Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Αθήνας

Βιολογία

Αναστασία Κανέλλου,
Τμήμα Τεχνολογίας Τροφίμων

Ενότητα 1: Οι κανόνες που διέπουν το φαινόμενο της ζωής

Βιολογία

• Επιστήμη που μελετά τη ζωή.

• Διαρκής διερεύνηση της φύσης της ζωής.
• Εξέλιξη: η κυρίαρχη έννοια της βιολογίας.

“SymmetryOfLifeFormsOnEarth”, από
Chiswick Chap διαθέσιμο με άδεια CC BY 2.0 1

Κανόνες

Κάθε ανώτερο επίπεδο οργάνωσης συνοδεύεται από νέες ιδιότητες

= αναδυόμενες ιδιότητες
Κάθε φορά που ανεβαίνουμε σε ανώτερο επίπεδο οργάνωσης
εμφανίζονται νέες ιδιότητες, που δεν υπήρχαν στο προηγούμενο.
Οφείλονται στις δομικές και λειτουργικές σχέσεις μεταξύ των
συστατικών όσο αυξάνει πολυπλοκότητα (γραφίτης-διαμάντι).

2
Αναγωγισμός

Η ανάλυση πολύπλοκών συστημάτων σε απλούστερα επί

μέρους τμήματα, τα οποία μπορούμε να μελετήσουμε
ευκολότερα είναι αποτελεσματική προσέγγιση στη βιολογία.
Δυναμική και οι περιορισμοί του αναγωνισμού όταν
αποσυνθέτουμε ένα βιολογικό σύστημα (σώμα-όργανα).

Βιολογία συστημάτων

Κατασκευή μοντέλων που να περιγράφουν τη δυναμική

συμπεριφορά ενός βιολογικού συστήματος συνολικά (περιβάλλον-
όζον).

4
Ιδιότητες της ζωής

• Οργάνωση
• Ρύθμιση
• Εξελικτική προσαρμογή
• Μετατροπή και αξιοποίηση ενέργειας
• Αύξηση και ανάπτυξη
• Απόκριση στο περιβάλλον
• αναπαραγωγή

Τα επίπεδα οργάνωσης της ζωής

• Βιόσφαιρα • Όργανα και σύστημα

• Οικοσύστημα οργάνων

• Βιοκοινότητες • Ιστοί

• Πληθυσμοί • Κύτταρα

• Οργανισμοί • Οργανίδια
• μόρια

6
Κανόνας

Οργανισμοί αλληλεπιδρούν με περιβάλλον τους ανταλλάσσοντας

ύλη και ενέργεια. Περιλαμβάνει άβιους και άλλους ζωντανούς
οργανισμούς πχ δέντρο.
• Δυναμική οικοσυστημάτων
o Ανακύκλωση θρεπτικών υλών
o Μονόδρομη ροή ενέργειας (ήλιος-> θερμότητα)
• Παραγωγοί
• Καταναλωτές

Ροή ενέργειας και

ανακύκλωση ύλης:
Η ενέργεια μπαίνει
ως ηλιακό φως στο
σύστημα και
βγαίνει ως
θερμότητα, ενώ τα
χημικά συστατικά
δεν βγαίνουν από
οικοσύστημα

8
Κανόνας

• Σε όλα τα επίπεδα βιολογικής οργάνωσης υπάρχει συσχέτιση

δομής και λειτουργίας.
• Η μορφή είναι προσαρμοσμένη στη λειτουργία (πχ κατσαβίδι,
φύλλο).
• Γνωρίζοντας λειτουργία μαθαίνουμε για δομή και αντίστροφα.

Κανόνας

• Το κύτταρο είναι η
μικρότερη μονάδα που
μπορεί να επιτελέσει όλες
τις απαραίτητες
δραστηριότητες της ζωής.
• Όλες οι δραστηριότητες
βασίζονται στη δράση
κυττάρων πχ κυτταρική
διαίρεση για
αναπαραγωγή, ανάπτυξη,
επούλωση.
“Blausen 0208 CellAnatomy”, από BruceBlaus ,
διαθέσιμο με άδεια CC BY 3.0
10
Διαίρεση κυττάρων

“Kinetochore”, από File Upload Bot (Magnus

Manske) διαθέσιμο ως κοινό κτήμα
11

Κοινά χαρακτηριστικά κυττάρων

• Μεμβράνη ρυθμίζει διέλευση υλικών.

• DNA για δεξαμενή γενετικών πληροφοριών.
2 κατηγορίες κυττάρων
• Προκαρυωτικά: αρχαίοι, βακτήρια.
• Ευκαριωτικά: μύκητες, φυτά, ζώα.

“Celltypes”, από Kelvinsong διαθέσιμο ως κοινό κτήμα 12

Διαφορές ειδών κυττάρων

Προκαρυωτικά
• Δεν υπάρχει μεμβράνη διαχωρισμού DNA από υπόλοιπο
κύτταρο.
• Δεν έχουν άλλα μεμβρανικά οργανίδια.
Ευκαρυωτικά
• Διαμερίσματα εσωτερικών μεμβρανών με οργανίδια.
• Πυρήνας με DNA.
• Υπόλοιπα οργανίδια στο κυτταρόπλασμα.

13

Κανόνας

• Η διαιώνιση της ζωής βασίζεται στις κληρονομούμενες

πληροφορίες που υπάρχουν στο DNA (Deoxyriobose Nucleic
Acid).
• Χρωμόσωμα περιέχει σύνολο γενετικού υλικού = DNA:
αποτελείται από γονίδια= μονάδες κληρονομικότητας.

14
Γενετικό υλικό

“0321 DNA
Macrostructure”,
από BruceBlaus
διαθέσιμο με άδεια
CC BY 3.0

“Blausen 0425 Formed Elements”, από

BruceBlaus διαθέσιμο με άδεια CC BY 3.0 15

Δομή και λειτουργία DNA

Στο DNA βρίσκονται διατεταγμένα χιλιάδες γονίδια-> κωδικοποιούν

τις απαραίτητες πληροφορίες για να κατασκευαστούν όλα τ’ άλλα
μόρια του κυττάρου.
DNA αποθηκεύει πληροφορίες, σαν βάση δεδομένων.

16
Δομή και λειτουργία DNA

• Κάθε κρίκος του DNA ονομάζεται νουκλεοτίδιο (4 διαφορετικά:

ATCG)-> κωδικοποιούν πληροφορίες σαν την αλφάβητο.
• Τα γονίδια προγραμματίζουν την παραγωγή πρωτεϊνών.
• Το DNA Περιέχει σχέδια κατασκευής πρωτεϊνών για λειτουργίες
κυττάρου.
• Η μετάφραση της «πρότασης» μπορεί να σημαίνει «κατασκευή».

17

Δομή DNA

“Diagram showing a double helix of a

chromosome CRUK 065”, από Fæ 18
διαθέσιμο με άδεια CC BY 3.0
DNA - γονιδίωμα

• Το DNA ελέγχει την παραγωγή πρωτεϊνών χρησιμοποιώντας το

RNA όπου μεταγράφεται αλληλουχία γονιδίων που
μεταφράζεται σε συγκεκριμένη πρωτεΐνη.
• Όλες οι μορφές ζωής χρησιμοποιούν ίδιο γενετικό κώδικα-> μια
συγκεκριμένη αλληλουχία νουκλεοτιδίων σημαίνει το το ίδιο
πράγμα στους οργανισμούς.
• Όλη η «βιβλιοθήκη» με σύνολο γενετικών εντολών λέγεται
γονιδίωμα (600 τόμοι).

19

Αλληλεπιδράσεις
πρωτεϊνών

20
Κανόνας

Τα Βιολογικά συστήματα ρυθμίζονται από αναδραστικούς

μηχανισμούς για οικονομία της προσφοράς και της ζήτησης.
• Αρνητική ανάδραση: το τελικό προϊόν μιας διεργασίας ρυθμίζει
την ίδια τη διαδικασία παραγωγής. Η συσσώρευση του τελικού
προϊόντος επιβραδύνει τη διαδικασία παραγωγής τους.
• Θετική ανάδραση: το τελικό προϊόν επιταχύνει την παραγωγή
του.

21

Α
Αρνητική αντίδραση
Ένζυμο 1

Δ
Β
Ένζυμο 2
Μηχανισμοί
Δ Δ Γ ανάδρασης:
Δ
Ένζυμο 3
στην αρνητική
ανάδραση το
προϊόν σταματά
Ε τη συνέχιση της
Ένζυμο 4

Θετική αντίδραση
Ζ αντίδρασης ενώ
Θ
Η
Ένζυμο 5
στη θετική την
Θ
Θ
Ένζυμο 6 ενισχύει
Θ

22
Θεμελιώδης κανόνας

Η ομοιογένεια και η ποικιλότητα των έμβιων όντων οφείλονται

στην εξέλιξη
• Οργανώνοντας την ποικολομορφία
• Ομαδοποίηση των ειδών
• 3 επικράτειες της ζωής
o Βακτήρια
o Αρχαίοι
o Ευκαρυώτες (φυτά, ζώα, μύκητες)

23

Ταξινόμηση των έμβιων όντων

με παράδειγμα 1/2
• Είδος  Μαύρη αμερικάνικη αρκούδα

• Γένος  Άρκτος
• Οικογένεια  Αρκτοειδή
• Τάξη  Σαρκοβόρα
• Ομοταξία  Θηλαστικά
• Φύλο  Χορδωτά
• Βασίλειο  Ζώα
• Επικράτεια  Ευκάρυα
24
Ταξινόμηση των έμβιων όντων
με παράδειγμα 2/2

25
slideshare.net

Οργανισμοί Βασιλείων:
Ζώα, φυτά, μύκητες
• Διαφέρουν ως προς τον τρόπο διατροφής
• Τα φυτά παράγουν μόνα τους σάκχαρα
• Οι μύκητες είναι αποσυνθέτες, δηλαδή διασπούν νεκρούς
οργανισμούς και τα από τα οργανικά απόβλητα προσλαμβάνουν
τα θρεπτικά συστατικά
• Ζώα τρέφονται από βρώση (πρόσληψη και πέψη) άλλων
οργανισμών

26
Ομοιογένεια στην οικογένεια

• Ομοιογένεια στην
ποικιλομορφία λόγω φυσικής
επιλογής.
• Εξέλιξη παρακολουθούμε με
δέντρο της ζωής.

sodahead.com

27

Εξέλιξη ειδών 1/2

“Ape skeletons”, από Esculapio

διαθέσιμο ως κοινό κτήμα 28
Εξέλιξη ειδών 2/2

“Homology vertebrates-en”, από CFCF,

“Darwin's finches”, από Onderwijsgek
διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 4.0
διαθέσιμο ως κοινό κτήμα

29

Ενότητα 2: Η χημική σύσταση της έμβιας ύλης

Δεσμοί βιολογίας και χημείας

• Οι οργανισμοί αποτελούνται από ύλη: οτιδήποτε καταλαμβάνει

χώρο και έχει μάζα
• Η ύλη αποτελείται από στοιχεία
• Στοιχείο: κάθε ουσία που είναι αδύνατον να διασπαστεί
περαιτέρω με χημικές αντιδράσεις σε άλλες ουσίες

Στοιχεία και ενώσεις

Στοιχείο
• 92 στοιχεία στη φύση
• Συμβολίζεται με γράμματα από λατινική η γερμανική ονομασία
τους
• Ένωση: ουσία που αποτελείται από 2 ή περισσότερα
διαφορετικά στοιχεία που συνδυάζονται σε σταθερές αναλογίες
NaCl, H2O

2
Οι αναδυόμενες ιδιότητες μια ένωσης στο
παράδειγμα το αλατιού

“Na (Sodium)”, από File Upload Bot (Magnus “Chlorine dioxide gas and solution”, από “Sodium chloride 2”, από Materialscientist
Manske) διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0 Materialscientist διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0 διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

Το μέταλλο Νάτριο (Na) και το δηλητηριώδες αέριο χλώριο (Cl)

σχηματίζουν το μαγειρικό αλάτι (NaCl)

Ζωτικά στοιχεία

• Απαραίτητα τα 25 από τα 92 φυσικά στοιχεία

• Ο, C, H, N -> 96% ζωντανής ύλης
• P, S, Ca, K, -> 4%
• Ανεπάρκεια -> συνέπειες

4
Τα στοιχεία που συνθέτουν
το ανθρώπινο σώμα
Σύμβολο Στοιχείο % βάρος σώματος του ανθρώπου
Στοιχεία που συνιστούν το 96% περίπου του σωματικού βάρους στον άνθρωπο
Ο Οξυγόνο 65
C Άνθρακας 19
Η Υδρογόνο 10
Ν Άζωτο 3

Στοιχεία που συνιστούν το 4% περίπου του σωματικού βάρους στον άνθρωπο

Ca Ασβέστιο 1,5
Ρ Φώσφορος 1,0
Κ Κάλιο 0,5
S Θείο 0,4
Na Νάτριο 0,3
Cl Χλώριο 0,1
Mg Μαγνήσιο 0,5
5

Ιχνοστοιχεία

• Όσα στοιχεία απαιτούνται μόνο σε απειροελάχιστες ποσότητες

• Fe: απαραίτητος σε κάθε μορφή ζωής

6
Έλλειψη ιχνοστοιχείου

• Η έλλειψη ενός μόνο

στοιχείου στη διατροφή πχ
του Ιωδίου έχει συνέπειες
στην υγεία πχ τη Βρογχοκήλη.
• Ο θυρεοειδής αδένας
προσπαθώντας να
λειτουργήσει χωρίς Ιώδιο
μεγεθύνεται. “Goiter”, από Bhandari909
διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0
• Μετά από τη χορήγηση ιωδίου
υποχωρεί το σύμπτωμα.

Ιδιότητες στοιχείου εξαρτώνται

από δομή ατόμων
• Κάθε στοιχεία αποτελείται από συγκεκριμένο είδος ατόμου
• Άτομο: η μικρότερη μονάδα ύλης που διατηρεί τις ιδιότητες του
στοιχείου
• Ίδιος ο συμβολισμός ατόμου με συμβολισμό στοιχείου από ίδια
άτομα πχ C για στοιχείο και για άτομο

8
Υποτατομικά σωματίδια

• Άτομα αποτελούνται από υποατομικά σωματίδια

• ~100, 3 με πρακτική σημασία βιολογία
• Νετρόνια (ηλεκτρικά ουδέτερα)
• Πρωτόνια (με + φορτίο)
• Ηλεκτρόνια (με - φορτίο)

1 Dalton = Μάζα (γρ):1,7*10 -24

• Πρωτόνια και νετρόνια-> πυρήνα (+)

• Ηλεκτρόνια σχηματίζουν νέφος αρνητικών φορτίων γύρω από
πυρήνα
dalton = amu: Μονάδα μέτρησης για άτομα και υποατομικά
σωματίδια:
• Νετρόνια και πρωτόνια: ~ ίση μάζα, 1 dalton
• Ηλεκτρόνια: μάζα 1/2000, αμελητέα

10
Aτομικός αριθμός

• Άτομα διαφέρουν σε αριθμό υποατομικών σωματιδίων

• Ατομικός αριθμός: Άτομα ίδιου στοιχείου έχουν ίδιο αριθμό
πρωτονίων (αριστερά από σύμβολο 2He
• Αριθμός πρωτονίων = αριθμός ηλεκτρονιών σε ηλεκτρικά
ουδέτερα άτομα

11

Ατομική μάζα

• Μαζικός αριθμός = άθροισμα πρωτονίων και νετρονίων, 42He

• Μαζικός αριθμός = καλή προσέγγιση της μάζας του ατόμου=
ατομική μάζα
• Αριθμός νετρονίων=
Μαζικός αριθμός – ατομικός αριθμός
23 Na 4 He
11 2

12
Iσότοπα

• Ίδιο άτομα έχει ίδιο αριθμός πρωτονίων

• Μερικά έχουν περισσότερα νετρόνια -> μεγαλύτερη μάζα
• Ισότοπα= Διαφορετικές ατομικές μορφές του ίδιου στοιχείου
• Φύση : μείγμα ισοτόπων, ίδια συμπεριφορά 126C 13 C
6
14 C
6

13

Ραδιενεργά ισότοπα

• Σταθερά ισότοπα : ο πυρήνας δεν έχει τάση να χάνει

σωματίδια 12C 13C 14C
• Ραδιενεργό ισότοπο: ο πυρήνας του σταδιακά
διασπάται εκπέμποντας σωματίδια και ενέργεια
• Όταν διάσπαση οδηγεί σε αλλαγή αριθμού πρωτονίων -
> άτομο μετατρέπεται σε άλλο άτομο C->N
• Κύτταρα χρησιμοποιούν με ίδιο τρόπο τα ραδιενεργά
από τα μη, απλά ανιχνεύονται

14
Eφαρμογές ραδιενεργών ισοτόπων

• Βιολογία, ιατρική-> διαγνωστικά εργαλεία, απεικόνιση -> μικρή

ακτινοβολία στην ιατρική
• Η ακτινοβολία που εκπέμπεται κατά τη διάσπαση των ισοτόπων
καταστρέφει κυτταρικά βιομόρια -> κίνδυνος
• Πυρηνικά ατυχήματα: διαρροή ραδιενεργών υλικών

15

Εφαρμογή ραδιενεργών ισοτόπων

• Στην απεικονιστική ιατρική

εντοπίζεται ο καρκινικός ιστός
με τα ραδιενεργά ισότοπα.

16
Ενεργειακά επίπεδα ηλεκτρονίων

• Μόνο ηλεκτρόνια συμμετέχουν σε χημικές αντιδράσεις

• Ηλεκτρόνια: Διαφέρουν ως προς την ενέργεια
• Ενέργεια = ικανότητα παραγωγής μια μεταβολής (πχ
μετατόπιση)
• Δυναμική ενέργεια: η ενέργεια που έχει ένα υλικό αντικείμενο
λόγω της θέσης ή της δομής του πχ νερό σε φράγμα

17

Δυναμική ενέργεια ηλεκτρονίων

• Φυσική τάση ύλης να καταλαμβάνει θέσεις με χαμηλότερη

δυναμική ενέργεια
• Ηλεκτρόνια έχουν δυναμική ενέργεια γιατί έλκονται από πυρήνα
• Για να απομακρυνθεί ηλεκτρόνιο από πυρήνα πρέπει να
καταναλωθεί ενέργεια => Όσο πιο μακριά από πυρήνα τόσο
μεγαλύτερη η δυναμική ενέργεια του ηλεκτρονίου

18
Δυναμική ενέργεια ηλεκτρονίων

• Δυναμική ενέργεια ηλεκτρονίου καθορίζεται από την ενεργειακή

του βαθμίδα
• Ηλεκτρόνιο δεν μπορεί να βρίσκεται σε ενδιάμεσες ενεργειακές
βαθμίδες
• Ενεργειακό επίπεδο σχετίζεται με απόσταση από πυρήνα

19

Ηλεκτρονικές στιβάδες

Ηλεκτρόνια κινούνται σε ηλεκτρονικές στιβάδες, καθεμία

• βρίσκεται σε χαρακτηριστική μέση απόσταση από τον πυρήνα
• έχει χαρακτηριστική ενεργειακή στάθμη
Παριστάνονται ως ομόκεντροι κύκλοι
• Ενέργεια Ηλεκτρόνιων 2η στιβάδας > 3ης

20
Ενεργειακά επίπεδα ηλεκτρονίων

• Όταν Ηλεκτρόνιο απορροφά

ενέργεια-> μετακινείται σε
απομακρυσμένη στιβάδα
• Όταν ηλεκτρόνιο χάνει ενέργεια
πέφτει σε στιβάδα κοντινότερη
στον πυρήνα
• Χαμένη ενέργεια εκλύεται ως
θερμότητα στο περιβάλλον “Bohr atom model English”, από
ANGELUS διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

21

Κατανομή ηλεκτρονίων και χημικές ιδιότητες

• Χημική συμπεριφορά ατόμου καθορίζεται από κατανομή

ηλεκτρονίων στις στιβάδες
• Τα στοιχεία διατάσσονται σε περιόδους (γραμμές) ανάλογα με
τον αριθμό ηλεκτρονικών στιβάδων του ατόμου
• Από αριστερά->δεξιά προσθήκη ηλεκτρονίων και πρωτονίων

22
Στιβάδα σθένους

• Χημική συμπεριφορά ατόμου εξαρτάται από αριθμό

ηλεκτρονίων στην εξωτερική στιβάδα = στιβάδα σθένους
• Τα ηλεκτρόνια σθένους είναι ηλεκτρόνια στις στιβάδας σθένους
• Άτομα με ίδιο αριθμό ηλεκτρονίων στη στιβάδα σθένους έχουν
παρόμοια χημική συμπεριφορά πχ F, Cl

23

Ηλεκτρόνια σθένους

“Atomic orbitals and periodic table construction”, από

Jubobroff διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0
24
Τροχιακά ηλεκτρονίων

• Κάθε ομόκεντρος κύκλος - στη διδιάστατη αναπαράσταση την

ηλεκτρονικών στιβάδων- αναπαριστά τη μέση απόσταση της
στιβάδας από πυρήνα
• Στην πραγματικότητα δε γνωρίζουμε τη θέση του ηλεκτρονίου ->
περιγράφουμε το τρισδιάστατο χώρο που περνά 90% χρόνου =
τροχιακό

25

Τροχιακά ηλεκτρονίων

“Single electron orbitals”, από 26

Haade διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0
Ο σχηματισμός και η λειτουργία των μορίων
εξαρτώνται από χημικούς δεσμούς
• Τα άτομα μοιράζονται ή μεταφέρουν τα ηλεκτρόνια σθένους
όταν η στιβάδα σθένους μένει ασυμπλήρωτη, ώστε να
συμπληρωθεί
• Χημικοί δεσμοί: Αναπτύσσονται έλξεις που αναπτύσσονται
μεταξύ ατόμων και παραμένουν κοντά
• Ισχυρότεροι χημική δεσμοί είναι:
o ομοιοπολικοί
o ιοντικοί

27

Ομοιοπολικοί δεσμοί

• Την από κοινού εκμετάλλευση ενός ζεύγους ηλεκτρονίων

σθένους από δύο άτομα πχ κάθε άτομο Η2 σχετίζεται με 2
ηλεκτρόνια, επομένως έχει πλήρη της στιβάδα σθένους
• Μόριο: 2 ή περισσότερα άτομα που συγκρατούνται μαζί με
ομοιπολικό δεσμό

28
Σχηματισμός ομοιοπολικού δεσμού

“Covalent bond hydrogen”, από

Jacek FH διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

29

Διπλοί δεσμοί

• Πχ Το Ο2 έχει 6 ηλεκτρόνια σθένους, οπότε χρειάζεται άλλα 2

άτομα που πρέπει να μοιραστούν 2 ζεύγη ηλεκτρονίων σθένους
τους => άτομα συνδέονται με διπλό ομοιοπολικό δεσμό =
διπλός δεσμός

30
Παράδειγμα ομοιοπολικού δεσμού

“Methane-2D-dot-cross”, από Benjah- “Methane-3D-balls”, από Benjah-bmm27

bmm27 διαθέσιμο ως κοινό κτήμα διαθέσιμο ως κοινό κτήμα

31

Σθένος

• Η ικανότητα δεσμού ονομάζεται σθένος του ατόμου και ισούται

με τον αριθμό των ασύζευκτων ηλεκτρονίων στην εξωτερική
στιβάδα (δηλ στιβάδα σθένους)
• Η 1 Ο 2 Ν 3 C4
• P3 ή P5 σε μόρια μεγάλης βιολογικής σημασίας

32
Μη πολικοί δεσμοί

• Ηλεκτροαρνητικότητα = η έλξη ενός συγκεκρικριμένου ατόμου

για τα ηλεκτρόνια ενός ομοιοπολικού δεσμού
• Στον ομοιοπολικό είναι ισόπαλη -> δεσμοί τους οποίους τα
ηλεκτρόνια μοιράζονται εξίσου στα συμμετέχοντα άτομα
ονομάζονται μη πολικοί ομοιοπολικοί δεσμοί πχ Η2

33

Πολικοί δεσμοί

• Σε δεσμούς όπου ένα άτομο συνδέεται με κάποιο άλλο πιο

ηλεκτροαρνητικό, τα ηλεκτρόνια του δεσμού δεν κατανέμονται
ισότιμα = πολικός ομοιοπολικός δεσμός
• Ποικίλουν σε πολικότητα πχ νερό αρκετά πολικοί δηλ ηλεκτρόνια
περνούν περισσότερο χρόνο κοντά στον πυρήνα Ο παρά Η

34
Πολικοί δεσμοί στο μόριο του νερού

“209 Polar Covalent Bonds in a Water

Molecule”, από CFCF διαθέσιμο με
άδεια CC BY-SA 3.0 35

Ιοντικοί δεσμοί

• Όταν 2 άτομα διαφέρουν πολύ στην έλξη που ασκούν στα

ηλεκτρόνια σθένους και αποσπούν εντελώς το ηλεκτρόνιο του
μοριακού συνεταίρου τους πχ NaCl η μεταφορά ηλεκτρονίου
μεταφέρει μια μονάδα αρνητικού φορτίου από το Na στο Cl.

