ποσό των 5.000 είναι πάρα πολύ σηµαντικό αν αναλογιστεί κανείς πως, πάντα σύµφωνα µε τις πηγές, η αξία
των ιερών αναθηµάτων στην Ακρόπολη κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέµου ήταν 50 τάλαντα.
92

Β. Η εποχή των διαδόχων και η σύσταση των ελληνιστικών κρατών (σελ. 410‐417)
Με την ανααγγελία του θανάτου του Αλεξάνδρου θα προκύψουν αφενός αναταραχές
στην Ελλάδα και αφετέρου το πρόβληµα της διαδοχής του.
1.Η αναταραχή στην Ελλάδα: ο Λαμιακός πόλεμος
Μετά την καταστροφή της Θήβας, αξιοσηµείωτη δράση στην Ελλάδα αποτελεί η δράση
του βασιλιά της Σπάρτης, Άγη Γ΄, ο οποίος επιχείρησε να εκδιώξει τη µακεδονική φρουρά
από τη Μεγαλόπολη µε τη βοήθεια των Περσών, επωφελούµενος των δυσκολιών που
αντιµετώπιζε ο Αντίπατρος στη Θράκη.
Στον Αντίπατρο είχε αναθέσει ο Αλέξανδρος την αντιβασιλεία του Βασιλείου της Μακεδονίας
καθώς και καθήκοντα επιµελητή του κράτους, σύµφωνα µε τον Αρριανό.
Ο Αντίπατρος µε το που ανέκτησε τον έλεγχο στον Βορρά, κινήθηκε προς την
Πελοπόννησο και κέρδισε τον Άγη το έτος 330 π.Χ., έτος στο οποίο χρονολογείται η δίκη
περί του στεφάνου, η τελευταία δικοµαχία του Αισχίνη και του Δηµοσθένη, οι οποίοι µε τους
λόγους τους που διασώθηκαν (Κατά Κτησιφώντος του Αισχίνη και ο Περί του Στεφάνου του
Δηµοσθένη) προσφέρουν ανεκτίµητες πληροφορίες για την κατάσταση στην Αθήνα µετά τα
µέσα του 4ου αι. π.Χ.
Η διοίκηση και το έργο του Λυκούργου

Αξίζει να σηµειώσουµε το ρόλο του ρήτορα Λυκούργου, ο οποίος άσκησε το
λειτούργηµα της διοίκησης, δηλαδή των διοικητικών υποθέσεων της πόλης, για 12 συναπτά
έτη στην Αθήνα (338-326 π.Χ.).
1. Ο Λυκούργος δανείστηκε χρήµατα από πλούσιους ιδιώτες και δηµιούργησε νέες
πλουτοπαραγωγικές πηγές. Με τον τρόπο αυτό αύξησε τα εισοδήµατα της πόλης τα
οποία στα 12 χρόνια έφτασαν σε περισσότερα από 18.000 τάλαντα.
2. Με την οικονοµική ανασυγκρότηση, κατόρθωσε να αυξήσει το δυναµικό του στόλου
στις 400 τριήρεις.
3. Ολοκλήρωσε την ανοικοδόµηση του ναυστάθµου, ο οποίος είχε καταστραφεί στα
χρόνια του Πελοποννησιακού πολέµου.
4. Ολοκλήρωσε σηµαντικά δηµόσια έργα όπως τη σκευοθήκη (330 π.Χ.), κτίριο µήκους
130 µέτρων, στο οποίο αποθηκεύονταν το ναυτικό υλικό, ανοικοδόµησε το θέατρο του
Διονύσου και αποκατέστησε το ταµείο της Θεάς Αθηνάς, το οποίο είχε αδειάσει από την
εποχή του Πελοποννησιακού πολέµου.
Ένα ψήφισµα του 307 π.Χ., το οποίο προτάθηκε από τον ρήτορα Στρατοκλή επαινεί τον
πατριωτισµό του Λυκούργου απέναντι στις απαιτήσεις του Αλεξάνδρου και µνηµονεύει το έργο
του, µετά το θάνατό του το 324 π.Χ.
Ο Λαµιακός πόλεµος (323-322 π.Χ.)

Με την είδηση του θανάτου του Αλεξάνδρου, η Αθήνα συνασπίστηκε µε άλλες
ελληνικές πόλεις-κράτη (Αιτωλοί, Θεσσαλοί, Αρκάδες, Κορίνθιοι) εναντίον του Αντίπατρου.
Με την ήττα των συµµάχων στην ναυµαχία των Εχινάδων, την πολιορκία της Λαµίας, τη
µάχη της Κραννώνας και τη ναυµαχία της Αµοργού, και τις ενισχύσεις του Κρατερού προς
τον Αντίπατρο, η Αθήνα ηττήθηκε. Ο ρήτορας Φωκίωνας, παρά τις διαπραγµατεύσεις µε τον
Αντίπατρο, δεν θα καταφέρει να αποτρέψει τους όρους της ειρήνης. Αναλυτικότερα:
1. Το πολίτευµα της Αθήνας από δηµοκρατικό έγινε τιµοκρατικό, δηλαδή θεωρούνταν
πολίτες της Αθήνας όσοι είχαν περιούσια τουλάχιστον 2.000 δραχµών. Αυτό είχε ως
αποτέλεσµα να αποµακρυνθούν περισσότεροι από τους µισούς πολίτες.
2. Εγκαταστάθηκε µακεδονική φρουρά στον Πειραιά και συγκεκριµένα στη Μουνιχία
3. Η Αθήνα ανέλαβε την καταβολή όλων των εξόδων του λαµιακού πολέµου.
93
4. Και τέλος κλήθηκε να παραδώσει όλους τους ρήτορες – αντιπάλους της Μακεδονίας,
όπως ο Δηµοσθένης και ο Υπερείδης. Ο πρώτος αυτοκτόνησε και ο δεύτερος
εκτελέστηκε.
Ο Λαµιακός Πόλεµος σήµανε το τέλος της αθηναϊκής δηµοκρατίας καθώς παρά τις
αποκαταστάσεις της δηµοκρατίας κατά τη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων, η Αθήνα έχει
ήδη στερηθεί την ανεξαρτησία της.
2. Ο διακανονισμός της διαδοχής του Αλεξάνδρου
Η διαδοχή του Αλεξάνδρου τέθηκε σε δυο πλαίσια: στη Μακεδονία και στην Ασία µε
αρκετές δυσκολίες και αντιθέσεις. Ο συµβιβασµός επιτεύχθηκε όταν αποφασίστηκε πως ο
Φίλιππος Αρριδαίος, ετεροθαλής αδερφός του Αλέξανδρου και διανοητικά ανεπαρκής, και το
παιδί που επρόκειτο να γεννήσει η Ρωξάνη θα µοιράζονταν τη βασιλεία, µε προστάτη των
βασιλέων τον Κρατερό. Παράλληλα αποφασίστηκε η διανοµή των επαρχιών: ο Αντίπατρος
είχε τη Μακεδονία, ο Πτολεµαίος την Αίγυπτο, ο Λυσίµαχος τη Θράκη και ο Αντίγονος ο
Μονόφθαλµος τη Μεγάλη Φρυγία καθώς και τη Λυκία – Παµφυλία.
Ο Περδίκκας, δυσαρεστηµένος που έµεινε στο περιθώριο, θα στραφεί εναντίον των
συντρόφων του, όµως θα δολοφονηθεί το 321 π.Χ., όπως και ο Κρατερός, λίγο αργότερα. Οι
Διάδοχοι συναντήθηκαν για τις νέες διευθετήσεις στον Τριπαράδεισο της βόρειας Συρίας το
321 π.Χ., όπου και ολοκληρώθηκε ο κατακερµατισµός της αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου
δίνοντας τα σηµαντικότερα τµήµατα αυτής στον Αντίγονο και στον Σέλευκο.
Αντίπατρος Πτολεμαίος Αντίπατρος Αντίγονος
• Μακεδονία • Αίγυπτο • Μακεδονία Μονόφθαλμος
• Μεγάλη Φρυγία
• Λυκία ‐ Παμφυλία
Η σύνοδος στον Τριπαράδεισο οδήγησε στην αποδυνάµωση της κεντρικής εξουσίας του βασιλείου
του Αλεξάνδρου και άνοιξε το δρόµο για τη δηµιουργία των ελληνιστικών βασιλείων.
3. Μεγαλείο και τέλος του Αντιγόνου του Μονόφθαλμου
Πόσο εύκολο όµως ήταν να διατηρηθεί η συµφωνία αυτή ; Οι πηγές µας ενηµερώνουν
πως οι διάδοχοι προσπάθησαν µε διάφορες κινήσεις να επεκτείνουν τα όριά τους τόσο στην
Ευρώπη (Κάσσανδρος, Πολυπέρχων) όσο και στην Ασία (Αντίγονος) και πρότειναν µια νέα
διανοµή εδαφών το 311 π.Χ..
Οι διάδοχοι ανακηρύσσονται βασιλείς
Αξίζει να σηµειώσουµε πως ο Κάσσανδρος, γιός του Αντιπάτρου, κατόρθωσε να
κυριεύσει την Αθήνα και να εµπιστευτεί τη διακυβέρνησή της σε έναν µαθητή του
Αριστοτέλη, τον Δηµήτριο Φαληρέα το 317 π.Χ.. Ο δε Αντίγονος (γνωστός ως Αντίγονος
Μονόφθαλµος), επιθυµούσε να συνενώσει την αυτοκρατορία του Αλεξάνδρου υπό το
σκήπτρο του και κατάφερε, µε τη συνδροµή του γιού του Δηµήτριου, να “απελευθερώσει”
την Αθήνα από τον Φαληρέα το 307 π.Χ.. Μετά τη νίκη του Αντιγόνου και του Δηµητρίου
στη Σαλαµίνα της Κύπρου έναν χρόνο αργότερα (306 π.Χ.), ο Αντίγονος και ο Δηµήτριος
ανακηρύχτηκαν βασιλείς. Έναν τίτλο που υιοθέτησαν στη συνέχεια και ο Πτολεµαίος, ο
Σέλευκος, ο Λυσίµαχος και ο Κάσσανδρος.
Η µάχη στην Ιψό (301 π.Χ.)
Οι διάδοχοι, ανήσυχοι για τις επιτυχίες του Αντίγονου και του γιού του, συσπειρώθηκαν
εναντίον τους και τους κέρδισαν στη µάχη στην Ιψό το 301 π.Χ.. Στη µάχη αυτή σκοτώθηκε
ο Αντίγονος και έγινε νέα αναδιανοµή εδαφών.
Κάσσανδρος Πτολεμαίος Σέλευκος Λυσίμαχος Δημήτριος
•  Μακεδονία •  Αίγυπτο •  Θράκη Πολιορκητής
•  Βαβυλωνία
•  Τμήμα Μ. Ασίας •  Αιγαίο (θέσεις)
•  Ακτές Μ. Ασίας
•  Φοινίκη
94

