‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬

‫ﻣﺆﻟﻒ‪:‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻦ ﻗﯿﻢ اﻟﺠﻮزﯾﻪ‬
‫اﻹﻣﺎم ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ أﰊ ﻋﺒﺪاﷲ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ أﰊ ﺑﻜﺮ اﻟﺰرﻋﻲ اﻟﺪﻣﺸﻘﻲ‬
‫)‪ ۷۵۱ – ۶۹۱‬ﻫـ ‪ .‬ق(‬

‫ﺿﺒﻂ ﻧﺺ و ﺗﺨﺮﯾﺞ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم‪:‬‬

‫ّ‬
‫اﻟﻔﺘﯿﺢ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻈﺎم اﻟﺪﯾﻦ‬

‫ﻣﺘﺮﺟﻢ‪:‬‬
‫اﻣﯿﻦ ﭘﻮرﺻﺎدﻗﯽ‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب‪:‬‬

‫اﻣﺎم اﺑﻦ ﻗﯿﻢ اﻟﺠﻮزﯾﻪ‬ ‫ﻣﺆﻟﻒ‪:‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻈﺎم اﻟﺪﯾﻦ اﻟﻔﺘﯿﺢ‬ ‫ﺿﺒﻂ ﻧﺺ و ﺗﺨﺮﯾﺞ اﺣﺎدﯾﺚ‬

‫اﻣﯿﻦ ﭘﻮر ﺻﺎدﻗﯽ‬ ‫ﻣﺘﺮﺟﻢ‪:‬‬

‫ﻓﻘﻪ و اﺻﻮل ‪ -‬اﺣﮑﺎم ﻋﺒﺎدات )ﻧﻤﺎز‪ ،‬روزه‪ ،‬زﮐﺎت و ﺣﺞ(‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع‪:‬‬

‫اول )دﯾﺠﯿﺘﺎل(‬ ‫ﻧﻮﺑﺖ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬

‫آﺑﺎن )ﻋﻘﺮب( ‪۱۳۹۴‬ﺷﻤﺴﯽ‪ ۱۴۳۶ ،‬ﻫﺠﺮی‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﺳﺎﯾﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻋﻘﯿﺪه داﻧﻠﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬

‫‪book@aqeedeh.com‬‬ ‫اﯾﻤﯿﻞ‪:‬‬

‫ﺳﺎﯾﺖﻫﺎی ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬ ‫‪www.mowahedin.com‬‬
‫‪www.islamtxt.com‬‬ ‫‪www.videofarsi.com‬‬
‫‪www.shabnam.cc‬‬ ‫‪www.zekr.tv‬‬
‫‪www.sadaislam.com‬‬ ‫‪www.mowahed.com‬‬

‫‪contact@mowahedin.com‬‬
 ‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺑﻪ‪:‬‬
‫ھﻤﻪی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﯾﻦ را ﺑﺪون ﻧﻤﺎز ﻓﮫﻤﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﻪی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ روزه و ﺣﺞ و زﮐﺎت را ﺑﺪون ﻧﻤﺎز ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﻪی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﻣﻮﻣﻨﯿﻨﯽ ﮐﺎﻣﻞ اﻻﯾﻤﺎن ﻣﯽداﻧﻨﺪ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﻪی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﻖ اﻟﻨﺎس را ﺑﺮ ﺣﻖ اﻟﻠﻪ ﻣﻘﺪم و آنرا ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﻪی داﻧﺸﺠﻮﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﻤﻖ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺳﻄﺤﯽ ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﻪی ﮐﺎرﻣﻨﺪاﻧﯽ ﮐﻪ وﻗﺖ ادارﯾﺸﺎن را از وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ارزشﺗﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﻪی ﻣﻌﻠﻤﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺗﮑﻠﯿﻒ را ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ و ﺗﮑﻠﯿﻔﺸﺎن را ﺳﺮ وﻗﺖ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻧﻤﯽدھﻨﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﻪی ﮐﺴﺒﻪای ﮐﻪ ﺑﺮای ﺑﺎز و ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪن دﮐﺎن ﺣﺪودی ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ و ﺑﺮای وﻗﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺣﺪودی ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﻪی ﺗﺠﺎری ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖھﺎی ﮐﻼن ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ و از ﻧﺎﻓﻊﺗﺮﯾﻦ ﺗﺠﺎرتھﺎ ﻏﺎﻓﻞاﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﻪی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﺣﺎﺟﺎت ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻃﺮف ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
 ‫��ﻢ اﷲ ا����ﻦ ا����ﻢ‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ ‪ ................................................................‬أ‬

‫ﺳﺨﻨﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪١ ...............................................................‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪی ﺗﺤﻘﯿﻖ ‪٥ ...............................................................‬‬

‫ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ از ﻣﺆﻟﻒ ‪٩ ..............................................................‬‬

‫ﺻﻮرت اﺳﺘﻔﺘﺎء ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎﺑﺶ را ﺑﺮآن ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎده ‪١١ ..........................‬‬

‫ً‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ ﭼﻪ ﮐﯿﻔﺮی دارد؟ ‪١٣ ........................‬‬

‫آﯾﺎ ﻗﺘﻞ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة واﺟﺐ اﺳﺖ؟ ‪١٧ ............................................‬‬

‫اﺧﺘﻼف ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز‪٢٣ .............. ................................ :‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ اول‪ :‬آﯾﺎ از ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﻧﻪ؟ ‪٢٣ ..... ................................‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ دوم‪ :‬ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﮐﺸﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه و‬
‫ﺳﭙﺲ اﻣﺘﻨﺎع ورزد‪٢٥ ........... ................................ ................................ ،‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺎ ﺗﺮک ﭼﻨﺪ ﻧﻤﺎز ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟ ﺑﺎ ﺗﺮک ﯾﮏ ﻧﻤﺎز ﯾﺎ دو ﻧﻤﺎز و ﯾﺎ ﺳﻪ ﻧﻤﺎز؟‬
‫‪٢٥ .. ................................ ................................ ................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﺗﺮک ﺑﻌﻀﯽ از ﺷﺮوط ﻧﻤﺎز ﯾﺎ رﮐﻨﯽ از آن‪٢٩ ......... ................................:‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪٣٠ ................. ................................ :‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﺗﺮک روزه و ﺣﺞ و زﮐﺎت‪٣٣ ........................... ................................ :‬‬

‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟ ‪٣٩‬‬
‫ادﻟﻪی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة را ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ و او را ﺗﮑﻔﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪٣٩ ............ :‬‬
‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ را اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ دادهاﻧﺪ)(‪٤٢ ......... :‬‬
‫ﺷﺮط اول‪ :‬ﺷﺮط ﻧﻄﻖ و اﻗﺮار ﺑﺎ زﺑﺎن‪٥٧ ...................... ................................ :‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫ب‬

‫ﺷﺮط دوم‪ :‬ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻃﺎﻏﻮت‪٥٨ .......................... ................................ :‬‬

‫ﺷﺮط ﺳﻮم‪ :‬ﺷﺮط ﻋﻠﻢ ‪٥٨ ........ ................................ ................................‬‬
‫ﺷﺮط ﭼﮫﺎرم‪ :‬اﺧﻼص و ﺻﺪاﻗﺖ ‪٥٩ ............................. ................................‬‬
‫ﺷﺮط ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ‪٥٩ .......................... ................................‬‬
‫ﺷﺮط ﺷﺸﻢ‪ :‬ﯾﻘﯿﻦ داﺷﺘﻦ ‪٦٠ .... ................................ ................................‬‬
‫ﺷﺮط ھﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﺤﺒﺖ ﻣﻨﺎﻓﯽ ﺑﺎ ﻧﻔﺮت و ﮐﺮاھﺖ داﺷﺘﻦ از آﻧﭽﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪٦٠ ........................... ................................ ................................ .‬‬
‫ﺷﺮط ھﺸﺘﻢ‪ :‬راﺿﯽ ﺑﻮدن ﺑﻪ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« و ﺗﺴﻠﯿﻢ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری در ﻣﻘﺎﺑﻞ آن‪٦٢ . .‬‬
‫ﺷﺮط ﻧﮫﻢ‪ :‬ﻋﻤﻞ ﺑﻪ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« و ﻻزﻣﻪھﺎ و ﺧﻮاﺳﺘﻪھﺎی آن ‪٦٣ .......................‬‬
‫ﺷﺮط دھﻢ‪ :‬اﺳﺘﻤﺮار داﺷﺘﻦ ﺑﺮ ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ ﺗﺎ ﻓﺮارﺳﯿﺪن زﻣﺎن ﻣﺮگ ‪٦٤ ..................‬‬
‫ادﻟﻪی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز را ﮐﺎﻓﺮ داﻧﺴﺘﻪ و او را ﺗﮑﻔﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪٧٦ ................. :‬‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﮐﺘﺎب‪٧٦ ............ ................................ ................................ :‬‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﺑﺮ ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز‪٩٠ ........................ ................................ :‬‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺮ ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز‪٩٨ .............. ................................ :‬‬
‫داوری و ﻓﺼﻞ ﺧﻄﺎب ﺑﯿﻦ دو ﮔﺮوه‪١٠٢ .................. ................................ :‬‬
‫ﮐﻔﺮ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪١٠٥ ................................ ................................:‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﻔﺎق دو ﻧﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺎق اﻋﺘﻘﺎدی و ﻧﻔﺎق ﻋﻤﻠﯽ‪١١٣ ..................... :‬‬
‫اﺟﺘﻤﺎع ﻧﻘﯿﻀﯿﻦ‪١١٥ ........ ................................ ................................ :‬‬
‫از ﻗﺮار ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺟﺰء در ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪن ﺑﻪ ﮐﻞ ﻻزم ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪١١٧ ...................:‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺷﺮﻃﯽ ﺑﺮای ﺻﺤﺖ اﯾﻤﺎن‪١١٨ ....................... ................................ :‬‬
‫اﻗﻮال ﻋﻠﻤﺎ در ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز‪١١٩ .......................... ................................ :‬‬

‫آﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﻧﻪ؟ ‪١٢٣ ................................‬‬

‫ﺣﺒﻮط و ﺗﺒﺎھﯽ دو ﻧﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻋﺎم و ﺧﺎص ‪١٢٦ ........ ................................‬‬
‫ﻋﻮاﻗﺐ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز و اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ارﺗﺪاد ﺑﺮ آن ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻣﯽﺷﻮد)(‪١٢٧ .......... :‬‬
‫اﺣﮑﺎم دﻧﯿﻮی‪١٢٧ ............... ................................ ................................ :‬‬
‫اﺣﮑﺎم اﺧﺮوی ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ارﺗﺪاد‪١٣٢ ................ ................................ :‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﺑﻪ اﺳﻼم)(‪١٣٣ ............. ................................ :‬‬
‫اﺳﺘﺘﺎﺑﮫﯽ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ‪١٣٧ ..... ................................ ................................‬‬
‫ادﻟﮫﺎی ﮐﻪ در آن ذﮐﺮی از اﺳﺘﺘﺎﺑﻪی ﻣﺮﺗﺪ وارد ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪١٣٨ .......................:‬‬
 ‫ج‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﯿﻦ در ﺣﻖ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺮﺗﺪﯾﻦ وارد ﺷﺪه و در آن ذﮐﺮی از‬

‫اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪١٣٩ ..... ................................ ................................ :‬‬
‫ادﻟﻪ ای ﮐﻪ در آن اﺳﺘﺘﺎﺑﻪی از ﻣﺮﺗﺪ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪١٤٢ ............................... :‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ﻓﻮتﺷﺪه‬

‫ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ ‪١٥٣ ...............................................................‬‬
‫آﯾﺎ ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﺷﺪه‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ؟ ‪١٥٩ .......................‬‬
‫ﮐﻼم اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖس‪١٦٩ .. ................................ ................................ :‬‬
‫دﻻﯾﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﺷﺪه ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ‪١٧٢ ...................... :‬‬
‫دﻻﯾﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪١٨١ ............. :‬‬

‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‬

‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؟ ‪٢٠٩ ....................................................‬‬
‫دﻻﯾﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪٢١١ . ................................ :‬‬
‫رﮐﻮعﮐﺮدن ﻗﺒﻞ از داﺧﻞ ﺷﺪن در ﺻﻒ‪٢٢٨ .............. ................................ :‬‬
‫اﺟﻤﺎع ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺮ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪٢٣٢ ................ ................................ :‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮای زﻧﺎن)(‪٢٣٤ ........................ ................................:‬‬
‫ﻋﺬرھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺗﺨﻠﻒ از ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ آﻧﮫﺎ ﺟﻮاز داده ﺷﺪه)(‪٢٣٥ ........................ :‬‬
‫ﻋﺬرھﺎی ﻋﺎم‪٢٣٦ ................ ................................ ................................ :‬‬
‫ﻋﺬرھﺎی ﺧﺎص‪٢٣٧ .............. ................................ ................................ :‬‬

‫آﯾﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺮط اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟ ‪٢٤٥ ..............................‬‬

‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ؟ ‪٢٥٥ ....‬‬
‫دﻻﯾﻞ ﻗﻮل اول‪٢٥٥ .......... ................................ ................................ :‬‬
‫دﻻﯾﻞ ﻗﻮل دوم‪٢٥٦ .......... ................................ ................................ :‬‬

‫ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ آﺷﻔﺘﮕﯽ ﺧﻮاﻧﺪه و رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهی آﻧﺮا ﺑﻪ ﻃﻮر‬

‫ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻧﯿﺎورده و ﮔﻮﯾﺎ ﻫﻤﭽﻮن ﮐﻼغ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻧﻮک ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟ ‪٢٦١ .‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺶ ﺻﻔﺖ در ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﻋﻼﻣﺎت ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ اﺳﺖ‪٢٧٠ ................. :‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫د‬

‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ ‪٢٧٥ ............‬‬
‫اﻧﺪازه و ﻣﻘﺪار ﻗﯿﺎم رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮای ﻗﺮاﺋﺖ‪٢٨١ ...... ................................ :‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻘﺪار ﻗﯿﺎم رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮای ﻗﺮاﺋﺖ‪٢٨١ ............... ................................ :‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ‪٢٨٤ ........ ................................ ................................ :‬‬
‫دﻻﯾﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﮐﻮﺗﺎه ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ھﺴﺘﻨﺪ‪٢٨٨ .............................:‬‬
‫دﻻﯾﻞ ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻦ ﺑﻪ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز‪٢٩٥ ............. ................................ :‬‬
‫اﺳﺮار ﻧﻤﺎز‪٣٠٤ ................ ................................ ................................ :‬‬
‫اﺳﺮار ﺳﻮرهی ﻓﺎﺗﺤﻪ‪٣٠٥ ....... ................................ ................................ :‬‬
‫رﮐﻮع‪٣١٢ ......................... ................................ ................................ :‬‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از رﮐﻮع‪٣١٢ .......... ................................ ................................ :‬‬
‫ﺳﺠﺪه‪٣١٤ ....................... ................................ ................................ :‬‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن از ﺳﺠﺪه‪٣١٩ ........ ................................ ................................ :‬‬
‫ﺟﻠﻮس و اﻟﺘﺤﯿﺎت‪٣٢٠ .......... ................................ ................................ :‬‬
‫درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ‪٣٢٢ .................... ................................ :‬‬
‫دﻋﺎ ﻗﺒﻞ از ﺳﻼم دادن‪٣٢٣ .... ................................ ................................ :‬‬
‫ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺳﻼمدادن‪٣٢٤ .... ................................ ................................ :‬‬
‫رد ﺑﺮ ادﻟﻪی ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﺨﻔﻒﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز‪٣٢٥ .......... ................................ :‬‬
‫ﺗﻌﻤﻖ و ﺷﺪت ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ از آن ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪٣٣٣ ...... ................................ :‬‬
‫ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪٣٣٥ ............................... ................................:‬‬
‫ﻗﯿﺎم و ﻗﺮاﺋﺖ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز‪٣٣٦ ..................... ................................ :‬‬
‫رﮐﻮع رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪٣٤٣ ........ ................................ ................................ :‬‬
‫ﺑﻠﻨﺪﺷﺪن رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از رﮐﻮع‪٣٤٤ .......................... ................................:‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﺠﺪهاﻓﺘﺎدن رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﭘﯿﺸﮕﺎه اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‪٣٤٥ .. ................................ :‬‬
‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﻗﺮار دادن زاﻧﻮھﺎ ﻗﺒﻞ از دﺳﺖھﺎ در ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪٣٤٧ ..................... :‬‬
‫ﺳﺠﺪهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪٣٤٨ .... ................................ ................................ :‬‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از ﺳﺠﺪه‪٣٥٠ ........................ ................................ :‬‬
‫ﻗﻨﻮت رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز‪٣٥٣ .............................. ................................ :‬‬
‫ﻗﻨﻮت ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع‪٣٥٦ .......... ................................ ................................ :‬‬
‫درود ﺑﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﺗﺸﮫﺪ آﺧﺮ و دﻋﺎ ﻗﺒﻞ از ﺳﻼم‪٣٥٧ .............................. :‬‬
 ‫ه‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﺳﻼم دادن رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از ﻧﻤﺎز‪٣٥٩ ........................ ................................ :‬‬

‫اذﮐﺎر ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز‪٣٦٠ ............ ................................ ................................ :‬‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎی ﺳﻨﺖ‪٣٦٠ ........... ................................ ................................:‬‬
‫ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺎت وﺗﺮ و ﺻﻔﺖ آن)(‪٣٦١ ......................... ................................ :‬‬
 ‫ﺳﺨﻨﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻢ‬

‫ﺑﺴﻢ اﷲ واﻟﺼﻼة واﻟﺴﻼم ﻋﲆ رﺳﻮل اﷲ وﻋﲆ آﻟﻪ وﺻﺤﺒﻪ وﻣﻦ واﻻه‪.‬‬

‫َّ َ ُ ۡ َ َ ۡ ُ َ‬
‫ون ِ َّ�ِ َوقَ ٗ‬
‫ار�﴾ ]ﻧﻮح‪ .[١٣ :‬ﺷﻤﺎ را ﭼﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮای ﺧﺪا‬ ‫﴿ما ل�م � ترج‬
‫ﻋﻈﻤﺖ و ﺷﮑﻮھﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ؟‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺪون ﻧﻤﺎز ﺗﺼﻮر ﺷﻮد درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺣﺘﯽ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ‪ ،‬ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل آنھﺎ را ﺑﺪﺗﺮ از ﮐﻔﺎر ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻄﺮﺷﺎن از ﮐﻔﺎر ﺣﺮﺑﯽ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ در ﻋﮫﺪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﻧﻤﺎز را ھﻤﺮاه آﻧﺤﻀﺮت ﺑﺮ ﭘﺎ ﮐﺮده و در ﺻﻔﻮف ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‬
‫در ﻧﻤﺎزھﺎ ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﮔﻮﯾﺎ ﺣﺘﯽ آنھﺎ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻓﮫﻤﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ادﻋﺎی اﺳﻼم‬
‫ﮐﺮدن ﺑﺪون اﻟﺘﺰام ﺑﺮ دﺳﺘﻮراﺗﺶ و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ آنھﺎ ﭘﺲ از ﮐﻠﻤﻪ ﻃﯿﺒﻪ‪ ،‬ادﻋﺎﯾﯽ ﭘﻮچ‬
‫و ﺗﺮﻓﻨﺪی ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﺻﺪر اﺳﻼم‬
‫ﺑﺮداﺷﺖﺷﺎن از دﯾﻦ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﺑﻮد ﮐﻪ آنھﺎ را در ادﻋﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮ اﺳﻼم‪ ،‬واﻣﯽداﺷﺖ ﺗﺎ‬
‫ﺣﺪاﻗﻞ اﻋﻤﺎل ﻇﺎھﺮی آنرا اﻧﺠﺎم داده و ﺑﻪ اﺣﮑﺎم آن ﺗﻦ دھﻨﺪ ﺗﺎ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ در‬
‫زﯾﺮ ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم و در ﮐﻨﺎر ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﺎ ﺣﻘﻮق و ﻣﺰاﯾﺎی آنھﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﯾﻦ ﻋﺼﺮ و زﻣﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺸﺎن را ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﺗﺮک ﺑﺴﯿﺎری از اﻋﻤﺎل‬
‫ﻇﺎھﺮی‪ ،‬از ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ دﯾﺪه و ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﺮک و ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن آنھﺎ ﺧﻮد را از‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎنﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺟﺰ ﺑﻪ ﻓﮫﻢ ﺻﺤﯿﺢ دﯾﻦ ﺑﻪ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی ﺑﺎز‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدد و در واﻗﻊ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ ﻓﮫﻢ ﺻﺤﯿﺢ از ﮐﻠﻤﻪ ﻃﯿﺒﻪ و ﻣﺴﺘﻠﺰﻣﺎت آن ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد‬
‫ﮐﻪ ھﺮﭼﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﯿﺸﺘﺮ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬اﻟﺘﺰام ﺑﻪ دﯾﻦ و اﺣﮑﺎﻣﺎت آن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺧﻮاھﺪ‬
‫واﻗﻊ زﻧﺪﮔﯽ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻮد و آن زﻣﺎﻧﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻓﮫﻢ ﮐﻠﻤﻪی ﻃﯿﺒﻪ در ِ‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ اﮔﺮ ھﻤﻪ اﯾﻦ دﯾﻦ ﻣﺒﺎرک داﻧﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در زﻧﺪﮔﯽ و واﻗﻌﯽ ﮐﻪ در آن ﺑﻪ ﺳﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﻪ آنھﺎ‪ ،‬ﺗﻄﺒﯿﻖ داده ﻧﺸﻮد‪ ،‬آﯾﺎ ﻧﺎﻓﻊ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد؟ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ادﻋﺎی‬
‫اﺳﻼم ﮐﺮده و ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﮐﻪ ﺷﺎﻟﻮده اﯾﻦ دﯾﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻟﺘﺰام داﺷﺘﻪ و ﻧﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه و ﺣﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺗﻤﺴﺨﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ وی ﺑﮕﻮﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار‪ ،‬ﺗﻮ و‬
‫ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺳﺨﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﺧﻮد را ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﮫﺘﺮ از ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ‬
‫اﯾﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای دﯾﻦ و اﺣﮑﺎﻣﺎت آن اﺣﺘﺮاﻣﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻠﮑﻪ‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢‬‬