“NaCl ionic bond”, από Mhowison

διαθέσιμο ως κοινό κτήμα
36
Μεταφορά ηλεκτρονίων και
ιοντικός δεσμός

“Ionic bonding animation”, από File Upload Bot

(Magnus Manske) διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

“Miri3”, από File Upload Bot J:136401

διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0 37

Ιόντα

• Ιόν: Ένα φορτισμένο άτομο ή μόριο

o Κατιόν: θετικά φορτισμένο
o Ανιόν: αρνητικά φορτισμένο
Εξαιτίας των αντίθετων φορτίων τα κατιόντα και τα ανιόντα
έλκονται αμοιβαία και σχηματίζουν ιοντικό δεσμό
• Ιοντικές ενώσεις ή άλατα: ενώσεις που σχηματίζονται με
ιοντικές δεσμούς

38
Ιοντικοί δεσμοί

• Η δύναμη των ιοντικών δεσμών επηρεάζεται από περιβάλλον πχ

αλάτι είναι ξηρός κρύσταλλος, αλλά διαλύεται στο νερό, γιατί
δεσμοί εξασθενούν
• Πχ φάρμακα: μορφή άλατος για σταθερότητα σε ξηρό
περιβάλλον

39

Ασθενείς χημικοί δεσμοί

• Ασθενείς ιοντικοί δεσμοί πχ νερό

• Δεσμοί υδρογόνου: όταν ατομο Η που είναι ομοιοπολικά
συνδεδεμένο με ηλεκτροαρνητικό άτομο, έλκεται ταυτόχρονα
και από 2ο ηλεκτροαρνητικό άτομο Ο-Η-Ν
• Δυνάμεις Van der Waals ηλεκτρόνια συσσωρεύονται
περιστασιακά, αενάως αλλάζουν φορτίο -> άτομα συνδέονται
προσωρινά

40
Δεσμός υδρογόνου

Δεσμοί υδρογόνου

“3D model hydrogen bonds in water”, από

Magasjukur2 διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0 41

Μοριακό σχήμα και μοριακή λειτουργία

• Κάθε μόριο έχει χαρακτηριστικό μέγεθος και σχήμα

• Σχήμα μορίων είναι πολύ σημαντικό, διότι καθορίζει πως τα
διάφορα βιολογικά μόρια
o αναγνωρίζονται αμοιβαία
o αποκρίνονται εξειδικευμένα το ένα προς το άλλο πχ
μορφίνη-ενδορφίνη

42
Μοριακή απομίμηση

slideshare.net
43

Οι χημικές αντιδράσεις δημιουργούν και

διασπούν δεσμούς
• Χημική αντίδραση = η δημιουργία ή διάσπαση χημικών δεσμών
που οδηγεί στη μεταβολή της σύνθεσης της ύλης
• 2 H2 +O2 -> 2 H2O
o Αντιδρώσες ουσίες -> προϊόντα
o Συντελεστές δείχνουν αριθμό εμπλεκόμενων μορίων

44
Χημικές αντιδράσεις

Με χημικές αντιδράσεις η ύλη:

• αναδιατάσσεται,
• δε δημιουργείται
• ούτε καταστρέφεται
Οι χημικές αντιδράσεις είναι αμφίδρομες
Χημική ισορροπία: σημείο όπου 2 αντιδράσεις αναιρούν η μια το
αποτελέσματα της άλλης

45

Μονόδρομες χημικές αντιδράσεις

“Chemical reactions”, από Daniele Pugliesi

διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

“Combustion reaction of methane”, από

Jsquish διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0
46
 Ενότητα 3: Το νερό και η καταλληλότητα του περιβάλλοντος

Το νερό

• Το νερό καθιστά δυνατή την ύπαρξη της ζωής, όπως τη

γνωρίζουμε στη γη
• Τα ¾ της γης καλύπτονται από νερό, κυρίως σε υγρή μορφή
• Στο περιβάλλον υπάρχει και στις 3 μορφές: στερεή, υγρή, αέρια
• Η ζωή εμφανίστηκε στο νερό
• Ζούμε χωρίς πρόσληψη νερού 3-4 ημέρες

1
Πολικότητα οδηγεί
σε δεσμούς υδρογόνου
• Η δομή νερού του επιτρέπει ν’ αλληλεπιδρά με άλλα μόρια (και
με άλλα μόρια νερού)
• Ιδιότητες προκύπτουν από έλξη μεταξύ πολικών περιοχών των
μορίων του:
Ελαφρά θετικό Η έλκεται από αρνητικό Ο -> μόρια
συγκροτούνται αμοιβαία μέσω δεσμού υδρογόνου

Δεσμοί υδρογόνου στο νερό

• Στο πολικό μόριο του

νερού έλκονται οι
φορτισμένες περιοχές
μεταξύ των
γειτονικών μορίων 
κάθε μόριο νερού
δημιουργεί δεσμούς
υδρογόνου με πολλά
μόρια νερού

3
4 Ιδιότητες νερού
για ανάπτυξης ζωής στη γη
• Συνοχή
• Θερμορυθμιστική ικανότητα
• Διόγκωση κατά την ψύξη
• Εξαιρετική διαλυτική ικανότητα

Συνοχή

• Οι δεσμοί υδρογόνου κάνουν τα μόρια του νερού να μένουν σε

στενή επαφή μεταξύ τους => πιο οργανωμένη δομή
• Θέση μορίων μεταβάλλεται συνεχώς, αλλά πάντα συνδέονται
δεσμοί Η
• Φαινόμενο όπου το αθροιστικό αποτέλεσμα όλων των δεσμών Η
είναι να κρατούν νερό σε συνεκτική μορφή = Συνοχή
• πχ φυτά μεταφέρεται νερό κατά της βαρύτητας

5
Προσκόλληση

• Προσκόλληση: φαινόμενο που βασίζεται στους δεσμούς Η και

αφορά την έλξη που αναπτύσσεται ανάμεσα στα μόριο δύο
διαφορετικών ουσιών
Πχ συνάφεια νερού προς κυτταρικά τοιχώματα αντισταθμίζει τη
βαρύτητα

Μεταφορά νερού στα φυτά

Λόγω της συνοχής και της

προσκόλλησης ανεβαίνει το νερό
από τη ρίζα ως την κορυφή των
δέντρων, ενάντια στη βαρύτητα

tips.woodlandtree.com 7
Επιφανειακή τάση

• Μέτρο δυσκολίας του να διαρραγεί η επιφάνεια ενός νερού

• Σχετίζεται με συνοχή
• Νερό έχει πολύ μεγαλύτερη ΕΤ από άλλα υγρά
• Όρια υδάτινου όγκου και αέρα διαμορφώνεται
διατεταγμένη επιφάνεια λόγω δεσμών Η με διπλανά και
κάτω μόρια Η2Ο
• πχ καμπύλη νερού σε γεμάτο ποτήρι, έντομο

Παράδειγμα επιφανειακής τάσης

• Χάρη στην επιφανειακή τάση μπορεί και περπατάει ένα έντομο
πάνω στην επιφάνεια του νερού πχ της λίμνης

“WaterstriderEnWiki”, από Megodenas διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0 9

Θερμορυθμιστική ικανότητα

• Το νερό είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικό ως αποθήκη

θερμότητας, επειδή μπορεί ν’απορροφά ή ν’απελευθερώνει
μεγάλες ποσότητες θερμότητας με μικρή μόνο μεταβολή της
δικής του θερμοκρασίας.
• => νερό ρυθμίζει θερμοκρασία αέρα απορροφώντας (όταν είναι
ζεστότερος) ή απελευθερώνοντας (όταν είναι ψυχρότερος)
θερμότητα

10

Θερμότητα

• Όσο ταχύτερα κινείται ένα μόριο τόσο μεγαλύτερη είναι και η

κινητική ενέργεια
• Θερμότητα = μέτρο της συνολικής κινητικής ενέργειας που
προσδίδει στο σώμα η κίνηση των μορίων του
• Θερμότητα εξαρτάται και από όγκο σώματος

11
Θερμοκρασία

• Είναι μέτρο της έντασης της θερμότητας που αντιπροσωπεύει τη

μέση κινητική ενέργεια των μορίων του σώματος, ανεξαρτήτου
όγκου
• Θερμότητα σε βραστήρα με καυτό νερό < από πισίνα, λόγω
μεγαλύτερου όγκου
• Θερμότητα ρέει από θερμότερο στο ψυχρότερο πχ παγάκια
απορροφούν θερμότητα από υγρή φάση, καθώς λιώνουν

12

Μονάδες μέτρησης
θερμοκρασίας/θερμότητας
Θερμοκρασία: κλίμακα Κελσίου, οC
o Νερό: Παγώνει 0οC, Βράζει 100 οC
o Ανθρώπινο σώμα: 37 οC
o Θερμοκρασία δωματίου άνετη: 20-25 οC
Θερμίδα (cal) = ποσότητα θερμότητας που απαιτείται για ν’αυξηθεί
1γρ νερού κατά 1 οC ή αντίστροφα η θερμότητα που
απελευθερώνεται όταν ψύχεται, αντίστοιχα Kcal
Joule (J), 1J = 0,239 cal, 1 cal = 4,18 J

13
Ειδική θερμότητα νερού
1cal/g/ οC
• Ειδική θερμότητα = η ποσότητα που πρέπει
ν’απορροφηθεί/απελευθερωθεί ώστε να μεταβάλει 1γρ ουσίας
τη θερμοκρασία του κατά 1 οC.
• Ικανότητα νερού να σταθεροποιεί τη θερμοκρασία οφείλεται
στην υψηλή ΕΘ
• Μέτρο αντίστασης ουσίας στην αλλαγή της θερμοκρασίας
• Οφείλεται σε δεσμούς Η: για διάσπασή τους απορροφάται
θερμότητα

14

Το νερό ρυθμίζει το κλίμα στις παράκτιες

περιοχές
Οι μεγάλες υδάτινές μάζες νερού στις θάλασσες
• απορροφούν τη θερμότητα και καθιστούν τις παραλίες πιο
δροσερές από την ενδοχώρα τους ζεστούς καλοκαιρινούς μήνες
• αποβάλλουν θερμότητα και ζεσταίνουν τις παράκτιες περιοχές
το χειμώνα

15
Εξάτμιση και ψύξη

• Όσα μόρια κινούνται γρήγορα και υπερνικούν ελκτικές δυνάμεις

περνάν από την υγρή στην αέρια φάση
• Εξάτμιση = Ο μετασχηματισμός από υγρή σε αέρια φάση
• Μικρού βαθμού εξάτμιση συμβαίνει και σε χαμηλές
θερμοκρασίες πχ κανάτα νερού

16

Θερμότητα εξάτμισης νερού

• Ποσότητα της θερμότητας που πρέπει ν’απορροφήσει 1γρ

υγρού για να περάσει από υγρή σε αέρια φάση
• Υψηλή για νερό : 25 οC -> 580 cal
• Πλανήτης: νερό ρυθμίζει γήινο κλίμα
• Οργανισμός: σφοδρότητα εγκαυμάτων από υδρατμούς
• Καθώς εξατμίζεται ένα υγρό ψύχετε επιφάνεια
πχ Ιδρώτας προφυλάσσει από θερμοπληξία,
Υγρασία φέρνει δυσφορία

17
Πάγος προσφέρει θερμομόνωση

• Νερό έχει μικρότερη!! πυκνότητα στη στερεή φάση απ’ότι στην

υγρή => πάγος επιπλέει στο νερό
• Αντί να συστέλλεται, διαστέλλεται όταν στερεοποιείται, ως 4 οC
• Δεσμοί Η κρατούν μόρια στοιχισμένα ώστε πάγος να είναι
λιγότερο πυκνός απ’ότι είναι στο υγρό νερό στους 4 οC

18

«Ζωή» κάτω από τον πάγο

• Ο πάγος είναι λιγότερο πυκνός από το νερό οπότε επιπλέει. Έτσι

δεν παγώνουν οι θάλασσες, λίμνες και επιτρέπουν τη συνέχιση
της ζωής στο νερό κάτω από την επιφάνεια του πάγου ακόμα και
στην Ανταρκτική.

weheartit.com 19
«Zωή» κάτω από τον πάγο

• Πάγος επιπλέει λόγω διαστολής του νερού κατά την

στερεοποίησή του -> ειδάλλως θα πάγωναν θάλασσες
• Πάγος επιπλέει και λειτουργεί μονωτικά και επιτρέπει συνέχιση
ζωής κάτω από παγωμένη επιφάνεια

20

Διαλύτης της ζωής

• Διάλυμα: υγρό που περιέχει εντελώς ομοιογενές μείγμα

2+ ουσιών
• Διαλύτης = διαλυτικός παράγοντας
• Διαλυμένη ουσία = η ουσία που διαλύεται
• Υδατικό διάλυμα: όταν ο διαλύτης είναι το νερό
• Διαλυτικές ικανότητες νερού: πολλές
Κέλυφος ενυδάτωσης: σφαίρα H2O γύρω από ιόν

21
Διάλυση αλατιού στο νερό

• Τα μόρια νερού
περιστοιχίζουν κάθε
ιόν και έτσι ξεχωρίζει
το χλώριο από το
νάτριο στο χλωριούχο
νάτριο = μαγειρικό
αλάτι

“Reactions in Aqueous Solution”, chapter 4 from the book Principles 22

of General Chemistry (v. 1.0), διαθέσιμο με άδεια CC BY 4.0

Νερό = διαλύτης έμβιας ζωής

Υδατοδιαλυτές ουσίες
• Όσες ενώσεις αποτελούνται από πολικά μόρια
• Διαλύονται στο νερό επειδή μόρια νερού περιβάλλουν κάθε
μόριο διαλυμένης ουσίας
• Ακόμα και μεγάλα μόρια διαλύονται στο νερό

23
Υδρόφιλες/Υδρόφοβες ουσίες

• Υδρόφιλη: κάθε ουσία που αλληλεπιδρά με νερό

• Κολλοειδές διάλυμα: υδρόφιλα αλλά μεγάλα μόρια που δεν
διαλύονται αλλά αιωρούνται στα υδατικά βιολογικά διαλύματα
πχ βαμβακερή πετσέτα
• Υδρόφοβες: μη ιοντικές ή μη πολικές ουσίες που δε
σχηματίζουν δεσμούς Η.
πχ ελαιόλαδο, κυτταρικές μεμβράνες

24

Συγκέντρωση διαλυμάτων

= αριθμός διαλυμένων μορίων σε όγκο

• Μοριακή μάζα (dalton): άθροισμα μαζών όλων των ατόμων του
μορίου
• Γραμμομόριο (mol): μια μονάδα που αντιπροσωπεύει 6,02
*1023dalton σε 1γρ
• Γραμμομοριακή μάζα= μάζα των 6,02 *1023 μορίων ή 1 mol ουσίας
• 1 mol ουσίας Α έχει ίδιο αριθμό μορίων με 1 mol ουσίας Β ->
συνδυάζονται διάφορες ουσίες με σταθερές αναλογίες συμμετοχής
• 1 Μ = γραμμομοριακότητα = μοριακότητα κατ’όγκο = αριθμός μορίων
ουσίας σε 1L διαλύματος

25
Όξινες και βασικές συνθήκες

Οξύ = ουσία που αυξάνει H+ διαλύματος, δημιουργεί όξινο

διάλυμα δηλ περιέχει περισσότερα H+ απ’ότι ΟΗ-
πχ HCl -> H+ + Cl-
Βάση = ουσία που μειώνει συγκέντρωση H+ είτε
1. Με το να δεσμεύουν άμεσα H+
NH3 + H+ <=> NH4
2. Προσθέτουν ΟΗ- τα οποία σχηματίζουν με H+ νερό,
NaOH -> Na+ + ΟΗ-
Δημιουργείτε βασικό διάλυμα δηλ με υψηλότερες συγκεντρώσεις
ΟΗ- απ’ότι H+
26

Αντιδράσεις

• Μονόδρομες -> ισχυρές αντιδράσεις, διίστανται πλήρως όταν

αναμειχθούν με νερό
• Αμφίδρομες  ασθενείς αντιδράσεις, δέσμευση και
απελευθέρωση ιόντων H+ είναι αντιστρεπτές
-
H2CO3  HCO3 + H+
Ανθρακικό οξύ όξινο ανθρακικό ιόν ιόν υδρογόνου

27
Η κλίμακα του pH

Σε υδάτινο διάλυμα 25 οC είναι σταθερή σχέση της συγκέντρωση

[ΟΗ-] [H+] = 10-14 Μ
Ουδέτερο διάλυμα [ΟΗ-] = 10-7 [H+] = 10-7
pH = ο αρνητικός λογάριθμος (με βάση το 10) της συγκέντρωσης
των ιόντων H+ σε αυτό το διάλυμα
pH = -log [H+]

28

Τιμές pH γνωστών
διαλυμάτων
• Χλωρίνη 13
• Θαλασσινό νερό, δάκρυα 8
• Αίμα 7
• Ούρα, σάλιο 6
• Καφές φίλτρου 5
• Ξύδι, μπύρα, κρασί, αναψυκτικό 3
• Λεμόνι, γαστρικό υγρό στο στομάχι 2
• Οξέα μπαταρίας 1

“216 pH Scale-01”, από CFCF

διαθέσιμο με άδεια CC BY 3.0 29
pH

• Για ουδέτερο διάλυμα [H+] = 10-7 Μ

pH = -log 10-7 = - (-7) = 7
• Το pH μειώνεται όσο αυξάνεται η συγκέντρωση των H+
• Τιμή pH <7 σημαίνει όξινο διάλυμα
• Τιμή pH >7 βασικό διάλυμα
• Βιολογικά υγρά pH 6=8, όμως γαστρικό υγρό 2
• Μια μονάδα μεταβολής pH σημαίνει 10 φορές αλλαγή στη
συγκέντρωση δηλ λίγη μεταβολή pH σημαίνει σημαντικές
αλλαγές στις συγκεντρώσεις

30

Ρυθμιστικές ενώσεις

• Κύτταρα είναι πολύ ευαίσθητα και σε μικρές αλλαγές pH πχ

φυσιολογικό αίμα pH 7,4 (άνθρωπος δε ζει με pH 7 ή 7,8)
• Παρουσία ρυθμιστικών ουσιών επιτρέπουν σε βιολογικά υγρά
να κρατούν σταθερό το pH παρά την προσθήκη οξέων ή βάσεων
δηλ ελαχιστοποιούν τη μεταβολή της συγκέντρωσης ΟΗ- ή H+

31
Ρυθμιστικά διαλύματα

• Αποτελούνται από ζεύγος ασθενούς οξέος με συζυγή βάση

• Έχουν ικανότητα να συνδυάζονται αντιστρεπτά
• H2CO3
-
 HCO3 + H+
Δότης Η+ (οξύ) δέκτης Η+ (βάση) ιόν υδρογόνου

32

Ποιότητα νερού και περιβάλλον

• Όξινες κατακρημνίσεις = η βροχή / χιόνι / ομίχλη με pH < 5,2

• Φυσιολογική βροχή pH 5,6, οφείλεται σε σχηματισμό H2CO3 από
H2O και CO2

33
Όξινη βροχή

• Η όξινη βροχή είναι υπεύθυνη

για την καταστροφή δέντρων
σε δάση.