Με το θάνατο του Κασσάνδρου θα ξεσπάσει αγώνας για την εξουσία στη Μακεδονία,
στον οποίο θα εµπλακούν όλοι οι διάδοχοι. Στη µάχη που έγινε στο Κύρου Πεδίον ή
Κουροπέδιον τον Σεπτέµβριο του 281 π.Χ., θα ολοκληρωθεί η διανοµή της αυτοκρατορίας
καθώς ο γιός του Δηµήτριου Πολιορκητή, Αντίγονος Γονατάς θα αναγνωριστεί ως βασιλιάς
της Μακεδονίας το αργότερο το 276 π.Χ.. Ο Αντίοχος Α΄ θα διαδεχτεί τον Σέλευκο το 294/3
π.Χ. και το ίδιο έτος, µε το θάνατο του Πτολεµαίου Α΄, θα βασιλέψει στην Αίγυπτο ο
διάδοχός του, Πτολεµαίος Β΄ Φιλάδελφος. Οι τρείς αυτές µοναρχίες θα επικρατήσουν στην
Ανατολική Μεσόγειο για τα επόµενα 100 χρόνια τουλάχιστον.
Γ. Το απόγειο του ελληνιστικού κόσμου, 281‐221 (σελ. 417‐422)
Η περίοδος από την ενθρόνιση του Πτολεµαίου Β΄, µέχρι την ανάρρηση στο θρόνο του
Φιλίππου Ε΄ (Αντιγονίδες), του Αντίοχου Γ΄ (Σελευκίδες), και του Πτολεµαίου Δ΄
(Πτολεµαίοι ή αλλιώς Λαγίδες) το 221 π.Χ., αποτελούν το απόγειο του ελληνιστικού
πολιτισµού. Παρά τα προβλήµατα και τα κενά των γνώσεών µας, σηµασία για την περίοδο
των 80 περίπου χρόνων αποτελούν οι διενέξεις του Πτολεµαίου Β΄ και του Αντιγόνου
Γονατά για την κυριαρχία στην Ανατολική Μεσόγειο µέσα από τρεις άξονες συγκρούσεων :
1. τους αγώνες επιρροής στην Ελλάδα για τον έλεγχο του ελληνικού κόσµου µεταξύ
των Λαγιδών και των Αντιγονιδών,
2. τις δολοπλοκίες των Λαγιδών και των Σελευκιδών για τον έλεγχο της «κοίλης
Συρίας» (δηλαδή της περιοχής της Νότιας Συρίας από τον ποταµό Ορόντη µέχρι και τη
Λαοδίκεια στην Αίγυπτο) αλλά και θέσεων στο Αιγαίο,
3. την αποσύνθεση της αυτοκρατορίας που ο Σέλευκος κληροδότησε στον Αντίοχο.
1. Οι αγώνες επιρροής στον κόσμο του Αιγαίου
Στη Μακεδονία, οι βλέψεις του Πύρρου, βασιλιά της Ηπείρου, έληξαν οριστικά µετά την
ήττα που υπέστη από τον Αντίγονο το 272/1 π.Χ.. Ο Αντίγονος Γονατάς, στη µακρόχρονη
βασιλεία του (319-239 π.Χ.) θα προσπαθήσει να ελέγξει τις ελληνικές πόλεις µέσα από τη
σύναψη φιλίας και, φυσικά, την παρουσία µακεδονικών φρουρών. Επίσης προσπάθησε να
αντιµετωπίσει τις δολοπλοκίες του Πτολεµαίου Β΄, ο οποίος προσπαθούσε να
πολλαπλασιάσει τις περιοχές ελέγχου του. Με πρωτοβουλία του ιδρύθηκε το 266 π.Χ. ένας
συνασπισµός πόλεων, γνωστός από το κείµενο που ψήφισαν οι Αθηναίοι µε αφορµή το
γεγονός και πρωτοβουλία ενός Χρεµωνίδη, γνωστό ως Χρεµωνίδειο Ψήφισµα.
Η συµµαχία περιλάµβανε, πέραν των Αθηναίων, τους Σπαρτιάτες, τους Ηλείους, τους
Αρκάδες και τους Αχαιούς, οι οποίοι στρεφόντουσαν εναντίον του βασιλιά της Μακεδονίας,
Αντίγονου Γονατά, ο οποίος, σύµφωνα µε τα όσα γράφει το ψήφισµα, αδικούσε τις ελληνικές
πόλεις και παρέβαινε τις συµφωνίες που είχε µαζί τους. Με αναφορά στη συµµαχία του 281
π.Χ., τονίζεται στο ψήφισµα ο πανελλήνιος χαρακτήρας του συνασπισµού και δηλώνεται η
συµµαχία µε τον Βασιλιά Πτολεµαίο Β΄ και τονίζεται η συµβολή της αδερφής και γυναίκας
του, Αρσινόης.
Ο πόλεµος, γνωστός ως Χρεµωνίδειος Πόλεµος, θα ξεσπάσει το 268/7 π.Χ. και θα λήξει
µε την ήττα και τη συνθηκολόγηση της Αθήνας το 262/1 π.Χ. καθώς και την καταστροφή
του στόλου του Πτολεµαίου από τον Αντίγονο Γονατά. Στα χρόνια που θα ακολουθήσουν η
Αχαϊκή Συµπολιτεία θα αποτελέσει τον πόλο της αντίστασης των ελληνικών πόλεων κατά
των Μακεδόνων. Με το θάνατο του Αντίγονου Γονατά (239 π.Χ.) ο γιος του, Δηµήτριος Β΄
θα χρειαστεί να αντιµετωπίσει την Αχαϊκή Συµπολιτεία µε τη βοήθεια της Αιτωλικής
Συµπολιτείας. Τον Δηµήτριο θα διαδεχτεί ο ανήλικος γιός του Φίλιππος Ε΄ το 229 π.Χ., µε
αντιβασιλέα τον Αντίγονο Δώσωνα. Ο Δώσων θα προσπαθήσει να αποκαταστήσει την τάξη
στον ελληνικό κόσµο, κυρίως επωφελούµενος από τις ταραχές που ξέσπασαν στην
Πελοπόννησο στα πλαίσια της «επανάστασης των Σπαρτιατών» του 3ουαι. π.Χ. Στα πλαίσια
της επανάστασης αυτής ο βασιλιάς της Σπάρτης, Κλεοµένης Γ΄ θα προσπαθήσει να
95
οργανώσει ισχυρό στρατό και να απαλλάξει την Πελοπόννησο από τις µακεδονικές φρουρές,
µε τη βοήθεια του Πτολεµαίου Γ΄.
Ο Δώσων θα κατορθώσει να συµµαχήσει µε την Αχαϊκή Συµπολιτεία και να
συγκροτήσει έναν ευρύτατο συνασπισµό µε κέντρο τον ίδιο. Θα ανακαταλάβει από τον
Κλεοµένη την Κόρινθο (224 π.Χ.), θα συντρίψει το στρατό του Κλεοµένη στη Σελλασία (στη
Λακωνία) και θα αποκατασταθεί στην Σπάρτη το προηγούµενο πολίτευµα.
Στον Κλεοµένη Γ΄ αναφέρεται το ποίηµα του Καβάφη «Εν Σπάρτη».
2. Η διαμάχη για την κατοχή της «κοίλης» Συρίας
Η σηµασία της «κοίλης Συρίας» ήταν τόσο στρατηγική όσο και οικονοµική. Στα πλαίσια
της διαµάχης των Λαγίδων και των Σελευκιδών εντάσσονται λοιπόν οι γνωστοί και ως
Συριακοί πόλεµοι:
1. Α΄ Συριακός πόλεµος (274-271 π.Χ.)
2. Β΄ Συριακός πόλεµος (260-253 π.Χ.)
3. Γ΄ Συριακός πόλεµος (246-241 π.Χ.)
4. Δ΄ Συριακός πόλεµος (219-217 π.Χ.)
5. Ε΄ Συριακός πόλεµος (202-195 π.Χ.)
6. ΣΤ΄ Συριακός πόλεµος (170-168 π.Χ.)
3. Η αποσύνθεση της αυτοκρατορίας των Σελευκιδών
Πέραν των συριακών πολέµων, οι Σελευκίδες χρειάστηκε να αντιµετωπίσουν και άλλες

δυσκολίες, όπως για παράδειγµα την διακήρυξη της ανεξαρτησίας του διοικητή της
Περγάµου Φιλέταιρου, ο οποίος απέσχισε από το βασίλειο και τις βόρειες σατραπείες. Στα
χρόνια του Αντίοχου Β΄ συνεχίστηκε η αποσύνθεση του βασιλείου µε την απόσχιση του
Ιράν, της Βακτριανής, της Παρθίας, εξαιτίας της εισβολής των Πάρθων, και το ανεξάρτητο
πια βασίλειο της Περγάµου. Το τελευταίο επεκτείνονταν συνεχώς λόγω του βασιλιά του
Ευµένη Α΄ αρχικά, και του Άτταλου Α΄ στη συνέχεια. Όταν ανέβηκε στο θρόνο ο Αντίοχος
Β΄, το κράτος των Σελευκιδών ήταν εξασθενηµένο.
Δ. Η επέμβαση της Ρώμης και η παρακμή (σελ. 422‐431).
Στα τέλη του 3ου αι. π.Χ. εµφανίζονται στο πολιτικό προσκήνιο τρία νέα πρόσωπα: ο
Αντίοχος Γ΄ στη Συρία, ο Πτολεµαίος Δ΄ στην Αίγυπτο και ο Φίλιππος Ε΄ στη Μακεδονία. Η
βασιλεία του Πτολεµαίου Δ΄ σηµατοδοτεί την παρακµή της Αιγύπτου, παρά τις θετικές
στιγµές της. Την εµφάνιση της Ρώµης λοιπόν θα αναγκαστούν να αντιµετωπίσουν ο
Αντίοχος Γ΄ και ο Φίλιππος Ε΄.
1. Έως την ειρήνη της Απάμειας
Ο Φίλιππος Ε΄ µε την πίεση απειλών θα ξεκινήσει διαπραγµατεύσεις µε τους Αιτωλούς,

οι οποίες θα οδηγήσουν στην ειρήνη της Ναυπάκτου (217 π.Χ.). Θα συµµαχήσει µε τον
Αννίβα (Καρχηδόνιο στρατηγό και πολιτικό), όµως η παρέµβαση της Ρώµης και η συµµαχία
της µε του Αιτωλούς θα οδηγήσει σε πόλεµο ο οποίος ωστόσο θα λήξει µε συµβιβασµό.
Θα ακολουθήσει η εκστρατεία του Φιλίππου Ε΄ στην Ασία, η οποία θα προκαλέσει την
αντίδραση της Ρώµης στην οποία θα στραφούν η Πέργαµος και η Ρόδος. Ο δε Φίλιππος,
χωρίς συµµάχους, θα ηττηθεί στις Κυνός Κεφαλές από τους Ρωµαίους το 197 π.Χ. και θα
υποχρεωθεί να δεχτεί τους όρους της ειρήνης της Ρώµης :
o Να επιστρέψει τις ελληνικές κτήσεις στην Ασία.
o Να δώσει οµήρους.
o Να παραδώσει τους αιχµαλώτους.
o Να παραδώσει το σύνολο του στόλου του.
o Και να πληρώσει µεγάλη αποζηµίωση.
96