‫ﮔﺎھﯽ آنھﺎ را ﺑﻪ ﺑﺎد ﺗﻤﺴﺨﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﻌﻨﺎی ﮐﻠﻤﻪی ﻃﯿﺒﻪای را ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫زﺑﺎن آورده‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺪ؟ آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ دﯾﻦ و ﺷﻌﺎﺋﺮ آن از ﻋﻤﻞ ﺑﺪاﻧﮫﺎ ﻣﮫﻢﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﯽاﺣﺘﺮاﻣﯽ و ﺗﻤﺴﺨﺮ ﺑﻪ ھﺮ ﺟﺰء دﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺧﺮوج وی از اﺳﻼم ﻣﯽﺷﻮد درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺮک ھﻤﺎن ﺳﻨﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن از دﯾﻦ ﺧﺎرج‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدد؟ ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادی ﭼﮕﻮﻧﻪ دﯾﻦ را ﻓﮫﻤﯿﺪﻧﺪ؟ آﯾﺎ ﻗﺮآن ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺪاﻧﮫﺎ دﺳﺘﻮر داده ﺗﺎ ﻧﻤﺎز را ﺑﺮ ﭘﺎ دارﻧﺪ‪ ،‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از آنھﺎ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺗﺎ ﺑﺎ ادای ﻧﻤﺎز از ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻧﮑﻨﺪ؟ آﯾﺎ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﺒﺐ‬
‫ﺟﮫﻨﻢ رﻓﺘﻦ ﻋﺪهای را ﺗﺮک ﻧﻤﺎز و از ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﻧﺒﻮدن‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮده؟ ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺑﺎﯾﺪ در‬
‫اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻮد ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ ﮐﺮده و ﺑﺎ ﻧﮕﺎھﯽ ﻧﻮ از درﯾﭽﻪ ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ اﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﺮ دﯾﻦ‬
‫ﺑﻨﮕﺮد و اﯾﻦ دﯾﻦ و اﺳﺎس آنرا از درﯾﭽﻪی اﺻﻠﯽ آن ﮐﻪ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﺗﺨﺎذ ﮐﺮده‬
‫و ھﻮی و ھﻮس و ﻓﮫﻢ ﻏﻠﻂ ﺧﻮد از دﯾﻦ را ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﻓﮫﻢ ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ اﯾﻦ اﻣﺖ را‬
‫در ھﻤﻪی اﻣﻮر زﻧﺪﮔﯽ ﭼﺮاغ راه ﺧﻮد ﻗﺮار داده و از ﺟﺎدهای ﮐﻪ آنھﺎ در آن ﻗﺪم‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮ ﺳﻮزﻧﯽ ﺧﺎرج ﻧﮕﺮدد ﺗﺎ ھﻤﭽﻮن آنھﺎ در راه ﺣﻖ اﺳﺘﻮار و ﺛﺎﺑﺖ ﻗﺪم‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ و اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺼﺮتھﺎی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل را ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮی در ﺟﻮاﻧﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺎن ﺳﺮ ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ .‬آری‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ھﺪف از ﺧﻠﻘﺖﻣﺎن را ﻋﺒﺎدت ﻣﻌﺮﻓﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺎ ﭼﺎرهای ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮد را در ﻣﺴﯿﺮ ﻋﺒﺎدت ﻗﺮار دھﯿﻢ ﻧﺪارﯾﻢ و در اﯾﻦ راه‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﯿﻊ ﮐﺎﻣﻞ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﻋﺬر و ﺑﮫﺎﻧﻪھﺎ را ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ و‬
‫راﺿﯽ ﺑﻪ رﺿﺎی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬زﯾﺮا اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎدﺗﯽ را از‬
‫ﺑﻨﺪهاش ﻣﯽﺧﻮاھﺪ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و َما َ� َن ل ُِم ۡؤمِن َو َ� ُم ۡؤم َِنة إ َذا قَ َ� ٱ َّ ُ‬
‫�‬ ‫ٍ ِ‬ ‫ٖ‬
‫َ‬
‫َّ َ َ َ ُ ُ َ َ ۡ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ُُ ٓ َۡ ً َ َ ُ َ َُ ُ ۡ‬
‫ِ�ةُ م ِۡن أ ۡم ِره ِۡمۗ َو َمن َ� ۡع ِص ٱ� ورسو�ۥ �قد ضل‬ ‫�ََ‬ ‫ورسو�ۥ أمرا أن ي�ون لهم ٱ‬
‫َض َ� ٰ ٗ� ُّمب ٗ‬
‫ينا ‪] ﴾٣٦‬اﻷﺣﺰاب‪.[٣٦ :‬‬‫ِ‬
‫»ھﯿﭻ ﻣﺮد و زن ﻣﺆﻣﻨﯽ‪ ،‬در ﮐﺎری ﮐﻪ ﺧﺪا و ﭘﯿﻐﻤﺒﺮش داوری ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ )و آنرا‬
‫ﻣﻘﺮر ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ( اﺧﺘﯿﺎری از ﺧﻮد در آن ﻧﺪارﻧﺪ )و اراده اﯾﺸﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎﺑﻊ اراده ﺧﺪا و‬ ‫ّ‬
‫رﺳﻮل ﺑﺎﺷﺪ(‪ .‬ھﺮﮐﺲ ھﻢ از دﺳﺘﻮر ﺧﺪا و ﭘﯿﻐﻤﺒﺮش ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر ﮔﻤﺮاھﯽ‬
‫ً‬
‫ﮐﺎﻣﻼ آﺷﮑﺎری ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫آری‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاھﯿﻢ ﺟﺰو ﻣﻮﻣﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﭼﺎرهای ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ و‬
‫دﺳﺘﻮرات ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﻧﺪارﯾﻢ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪٣‬‬ ‫ﺳﺨﻨﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻢ‬
‫َ َ َ َ ّ َ َ ُ ۡ ُ َ َ َّ ٰ ُ َ ّ ُ َ َ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ ُ َّ َ َ ُ ْ ٓ َ ُ‬
‫س ِه ۡم‬
‫� أنف ِ‬ ‫﴿ف� ور�ِك � يؤمِنون ح� �كِموك �ِيما شجر بينهم �م � ِ‬
‫�دوا ِ‬
‫ت َو� ُ َس ّل ُِموا ْ � َ ۡسل ٗ‬
‫ِيما ‪] ﴾٦٥‬اﻟﻨﺴﺎء‪.[٦٥ :‬‬ ‫َح َر ٗجا ّم َِّما قَ َض ۡي َ‬
‫» ّاﻣﺎ‪ ،‬ﻧﻪ! ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺸﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﻮ را در اﺧﺘﻼﻓﺎت و‬
‫درﮔﯿﺮیھﺎی ﺧﻮد ﺑﻪ داوری ﻧﻄﻠﺒﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﻣﻼﻟﯽ در دل ﺧﻮد از داوری ﺗﻮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و‬
‫ً‬
‫ﮐﺎﻣﻼ ﺗﺴﻠﯿﻢ )ﻗﻀﺎوت ﺗﻮ( ﺑﺎﺷﻨﺪ‪«.‬‬
‫َ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺟﺎن و دل در ﺑﺮاﺑﺮ اواﻣﺮ اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ ﻧﺪای ﴿ َس ِم ۡع َنا َوأ َط ۡع َناۖ﴾ را ﺳﺮ‬
‫داده و در اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ‪ ،‬اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ را در ﺟﻠﻮی ﭼﺸﻤﺎن ﺧﻮد ﻗﺮار دھﯿﻢ ﺗﺎ ﻧﺼﺮت و ﻣﺪد و‬
‫ﯾﺎری اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ را ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺎن ﺧﻮد ﻋﻼوه ﺑﺮ آﺧﺮت در دﻧﯿﺎ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫َّ َّ َ َ ُ ْ َ ُّ َ َّ ُ ُ َّ ۡ َ َ ٰ ُ ْ َ َ َ َّ ُ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ ُ َ َّ َ َ ُ ْ َ َ َ ۡ َ ُ ْ‬
‫��ِكة �� �افوا و� �زنوا‬ ‫﴿إِن ٱ�ِين قالوا ر�نا ٱ� �م ٱست�موا تت�ل علي ِهم ٱلم ٰٓ‬
‫َ َ ۡ ُ ْ ۡ َ َّ َّ ُ ُ ُ َ َ‬
‫نت ۡم توع ُدون ‪] ﴾٣٠‬ﻓﺼﻠﺖ‪.[٣٠ :‬‬ ‫و�� ِ�وا ب ِٱ�ن ِة ٱل ِ� ك‬
‫»ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺎ ﺗﻨﮫﺎ اﻟﻠﻪ اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ )ﺑﺮ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺧﻮد ﮐﻪ‬
‫ً‬
‫اﻗﺮار ﺑﻪ وﺣﺪاﻧﯿﺖ اﺳﺖ ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ و آنرا ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻋﻤﻼ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ راﺳﺘﺎی ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﯽ ﺗﺎ زﻧﺪهاﻧﺪ( ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ )در ھﻨﮕﺎم آﺧﺮﯾﻦ‬
‫ﻟﺤﻈﺎت زﻧﺪﮔﯽ( ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﭘﯿﺶ اﯾﺸﺎن ﻣﯽآﯾﻨﺪ )و ﺑﺪاﻧﺎن ﻣﮋده ﻣﯽدھﻨﺪ( ﮐﻪ ﻧﺘﺮﺳﯿﺪ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮان( ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬ ‫و ﻏﻤﮕﯿﻦ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ و ﺷﻤﺎ را ﺑﺸﺎرت ﺑﺎد ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺘﯽ ﮐﻪ ) ّ‬
‫)ﻣﺆﻣﻨﺎن( وﻋﺪه داده ﻣﯽﺷﺪ‪«.‬‬
‫آری‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻓﮫﻢ ﺧﻮد را ھﻤﭽﻮن ﻓﮫﻢ ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﻋﻤﻞ ﺧﻮد را‬
‫ھﻤﭽﻮن ﻋﻤﻞ آنھﺎ ﻗﺮار دھﯿﻢ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ آنوﻗﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺰت و اﻗﺘﺪار را اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن از ھﻤﻪی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺗﺮﺟﻤﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ھﺮ ﻧﺤﻮی ﯾﺎری رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺸﮑﺮ‬
‫ﮐﺮده و از ﺻﻤﯿﻢ ﻗﻠﺐ ﺑﺮایﺷﺎن اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ‪:‬‬
‫ﻳــــــﺎ ﻣــــــﻦ ﺑﺤﻤــــــﺪ اﻟﻌــــــﺎﳌﲔ ﺗﻔــــــﺮدا‬ ‫ﻳــــﺎ واﻫــــﺐ اﻹﻧﺴــــﺎن أﺳــــﺒﺎب اﳍــــﺪی‬
‫واﺣﺸــــﺮ أﺣﺒﺎﺑﻨـــﺎ ﲢـــﺖ ﻋﺮﺷـــﻚ ﺳـــﺠﺪا‬ ‫ﱄ ﻋﻨـــــﺪ ﺑﺎﺑـــــﻚ دﻋـــــﻮة ﻓﻴﻬـــــﺎ رﺟـــــﺎء‬
‫ﻣـــــــــﺎء ﻫﻨﻴﺌـــــــــﺎ ﺳﻠﺴـــــــــﺒﻴﻼ ﻃﻴﺒـــــــــﺎ‬ ‫ﺛـــــﻢ اﺳـــــﻘﻬﻢ ﺑﻴـــــﺪ اﳊﺒﻴـــــﺐ ﳏﻤـــــﺪا‬
‫اﻣﯿﻦ ﭘﻮرﺻﺎدﻗﯽ‬
‫ﺗﺮﺑﺖ ﺟﺎم‪ /‬رﻣﻀﺎن ‪١٤٣٣‬‬
‫‪Amin.poorsadeghi26@gmail.com‬‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪی ﺗﺤﻘﯿﻖ‬

‫اﳊﻤﺪﷲ رب اﻟﻌﺎﳌﲔ اﻟﺮﲪﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻟﻚ ﻳﻮم اﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬واﻟﺼﻼة واﻟﺴﻼم ﻋﲆ ﺳﻴﺪﻧﺎ‬
‫ﳏﻤﺪ اﻟﻨﺒﻲ اﻷﻣﲔ‪ ،‬اﳍﺎدي إﱃ ﴏاﻃﻪ اﳌﺴﺘﻘﻴﻢ وﻋﲆ آﻟﻪ و ﺻﺤﺒﻪ وﺳﻠﻢ أﲨﻌﲔ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻌﺪ‪:‬‬
‫ارزش ھﺮ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع و آﻧﭽﻪ درﺑﺮدارد‪ ،‬واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺮ ارزش اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫ھﻤﯿﻦ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻧﻤﺎز و آﻧﭽﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آناﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ‬
‫ﺳﺘﻮن اﺳﻼم و رﮐﻦ ﺟﺪاﮐﻨﻨﺪهی ﮐﻔﺮ و اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از ﺟﮫﺘﯽ در واﻗﻊ ﭘﻨﺎھﮕﺎه و‬
‫ﻣﺎﻣﻦ و ﭘﺎﯾﮕﺎه آراﻣﺶ و ﺳﮑﻮن‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آنرا ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪی اﻧﺠﺎم داده و ﺑﺎ‬
‫آن ﻧﮕﺮاﻧﯽ و ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽھﺎ را ﺣﻞ ﮐﺮده و ارادهی آﺳﻮدﮔﯽ از ﻣﺸﮑﻼت و ﻧﮕﺮاﻧﯽھﺎی دﻧﯿﺎ را‬
‫دارد‪ .‬و در ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻧﻤﺎز ھﻤﯿﻦ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اوﻟﯿﻦ اﻣﺮی ﮐﻪ ﺑﻨﺪه در ﻣﻮرد آن‬
‫ﻣﻮرد ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ در ﻗﺒﺮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﭼﻪ‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﮔﺮدد ‪ -‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﻧﻤﺎزش ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫دﻧﺒﺎل آن ﺑﻘﯿﻪی اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻧﯿﺰ ﺻﺤﯿﺢ و درﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﻧﻤﺎزش ﻓﺎﺳﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻘﯿﻪی‬
‫اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻧﯿﺰ ﻓﺎﺳﺪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻘﺎم آنرا ﺑﺰرگ داﻧﺴﺘﻪ و اھﻠﺶ را‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺘﻪ و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬و در ﻣﯿﺎن ﺳﺎﯾﺮ ﻋﺒﺎدات‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺨﺼﻮص‪ ،‬در‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﻮاﺿﻊ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ از آن ﺑﻪ ذﮐﺮ‪ ،‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻋﺰوﺟﻞ ﻧﻤﺎز را در آﺳﻤﺎنھﺎ‪ ،‬در ﻣﮑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ھﺮ ﺳﺒﮏ ﺷﻤﺎرﻧﺪهی ﻧﻤﺎز و ﺗﺤﻘﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪهی‬
‫آن در واﻗﻊ ﺳﺒﮏ ﺷﻤﺎرﻧﺪه و ﺗﺤﻘﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪه و ﺗﻮھﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪهی ﺑﻪ اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﮫﺮهی آﻧﺎن از اﺳﻼم ﺑﻪ ﻗﺪر ﺑﮫﺮهیﺷﺎن از ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و رﻏﺒﺖﺷﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازهی رﻏﺒﺖﺷﺎن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ای ﺑﻨﺪه اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﻧﻔﺴﺖ را ﺑﺸﻨﺎس و از اﯾﻨﮑﻪ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻋﺰوﺟﻞ را در ﺣﺎﻟﯽ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﮫﺮهای از اﺳﻼم ﻧﺰدت ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺣﺬر ﺑﺎش‪ .‬ﻟﺬا ﻗﺪر‬
‫و ﻣﻨﺰﻟﺖ اﺳﻼم در ﻗﻠﺒﺖ ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﺪر و ارزش ﻧﻤﺎز در ﻗﻠﺒﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٦‬‬

‫اﻣﺎ از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز در اﺳﻼم از ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻣﺮﺗﺒﻪای ﺑﺲ ﺑﺰرگ و ﺧﻄﯿﺮ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‬
‫ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ و ﺣﮑﻤﺖ و ﺻﻔﺖ و اﺳﺮارش را ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﻢ ﺗﺎ آنرا ﺑﺮ وﺟﻪ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ و ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ھﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺎ ﺗﺸﺮﯾﻊ ﺷﺪه‪ ،‬ادا ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی اﻟﻠﻪ‬
‫ُّ َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ‬
‫لصل ٰوة ۖ﴾ ]اﻟﻌﻨﮑﺒﻮت‪ .[٤٥ :‬ﻟﺒﯿﮏ ﮔﻔﺘﻪ و اﯾﻦ اﻣﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج » َﺻﻠﻮا ﻛ َﻤﺎ‬‫ﻋﺰوﺟﻞ ﴿ َوأق ِِم ٱ‬
‫َ َ ْ ُ ُ ُ ِّ‬
‫ﻮ� أ َﺻ�« را اﺟﺎﺑﺖ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬ ‫رأ�ﺘﻤ ِ‬
‫ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ اﯾﻦ ﺿﺮورت اﯾﻤﺎن آوردﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮدی ﻣﻮﺛﻖ و واﻋﻈﯽ ﻣﻠﺘﺰم‬
‫و ﻋﺎﻟﻤﯽ ﻣﺎھﺮ ﺑﯿﺎﺑﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﺮای ﻣﺎ از اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺼﻨﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪،‬‬
‫ﮔﻤﺸﺪهای اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ در ﺟﺴﺘﺠﻮی آن ﻣﯽﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ آﺛﺎرش و ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ در ﻣﻮرد او‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺎھﺪ ﺑﺮ آناﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ وی را در ﺻﻔﺤﺎﺗﯽ ﺑﻌﺪ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺧﻮاھﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ان ﺷﺎء اﻟﻠﻪ‪.‬‬
‫ﻣﺼﻨﻒ‪ - /‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺧﻮاھﯽ دﯾﺪ ‪ -‬ﮐﺘﺎﺑﺶ را ﺑﺎ ﺳﺨﻦ از ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة و‬
‫اﻗﻮال ﻋﻠﻤﺎ در ﮐﻔﺮ و ﻗﺘﻠﺶ‪ ،‬آﻏﺎز ﮐﺮده و در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ادﻟﻪی ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و اﻗﻮال‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ و دﯾﮕﺮان را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ و ﺣﮑﻢ وﺟﻮب آن و از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﻧﻤﺎز رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه را ﮐﺎﻣﻞ ادا ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺣﺎﻟﺘﯽ ھﻤﭽﻮن ﻧﻮک زدن دارد و ﭘﺲ از‬
‫آن ﻣﻘﺪار ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن اﺳﺮار ﻧﻤﺎز از ﻗﯿﺎم‬
‫و رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه و ﺳﻼم دادن را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﮐﺘﺎﺑﺶ را ﺑﺎ اﯾﺮاد ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪج ﺑﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ از ﻗﯿﺎم و ﻗﺮاﺋﺖ و رﮐﻮع و ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن از آن و ﺳﺠﺪه و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﯿﻦ‬
‫دو ﺳﺠﺪه و دﻋﺎی ﻗﺒﻞ از ﺳﻼم آﻧﺤﻀﺮت ج و ذﮐﺮ ﺳﻨﺖھﺎی ﻣﻮﮐﺪه‪ ،‬ﺧﺘﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ھﻤﻪی اﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﺑﺎ اﺳﻠﻮب و ﺷﯿﻮهای ﺟﺎﻟﺐ و ﻣﮫﯿﺞ و ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ادﻟﻪی‬
‫ﺷﺮﻋﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ دﻟﯿﻞ رﻏﺒﺖ ﻧﺎﺷﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و اھﻠﺶ ‪ -‬ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫وی را ﭘﺎداش ﻧﯿﮑﻮ دھﺪ ‪ -‬ﻧﺪای او را ﻟﺒﯿﮏ ﮔﻔﺘﻪ و ﺑﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺺ ﮐﺘﺎب‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﻏﺮﯾﺐ آنرا ﺷﺮح و اﺣﺎدﯾﺚ و آﺛﺎرش را ﺗﺨﺮﯾﺞ ﮐﺮده و ﻋﻨﻮانھﺎی اﺻﻠﯽ و‬
‫ﺟﺎﻧﺒﯽ را ﻃﺒﻖ ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ و ﻣﺤﺘﻮﯾﺎت آن در راﺳﺘﺎی ﺧﺪﻣﺘﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ارزﺷﻤﻨﺪ ‪ -‬ﮐﻪ‬
‫ﻋﻈﻤﺘﺶ را ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮدارد ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺘﺮ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ‪-‬‬
‫وﺿﻊ ﻧﻤﻮدم‪ .‬و از اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاھﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را در اﻟﺘﺰام ﺑﻪ اﺣﮑﺎم و ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ دﯾﻨﺶ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﺎﺳﯽ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از روی ھﻮی و ھﻮس‬
 ‫‪٧‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪی ﺗﺤﻘﯿﻖ‬