“Waldschaeden Erzgebirge 3”, από Bdk

διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

34

Ενότητα 4: Ο άνθρακας και η μοριακή ποικιλότητα της ζωής

Άνθρακας

• Οι ζωντανοί οργανισμοί αποτελούνται κυρίως από χημικές

ενώσεις του άνθρακα
• Εισέρχεται στη βιόσφαιρα μέσω των φυτών τα όποια με ηλιακή
ενέργεια μετατρέπουν το CO2 της ατμόσφαιρας σε μόρια έμβιων
και μεταφέρονται ως τροφή στα ζώα

Ζωντανοί οργανισμοί και ύλη

• Ιδιότητες ζωντανών οργανισμών οφείλεται πηγάζει από δομή και

οργάνωση της έμβιας ύλης

2
Συνήθη στοιχεία έμβιας ύλης

• Άνθρακας C • Υδρογόνο H
Ικανότητα να σχηματίζει • Οξυγόνο O
μεγάλα και πολύπλοκα μόρια • Άζωτο N
με απεριόριστη ποικιλία • Φώσφορος P
• Θείο S

Οργανικές ενώσεις

• Οργανική Χημεία: Ο κλάδος της χημείας που εξειδικεύεται στη

μελέτη ενώσεων του άνθρακα
• Ανήκουν απλά μόρια (πχ μεθάνιο CH4) αλλά και κολοσσιαίων
διαστάσεων μόρια (πχ πρωτεΐνες)
• Εκτός από άνθρακα περιέχουν και Η
• Παράγονται από ζωντανούς οργανισμούς

4
Τετρασθενές του ατόμου C

• Η διάταξη των ηλεκτρονίων του C καθορίζει το είδος και τον

αριθμό των δεσμών με άλλα άτομα
• 4 ηλεκτρόνια σθένους
• Ομοιοπολικοί δεσμοί: μοιράζεται 4 ηλεκτρόνια με άλλα άτομα,
o Απλοί: δεσμοί υπο γωνία, τετράεδρα
o Διπλοί: δεσμοί σε ένα επίπεδο

Τα σθένη C και συνεταίρων

• C, H, O, N: κυριότερα συστατικά οργανικών ενώσεων

6
Τα σθένη στα κυριότερα οργανικά στοιχεία

• Υδρογόνο Η:1
• Οξυγόνο Ο: 2
• Άζωτο Ν: 3
• Άνθρακας C: 4

Απλά οργανικά μόρια

• Μεθάνιο

• Αιθάνιο

• Αιθυλένιο

8
Παραλλαγές ανθρακικού σκελετού

Αλυσίδες ατόμων άνθρακα διαφέρουν:

• Μήκος
• Μορφή
o Ευθείες
o Διακλαδώσεις
o Δακτύλιοι
o Αριθμός διπλών δεσμών
o Ελεύθερες θέσεις για άλλα άτομα

Υδρογονάνθρακες

• Οργανικά μόρια: μόνο από C και Η

• Υδρόφοβες ουσίες πχ πετρέλαιο, λίπος
• Συμμετέχουν σε αντιδράσεις που απελευθερώνουν μεγάλο ποσό
ενέργειας, πχ βενζίνη, καύσιμη ύλη, λίπος, αποθήκη καύσιμης
ύλης ζώων

10
Ποικιλομορφία του ανθρακικού σκελετού

• Παραλλαγές του ανθρακικού σκελετού οδηγούν σε άλλη ένωση

11

Το μόριο λίπους (= τριγλυκερίδιο)

• Αποθήκες καυσίμων των

θηλαστικών είναι τα
λιποκύτταρα, γεμάτα με
λιποσταγονίδια (= μεγάλος
αριθμός μορίων λίπους)
• Οι 3 ουρές υδρογονανθράκων
(=λιπαρά οξέα) είναι πηγές
ενέργειας και είναι υδρόφοβες

“Trimyristin-3D-vdW”, από Benjah-bmm27

διαθέσιμο ως κοινό κτήμα

12
Ισομερή

Ενώσεις με ίδιο αριθμό ατόμων άνθρακα για κάθε στοιχείο που

συμμετέχει στο μόριό τους, αλλά με διαφορετική δομή, συνεπώς
με διαφορετικές ιδιότητες
3 τύποι ισομερών
• Συντακτικά
• Γεωμετρικά
• Εναντιομερή

13

Είδη ισομερών

• Συντακτικά ισομερή διαφέρουν ως προς την ομοιοπολική

διάταξη των ατόμων τους
• Γεωμετρικά ισομερή=στερεοισομερή: διαφέρουν ως προς τη
διάταξη στο χώρο, λόγω ακαμψίας διπλών δεσμών
• Εναντιομερή η δομή μιας ένωσης είναι κατοπτρική εικόνα της
δομής της άλλης

14
Τα 3 είδη ισομερών (σχηματικά)

• Συντακτικό ισομερές με διαφορά στην ομοιοπολική διάταξη

15

Τα 3 είδη ισομερών (σχηματικά)

Γεωμετρικά ισομερή = στερεοϊσομερή

• Διαφέρουν ως προς τη διάταξη γύρω από έναν διπλό δεσμό (cis,
trans)

16
Τα 3 είδη ισομερών (σχηματικά)

Εναντιομερή
• Άνθρακας στο κέντρο ονομάζεται ασύμμετρος, διότι ενώνεται με
4 διαφορετικά άτομα ή ομάδες ατόμων
• Συνήθως μόνο το ένα από τα δύο εναντιομερή είναι βιολογικά
ενεργό πχ φαρμακοβιομηχανία

“Chirality with hands”, από Perhelion 17

διαθέσιμο ως κοινό κτήμα

Η φαρμακευτική σημασία των εναντιομερών

• Το αναλγητικό και αντιφλεγμονώδες φάρμακο ibuprofen είναι

δραστικό μόνο στην S μορφή του

S - Ιbuprofen R - Ιbuprofen

Από myorganicchemistry.wikispaces.com διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

18
Σημαντικές χημικές ομάδες

• Υδρογονάνθρακές: «Μητρικές» ενώσεις από τις οποίες

προκύπτουν περίπλοκα οργανικά μόρια, με αντικατάσταση Η με
χημικές ομάδες
• Χημικές ομάδες επηρεάζουν λειτουργικότητα μεταβάλλοντας το
σχήμα του μορίου ή επειδή συμμετέχουν άμεσα σε αντιδράσεις
(λειτουργικές ομάδες)

19

Χημικές ομάδες στις ορμόνες

• Οιστραδιόλη (ορμόνη θηλυκού φύλου) και

τεστοστερόνη (ορμόνη αντρικού φύλου) διαφέρουν
μόνο σε ορισμένες περιφερειακές χημικές ομάδες

Τεστοστερόνη Οισταρδιόλη

20
7 σημαντικότερες χημικές ομάδες
των βιολογικών διαδικασιών
Δρουν και ως λειτουργικές Χαρακτηριστικό τμήμα αναγνώρισης
ομάδες, είναι υδρόφιλες: βιολογικών μορίων:
• Υδροξυλομάδα =
• Μεθυλομάδα
υδροξύλιο
• Καρβονυλομάδα =
καρβονύλιο
• Καρβοξυλομάδα =
καρβοξύλιο
• Αμινομάδα
• Σουλφυδρυλομάδα =
σουλφυδρύλιο
• Φωσφορική ομάδα 21

ATP Τριφωσφορική αδενοζίνη

• Σημαντική πηγή ενέργειας για τις κυτταρικές διεργασίες

• Αδενοζίνη και 3 διαδοχικές φωσφορικές ομάδες
• Όταν αποκοπεί φωσφορική ομάδα -> ADP
• ATP αποθηκεύει δυνατότητα αντίδρασης με το νερό, όπου
απελευθερώνεται ενέργεια για τα κύτταρα
P-P-P-αδενοζίνη –H2O P + P-P-αδενοζίνη
+ ενέργεια

22
Ενότητα 5: Δομή και λειτουργία των μεγάλων βιολογικών μορίων

Tα μόρια της ζωής

• Τα σημαντικότερα μεγάλα μόρια σε όλους τους ζωντανούς

οργανισμούς –από τα βακτήρια μέχρι τους ελέφαντες–
εντάσσονται σε τέσσερεις μόνο κύριες κατηγορίες:
o στους υδατάνθρακες,
o στα λιπίδια,
o στις πρωτεΐνες
o και στα νουκλεϊκά οξέα

1
Τα μακρομόρια είναι πολυμερή που
συντίθενται από μονομερή
• Τα μακρομόρια των υδατανθράκων, των πρωτεϊνών και των
νουκλεϊκών οξέων– είναι στην ουσία μόρια-αλυσίδες που
ονομάζονται πολυμερή.
• Πολυμερές είναι ένα επίμηκες μόριο αποτελούμενο από
πολλούς παραπλήσιους ή πανομοιότυπους δομικούς λίθους – τα
μονομερή - οι οποίοι συνδέονται μεταξύ τους όπως ένα τρένο
αποτελείται από μια αλυσίδα βαγονιών.

Σύνθεση και διάσπαση των πολυμερών

• Οι χημικοί μηχανισμοί με τους οποίους συντίθενται και

διασπώνται τα πολυμερή μέσα στα κύτταρα είναι, κατά κανόνα,
οι ίδιοι σε όλες τις περιπτώσεις
• Τα μονομερή συνδέονται μεταξύ τους μέσω μιας αντίδρασης
στην οποία τα δύο μόρια συνδέονται, με την ταυτόχρονη
απώλεια ενός μορίου νερού: αντίδραση συμπύκνωσης ή
αφυδάτωσης
 Διευκολύνουν ειδικά ένζυμα
• Τα πολυμερή διασπώνται με υδρόλυση = διάσπαση με χρήση
νερού

3
Σχηματικά η αφυδάτωση

Από bealbio.wikispaces.com διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

4

Σχηματικά η υδρόλυση

Από bealbio.wikispaces.com διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

5
Υδρόλυση συμβαίνει μέσα στο σώμα μας
κατά τη διαδικασία της πέψης
• Το μεγαλύτερο τμήμα των οργανικών υλικών της τροφής έχει τη μορφή
πολυμερών, δηλ υλικά πολύ μεγάλα και ογκώδη για να εισέλθουν στα
κύτταρά μας.
• Στο εσωτερικό του πεπτικού σωλήνα υπάρχουν ένζυμα που
«επιτίθενται» στα πολυμερή, επιταχύνοντας την υδρόλυσή τους.
• Τα μονομερή που προκύπτουν από τη συγκεκριμένη διεργασία
μπορούν να απορροφηθούν και να διανεμηθούν, μέσω της
κυκλοφορίας, σε όλα τα κύτταρα.
• Τα κύτταρα μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα μονομερή για να
συνθέσουν νέα πολυμερή, για τις ειδικές λειτουργίες που χρειάζεται
κάθε κύτταρο.

Ποικιλομορφία των πολυμερών

• Κάθε κύτταρο διαθέτει χιλιάδες διαφορετικά είδη μακρομορίων.

• Για την κατασκευή των συγκεκριμένων μορίων απαιτούνται
μόλις 40-50 μονομερή, η διάταξη έχει σημασία.
• Είναι κάτι ανάλογο με την κατασκευή εκατοντάδων χιλιάδων
λέξεων από τα 24 μόλις γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου.
• Οι πρωτεΐνες, σχηματίζονται από 20 είδη αμινοξέων που
διατάσσονται συνήθως σε αλυσίδες μήκους μερικών
εκατοντάδων αμινοξέων.

7
Οι υδατάνθρακες χρησιμεύουν ως
καύσιμα και δομικά υλικά
Οι υδατάνθρακες περιλαμβάνουν τα σάκχαρα και τα πολυμερή
σακχάρων.
Απλούστεροι υδατάνθρακες είναι οι:
• μονοσακχαρίτες, γνωστοί και ως απλά σάκχαρα.
• δισακχαρίτες είναι διπλά σάκχαρα, δηλαδή μόρια
αποτελούμενα από δύο μονοσακχαρίτες ενωμένους με μια
αντίδραση αφυδάτωσης.
Στους υδατάνθρακες ανήκουν και οι πολυσακχαρίτες, δηλαδή
πολυμερή αποτελούμενα από πολλά μονομερή σακχάρων.

Σάκχαρα

• Οι μονοσακχαρίτες έχουν μοριακό τύπο κάποιο πολλαπλάσιο

της μονάδας CH2O
• Ο πιο κοινός μονοσακχαρίτης είναι η γλυκόζη (C6H12O6), που έχει
κομβική σημασία για τη χημεία της ζωής
• Τα ονόματα των περισσότερων σακχάρων καταλήγουν σε –όζη

9
Κριτήρια ταξινόμησης σακχάρων

• Τη θέση που καταλαμβάνει η καρβονυλομάδα: ένα σάκχαρο

μπορεί να είναι είτε αλδόζη (πχ γλυκόζη) είτε κετόζη ( πχ
φρουκτόζη).
• Το μέγεθος του ανθρακικού σκελετού, το οποίο μπορεί να
κυμαίνεται από τρία έως επτά άτομα άνθρακα. Η γλυκόζη, η
φρουκτόζη και όσα άλλα σάκχαρα περιέχουν έξι άτομα άνθρακα
ονομάζονται εξόζες.
• Η διευθέτηση των τμημάτων τους γύρω από ασύμμετρους
άνθρακες. Προκύπτουν δύο σάκχαρα με διαφορετική δομή και
χημική συμπεριφορά.

10

Γνωστές αλδεΰδες και κετόνες

• Οι αλδεΰδες γλυκόζη, γαλακτόζη και η κετόνη: φρουκτόζη είναι

πηγές ενέργειας.

γλυκόζη γαλακτόζη φρουκτόζη

11
Γλυκόζη

• Η γραμμική μορφή της μετατρέπεται σε μορφή δακτυλίου

(εξόζη)

“Glucose Fisher to Haworth”, από Ayacop διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

12

Ο ρόλος των Σακχάρων

• Οι μονοσακχαρίτες, και ειδικά η γλυκόζη, αποτελούν ένα από τα

κυριότερα θρεπτικά συστατικά των κυττάρων.
• Τα κύτταρα προσλαμβάνουν χημική ενέργεια μέσω μιας σειράς
αντιδράσεων (κυτταρική αναπνοή) που ξεκινούν με το μόριο της
γλυκόζης.
• χρησιμεύουν και ως πρώτη ύλη για να συντεθούν άλλοι τύποι
μικρών οργανικών μορίων, όπως αμινοξέα και λιπαρά οξέα.

13
Δισακχαρίτες

• Ένας δισακχαρίτης αποτελείται από δύο μονοσακχαρίτες που

ενώνονται με γλυκοζιτικό δεσμό, το είδος του ομοιοπολικού
δεσμού που σχηματίζεται ανάμεσα σε δύο μονοσακχαρίτες με
ανυδριτική αντίδραση

14

Παραδείγματα δισακχαριτών

• Ο πιο κοινός δισακχαρίτης είναι η σακχαρόζη (ή σουκρόζη),

δηλαδή η κοινή ζάχαρη. Τα δύο μονομερή της σακχαρόζης είναι
η γλυκόζη και η φρουκτόζη
• Η λακτόζη του γάλακτος, που αποτελείται από ένα μόριο
γλυκόζης και ένα μόριο γαλακτόζης
• Η μαλτόζη είναι συστατικό ζύμωσης της μπίρας. Είναι ένας
δισακχαρίτης που σχηματίζεται από την ένωση δύο μορίων
γλυκόζης

15
Σύνθεση δισακχαριτών

• Η σακχαρόζη (ζάχαρη)
συντίθεται από
φρουκτόζη και γλυκόζη

“Sucrose”, από Termininja

διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

“Formation du saccharose”, από Belgarath007 διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0 16

Πολυσακχαρίτες

• Οι πολυσακχαρίτες είναι μεγάλα πολυμερή μόρια (μακρομόρια)

αποτελούμενα από λίγες εκατοντάδες μέχρι λίγες χιλιάδες
μονοσακχαρίτες, οι οποίοι ενώνονται μεταξύ τους με
γλυκοζιτικούς δεσμούς.
• Ρόλος: Αποθήκη θρεπτικών υλικών ή δομικό υλικό

17
Αποθηκευτικοί πολυσακχαρίτες

Τόσο τα φυτά όσο και τα ζώα αποθηκεύουν σάκχαρα για

μεταγενέστερη χρήση, με τη μορφή των αποθηκευτικών
πολυσακχαριτών.
Τα φυτά αποθηκεύουν κοκκία από άμυλο.
• Απλούστερη μορφή αμύλου είναι η αμυλόζη, πολυμερές χωρίς
διακλαδώσεις.
• Η αμυλοπηκτίνη, μια πιο περίπλοκη μορφή αμύλου, είναι ένα
διακλαδισμένο πολυμερές.

18

Αμυλο

• Τα περισσότερα ζώα, όπως και ο άνθρωπος, διαθέτουν ένζυμα

για να υδρολύουν το φυτικό άμυλο και, έτσι, να χρησιμοποιούν
την αποθηκευμένη γλυκόζη των φυτών ως θρεπτικό υλικό για τα
δικά τους κύτταρα.
• Οι βολβοί της πατάτας και οι σπόροι των δημητριακών – δηλαδή
οι καρποί του σιταριού, του καλαμποκιού, του ρυζιού και άλλων
φυτών είναι οι κύριες πηγές αμύλου στη διατροφή του
ανθρώπου.

19
Γλυκογόνο

Τα ζώα αποθηκεύουν γλυκόζη σε έναν πολυσακχαρίτη που ονομάζεται

γλυκογόνο και μοιάζει με την αμυλοπηκτίνη αλλά διαθέτει ακόμη πιο
εκτεταμένες διακλαδώσεις.
Ο άνθρωπος και τα άλλα θηλαστικά αποθηκεύουν το γλυκογόνο κυρίως
στα κύτταρα των μυών και του ήπατος. Όταν οι απαιτήσεις σε γλυκόζη
αυξηθούν, τότε τα κύτταρα των μυών και του ήπατος απελευθερώνουν
γλυκόζη υδρολύοντας το γλυκογόνο. Αυτή η αποθήκη καύσιμης ύλης, δεν
επαρκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα. Στον άνθρωπο, π.χ., τα αποθέματα
γλυκογόνου εξαντλούνται μέσα σε μία ημέρα περίπου, και για να
αναπληρωθούν πρέπει οπωσδήποτε να καταναλωθεί τροφή.
• Όσοι ακολουθούν δίαιτα με λίγους υδατάνθρακες πρέπει να λαμβάνουν
σοβαρά υπ’ όψιν τους αυτό το ζήτημα.
20

Δομικοί πολυσακχαρίτες

• Με τους πολυσακχαρίτες οι οργανισμοί χτίζουν πολύ ισχυρά

υλικά.
• Ο πολυσακχαρίτης κυτταρίνη είναι το κύριο συστατικό των
σκληρών τοιχωμάτων που περιβάλλουν τα φυτικά κύτταρα.
• Η κυτταρίνη είναι το κύριο συστατικό του χαρτιού και, επίσης, το
μοναδικό συστατικό του βαμβακιού.

21
Άμυλο και κυτταρίνη

hyperphysics.phy-astr.gsu.edu 22

Φυτικές Ίνες ~ Κυτταρίνη

Ελάχιστοι οργανισμοί διαθέτουν ένζυμα που μπορούν να διασπάσουν την

κυτταρίνη (ορισμένοι προκαρυωτικοί οργανισμοί).
Ο άνθρωπος δεν μπορεί  η κυτταρίνη παραμένει άπεπτη και τελικά
απομακρύνεται με τα κόπρανα.
Επειδή η κυτταρίνη, προκαλεί μικροφθορές στα τοιχώματα των εντέρων,
διεγείρει την έκκριση βλέννας κι διευκολύνει τη διέλευση των τροφών.
Έτσι, αν και η κυτταρίνη δεν έχει καμιά θρεπτική αξία για τον άνθρωπο
παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην υγιεινή διατροφή.
Τα περισσότερα φρέσκα φρούτα, τα λαχανικά και οι μη αλεσμένοι σπόροι
είναι ιδιαιτέρως πλούσια σε κυτταρίνη.

23
Πέψη κυτταρίνης

• Τα μηρυκαστικά (πχ πρόβατο, αγελάδα) διαθέτουν προκαρυωτές

στο πεπτικό τους σύστημα και πέπτουν την κυτταρίνη (δηλ είναι
πηγή ενέργειας).

“Cow female black white”, από Siebrand

διαθέσιμο ως κοινό κτήμα
24

Χιτίνη

• Ένας άλλος σημαντικός δομικός πολυσακχαρίτης είναι η χιτίνη, ο

υδατάνθρακας που χρησιμοποιούν τα αρθρόποδα (έντομα,
αράχνες, καρκινοειδή και άλλα συγγενικά ζώα) για την
κατασκευή του εξωσκελετού τους.

25
Χιτίνη

• Τα χειρουργικά νήματα είναι φτιαγμένα από χιτίνη που

αποσυντίθεται μετά το κλείσιμο της τομής ή πληγής

26

Τα λιπίδια είναι μια ετερογενής

ομάδα υδρόφοβων μορίων
• Τα λιπίδια περιλαμβάνουν μεγάλα βιολογικά μόρια που δεν
είναι αληθινά πολυμερή, αλλά ούτε και τόσο μεγάλα ώστε να
θεωρούνται μακρομόρια.
• Μοιράζονται ένα κοινό χαρακτηριστικό, το ότι δηλαδή
αναμειγνύονται ελάχιστα (ή και καθόλου) με το νερό.
Είδη: Λίπη, φωσφολιπίδια, στεροειδή

27
Λίπη

Ένα μόριο λίπους κατασκευάζεται από δύο είδη μικρών μορίων:

• τη γλυκερόλη και
• τα λιπαρά οξέα, αποτελούνται από έναν επιμήκη ανθρακικό
σκελετό που στα συνηθέστερα λιπαρά οξέα έχει μήκος 16-18
άτομα άνθρακα.
 Κυριότερη λειτουργία των λιπών είναι η αποθήκευση ενέργειας.
 Περιέχουν υπερδιπλάσια ενέργεια συγκριτικά με ένα γραμμάριο
πολυσακχαρίτη.