Ένα έτος αργότερα, το 196 π.Χ., ο Ρωµαίος ύπατος Φλαµινίνος, µε την ευκαιρία των
αγώνων στα Ίσθµια1, θα διακηρύξει επίσηµα την ελευθερία των Ελλήνων και θα αναγκάσει
την Σπάρτη να προσχωρήσει στη ρωµαϊκή συµµαχία. Η «ελευθερία» των πόλεων είναι
σαφώς σχετική, παρά την αποµάκρυνση των ρωµαϊκών στρατευµάτων από την Ελλάδα (194
π.Χ.).
Ο Αντίοχος Γ΄ στα πλαίσια της προσπάθειάς του να ανασυστήσει το βασίλειο του
Σέλευκου Α΄, του ιδρυτή της δυναστείας των Σελευκιδών, θα στραφεί στις ανατολικές
σατραπείες και µετά από κάποιες επιτυχίες θα στραφεί στην ανακατάληψη της Κοίλης
Συρίας (Ε΄ Συριακός Πόλεµος), θα εισβάλει στις περιοχές των Λαγιδών και θα περάσει στη
Θράκη όπου θα κληθεί να σεβαστεί την ελευθερία των Ελλήνων. Στο αποκορύφωµα της
δύναµής του, θα συνθηκολογήσει µε τον Πτολεµαίο Ε΄, ο οποίος θα εγκαταλείψει όλες τις
ασιατικές του κτήσεις, θα προκαλέσει όµως, όπως ήταν φυσικό, τους συµµάχους της Ρώµης:
τον Ευµένη Β΄ της Περγάµου και τους Ρόδιους. Με την παρέµβαση της Ρώµης το 189 π.Χ., ο
Αντίοχος θα συντριβεί στη Μαγνησία του Σιπύλου (στη σηµερινή πόλη Μάνισα της
Τουρκίας), γεγονός που θα θέσει τέλος στις φιλοδοξίες του καθώς θα αναγκαστεί, στα
πλαίσια της ειρήνης της Απάµειας (189 π.Χ.) :
o να αποχωρήσει από τη Θράκη,
o να εκκενώσει την Ασία µέχρι το όρος Ταύρο,
o να παραδώσει οµήρους,
o και να πληρώσει 15.000 τάλαντα ως πολεµική αποζηµίωση.
Τα εδάφη του Αντίοχου Γ΄ θα τα µοιραστούν οι Ρόδιοι, ο Ευµένης Β΄, και οι ελληνικές πόλεις του
βασιλείου της Περγάµου.
Η σηµασία της συµφωνίας αυτής έγκειται στην επικύρωση της διείσδυσης της Ρώµης
στην Ασία και στο ρόλο της ως διαιτητή των ελληνικών υποθέσεων της ανατολικής
Μεσογείου.
2. Ο τρίτος Μακεδονικός πόλεμος, ο Αχαϊκός πόλεμος και το τέλος της ελληνικής ανεξαρτησίας
Η ειρήνη της Απάµειας δεν θα θέσει τέλος στις συγκρούσεις, οι οποίες θα συνεχιστούν
για µισό αιώνα. Στη Μακεδονία το πρόβληµα της διαδοχής του Φιλίππου Ε΄ παρουσιάζει
ενδιαφέρον καθώς η Ρώµη υποστήριζε όχι τον πρωτότοκο Περσέα, αλλά τον δευτερότοκο
Δηµήτριο, ο οποίος είχε δηµιουργήσει φιλίες στη Ρώµη. Με τη δολοφονία του Δηµήτριου το
179 π.Χ., ο Περσέας θα ανανεώσει τη συµµαχία του µε τη Ρώµη, όµως οι καταγγελίες του
Ευµένη της Περγάµου λόγω των προσωπικών του φιλοδοξιών εναντίον του Περσέα θα
οδηγήσουν στη ρήξη της συµµαχίας Περσέα – Ρώµης. Θα ξεσπάσει λοιπόν ο Γ΄
Μακεδονικός πόλεµος (171-168 π.Χ.) ο οποίος θα λήξει µε την ήττα του Περσέα στην Πύδνα
από τον Ρωµαίο, Αιµίλιο Παύλο. Με την ήττα των Μακεδόνων επιβάλλονται από τους
Ρωµαίους τα ακόλουθα :
o κατάλυση της µοναρχίας,
o απαγόρευση της εκµετάλλευσης των µεταλλείων χρυσού και αργύρου (στο όρος
Παγγαίο),
o οι Ιλλύριοι που είχαν βοηθήσει τον Περσέα διαιρούνται σε τρία αυτόνοµα και
φόρου υποτελή κράτη.
Το 168 π.Χ. ο Παύλος Αιµίλιος θα κάνει τον γύρο της Ελλάδας για να τιµωρήσει τις
πόλεις που είχαν υποστηρίξει τον Περσέα και για να ανταµείψει τις πόλεις που είχαν µείνει
ουδέτερες.
1
Στο ιερό του Απόλλωνα στα Ίσθµια διεξάγονταν Πανελλήνιοι Αγώνες, τα “Ίσθµια”, που περιελάµβαναν
αθλητικά αγωνίσµατα.
97
Η περίοδος που ακολουθεί χαρακτηρίζεται από κοινωνικές αναµετρήσεις καθώς και από
τις αναµετρήσεις ανάµεσα σε οπαδούς και αντιπάλους της Ρώµης. Σύµφωνα µε τον ιστορικό
Πολύβιο, επικρατεί µια κρίση στον ελληνικό κόσµο η οποία χαρακτηρίζεται από την
ερήµωση της υπαίθρου και τη συγκέντρωση του πλούτου, µε αποτέλεσµα την εξαθλίωση
σηµαντικής µερίδας του πληθυσµού.
Το 148 π.Χ. θα ξεκινήσει από τη Μακεδονία µια αναταραχή που θα απλωθεί σε
ολόκληρη την Ελλάδα καθώς, συνέπεια της πολιτικής του Ανδρίσκου, η Μακεδονία θα
ανακηρυχτεί ρωµαϊκή επαρχία, στην οποία θα ενταχθεί και η Ιλλυρία.
Η κατασκευή της Εγνατίας Οδού χρονολογείται στα χρόνια αυτά καθώς στόχευε στο να ενώσει τη
νέα επαρχία µε την Ιταλία.
Παράλληλα οι Ρωµαίοι θα συντρίψουν τους Αχαιούς στις Θερµοπύλες και θα
καταλάβουν, θα λεηλατήσουν και θα παραδώσουν στις φλόγες την Κόρινθο το 146 π.Χ.. Την
αναδιοργάνωση της Ελλάδας θα αναλάβει εφεξής µια επιτροπή δέκα συγκλητικών : οι
ουδέτερες πόλεις και οι πόλεις που τάχθηκαν µε το µέρος της Ρώµης θα διατηρήσουν την
«ανεξαρτησία» τους (Αθήνα, Σπάρτη, Συµπολιτείες Θεσσαλών, Αιτωλών και Ακαρνάνων).
Αντίθετα τα πελοποννησιακά κράτη που ακολούθησαν τους Αχαιούς, θα γίνουν υποτελή του
ανθύπατου της Μακεδονίας. Παρά το γεγονός πως στη θεωρία θα διατηρήσουν µια
εσωτερική αυτονοµία, επί της ουσίας θα χάσουν το δικαίωµα να κόβουν νόµισµα (απτή
απόδειξη της αυτονοµίας των πόλεων). Τέλος, η Ρώµη θα εγκαθιδρύσει στην Ελλάδα
ολιγαρχικά καθεστώτα.
3. Η βασιλεία του Αντιόχου Δ΄ και οι εξελίξεις στην Ανατολή έως τη μετατροπή της Ασίας σε
επαρχία
Χάρη στη διαθήκη του Αττάλου Γ΄ της Περγάµου, η Ρώµη θα αποκτήσει πρόσβαση στην
Ασία. Ο διάδοχος του Αντίοχου Γ, Σέλευκος Δ΄ θα δολοφονηθεί το 175 π.Χ. και ο διάδοχος
αυτού, Αντίοχος Δ΄, γνωστός ως Αντίοχος Επιφανής θα κατηγορηθεί στις πηγές για τη
µεγαλοµανία του. Ωστόσο κατά τη διάρκεια της βασιλείας του θα προσπαθήσει να µη θίξει
τη Ρώµη, προσπαθώντας παράλληλα να επιβληθεί στην Κοίλη Συρία, επωφελούµενος από τις
δυναστικές έριδες των Λαγιδών. Στα πλαίσια του ΣΤ΄ Συριακού πολέµου θα βρεθεί
αντιµέτωπος µε τη Ρώµη και θα ηττηθεί από τον Ποπίλιο Λαίνα.
Στα χρόνια αυτά χρονολογείται και η εβραϊκή επανάσταση, γνωστή ως επανάσταση των
Μακκαβαίων, η οποία περιγράφεται διεξοδικά στις σελ. 428-429.
Και ενώ το βασίλειο των Σελευκιδών δοκιµάζεται από δυναστικές έριδες και από την
απειλή των Πάρθων, ο τελευταίος από τους Ατταλίδες της Περγάµου, θα κληροδοτήσει το
βασίλειό του στη Ρώµη (133 π.Χ.). Παρά την κοινωνική επανάσταση που θα ξεσπάσει
(στάση του Αριστόνικου) και τον απόηχο και άλλων επαναστάσεων που αφορούν στην
ισότητα και χαρακτηρίζουν την εποχή, το βασίλειο της Περγάµου θα γίνει η ρωµαϊκή
επαρχία της Ασίας.
4. Το τέλος των ελληνιστικών βασιλείων
Μετά την ενσωµάτωση της Περγάµου, παρέµεναν µόνο οι, εξασθενηµένες από
εσωτερικές ταραχές, µοναρχίες των Λαγιδών και των Σελευκιδών στην Ασία. Ο µόνος λόγος
για τον οποίο επιβίωσαν οι µοναρχίες αυτές για τα επόµενα χρόνια είναι γιατί η Ρώµη δεν
είχε ακόµη αποφασίσει την πολιτική της στην Ανατολή. Θα αναγκαστεί ωστόσο να το πράξει
µε αφορµή τον Μιθριδατικό πόλεµο.
Το βασίλειο του Πόντου, το οποίο δηµιουργήθηκε όταν ξεκίνησε η αποσύνθεση της
αυτοκρατορίας των Σελευκιδών, θα κυριεύσει αρκετές πόλεις αποφεύγοντας τις προστριβές
µε τη Ρώµη. Όταν όµως το 112 π.Χ. ο βασιλιάς Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ θα προσπαθήσει
να συνεχίσει την πολιτική της ενσωµάτωσης των ελληνικών πόλεων της Κριµαίας και της
Κολχίδας καθώς και του ελέγχου της Βιθυνίας και της Καππαδοκίας, θα προκαλέσει την
αντίδραση της Ρώµης. Ο πόλεµος θα διαρκέσει από το 89/8 π.Χ. µέχρι το 84 π.Χ., θα
98

χαρακτηριστεί από την απόβαση του Μιθριδάτη στην Ευρώπη, την προσέγγιση των
ελληνικών πόλεων και την αποστολή του Σύλλα εκ µέρους της Ρώµης για την επαναφορά της
τάξης. Ο πόλεµος θα λήξει µε τις διαπραγµατεύσεις µεταξύ του βασιλιά του Πόντου και της
Ρώµης. Μετά από τα επεισόδια στην επαρχία της Βυθυνίας και στην Αρµενία, ο Ποµπήιος θα
κυριεύσει τον Πόντο και θα προχωρήσει στην αναδιοργάνωση της Ασίας : ό,τι απέµεινε από
το βασίλειο των Σελευκιδών θα µετατραπεί στη ρωµαϊκή επαρχία της Συρίας.
Στην Ασία υπάρχουν στο εξής πέντε ρωµαϊκές επαρχίες:
Συρία
Ασία Βυθυνία
Οι ρωμαϊκές
επαρχίες στην
Ασία
Κιλικία
Πόντος
Αποµένει το βασίλειο των Λαγιδών το οποίο επίσης δεν θα επιβιώσει. Εξασθενηµένο

από τις βασιλικές διχόνοιες και την αντίσταση του τοπικού στοιχείου, οι ρωµαϊκές
επεµβάσεις θα πυκνώσουν. Η τελευταία βασίλισσα Κλεοπάτρα Ζ΄ θα διοικήσει την Αίγυπτο
µέχρι και τον θάνατό της, την εποµένη της ναυµαχίας του Ακτίου το 31 π.Χ., όπου θα
βρεθούν αντιµέτωποι ο Οκταβιανός, από την πλευρά της Ρώµης, και ο Μάρκος Αντώνιος και
η Κλεοπάτρα από την πλευρά των Πτολεµαίων. Η ναυµαχία σηµατοδοτεί το τέλος των
ελληνιστικών βασιλείων και την αρχή της επόµενης περιόδου : της Ρωµαϊκής αυτοκρατορίας.
  

Στο επιγραφικό µουσείο διασώζονται τέσσερα θραύµατα στήλης, η οποία αναφέρεται
στη συµµαχία Αθηναίων και Λακεδαιµονίων. Πρόκεται για ένα ψήφισµα, το οποίο
χρονολογείται µεταξύ του 268/7 και 265/4 π.Χ., γνωστό και ως Χρεµωνίδειο ψήφισµα.
Με βάση το τµήµα της επιγραφής του ψηφίσµατος που ακολουθεί :
1. Αναφερθείτε σε ποιούς «πολλούς και δίκαιους αγώνες» αναφέρεται το ψήφισµα

2. Αναφερθείτε ποιοί είναι εκείνοι που “επιχειρούν να καταλύσουν τους νόµους και
τα παραδοσιακά πολιτεύµατα της κάθε πόλης”.
99
Απόφαση του Δήµου. Εισήγηση του Χρεµωνίδη, γιου του Ετεοκλέους από το δήµο
των Αιθαλιδών. Επειδή παλαιότερα οι Αθηναίοι και οι Λακεδαιµόνιοι και οι
σύµµαχοι αµφοτέρων είχαν συµφωνήσει φιλιά και συµµαχία µεταξύ τους και
διεξήγαγαν από κοινού πολλούς και δίκαιους αγώνες ενάντια σε όσους επιχειρούσαν
να υποδουλώσουν τις πόλεις, από τους οποίους (αγώνες) κέρδισαν οι ίδιοι δόξα και
εξασφάλισαν την ελευθερία των άλλων Ελλήνων. Και τώρα, καθώς µια παρόµοια
κρίση έχει καταλάβει όλη την Ελλάδα εξαιτίας εκείνων που επιχειρούν να
καταλύσουν τους νόµους και τα παραδοσιακά πολιτεύµατα της κάθε πόλης, ο
βασιλιάς Πτολεµαίος, ακολουθώντας τη στάση των προγόνων και της αδερφής του,
εµφανώς προσπαθεί για την κοινή ελευθερία των Ελλήνων, ο δήµος των Αθηναίων
συµµάχησε µαζί του και ψήφισε να κληθούν οι υπόλοιποι Έλληνες να επιδείξουν το
ίδιο φρόνηµα. Έτσι λοιπόν και οι Λακεδαιµόνιοι, φίλοι και σύµµαχοι του βασιλιά
Πτολεµαίου, έκλεισαν συµµαχία και µε το δήµο των Αθηναίων µαζί µε τους
Ηλείους, τους Αχαιούς, τους Τεγεάτες...[...]
Νεοελληνική απόδοση κειµένου : Σ. Ανεζίρη