‫ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬إ ِ ۡن ُه َو إ ِ َّ� َو ۡ ‪ٞ‬‬

‫� يُ َ ٰ‬
‫و�﴾ ]اﻟﻨﺠﻢ‪ .[٤ :‬و ھﺮ آﻧﭽﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻼﻣﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺪو وﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬واﳊﻤﺪﷲ رب اﻟﻌﺎﳌﲔ واﻟﻌﺎﻗﺒﺔ ﻟﻠﻤﺘﻘﲔ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺒﻪ اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬
‫اﳌﺪﻳﻨﺔ اﳌﻨﻮرة‬
‫ﰲ ‪ 27‬رﻣﻀﺎن ‪1410‬ﻫﺠﺮی‬
 ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ از ﻣﺆﻟﻒ‬

‫اﯾﺸﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﯽﺑﮑﺮ ﺑﻦ اﯾﻮب ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﺣﺮﯾﺰ اﻟﺰرﻋﯽ اﻟﺪﻣﺸﻘﯽ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ اﺑﻦ‬
‫َ‬
‫ﻗﯿﻢ ﺟﻮزﯾﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﭘﺪرش ﻗ ّﯿﻢ ﻣﺪرﺳﻪای ﺑﻮد ﮐﻪ اﺑﻦ ﺟﻮزی آنرا در دﻣﺸﻖ در‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﻣﻮی ﺑﻨﺎ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ ٣٩١‬ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﺟﮫﺎن ﮔﺸﻮد و در‬
‫ﻣﺤﯿﻄﯽ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ دوﺳﺘﺪار ﻋﻠﻢ و ھﻤﻨﺸﯿﻦ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻮد‪ ،‬رﺷﺪ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﺑﻦ ﻗﯿﻢ‪/‬‬
‫ﻋﻠﻤﺶ را از ﮔﺮوھﯽ از ﻋﻠﻤﺎی ﻋﺼﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﺪﯾﺚ را ﺷﻨﯿﺪ و ﻟﻐﺖ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫را ﺧﻮاﻧﺪ و ﻓﻘﻪ و ﻓﺮاﺋﺾ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﯾﮑﯽ از اﺋﻤﻪی ﮐﺒﺎر ﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﮔﺮد وی اﺑﻦ‬
‫رﺟﺐ در ﻣﻮرد او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬در ﻣﺬھﺐ ﺣﻨﺒﻠﯽ ﺗﻔﻘﻪ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎھﺮ ﺷﺪه و ﻓﺘﻮا‬
‫ﻣﯽداد و ﺑﺎ ﺷﯿﺦ ﺗﻘﯽ اﻟﺪﯾﻦ )اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ( ﻣﻼزم ﺷﺪ و از وی ﻋﻠﻮﻣﯽ را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ و در‬
‫ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﮐﺎرﺷﻨﺎس و ﻣﺘﺨﺼﺺ ﺷﺪ‪ .‬ﻋﺎرف ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻗﺎدر ﺑﻪ‬
‫ھﻤﺮاھﯽ ﺑﺎ او ﻧﺒﻮد و ﺑﻪ اﺻﻮل دﯾﻦ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ و ﻣﻌﺎﻧﯽ آن و ﻓﻘﻪ و ﻧﮑﺎت‬
‫ﻇﺮﯾﻒ اﺳﺘﻨﺒﺎط از آن‪ ،‬اﺣﺎﻃﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﮐﺴﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﻪ ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺖ‬
‫وی ﻧﺮﺳﯿﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻗﯿﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺳﻠﻮک و ﮐﻼم اھﻞ ﺗﺼﻮف و اﺷﺎرات و ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽھﺎی آن‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻮد‪ .‬درﺣﻘﯿﻘﺖ وی در ھﺮﯾﮏ از اﯾﻦ ﻓﻨﻮن ﯾﺪ ﻃﻮﻻﯾﯽ داﺷﺖ«‪.‬‬
‫)ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺤﻨﺎﺑﻠﺔ ‪(٤٤٨/٢‬‬
‫اﻣﺎ در دﯾﻦ و اﺧﻼق ﺑﻪ ﺣﻆ واﻓﺮی از زھﺪ و ﻋﺒﺎدت و ﺗﻘﻮا و ورع رﺳﯿﺪه ﺑﻮد و ﺑﺴﯿﺎر‬
‫دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﯽ ﺑﻮد ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮ او ﺣﺴﺪ ﻧﻮرزﯾﺪه و او را ﻣﻮرد آزار و اذﯾﺖ ﻗﺮار‬
‫ﻧﻤﯽداد‪ .‬وی در اﻣﻮر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﯽﺑﺎک و دﻟﯿﺮ ﺑﻮد و ﮔﺎھﯽ از ﻋﻠﻤﺎی ﻋﺼﺮش آزرده ﻣﯽﺷﺪ‬
‫و ﮔﺎھﯽ آنھﺎ از وی آزرده ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ھﻤﺮاه ﺷﯿﺨﺶ اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ رﺣﻤﮫﻤﺎ اﻟﻠﻪ زﻧﺪاﻧﯽ ﺷﺪه‬
‫و ﺷﮑﻨﺠﻪ ﺷﺪ و رﻧﺞ و ﺳﺨﺘﯽھﺎی ﺑﺴﯿﺎری ﺑﻪ ﺳﻮی وی در ﺟﺮﯾﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﯿﻢ ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﻣﺼﺎدر ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺨﺼﯿﺘﺶ آﻣﺪه و ﭼﻨﺎنﮐﻪ آﺛﺎرش دﻻﻟﺖ‬
‫دارد‪ ،‬دارای اﻃﻼﻋﺎت وﺳﯿﻊ و ﺑﮫﺮهای ﻧﯿﮑﻮ و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﮑﺘﺐ ﻋﻈﯿﻤﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ دوﺳﺘﺶ اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ در ﺗﺎرﯾﺦ »اﻟﺒﺪاﯾﺔ واﻟﻨﮫﺎﯾﺔ« در ﻣﻮرد وی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬از‬
‫ﮐﺘﺐ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﺑﺮای دﯾﮕﺮان ﻣﮫﯿﺎ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺪﺳﺖ آورد ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﯾﮏ دھﻢ‬
‫ﮐﺘﺐ ﺳﻠﻒ و ﺧﻠﻒ ﺑﺮای وی ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪«.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٠‬‬

‫از اﯾﻦرو ﺟﺎی ﺗﻌﺠﺐ ﻧﯿﺴﺖ اﮔﺮ ﻣﻮﻟﻔﺎت ﺑﺰرگ و آﺛﺎر زﯾﺎدی در ﺣﺪود دهھﺎ ﮐﺘﺎب از‬
‫وی ﺑﯿﺎﺑﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل از اﯾﻦ ﻣﻮﻟﻔﺎت ﻣﯽﺗﻮان ﮐﺘﺐ زﯾﺮ را ﻧﺎم ﺑﺮد ﮐﻪ ﮔﻮﺷﻪای از‬
‫آﺛﺎر وی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪» :‬زاد اﳌﻌﺎد‪ ،‬ﲥﺬﻳﺐ ﳐﺘﴫ أﰊ داود‪ ،‬ﻣﻔﺘﺎح دار اﻟﺴﻌﺎدة‪ ،‬ﺑﺪاﺋﻊ اﻟﻔﻮاﺋﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺪارج اﻟﺴﺎﻟﻜﲔ‪ ،‬اﻟﻄﺮق اﳊﻜﻤﻴﺔ ﰲ اﻟﺴﻴﺎﺳﺔ اﻟﴩﻋﻴﺔ‪ ،‬اﻟﻮاﺑﻞ اﻟﺼﻴﺐ ﻣﻦ اﻟﻜﻠﻢ اﻟﻄﻴﺐ‪،‬‬
‫ﲢﻔﺔ اﳌﻮدود ﺑﺄﺣﻜﺎم اﳌﻮﻟﻮد‪ ،‬اﻟﺮوح‪ ،‬ﺣﺎدی اﻷرواح‪ ،‬ﺟﻼء اﻷﻓﻬﺎم ﰲ ﻓﻀﻞ اﻟﺼﻼة ﻋﲆ‬
‫ﳏﻤﺪ ﺧﲑ اﻷﻧﺎم‪ ،‬روﺿﺔ اﳌﺤﺒﲔ وﻧﺰﻫﺔ اﳌﺸﺘﺎﻗﲔ‪ ،‬اﺟﺘﲈع اﳉﻴﻮش اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻋﻠﯽ ﻏﺰو‬
‫اﳌﻌﻄﻠﺔ واﳉﻬﻤﻴﺔ‪ ،‬اﻟﺼﻮاﻋﻖ اﳌﺮﺳﻠﺔ ﰲ اﻟﺮد ﻋﲆ اﳉﻬﻤﻴﺔ واﳌﻌﻄﻠﺔ‪ ،‬إﻏﺎﺛﺔ اﻟﻠﻬﻔﺎن ﻣﻦ ﻣﺼﺎﻳﺪ‬
‫اﻟﺸﻴﻄﺎن‪ ،‬اﻟﻔﺮوﺳﻴﺔ‪ ،‬اﻟﺪاء واﻟﺪواء‪ ،‬و ﻛﺘﺎب اﻟﺼﻼة وأﺣﻜﺎم ﺗﺎرﻛﻬﺎ ‪ -‬ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ روی‬
‫دارﯾﺪ‪ -‬و ﻏﲑه‪...‬‬
‫اﻣﺎ وﻓﺎت اﯾﺸﺎن در ﺷﺐ ﭘﻨﺞ ﺷﻨﺒﻪ‪١٣ ،‬ﻣﺎه رﺟﺐ‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ٧٥١‬ھﺠﺮی ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن‬
‫در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﻣﻮی ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ و در ﻣﻘﺒﺮهی ﺑﺎب اﻟﺼﻐﯿﺮ ﺑﻌﺪ از ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهای‬
‫ﮐﻪ ﻗﻀﺎت و ﻋﻠﻤﺎ و ﺻﺎﻟﺤﯿﻦ ﺷﺎھﺪ آن ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ازدﺣﺎم ﻣﺮدم در ﺣﻤﻞ ﺟﺴﺪ اﯾﺸﺎن‪،‬‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻋﻤﺮش ﺷﺼﺖ ﺳﺎل ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬دﻓﻦ ﺷﺪ‪ .‬رﺣﻤﺖ اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ ﺑﺮ او ﺑﺎد و‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل او و ﻣﺎ را در ﺑﮫﺸﺖ وﺳﯿﻌﺶ ﺟﺎی دھﺪ‪.‬‬
 ‫ﺻﻮرت اﺳﺘﻔﺘﺎء ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎﺑﺶ را ﺑﺮآن ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎده‬

‫ﻋﻠﻤﺎی ﺑﺰرﮔﻮار و ﭘﯿﺸﻮا‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ آنھﺎ را ﻣﻮﻓﻖ و ارﺷﺎد و ھﺪاﯾﺖ و‬
‫راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﺼﯿﺐ ﮐﺮده‪ ،‬در ﻣﻮرد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؟ آﯾﺎ‬
‫ﻗﺘﻠﺶ واﺟﺐ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟ و اﮔﺮ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺮﺗﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﻏﺴﻞ ﻧﺸﺪه و ﻧﻤﺎز ﺑﺮ او ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد و در ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﻓﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدن‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫آﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﻋﻤﺎل ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪه و ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬
‫آﯾﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز روز در ﺷﺐ و ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺷﺐ در روز‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ‪ -‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ادای‬
‫آن ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﯾﺎ ﻧﻪ؟ اﮔﺮ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﮔﻨﻪﮐﺎر اﺳﺖ ﯾﺎ‬
‫ﻧﻪ؟‬
‫آﯾﺎ ﺣﻀﻮر در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮای ﺑﺮﮔﺰاری ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺮط اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮدن ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫در ﺧﺎﻧﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؟‬
‫ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ھﻤﭽﻮن ﻧﻮک زدن ﮐﻼغ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد و رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهی آنرا ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ادا ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ﻣﻘﺪار ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﺨﻔﯿﻔﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از آن ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺻﻞ ﺑﻬﻢ ﺻﻼة‬
‫أﺧﻔﻬﻢ« ﭼﯿﺴﺖ؟ و ﻣﻌﻨﺎی اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎﯾﺶ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﻣﻌﺎذس ﭼﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ َّ ٌ‬
‫»أ�ﺘﺎن ﻳَﺎ ُﻣ َﻌﺎذ؟«‬
‫ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺗﺎ ھﻨﮕﺎم ﻓﺎرغ ﺷﺪن از ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺳﻮال ﮐﻨﻨﺪه ﺷﺎھﺪ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ؟‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ راه راﺳﺖ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ارﺷﺎد و راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﻤﻮده و ﺑﯿﻦ ﺑﯿﺎن‬
‫ﺣﮑﻢ و دﻟﯿﻞ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل از اھﻞ ﺟﮫﻞ‪ ،‬ﻋﮫﺪ و ﻣﯿﺜﺎﻗﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻌﻠﯿﻢ‬
‫دﯾﺪن ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ از اھﻞ ﻋﻠﻢ ﻋﮫﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻣﻮزﻧﺪ و ﺣﻘﺎﯾﻖ را‬
‫ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٢‬‬