28

Λίπη

• Το λίπος που προκύπτει ονομάζεται επίσης τριακυλογλυκερόλη

(τριγλυκερίδια) και αποτελείται από τρία λιπαρά οξέα που
συνδέονται με ένα μόριο γλυκερόλης.
• Τα τρία λιπαρά οξέα στο μορίου του λίπους μπορεί να είναι όλα
ίδια, ή να είναι διαφορετικά.

29
Λιπίδιο = τριακυλογλυκερόλη

“Fat triglyceride shorthand formula”, από

Pharandesign διαθέσιμο ως κοινό κτήμα

30

Διπλοί δεσμοί προκαλούν κάμψη

• Κορεσμένα λίπη • Ακόρεστο λίπος

Είναι συνήθως ζωικής Είναι συνήθως φυτικής
προέλευσης και στερεά προέλευσης και υγρό

en.wikipedia.org en.wikipedia.org 31
Τα κορεσμένα ζωικά λίπη

• Τα περισσότερα λίπη ζωικής προελεύσεως είναι κορεσμένα δηλ

δεν έχουν διπλούς δεσμούς.
• Είναι στερεά σε θερμοκρασία δωματίου πχ το λαρδί και το
βούτυρο.
• Τροφές πλούσιες σε κορεσμένα λίπη θεωρούνται ένας από τους
παράγοντες εμφάνισης της αθηροσκλήρωσης.

32

Αθηροσκλήρωση

• Νόσος του καρδιαγγειακού συστήματος.

• Αναπτύσσονται αθηρωματικές πλάκες, δηλαδή εναποθέσεις
λιπών στο τοίχωμα των αγγείων, οι οποίες σχηματίζουν μικρά
εξογκώματα στον αυλό του αγγείου που εμποδίζουν την ομαλή
ροή του αίματος και μειώνουν την ελαστικότητά του.

33
Ακόρεστα λίπη

• Τα λίπη των φυτών και των ψαριών είναι κατά κανόνα ακόρεστα,
επειδή σχηματίζονται από έναν ή περισσότερους τύπους
ακόρεστων λιπαρών οξέων.
• Σε συνήθεις θερμοκρασίες δωματίου τα λίπη των φυτών και των
ψαριών είναι υγρά, ονομάζονται έλαια (π.χ. ελαιόλαδο,
μουρουνέλαιο).

34

Λιπαρά οξέα

Ποικίλλουν ως προς:
• το μήκος και
• τη θέση στην οποία μπορεί να
φέρουν διπλούς δεσμούς. “Rasyslami”, από Papa November διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

Στη διατροφή, χρησιμοποιούνται οι όροι:

• κορεσμένα και

• ακόρεστα λιπαρά οξέα

“221 Fatty Acids Shapes-01”, από

CFCF διαθέσιμο με άδεια CC BY 3.0 35
«Υδρογονωμένα φυτικά έλαια»

• Σε ετικέτες μαργαρίνης, φυστικοβούτυρου και συναφών

τροφίμων σημαίνει ότι τα ακόρεστα λίπη έχουν μετατραπεί σε
κορεσμένα με την τεχνητή προσθήκη υδρογόνου. Ο λόγος που
γίνεται αυτό είναι για να διατηρούνται τα συγκεκριμένα
προϊόντα σε στερεή μορφή.

36

Trans λιπαρά οξέα

• Η διαδικασία υδρογόνωσης των φυτικών ελαίων δεν παράγει

μόνο κορεσμένα λίπη αλλά και ακόρεστα λιπαρά με διπλούς
δεσμούς trans.
• Τα λιπίδια trans ενδέχεται να συμβάλλουν περισσότερο από τα
κορεσμένα λίπη στην εμφάνιση της αθηροσκλήρωσης.

37
Λιποκύτταρα

• Αποθηκεύουμε το λίπος στα λιποκύτταρα

• Διογκώνονται όταν αποθηκεύεται λίπος στο εσωτερικό τους
• Συρρικνώνονται όταν οι ανάγκες απαιτούν την κατανάλωσή του
• Επενδύουν προστατευτικά τα ζωτικά όργανα
• Υπάρχει και ένα στρώμα λίπους κάτω από το δέρμα, που
λειτουργεί μονωτικά για το σώμα

38

Φωσφολιπίδια

• Τα κύτταρα δεν θα μπορούσαν να υπάρχουν χωρίς τα

φωσφολιπίδια διότι από αυτά συντίθενται οι κυτταρικές
μεμβράνες.
• Το μόριο των φωσφολιπιδίων μοιάζει με εκείνο των λιπών, αλλά
έχει 2 μόνο λιπαρά οξέα συνδεδεμένα με τη γλυκερόλη, αντί για
τρία.
• Τα φωσφολιπίδια διατάσσονται σε διπλοστιβάδες, στην
επιφάνεια των κυττάρων και σχηματίζουν ένα είδος φραγμού
μεταξύ του κυττάρου και του εξωτερικού του περιβάλλοντος.

39
Φωσφολιπίδιο

• Τα φωσφολιπίδια έχουν μια υδρόφιλη και μια υδρόφοβη

κεφαλή

40
“Phospholipid TvanBrussel”, από Lomita διαθέσιμο για επαναχρησιμοποίηση

Διπλοστιβάδα

• Τα φωσφολιπίδια δημιουργούν
αυθόρμητα διπλοστιβάδα μόλις
βρεθούν σε περιβάλλον νερού
 οι υδρόφιλες κεφαλές
έρχονται σε επαφή με το νερό
και οι υδρόφοβες ουρές
βρίσκονται σε επαφή μεταξύ
τους, μακριά από το νερό
• Δημιουργούν τις βιολογικές
μεμβράνες

“The lipid and lipid bilayer”, από Bradleyhintze 41

διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0
Στεροειδή

Στα στεροειδή ανήκουν πολλές

• ορμόνες, αλλά και η
• χοληστερόλη.
Τα στεροειδή είναι λιπίδια στα οποία ο ανθρακικός σκελετός
αποτελείται από τέσσερεις συγχωνευμένους δακτυλίους.

42

Δομή χοληστερόλης

• Από τη χοληστερόλη συντίθονται πολλά άλλα στεροειδή όπως οι

ορμόνες του φύλλου

“Colesterol”, από Guillem d'Occam

διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

43
Χοληστερόλη

• Πολύ διαδεδομένο συστατικό των κυτταρικών μεμβρανών των

ζωικών κυττάρων
• Ένα πρόδρομο μόριο από το οποίο μπορούν να συντεθούν άλλα
στεροειδή πχ ορμόνες
• Συντίθεται στο ήπαρ

44

Χοληστερίνη και υγεία

• Η παρουσία υψηλών συγκεντρώσεων του μορίου της στο αίμα

ενδεχομένως συμβάλλει στην ανάπτυξη αθηροσκλήρωσης.
• Τόσο τα κορεσμένα λιπαρά όσο και τα λιπίδια trans φαίνεται ότι
ασκούν αρνητική επίδραση στην υγεία αυξάνοντας τα επίπεδα
της χοληστερόλης στο αίμα.

45
Οι πρωτεΐνες έχουν διάφορες δομές,
οπότε εμφανίζουν μεγάλο εύρος δράσεων
• Όλες σχεδόν οι λειτουργίες ενός ζωντανού οργανισμού
εξαρτώνται από τις πρωτεΐνες.
• Καθοριστικός ρόλος σε οτιδήποτε κάνει ένας οργανισμός.
• Οι πρωτεΐνες συνιστούν πάνω από το 50% της ξηρής τους μάζας
ενός κυττάρου.
• Ο άνθρωπος διαθέτει δεκάδες χιλιάδες διαφορετικά είδη
πρωτεϊνών, το καθένα με ειδική δράση και λειτουργία.

46

Ρόλος πρωτεϊνών

• Επιταχύνουν τις χημικές αντιδράσεις

• Έχουν δομική ή υποστηρικτική λειτουργία:
o στην αποθήκευση,
o τη μεταφορά,
o την επικοινωνία μεταξύ κυττάρων,
o την κίνηση ή
o την άμυνα έναντι ξένων ουσιών.

47
 Σύνοψη πρωτεϊνικών λειτουργιών 1/4

Είδος Λειτουργία Παραδείγματα

πρωτεΐνης
Ένζυμα Επιλεκτική Τα πεπτικά ένζυμα καταλύουν την υδρόλυση των
επιτάχυνση πολυμερών
χημικών
αντιδράσεων
Δομικές Υποστήριξη Τα έντομα και οι αράχνες χρησιμοποιούν ίνες
πρωτεΐνες από μετάξι για να κατασκευάσουν (αντίστοιχα)
τα κουκούλια και τους ιστούς τους. Το κολλαγόνο
και η ελαστίνη παρέχουν το ινώδες υπόβαθρο
για τον συνδετικό ιστό των ζώων.
Η κερατίνη είναι η πρωτεΐνη από την οποία
φτιάχνονται οι τρίχες, τα κέρατα, τα πούπουλα
και διάφορα άλλα εξαρτήματα του δέρματος.

48

Σύνοψη πρωτεϊνικών λειτουργιών 2/4

Είδος Λειτουργία Παραδείγματα

πρωτεΐνης
Αποθηκευτικές Αποθήκευση Η οβαλβουμίνη είναι η πρωτεΐνη στο ασπράδι
πρωτεΐνες αμινοξέων του αυγού την οποία χρησιμοποιεί το
αναπτυσσόμενο έμβρυο ως πηγή αμινοξέων.
Η καζεΐνη, η πρωτεΐνη του γάλακτος, είναι η
κύρια πηγή αμινοξέων για τα νεογνά των
θηλαστικών. Τα φυτά έχουν αποθηκευτικές
πρωτεΐνες στους σπόρους τους.
Μεταφορικές Μεταφορά άλλων Η αιμοσφαιρίνη, η σιδηρούχος πρωτεΐνη στο
πρωτεΐνες ουσιών αίμα των σπονδυλωτών, μεταφέρει οξυγόνο
από τους πνεύμονες σε άλλα τμήματα του
σώματος. Άλλες πρωτεΐνες μεταφέρουν
ουσίες από τη μία πλευρά των κυτταρικών
μεμβρανών στην άλλη.
49
 Σύνοψη πρωτεϊνικών λειτουργιών 3/4

Είδος Λειτουργία Παραδείγματα

πρωτεΐνης
Ορμονικές Συντονισμός Η ινσουλίνη, ορμόνη που εκκρίνεται από το
πρωτεΐνες δραστηριοτήτων πάγκρεας, ρυθμίζει τη συγκέντρωση της
των οργανισμών γλυκόζης στο αίμα των σπονδυλωτών.
Πρωτεϊνικοί Απόκριση των Οι υποδοχείς που είναι ενσωματωμένοι στη
υποδοχείς κυττάρων σε μεμβράνη των νευρικών κυττάρων
διάφορα χημικά ανιχνεύουν χημικά σήματα που
ερεθίσματα απελευθερώνονται από άλλα νευρικά
κύτταρα.

50

Σύνοψη πρωτεϊνικών λειτουργιών 4/4

Είδος Λειτουργία Παραδείγματα

πρωτεΐνης

Πρωτεΐνες Κίνηση Η ακτίνη και η μυοσίνη είναι υπεύθυνες για

συστολής και τη μυϊκή συστολή. Άλλες πρωτεΐνες
κίνησης ευθύνονται για τις κινήσεις ορισμένων
ειδικών κυτταρικών οργανιδίων που
ονομάζονται βλεφαρίδες και μαστίγια.

Αμυντικές Προστασία κατά Τα αντισώματα καταπολεμούν βακτήρια και

πρωτεΐνες των ασθενειών ιούς.

51
Ενζυμα

• Είναι αδύνατο να υπάρξει ζωή χωρίς ένζυμα

• Τα περισσότερα ενζυμα είναι πρωτεΐνες
• Ρυθμίζουν τον μεταβολισμό του οργανισμού καθώς δρουν ως
καταλύτες, δηλαδή ως χημικοί παράγοντες που επιταχύνουν
επιλεκτικά τις περισσότερες χημικές αντιδράσεις, χωρίς οι ίδιες
να καταναλώνονται κατά τις αντιδράσεις αυτές

52

Καταλυτική δράση ενζύμου

• Το ένζυμο
σακχαράση
καταλύει την
υδρόλυση της
σακχαρόζης σε
γλυκόζη

drjockers.com 53
Οι Πρωτεΐνες είναι «Περίπλοκες»

• Ανήκουν στα πιο περίπλοκα από δομική άποψη μόρια που

γνωρίζουμε.
• Εμφανίζουν τεράστια ποικιλία στη δομή τους.
• Το σχήμα κάθε πρωτεΐνης στον χώρο είναι μοναδικό.

54

Πρωτεϊνες

• Οι πρωτεΐνες είναι πολυμερή που όλα συντίθενται από το ίδιο

σύνολο 20 αμινοξέων.
• Τα πολυμερή των αμινοξέων ονομάζονται πολυπεπτίδια.
• Μια πρωτεΐνη αποτελείται από ένα ή περισσότερα
πολυπεπτίδια, καθένα από τα οποία αναδιπλώνεται και
συστρέφεται στον χώρο αποκτώντας τελικά μια πολύ
εξειδικευμένη τριδιάστατη δομή.

55
Αμινοξύ: Γενικός τύπος

Οι 4 τέσσερεις χημικοί
συνεταίροι του είναι:
• μία αμινομάδα,
• μία καρβοξυλομάδα,
• ένα άτομο υδρογόνου και
• μία ομάδα που ποικίλλει
και συμβολίζεται με το
γράμμα R.
 Η ομάδα R ονομάζεται “AminoAcidball”, από YassineMrabet
διαθέσιμο ως κοινό κτήμα
επίσης πλευρική αλυσίδα.
56

Αμινοξέα:
τα μονομερή των πρωτεϊνών
• Έχουν όλα την ίδια δομή αλλά:
οι φυσικές και χημικές ιδιότητες της πλευρικής αλυσίδας
καθορίζουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που έχει κάθε αμινοξύ
και επηρεάζουν το λειτουργικό ρόλο που αυτό παίζει σε ένα
πολυπεπτίδιο.

57
 Τα 20 αμινοξέα των πρωτεϊνών

• Γλυκίνη • Θρεονίνη
• Αλανίνη • Κυστεϊνη

• Βαλίνη • Τυροσίνη

• Λευκίνη • Ασπαραγίνη
• Γλουταμίνη
• Ισολευκίνη
• Ασπαρτικό οξύ
• Μεθιονίνη
• Γλουταμινικό οξύ
• Φαινυλαλανίνη
• Λυσίνη
• Τρυπτοφάνη
• Αργινίνη
• Προλίνη
• Ιστιδίνη
• Σερίνη
“Amino Acids”, από Fred the Oyster 58
διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

Πολυμερή αμινοξέων

• 2 αμινοξέα, το ένα δίπλα στο άλλο κατά τρόπο ώστε η

καρβοξυλομάδα του ενός να βρίσκεται ακριβώς δίπλα στην
αμινομάδα του άλλου, μπορούν να ενωθούν με αντίδραση
αφυδάτωσης κατά την οποία, αφαιρείται ένα μόριο νερού
• Ο δεσμός ονομάζεται πεπτιδικός δεσμός και με την επανάληψη
προκύπτουν τα πολυπεπτίδια
• Η επαναλαμβανόμενη αλληλουχία των ατόμων, ονομάζεται
πολυπεπτιδικός σκελετός

59
Πολυπεπτίδια

• Το μήκος ενός πολυπεπτιδίου μπορεί να ποικίλλει από λίγα

μονομερή έως χίλια, ή και πάνω από χίλια.
• Κάθε συγκεκριμένο πολυπεπτίδιο έχει μια μοναδική γραμμική
ακολουθία αμινοξέων.
Τα κύτταρα μπορούν να κατασκευάζουν μια τεράστια ποικιλία
πολυμερών από λίγα μόνο μονομερή, λόγω της ποικιλόμορφης
διάταξης των μονομερών αυτών.

60

Σύνθεση πολυπετίδικής αλυσίδας

• Οι πεπτιδικοί δεσμοί
σχηματίζονται από
αντιδράσεις
αφυδάτωσης και
συνδέουν την
καρβοκυλομάδα
(COO-) του ενός
αμινοξέως με τη
αμινομάδα (ΝΗ2-)
του επόμενου.

“Peptidformationball”, από YassineMrabet διαθέσιμο ως κοινό κτήμα 61

Δομή και λειτουργία των πρωτεϊνών

• Η εξειδικευμένη δράση των πρωτεϊνών προκύπτει από τις

λεπτομέρειες της δομής τους στον χώρο.
• Η δομή των πρωτεϊνών έχει διάφορα επίπεδα, αλλά το
απλούστερο (και αυτό απ’ όπου ξεκινά η δομή μιας πρωτεΐνης)
είναι η σειρά των αμινοξέων της.

62

Λειτουργική πρωτεϊνη

• Ο όρος πολυπεπτίδιο δεν είναι συνώνυμος με τον όρο πρωτεΐνη,

διαφέρουν στην ακολουθία των αμινοξέων και στη δομή.
• Μια λειτουργική πρωτεΐνη είναι ένα ή περισσότερα
πολυπεπτίδια που με ακρίβεια αναδιπλώνονται, πτυχώνονται
και συστρέφονται για να σχηματίσουν τελικά ένα μόριο με
μοναδική διάταξη στον χώρο.
• Η αναδίπλωση καθοδηγείται και ενισχύεται από τη δημιουργία
πολλών δεσμών υδρογόνου ανάμεσα σε διάφορα τμήματα της
αλυσίδας, που εξαρτάται από την ίδια την ακολουθία των
αμινοξέων.

63
Η λειτουργία μιας πρωτεΐνης

• Εξαρτάται, στο σύνολο σχεδόν των περιπτώσεων, από την

ικανότητά της να αναγνωρίζει και να δεσμεύει κάποιο άλλο
μόριο
• Είναι μια νέα ιδιότητα που οφείλεται στη λεπτομερή διάταξη
των ατόμων και των μορίων στο μοριακό επίπεδο
πχ η ικανότητα ενός πρωτεϊνικού υποδοχέα να αναγνωρίζει και
να δεσμεύει ένα συγκεκριμένο αναλγητικό-σηματοδοτικό μόριο

64

Τα τέσσερα επίπεδα στη δομή μιας

πρωτεΐνης
Όλες οι πρωτεΐνες διαθέτουν τρία διαδοχικά επίπεδα οργάνωσης
στη δομή τους:
• πρωτοταγής δομή,
• δευτεροταγής δομή και
• τριτοταγής δομή.
Η τεταρτοταγής δομή υπάρχει σε πρωτεΐνες με περισσότερες
πολυπεπτιδικές αλυσίδες.

65
Πρωτοταγής δομή

• Είναι η ακολουθία των

αμινοξέων που την
αποτελούν, η οποία είναι
μοναδική για κάθε πρωτεΐνη.
• Η ακριβής πρωτοταγής δομή
μιας πρωτεΐνης, καθορίζεται
από τη γενετική πληροφορία
που κληρονομεί κάθε
οργανισμός από τους γονείς
του.

66

Δευτεροταγής δομή:
πτυχή β
έλικα α
• Ορισμένα τμήματα στην
πολυπεπτιδική αλυσίδα των
περισσότερων πρωτεϊνών
σχηματίζουν
επαναλαμβανόμενες πτυχές ή
έλικες, οι οποίες διαμορφώνουν
σε μεγάλο βαθμό την τελική
μορφή αυτών των πρωτεϊνών
στον χώρο
• Οι πτυχώσεις και οι ελικοειδείς δομές ονομάζονται συνολικά
δευτεροταγής δομή και οφείλονται στους δεσμούς υδρογόνου που
αναπτύσσονται ανάμεσα στα επαναλαμβανόμενα συστατικά του
πολυπεπτιδικού σκελετού (η συνολική τους ισχύς είναι αρκετή για
στήριξη μορφής)
67
Τριτοταγής δομή

• Δημιουργείται μετά τη
δευτεροταγή που αφορά τις
αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στα
συστατικά του πολυπεπτιδικού
σκελετού.
• Αφορά τη συνολική τριδιάστατη
μορφή ενός πολυπεπτιδίου που
προκύπτει από τις
αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στις
πλευρικές αλυσίδες (ομάδες R)
των διαφόρων αμινοξέων.

68

Δεσμοί σταθερότητας
• Οι υδρόφοβες αλληλεπιδράσεις
συμβάλλουν στη σταθερότητα της
τριτοταγούς δομής, δηλ όσα αμινοξέα
έχουν υδρόφοβες (μη πολικές)
πλευρικές αλυσίδες καταλήγουν
συνήθως να σχηματίζουν ομάδες.
• Στο εσωτερικό της πρωτεΐνης,
αναπτύσσονται αλληλεπιδράσεις van
derWaals που τις συγκρατούν ακόμη
ισχυρότερα μεταξύ τους.
• Αναπτύσσονται και σταθεροποιείται η
τριτοταγής δομή:
o δεσμοί υδρογόνου ανάμεσα στις διάφορες πολικές πλευρικές αλυσίδες,
o ιοντικοί δεσμοί ανάμεσα σε θετικά και αρνητικά φορτισμένες πλευρικές
αλυσίδες
69
Τεταρτοταγής δομή

• Είναι το τελικό σχήμα

που προκύπτει από τη
συνάθροιση αυτών των
πολυπεπτιδικών
υπομονάδων

Το κολλαγόνο: μια ινώδης πρωτεΐνη με ελικοειδείς

υπομονάδες που περιελίσσονται γύρω από μια
μεγαλύτερη τριπλή έλικα
Αιμοσφαιρίνη: Αποτελείται από τέσσερεις
πολυπεπτιδικές υπομονάδες, ανά δύο όμοιες. Η
δευτεροταγής δομή χαρακτηρίζεται κυρίως από έλικες α.
Διαθέτει επίσης ένα μη πολυπεπτιδικό τμήμα που
ονομάζεται αίμη και φέρει ένα άτομο σιδήρου, όπου
δεσμεύεται το οξυγόνο. 70

Παράδειγμα αλλαγής αμινοξέως στην

πρωτογαγή δομή της πρωτεϊνης
Η δρεπανοκυτταρική
αναιμία προκαλείται
από αντικατάσταση
ενός μόνο αμινοξέως

71
© CAMPBELL – REECE, ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΜΟΣ Ι, ΠΕΚ 2010
Αποδιάταξη ή Μετουσίωση

Η δομή μιας πρωτεΐνης, εξαρτάται -εκτός από την αυθόρμητη διάταξη στο χώρο-
και από τις φυσικές και χημικές συνθήκες που επικρατούν στο κυτταρικό
περιβάλλον.
Αν μεταβληθούν:
• το pH
• η συγκέντρωση των αλάτων
• η θερμοκρασία
• διάφορες άλλες παράμετροι του άμεσου περιβάλλοντος
Η πρωτεΐνη μπορεί να αποδιαταχθεί και να χάσει το φυσιολογικό σχήμα της. Μια
τέτοια αλλαγή ονομάζεται αποδιάταξη ή μετουσίωση
 Επειδή οι αποδιατεταγμένες πρωτεΐνες χάνουν το φυσιολογικό σχήμα τους,
χάνουν και τη βιολογική τους δραστικότητα. 72

Παραδείγματα Μετουσίωσης

• Το ασπράδι του αυγού γίνεται αδιαφανές όταν μαγειρευτεί,

επειδή οι αποδιατεταγμένες πρωτεΐνες είναι αδιάλυτες και
στερεοποιούνται.
• Μπορεί να αποβεί μοιραίος ένας υπερβολικά υψηλός πυρετός,
αφού ενδέχεται να προκαλέσει αποδιάταξη των πρωτεϊνών του
αίματος.