Πηγή : Ἒδοξεν τῇ βουλῇ καὶ τῷ δήµῷ. Η αθηναϊκή δηµοκρατία µιλάει µε τις επιγραφές της.
1. Το κείμενο παρουσιάζει τη συμμαχία της Αθήνας και της Σπάρτης ως μια συνέχεια της
συνεργασίας των δυο πόλεων κατά τη διάρκεια των Περσικών πολέμων. Πρόκειται για τους
αγώνες αυτούς που εξασφάλισαν την ελευθερία των Ελλήνων στις αρχές του 5ου αι. π.Χ. Παρά
τα γεγονότα που ακολούθησαν (βλ. Πελοποννησιακός πόλεμος), η νίκη κατά των Περσών
συνεχίζει να αποτελεί ένα σημαντικό σταθμό στην ελληνική ιστορία, στην ανάμνηση των Ελλήνων.
2. Ο «αντίπαλος», ο οποίος δεν είναι άλλος από τον Αντίγονο Γονατά, δεν αναφέρεται πουθενά
ρητά στο κείμενο. Τονίζεται όμως η αντίθεση των πόλεων με την πολιτική του, η οποία ανάγεται
στην προσπάθειά του, σύμφωνα με το κείμενο, «να καταλύσει τους νόμους και τα παραδοσιακά
πολιτεύματα της κάθε πόλης». Η ελευθερία και η αυτονομία των πόλεων αποτελούν στοιχείο της
πολιτικής προπαγάνδας των ελληνιστικών βασιλέων οι οποίοι επιθυμούν να τις εντάξουν στη
σφαίρα επιρροής τους.
Απάντηση στη σελ. 418
100

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙΙΙ - Ο ελληνιστικός πολιτισµός

Σελ. 432-460
Σύνοψη κεφαλαίου :
Το δέκατο τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο εξετάζει τον πολιτισµό που δηµιουργήθηκε από
την επαφή των Ελλήνων και Μακεδόνων µε τους κατοίκους των επαρχιών της περσικής
αυτοκρατορίας κατά τη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων. Δίδεται έµφαση στην
ελληνιστική µοναρχία ή βασιλεία, στην επικρατέστερη µορφή πολιτεύµατος της περιόδου
υπό µελέτη και γίνεται αναφορά στις πολιτειακές δοµές και στα οµόσπονδα κράτη. Στο
δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται πτυχές της οικονοµικής ζωής, της κοινωνίας και του
πολιτισµού του ελληνιστικού κόσµου, τόσο στην Ανατολή, όσο και στη Δύση.
Μέσα από τη µελέτη του δέκατου τρίτου κεφαλαίου θα είσαστε σε θέση :
 να γνωρίσετε τις πολιτικές δοµές του ελληνιστικού κόσµου (ελληνιστικές
µοναρχίες / πόλεις / οµοσπονδιακά κράτη)
 να κατανοήσετε τις µεταβολές στην οικονοµία και στην κοινωνία, οι οποίες
προκλήθηκαν από τη γεωγραφική διεύρυνση του ελληνικού κόσµου
 να γνωρίσετε για τη σχέση Ελλήνων – αυτοχθόνων
 να γνωρίσετε τις εξελίξεις και τη διάδοση της ελληνικής πολιτισµικής παράδοσης
κατά τους ελληνιστικούς χρόνους.
o πόλις – έθνος - κοινό o οµόσπονδα κράτη
o Ελληνιστική βασιλεία o αιτωλική συµπολιτεία
o «εθνικές» - «προσωπικές» µοναρχίες o ευεργεσία
o στρατηγοί / οικονόµοι o Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας
o βασιλική λατρεία / λατρεία του o Μουσείο
ηγεµόνα o Σέραπης
Α. Οι πολιτικές δομές του ελληνιστικού κόσμου (σελ. 432‐441)
Στους αιώνες που προηγήθηκαν της εκστρατείας του Αλεξάνδρου, η πόλις αποτελούσε
την κυρίαρχη πολιτική δοµή (γνωστών και ως πόλεων-κρατών). Παράλληλα υπήρχαν και τα
έθνη, όρος που χαρακτήριζε κράτη µε περισσότερη ή λιγότερη συνοχή στις πολιτικές δοµές
τους.
Στον 4ο αι. π.Χ. θα προκύψουν, από την ένωση «πόλεων», και «εθνών» τα κοινά, τα
οποία θα συνυπάρξουν µε τις πόλεις και τα έθνη καθ’ όλη τη διάρκεια της ελληνιστικής
περιόδου. Τα εκτεταµένα εδαφικά κράτη, µε έντονο ελληνικό στοιχείο σε επίπεδο στρατού
και διοίκησης, και ο θεσµός της βασιλείας θα χαρακτηρίσουν την ιστορική περίοδο υπό
µελέτη, όπως θα δούµε αναλυτικά στα κεφάλαια που ακολουθούν.
1. Η ελληνιστική βασιλεία
Η βασιλεία ως έννοια δήλωνε ένα σύνολο αρετών που ανύψωναν κάποιον σε σχέση µε
τους συνανθρώπους του παρά την υποταγή των υπηκόων σε έναν δεσπότη, τον µοναδικό
ελεύθερο άνθρωπο, όπως ίσχυε στην βασιλεία των βαρβάρων. Οι Διάδοχοι διαφέρουν από
τους βαρβάρους καθώς είναι κληρονόµοι της µακεδονικής µοναρχίας που διέφερε από αυτές
της Ανατολής λόγω της παρουσίας των Μακεδόνων στο πολιτικό και στρατιωτικό
προσκήνιο.
Με πρώτο τον Αλέξανδρο, ο οποίος είναι τόσο βασιλιάς των Μακεδόνων, όσο και
βασιλιάς Αλέξανδρος καθώς επίσης και διάδοχος των Φαραώ της Αιγύπτου και των
Αχαιµενιδών, οι Διάδοχοί του κληρονοµούν την τριπλή παράδοση και προσωποποιούν τις
ηγεµονίες τους. Δηλαδή, µετά την υιοθέτηση του τίτλου του βασιλέα από το 306 π.Χ. και
εξής, όπως είδαµε στο προηγούµενο κεφάλαιο, προβάλλουν τον προσωπικό χαρακτήρα τους.
Γίνεται λοιπόν λόγος για τον βασιλιά Σέλευκο, τον βασιλιά Πτολεµαίο και τον βασιλιά
Αντίγονο. Γίνεται επίσης λόγος για τον µοναδικό τρόπο εξουσίας του καθενός : η µοναρχία
των Λαγιδών διαφέρει από αυτή των Σελευκιδών.
Οι «εθνικές» μοναρχίες
Ως «εθνικές» µοναρχίες χαρακτηρίζονται οι µοναρχίες που ιδρύθηκαν στην Ευρώπη,
αρχικά από τους Αντιγονίδες. Οι Μακεδόνες εµφανίζονται πλάι στον βασιλιά, διατηρώντας
κατ’ αυτόν τον τρόπο µια νοµική υπόσταση. Η ανάρρηση του βασιλιά στο θρόνο
επικυρώνεται πάντα µε την επευφηµία της συνέλευσης.
Θα εντοπίσετε σηµαντικές πληροφορίες για το βασίλειο της Μακεδονίας και τον πιθανό
παραλληλισµό του µε την Ήπειρο στη σελ. 435.
Οι «προσωπικές» μοναρχίες
Ως «προσωπικές» µοναρχίες χαρακτηρίζονται κατά κύριο λόγο οι µοναρχίες της
Ανατολής. Η εξουσία ασκείται διαφορετικά απένταντι στους Έλληνες και στους Μακεδόνες
και και διαφορετικά προς τους Ανατολίτες. Είναι προσωπική καθώς στηρίζεται στο γεγονός
ότι η γη τους ανήκει και οι κάτοικοι είναι υπήκοοί τους (Λαγίδες, Σελευκίδες, Ατταλίδες), σε
αντίθεση µε τους Αντιγονίδες. Αναλυτικότερα:
Οι Σελευκίδες
Οι Σελευκίδες ξεκίνησαν ως κληρονόµοι των Αχαιµενιδών, δηλαδή βασιλεύοντας σε ένα
ετερογενές κράτος, σε ένα µωσαϊκό λαών που απαριθµούσε ελληνικές πόλεις, ιερατικά
κράτη φόρου υποτελή, στρατιωτικές αποικίες αλλά και ιδιοκτησίες από δωρεές. Ο βασιλιάς
ασκούσε την απόλυτη εξουσία µέσω των σατραπών και/ή των στρατηγών, οι σχέσεις του
όµως µε τις ελληνικές πόλεις ήταν ιδιαίτερες καθώς πόλεις της Μ. Ασίας απολάµβαναν
σχετική αυτονοµία και υλικά οφέλη (απαλλαγή από φόρους ή φρουρές). Αυτό το γεγονός
ωστόσο δεν συνεπάγεται την αυτονοµία των πόλεων καθώς τόσο οι αυτόχθονες πόλεις που
είχαν εξοµοιωθεί µε τις ελληνικές όσο και οι νεοϊδρυθείσες, καλούνταν να συνεισφέρουν σε
χρήµατα και άνδρες, παρά την αυτονοµία τους σε δηµοτικά θέµατα.
Το βασίλειο της Περγάµου
Παρόµοια κατάσταση επικρατεί και στο βασίλειο της Περγάµου, µε τη διαφορά πως η
Πέργαµος είναι ελεύθερη πόλη, αυτόνοµη, όπου ο βασιλιάς έχει τη θέση του πρώτου πολίτη.
Στις υπόλοιπες πόλεις του βασιλείου ωστόσο, ισχύουν τα όσα αναφέρθηκαν για τους
Σελευκίδες.
Οι Λαγίδες
Η περίπτωση των Λαγιδών διαφέρει. Στον εµπλουτισµό των γνώσεων µας συµβάλλουν
καθοριστικά οι πηγές που µας έχουν περιέλθει από τους αιγυπτιακούς παπύρους, µεταξύ
102

άλλων. Σε αντίθεση µε τα υπόλοιπα ελληνιστικά βασίλεια, όπου συµβιώνουν διαφορετικοί