‫ﺟﻮاب‪:‬‬
‫اﻟﺸﯿﺦ‪ ،‬اﻹﻣﺎم‪ ،‬اﻟﻌﻼﻣﺔ‪ ،‬ﺑﻘﯿﺔ اﻟﺴﻠﻒ‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺴﻨﺔ وﻗﺎﻣﻊ اﻟﺒﺪﻋﺔ‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﯽﺑﮑﺮ اﻟﺤﻨﺒﻠﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ ﻗﯿﻢ ﺟﻮزی رﺿﯽ اﻟﻠﻪ ﻋﻨﻪ و ارﺿﺎه‪ ،‬ﮐﻪ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻋﺰوﺟﻞ ﺑﮫﺸﺖ ﺟﺎوﯾﺪان را ﺟﺎﯾﮕﺎه وی ﻗﺮار دھﺪ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﺳﻮاﻻت ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗﻮل ﺟﻮاب‬
‫ﻣﯽدھﺪ‪:‬‬
‫اﳊﻤﺪ ﷲ ﻧﺤﻤﺪه وﻧﺴﺘﻌﻴﻨﻪ وﻧﺴﺘﻐﻔﺮه وﻧﻌﻮذ ﺑﺎﷲ ﻣﻦ ﴍور أﻧﻔﺴﻨﺎ وﺳﻴﺌﺎت أﻋﲈﻟﻨﺎ ﻣﻦ ﳞﺪ‬
‫اﷲ ﻓﻼ ﻣﻀﻞ ﻟﻪ وﻣﻦ ﻳﻀﻠﻞ ﻓﻼ ﻫﺎدي ﻟﻪ وأﺷﻬﺪ أن ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ وأﺷﻬﺪ أن ﳏﻤﺪﹰ ا ﻋﺒﺪه‬
‫ﻛﺜﲑا‪.‬‬
‫ﺗﺴﻠﻴﲈ ﹰ‬
‫ﹰ‬ ‫ورﺳﻮﻟﻪ‪ ،‬ﺻﲆ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﻋﲆ آﻟﻪ وأﺻﺤﺎﺑﻪ وأزواﺟﻪ وﺳﻠﻢ‬
 ‫ً‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ ﭼﻪ ﮐﯿﻔﺮی دارد؟‬

‫ﺟﻮاب ﻣﺴﺎﻟﻪ اول و آن اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺧﺘﻼﻓﯽ ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺮک‬
‫ﻋﻤﺪی ﻧﻤﺎز از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎھﺎن و از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﮐﺒﺎﺋﺮ ﺑﻮده و ﮔﻨﺎھﺶ ﻧﺰد اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﮔﻨﺎه ﻗﺘﻞ ﻧﻔﺲ و ﻏﺎرﺗﮕﺮی و زﻧﺎ و ﺳﺮﻗﺖ و ﺷﺮاب ﺧﻮردن ﺑﻮده و ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻤﺪا ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﻌﺮض ﮐﯿﻔﺮ و ﻋﺬاب و ﺧﺸﻢ اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ و رﺳﻮاﯾﯽ در‬
‫دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﮐﻔﺮ و ﻗﺘﻞ و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن وی اﺧﺘﻼف ﮐﺮده و ﺑﻪ‬
‫دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ‪:‬‬
‫]دﺳﺘﻪی اول‪ [:‬ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ اﻟﺜﻮری‪ ،‬اﺑﻮﻋﻤﺮو اﻻوزاﻋﯽ) ‪ ،(١‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺒﺎرک‪،‬‬
‫ﺣﻤﺎد ﺑﻦ زﯾﺪ‪ ،‬وﮐﯿﻊ ﺑﻦ ﺟﺮاح‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ اﻧﺲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ادرﯾﺲ ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬اﺳﺤﺎق ﺑﻦ راھﻮﯾﻪ و اﺻﺤﺎﺑﺸﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻓﺘﻮا دادهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﮐﯿﻔﯿﺖ‬
‫ﻗﺘﻠﺶ اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺟﻤﮫﻮر اﯾﻦ ﻋﻠﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﺿﺮﺑﻪی ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﺮ ﮔﺮدﻧﺶ‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﭼﻮب آﻧﻘﺪر ﺑﺮ وی ﺿﺮﺑﻪ زده ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ‬
‫ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻤﯿﺮد‪ .‬و اﺑﻦ ﺷﺮﯾﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ آﻧﻘﺪر ﺑﻪ وی ﺳﯿﺦ زده ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ‬
‫ﺑﻤﯿﺮد‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ روش در ﻣﺠﺎزات ﮐﺮدن وی رﺳﺎﺗﺮ و اﻣﯿﺪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ وی از اﯾﻦ ﮐﺮدارش‪،‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﻤﮫﻮر ﺑﺮ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎﯾﺶ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ) ‪:(٢‬‬
‫َّ َ َ َ َ ْ ْ َ َ َ َ ُ ِّ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ ْ ُ ْ ْ َ َ‬
‫اﻹﺣﺴﺎن ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﻲﺷءٍ‪ ،‬ﻓﺈِذا �ﺘﻠﺘﻢ ﻓﺄﺣ ِﺴﻨﻮا اﻟ ِﻘﺘﻠﺔ« »ھﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮﺑﯽ‬ ‫»إِن اﷲ ﻛﺘﺐ ِ‬
‫ﮐﺮدن را ﺑﺮ ھﺮ ﭼﯿﺰ ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ھﺮﮔﺎه ﮐﺸﺘﯿﺪ ﺑﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ روش ﺑﮑﺸﯿﺪ‪«.‬‬
‫و زدن ﮔﺮدن ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ ﺷﯿﻮهھﺎی ﮐﺸﺘﻦ و ﺳﺮﯾﻊﺗﺮﯾﻦ ﺷﯿﻮهی ﺧﺮوج‬
‫روح از ﺑﺪن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ در ﻗﺘﻞ ﮐﻔﺎر و ﻣﺮﺗﺪﯾﻦ‪ ،‬ﮔﺮدن زدن آنھﺎ ﺑﺪون ﺳﯿﺦ‬

‫‪ -١‬ﰲ ﺑﻌﺾ اﻟﻨﺴﺦ‪) :‬اﺑﻮﻋﻤﺮ واﻻوزاﻋﻲ(‪ .‬ﻋﲆ أﳖﲈ اﺳﲈن‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﻒ‪.‬‬

‫َّ‬ ‫َ‬
‫َ ََْ َ ْ‬
‫‪ -٢‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻴﺪ واﻟﺬﺑﺎﺋﺢ )‪ (١٩٥٥‬و اداﻣﻪ ﺣﺪﯾﺚ از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪َ » :‬و ِ�ذا ذﺤﺑﺘُ ْﻢ ﻓﺄﺣ ِﺴﻨُﻮا اﺬﻟﺑ ْ َﺢ‪،‬‬
‫َ ْ ُ َّ َ َ ُ ُ‬
‫� ْﻢ َﺷ ْﻔ َﺮﺗَ ُﻪ‪ ،‬ﻓَﻠْ ُ� ْح َذ� َ‬
‫ﻴﺤﺘَ ُﻪ« »و ھﺮﮔﺎه ذﺑﺢ ﮐﺮدﯾﺪ ﺑﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ روش ذﺑﺢ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺎﯾﺪ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫وﻴﻟ ِﺤﺪ أﺣﺪ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ )ﻗﺒﻞ از ذﺑﺢ( ﮐﺎردش را ﺗﯿﺰ ﮐﻨﺪ و ﺣﯿﻮان )و ذﺑﯿﺤﻪ(اش را راﺣﺖ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪«.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٤‬‬

‫زدن ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ را ﺳﻨﺖ ﻗﺮار داده اﺳﺖ) ‪ .(١‬و ﻓﻘﻂ در ﺣﻖ ﻓﺮدی ﮐﻪ ازدواج ﮐﺮده و زﻧﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن از ﻃﺮﯾﻖ رﺟﻢ و ﺳﻨﮕﺴﺎر) ‪ (٢‬ﻣﺸﺮوع ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ درد ﺑﺮ ﺗﻤﺎم‬
‫ﺑﺪﻧﺶ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺎ ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻞ زﻧﺎ‪ ،‬ﻟﺬت ﺣﺮام ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺑﺪﻧﺶ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ؛ و اﯾﻦ ﻗﺘﻞ‬
‫از ﺷﻨﯿﻊﺗﺮﯾﻦ اﻧﻮاع ﻗﺘﻞھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻧﮕﯿﺰهی دﻋﻮت ﺑﻪ ﺳﻮی زﻧﺎ در ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﺳﺮﺷﺖ‬
‫اﻓﺮاد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬اﻧﮕﯿﺰهای ﻗﻮی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از اﯾﻦرو ﻏﻠﻈﺖ اﯾﻦ ﮐﯿﻔﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﻮت‬
‫اﻧﮕﯿﺰهی آن ﻗﺮار داده ﺷﺪه و ﻋﻼوه ﺑﺮ آن‪ ،‬ﯾﺎدآوری ﮐﯿﻔﺮ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﻗﻮم ﻟﻮط ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ارﺗﮑﺎب ﻓﺎﺣﺸﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﮓ رﺟﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫]دﺳﺘﻪی دوم‪ [:‬اﺑﻦ ﺷﮫﺎب زھﺮی‪ ،‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﯿﺐ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ‪ ،‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪،‬‬
‫داود ﺑﻦ ﻋﻠﯽ و ﻣﺰﻧﯽ در ﻣﻮرد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ زﻧﺪاﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻤﯿﺮد ﯾﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و ﮐﺸﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺬھﺐ ﺑﻪ‬
‫) ‪َ ُ ْ ُ (٣‬‬
‫ﺎس‬ ‫ت أ ْن أُﻗَﺎﺗِ َﻞ َّ‬
‫اﻨﻟ َ‬ ‫رواﯾﺖ اﺑﻮھﺮﯾﺮه از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬أ ِمﺮ‬
‫ِّ َ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ ُ ْ َّ‬ ‫اﷲ‪ ،‬ﻓَﺈ َذا ﻗَﺎلُﻮا‪َ :‬ﻻ إ َ َﻪﻟ إ َّﻻ ُ‬‫ﻪﻟ إ َّﻻ ُ‬ ‫َ َّ َ ُ ُ َ َ َ‬
‫اﷲ َﻋ َﺼ ُﻤﻮا ِﻣ� ِدﻣﺎءﻫﻢ‪ ،‬وأمﻮالﻬﻢ ِإﻻ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺣﻰﺘ �ﻘﻮلﻮا‪ :‬ﻻ ِإ ِ‬
‫َ ُُ ْ ََ‬ ‫َ ِّ َ‬
‫ﷲ« »اﻣﺮ ﺷﺪم ﺗﺎ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﺠﻨﮕﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻻاﻟﻪ اﻻ اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﭘﺲ‬ ‫ِﺤﺑﻘﻬﺎ‪َ ،‬و ِﺣﺴﺎ�ﻬﻢ ﻰﻠﻋ ا ِ‬
‫ھﺮﮔﺎه ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮنھﺎ و اﻣﻮاﻟﺸﺎن از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻦ ﻣﻮرد ﻋﺼﻤﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‬
‫ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺣﻘﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی آن ھﺴﺘﻨﺪ و ﺣﺴﺎﺑﺸﺎن ﺑﺎ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫) ‪ْ ُ َ ُّ َ َ (٤‬‬
‫ئ‬
‫�ﻞ دم ام ِﺮ ٍ‬ ‫و از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻻ ِ‬
‫َ َّ ْ‬ ‫ﻮل اﷲ‪ ،‬إ َّﻻ ﺑﺈ ْﺣ َﺪى ﺛَ َﻼث‪ :‬اﺜﻟَّﻴِّ ُ‬ ‫ُ َ َ ِّ َ ُ ُ‬ ‫َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ َّ‬
‫اﻨﻟﻔ ُﺲ‬ ‫الﺰ ِا�‪ ،‬و‬ ‫ﺐ َّ‬
‫ٍ‬ ‫ِ ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫ر‬ ‫�‬ ‫�‬‫و‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻻ‬ ‫ُم ْﺴ ِﻠ ٍﻢ‪� ،‬ﺸﻬﺪ أن ﻻ ِإﻪﻟ ِإ‬
‫ﺠ َﻤ َ‬‫اﺘﻟﺎر ُك ﺪﻟﻳﻨﻪ ال ْ ُﻤ َﻔﺎر ُق لﻠْ َ‬ ‫َّ ْ‬
‫ﺎﻋ ِﺔ« »رﯾﺨﺘﻦ ﺧﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﮫﺎدت ﻣﯽدھﺪ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﺎﻨﻟﻔ ِﺲ‪َ ،‬و َّ ِ ِ ِ ِ ِ‬ ‫ﺑِ‬
‫ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﻪ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﻮرد‪:‬‬
‫ﻓﺮدی ﮐﻪ ازدواج ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﺪ از آن ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن دﯾﮕﺮی را ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﻗﺼﺎص ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد و ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ دﯾﻦ و آﯾﯿﻦ ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ و ﺟﻤﺎﻋﺖ‬

‫َ َ َ ُ ُ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ َ ّ َ‬
‫اب﴾‬
‫ٱ�ين �فروا ف�ب ٱلرِق ِ‬ ‫‪ -١‬اﺷﺎره ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل دارد ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪﴿ :‬فإِذا لقِيتم ِ‬
‫]ﳏﻤﺪ‪ [٤ :‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان )در ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ( روﺑﻪ رو ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮔﺮدنھﺎیﺷﺎن را ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬رﺟﻢ در اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﺑﺨﺎری )‪ (٦٨٣٠‬و ﻣﺴﻠﻢ )‪ (١٦٩١‬در ﺑﺤﺚ‬
‫ﺣﺪود رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ أول اﻟﺰﻛﺎة )‪ (١٣٩٩‬و ﻣﺴﻠﻢ )‪.(٢١‬‬
‫‪ -٤‬اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬اﻟﺪﯾﺎت )‪ (٦٨٧٨‬وﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬اﻟﻘﺴﺎﻣﺔ )‪.(١٦٧٦‬‬
 ‫ً‬
‫‪١٥‬‬ ‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ ﭼﻪ ﮐﯿﻔﺮی دارﯾﺪ؟‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را رھﺎ ﺳﺎزد‪«.‬‬