73
Αναδίπλωση πρωτεϊνών στο κύτταρο

• Οι περισσότερες πρωτεΐνες περνούν από διάφορα ενδιάμεσα

στάδια πριν αποκτήσουν το τελικό σχήμα.
• Οι σαπερονίνες (ή συνοδοί πρωτεΐνες):
o ειδικές πρωτεΐνες που βοηθούν στην ορθή αναδίπλωση όσων
πρωτεϊνών βρίσκονται στο στάδιο της ωρίμανσης
o προφυλάσσουν το νεοσχηματισμένα μόρια από τις «κακές
επιρροές» την ώρα που αναδιπλώνονται αυθόρμητα στο
κυτταρόπλασμα.
Πχ η νόσοι Alzheimer και Parkinson, σχετίζονται με τη συσσώρευση
πρωτεϊνών με σφάλματα στις αναδιπλώσεις τους.

74

Γονίδιο, DNA

• Η ακολουθία των αμινοξέων σε κάθε πολυπεπτίδιο

προγραμματίζεται από μια αντίστοιχη μονάδα
κληρονομικότητας, που ονομάζεται γονίδιο.
• Τα γονίδια αποτελούνται από DNA, δηλαδή ένα πολυμερές της
κατηγορίας ενώσεων που ονομάζουμε νουκλεϊκά οξέα.

75
Νουκλεϊκά οξέα

Δύο τύποι νουκλεϊκών οξέων:

• το δεοξυριβονουκλεϊκό οξύ (DNA)
• το ριβονουκλεϊκό οξύ (RNA)
επιτρέπουν στους οργανισμούς να αναπαράγουν τα πολύπλοκα
συστατικά τους από γενεά σε γενεά.

76

DNA
δεοξυριβονουκλεϊκό οξύ
• Είναι το μόνο απ’ όλα τα βιολογικά είδη μορίων που περιέχει
οδηγίες για την αντιγραφή του εαυτού του.
• Κατευθύνει τη σύνθεση του RNA και, μέσω του RNA, ελέγχει τη
σύνθεση των πρωτεϊνών.
• Είναι το γενετικό υλικό που κληρονομούν οι οργανισμοί από τους
γονείς τους.
• Κάθε χρωμόσωμα περιέχει ένα μακρύ μόριο DNA που μεταφέρει
συνήθως μερικές εκατοντάδες γονίδια, ή και περισσότερα.
• Όταν ένα κύτταρο διαιρείται, τα μόρια του DNA του αντιγράφονται
και μεταφέρονται από τη μία γενεά κυττάρων στην επόμενη.

77
DNA

• Στο DNA περιέχονται οι κωδικοποιημένες πληροφορίες που

προγραμματίζουν το σύνολο των δραστηριοτήτων ενός κυττάρου.
• Το DNA, όμως, δεν εμπλέκεται άμεσα στη διεκπεραίωση των
κυτταρικών λειτουργιών πχ ο μεταφορέας του οξυγόνου στα
ερυθρά αιμοσφαίρια είναι η πρωτεΐνη αιμοσφαιρίνη, όχι το DNA
που καθορίζει τη δομή της.
• Απαιτούνται οι αντίστοιχες πρωτεΐνες στους οργανισμούς και για
να πραγματοποιηθεί το γενετικό πρόγραμμα.
• Τα εκτελεστικά τμήματα, δηλαδή τα εργαλεία, ενός κυττάρου είναι
κατά κύριο λόγο οι πρωτεΐνες, όπως πχ σχέση Η/Υ με εκτυπωτή.

78

RNA
ριβονουκλεϊκό οξύ
• Κάθε γονίδιο μέσα στο μόριο του DNA κατευθύνει τη σύνθεση
μιας κατηγορίας RNA που ονομάζεται αγγελιαφόρο RNA (mRNA).
• Το μόριο του mRNA αλληλεπιδρά με τις κυτταρικές «μηχανές»
που συνθέτουν τις πρωτεΐνες και κατευθύνει την παραγωγή ενός
πολυπεπτιδίου που διαμορφώνεται τελικά σε πρωτεΐνη ή σε
κάποιο τμήμα μιας πρωτεΐνης.
• δηλ. η ροή της γενετικής πληροφορίας είναι:
DNA → RNA → πρωτεΐνη

79
Ριβοσώματα

• Πολύ μικρές δομές του κυττάρου όπου συντίθενται οι πρωτεΐνες.

• Στο ευκαρυωτικό κύτταρο, τα ριβοσώματα βρίσκονται στο
κυτταρόπλασμα, ενώ το DNA βρίσκεται στον πυρήνα.
• Το mRNA αναλαμβάνει τη μεταφορά, από τον πυρήνα στο
κυτταρόπλασμα, των γενετικών οδηγιών για την κατασκευή των
πρωτεϊνών δηλ τη μετάφραση της κωδικοποιημένης
πληροφορίας σε ακολουθία αμινοξέων.

80

DNA  RNA  ΠΡΩΤΕΪΝΗ

proteinsynthesis.org 81
Δομή των νουκλεϊκών οξέων
Είναι πολυνουκλεοτίδια, δηλαδή μακρομόρια που υπάρχουν σε πολυμερισμένη μορφή
• Κάθε πολυνουκλεοτίδιο αποτελείται από μονομερή που ονομάζονται
νουκλεοτίδια.
• Κάθε νουκλεοτίδιο, αποτελείται από τρία μέρη:
o μια αζωτούχο βάση
• οι πυριμιδίνες και
• οι πουρίνες
o ένα σάκχαρο με πέντε άτομα άνθρακα
• RNA: ριβόζη
• DNA: δεοξυριβόζη
o και μια φωσφορική ομάδα
• Δύο νουκλεοτίδια ενώνονται με φωσφοδιεστερικό δεσμό = τα σάκχαρα
συνδέονται μέσω φωσφορικής ομάδας.
82

Συστατικά των νουκλεϊκών οξέων

• Κυτοσίνη C
• Θυμίνη T
• Αδενίνη Α
• Γουανίνη G
• Oυρακίλη U
(στο RNA μόνο)

“Difference DNA RNA-EN”, από Sponk

διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0 83
Νουκλεοτιδικά πολυμερή

• Η αλληλουχία των βάσεων κατά μήκος ενός πολυμερούς DNA(ή

mRNA) είναι μοναδική για κάθε γονίδιο και εμπεριέχει μια πολύ
συγκεκριμένη πληροφορία για το κύτταρο.
• Η γραμμική σειρά των βάσεων σε ένα γονίδιο καθορίζει την
ακολουθία των αμινοξέων δηλ την πρωτοταγή δομή μιας
πρωτεΐνης, που καθορίζει την τριδιάστατη διαμόρφωση αυτής
της πρωτεΐνης, και επομένως τη λειτουργία της στο κύτταρο ή
στον οργανισμό.

84

Η διπλή έλικα του DNA

• Τα μόρια του κυτταρικού RNA αποτελούνται από μια μονή

πολυνουκλεοτιδική αλυσίδα.
• Τα μόρια του κυτταρικού DNA:
o αποτελούνται από δύο πολυνουκλεοτίδια που
περιελίσσονται γύρω από έναν φανταστικό άξονα,
σχηματίζοντας διπλή έλικα,
o έχουν πολύ μεγάλο μήκος και οι δύο αλυσίδες του
συνδέονται με χιλιάδες ή και εκατομμύρια ζεύγη βάσεων,
o περιέχει πάρα πολλά γονίδια, καθένα από τα οποία
καταλαμβάνει συγκεκριμένο τμήμα του μορίου του DNA.
85
Τα ζεύγη των βάσεων

• Δεν είναι τυχαία.

• Για κάθε βάση υπάρχει μία μόνο με την οποία μπορεί να
σχηματιστεί ζεύγος:
o η αδενίνη (Α) ζευγαρώνει πάντοτε με θυμίνη (Τ) και
o η γουανίνη (G) ζευγαρώνει πάντοτε με κυτοσίνη (C).
• Καταγράφοντας την αλληλουχία των βάσεων στη μια αλυσίδα,
γνωρίζουμε την αλληλουχία βάσεων και της άλλης πχ
AGGTCCG
TCCAGGC

86

Κληρονομικότητα

• Οι δύο αλυσίδες στη διπλή έλικα του DNA είναι

συμπληρωματικές και καθεμιά τους είναι το προβλέψιμο είδωλο
της άλλης.
• Αυτή η ιδιότητα του DNA ευθύνεται για την κληρονομικότητα
αφού επιτρέπει στα γονίδια να αντιγράφονται με ακρίβεια.

87
 H αντιγραφή της
διπλής έλικας
του DNA

“DNA replication split”, από Madprime

διαθέσιμο με άδεια CC0 1.0

88

Ενότητα 6: Περιήγηση στο κύτταρο

Kύτταρο

• Η απλούστερη μονάδα έμβιας ύλης που μπορεί να ζήσει

αυτόνομα
• Στη Βιολογία ισχύει ότι όλοι οι οργανισμοί αποτελούνται από
κύτταρα
• Περίπλοκοι οργανισμοί είναι πολυκύτταροι, δηλ συμμετέχουν
πολλά είδη εξειδικευμένων κυττάρων που δε θα μπορούσαν να
επιβιώσουν μόνα τους για πολύ χρονικό διάστημα

Κανόνες ζωής κυττάρου

• Δομική τάξη
• Πρόσθετες αναδυόμενες ιδιότητες
• Αλληλεπίδραση οργανισμών με περιβάλλον
• Εξέλιξη
Όσο κι αν διαφέρουν είδη κυττάρων έχουν κοινά χαρακτηριστικά

2
Μικροσκόπια

• Παρότι μικρό, είναι το κύτταρο πολύ περίπλοκο

• Μικροσκόπιο είναι αναντικατάστατο εργαλείο για μελέτη
κυττάρου
• Οπτικό μικροσκόπιο: φως περνά από δείγμα και διαθλάται,
μελετά ζωντανά κύτταρα
• Ηλεκτρονιακό μικροσκόπιο: δέσμη ηλεκτρονίων διέρχεται μέσα
από δείγμα είτε πέφτει πάνω στην επιφάνεια δείγματος, νεκρά
κύτταρα

Το μέγεθος των κυττάρων

• Μεγάλο το εύρος του μεγέθους των κυττάρων

• Συνήθως έχουν διάμετρο από 1 ως 100μm  ορατά μόνο με
μικροσκόπιο

4
Κυτταρική κλασμάτωση

• Διαχωρίζονται μεταξύ τους τα κυριώτερα κυτταρικά οργανίδια

και άλλες υποκυττάριες δομές
• Από φυγοκέντρηση μένει ίζημα από υποκυτταρικά συστατικά

Είδη κύτταρων

• Προκαρυωτικό
o Βακτήρια
o Aρχαία
• Ευκαριωτικό
o Πρώτιστα
o Μύκητες
o Ζώα
o φυτά

6
Κοινά χαρακτηριστικά κυττάρων

• Την κυτταροπλασματική ή κυτταρική μεμβράνη περικλείει

ζελατινοειδές κυτοσόλιο με υποκυτταρικά οργανίδια και
συστατικά
• Χρωμοσώματα με γονίδια σε μορφή DNA
• Ριβοσώματα που συνθέτουν πρωτεΐνες

Διαφορές Ευκαριωτικού και

Προκαρυωτικού κυττάρου
Ευκαριωτικό Προκαρυωτικό
• DNA στον πυρήνα • DNA στο πυρηνοειδές

• Έχει κυτοσόλιο
• Είναι μεγαλύτερο, λόγω
μεταβολικών
απαιτήσεων κυτταρικού
μεταβολισμού

8
 Ζωικό κύτταρο

1. Πυρηνίσκος
2. Πυρήνας
3. Ριβόσωμα
4. Κυστίδιον
5. Αδρό ενδοπλασματικό δίκτυο
6. Συσκευή Golgi
7. Κυτταρικός σκελετός
8. Λείο ενδοπλασματικό δίκτυο
9. Μιτοχόνδριον
10. Κενοτόπιον “Biological cell”, από MesserWoland
διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0
11. Κυτταρόπλασμα
12. Λυόσωμα
13. Κεντριόλιο
9

Φυτικό κύτταρο

“Plant cell structure-en”, από Rocket000 διαθέσιμο ως κοινό κτήμα 10

Διαφορές μεταξύ
ζωικού και φυτικού κυττάρου
Ζωικό κύτταρο Φυτικό κύτταρο
• Λυσόσωμα • Χλωροπλάστες
• Κεντρόσωμα με • Κεντρικό χυμοτόπο
κεντριόλιο
• Κυτταρικό τοίχωμα
• Μαστίγια (σε ελάχιστα
• Πλασμοσύνδεσμοι
φυτικά)

11

Μεμβράνες

• Έχουν θεμελιώδη σημασία στην οργάνωση του κυττάρου

• Δημιουργούν διαμερίσματα με διαφορετικό ευνοϊκό τοπικό
περιβάλλον για μεταβολισμό
• Διπλή στιβάδα φωσφολιπιδίων και άλλων λιπιδίων με
ενσωματωμένες πρωτεΐνες, προσαρμοσμένη στη λειτουργία
κυττάρου
o Κυτταροπλασματική μεμβράνη
o Ενδοκυτταρικές μεμβράνες

12
Κυτταροπλασματική μεμβράνη

• Αποτελείται από διπλοστιβάδα φωσφολιπιδών με υδρόφιλες

πρωτεΐνες προσκολλημένες ή βυθισμένες
• Στις πρωτεΐνες και τα λιπίδια της εξωτερικής στιβάδας
προσκολλώνται πλευρικές αλυσίδες των υδατανθράκων

13
“Cell membrane detailed diagram en”, από Bibi Saint-Pol διαθέσιμο ως κοινό κτήμα

Γενετικές οδηγίες στον πυρήνα

και στα ριβοσώματα
Πυρήνας
• Περιέχει τα περισσότερα γονίδια
• Πυρηνικός φάκελος είναι διπλή μεμβράνη
o Με πόρους που ρυθμίζουν είσοδο και έξοδο πρωτεϊνών
o Με πυρηνικό έλασμα με ινίδια για διατήρηση σχήματος
πυρήνα
o Πυρηνική θεμέλια ουσία
• Έχει πυρηνίσκο

14
DNA

• Στο εσωτερικό του πυρήνα

• Είναι οργανωμένο σε διακριτές μονάδες τα χρωμοσώματα
o Όχημα μεταφοράς της γενετικής πληροφορίας
o Χαρακτηριστικός αριθμός σε κάθε είδος, 46
o Αποτελούνται από χρωματίνη = σύμπλοκο από πρωτεΐνες και
DNA
• μάζα του συμπυκνώνεται κατά την κυτταρική διαίρεση

15

RNA

• rRNA = ριβοσωματικό RNA

o Συντίθεται στον πυρηνίσκο με οδηγίες DNA
o Συνθέτει στον πυρηνίσκο (μαζί με πρωτεΐνες) τη μικρή και
μεγάλη μονάδα των ριβοσωμάτων που εξέρχονται στο
κυτταρόπλασμα
• mRNA = αγγελιοφόρο RNA
o Συντίθεται στον πυρήνα με οδηγίες DNA
o Μεταφέρεται στο κυτταρόπλασμα

16
Ριβοσώματα

• Σύμπλοκο από πρωτεΐνες και rRNA

• Τελική συναρμολόγηση του ριβοσώματος γίνεται στο
κυτταρόπλασμα από μια μικρή και μια μεγάλη μονάδα
• Αποτελούν κυτταρικά συστατικά για πρωτεϊνοσύνθεση δηλ
μεταφράζουν το γενετικό υλικό του mRNA στη δομή
πολυπεπτιδίου

17

Δομή ριβοσώματος

• Το ριβόσωμα αποτελείται από 2 υπομονάδες

o Μικρή
o Μεγάλη

“Ribosome structure svg”, από Pintor4257

διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

18
Σύστημα ενδοκυττάριων μεμβρανών

• Συνθέτει και μεταφέρει πρωτεΐνες

• Μεταβολίζει και μεταφέρει λιπίδια
• Εξουδετερώνει τοξικές ενώσεις
Σχέση μεταξύ μεμβρανών εξασφαλίζεται
o είτε με άμεση φυσική συνέχεια μεμβρανών
o είτε με Κυστίδια = σάκοι, για μεταφορά μικρών ποσοτήτων
μεμβράνης

19

Σύστημα ενδοκυττάριων μεμβρανών

Αποτελείται από
• Πυρηνικό φάκελο-> διαχωρίζει περιεχόμενό του από
κυτταρόπλασμα
• Ενδοπλασματικό δίκτυο -> εργοστάσιο βιοσύνθεσης
• Συσκευή Golgi -> κέντρο παραλαβής και αποστολής
• Λυσοσώματα -> διαμερίσματα ενδοκυττάριας πέψης
• Είδη χυμοτοπίων -> ποικίλα διαμερίσματα συντήρησης
• Κυτταροπλασματική μεμβράνη ->περιβάλλει κύτταρα

20
Ενδοπλασματικό δίκτυο ΕΔ:
Εργοστάσιο βιοσύνθεσης
• Σύνολο μεμβρανών με μεγάλη εξάπλωση
• Αποτελείται δεξαμενές: δίκτυο μεμβρανικών σωληνίσκων και
ασκών,

Μεταφορικά κυστίδια
• Λείο Ε : στερείται ριβοσωμάτων
• Αδρό ΕΔ: ριβοσώματα στην εξωτερική επιφάνεια

21

Ενδοπλασματικό δίκτυο

Λείο ΕΔ
• Σύνθεση λιπιδίων (έλαια, φωσφολιπίδια, στεροειδή)
• Μεταβολισμός υδατανθράκων
• Εξουδετέρωση φαρμάκων και τοξινών
Αδρό ΕΔ
• Παραγωγή πρωτεϊνών στα ριβοσώματα πχ ινσουλίνη και
αναδίπλωση πρωτεϊνών
• Εκκριτικές πρωτεΐνες (γλυκοπρωτεΐνες)
• Συνθέτει μεμβράνες του κυττάρου
22
Ενδοπλασματικό δίκτυο

“Blausen 0350 EndoplasmicReticulum”, από BruceBlaus διαθέσιμο με άδεια CC BY 3.0 23

Συσκευή Golgi:
Κέντρο παραλαβής και αποστολής
• Συσκευάζει, ταξινομεί και αποστέλλει προϊόντα από κυστίδια
του ΕΔ, τροποποιημένα
o Παράγει μεγάλη ποικιλία υδ/κων
o Τροποποιεί φωσφολιπίδια μεμβρανών
o Παράγει μακρομόρια πχ πηκτίνες
o Ταξινομεί προσθέτοντας χημικές ομάδες

24
Συσκευή Golgi

• Αποτελείται από πολλούς πεπλατυσμένους μεμβρανικούς

δίσκους (δεξαμενές) που σχηματίζουν σωρό
Οι δύο πόλοι ενός σωρού

o Cis χώρος παραλαβής

o Trans χώρος αποστολής

25

Συσκευή
Golgi

“0314 Golgi Apparatus”, από

26
Eknichols διαθέσιμο με άδεια CC BY 3.0
Λυσοσώματα

• Διαμερίσματα ενδοκυτταρικής πέψης που παράγονται από ΕΔ

και μεταφέρονται στη συσκευή Golgi
• Προϊόντα: σάκχαρα, αμινοξέα, μονομερή για ανάγκες κυττάρου
• Μεμβρανικοί σάκοι των ζωικών κυττάρων γεμάτοι με υδρολυτικά
ένζυμα
• Φαγοκυττάρωση: τροφικό χυμοτόπιο συντήκεται με λυσόσωμα

27

Λυσοσώματα

• Φαγοκυττάρωση • Αυτοφαγία

© CAMPBELL – REECE, ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΜΟΣ Ι, ΠΕΚ 2010

28
Χυμοτόπια

• Ποίκιλα διαμερίσματα συντήρησης

• Είναι μεμβρανικά κυστίδια με ποικίλη λειτουργία και
διαφορετική σύσταση
o Αποθέματα οργανικών ενώσεων
o Αποθήκη ιοντικών ενώσεων
o Χρωστικές, άνοστες, δηλητηριώδης ουσίες
o Απορροφά νερό άρα μεγενθύνει φυτικά κύτταρα

29

Κυτταρικός χυμός έχει διαφορετική σύσταση

• Μόνο στο φυτικό κύτταρο
o Κεντρικό χυμοτόπιο: από πολλά μικρά
o Τροφικά χυμοτόπια: για φαγοκυττάρωση
o Συσταλτά χυμοτόπια: αποβάλλουν περίσσεια νερού