λαοί, και αν εξαιρέσουµε τις εξωτερικές κτήσεις, η οµοιογένεια του πληθυσµού και η ιστορία
της φαραωνικής βασιλείας αποτελούν σηµαντικούς παράγοντες συνοχής. Ο Φαραώ, γιος του
Ρα, ήταν ο κύριος της γης και των ανθρώπων. Συζητείται από τους ερευνητές κατά πόσο η
βασιλεία των Λαγιδών υπήρξε η κληρονόµος της φαραωνικής βασιλείας, ειδικά πριν τον
Πτολεµαίο Ε΄ τον Επιφανή (210-180 π.Χ.) ο οποίος υιοθετεί τον τίτλο του φαραώ και το
φαραωνικό στέµµα. Παρά το ανοιχτό ερώτηµα, οι Λαγίδες ασκούσαν εξουσία χωρίς να
θίγουν τις τοπικές παραδόσεις, τοποθετώντας ωστόσο διοικητές στρατολογηµένους από τους
Έλληνες και τους Μακεδόνες. Οι διοικητές αυτοί κάλυπταν δυο ανάγκες:
1. την εξασφάλιση της άµυνας και την τήρηση της τάξης (στρατηγοί),
2. τον έλεγχο των φορολογικών εισπράξεων (οικονόµοι). Η συγκεντρωτική
γραφειοκρατία απέφερε στον βασιλιά όλα τα εισοδήµατα, µέσω ενός συστήµατος ελέγχου
οικονοµικής δραστηριότητας.
Σε αντίθεση µε τους Σελευκίδες, όπου η ίδρυση πόλεων αποτελούσε µέσο ελέγχου του
βασιλείου τους, οι Λαγίδες ίδρυσαν µόνο µια πόλη, την Πτολεµαΐδα, για να ελέγξουν την
άνω Αίγυπτο, την εύφορη περιοχή που δηµιουργείται από τις πληµµύρες του Νείλου. Η
Αλεξάνδρεια αποτελούσε ωστόσο το κέντρο της βασιλικής εξουσίας και οι διοικητές, ως
αρχηγοί της βασιλικής διοίκησης, είχαν περίοπτη εξουσία.
Ο βασιλιάς ως αντικείµενο λατρείας
Για την προσέγγιση του θέµατος είναι απαραίτητο να ληφθούν υπ’ όψιν:
o η ελληνική κληρονοµιά
o η προσωπική συµβολή του Αλεξάνδρου
o οι ανατολικές παραδόσεις.
Στον ελληνικό κόσµο η ηρωοποίηση θνητών και η λατρεία τους είχε ως αντικείµενο τους
ιδρυτές των πόλεων (δηλαδή τους οικιστές). Πέρα από τους οικιστές, η ηρωοποίηση
περιοριζόταν στους νεκρούς. Κατά τον 4ο αι. π.Χ, ωστόσο άρχισε να περιλαµβάνει και
κάποιους εξέχοντες θνητούς. Ο Αλέξανδρος θα ζητήσει από τους Έλληνες θεϊκές τιµές.
Πρώτοι οι Αθηναίοι τίµησαν ως θεούς τον Αντίγονο και τον Δηµήτριο και τους ονόµασαν
αρχηγέτες δυο Αθηναϊκών φυλών. Το ίδιο και στην Αίγυπτο, οι Φαραώ λατρεύονταν σαν
θεοί, αφού θεωρούνταν ως γιοί του Ρα
και εκεί ακριβώς πρωτοεµφανίζεται η
βασιλική ή δυναστική λατρεία.
Ο Πτολεµαίος Β΄ Φιλάδελφος θα
καθιερώσει τη λατρεία, πρώτα του
πατέρα του, Πτολεµαίου Α΄, και στη
συνέχεια της αδερφής και συζύγου του
Αρσινόης, και του εαυτού του όσο
ήταν ακόµη εν ζωή. Στο χρυσό
οκτάδραχµο που εξέδωσε εικονίζεται
Χρυσό οκτάδραχµο του Πτολεµαίου Β΄ Φιλάδελφου (285-246 π.Χ.) στην εµπρόσθια όψη η προτοµή του
Πτολεµαίου Β΄ και της Αρσινόης µε
την επιγραφή ΑΔΕΛΦΩΝ ενώ στην οπίσθια εικονίζονται οι προτοµές του Πτολεµαίου Α΄
και της Βερενίκης (τέταρτης συζύγου του Πτολεµαίου Α΄ και µητέρας του Πτολεµαίου Β΄)
µε την επιγραφή ΘΕΩΝ.
Στα υπόλοιπα ελληνιστικά βασίλεια η δυναστική λατρεία εκφράζεται µε διαφορετικούς
τρόπους. Στους Σελευκίδες η λατρειά του ηγεµόνα ήταν αρχικά «δηµοτική», δηλαδή
περιορίζονταν στις Ελληνικές πόλεις, ενώ οι Αντιγονίδες και οι Ατταλίδες της Περγάµου, και
παρά το ότι προωθούσαν την ηρωική καταγωγή τους, δεν επιδίωξαν την λατρεία αυτή, παρά
µε ελάχιστες εξαιρέσεις.
103
Η βασιλική λατρεία δεν είχε παρά ελάχιστο θρησκευτικό περιεχόµενο, έστω και αν η βασιλεία,
καρπός της νίκης, ήταν σηµάδι της εύνοιας των θεών.
2. Ελληνικές πόλεις και ομοσπονδιακά κράτη
Οι πόλεις
Παρά την ίδρυση των ελληνιστικών µοναρχιών, οι πολιτικές δοµές του ελληνικού
κόσµου δεν εξαφανίστηκαν αλλά διατηρήθηκαν και εµπλουτίστηκαν µε νέες εφαρµογές.
Αυτό ισχύει για τις πόλεις, τις οποίες ίδρυσαν οι βασιλείς για να εµπεδώσουν την κυριαρχία
τους. Οι πόλεις χαρακτηρίζονται από τα συστατικά εκείνα που χαρακτήριζαν την Αθήνα του
5ου αι. π.Χ.: τη συνέλευση, βουλή, στρατηγούς και πρυτάνεις. Στην πράξη ωστόσο η
αυτονοµία των πόλεων αυτών ήταν περιορισµένη και εξαρτάτο από τον βασιλιά και τους
αξιωµατούχους του.
Στον κυρίως ελλαδικό χώρο και στις ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας η ανεξαρτησία
και η αυτονοµία είχε διατηρηθεί. Παρά όµως τις προσπάθειες ανεξαρτητοποίησης του παλιού
ελληνικού κόσµου (Χρεµωνίδειος πόλεµος, προσπάθεια Κλεοµένη), η εξάρτηση τους ήταν
εµφανής : η πολιτική δραστηριότητα δεν καταλήγει ποτέ σε κάποια πράξη άξια λόγου ενώ
από το πολιτικό παιχνίδι απουσιάζει η µάζα των πολιτών.
Εξαίρεση αποτελεί η Ρόδος, η οποία χάρη στη γεωγραφική της θέση και στη δύναµη του στόλου
της απολαµβάνει µια πραγµατική ανεξαρτησία κατά τον 3ο αι. π.Χ.
Απτή απόδειξη της απώλειας της αίγλης της ιδιότητας του πολίτη και κατ’ επέκταση της
«παρακµής» των πόλεων, οι οποίες πλέον αποτελούν επιβιώσεις του πολιτικού συστήµατος
που άκµασε στην κλασική εποχή, αποτελεί η η σύσταση ισοπολιτειών (η ισοπολιτεία
αποσκοπούσε στη σύσφιξη των δεσµών των κρατών της συµπολιτείας που δεν ήταν πλήρη
µέλη της, καθώς και στην προστασία των φίλων τους, µε την παροχή ασφάλειας και ίσων
πολιτικών διακαιωµάτων) ή οµοσπονδιακών πόλεων στον 3ο αι. π.Χ.: οι πόλεις αποποιούνται
το σύνολο ή τµήµα της κυριαρχίας τους και συνάπτουν σύµφωνα ενώσεων.
Τα ομόσπονδα κράτη
Τα οµόσπονδα κράτη, είτε προέρχονται από έθνη (αιτωλική συµπολιτεία) είτε από
συσπείρωση γειτονικών πόλεων (αχαϊκή συµπολιτεία), αποτελούν µια κύρια µορφή
πολιτικής δύναµης και συµµετέχουν ενεργά στα γεγονότα των ελληνιστικών χρόνων.
Παρά το ότι οι συµπολιτείες υιοθετούν τους θεσµούς των πόλεων (συνέλευση,
συµβούλιο και οµοσπονδιακοί άρχοντες), η εσωτερική οργάνωση και ο τρόπος
εκπροσώπησης των µελών τους παραµένουν σχεδόν άγνωστοι.
Η αιτωλική συµπολιτεία
Καλύτερα γνωστές είναι η αιτωλική και η αχαϊκή συµπολιτεία. Η αιτωλική είχε ίσως
δηµοκρατικότερο χαρακτήρα, καθώς στις συνελεύσεις είχε επικρατήσει η ατοµική
ψηφοφορία. Η εκλεγµένη επιτροπή των αποκλήτων ήταν ανώτερη ιεραρχικά από την
εκκλησία και τη βουλή, και ονοµάζονταν συνέδριο. Οι συνελεύσεις, σύνοδοι και σύγκλητοι
ήταν αντιπροσωπευτικές και το καθεστώς του πολίτη βασίζονταν στο τιµοκρατικό σύστηµα.
Σηµαντικός ήταν ο ρόλος των αξιωµατούχων και κυρίως των στρατιωτικών αρχηγών.
Η φύση των οµόσπονδων κρατών
Οι οµοσπονδίες κρατών δεν αποτελούν πρόοδο ή εξέλιξη των αυτόνοµων και
ανεξάρτητων πόλεων-κρατών των περασµένων αιώνων. Πρόκειται για την εξέλιξη αυτών µε
αφορµή τις νέες πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες, σε µια περίοδο που χαρακτηρίζεται από
αντιζηλίες και διαµάχες. Το ερώτηµα λοιπόν για το αν οι νέες αυτές µορφές πολιτικής
οργάνωσης µπορούσαν να διασφαλίσουν την ανεξαρτησίας της Ελλάδας από τις
ελληνιστικές µοναρχίες και από τη Ρώµη, δεν αποτελεί παρά ένα ψευδοπρόβληµα, µια
αυθαίρετη µεταφορά θεµάτων της σύγχρονης ιστορίας στον αρχαίο κόσµο.
104