‫و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز از ﺷﺮاﯾﻊ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی آن ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﮐﺎت و ﺣﺞ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫آﯾﺎ ﻗﺘﻞ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة واﺟﺐ اﺳﺖ؟‬

‫ﺟﻮاب ﻣﺴﺎﻟﻪ دوم و آن اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬ﮔﺮوھﯽ ﮐﻪ ﻗﺘﻞ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ۡ ُُ ُُُ َ ُُۡ ْ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫�سلخ ٱ�شهر ٱ�رم فٱ�تلوا‬ ‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺗﻮﺑﻪ آﯾﻪ ‪ ٥‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فإِذا ٱ‬
‫َ َ ۡ ُ َ َ ُّ ُ ُ ۡ َ ُ ُ ُ ۡ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َ ۡ ُ ُ ْ َ ُ ۡ ُ َّ َ ۡ َ َ َ ُ ْ‬ ‫ُۡ ۡ‬
‫�� ِ� حيث وجد�موهم وخذوهم وٱح�وهم وٱ�عدوا لهم � مرص ٖ �د فإِن تابوا‬ ‫ٱلم ِ‬
‫� َ� ُفور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬ ‫َ َ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ َ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ َ‬
‫خ ُّلوا ْ َسبيلَ ُه ۡم إ َّن ٱ َّ َ‬
‫ِيم﴾ »ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﺎهھﺎی‬ ‫ِ ۚ ِ‬ ‫وأقاموا ٱلصلوة وءاتوا ٱلزكوة ف‬
‫ﺣﺮام ﭘﺎﯾﺎن ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺮﮐﺎن را ھﺮﮐﺠﺎ ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ ﺑﮑﺸﯿﺪ و ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﻨﯿﺪ و در ھﻤﻪ‬
‫ﮐﻤﯿﻨﮕﺎهھﺎ ﺑﺮای آﻧﺎن ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و )از ﮐﻔﺮ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺑﻪ اﺳﻼم ﮔﺮوﯾﺪﻧﺪ و‬
‫ﺑﺮای ﻧﺸﺎن دادن آن( ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و زﮐﺎت دادﻧﺪ‪) ،‬دﯾﮕﺮ از زﻣﺮه ﺷﻤﺎﯾﻨﺪ و اﯾﺸﺎن را رھﺎ‬
‫ﺳﺎزﯾﺪ و( راه را ﺑﺮ آﻧﺎن ﺑﺎز ﮔﺬارﯾﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ دارای ﻣﻐﻔﺮت ﻓﺮاوان و رﺣﻤﺖ‬
‫ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﻟﺬا اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ ﻣﺸﺮﮐﺎن اﻣﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ از ﺷﺮکﺷﺎن ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده و‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارﻧﺪ و زﮐﺎت ﺑﺪھﻨﺪ‪ .‬و ھﺮﮐﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﮐﺸﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ از ﺷﺮﮐﺶ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻗﺘﻞ از وی ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ و زﮐﺎت ﻧﺪھﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺑﺮﺧﻼف ﻇﺎھﺮ ﻗﺮآن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪریس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐس‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ در ﯾﻤﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺎرهای از ﻃﻼ ﺑﻪ ﺳﻮی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫آنرا ﺑﯿﻦ ﭼﮫﺎر ﻧﻔﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺮدی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﺗﻘﻮای ﺧﺪا را ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻦ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫) ‪َ ُ ْ َ َ َ َ ْ (١‬‬
‫ﻲﻘ َّ َ‬
‫ا�؟« »وای ﺑﺮﺗﻮ‪،‬‬ ‫ﺖ أ َﺣ َّﻖ أ ْﻫﻞ اﻷ ْر ِض أ ْن َ� َّﺘ ِ َ‬ ‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪َ » :‬و�ﻠﻚ‪ ،‬أ َولﺴ‬
‫ِ‬
‫آﯾﺎ ﻣﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ اھﻞ زﻣﯿﻦ ﺑﺮ ﺗﻘﻮای اﻟﻠﻪ ﻧﯿﺴﺘﻢ؟« ﺳﭙﺲ آن ﻣﺮد ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ‬
‫ِّ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ َّ ُ َ ْ‬
‫وﻟﯿﺪس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﮔﺮدن وی را ﺑﺰﻧﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻻ‪ ،‬ﻟ َﻌﻠﻪ أن ﻳَ�ﻮن ﻳُ َﺼ�«‬
‫»ﻧﻪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ «.‬ﺧﺎﻟﺪس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﺗﻌﺪاد از ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﳌﻐﺎزي )‪ (٤٣٥١‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺰﻛﺎة )‪.(١٠٦٤‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٨‬‬

‫ﺐ‬‫وم ْﺮ أَ ْن أَ ْ� ُﻘ َ‬
‫ﭼﯿﺰی ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ در ﻗﻠﺒﺸﺎن ﻧﯿﺴﺖ! رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬إ ِّ� ل َ ْﻢ أُ َ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ َُ‬ ‫َ� ْﻦ ﻗُﻠُﻮب َّ‬
‫ﺎس َوﻻ أﺷ َّﻖ ُ� ُﻄﻮ� ُﻬ ْﻢ« »ﻣﻦ ﻣﺎﻣﻮرﯾﺖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪام ﮐﻪ از ﺑﺎﻃﻦ ﻣﺮدم ﺧﺒﺮ دھﻢ‬ ‫اﻨﻟ ِ‬ ‫ِ‬
‫و ﺷﮑﻢ ﻣﺮدم را ﺑﺸﮑﺎﻓﻢ‪«.‬‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻤﺎز را ﻣﺎﻧﻊ ﻗﺘﻞ وی ﻗﺮار دادﻧﺪ؛ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ اﯾﺸﺎن ﺑﺮ‬
‫آن دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫) ‪ْ َ َ ُ ُ ِّ (١‬‬
‫ﻴﺖ � ْﻦ �ﺘ ِﻞ‬‫در ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮی آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪ِ » :‬إ� ﻧ ِﻬ‬
‫�« »ﻣﻦ از ﮐﺸﺘﻦ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاران ﻧﮫﯽ ﺷﺪهام‪ «.‬و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ھﻢ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ آناﺳﺖ‬ ‫ال ْ ُﻤ َﺼﻠِّ َ‬
‫ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل از ﻗﺘﻞ ﻏﯿﺮ از ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‪ ،‬ﻧﮫﯽ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﺷﺎﻓﻌﯽ در ﻣﺴﻨﺪھﺎیﺷﺎن) ‪ (٢‬از ﻋﺒﯿﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺪی ﺑﻦ ﺧﯿﺎر رواﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدی از اﻧﺼﺎر ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺣﻀﻮر‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن وارد ﺷﺪه و در ﻣﻮرد ﮐﺸﺘﻦ ﻓﺮدی از ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﮐﺴﺐ اﺟﺎزه ﻧﻤﻮد ﮐﻪ‬
‫َ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ َّ‬
‫ﻪﻟ إِﻻ‬ ‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺻﺪایﺷﺎن را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮده و آﺷﮑﺎرا ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أﻟيﺲ �ﺸﻬﺪ أن ﻻ إِ‬
‫ُ‬
‫اﷲ؟« »آﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﻃﯿﺒﻪ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« ﺷﮫﺎدت ﻧﻤﯽدھﺪ؟« آن ﻣﺮد اﻧﺼﺎری ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‬
‫ﺷﮫﺎدت ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﮫﺎدﺗﯽ ﺑﺮای او ﻧﯿﺴﺖ‪] .‬و ﺑﺪو ﻧﻔﻌﯽ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ[ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫َ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ َّ ُ َ َّ ً َ ُ ُ‬
‫ﷲ؟« »آﯾﺎ ﺷﮫﺎدت ﻧﻤﯽدھﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أﻟيﺲ �ﺸﻬﺪ أن �ﻤﺪا رﺳﻮل ا ِ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدهی اﻟﻠﻪ اﺳﺖ؟« وی ﮔﻔﺖ‪ :‬آری ﺷﮫﺎدت ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﮫﺎدﺗﯽ ﺑﺮای او ﻧﯿﺴﺖ‪] .‬و‬
‫َْ‬ ‫ﻳﻦ َ� َﻬﺎ� َّ ُ‬ ‫ُ َ َ َّ‬
‫ا� َ� ْﻦ �ﺘ ِﻠ ِﻬ ْﻢ« »آنھﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬ ‫ِ‬
‫اﺬﻟ َ‬
‫ِ‬ ‫وﺌﻟﻚ‬‫ﺑﺪو ﻧﻔﻌﯽ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ[ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أ ِ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ ﻣﺮا از ﮐﺸﺘﻦ آنھﺎ ﻧﮫﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ «.‬و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ‬
‫دارد ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ از ﻗﺘﻞ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﮔﺰارد‪ ،‬ﻧﮫﯽ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫َّ ُ‬
‫و در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ از ام ﺳﻠﻤﻪل رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(٣‬إِﻧﻪ‬
‫َْ َ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ُْ َْ َ ُ َ َْ ُ ْ َُ َ ُ ََْ ُ َ ُْ‬
‫ﻜ ُﺮون‪َ � ،‬ﻤ ْﻦ ﻛ ِﺮ َه �ﻘﺪ ﺑَ ِﺮئ‪َ ،‬و َﻣ ْﻦ أﻧ� َﺮ �ﻘﺪ َﺳ ِﻠ َﻢ‪،‬‬ ‫اء‪� ،‬ﺘﻌ ِﺮﻓﻮن َو�ﻨ ِ‬‫�ﺴﺘﻌﻤﻞ ﻋﻠﻴ�ﻢ أمﺮ‬

‫‪ -١‬أﺑﻮداود ﰲ اﻻدب )‪ (٤٩٢٨‬واﻟﺪارﻗﻄﻨﻲ )‪ (١٧٥٨‬وﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﴫ ﰲ ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪.(٩٦٣‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺴﻨﺪ اﻟﺸﺎﻓﻌﻲ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻟﺴﻨﺪي )‪ (٨‬وﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ )‪.(٢٣٦٧٠‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺴﻠﻢ )‪ ،(١٨٥٤‬أﺑﻮداود )‪ ،(٤٧٦٠‬ﺗﺮﻣﺬي )‪ ،(٢٢٦٥‬ﺷﻌﺐ اﻹﯾﻤﺎن )‪ ،(٧٠٩٧‬ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ‬
‫)‪.(٢٦٥٢٨‬‬
 ‫‪١٩‬‬ ‫آﯾﺎ ﻗﺘﻞ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة واﺟﺐ اﺳﺖ؟‬
‫ََ ْ َ ْ َ َ َ‬
‫ﻲﺿ َوﺗ َﺎ� َﻊ« »ﭘﺎدﺷﺎھﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺎﮐﻢ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از اﻗﺪاﻣﺎت‬ ‫�ﻦ ﻣﻦ ر ِ‬ ‫وﻟ ِ‬
‫آنھﺎ را ﻧﯿﮏ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺷﺮع و ﺑﺮﺧﯽ را ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﺷﺮع ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ھﺮﮐﺲ آنرا‬
‫)در دل( ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ داﻧﺴﺖ‪) ،‬وﻟﯽ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻗﻮﻟﯽ و ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ آن ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎ‬
‫ھﻤﯿﻦ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ داﻧﺴﺘﻦ وﻇﯿﻔﻪاش را ادا ﮐﺮده و( از ﮔﻨﺎه ﺑﺮی ﻣﯽﮔﺮدد و ھﺮﮐﺲ ﺑﺎ آن‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﺑﻪ ﻗﺪر ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺧﻮد ﻣﺒﺎرزه ﮐﻨﺪ )از ﮔﻨﺎه ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻇﻠﻢ و ﻣﻨﮑﺮ( ﺳﺎﻟﻢ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آنھﺎ راﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ و از آنھﺎ ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﺪ‪) ،‬ﻋﺎﺻﯽ و ﮔﻨﻪﮐﺎر و‬
‫َ‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن اﺳﺖ(‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﺎ آنھﺎ ﺑﺠﻨﮕﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻻ‪َ ،‬ﻣﺎ‬
‫َّ‬
‫َﺻﻠ ْﻮا« »ﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ )ﺑﺎ آنھﺎ ﺣﻖ ﺟﻨﮓ ﻧﺪارﯾﺪ(‪«.‬‬
‫و در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪:(١‬‬
‫ا�‪َ ،‬و ُ�ﻘ ُ‬ ‫ُ ْ ُ َ ْ ُ َ َ َّ َ َ َّ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ َّ َّ ُ َ َ َّ ُ َ َّ ً َ ُ ُ َّ‬
‫ﻴﻤﻮا‬ ‫ِ‬ ‫»أ ِمﺮت أن أﻗﺎﺗِﻞ اﻨﻟﺎس ﺣﻰﺘ �ﺸﻬﺪوا أن ﻻ ِإﻪﻟ ِإﻻ ا�‪ ،‬وأن �ﻤﺪا رﺳﻮل ِ‬
‫َ‬
‫اﻹ ْﺳﻼمِ ‪،‬‬ ‫ﺎء ُﻫ ْﻢ َوأَ ْم َﻮال َ ُﻬ ْﻢ إ َّﻻ ﺤﺑَ ِّ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ‬
‫ﻚ َﻋ َﺼ ُﻤﻮا ِﻣ ِّ� ِد َﻣ َ‬ ‫َّ َ َ ُ ْ ُ‬
‫ِ‬ ‫ﻖ‬ ‫ِ ِ‬ ‫الﺼﻼة‪َ ،‬و�ﺆﺗﻮا الﺰﺎﻛة‪ ،‬ﻓ ِﺈذا �ﻌﻠﻮا ذل ِ‬
‫َ َ ُ ُ ْ َ َ َّ‬
‫ا�« »ﻣﺎﻣﻮرﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪام ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﺠﻨﮕﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﮫﺎدت دھﻨﺪ‪ :‬ﻣﻌﺒﻮد‬ ‫و ِﺣﺴﺎ�ﻬﻢ ﻰﻠﻋ ِ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎدهی اوﺳﺖ و ﻧﻤﺎز ﺑﺮﭘﺎدارﻧﺪ و زﮐﺎت ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﺮﮔﺎه ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮنھﺎ و ﻣﺎلھﺎیﺷﺎن را از ﻣﻦ ﺑﺎزداﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﻘﯽ در‬
‫اﺳﻼم و ﺣﺴﺎﺑﺸﺎن ﺑﺎ ﺧﺪاﺳﺖ‪«.‬‬
‫وﺟﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از دو ﺟﮫﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -١‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﻗﺘﺎل ﺑﺎ ﻣﺮدم اﻣﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬وﺟﻪ دوم اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎﯾﺶ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪» :‬إﻻ ﺤﺑﻘﻬﺎ« »ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺣﻘﯽ‬
‫در اﺳﻼم‪ «.‬و ﻧﻤﺎز از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺣﻘﻮق اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﭘﺎﯾﻤﺎل‬
‫ﺷﺪن آن‪ ،‬ﻓﺮدی ﮐﻪ ﺣﻘﻮﻗﺶ را زﯾﺮ ﭘﺎ ﮐﻨﺪ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن راﭘﯿﺪا‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﺎس‪،‬‬ ‫ت أ ْن أﻗَﺎﺗِ َﻞ َّ‬
‫اﻨﻟ َ‬ ‫ْ ُ‬
‫و از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(٢‬أ ِمﺮ‬
‫ُُ‬ ‫ﺖ َ َ َّ‬
‫ﻲﻠﻋ ِد َﻣﺎؤﻫ ْﻢ‬ ‫الﺼ َﻼ َة‪َ ،‬و ُ� ْﺆﺗُﻮا َّ‬
‫الﺰ َﺎﻛ َة‪َّ �ُ ،‬ﻢ ُﺣ ِّﺮ َﻣ ْ‬ ‫ﻴﻤﻮا َّ‬
‫ا�‪َ ،‬و�ُﻘ ُ‬ ‫َ َّ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ‬
‫ﻪﻟ إ َّﻻ َّ ُ‬
‫ِ‬ ‫ﺣﻰﺘ �ﺸﻬﺪوا أن ﻻ إِ ِ‬
‫َ َ ْ َ ُ ُ ْ َ َ ُ ُ ْ َ َ َّ‬
‫ا�« »اﻣﺮ ﺷﺪم ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﺠﻨﮕﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﮫﺎدت دھﻨﺪ‪ ،‬ھﯿﭻ‬ ‫وأمﻮالﻬﻢ و ِﺣﺴﺎ�ﻬﻢ ﻰﻠﻋ ِ‬