30
Χυμοτόπιο φυτικών κυττάρων

• Καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του κυττάρου

“Plant cell structure svg vacuole”, από Totodu74 διαθέσιμο ως κοινό κτήμα 31

Σχέση οργανιδίων στο

ενδοκυττάριο
σύστημα μεμβρανών

“0314 Golgi Apparatus”, από

32
Eknichols διαθέσιμο με άδεια CC BY 3.0
Μετασχηματιστές ενέργειας

• Οργανισμοί μετατρέπουν ενέργεια που προσλαμβάνουν από

περιβάλλον σε χρηστική για το κύτταρο μορφή
• Χλωροπλάστες: φωτοσύνθεση= απορρόφηση ηλιακής ενέργειας
για σύνθεση οργανικών ενώσεων (σάκχαρα) από CO2 και H20
• Μιτοχόνδρια: κυτταρική αναπνοή = με τη βοήθεια οξυγόνου
μετατρέπονται η ενέργεια των σακχάρων, λιπών και άλλων
καύσιμων μορίων σε ATP

33

Mιτοχόνδρια

• Μετασχηματισμός της χημικής ενέργειας

• Συναντάμε σε όλα σχεδόν τα ευκαρυωτικά κύτταρα
• Ανάλογα με τη μεταβολική δραστηριότητα έχουν τα κύτταρα ένα
ή και χιλιάδες μιτοχόνδρια\
• Ένζυμα κυτταρικής αναπνοής
• Ένζυμα για σύνθεση ATP

34
Μιτοχόνδρια

“Animal mitochondrion diagram el”, από Bibi Saint-Pol 35

διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

Xλωροπλάστης

• πλαστίδιο= οργανίδιο
• Περιέχουν για φωτοσυνθετική παραγωγή σακχάρων
o Πράσινη χρωστική χλωροφύλλη
o Ένζυμα
o Άλλα μόρια
• Μεμβράνες χωρίζουν σε 3 διαμερίσματα και επιτρέπουν στον χ
να μετατρέπει ενέργεια του φωτός σε χημική ενέργεια με τη
φωτοσύνθεση

36
Χλωροπλάστης 1/2

“Chloroplast II”, από Kelvinsong

διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0 37

Χλωροπλάστης 2/2

“Chloroplast”, από
1: Εξωτερική μεμβράνη 7: Granum Emmanuel.boutet διαθέσιμο με
άδεια CC BY-SA 3.0
2: Διαμεμβρανικός χώρος 8: Θυλακοειδές
3: Εσωτερική μεμβράνη 9: Συσσωμάτωμα αμύλου
4: Στρώμα 10: Ριβόσωμα
5: Εσωτερικό θυλακοειδούς (lumen) 11: DNA
6: Θυλακοειδής μεμβράνη 12: Λιπιδοσφαιρίδιο 38
Υπεροξεισώματα

• Οξείδωση
• Εξειδικευμένο μεταβολικό διαμέρισμα
• Περιέχουν ένζυμα που μεταφέρουν άτομα υδρογόνου από
διάφορα υποστρώματα στο Ο2, παράγοντας έτσι υπεροξείδιο
του Η (Η2Ο2) για να
• Διασπουν λιπαρα οξέα
• Εξουδετερώνουν αλκοόλη κ άλλες τοξίνες
• Είναι τοξικό, αλλά ένζυμο το μετατρέπει σε νερό (σημαντικότητα
διαμερισμάτων)

39

Κυτταροσκελετός

• Δίκτυο ινιδίων που οργανώνει δομές και δραστηριότητες του

κυττάρου
• Υποστήριξη, κίνηση, ρύθμιση
• Συστατικά: μικρονήματα, βλεφαρίδες, μαστίγια

40
Εξωκυττάρια συστατικά

• Διακυτταρικές συνδέσεις που συνεισφέρουν στο συντονισμό των

κυττάρων
• Κυτταρικά τοιχώματα φυτών
• Εξωκυττάρια θεμέλια ουσία ζώων
• Διακυτταρικές συνδέσεις

41

Δομή και λειτουργία κυτταροσκελετού 1/2

Μικροσωληνίσκοι
Μικρονημάτια Ενδιάμεσα
Ιδιότητα (πολυμερή
(νημάτια ακτίνης) νημάτια
τουμπουλίνης)
Σωλήνες άδειοι στο
Δυο αλυσίδες ακτίνης που
εσωτερικό τους- το Ινώδεις πρωτεΐνες
περιελίσσονται η μία γύρω
τοίχωμά τους που υπερελικώνονται
Δομή από την άλλη, κάθε αλυσίδα
αποτελείται από 13 και σχηματίζουν
είναι ένα πολυμερές
στήλες μορίων παχύτερα «καλώδια»
υπομονάδων ακτίνης
τουμπουλίνης
25 nm, με αυλό
Διάμετρος 7 nm 8—12 nm
διαμέτρου 15 nm
Πρωτεΐνες της
Τουμπουλίνη, διμερές οικογένειας των
Πρωτεϊνικές αποτελούμενο από κερατινικών
Ακτίνη
υπομονάδες τουμπουλίνη α και πρωτεϊνών (ανάλογα
τουμπουλίνη β με το είδος του
κυττάρου)

42
Δομή και λειτουργία κυτταροσκελετού 2/2
Μικροσωληνίσκοι
Μικρονημάτια Ενδιάμεσα
Ιδιότητα (πολυμερή
(νημάτια ακτίνης) νημάτια
τουμπουλίνης)
Διατήρηση του κυτταρικού
Διατήρηση του σχήματος (σχηματισμός
κυτταρικού σχήματος στοιχείων που αντιστέκονται Διατήρηση του
(«δοκοί» που στην τάση) κυτταρικού σχήματος
αντιστέκονται στη Μεταβολή του κυτταρικού (σχηματισμός
συμπίεση) σχήματος στοιχείων που
Κύριες Κυτταρική κίνηση Μυϊκή συστολή αντιστέκονται στην
λειτουργίες (βλεφαρίδες, κροσσοί Κυτταροπλασματική ροή τάση) Στερέωση του
και μαστίγια) Κυτταρική κίνηση πυρήνα και ορισμένων
Κίνηση των (ψευδοπόδια) άλλων οργανιδίων
χρωμοσωμάτων στην Κυτταρική διαίρεση Σχηματισμός του
κυτταρική διαίρεση (σχηματισμός της αύλακας πυρηνικού ελάσματος
Κίνηση οργανιδίων διαίρεσης)

43

Εξωκυττάρια θεμέλια ουσία

• Διαφέρει ανάλογα με το είδος των κυττάρων

44
“Extracellular Matrix”, από Kyro διαθέσιμο ως κοινό κτήμα
Διακυτταρικές συνδέσεις 1/2

• Στενές συνδέσεις: συγκρατούν τις κυτταροπλασματικές

μεμβράνες γειτονικών κυττάρων
• Δεσμοσώματα: αγκυροειδείς συνδέσεις που μοιάζουν με
καρφιά που συγκρατούν το κύτταρο σαν συνεχές στρώμα. Η
μυϊκές θλάσεις μπορεί να είναι ρήξη δεσμοσωμάτων
• Χασματικές συνδέσεις: είναι συνδέσεις επικοινωνίας δηλ
κυτταρικοί δίαυλοι από πρωτεΐνες με πόρους, μέσα από τους
οποίους διέρχονται μικρά μόρια (ιόντα, σάκχαρα, αμινοξέα κλπ).
Είναι απαραίτητες για πολλά είδη ιστών πχ καρδιακός μυς

45

Διακυτταρικές συνδέσεις 2/2

“Cell junctions”, από Boumphreyfr διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

46
 Ενότητα 7: Δομή και λειτουργία των μεμβρανών

Οι κυτταρικές μεμβράνες είναι ρευστό

μωσαϊκά λιπιδίων και πρωτεϊνών
• Μεμβρανικό Μοντέλο ρευστού μωσαϊκού προβλέπει ότι μέσα
στη διπλοστιβάδα των λιπιδίων βρίσκονται ενσωματωμένες
αμφιπαθείς πρωτεϊνες

1
Διπλοστιβάδα φωσφολιπιδιών

“The lipid and lipid bilayer”, από Bradleyhintze 2

διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

Η ρευστότητα των μεμβρανών

• Τα φωσφολιπίδια και λιγότερο οι πρωτεϊνες κινούνται πλαγίως

μέσα στη μεμβράνη
• Οι ακόρεστες υδρογονοανθρακικές ουρές φωσφολιπιδίων
εξασφαλίζουν τη ρευστότητα της μεμβράνης σε χαμηλές
θερμοκρασίες

3
Κινήσεις φωσφολιπιδίων

• Συχνότερα κάνουν την πλάγια κίνηση τα λιπίδια σε μια

μεμβράνη
• Ρευστότητα της μεμβράνης λόγω των ακόρεστων
υδρογοναθράκων
• Η χοληστερίνη μειώνει τη ρευστότητα της κυτταρικής μεμβράνης

“Lipid bilayer section”, από Rosarinagazo

διαθέσιμο ως κοινό κτήμα
4

Μεμβρανικές πρωτεϊνες

• Ενσωματωμένες πρωτεΐνες είναι βυθισμένες στη λιπιδική

διπλοστιβάδα
• Περιφερειακές πρωτεΐνες προσδένονται στις δυο επιφάνειες της
μεμβράνης

5
Μοντέλο ρευστού μωσαϊκού

“0303 Lipid Bilayer With Various Components”, από CFCF διαθέσιμο με άδεια CC BY 3.0

Δομή κυτταροπλασματικής μεμβράνης

“Cell membrane detailed diagram-el”, από

And1977 διαθέσιμο ως κοινό κτήμα

7
Λειτουργία μεμβρανικών πρωτεϊνών

• Μεταφορά • Πρόσδεση στον κυτταρικό

σκελετό
• Ενζυμική δράση
• Πρόσδεση στην
• Μεταγωγή σήματος εξωκυττάρια θεμέλια ουσία
• Διακυτταρική αναγνώριση
• Διακυτταρική σύνδεση

Μεμβρανικοί υδατάνθρακες

• Μικρές αλυσίδες σακχάρων συνδέονται με πρωτεΐνες και λιπίδια

της εξωτερικής πλευράς της κυτταροπλασματικής μεμβράνης και
αλληλεπιδρούν με επιφανειακά μόρια άλλων κυττάρων

9
 Σύνθεση συστατικών
της μεμβράνης

• Η κυτταροπλασματική
μεμβράνη έχει την
ενδοκυττάρια και την
εξωκυττάρα πλευρά
της.
• Το ενδοπλασματικό
δίκτυο, η συσκευή
Golgi και τα κυστίδια
συνθέτουν τα
συστατικά του
εξωκυττάριου χώρου.
“0314 Golgi Apparatus”, από
10
Eknichols διαθέσιμο με άδεια CC BY 3.0

Σύνθεση και πολικότητα των μεμβρανών

• Οι πρωτεϊνες και τα λιπίδια των μεμβρανών συντίθενται στο ΕΔ

και τροποποιούνται στη συσκευή Golgi
• Η εσωτερική και εξωτερική πλευρά της μεμβράνης διαφέρουν
ως προς τη μοριακή σύσταση

11
Εκλεκτική διαπερατότητα μεμβρανών

• Τα κύτταρα δεν επιβιώνουν χωρίς ανταλλαγή μορίων και ιόντων

με το περιβάλλον τους: διεργασία ελέγχεται από κυτταρική
μεμβράνη
• Διαπερατότητα λιπιδικής διπλοστιβάδας: οι υδρόφοβες ουσίες
περνούν γρήγορα από μεμβράνη
• Μεταφορικές πρωτεΐνες: για μεταφορά πολικών μορίων και
ιόντων

12

Παθητική μεταφορά

Η διάχυση μιας ουσίας διαμέσου μιας μεμβράνης χωρίς δαπάνη

ενέργειας
• Αυθόρμητη κίνηση
• Σύμφωνα με διαβάθμιση συγκέντρωσης
Ώσμωση: διάχυση του νερού
• Νερό ρέει από πλευρά υπότονου διαλύματος (χαμηλότερης
συγκέντρωσης διαλυμένες ουσίες) προς πλευρά του υπέρτονου
διαλύματος για να γίνει το διάλυμα ισότονο

13
Διάχυση ενός είδους μορίου

• Η διέλευση είναι συχνότερη από την πλευρά της μεμβράνης με

τη μεγαλύτερη συγκέντρωση

© CAMPBELL – REECE, ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΜΟΣ Ι, ΠΕΚ 2010

14

Διάχυση δύο ειδών μορίων

• Κάθε είδος μορίου διαχέεται σύμφωνα με τη διαφορετική

συγκέντρωση μέχρι την ισορροπημένη κατανομή των μορίων

© CAMPBELL – REECE, ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΜΟΣ Ι, ΠΕΚ 2010

15
Ώσμωση

• Δύο διαλύματα με διαφορετική συγκέντρωση ίδιου είδους

μορίων που χωρίζονται από αδιαπερατή μεμβράνη για την
ουσία, αλλά διαπερατή για το νερό (διαλύτης) θα καταλήξουν να
έχουν ίδια συγκέντρωση λόγω της μετακίνησης του νερού.

16

παθητική μεταφορά (συνέχεια)

• Επιβίωση κυττάρου εξαρτάται από εξισορρόπηση πρόσληψης

και απώλειας νερού
• Χωρίς κυτταρικό τοίχωμα (πχ ζώα) διαθέτουν
ωσμορυθμιστικούς μηχανισμούς
• Με κυτταρικό τοίχωμα (πχ φυτά, μύκητες) είναι ανελαστικό,
προφυλάσσει από ρήξη σε υπότονο περιβάλλον

17
Η υδατική ισορροπία κυττάρων

• Η ύπαρξη κυτταρικού τοιχώματος καθορίζει τον τρόπο με τον

οποίο αντιδρούν τα κύτταρα όταν αλλάζει η συγκέντρωσή τους
• Τα ζωικά κύτταρα δεν έχουν κυτταρικό τοίχωμα ενώ τα φυτικά
έχουν

18

Υδατική ισσοροπία

Ζωικό κύτταρο Φυτικό κύτταρο

• Υπότονο διάλυμα το κύτταρο
λύεται
• Ισότονο διάλυμα φυσιολογικό
κύτταρο
• Υπέρτονο διάλυμα  κύτταρο
συρρικνώνεται
• Υπότονο διάλυμα  φυτικά
κύτταρο λειτουργούν
φυσιολογικά
• Ισότονο διαλυμα 
υποσπαραγία
• Υπέρτονο διαλυμα  το
κύτταρο πλασμολύεται

19
Διευκολυνόμενη διάχυση

• Παθητική μεταφορά υποβοηθούμενη από πρωτεΐνες: μια

μεταφορική πρωτεΐνη επιταχύνει τη διέλευση (νερού ή
διαλυμένης ουσίας) σύμφωνα με διαβάθμιση συγκέντρωσης

20

Διευκολυνόμενη διάχυση

• Η πρωτεΐνη δίαυλος αφήνει • Η πρωτεΐνη φορέας μεταφέρει

μόρια να διέλθουν ουσία προς οποιαδήποτε
κατεύθυνση

“Scheme facilitated diffusion in cell membrane-en”, από Bibi Saint-Pol διαθέσιμο ως κοινό κτήμα 21
Ενεργητική μεταφορά

• Απαιτεί ενέργεια για τη διακίνηση διαλυμένων ουσιών

αντίθετα από τη διαβάθμιση συγκέντρωσής τους
• Εξειδικευμένες μεμβρανικές πρωτεΐνες χρησιμοποιούν
ενέργεια (μορφή ATP) για να επιτελέσουν έργο μεταφοράς

22
“Scheme sodium-potassium pump-en”, από Dbrouse~commonswiki διαθέσιμο ως κοινό κτήμα

Αντλίες ιόντων

Ρόλος: διατήρηση του δυναμικού της μεμβράνης

Κατανομή ιόντων εκατέρωθεν μεμβράνης δημιουργεί:
• Διαβάθμιση χημικής συγκέντρωσης
• Ηλεκτρική διαβάθμιση
Για να υπάρχει ηλεκτροχημικό δυναμικό που καθορίζει ροή
διάχυσης ιόντων

23
Αντλίες ιόντων (συνέχεια)

Ηλεκτρογόνες αντλίες πχ
• Αντλία νατρίου-καλίου
• Αντλίες πρωτονίων
Είναι μεταφορικές πρωτεΐνες που συνεισφέρουν στη διατήρηση της
ηλεκτροχημικής διαβάθμισης

24

Ηλεκτρογόνος αντλία

• Οι αντλίες πρωτονίων
είναι μεμβρανικές
πρωτεΐνες που
αποθηκεύουν ενέργεια
και δημιουργούν έτσι
διαφορά δυναμικού και
διαφορά συγκέντρωσης
H+, δηλ διπλή πηγή
ενέργειας

25
© CAMPBELL – REECE, ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΜΟΣ Ι, ΠΕΚ 2010
Συμμεταφορά

Συζευγμένη μεταφορά δύο ουσιών από την ίδια μεμβρανική

πρωτεΐνη:
Η διάχυση μιας διαλυμένης ουσίας σύμφωνα με τη διαβάθμιση
συγκέντρωσης παρέχει την ενέργεια για τη μεταφορά μιας
δεύτερης ουσίας αντίθετα προς τη διαβάθμισης της συγκέντρωσής
της

26

Συμμεταφορά

• Ενεργητική μεταφορά
που παίρνει ενέργεια
από τη διαβάθμιση
συγκέντρωσης

© CAMPBELL – REECE, ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΜΟΣ Ι, ΠΕΚ 2010

27
Μαζική μεταφορά ουσιών
διαμέσου μεμβράνης
Γίνεται με:
• Εξωκυττάρωσης: μεταφορικά κυστίδια μεταναστεύουν προς την
κυτταροπλασματικής μεμβράνη, συντήκονται και
απελευθερώνουν περιεχόμενο
• Ενδοκυττάρωση: μόρια εισέρχονται στα κύτταρα μέσω
κυστιδίων που αποκόπτονται από μεμβράνη προς το εσωτερικό
του κυττάρου

28

Ενδοκυττάρωση

• Φαγοκυττάρωση • Πινοκυττάρωση • Ενδοκυττάρωση μέσω

υποδοχέα 29
“Endocytosis types”, από LadyofHats διαθέσιμο ως κοινό κτήμα
 Ενότητα 8: Εισαγωγή στον μεταβολισμό

Μεταβολισμός 1/2

• Το σύνολο των χημικών αντιδράσεων

• Προκύπτει από αλληλεπιδράσεις μεταξύ μορίων μέσα στο
ελεγχόμενο περιβάλλον του κυττάρου
• Καταβολικές οδοί = διάσπαση πολύπλοκων μορίων σε
απολούστερα
• Αναβολικές οδοί = βιοσύνθεση: καταναλώνεται ενέργεια
προκειμένου να συντεθούν περίπλοκες ενώσεις από
απλούστερες

1
Μεταβολισμός 2/2

• Με το μεταβολισμό οι οργανισμοί μετασχηματίζουν την ύλη και

την ενέργεια
• Οι μεταβολικές αντιδράσεις καταλύονται από ένζυμα
• Οι μεταβολικές αντιδράσεις σχηματίζουν διασταυρούμενες
οδούς (καταβολικές ή αναβολικές)

Κυτταρική αναπνοή

• Τα ζωντανό κύτταρο είναι ένα χημικό εργοστάσιο σε

μικρογραφία
• Η κυτταρική αναπνοή αποτελεί τον κινητήρα της ενεργειακής
«οικονομίας»: αποσπά ενέργεια αποθηκευμένα στα σάκχαρα
(και άλλα μόρια) για να επιτελέσουν κύτταρα διάφορες μορφές
έργου

3
Ενέργεια

• Είναι η ικανότητα πρόκλησης μεταβολών δηλαδή ικανότητα

παραγωγής έργου
• σε ορισμένες μορφές ενέργειας το έργο εκτελείται με ικανότητα
αναδιάταξης ποσότητας ύλης και μετακίνηση της ύλης

Μορφές ενέργειας

• Κινητική ενέργεια
o Θερμότητα: κινητική ενέργεια τυχαίας κίνησης ατόμων ή
μορίων
• Δυναμική ενέργεια
o Χημική ενέργεια: δυναμική ενέργεια που μπορεί
ν’απελευθερωθεί σε μια χημική αντίδρασης

5
Μετασχηματισμοί μεταξύ δυναμικής και
κινητικής ενέργειας
• Όταν ανεβαίνει κάποιος
σκάλες μετατρέπει την
κινητική ενέργεια σε
δυναμική
• Όταν φτάνει πάνω σε
βατήρα έχει περισσότερη
δυναμική ενέργεια
• Η βουτιά μετατρέπει τη
δυναμική ενέργεια σε
“Κολύμπι”, από skeeze διαθέσιμο με άδεια CC0 1.0

κινητική

Νόμοι ενεργειακών μετασχηματισμών

Θερμοδυναμική: ενεργειακοί μετασχηματισμοί της ύλης

• 1ος νόμος: ενέργεια μπορεί να μεταδοθεί ή να μετασχηματιστεί
αλλά δεν μπορεί να δημιουργηθεί ή να καταστραφεί
• 2ος νόμος: με κάθε μεταφορά ή μετατροπή προκαλείται αύξηση
της εντροπίας του συστήματος

7
«Μη χρήσιμη» ενέργεια

• Μη χρήσιμη ενέργεια = ενέργεια που δεν μπορεί να παράγει

έργο
• Μέρος της χρήσιμης ενέργειας μετατρέπεται σε θερμότητα,
δηλαδή στη μορφή που προκύπτει από την τυχαία κίνηση των
μορίων
• Ενέργεια «χάνεται» σημαίνει διασκορπίζεται στο περιβάλλον και
αυξάνει εντροπία (βαθμός αταξίας)

Αυθόρμητη αντίδραση

• Η μεταβολή της ελεύθερης ενέργειας μας λέει αν η αντίδραση

θα γίνει αυθόρμητα ή όχι

9
Μεταβολή ελεύθερης ενέργειας

• Ελεύθερη ενέργεια ενός ζωντανού συστήματος είναι η ενέργεια

που μπορεί να επιτελέσει έργο στις κυτταρικές συνθήκες
• Μεταβολή ενέργειας ΔG συνδέεται άμεσα με μεταβολή της
ενθαλπίας ΔH και της εντροπίας ΔS
• ΔG = ΔH ενθαλπια -ΤΔ S εντροπια
• Ενθαλπία: συνολική ενέργεια που έχει στο σύστημα