Β. Οικονομία, κοινωνία, πολιτισμός (σελ. 441‐460)
Θα πρέπει να σηµειωθεί πως η εκστρατεία του Αλεξάνδρου οδήγησε στη σηµαντική
διεύρυνση του ελληνικού κόσµου, σε µια έντονη κινητικότητα λαών και µε µια ευρύτατη
µακεδονική παρουσία σε επίπεδο κεντρικής και περιφερειακής εξουσίας. Η κινητικότητα
αυτή θα έχει, όπως ήταν φυσικό, σηµαντικές επιπτώσεις στην οικονοµική ζωή, στις
κοινωνικές δοµές και στην πολιτισµική παράδοση της Μεσογείου.
1. Οι μεταβολές στην οικονομική ζωή
Στο πρώτο υποκεφάλαιο δίνεται βαρύτητα στη διεύρυνση του ελληνικού κόσµου και στη
µετατόπιση των εµπορικών αξόνων προς την Ανατολή. Αναπτύσσονται διεξοδικά η
οικονοµία των Πτολεµαίων και η πολεοδοµική ανάπτυξη που οδηγεί στον πολλαπλασιασµό
των αστικών κέντρων.
Η γεωγραφική διεύρυνση του ελληνικού κόσμου
Η γεωγραφική διεύρυνση συνεπάγεται και εµπορικές συναλλαγές : ο Ινδικός ωκεανός, ο
περσικός κόλπος, η έρηµος της Αραβίας, οργανώνονται από τούς εµπόρους που
προµηθεύουν τους βασιλείς µε τις πρώτες ύλες για τη συντήρηση του στρατού αλλά και µε
είδη πολυτελείας (αρώµατα, µπαχαρικά, πολύτιµους λίθους).
Πλέον οι πολεµικοί ελέφαντες δεν λείπουν από κανέναν ελληνιστικό στρατό. Ο Αλέξανδρος τους
πρωτοσυνάντησε στη µάχη των Γαυγαµήλων και προσπάθησε να αποκτήσει όσους περισσότερους
µπορούσε καθώς, σύµφωνα µε τις πηγές, οι ελέφαντες τροµοκρατούσαν το ιππικό.
Η μετατόπιση των εμπορικών αξόνων
Συνέπεια της γεωγραφικής διεύρυνσης αποτέλεσε η µετατόπιση των αξόνων του
εµπορίου στην Ανατολική Μεσόγειο.
Η Ρόδος και το λιµάνι της
Ο Πειραιάς δεν αποτελεί πλέον το κύριο λιµάνι του διαµετακοµιστικού εµπορίου και
αντικαθίσταται από την Ρόδο η οποία θα παίξει καθοριστικό ρόλο ως κέντρο µεταφορών και
διακίνησης µέχρι και το 167 π.Χ.1, εξ’ αιτίας της γεωγραφικής της θέσης και λόγω της
ουδετερότητάς της κατά τις συγκρούσεις των Πτολεµαίων και των Σελευκίδων. Η δύναµη
του ροδιακού ναυτικού από τα εισοδήµατα της φορολόγησης των πλοίων και των
εµπορευµάτων εξηγούν γιατί η Ρόδος θεωρείται κατά τους ελληνιστικούς χρόνους η
ισχυρότερη πόλη του αιγιακού κόσµου.
Ο ρόλος της Αλεξάνδρειας
Η Αλεξάνδρεια στην Αίγυπτο, σήµαινε για την Ελλάδα την εξασφάλιση της προµήθειας
σιτηρών (όπως ίσχυε και µε την Κυρηναϊκή στην Αφρική). Η Αλεξάνδρεια, όπως ήταν
φυσικό, έγινε ένα µεγάλο λιµάνι εξαγωγών. Στην πόλη αυτή θα παρουσιαστεί µια σηµαντική
αύξηση του πληθυσµού κατά τους ελληνιστικούς χρόνους η οποία σχετίζεται αφενός µε το
κέντρο του εµπορίου και αφετέρου µε την παρουσία της αυλής των Πτολεµαίων και τον
έλεγχο της οικονοµικής ζωής της Αιγύπτου.
Η «βασιλική» οικονομία των Λαγιδών
Ο έλεγχος της οικονοµικής ζωής αποτελεί γνώρισµα των Λαγιδών βασιλέων, σε
αντίθεση µε τις υπόλοιπες ελληνιστικές µοναρχίες όπου δεν παρατηρείται έλεγχος της
παραγωγής και του εµπορίου.
Στην Αίγυπτο ο βασιλιάς, µε τη βοήθεια της γραφειοκρατίας, ενδιαφέρεται για τον
έλεγχο της οικονοµίας, έχοντας ως απώτερο στόχο να φτάσει στα χέρια του το προϊόν της
φορολόγησης. Τα επαρκή εισοδήµατα µπορούσαν να του εξασφαλίσουν την άµυνα της
Αιγύπτου και την άσκηση πολιτικής στη Μεσόγειο.
1
Το 167 π.Χ. η Ρώµη κηρύσσει την Δήλο ελεύθερο λιµάνι.
105
Για εισοδήµατα αυτά ο βασιλιάς στηρίζονταν:
o στην αποτελεσµατικότητα της γραφειοκρατίας,
o στο ότι ολόκληρη η γη της Αιγύπτου ήταν ιδιοκτησία του βασιλιά, ο οποίος ανέθετε
την ευθύνη της διαχείρησής της στον διοικητή. Εξαίρεση αποτελούσε η «ιερή» γη και
τα κτήµατα που δίνονταν στους στρατιώτες ως «αµοιβή» για τις υπηρεσίες τους
καθώς και οι δωρεές, δηλαδή τα ιδιωτικά κτήµατα που παραχωρούσε ο βασιλιάς
στους έµπιστούς του (όπως το κτήµα του διοικητή Απολλώνιου στο Φαγιούµ, γνωστό
χάρη στην αλληλογραφία που κρατούσε µε τον Έλληνα διαχειριστή του, τον Ζήνωνα.
Η πολύτιµη αυτή πηγή, γνωστή ως αρχείο του Ζήνωνα, µάς πληροφορεί για την
εισαγωγή νέων καλλιεργειών στην Αίγυπτο, όπως τα αµπέλια και οι ελιές, που,
αρχικά τουλάχιστον, προορίζονταν για τις καταναλωτικές ανάγκες του πληθυσµού µε
ελληνικές παραδόσεις που είχε εγκατασταθεί στην Αλεξάνδρεια). Τη γη
εκµεταλλεύονταν οι βασιλικοί γεωργοί.
o στις παρακρατήσεις – στον φόρο από τα σιτηρά και κάποια ακόµη προϊόντα
(ελαιοειδή, λινάρι, πάπυρος), για τα οποία ο βασιλιάς ήταν ο αποκλειστικός
παραγωγός.
Προσοχή : η αιγυπτιακή οικονοµία αντανακλά την «αξιοποίηση του οίκου» µε τη σηµασία που του
έδιναν ο Ξενοφώντας και ο Ψευδο-Αριστοτέλης. Απλά το µέγεθος του «οίκου» αυτού ήταν
τεράστιο!
Η πολεοδομική ανάπτυξη
Με τον όρο «πολεοδοµική ανάπτυξη» εννοείται ο πολλαπλασιασµός των αστικών
κέντρων. Καθώς λοιπόν οι τοπικές γαίες κάλυπταν µονάχα τµηµατικά τις ανάγκες των
πόλεων, πολλαπλασιάστηκαν στην ελληνιστική περίοδο αξιώµατα που θεσπίστηκαν µε
στόχο την αποφυγή του επισιτισµού των πόλεων (σιτοφύλακες, σιτώναι, αγορανόµοι).
Αν και δεν είµαστε σε θέση να γνωρίζουµε µε λεπτοµέρεια σε ποιό σηµείο προόδευσαν ή
τροποποιήθηκαν οι τοπικές βιοτεχνίες, µπορούµε να παρατηρήσουµε τις εξελίξεις στην
κεραµική και την υφαντουργία για παράδειγµα, στα πλαίσια των βασιλικών εργαστηρίων.
Το νόµισµα
Η κατάκτηση από τον Αλέξανδρο των θησαυρών των Αχαιµενιδών είχε ως αποτέλεσµα
την αύξηση της ποσότητας του µετάλλου µε τη µορφή νοµίσµατος που διοχετεύτηκε στον
ελληνιστικό κόσµο. Οι νοµισµατικοί σταθµητικοί κανόνες επίσης θα µεταβληθούν: Ο
Αλέξανδρος θα επιλέξει τον αττικό, η Ρόδος θα διατηρήσει τον «χιώτικο» ή «ροδιακό»
σταθµητικό κανόνα και οι Πελοποννήσιοι τον αιγινίτικο. Οι Πτολεµαίοι θα επιλέξουν έναν
δικό τους σταθµητικό κανόνα, ελαφρύτερο από τον αττικό, όπως και οι Ατταλίδες. Παρά
όµως τη διάδοση του νοµίσµατος, η χρήση του δεν υπήρξε καθολική.
2. Οι ελληνιστικές κοινωνίες
Στα υποκεφάλαια που ακολουθούν παρουσιάζεται η σχέση µεταξύ της µειοψηφίας των
Ελλήνων και των Μακεδόνων και των αυτοχθόνων υποτελών καθώς και οι επιπτώσεις των
µεταβολών στις κοινωνικές οµάδες.
Έλληνες και αυτόχθονες
Μολονότι είναι αδύνατο να υπολογιστεί ο αριθµός των Ελλήνων και των Μακεδόνων
που µετανάστευσαν στα κράτη που δηµιουργήθηκαν από την κατάκτηση του Αλεξάνδρου, ο
αριθµός ήταν σίγουρα σηµαντικός. Με τη σταθεροποίηση των µοναρχιών και τον
συστηµατικό εποικισµό από τους Σελευκίδες στα πλαίσια της πολιτικής τους για την
ενδυνάµωση του τοπικού στοιχείου, πέραν των στρατιωτών και των µισθοφόρων
µετανάστευσαν και έµποροι, φτωχοί αγρότες, εξειδικευµένοι τεχνίτες, µεταξύ άλλων.
Από το αρχείο του Ζήνωνα υποθέτουµε την ανοµοιογένεια της καταγωγής και τις
κοινωνικές διαφοροποιήσεις των µεταναστών, οι οποίοι ωστόσο αποτελούσαν ένα
οµοιογενές σύνολο ως προς το πολιτισµικό επίπεδο λόγω :
106

o της γλώσσας, της λεγόµενης κοινής, η χρήση της οποίας θα απλωθεί στον κόσµο της
Ανατολής κατά τον 3ο αι. π.Χ.,
o και του τρόπου ζωής, µέσω των γυµνασίων, τα οποία εντοπίζονται ακόµη και στις
πιο µικρές πόλης και συµβολίζουν τον χώρο συγκέντρωσης, αθλητικής άσκησης και
συζήτησης.
Ωστόσο η µεγάλη µάζα των πληθυσµών της Ανατολής µένει στο περιθώριο των
πολιτισµικών ζυµώσεων: οι αγροτικές µάζες διατηρούν τις ίδιες µορφές οργάνωσης και είναι
υπό το ίδιο καθεστώς υποτέλειας. Όπως είναι λογικό, η Μακεδονική παρουσία συνεπάγεται
για αυτούς επιπλέον υποχρεώσεις και συστηµατικότερη εκµετάλλευση, µε αποτέλεσµα να
προκύψουν ταραχές κατά τη διάρκεια του 2ου αι. π.Χ., συχνά µε «εθνικιστικό» χαρακτήρα,
όπως η εβραϊκή επανάσταση των Μακκαβαίων.
Η επανάσταση των Μακκαβαίων είναι η εξέγερση Εβραίων κατά του Σελευκίδα βασιλιά, Αντίοχου
Δ΄, ο οποίος τους είχε απαγορεύσει να εκτελούν τις λατρευτικές τους ανάγκες, υποχρεώνοντάς τους
στη λατρεία του ηγεµόνα. Στο διάστηµα επτά ετών (167-160 π.Χ.) κατόρθωσαν να κερδίσουν
αρχικά την θρησκευτική ελευθερία τους και στη συνέχεια την µερική αυτονοµία τους.
Θα πρέπει ωστόσο να τονιστεί πως παρά τις αποστάσεις Ελλήνων – αυτοχθόνων, οι
επαφές τους είναι αισθητές ήδη από το τέλος του 3ου αι. π.Χ., ιδιαίτερα στα πλαίσια των
πόλεων, οι οποίες υιοθετούν ελληνικά ονόµατα.
Ο παλιός ελληνικός κόσμος
Η εγκατάσταση των Ελλήνων στις πόλεις της Ανατολής έλυνε εν µέρει το πρόβληµα
έλλειψης της γης που ταλαιπωρούσε τον ελληνικό κόσµο τον 4ο αι. π.Χ., όµως το πρόβληµα
δεν λύθηκε, όπως διαφαίνεται από την κρίση στη Σπάρτη του 3ου αι. π.Χ.
Σοβαρότερο ήταν το πρόβληµα των χρεών. Οι πόλεις, υπό την απειλή επαναστάσεων,
υιοθετούν µέτρα αναστολής χρεών. Η οικονοµική εξαθλίωση οδηγεί στην ερήµωση και την
εγκατάλειψη της υπαίθρου που περιγράφει ο Πολύβιος στον 2ο αι. π.Χ. και οδηγεί
ολόκληρους πληθυσµούς σε µετανάστευση στις πόλεις. Οι πληθυσµοί αυτοί επιβιώνουν
κυρίως χάρη στην ανάπτυξη της ευεργεσίας, η οποία αποτελεί µια χαρακτηριστική
ελληνιστική πρακτική.
Οι ευεργέτες είναι πλούσιοι που αναλαµβάνουν δηµόσιες δαπάνες, δωρεάν διανοµές και δωρεές
προϊόντων, εξασφαλίζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την ευγνωµοσύνη της πόλης καθώς και άφθονες
τιµητικές διακρίσεις. Όπως είναι φυσικό, οι τιµητικές διακρίσεις αυτές απευθύνονται σε πλούσιους
ιδιώτες και φυσικά στους βασιλείς.
Παρά την αύξηση της φτώχιας λοιπόν, ο πλούτος συνεχίζει να αυξάνεται στα χέρια της
µειοψηφίας εµπόρων και στρατιωτών που απολαµβάνουν την πολυτέλεια και αποκτούν όλο
και µεγαλύτερη επιρροή λόγω της γενναιοδωρίας τους. Οι φτωχές µάζες αποκλείονται από τη
συµµετοχή τους στα κοινά, ευδοκιµούν τα ιδιωτικά σωµατεία ως χώροι κοινωνικής επαφής,
παρουσία δούλων, ξένων, αλλά και γυναικών. Οι γραµµές λοιπόν που διαχώριζαν τον πολίτη
από τον ξένο, τον ελεύθερο από τον δούλο, τείνουν να χάσουν τη σπουδαιότητά τους.
Η κατάσταση των γυναικών εξακολουθεί να παραµένει υπό κηδεµόνευση, µε εξαίρεση
την Σπάρτη, κάποιες περιφερειακές περιοχές και φυσικά τις ελληνιστικές αυλές όπου
εντοπίζουµε περιπτώσεις γυναικών που είναι ανεξάρτητες και συµµετέχουν ενίοτε στα
πολιτικά δρώµενα.
Η κατάσταση των δούλων επίσης δεν διαφέρει ριζικά. Παρά τις απελευθερώσεις, ο
δούλος στερείται κάθε νοµικής υπόστασης και ανήκει στον ιδιοκτήτη του. Προσοχή
χρειάζεται και στο ερώτηµα της επέκτασης της δουλειάς στην Ανατολή : βάσει των µελετών
που πραγµατοποιήθηκαν για την Πτολεµαϊκή Αίγυπτο, και παρά την αύξηση του αριθµού
των δούλων κατά την ελληνιστική περίοδο σε συνάρτηση µε την αύξηση του ιδιωτικού
πλούτου, δεν υπάρχουν στοιχεία για τη γενίκευση του συστήµατος της δουλείας.
107
3. Έλληνες και Ανατολίτες: η διάδοση της ελληνικής πολιτισμικής παράδοσης.
Στον τοµέα της διάδοσης της ελληνικής πολιτισµικής παράδοσης, οι επιδράσεις είναι
αµοιβαίες και αισθητές.
Η πνευματική ζωή
Η σηµαντικότερη διαφορά µε τον κόσµο των κλασικών χρόνων αποτελεί ο
πολλαπλασιασµός των πνευµατικών κέντρων κατά τη διάρκεια του 3ου και 2ου αι.π.Χ. Ο
ρόλος της Αθήνας περιορίζεται, όµως δεν χάνει τη σηµασία του καθώς στην Αθήνα
αναπτύσσονται νέες φιλοσοφικές σχολές (η Σχολή του Κήπου του Επίκουρου και η Σχολή
της Στοάς του Ζήνωνα) ενώ οι παλαιές σχολές του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα συνεχίζουν
να αποτελούν πόλους έλξης.
Ο πολλαπλασιασµός των πνευµατικών κέντρων οφείλεται στο φαινόµενο της
ελληνιστικής µοναρχίας. Οι βασιλείς επιδιώκουν να φέρουν στις αυλές τους συγγραφείς,
σοφούς, φιλοσόφους. Χαρακτηριστικό παράδειγµα ελληνιστικής πόλης και πνευµατικού
κέντρου αποτελεί η Αλεξάνδρεια η οποία, ήδη από την εποχή του Πτολεµαίου Α΄ φιλοξενεί
ανθρώπους της σκέψης. Γύρω στο 290 π.Χ. ιδρύεται η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας η
οποία αριθµούσε δέκα χρόνια αργότερα 200.000 παπύρους και το Μουσείο, κοινότητα
αφιερωµένη στη λατρεία των Μουσών και στα πρότυπα των φιλοσοφικών σχολών, το οποίο
θα εξελιχθεί σε ερευνητικό κέντρο. Αρκετοί Αλεξανδρινοί θα µεταφερθούν από τον 2ο αι.
π.Χ. σε άλλα κέντρα της Ανατολής, όπως στην Πέργαµο και τη Ρόδο.
Σηµειώστε στη σελ. 453 τα κοινά σηµεία των σχολών της ελληνιστικής περιόδου.
Πέραν των φιλοσοφικών σχολών, η πρωτοτυπία της ελληνιστικής περιόδου έγκειται
στην πολυµάθεια και στην επιστήµη. Η Βιβλιοθήκη αποτελεί εξαιρετικό βοήθηµα για την
ανάπτυξη και των δυο καθώς εκεί πραγµατοποιείται ένα τεράστιο έργο ταξινόµησης και
αποκατάστασης, υποµνηµατισµού και σχολιασµού κειµένων της ελληνικής γραµµατείας. Η
γνώση µας της κλασικής ελληνικής γραµµατείας οφείλεται σε αυτή την εργασία !
Στην ελληνιστική περίοδο ξεχωρίζουν ο Καλλίµαχος και ο Θεόκριτος στη λυρική ποίηση
και ο Απολλώνιος ο Ρόδιος στην επική. Στην ιστορία κυριαρχεί ο Πολύβιος ο οποίος αναλύει
τους θεσµούς, τα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα, ακολουθώντας την παράδοση του
Θουκυδίδη. Επίσης ξεχωρίζουν ο Τίµαιος, ο Ιερώνυµος από την Κάρδια, στην ιστορία των
διαδόχων του οποίου στηρίχθηκε ο Διόδωρος καθώς και ο Φύλαρχος ο Αθηναίος.
Στον επιστηµονικό τοµέα, το Λύκειο εξακολουθεί να αποτελεί στον 3ο αι. π.Χ. µια από
τις σηµαντικότερες εστίες επιστηµονικής έρευνας, έχοντας ως υπεύθυνο τον Θεόφραστο
(322-287 π.Χ.) και στη συνέχεια τον φυσικό, Στράτωνα.
Μαθηματικά
(Ευκλείδης)
Αστρονομία
(Αρίσταρχος ο Ιατρική
(Ερασίστρατος ο
Σάμιος &
Ερατοσθένης) Χίος)
Μηχανική
(Κτησίβιος & Φυσική
Φίλωνας ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ (Αρχιμήδης)
Βυζάντιος)
Ο Αρχιµήδης δεν θα µείνει παρά για ένα µικρό χρονικό διάστηµα στην Αλεξάνδρεια, καθώς θα
προτιµήσει την αυλή του τυράννου Ιέρωνα Β΄ στις Συρακούσες.
Η επιστηµονική έρευνα εξακολουθεί να εντάσσεται στα φιλοσοφικά συστήµατα και
παραµένει πιο θεωρητική παρά πειραµατική. Η έλλειψη τεχνικών µέσων και η θεωρητική
108