‫‪ -١‬ﺑﺨﺎری )‪ ،(٢٥‬ﻣﺴﻠﻢ )‪ ،(٢٢‬ﻛﻼﳘﺎ ﰲ اﻹﻳﲈن‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﺔ )‪ ،(٢٢٤٨‬ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ )‪.(٩٤٧٥‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٠‬‬

‫ﻣﻌﺒﻮد ﺑﻪ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺬارﻧﺪ و زﮐﺎت ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ )از اﻧﺠﺎم اﯾﻦ‬
‫اﻋﻤﺎل( ﺧﻮنھﺎ و اﻣﻮالﺷﺎن ﺑﺮ ﻣﻦ ﺣﺮام ﺷﺪه و ﺣﺴﺎبﺷﺎن ﺑﺎ اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮ ﻗﺘﺎل ﺑﺎ ﻣﺮدم اﻣﺮ ﺷﺪه ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺮ ﭘﺎ دارﻧﺪ و ﺧﻮﻧﮫﺎ و‬
‫ﻣﺎلھﺎیﺷﺎن ﺗﻨﮫﺎ ﭘﺲ از اﻗﺮار ﺑﻪ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ و ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز و ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﺣﺮام‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺧﻮنھﺎ و اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﻗﺒﻞ از اﻧﺠﺎم اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﺣﺮام ﻧﺒﻮده و ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﺒﺎح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻋﺮب ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻋﻤﺮس ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﻋﺮب ﻣﯽﺟﻨﮕﯽ؟ اﺑﻮﺑﮑﺮس ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺎس َﺣ َّﻰﺘ � َ ْﺸ َﻬ ُﺪوا أَ ْن َﻻ إ َﻪﻟَ إ َّﻻ َّ ُ‬
‫ا�‪،‬‬ ‫ت أَ ْن أُﻗَﺎﺗ َﻞ اﻨﻟَّ َ‬
‫) ‪ُ ْ ُ (١‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬أ ِمﺮ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َ ِّ َ ُ ُ َّ‬
‫الﺰﺎﻛ َة« »ﻣﺎﻣﻮرﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪام ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﺠﻨﮕﻢ ﺗﺎ‬ ‫الﺼﻼة‪َ ،‬و ُ�ﺆﺗﻮا‬ ‫ا�‪َ ،‬و ُ�ﻘ ُ‬
‫ﻴﻤﻮا‬ ‫ِ‬ ‫و�� رﺳﻮل ِ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺷﮫﺎدت دھﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﻪ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدهی او ھﺴﺘﻢ و ﻧﻤﺎز‬
‫ﮔﺰارده و زﮐﺎت ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻮدن اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺧﻮد ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ آناﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎی ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺪان ﺑﺮ ﻋﺪم ﻗﺘﻞ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة اﺣﺘﺠﺎج ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎوﺟﻮدیﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺣﺠﺘﯽ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ‬
‫آنھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﺼﻤﺖ ﺧﻮن و ﻣﺎل را ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎ ﺣﻘﻮق اﺳﻼم ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻤﺎز ﻋﻠﯽ‬
‫اﻻﻃﻼق ﻣﻮﮐﺪﺗﺮﯾﻦ ﺣﻘﻮق آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻻ �ﻞ دم امﺮئ مﺴﻠﻢ إﻻ ﺑﺎﺣﺪی‬
‫ﺛﻼث« »ﺧﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺟﺰ در ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ« ﺣﺠﺖ و دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮای ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻠﺶ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺗﺎرك ﻟﺪﻳﻨﻪ« ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ رﮐﻦ دﯾﻦ ]در اﻋﻤﺎل ﺑﺪﻧﯽ[ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮدن‬
‫ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دﯾﻦ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺗﺮک ﮐﺮده اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺗﺎرک‬
‫اﻟﺼﻼة را ﺗﮑﻔﯿﺮ ﻧﮑﺮده و ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﺘﻮن دﯾﻦ را ﺗﺮک ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬رواه اﻟﻨﺴﺎﺋﯽ ﰲ ﲢﺮﻳﻢ اﻟﺪم )‪ (٣٩٦٩‬وﻫﻮ ﺣﺪﻳﺚ ﺻﺤﻴﺢ‪.‬‬

 ‫‪٢١‬‬ ‫آﯾﺎ ﻗﺘﻞ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة واﺟﺐ اﺳﺖ؟‬
‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َ َّ‬
‫اﻹ ْﺳﻼمِ ل ِ َﻤ ْﻦ ﺗ َﺮ َك‬ ‫) ‪(١‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ‪ :‬در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻻ ﺣﻆ ِﻲﻓ ِ‬
‫َّ َ‬
‫الﺼﻼ َة« »ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﯿﭻ ﺑﮫﺮهای در اﺳﻼم ﻧﯿﺴﺖ‪«.‬‬
‫و ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎبس ﻧﺎﻣﻪھﺎﯾﯽ ﺑﻪ اﺳﺘﺎﻧﮫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﯽﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﮫﻤﺘﺮﯾﻦ اﻣﻮر‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﺰد ﻣﻦ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ آنرا ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﯾﻨﺶ را ﺣﻔﻆ ﮐﺮده و ھﺮﮐﺲ آنرا‬
‫ﺿﺎﯾﻊ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ از آنرا ﻧﯿﺰ ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ ھﯿﭻ‬
‫ﺑﮫﺮهای در اﺳﻼم ﻧﯿﺴﺖ‪«.‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ھﺮ ﺳﺒﮏ ﺷﻤﺎرﻧﺪه و ﺗﺤﻘﯿﺮﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺳﺒﮏ‬
‫ﺷﻤﺎرﻧﺪهی اﺳﻼم و ﺗﺤﻘﯿﺮ و ﺗﻮھﯿﻦﮐﻨﻨﺪهی ﺑﻪ اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻓﻘﻂ ﺑﮫﺮهی آنھﺎ از‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪ ﻗﺪر ﻧﺼﯿﺐﺷﺎن از ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و رﻏﺒﺖﺷﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻗﺪر رﻏﺒﺖﺷﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ای ﺑﻨﺪه اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﻧﻔﺴﺖ را ﺑﺸﻨﺎس و از اﯾﻨﮑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل را در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﮫﺮهای از اﺳﻼم ﻧﺰدت ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺣﺬر ﺑﺎش‪ .‬ﻟﺬا ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺖ اﺳﻼم در‬
‫ﻗﻠﺒﺖ ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﺪر و ارزش ﻧﻤﺎز در ﻗﻠﺒﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫َّ ُ َ ُ ُ ِّ‬ ‫َ‬ ‫) ‪(٢‬‬
‫ﻳﻦ« »ﻧﻤﺎز‬ ‫و از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺣﺪﯾﺜﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬الﺼﻼة �ﻤﻮد اﺪﻟ ِ‬
‫َ ُ‬ ‫َ‬
‫اﻹ ْﺳﻼ ُم‪َ ،‬و� ُﻤﻮد ُه‬ ‫ﺮ‬‫م‬
‫َْ‬
‫اﻷ‬ ‫س‬‫ﺳﺘﻮن دﯾﻦ اﺳﺖ‪] «.‬و در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ) ‪َ » :(٣‬رأْ ُ‬
‫ِ ِ‬
‫َ ُ‬ ‫َّ َ ُ َ ْ َ ُ َ َ‬
‫ﺎد« »راس دﯾﻦ اﺳﻼم اﺳﺖ و ﺳﺘﻮن آن ﻧﻤﺎز و ﻗﻠﻪی رﻓﯿﻌﺶ‬ ‫اﺠﻟﻬ‬
‫الﺼﻼة‪ ،‬و ِذروة ﺳﻨﺎ ِﻣ ِﻪ ِ‬
‫ﺟﮫﺎد اﺳﺖ‪«.‬‬
‫آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ھﺮﮔﺎه ﺳﺘﻮن ﭼﺎدر و ﺳﺎﯾﺒﺎن ﺳﻘﻮط ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺎدر ﺳﻘﻮط ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﻃﻨﺎبھﺎ و ﻣﯿﺦھﺎی دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮای ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ آن ﺳﻮدی ﻧﺪارد؟ و ھﺮﮔﺎه ﺳﺘﻮن ﭼﺎدر ﻗﺎﺋﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻃﻨﺎبھﺎ و ﻣﯿﺦھﺎ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎز در اﺳﻼم ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪] .‬ﻧﻤﺎز در اﺳﻼم‬
‫ھﻤﭽﻮن اﯾﻦ ﺳﺘﻮن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل دﯾﮕﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﻨﺎبھﺎ و ﻣﯿﺦھﺎ‬

‫‪ -١‬ﻗﺎﻟﻪ ﰲ ﻛﺘﺎب اﻟﺼﻼة ﻣﻦ رواﻳﺔ ﻣﻬﻨﺎ ﺑﻦ ﳛﻴﻲ ﻛﲈ ﰲ ﻃﺒﻘﺎت اﳊﻨﺎﺑﻠﺔ ‪ ٣٥٢/١‬وﻫﻮ أﺛﺮ ﻋﻦ ﺳﻴﺪﻧﺎ ﻋﻤﺮ‪،‬‬
‫ﺳﻮف ﻳﺄﰐ ﺑﺘﲈﻣﻪ وأﺧﺮﺟﻪ إن ﺷﺎء اﷲ‪.‬‬
‫‪ -٢‬رواه أﺑﻮﻧﻌﻴﻢ ﺷﻴﺦ اﻟﺒﺨﺎري ﰲ ﻛﺘﺎب اﻟﺼﻼة وﻗﺎل اﳊﺎﻓﻆ ﰲ ﺗﻠﺨﻴﺺ اﳊﺒﲑ ‪ :١٨٣/١‬وﻫﻮﻣﺮﺳﻞ رﺟﺎﻟﻪ‬
‫ﺛﻘﺎت واﻧﻈﺮ اﳌﻘﺎﺻﺪ اﳊﺴﻨﺔ )‪.(٦٣٢‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﺮﻣﺬی )‪ ،(٢٦١٦‬ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ )‪ ،(٢٢٠١٦‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﮑﺒﺮی ﻟﻠﻨﺴﺎﺋﯽ )‪ (١١٣٣٠‬وﻳﻘﻮل اﻷﻟﺒﺎﲏ ﰲ‬
‫إرواءاﻟﻐﻠﻴﻞ ﺑﺮﻗﻢ‪ ،٤١٣‬ﺻﺤﯿﺢ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٢‬‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ھﻤﻪ ﺑﺎ ھﻢ ﭼﺎدر اﺳﻼم را ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮدهاﻧﺪ و در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺳﺘﻮن اﺳﻼم ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ اﻋﻤﺎل در ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ ﭼﺎدر اﺳﻼم ﺳﻮدی ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮد آنھﺎ ﭼﺎدر‬
‫اﺳﻼم ﺳﻘﻮط ﻣﯽﮐﻨﺪ[‪.‬‬
‫ُُ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ) ‪» :(١‬إ َّن أ َّول َﻣﺎ � ُ ْﺴﺄ ُل َ�ﻨْ ُﻪ اﻟ َﻌﺒْ ُﺪ ﻳَ ْﻮ َم اﻟﻘﻴَ َ‬
‫ﺎﻣ ِﺔ َﺻﻼﺗﻪ ﻓ ِﺈن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ َّ ْ‬ ‫ُ ُ ِّ َ ْ ْ ُ ُ َ ْ‬
‫ﺖ ِﻣﻨ ُﻪ �ﻘﺒِّﻞ ِﻣﻨ ُﻪ َﺳﺎﺋِ ُﺮ َ� َﻤ ِﻠ ِﻪ‪َ ،‬و�ِن ُردت َﻋﻠﻴْ ِﻪ ُرد َﻋﻠﻴْ ِﻪ َﺳﺎﺋِ ُﺮ َ� َﻤ ِﻠ ِﻪ« »اوﻟﯿﻦ اﻣﺮی ﮐﻪ‬ ‫�ﻘﺒﻠ‬
‫ﺑﻨﺪه در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﻣﻮرد آن ﻣﻮرد ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎزش‬
‫ﻗﺒﻮل ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻧﯿﺰ ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﻧﻤﺎزش ﻣﺮدود ﺷﺪه و ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮی وی ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻧﯿﺰ ﻣﺮدود ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫آﺧﺮ دﯾﻦ ﻣﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اوﻟﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮدای ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﻣﻮرد آن‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﺎز ِ‬
‫آﺧﺮ‬
‫ﺳﻮال ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ .‬ﺣﺎل ﮐﻪ ﻧﻤﺎز آﺧﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺳﻼم از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود و ِ‬
‫دﯾﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻧﺎﺑﻮدی و ﺿﺎﯾﻊ ﺷﺪن آن‪ ،‬ﻧﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﻧﻪ دﯾﻨﯽ‪.‬‬
‫ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ ﮐﻼم اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪.(٢‬‬
‫اوﻟﯿﻦ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ در اﺳﻼم ﻓﺮض ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﻮد و آﺧﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ از دﯾﻦ ﻧﺎﺑﻮد‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪ ،(٣‬از اﯾﻨﺮو ﻧﻤﺎز اول و آﺧﺮ اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ اول و‬
‫آﺧﺮ اﺳﻼم از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود‪ ،‬ھﻤﻪی آن ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺷﻮد و ھﺮ ﭼﯿﺰی اول و آﺧﺮش از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود‪،‬‬
‫ﯾﻘﯿﻨﺎ ھﻤﻪی آن از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود‪.‬‬