10

Ελεύθερη ενέργεια =
μέτρο αστάθειας, τάση για ισορροπία
• Οι οργανισμοί ζουν καταναλώνοντας ελεύθερη ενέργεια
• Κατά τη διάρκεια της αυθόρμητης μεταβολής η ελεύθερη
ενέργεια ελαττώνεται και η σταθερότητα του συστήματος
αυξάνεται
Αυθόρμητες διαδικασίες γίνονται μόνο όταν έχουν
αρνητική ΔG, ή να χάσει Η ή ν’αυξηθεί S
• ΔG = G τελικής κατάστασης – G αρχικής κατάστασης

11
Ελεύθερη ενέργεια και μεταβολισμός

• Εξώεργες: αυθόρμητη «κατηφορική» χημική αντίδραση με

απελευθέρωση ενέργειας (- ΔG προϊόντα έχουν λιγότερη
ενέργεια από αντιδρώντα)
• Ενδοέργες: μη αυθόρμητη, «ανηφορική» χημική αντίδραση
απαιτεί προσθήκη ενέργειας (+ΔG) που απορροφά ενέργεια από
το περιβάλλον
• Πηγή ενέργειας είναι οι τροφές

12

Ισορροπία

• Κατάσταση μέγιστης σταθερότητας

• Τα ασταθή συστήματα (υψηλή G) τείνουν να μεταβούν σε
καταστάσεις μεγαλύτερης σταθερότητας (χαμηλή G)
• Κλειστό σύστημα φτάνει σε ισορροπία δηλ σταματά να παράγει
έργο
• Μεταβολισμός δε φτάνει ποτέ σε ισορροπία γιατί τροφοδοτείται
συνέχεια με νέο υλικό (με οξυγόνο, σάκχαρα και άλλα καύσιμα
μόρια) και απομακρύνει προϊόντα

13
Δομή και υδρόλυση της ATP

• ATP συνδέει εξώθερμες με ενδόθερμες αντιδράσεις

• Είναι το μέσο με το οποίο μεταφέρεται ενέργεια στο κύτταρο
• Με υδρόλυση της τελευταίας φωσφορικής ομάδας παράγονται
ADP και Pi και απελευθερώνεται ελεύθερη ενέργεια

14

Η δομή της ATP (τριφωσφορική αδενοζίνη)

15
Σύζευξη ενέργειας

• Αξιοποίησης εξώεργης αντίδρασης με παροχή ενέργειας σε

ενδόεργη

16

Πως παράγεται έργο από ATP

Υδρόλυση της ATP

• Καθιστά δυνατές τις ενδόεργες αντιδράσεις μέσω της
φωσφορυλίωσης = μεταφορά μιας φωσφορικής ομάδας σε
συγκεκριμένα αντιδρώντα που γίνονται έτσι πιο δραστικά
• Προκαλεί μεταβολές στη σχήμα και στη συγγένεια δέσμευσης
των
o μεταφορικών και
o κινητικών πρωτεϊνών
(συνήθως με φωσφορυλιώση)

17
Η υδρόλυση της ATP απελευθερώνει ενέργεια

18

H αναγέννηση της ATP

• Οι καταβολικές οδοί οδηγούν σε αναγέννηση της ATP από ADP

και Pi

19
Κύκλος της ATP

• Η σύνθεση της ΑΤΡ από

ADP + P απαιτεί ενέργεια.
Ενέργεια προέρχεται από
αντιδράσεις διάσπασης
(=καταβολισμός) στο
κύτταρο
• Η υδρόλυση της ΑΤΡ σε ADP
+ P απελευθερώνει
ενέργεια και τροφοδοτεί © CAMPBELL – REECE, ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΜΟΣ Ι, ΠΕΚ 2010
ενεργειακά το κύτταρο

20

Ενζυμα

• Είναι ένα μακρομόριο που ενεργεί ως καταλύτης = χημικός

παράγοντας που επιταχύνει συγκεκριμένη χημική αντίδραση
χωρίς να καταναλώνεται ο ίδιος από αυτήν
• Χωρίς τα ένζυμα θα πάθαινε η μεταβολική οδός «συμφόρηση»

21
Παράδειγμα ενζυμικής αντίδρασης

• Η υδρόλυση της σαχαρόζης από τη σακχαράση

22

Ενέργεια ενεργοποίησης ΕΑ

Η ενέργεια που χρειάζεται αρχικά για να ξεκινήσει η αντίδραση

• Προκαλεί στρέψη μορίων και διάσπαση δεσμών των
αντιδρώντων
• Παρέχεται από περιβάλλον ως θερμότητα, συνήθως είναι υψηλή
και δεν επιτυγχάνεται αντίδραση
• Ενζυμα μειώνουν την ΕΑ χαμηλώνοντας ενεργειακούς
φραγμούς

23
Η επίδραση ενός ενζύμου στην ενέργεια
ενεργοποίησης
• Τα ένζυμα επιταχύνουν μια αντίδραση μειώνοντας την ενέργεια
ενεργοποίησης , χωρίς να επηρεάζουν την ελεύθερη ενέργεια
(ΔG)

24

Εξειδίκευση ενζύμου

• Κάθε τύπος ενζύμου έχει ένα μοναδικό ενεργό κέντρο που

συνδυάζεται εξειδικευμένα με το υπόστρωμα του, δηλ με το
μόριο του αντιδρώντος πάνω στο οποίο το ένζυμο ασκεί τη
δράση του
• Το ένζυμο μεταβάλλει ελαφρώς το σχήμα του όταν συνδέεται με
το υπόστρωμα (επαγόμενη συναρμογή)

25
Εξειδίκευση ενζύμων ως προς υπόστρωμα

• Υπόστρωμα = αντιδρών μόριο πάνω στο οποίο δρα ένζυμο

• Σύμπλοκο ενζύμου-υποστρώματος για να δράσει ένζυμο
• Πολύ ειδική αντίδραση καταλύει ένζυμο
• Ενζυμο ξεχωρίζει ακόμα και τα ισομερή
• Εξειδίκευση οφείλεται σε τρισδιάστατο σχήμα
• Ενεργό κέντρο: περιοχή ενζύμου που δεσμεύει υπόστρωμα

26

Κατάλυση στο ενεργό κέντρο του ενζύμου

• Το ενεργό κέντρο μπορεί να χαμηλώσει το φραγμό της ΕΑ με το

να:
o Προσανατολίζει κατάλληλα τα υποστρώματα
o Προκαλεί διάταση στους δεσμούς τους
o Διαμορφώνει ευνοϊκό μικροπεριβάλλον
o Σχηματίζει προσωρινούς ομοιοπολικούς δεσμούς με το
υπόστρωμα

27
Επίδραση συνθηκών στη δράση ενζύμου

• Για κάθε ένζυμο υπάρχει βέλτιστη θερμοκρασία και βέλτιστο pH

• Θερμοκρασία και pH επηρεάζουν ενζυμική ενεργότητα
• Συμπαράγοντες, συνένζυμο (οργανικό)
• Αναστολείς ενζύμων μειώνουν λειτουργία
o Ανταγωνιστικοί : μιμούνται υπόστρωμα, δεσμεύοντας ενεργό
κέντρο
o Μη ανταγωνιστικοί: δεσμεύουν άλλο μέρος ενζύμου
• Μη αντιστρεπτοί αναστολείς: δηλητήρια, τοξίνες

28

Ρύθμιση ενεργότητας ενζύμων και

μεταβολισμός
Κύτταρα ελέγχουν αυστηρά μεταβολικές οδούς ρυθμίζοντας πότε
θα είναι ενεργά τα διάφορα ένζυμα είτε:
• Με ενεργοποίηση ή απενεργοποίηση γονιδίων που
κωδικοποιούν ειδικά ένζυμα
• Με ρύθμιση της δραστικότητας των ενζύμων μετά τη σύνθεσή
τους

29
Αλλοστερική ρύθμιση ενζύμων

Μόρια δεσμεύονται σε ειδικές θέσεις επηρεάζοντας το σχήμα και

τη λειτουργία
• Συνεργατικότητα: δέσμευση μορίου υποστρώματος διεγείρει τη
δεσμευτική ικανότητα ή λειτουργία κ άλλων ενεργών κέντρων
• Αναδραστική αναστολή: τελικό προϊόν αναστέλει αλλοστερικά το
ένζυμο ενός προηγούμενου σταδίου της μεταβολικής οδού

30

Ρύθμιση ενζυμικής ενεργότητας

• Ειδική θέση ενζύμων μέσα στο κύτταρο αυξάνει

αποτελεσματικότητα ενζυμικών διαδικασιών
Ορισμένα ένζυμα
• ομαδοποιούνται σε σύμπλοκα
• Μερικά είναι ενσωματομένα σε μεμβράνες
• Άλλα περιέχονται μέσα σε οργανίδια

31
Ενότητα 9: Κυτταρική αναπνοή: Αποκτώντας χημική ενέργεια

Μεταβολικό έργο για ζωή

• Τα κύτταρα απαιτούν μεταγγίσεις ενέργειας από εξωτερικές

πηγές για να επιτελέσουν πολυάριθμες λειτουργίες
• Απαραίτητα στοιχεία για ζωή ανακυκλώνονται: Φωτοσύνθεση
παράγει O2 και οργανικά μόρια, τα οποία διασπώνται στην
κυτταρική αναπνοή σε τελικά προϊόντα CO2+H2Ο: είναι πρώτες
ύλες φωτοσύνθεσης

1
Ροή ενέργειας και ανακύκλωση ουσιών

• Η ενέργεια μπαίνει στο

οικοσύστημα ως ηλιακό
φως και βγαίνει ως
θερμότητα.
• Αντίθετα, τα απαραίτητα,
για τη ζωή, χημικά
στοιχεία ανακυκλώνονται.

Καταβολικές οδοί

• Παράγουν ενέργεια από την οξείδωση οργανικών μορίων

• Καύσιμα υλικά είναι οι εξώεργες αντιδράσεις πχ διάσπαση
γλυκόζης
• Σημαντικό ρόλο παίζει η μεταφορά ηλεκτρονίων

3
Παραγωγή ATP στις καταβολικές οδούς

Ζύμωση: μερική αποικοδόμηση σακχάρων χωρίς χρήση οξυγόνου

Αερόβια αναπνοή= κυτταρική αναπνοή:
• Κυριότερη και αποτελεσματικότερη
• Καταναλώνεται οργανική ύλη και οξυγόνο
Υπάρχει και αναερόβια αναπνοή

Κυτταρική αναπνοή

• Οργανικές ενώσεις + οξυγόνο → διοξείδιο άνθρακα + νερό +

ενέργεια
Καύσιμα υλικά από τροφή:
• Υδατάνθρακες
• Λιπίδα
• Πρωτεΐνες
Για να λειτουργεί κύτταρο πρέπει ν’αναπληρώνει ΑΤΡ

5
Οξειδοαναγωνικές αντιδράσεις

• Όταν μεταφέρονται ηλεκτρόνια e- από αντιδρόν μόριο σε ένα

άλλο
• Οξείδωση = Απώλεια e-
• Αναγωγή = προσθήκη e-
• Η μεταφορά ηλεκτρονίων στις χημικές αντιδράσεις,
απελευθερώνει ενέργεια (αποθηκευμένη στα οργανικά μόρια), η
οποία χρησιμοποιείται στη σύνθεση ΑΤΡ

Στην «πράξη»

• Ο άνθρακας χάνει κοινά ηλεκτρόνια και οξειδώνεται

• Η μεγάλη ηλεκτροαρνητικότητα του Ο2 το κάνει ισχυρό
οξειδωτικό παράγοντα -> αντίδραση φέρνει ηλεκτρόνια
πλησιέστερα στο Ο2 απελευθερώνοντας ενέργεια για παραγωγή
έργου
• Σε ορισμένες αντιδράσεις δεν είναι πλήρης η μεταφορά
ηλεκτρονίων, αλλά μεταβάλλεται βαθμός διανομής ηλεκτρονίων
σε ομοιπολικούς δεσμούς

7
Οξείδωση στην αναπνοή

• Το καύσιμο (γλυκόζη) οξειδώνεται και το Ο2 ανάγεται →

ηλεκτρόνια χάνουν δυναμική ενέργεια → απελευθερώνεται
• Κατά τη μεταφορά Η+ (και e-) στο οξυγόνο, μεταβάλλεται η
ενεργειακή στάθμη των ηλεκτρονίων
• Λίπη και υδα/κες έχουν μεγάλη περιεκτικότητα Η+ άρα πλούσιες
δεξαμενές e-, συνεπώς «ενεργειακό» τρόφιμο

Δεκτής ηλεκτρονίων
NAD+ → ΝADH
• Τα ηλεκτρόνια συνοδεύονται από πρωτόνια (= Η+ ) δεν
καταλήγουν απευθείας στο οξυγόνο, αλλά μεταφέρονται σε
φορείς ηλεκτρονίων, το συνένζυμο NAD+ = οξειδωτικός
παράγοντας)
• Ενζυμα αφυδρογονάσες αφαιρούν Η2 (δηλ 2 ηλεκτρόνια και 2
πρωτόνια) από υπόστρωμα (γλυκόζη)

9
Αλυσίδα μεταφοράς ηλεκτρονίων

• Για να διακόψουν την απότομη «πτώση» ηλεκτρονίων στο

Οξυγόνο
• Αλυσίδα
o αποτελείται από πολλά μόρια – πρωτεΐνες,
o καταλήγει σε O2 που συλλέγει ηλεκτρόνια σχηματίζοντας νερό
• Φορείς γίνονται όλο και πιο ηλεκτροαρνητικοί κατά μήκος
αλυσίδας

10

Κυτταρική αναπνοή

Γλυκόλυση: Διασπά γλυκόζη σε 2 μόρια πυροσταφυλικού οξέος

Κύκλος κιτρικού οξέος = Krebs: ολοκληρώνει διάσπαση γλυκόζης
οξειδώνοντας πυροσταφυλικό σε CO2
Οξειδωτική φωσφορυλίωση: ΑΤΡ τροφοδοτείται ενεργειακά από
οξειδωαναγωγή μεταφοράς ηλεκτρόνιων

11
Η κυτταρική αναπνοή με μια ματιά

© CAMPBELL – REECE, ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΜΟΣ Ι, ΠΕΚ 2010

12

Γλυκόλυση

• Η γλυκόλυση απελευθερώνει χημική ενέργεια με την οξείδωση

της γλυκόζης προς πυροσταφυλικό οξύ
• Συμβαίνει ανεξάρτητα από διαθεσιμότητα Οξυγόνου
• Παρουσία οξυγόνου επιτρέπει να εξάγει ενέργεια αποθηκευμένη
στο πυροσταφυλικό και στο NADH

13
Ακετυλο συνένζυμο Α = Ακετυλο – CoA

• Η μετατροπή του πυροσταφυλικού οξέως σε ακετυλο συνέζυμο Α

συνδέει τη γλυκόλυση με τον κύκλο του Krebs

© CAMPBELL – REECE, ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΜΟΣ Ι, ΠΕΚ 2010

14

O κύκλος του κιτρικού οξέος:

μεταφέρει ηλεκτρόνια καυσίμων
• Ολοκληρώνει την ενεργοπαραγωγό οξείδωση των οργανικών
μορίων
• 1/3 της γλυκόζης απελευθερώθηκε στην γλυκόλυση
• Αποδομείτε κιτρικό πάλι σε οξαλικό
• Πυροσταφυλικό μετατρέπεται σε ακετυλοσυνένζυμα Α = ακέτυλο
CoA, συνδετικός κρίκος γλυκόλυσης-Κrebs
• 2 συνένζυμα συμμετέχουν: FAD, NAD

15
Οξειδωτική φωσφοριλύωση

• Χημειώσμωση συνδέει μεταφορά ηλεκτρονίων με τη σύνθεση

ΑΤΡ
• Η περισσότερη ΑΤΡ της αναπνοής προέρχεται από
οξειδ.φωσφοριλύωση.
• Αξιοποιείται η ενέργεια που απελευθερώνεται από την αλυσίδα
μεταφοράς ηλεκτρονίων

16

Οδός μεταφοράς ηλκτρονίων

• Λειτουργία της αλυσίδας είναι να διευκολύνει την πτώση

ηλεκτρονίων από τα τροφικά μόρια στο οξυγόνο με το να
κατανέμει τη μεγάλη μείωση ενέργειας σε επιμέρους στάδια

17
Χημειώσμωση:
ενεργειακή σύζευξη
• Η διαδικασία κατά την οποία η ενέργεια χρησιμοποιείται για να
τροφοδοτήσει ενεργειακά κάποια κυτταρική λειτουργία πχ τη
σύνθεση ΑΤΡ
• Πηγή ενέργειας είναι η διαφορά [Η+] εκατέρωθεν των
μεμβρανών

18

Ισολογισμός παραγωγής ΑΤΡ

• Από το σύνολο της χημικής ενέργειας που περιέχεται στη

γλυκόζη, το ~40% μεταφέρεται στην ΑΤΡ: πολύ αποδοτική
• Το υπόλοιπο τμήμα της χημικής ενέργειας χάνεται ως θερμότητα
→ μέρος της για διατήρηση θερμοκρασίας σώματος σταθερή
στους 37οC
• 36-38 ΑΤΡ

19
© CAMPBELL – REECE, ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΜΟΣ Ι, ΠΕΚ 2010
20

Ζύμωση και αναερόβια αναπνοή

• 2 μηχανισμοί με τους οποίους μπορούν κύτταρα να οξειδώσουν

οργανικά καύσιμα και να παράγουν ΑΤΡ χωρίς χρήση οξυγόνου
• Άλλες λιγότερο ηλεκτροαρνητικές ουσίες λειτουργούν ως δέκτες
ηλεκτρονίων

21
Είδη ζύμωσης

• Περιλαμβάνει τη γλυκόλυση και διάφορες αντιδράσεις

αναγέννησης του NAD+
1. Γαλακτική
2. Αλκοολική
• Πυροσταφυλικό → αιθανόλη και CO2
• Ζυθοποιεία
• Αρτοποιία

22

Γαλακτική Ζύμωση

• Πυροσταφυλικό οξύ → γαλακτικό οξύ (χωρίς CO2)

• Γαλακτοβιομηχανία
o Ζύμωση μυκήτων και βακτηρίων για παραγωγή τυριού και
γιαουρτιού
• Μυϊκός κάματος οφείλεται τελικά σε Κ+ όχι στο γαλακτικό οξύ το
οποίο:
o Ενισχύει μυϊκή απόδοση
o Μετατρέπεται πάλι σε πυροσταφυλικό (ήπαρ)

23
Κομβικό το πυροσταφυλικό οξύ

• Γλυκόλυση γίνεται και στη

ζύμωση και στην κυτταρική
αναπνοή και παράγεται
πυροσταφυλικο οξύ 
• Αν υπάρχει οξύγονο
ακολουθεί την αερόβια
κυτταρική αναπνοή
• Αν δεν υπάρχει οξυγόνο
στο περιβάλλον ακολουθεί
τη ζύμωση και παράγεται
αιθανόλη ή γαλακτικό οξύ

© CAMPBELL – REECE, ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΜΟΣ Ι, ΠΕΚ 2010

24

Σύγκριση ζύμωσης
με κυτταρική αναπνοή
Ζύμωση Κυτταρική αναπνοή
• Αναερόβια παραγωγή 2 ΑΤΡ • Αερόβια παραγωγή 38 ΑΤΡ,
δηλ αποδίδει 19 φορές
• Γλυκόλυση
περισσότερο ΑΤΡ
• Διαφορετικοί μηχανισμοί
οξείδωσης NADH → NAD+ • Γλυκόλυση
προκειμένου να συνεχιστεί • Διαφορετικοί μηχανισμοί
γλυκόλυση: Πυροσταφυλικό / οξείδωσης NADH → NAD+
ακεταλδεϋδη προκειμένου να συνεχιστεί
γλυκόλυση: οξυγόνο

25
Σύνδεση αναπνοής με άλλες
μεταβολικές οδούς
Διαιτολόγιο ανθρώπου παρέχει θερμίδες
• Λίπη
• Πρωτεΐνες
• Σακχαρόζη (και άλλους δισακχαρίτες)
• Άμυλο (πολυσακχαρίτες)
Όλα χρησιμοποιούνται στην κυτταρική αναπνοή και παραγωγή ΑΤΡ
Δεν τρώμε ελεύθερα μόρια γλυκόζης

26

Καταβολισμός υδατάνθρακων

• Γλυκόλυση καταβολίζει υδατάνθρακες

o Άμυλο
o Γλυκογόνο
o Ζάχαρη

27
Καταβολισμός πρωτεΐνών

• Πρωτεΐνες → πέψη → αμινοξέα

o Κατασκευή νέων πρωτεϊνών
o Όσα αμινοξέα περισσεύουν → απαμίνωση → μετατρέπονται
σε ενδιάμεσα προϊόντα γλυκόλυσης ή κύκλου Krebs
Αζωτούχο τμήμα
o Απεκκρίνεται ως:
• Αμμωνία
• Ουρία
• Άλλο μεταβολικό προϊόν (περιττό)
28

Καταβολισμός Λιπών

• Από τροφή
• Από λιποκύτταρα (αποθηκευτικά κύτταρα με υψηλή ενεργειακή
στάθμη)
Πέψη τα διασπά σε
• Λιπαρά οξέα (την περισσότερη ενέργεια)  β οξείδωση 
κύκλος Krebs ως ακέτυλο CoA
• Γλυκερόλη → ενδιάμεση ένωση γλυκόλυσης

29
Καταβολισμός θρεπτικών συστατικών τροφής

• Υδατάνθρακες, λίπη και

πρωτεΐνες μπορούν να
χρησιμοποιηθούν ως
καύσιμα στην κυτταρική
αναπνοή.
• Τα μονομερή τους μπαίνουν
σε διάφορα στάδια της
γλυκόλυσης ή του κύκλου
του Krebs  δηλ στις δύο
καταβολικές οδούς στις
οποίες ρέουν τα ηλεκτρόνια
από αυτές τις οργανικές
ενώσεις προς το οξυγόνο © CAMPBELL – REECE, ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΜΟΣ Ι, ΠΕΚ 2010
30

Βιοσύνθεση
(αναβολικές οδοί με κατανάλωση ενέργειας)