προσέγγιση οδηγούν λοιπόν στην έλλειψη ενδιαφέροντος για τις πρακτικές εφαρµογές και
στην απόσταση µεταξύ επιστηµονικής σκέψης και τεχνικής προόδου.
Η θρησκευτική ζωή
Με τον τρόπο που η πόλη συνεχίζει να υπάρχει ως πολιτικό πλαίσιο, επιβιώνουν σε αυτή
εσωτερικές εκδηλώσεις πολιτειακής θρησκείας. Ενώ λοιπόν παρατηρείται αυστηρότητα σε
µια σειρά “ιερών νόµων” και πολλαπλασιάζονται τα θρησκευτικά οικοδοµήµατα, είναι
εµφανές το κενό που προκύπτει από την απουσία απαντήσεων στα ηθικά ή µεταφυσικά
αιτήµατα των πολιτών. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα την στροφή της µάζας του ελληνικού
πληθυσµού προς τις µυστηριακές θρησκείες
και τη λατρεία του Διονύσου καθώς και την
ίδρυση ιδιωτικών θρησκευτικών
σωµατείων.
Εκτός από τον Διόνυσο λατρεύονται
και ξένες προς το ελληνικό Πάνθεον
θεότητες και σε επαφή µε τον κόσµο της
Ανατολής παρατηρούνται συγκρητισµοί
ανάµεσα στις ελληνικές και ανατολικές
θεότητες. Χαρακτηριστικό παράδειγµα
αποτελεί ο θεός Σέραπης, ο οποίος
απέκτησε ιδιαίτερο κύρος στην ελληνιστική
περίοδο. Η λατρεία του πρωτοεµφανίζεται
στην Αίγυπτο, όπου συνδυάζει στοιχεία Ο βωµός του Δία από την Πέργαµο, ο οποίος χρονολογείται στα
ου
χρόνια του Ευµένη Β΄ (α΄ µισό 2 αι. π.Χ.).
δανεισµένα από τον Όσιρη, θεό της Σήµερα, στο Μουσείο της Περγάµου στο Βερολίνο.
γονιµότητας και των νεκρών, και τον Διόνυσο,
και θα εξαπλωθεί σε ολόκληρο τον κόσµο του Αιγαίου.
Στην ελληνιστική περίοδο παρατηρούµε επίσης την εξέλιξη του ιουδαϊσµού σε
συνδυασµό µε την σηµαντική εβραϊκή κοινότητα της Αλεξάνδρειας, ο εξελληνισµός του
οποίου θα δηµιουργήσει την ανάγκη µετάφρασης της Βίβλου. Η εξέλιξη επίσης ορισµένων
µορφών του ελληνικού Πάνθεου, όπως του Δία, θα φέρουν µια εξοικείωση µε τον εβραϊκό
µονοθεϊσµό.
Το επίθετο Ύψιστος χρησιµοποιείται στις επιγραφές για να δηλώσει τον Δία και τον Ιεχωβά και δεν
είναι πάντα ξεκάθαρο το αν οι επιγραφές αυτές προέρχονται από εβραϊκές κοινότητες ή από
ελληνικά σωµατεία.
Η ελληνιστική τέχνη
Στην τέχνη της περιόδου, η Ελληνική επίδραση γίνεται αισθητή. Στην αρχιτεκτονική οι
καινοτοµίες είναι λίγες, αναπτύσσεται όµως η πολεοδοµία και υπάρχει µέριµνα για ένταξη
της αρχιτεκτονικής στο τοπίο. Προπύλαια, µνηµειακοί βωµοί, θέατρα, δηµόσια κτήρια
χαρακτηρίζουν τις πόλεις, µε εντυπωσιακό παράδειγµα αυτό της Περγάµου, πρωτεύουσας
των Ατταλιδών, όπου τα κτίρια ακολουθούν τη γεωµορφολογία και προσαρµόζονται οµαλά
στις ιδιατερότητες του τοπίου, µε την πόλη στο κάτω επίπεδο, την αγορά στο κέντρο όπου
ήταν τοποθετηµένα και τα δηµόσια κτήρια και στην ακρόπολη το ανάκτορο. Στην Μικρά
Ασία το Ιπποδάµειο σύστηµα γνώρισε µεγάλη ανάπτυξη.
Η Πέργαµος αποτελεί καλλιτεχνικό κέντρο, ιδιαίτερα στον τοµέα της γλυπτικής. Από το
β΄ µισό του 2ου αι. π.Χ. παρατηρείται µια επιστροφή στον αρχαϊζοντα κλασικισµό, αισθητή
µέσα από τον υπερβολικό ρεαλισµό. Σηµαντικές πληροφορίες για την ελληνιστική
ζωγραφική µας προσφέρουν οι µακεδονικοί τάφοι (Βεργίνα, Αγ. Αθανάσιος) αλλά και οικίες
(Δήλος, Αµφίπολη, Πέλλα, Αθήνα) στις οποίες διασώθηκαν εντυπωσιακές τοιχογραφίες.
  
109
Εκπαιδευτική Δραστηριότητα / άσκηση αυτοαξιολόγησης – Κεφάλαιο XΙΙΙ
Δηλώστε ορθό (Ο) ή λάθος (Λ) στα ακόλουθα ερωτήµατα :
1. Τα κοινά θα συνυπάρξουν µε τις πόλεις και τα έθνη κατά τη διάρκεια της ελληνιστικής περιόδου
2. Οι µοναρχίες της Ανατολής χαρακτηρίζονται ως «προσωπικές»
3. Με τον όρο «Λαγίδες» εννοούµε τους Σελευκίδες
4. Πρώτοι οι Αθηναίοι θα τιµήσουν ως θεούς τον Αντίγονο και τον Δηµήτριο
5. Τον Πειραιά θα αντικαταστήσει στο διαµετακοµιστικό εµπόριο η Αλεξάνδρεια
6. Στην πτολεµαϊκή Αίγυπτο ολόκληρη η γη της Αιγύπτου ανήκε στον βασιλιά.
7. Κατά τη διάρκεια του 2ου αι. π.Χ. θα ξεσπάσουν επαναστάσεις µε «εθνικιστικό» χαρακτήρα.
8. Το Μουσείο στους ελληνιστικούς χρόνους είναι χώρος έκθεσης αντικειµένων από το παρελθόν.
1. Ο
2. Ο
3. Λ
4. Ο
5. Λ
6. Ο
7. Ο
8. Λ
110

Συµπληρωµατική Βιβλιογραφία
Γενική Βιβλιογραφία :
Andrewes, A. (1992), Η τυραννία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Καρδαµίτσα, Αθήνα.
Andrewes, A. (1987), Η αρχαία ελληνική κοινωνία, εκδ. MIET, Αθήνα.
Austin, M.M.& Vidal- Οικονοµία και κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Ζαχαρόπουλος,
Naquet, P. (1998), Αθήνα.
Blanck, H. (2007), Εισαγωγή στην ιδιωτική ζωή των αρχαίων ελλήνων και ρωµαίων, β΄
έκδοση, Αθήνα : Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης.
Boardman, J. (1996), J. Boardman, J. Griffin, O. Murray (επιµ.), Πανεπιστήµιο Οξφόρδης. Η

Ελλάδα και ο Ελληνιστικός κόσµος, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα.
Botsford, G. - Robinson, G. Ελληνική ιστορία, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα.