• Ύλη κυττάρων είναι ανθρακικοί σκελετοί για κατασκευή μορίων

• Οργανικά μονομερή χρησιμοποιούνται απευθείας πχ αμινοξέα
για πρωτεϊνοσύνθεση
• Απαραίτητα μόρια που δεν υπάρχουν στις τροφές σχηματίζονται
ως ενδιάμεσες ενώσεις καταβολισμού -> πρόδρομες ουσίες
αναβολισμού πχ
o σύνθεση μη απαραίτητων αμινοξέων
o Πυροσταφυλικό → γλυκόζη
o Ακέτυλο CoA → λιπαρά οξέα
Μεταβολικοί κόμβοι: μετατροπή μορίων σε άλλα → περίσσεια →
λίπος αποθηκεύεται
31
 Ενότητα 10: Φωτοσύνθεση

Τροφοδοσία βιόσφαιρας

• Το φως του ήλιου είναι η κινητήρια δύναμη ζωής στη γη

• Φωτοσύνθεση = ηλιακή ακτινοβολία δεσμεύεται στους
χλωροπλάστες -> εκεί μετατρέπεται σε χημική -> αποθηκεύεται
στα μόρια σακχάρου

1
2 τρόποι απόκτησης οργανικών ενώσεων

• Προς κάλυψη ενεργειακών αναγκών

Αυτότροφοι οργανισμοί
o Συντηρουν τον εαυτό τους χωρίς προϊόντα άλλων οργανισμών
o Συνθέτει οργανικές ενώσεις από CO2 και ανόργανες ύλες =
Παραγωγοί
o Πχ φυτά: νερό, μέταλλα από έδαφος, CO2 από ατμόσφαιρα και
φως
Ετερότροφοι: Προσλαμβάνουν οργανικά συστατικά από τροφή =
καταναλωτές πχ ζωα ή νεκρά κατάλοιπα = αποικοδομητές πχ μύκητες

Γενικές αρχές φωτοσύνθεσης

• Μετατρέπει ενέργεια του φωτός σε χημική

• Προϋποθέσεις:
1. Ομάδες φωτοσυνθετικών ενζύμων
2. Εξειδικευμένα μόρια

3
2 στάδια φωτοσύνθεσης

• Φωτεινές αντιδράσεις: ηλιακή ακτινοβολία δεσμεύεται και

μετατρέπεται σε χημιική
• Κύκλος του Calvin: χημική ενέργεια επενδύεται στην παραγωγή
οργανικών μορίων των τροφών

Χλωροπλάστης 1/3

• Θέση φωτοσύνθεσης στα φυτά

• Περιέχεται σε όλα τα πράσινα μέρη του φυτού
• Κυρίως τόπος φωτοσύνθεσης = φύλλο
• Περιέχουν χλωροφύλλη = μόριο που απορροφά ενέργεια φωτός
• Στόματα = πόροι φύλλων: μπαίνει CO2 βγαίνει O2

5
Χλωροπλάστης 2/3

“Chloroplast II”, από Kelvinsong

διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0 6

Χλωροπλάστης 3/3

“Chloroplast”, από
1: Εξωτερική μεμβράνη 7: Granum Emmanuel.boutet διαθέσιμο με
άδεια CC BY-SA 3.0
2: Διαμεμβρανικός χώρος 8: Θυλακοειδές
3: Εσωτερική μεμβράνη 9: Συσσωμάτωμα αμύλου
4: Στρώμα 10: Ριβόσωμα
5: Εσωτερικό θυλακοειδούς (lumen) 11: DNA
6: Θυλακοειδής μεμβράνη 12: Λιπιδοσφαιρίδιο 7
Οξειδοαναγωνική διαδικασία φωτοσύνθεσης

• Αντίστροφη ροή ηλεκτρονίων:

Νερό διασπάται  ηλεκτρόνια (και ιόντα Η) μεταφέρονται στο CO2
το οποίο ανάγεται σε σάκχαρο
Ηλεκτρόνια αυξάνουν δυναμική τους ενέργεια όταν μετακινούνται
από νερό σε σάκχαρο, οπότε απαιτείται προσθήκη ενέργειας
(ήλιου) = ενδόεργη αντίδραση

Ενότητα 11: Κυτταρική επικοινωνία

Κυτταρικό διαδίκτυο

• Τρισεκατομμύρια κύτταρο οργανισμού πρέπει να επικοινωνούν

ώστε να συντονίζουν τη δραστηριότητά τους
• Κοινοί μηχανισμοί διακυτταρικού συντονισμού
• Ολιγάριθμη ομάδα σηματοδοτικών μηχανισμών εμφανίζεται
επανειλημμένα

Σήματα που λαμβάνουν κύτταρα

Προέρχονται είτε:
• Από άλλα κύτταρα
• Από φυσικοχημικές μεταβολές του άμεσου κυτταρικού
μικροπεριβάλλοντος
• Πλειονότητα σημάτων είναι χημικής φύσης

2
Διαδικασία επικοινωνίας

Κύτταρα
• Λαμβάνουν σήματα: σε υποδοχείς
• Επεξεργάζονται σήματα: μεταγωγή
• Αποκρίνονται με διάφορους τρόπους στα σήματα
Απόπτωση:
Προγραμματισμένος κυτταρικός θάνατος

Μονοπάτι μεταγωγής σήματος

• Η διεργασία μετατροπών που αποτελείται από πολλά στάδια και

μεσολαβεί από τη λήψη του σήματος μέχρι την απόκριση του
κυττάρου

4
Τρόποι επικοινωνίας

• Διακυτταρική αναγνώριση: Άμεση επικοινωνία πχ με επαφή

κυττάρων
• Παρακρινής αναγνώριση:
o Σηματοδοτικά μόρια εκκρίνονται από σηματοδοτικό κύτταρο
= τοπικοί ρυθμιστές (για μικρές αποστάσεις)
• Συναπτική σηματοδότηση πχ νευρικό σύστημα
Εξ αποστάσεως σηματοδότηση: ορμόνες

Τοπική σηματοδότηση

• Παρακρινής σηματοδότηση • Συνοπτική Σηματοδότηση

© CAMPBELL – REECE, ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΜΟΣ Ι, ΠΕΚ 2010 6

Σηματοδότηση εξ’αποστάσεως

• Ορμονική
Εξειδικευμένα ενδοκρινή
κύτταρα εκκρίνουν ορμόνες
στα υγρά του σώματος –
συχνά στο αίμα- για να
φτάσουν σε άλλο κύτταρο
του σώματος. Ουσιαστικά
μπορούν οι ορμόνες να
φτάσουν σε όλα τα
σωματικά κύτταρα

© CAMPBELL – REECE, ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΜΟΣ Ι, ΠΕΚ 2010 7

Απόπτωση = Προγραμματισμένος κυτταρικός

θάνατος
• Για κύτταρα που είτε έπαθαν βλάβες είτε έφτασαν στο τέρμα
του λειτουργικού του βίου
• Κυτταρικοί παράγοντες τεμαχίζουν το DNA, θραύουν τα
οργανίδια και τα άλλα κυτταρικά συστατικά
• Προστατεύονται γειτονικά κύτταρα από βλάβες

8
 Ενότητα 12: Ο κυτταρικός κύκλος

Η έμβια ύλη αναπαράγεται

• Σημαντικότερη διαφορά από άβια ύλη είναι ότι η έμβια ύλη έχει
ικανότητα να αναπαράγεται
• Διαιώνιση της ζωής βασίζεται στην αναπαραγωγή δηλ κυτταρική
διαίρεση

1
Παραγωγή θυγατρικών κυττάρων

• Το κύτταρο δεν είναι σαπουνόφουσκα που διογκώνεται και

χωρίζει στα δύο!
• Πρέπει DNA να κατανεμηθεί πανομοιότυπα σε 2 θυγατρικά
κύτταρα

Οργάνωση του γενετικού υλικού ανθρώπου

• Γονιδίωμα = “προίκα” ενός κυττάρου σε DNA

o Αποτελείται από περισσότερα DNA
o 2m μήκος του DNA ανθρώπου
o Πρέπει ν’αντιγραφεί και 2 αντίγραφα να διαχωριστούν ώστε
θυγατρικά κυτταρα να έχουν πλήρες γονιδίωμα

3
Χρωμοσώματα

• Βοηθούν αντιγραφή και κατανομή DNA

• Ειδικές δομές όπου συσκευάζονται μόρια DNA
• Χρωματίνη = σύμπλοκο από DNA και πρωτεΐνες
• Φέρει γονίδια= δομές που καθορίζουν κληρονομικά
χαρακτηριστικά οργανισμού
• Σωματικά κύτταρα: 46 χρωμοσώματα
• Αναπαραγωγικά κύτταρα = γαμέτες: 23 χρωμοσώματα

Χρωμόσωμα που ετοιμάζεται να διαιρεθεί

• Σκούρες μωβ δομές είναι τα

χρωμοσώματα στο εσωτερικό
του πυρήνα
• Κόκκινα λεπτά νήματα στο
κυτταρόπλασμα είναι ο
κυτταροσκελετός

5
Διπλασιασμός και κατανομή χρωμοσωμάτων
στην κυτταρική διαίρεση
• Όταν ένα ευκαριωτικό κύτταρο
προετοιμάζεται για τη διαίρεση
διπλασιάζει όλα τα χρωμοσώματά
του
• Πριν το διπλασιασμό αποτελείται
κάθε χρωμόσωμα από ένα DNA
• Μετά το διπλασιασμό αποτελείται
κάθε χρωμόσωμα από δυο αδελφές
χρωματίδες συνδεμένες μεταξύ τους
• Στα θυγατρικά μοιράζονται οι
χρωματίδες

“Chromosomes during mitosis”, από

6
InstantNull διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

Κατανομή χρωμοσωμάτων κατά τη διαίρεση

• Μετά το διπλασιασμό χρωμοσώματα συμπυκνώνονται

• 2 αδελφές χρωματίδες
• Μίτωση= διαδικασία διαίρεση πυρήνα -> συνεχίζονται να
παράγονται νέα κύτταρα για αντικατάσταση όσων έπαθαν
βλάβες

7
Παραγωγή γαμετών

• Μείωση: παράγονται 2 θυγατρικά κύτταρο όχι πανομοιότυπα με

το ζυγωτό (γονιμοποιημένο κύτταρο), γιατί περιέχουν μισά
χρωμοσώματα 23
• Μετά τη γονιμοποίηση συντήκονται και αριθμός χρωμοσωμάτων
γίνεται 46

Ενότητα 13: Μείωση και φυλετικοί βιολογικοί κύκλοι

Κληρονομικότητα

• Κληρονομικότητα: η μεταβίβαση των χαρακτηριστικών από τη

μια γενιά στην άλλη
• Στην κληρονομικότητα οφείλεται η ομοιότητα
• Οι απόγονοι δεν είναι πανομοιότυποι λόγω ποικιλίας ή
ποικιλομορφίας

Γενετική

• Είναι η επιστήμη της μελέτης της κληρονομικότητας και της

κληρονομικής ποικιλομορφίας

2
Αριθμός χρωμοσωμάτων

Οι διεργασίες της
• μείωσης = ειδικός κυτταρικός τύπος διαίρεσης, και της
• γονιμοποίησης = σύντηξη ωαρίου με σπερματοζωάριο
διατηρούν σταθερό τον αριθμό χρωμοσωμάτων ενός είδους

Κληρονόμηση γονιδίων

• Γονίδια= μονάδες κληρονομικότητας στις οποίες είναι

κωδικοποιημένη η πληροφορία που μεταβιβάζεται από τους
γονείς στους απογόνους
• Τα γονίδια ευθύνονται για τις ομοιότητες
• Κάθε γονίδιο στο DNA ενός οργανισμού βρίσκεται σε
συγκεκριμένο γενετικό τόπο σε συγκεκριμένο χρωμόσωμα.
Κληρονομούμε μια σειρά (ομόλογων) χρωμοσωμάτων από
μητέρα και μια από πατέρα

4
Σύνθεση πρωτεϊνών

• Στα κύτταρα τα περισσότερα γονίδια προγραμματίζουν τη

σύνθεση εξειδικευμένων ενζύμων και άλλων πρωτεϊνών από τη
συσσωρευμένη δράση των οποίων προκύπτουν τα κληρονομικά
χαρακτηριστικά του οργανισμού.

DNA

• Το γενετικό πρόγραμμα είναι γραμμένο στη γλώσσα DNA (=

πολυμερές από συνδυασμούς 4 νουκλεοτιδίων σε συγκεκριμένη
αλληλουχία)
• Υπάρχει προκαθορισμένη αντιστοίχιση κάθε γνωρίσματος με το
DNA
• Η μεταβίβαση των χαρακτηριστικών γίνεται σε μοριακό επίπεδο
με την ακριβή αντιγραφή του DNA

6
Χρωμοσώματα, DNA, γονίδια

• Το DNA βρίσκεται συσκευασμένο στα χρωμοσώματα στον

πυρήνα
• Κάθε χρωμόσωμα έχει ένα μόριο DNA με πολλά γονίδια σε
ειδική θέση (γενετικός τόπος) και με συγκεκριμένα αλληλουχία
νουκλεοτιδίων το καθένα
• Αριθμός χρωμοσωμάτων είναι συγκριμένος για κάθε είδος πχ 46
σε κάθε κύτταρο του ανθρώπου

Γαμέτες =
αναπαρωγικά κύτταρα
• Στα ζώα και τα φυτά
• Τα οχήματα τα οποία μεταβιβάζουν τα γονίδια από τη μια γενιά
στην άλλη
• Στη γονιμοποίηση το σπερματοζωάριο ενώνεται με το ωάριο και
μεταφέρουν τα γονίδια και των 2 γονέων στους απογόνους
(Σωματικά κύτταρα = μη αναπαραγωγικά)

8
Είδη Αναπαραγωγής

Αφυλετική
• Υπάρχει ένας μόνο γονέας
• Απόγονοι είναι πανομοιότυπα αντίγραφα
• Όποιες γενετικές διαφορές οφείλονται σε τυχαίες αλλαγές DNA
= μεταλλάξεις
Φυλετική
• Απόγονοι διαθέτουν μοναδικό συνδυασμός γονιδίων από τους
γονείς

Γονιμοποίηση και μείωση εναλλάσσονται

στον κύκλο
• Στον άνθρωπο τα φυσιολογικά σωματικά κύτταρα είναι
διπλοειδή.
• 46 χρωμοσώματα από δύο σειρές των 23 (μια σειρά από κάθε
γονέα)
• 22 ζεύγη ομόλογων χρωμοσωμάτων (με ένα πατρικό και ένα
μητρικό)
• 1 ζεύγος φυλετικά χρωμοσώματα ΧΧ, ΧΥ

10
Στάδια αναπαραγωγής στον κύκλο ζωής
ανθρώπου
• Κάθε σωματικό κύτταρο έχει 46 αυτοσωματικά χρωμοσώματα
που ταξινομούνται σε 23 τύπους-> δηλ κάθε τύπος
εκπροσωπείται από 2 χρωμοσώματα (ίδιο μήκος)= ομόλογα
• Καρυότυπος: Ταξινομημένη διάταξη βάσει μήκους ζεύγους
χρωμοσωμάτων
• Εξαίρεση φυλετικά χρωμοσώματα Χ, Υ

11

Φυλετικά χρωμοσώματα Χ,Υ

Καθορίζουν φύλο ανθρώπου

Θηλυκά άτομα έχουν ζεύγος ομολόγων ΧΧ
Αρσενικά άτομα έχουν ζεύγος ομολόγων ΧΥ
• Χ,Υ έχουν λίγη ομολογία σε μικρές περιοχές δηλ
o Χ έχει και άλλα γονίδια από το Υ και
o Υ πιο μικρό, έχει ορισμένα διαφορετικά γονίδια από Χ

12
Απλοειδή – διπλοειδή κύτταρα

• 46 χρωμοσώματα είναι 2 ομόλογες σειρές από 23 χρωμοσώματα

με αριθμό χρωμοσωμάτων n=23 στον άνθρωπο
Διπλοειδή: τα κύτταρα που φέρουν 2 ομόλογες σειρές και έχουν
διπλοειδή αριθμό χρωμοσωμάτων 2n πχ 2n=46 για άνθρωπο
Απλοειδή: Γαμέτες έχουν μια μόνο σειρά χρωμοσωμάτων,
απλοειδή αριθμός n=23

13

Γαμέτες= απλοειδή κύτταρα

• Ωάριο και σπερματοζωάριο

• 23 χρωμοσώματα =

22 αυτοσωματικά χρωμοσώματα
+1 φυλετικό χρωμόσωμα:
• Αγονιμοποίητο ωάριο περιέχει Χ
• Σπερματοζωάριο περίεχε είτε Χ είτε Υ

14
Συμπεριφορά χρωμοσωμάτων στον
βιολογικό κύκλο
• Κύκλος ξεκινά όταν απλοειδές σπερματοζωάριο ενωθεί με
απλοειδές ωάριο = ένωση γαμετών με σύντηξη πυρήνων τους =
γονιμοποίηση,
• Προκύπτει γονιμοποιημένο ωάριο = ζυγωτό (μονοκύτταρο
διπλοειδές)
Καθώς οργανισμός εξελίσσεται προς ενήλικο προκύπτουν κύτταρα
από μίτωση μεταβιβάζοντας όλα τα γονίδια

15

Μείωση – γονιμοποίηση - μίτωση

• Από την ωοθήκη και τους

όρχις αντίστοιχα, παράγονται
διπλοειδή τα οποία μέσω
μείωσης γίνονται απλοειδή.
• Απλοειδές ωάριο n και
απλοειδές σπερματοζωάριο n
γονιμοποιούνται σε
διπλοειδές ζυγωτό (2n=46)
• Με τη μίτωση αναπτύσσεται ο
οργανισμός σε
πολυκύτταρους διπλοειδής
ενήλικες (2n=46)
16
© CAMPBELL – REECE, ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΜΟΣ Ι, ΠΕΚ 2010
Μείωση = τροποποιημένος τύπος κυτταρικής
διαίρεσης
• Τα μόνα κύτταρα του ανθρώπου που δεν παράγονται με μίτωση
είναι οι γαμέτες
• Αναπαράγονται με μείωση: μειώνεται αριθμός χρωμοσωμάτων
στους γαμέτες στο μισό, αντισταθμίζοντας διπλασιασμό της
γονιμοποίησης, όπου αποκαθίσταται ο διπλοειδής αριθμός

17

Μείωση

• 2 αδελφές χρωματίδες είναι αντίγραφα ενός χρωμοσώματος

• Τα 2 χρωμοσώματα ζεύγους ομολόγων χρωμοσωμάτων είναι
μεμονωμένα χρωμοσώματα, προερχόμενα από διαφορετικό
γονέα
o Μπορεί να φέρουν παραλλαγές στους αντίστοιχους
γενετικούς τόπους = αλληλόμορφα

18
Μίτωση και Μείωση

© CAMPBELL – REECE, ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΜΟΣ Ι, ΠΕΚ 2010 19

Μίτωση –Μείωση

• Πολλά βήματα μοιάζουν

• Γίνονται μόνο μετά την ολοκλήρωση της αντιγραφής των
χρωμοσωμάτων
Μίτωση
o Παράγει 2 θυγατρικά κύτταρα πανομοιότυπα
o μπορεί να συμβεί τόσο στα απλοειδή όσο και στα διπλοειδή
κύτταρα
o Σύναψη και επιχιασμός δε συμβαίνουν κατά τα μίτωση
(φυσιολογικά)
Μείωση
o Παράγει 4 θυγατρικά κύτταρα διαφορετικά
o μπορεί να συμβεί μόνο στα διπλοειδή κύτταρα
20
Ανεξάρτητος συνδυασμός χρωμοσωμάτων

• Τυχαίος προσανατολισμός των ζευγών των ομόλογων

χρωμοσωμάτων στη μετάφραση της μείωσης
• 2n είναι οι πιθανότητες συνδυασμών κατά την ανεξάρτητη
κατανομή χρωμοσωμάτων στη μείωση
• 223 = 8,4 εκατ για τον άνθρωπο

21

Ανεξάρτητος συνδυασμός χρωμοσωμάτων

• Α τυχαίος συνδυασμός • Β τυχαίος συνδυασμός

22
Γενετική ποικιλομορφία

• Επιχιασμός: Στη μείωση γίνεται αναδιάταξη γενετικών τόπων

μεταξύ αδελφών χρωματίδων
• Μεταλλάξεις = αλλαγές στο DNA ενός οργανισμού δημιουργούν
τις διαφορετικές εκδοχές των γονιδίων που είναι γνωστές ως
αλληλόμορφα
• Κάθε άτομο ενός είδους έχει δικό του μοναδικό συνδυασμό
γνωρισμάτων

23

Επιχιασμός

• Ο επιχιασμός παράγει αναδυόμενα χρωμοσώματα δηλαδή

χρωμοσώματα με γονίδια (DNA) και από τους δύο γονείς
• Σε κάθε απλό επιχιασμό πρωτεΐνες επεξεργάζονται την
ανταλλαγή αντίστοιχων τμημάτων DNA ανάμεσα στις 2 μη
αδελφές χρωματίδες, δηλ μια μητρική και μια πατρική ενός
ζεύγους ομόλογων χρωμοσωμάτων

24
 Αποτελέσματα επιχιασμού μείωσης

25
© CAMPBELL – REECE, ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΜΟΣ Ι, ΠΕΚ 2010

Τυχαία γονιμοποίηση

• 223 της μητέρας x 223 του πατέρα = 70 τρισεκατομμύρια

συνδυασμοί του ζυγωτού

26
Γενετική ποικιλομορφία

Συνοπτικά οφείλεται
• Στον ανεξάρτητο συνδυασμό των χρωμοσωμάτων κατά τη
μείωση
• Στον επιχιασμό
• Στην τυχαία γονιμοποίηση των ωαρίων με τα σπερματοζωάρια

27

Εξελικτική σημασία της γενετικής

ποικιλομορφίας
• Η ποικιλομορφία είναι η πρώτη ύλη για την εξέλιξη μέσω
φυσικής επιλογής
• Αρχική πηγή είναι οι μεταλλάξεις
• Η δημιουργία νέων συνδυασμών από παραλλαγές γονιδίων κατά
την αναπαραγωγή αυξάνει ποικιλομορφία

28