(1979),
Carlier, P. (2005), Ο ελληνικός κόσµος τον 4ο π.Χ. αιώνα µέχρι το θάνατο του Μ.
Αλεξάνδρου, εκδ. Μεταίχµιο. Αθήνα.
Chadwick, J. (2001), «Γραµµική Β», στο Α.-Φ. Χριστίδης (επιµ.), Ιστορία της ελληνικής
γλώσσας: Από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα, Θεσσαλονίκη:
Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας & Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών
[Ίδρυµα Μανόλη Τριανταφυλλίδη], σελ. 200-201.
De Pollignac, F. (2007), Η γέννηση της αρχαίας ελληνικής πόλης. Λατρείες, χώρος και κοινωνία
(8ος – 7ος αι.), Αθήνα : Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης.
Gehrke, H.-J., (2000), Η ιστορία του Ελληνιστικού Κόσµου, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα.
Glotz, G. (1983), G. Glotz, Η ελληνική «πόλις», εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1983.
Hornblower, S. (2005), ΟΕλληνικόςΚόσµος (479-323 π.Χ.), εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα, 2005.
Howgego, C. (2009), Η αρχαία ιστορία µέσα από τα νοµίσµατα. Εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2009.
Kagan, D. (2004), Ο Πελοποννησιακός Πόλεµος, εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα.
Lane Fox, R. (2006), Ο Κλασικός Κόσµος. Μια επική ιστορία από τον Όµηρο στον Αδριανό,
εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα, 2006.
Lévêque, P. (2003), Ο Ελληνιστικός Κόσµος, εκδ. Μεταίχµιο, Αθήνα.
Mossé, C. (2001), Η Αρχαϊκή Ελλάδα. Από τον Όµηρο ως τον Αισχύλο (8ος – 6ος αι.
π.Χ.), εκδ. Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα.
Mossé, C. (2002), Αλέξανδρος. Το πεπρωµένο ενός µύθου, εκδ. Παπαδήµα. Αθήνα.
115
Nixon & Price (2007), L. Nixon, S. Price, «Το µέγεθος και οι πόροι των ελληνικών πόλεων»
στο O. Murray, S. Price(επιµ.), Η Αρχαία Ελληνική Πόλις. Από τον
Όµηρο ως την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, εκδ. Πατάκη, Αθήνα.
Olmstead, A. T. (2002), Ιστορία της περσικής αυτοκρατορίας, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα.
Osborne, R. (2000), Η Γένεση της Ελλάδας (1200-479 π.Χ.), Αθήνα: εκδ. Οδυσσέας.
Romilly, de J. (2004), Ο Θουκυδίδης και ο αθηναϊκός ιµπεριαλισµός. Η σκέψη του ιστορικού

και η γένεση του έργου. Εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα 2004
Schuller, W. (2007), Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας. Από την Κρητοµυκηναϊκή εποχή ως το
τέλος των κλασικών χρόνων. Αθήνα, Τρίτη Έκδοση: Μορφωτικό
Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης.
Smith, J. A. (2005), Η Αθήνα στην εποχή των Τυράννων, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα.
Wilken, U. (1976), Αρχαία Ελληνική Ιστορία, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα.
Βερέµης κ.ά. (2002), Θ. Βερέµης, Ι. Γιαννόπουλος, Σ. Ζουµπάκη, Ελ. Ζύµη, Θ. Ιωάννου, Α.

Μαστραπάς, Ελληνική Ιστορία. Τόµος Α: Ο αρχαίος Ελληνικός
Κόσµος, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο, Πάτρα, 2002.
Μαστραπάς, Α. (2003), Ιστορία του αρχαίου κόσµου και οι πηγές της, εκδ. Πατάκη, Αθήνα.
Μικρογιαννάκης, Ε. Παθολογία πολιτευµάτων στην αρχαίοτητα, εκδ. Καρδαµίτσα, Αθήνα.

(1992),
Χατζόπουλος, Μ. Β. – Φίλιππος, Βασιλεύς Μακεδόνων. Εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα.

Λουκοπούλου Λ. (1991)
Κατάλογοι Εκθέσεων :
ΑΘήνα – Σπάρτη Καλτσάς, Ν. κ.ά., Πολιτιστικό Ίδρυµα Οµίλου Πειραιώς. Αθήνα.
Ἒδοξεν τῇ βουλῇ καὶ τῷ Έκθεση επιγραφών του Επιγραφικού Μουσείου. Επιστηµονικός

δήµῷ. Η αθηναϊκή κατάλογος, επιµ. Μ. Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου, Κ. Μπουραζέλης,
δηµοκρατία µιλάει µε τις Ίδρυµα της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα, 2008.
επιγραφές της.
Τροία, Μυκήνες, Τίρυνς, Υπουργείο Πολιτισµού Ελλάδας – Ελληνικό Τµήµα ICOM. Κοινή
Ορχοµενός. Εκατό χρόνια έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, Αθήνα και του
από το θάνατο του Ερρίκου Μουσείου Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας των Κρατικών Μουσείων
Σλήµαν του Βερολίνου, επιµ. Κ. Δηµακοπούλου, Αθήνα 1990.
116

ΟΔΗΓΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Του Βιβλίου Των Mossé &amp; SchnappGourbeillon, Επίτομη Ιστορία Της Αρχαίας Ελλάδος Ευαγγελινή Μάρκου ΑΠΚΥ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ΟΔΗΓΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Του Βιβλίου Των Mossé &amp; SchnappGourbeillon, Επίτομη Ιστορία Της Αρχαίας Ελλάδος Ευαγγελινή Μάρκου ΑΠΚΥ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΕΠΙΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (2.000-31 π.Χ.

ΕΛΠ 14 – Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Ιστορία

1 η εκδοχή : Ο κτώ βρ ιος 2010

Το βιβλίο µελέτης των Mossé & Schnapp-Gourbeillon αποτελείται από 13 κεφάλαια µε

Σε σηµεία του Οδηγού Μελέτης αναφέρονται δραστηριότητες, χρονολόγια ή άλλου τύπου

Παρακαλώ σηµειώστε πως σε καµία περίπτωση ο οδηγός αυτός δεν µπορεί να

Διδάσκουσα – Σύµβουλος και Συντονίστρια της ΕΛΠ 14

 Κατανοήσετε την πρόοδο των ιστορικών επιστηµών τα τελευταία χρόνια.

o αρχαιολογικοί χώροι («Ανοικτοί» / o Νοµισµατική

Σύµφωνα µε έναν Σουηδό αρχαιολόγο (C.A. Moberg) οι αρχαιολογικοί χώροι

Αναπτύσσονται οι δρόµοι µετάδοσης της γνώσης καθώς και οι σηµαντικότεροι σταθµοί

Το τελευταίο υποκεφάλαιο αφορά στη συνοπτική παρουσίαση των µεταγενέστερων

1. Να αντιστοιχίσετε τους συγγραφείς µε τα έργα τους :

Οι πινακίδες της Γραµµικής Β΄ γραφής οι οποίες χρονολογούνται το αργότερο στο 1200

Η αρχαιολογία έχει κατά καιρούς χρησιµοποιηθεί προκειµένου να εξακριβωθεί η άφιξη,

Η περίοδος 1600/1450-1375 π.Χ.1 χαρακτηρίζεται

Απάντηση στις σελ. 48-52.

Κεφάλαιο ΙΙ: Γένεση-­‐Οι αρχές του Μυκηναϊκού πολιτισμού

Τα πορίσματα της αρχαιολογικής έρευνας αποτελούν βασικό τρόπο προσέγγισης και

Η σπανιότητα, ή η ολοκληρωτική απουσία γραπτών πηγών, πριν από τους ιστορικούς

Απάντηση: Mossé & Schnapp-­‐Gourbeillon, 2006, σσ. 43, 48-­‐53.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ - Το απόγειο του Μυκηναϊκού κόσµου

o Άρθουρ Έβανς o «κυκλώπεια» τείχη

Μυκήνες Τίρυνθα Πύλος Θήβα Κνωσός

Οι ευγενείς που περιστοιχίζουν τον «άνακτα» φαίνεται να είναι οι ακόλουθοι:

o Ο lawagetas (ra-wa-ke-ta) φαίνεται να είναι ένα είδος στρατιωτικού αρχηγού, όµως

Η παρουσία αντικειµένων, σε περιορισµένο αριθµό, τα οποία παραπέµπουν στη µινωική

Ο λακκοειδής και ο κιβωτιόσχηµος τάφος που κληρονοµήθηκε από την προηγούµενη

1. Η γραµµική Β΄ χρησιµοποιούνταν στις πινακίδες για να:

2. Στον Όµηρο, ο όρος άναξ χρησιµοποιείται για να δηλώσει:

3. Στα υπαίθρια ιερά δεν συγκαταλέγονται:

Κεφάλαιο III: Το απόγειο του μυκηναϊκού κόσμου

Μελετώντας προσεκτικά το εγχειρίδιο απαντήστε στα εξής ερωτήματα:

α) Αναφερθείτε στις συνθήκες αποκρυπτογράφησης της Γραμμικής Β΄ γραφής.

Στην αποκρυπτογράφηση των πινακίδων συνέβαλε η πίστη των περισσότερων

Απάντηση: Mossé & Schnapp-­‐Gourbeillon 2006, σσ. 76-­‐79.

Οι πινακίδες της Πύλου αναφέρονται επίσης στη διοικητική και εδαφική

Απάντηση: Mossé & Schnapp-­‐Gourbeillon 2006, σσ. 79-­‐80, 89-­‐96, 106-­‐107.

o Εισβολές των Δωριέων o γεωµετρική περίοδος

Περί το 900 π.Χ. χρονολογείται η Πρώιµη Γεωµετρική περίοδος, ονοµασία που

δεδοµένων των περιορισµένων αρχαιολογικών καταλοίπων.

Μολονότι η ανάγνωση ονοµάτων ολύµπιων θεών στις πινακίδες της Γραµµικής Β΄

Οι προαναφερθείσες παράλληλες διαδικασίες θα οδηγήσουν σταδιακά στην ανάδυση του

εφαρµογή σε µεγάλο τµήµα του µεσσηνιακού πληθυσµού χρονολογείται και το καθεστώς

1. Πότε χρονολογούνται η Ιλιάδα και η Οδύσσεια ;

2. Η αλφαβητική γραφή προέρχεται από :

3. Το έτος της πρώτης Ολυµπιάδας (776) σηµατοδοτεί :

4. Η ονοµασία της γεωµετρικής περιόδου προκύπτει από :

o δεύτερος (β΄) ελληνικός αποικισµός o µητρόπολη / αποικία

Οι δυο επικρατέστερες θεωρίες αναφέρονται σε εµπορικά ή αγροτικά κίνητρα, τα οποία

Ο Αριστοτέλης αναφέρει πως οι «φτωχοί» είχαν υποδουλωθεί στους «πλουσίους» και

Απάντηση στις σελ. 168-171.

Εκπαιδευτική Δραστηριότητα ΕΛ.Π. 14

Κεφάλαιο V: H ελληνική εξάπλωση στη Μεσόγειο και η κρίση της

Η τάση σήμερα είναι να αποφεύγονται στεγανές απόψεις. Για παράδειγμα η

Απάντηση: Mossé & Schnapp-­‐Gourbeillon, 2006, σσ. 168-­‐171.

o στην καταστροφή των βάσεων της αριστοκρατικής κοινωνίας,

3. Διακρίων ή Υπερακρίων (ανθρώπων των λόφων), δηµοκρατικών, µε αρχηγό τον

Με την κατάλυση της τυραννίδας, ξέσπασε σύγκρουση µεταξύ του Αλκµαιωνίδη

Άστυ Παραλία Μεσογαία Αττική

Είναι βέβαιο πως µε τις µεταρρυθµίσεις του Κλεισθένη θεµελιώθηκε το δηµοκρατικό

1. Ο πρώτος τύραννος της Κορίνθου είναι ο :

2. Ο Πιττακός υπήρξε τύραννος της:

4. Η σεισάχθεια αποδίδεται στον :

ΟΔΗΓΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Του Βιβλίου Των Mossé & SchnappGourbeillon, Επίτομη Ιστορία Της Αρχαίας Ελλάδος Ευαγγελινή Μάρκου ΑΠΚΥ

ΟΔΗΓΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Του Βιβλίου Των Mossé & SchnappGourbeillon, Επίτομη Ιστορία Της Αρχαίας Ελλάδος Ευαγγελινή Μάρκου ΑΠΚΥ

Κεφάλαιο ΙΙ: Γένεση-‐Οι αρχές του Μυκηναϊκού πολιτισμού

Απάντηση: Mossé & Schnapp-‐Gourbeillon, 2006, σσ. 43, 48-‐53.

Απάντηση: Mossé & Schnapp-‐Gourbeillon 2006, σσ. 76-‐79.

Απάντηση: Mossé & Schnapp-‐Gourbeillon 2006, σσ. 79-‐80, 89-‐96, 106-‐107.

Απάντηση: Mossé & Schnapp-‐Gourbeillon, 2006, σσ. 168-‐171.

1. Απαντήστε συνοπτικά (8-‐10 σειρές) στην παρακάτω ερώτηση (8-‐10):

2. Ερμηνεύστε με συντομία (2-‐4 σειρές) τις παρακάτω έννοιες-‐κλειδιά.

Απάντηση: Mossé & Schnapp-‐Gourbeillon 2006, σ. 225.

Απάντηση: Mossé & Schnapp-‐Gourbeillon 2006, σσ. 209-‐210.

Απάντηση: Mossé & Schnapp-‐Gourbeillon 2006, σ. 230.

α-‐3, β-‐7, γ-‐1, δ-‐8, ε-‐2, στ-‐5, ζ-‐6, η-‐4