‫‪ -١‬أورده اﳌﻨﺬري ﰲ اﻟﱰﻏﻴﺐ واﻟﱰﻫﻴﺐ‪ ٢٤٦-٢٤٥/١‬ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻗﺮط وﻋﺰاه ﻟﻠﻄﱪاﲏ ﰲ‬
‫اﻷوﺳﻂ ﺑﺎﺳﻨﺎد ﻻﺑﺄس ﺑﻪ وذﻛﺮه اﳍﻴﺜﻤﻲ ﰲ ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪ ٢٩٢-٢٩١/١‬ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ أﻧﺲ وأﺧﺮج اﳉﻤﻠﺔ‬
‫اﻷوﱃ ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﲤﻴﻢ اﻟﺪاري‪ :‬أﺣﻤﺪ )‪ ،(٧٩٠٢‬أﺑﻮداود )‪ ،(٨٦٤‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪.(١٤٢٦‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﻦ ﻛﺘﺎب اﻟﺼﻼة ﻛﲈ ﰲ اﻟﻄﺒﻘﺎت اﳊﻨﺎﺑﻠﺔ ‪ ٣٥٤-٣٥٣/١‬وﻓﻴﻪ ﺑﻌﺾ اﻟﺰﻳﺎدة‪.‬‬
‫َ ُ ْ َ َ َّ ُ َ ْ ْ َ ُ ْ َ ً ُ ْ َ ً َ ُ َّ َ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َ ٌ َ َ َّ َ‬
‫اﻹﺳﻼمِ ﻋﺮوة ﻋﺮوة‪ ،‬ﻓﻠﻜﻤﺎ ا�ﺘﻘﻀﺖ ﻋﺮوة �ﺸﺒﺚ‬ ‫‪ -٣‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺘﻟﻨﻘﻀﻦ ﻋﺮى ِ‬
‫َ‬ ‫ُْ ْ‬ ‫َْ‬ ‫َ ُ‬ ‫ﺎس ﺑﺎﻟَّﻲﺘ ﺗَﻠ َ‬
‫الﺼﻼ ُة« أﺧﺮﺟﻪ اﻹﻣﺎم أﺣﻤﺪ )‪.(٢٢١٦٠‬‬ ‫� ُﻢ َوآﺧ ُﺮ ُﻫ َّﻦ َّ‬
‫ِ‬ ‫ﻴﻬﺎ‪َ ،‬وأ َّول ُﻬ َّﻦ �ﻘ ًﻀﺎ اﺤﻟ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫اﻨﻟ ُ‬
‫َّ‬
‫دﺳﺘﮕﯿﺮهھﺎی اﺳﻼم ﯾﮑﯽ ﯾﮑﯽ ﮔﺴﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ھﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ دﺳﺘﮕﯿﺮهای ﮔﺴﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺮدم‬
‫ﺑﻪ دﺳﺘﮕﯿﺮهی ﭘﺲ از آن ﭼﻨﮓ زده و ﺗﻤﺴﮏ ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ‪ .‬اوﻟﯿﻦ دﺳﺘﮕﯿﺮهای ﮐﻪ ﮔﺴﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺣﮑﻢ و آﺧﺮﯾﻦ ﺷﺎن ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٢٣‬‬ ‫آﯾﺎ ﻗﺘﻞ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة واﺟﺐ اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﻘﺼﻮد آناﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس) ‪ (١‬از ﻗﻮیﺗﺮﯾﻦ دﻻﯾﻞ ﺑﺮ ﻗﺘﻞ ﺗﺎرک‬
‫اﻟﺼﻼة ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﺧﺘﻼف ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز‪:‬‬

‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز در اﻣﻮری ﺑﺎ ھﻢ اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ اول‪ :‬آﯾﺎ از ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫ﻣﺸﮫﻮر آناﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ]از وی ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ‬
‫ﻓﺮﺻﺖ ﺑﻪ وی داده ﻣﯽﺷﻮد[ ﭘﺲ اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد‪ ،‬رھﺎ ﻣﯽﺷﻮد وﮔﺮﻧﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ‬
‫ﻗﻮل ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ و ﯾﮑﯽ از دو ﻗﻮل در ﻣﺬھﺐ ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻃﺮﻃﻮﺷﯽ در »ﺗﻌﻠﯿﻘﺶ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺬھﺐ ﻣﺎﻟﮏ از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ ،‬رھﺎ ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ آﯾﺎ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از اﺻﺤﺎب ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬از وی‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﻮب‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ و ﺑﻌﻀﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬از وی اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﺣﺪ ھﻢ ھﻤﭽﻮن ﺣﺪود دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﺑﺪون‬
‫اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﺑﺮ وی اﺟﺮا ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮﺑﻪ ﺑﺎز ھﻢ ﺣﺪ از وی ﺑﺮداﺷﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﺳﺎرق و زﻧﺎﮐﺎر ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﺗﻮﺑﻪ ﺑﺎز ھﻢ ﺣﺪ از آنھﺎ ﺳﺎﻗﻂ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻗﻮل‪ ،‬ﮔﻮﯾﻨﺪهاش را ﺑﺪان ﻣﻠﺰم ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﺣﺪ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز‬
‫ھﻤﭽﻮن ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺪ وی ﺑﻪ ﺳﺒﺐ زﻧﺎ]ی ﻣﺤﺼﻨﻪ[ و ﻣﺤﺎرﺑﻪ‪ ،‬ﻗﺘﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و‬
‫ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺣﺪود آناﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﺳﺒﺎب ﻣﺘﻘﺪﻣﻪی آن واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﺲ از رﻓﻊ‬
‫آن ﺑﻪ ﺳﻮی اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ آنرا ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﮐﻔﺮش ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﻮردی ﺑﺮ وی ﻻزم‬

‫ﺐ َّ‬ ‫ُ َ َ ِّ َ ُ ُ‬
‫ﻮل اﷲ‪ ،‬إ َّﻻ ﺑﺈ ْﺣ َﺪى ﺛَ َﻼث‪ :‬اﺜﻟَّﻴِّ ُ‬ ‫َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ َّ‬ ‫امﺮ ُ ْ‬ ‫َ َ ُّ َ ُ ْ‬
‫الﺰ ِا�‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ِ ِِ‬ ‫ﻪﻟ ِإﻻ اﷲ و�� رﺳ‬ ‫ئ مﺴ ِﻠ ٍﻢ‪� ،‬ﺸﻬﺪ أن ﻻ إِ‬ ‫�ﻞ دم ِ ٍ‬ ‫‪» -١‬ﻻ ِ‬
‫ﺠ َﻤ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫اﺘﻟﺎر ُك ﺪﻟﻳﻨﻪ ال ُﻤ َﻔﺎر ُق لﻠ َ‬ ‫ْ‬ ‫اﻨﻟ ْﻔ ُﺲ ﺑ َّ‬
‫ﺎﻋ ِﺔ«‪.‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﺎﻨﻟﻔ ِﺲ‪َ ،‬و َّ ِ ِ ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َو َّ‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٤‬‬

‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا وی ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز را ھﻤﭽﻮن ﻣﺮﺗﺪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ و در ﺻﻮرت اﺳﻼم‬
‫آوردن‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻗﺘﻞ از وی ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻃﺮﻃﻮﺷﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و ﺣﮑﻢ ﻃﮫﺎرت و ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ و روزه ﻧﺰد ﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬وﺿﻮ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮم و از ﺟﻨﺎﺑﺖ ﻏﺴﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ و روزه ﻧﻤﯽﮔﯿﺮم‪ ،‬ﺑﺪون‬
‫اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ وی ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﻣﻦ ﻓﺮض‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮﺿﯿﺘﺶ را اﻧﮑﺎر ﮐﻨﺪ‪] .‬زﯾﺮا ﺣﺪ ﺗﺮک اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﻧﺰد ﻃﺮﻃﻮﺷﯽ‪ ،‬ﻗﺘﻞ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎ وﺟﻮد ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدن ﺑﻪ ﻓﺮﺿﯿﺖ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺣﺪ‪ ،‬ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی آن اﻋﻤﺎل‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و در ﺣﺎﻟﺖ دوم در ﺻﻮرت اﻧﮑﺎر ﻓﺮﺿﯿﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ارﺗﺪاد ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد[‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ )اﺑﻦ ﻗﯿﻢ(‪ :‬اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ اﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﻃﺮﻃﻮﺷﯽ از ﺑﻌﻀﯽ از اﺻﺤﺎﺑﺶ ﺣﮑﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة ﺑﺪون اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ رواﯾﺘﯽ از ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و‬
‫در ﻣﻮرد اﺳﺘﺘﺎﺑﻪی ﻣﺮﺗﺪ از اﺣﻤﺪ دو رواﯾﺖ و از ﺷﺎﻓﻌﯽ دو ﻗﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﯿﻦ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪی ﻣﺮﺗﺪ و ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﻓﺮق ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫اﺳﺘﺘﺎﺑﻪی ﻣﺮﺗﺪ ﻏﯿﺮ از اﺳﺘﺘﺎﺑﻪی ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ھﻤﭽﻮن ﯾﮑﯽ از دو‬
‫رواﯾﺖ ﮐﻪ از اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬واﺿﺢ و آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫دﯾﻨﺶ را ﺟﺰ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺷﺒﮫﻪای ﮐﻪ ﺑﺮ وی ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪه و ﻣﺎﻧﻊ ﺑﻘﺎی او در دﯾﻨﺶ ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﺗﺮک ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦرو ﺑﻪ اﻣﯿﺪ زوال آن ﺷﺒﮫﻪ از وی اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪] ،‬زﯾﺮا ﺑﺎ زوال‬
‫ﺷﺒﮫﻪ اﻣﯿﺪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ وی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ[ اﻣﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﺑﺎ وﺟﻮد اﻗﺮارش ﺑﻪ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز‪،‬‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑﺮای ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن وی ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه و ﻣﮫﻠﺘﯽ ﺑﺮای او ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪی ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز در ﺟﻮاب اﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻗﺘﻞ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‬
‫ﺗﺮک واﺟﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای آن اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﺸﺮوع ﻗﺮار داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ھﻤﭽﻮن‬
‫وﺟﻮب اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ از ﻗﺘﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ارﺗﺪاد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ از وی واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﮑﻪ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ﺳﺰاروارﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﺣﺘﻤﺎل رﺟﻮع وی از اﯾﻦ ﻋﻤﻠﺶ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻟﺘﺰاﻣﺶ ﺑﻪ اﺳﻼم وی را وادار ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ و از ﮐﯿﻔﺮ دﻧﯿﻮی و اﺧﺮوی‬
‫ﺧﻼص ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﻗﻮل‪ ،‬ﻗﻮل ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ اﺣﻮاﻟﺶ آناﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ھﻤﭽﻮن ﻣﺮﺗﺪ ﻗﺮار داده ﺷﻮد و ﺻﺤﺎﺑﻪ ھﻢ ﺑﺮ ﻗﺒﻮل ﺗﻮﺑﻪی ﻣﺮﺗﺪﯾﻦ و ﻣﺎﻧﻌﯿﻦ زﮐﺎت‬
‫َ َُ ْ‬ ‫ُ ّ َّ َ َ َ ْ‬
‫ِين �ف ُر ٓوا إِن ينتهوا‬ ‫ﻣﺘﻔﻘﻨﺪ و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره اﻧﻔﺎل آﯾﻪ ‪ ٣٨‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬قل ل ِ�‬
 ‫‪٢٥‬‬ ‫آﯾﺎ ﻗﺘﻞ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة واﺟﺐ اﺳﺖ؟‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َۡ َ‬
‫ُ�غف ۡر ل ُهم َّما ق ۡد َسلف‪)» ﴾...‬ای ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ‪ (،‬ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﮕﻮ‪) :‬درﮔﺎه ﺗﻮﺑﻪ ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎز اﺳﺖ‬
‫و( اﮔﺮ )از ﮐﻔﺮ و ﻋﻨﺎد( دﺳﺖ ﺑﺮدارﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن ﺑﺨﺸﻮده ﻣﯽﺷﻮد‪ «.‬و آﯾﻪ ﻣﺮﺗﺪ‬
‫و ﻏﯿﺮ ﻣﺮﺗﺪ را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫و ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻗﺘﻞ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ و ﻗﺘﻞ زﻧﺎ ﮐﺎر )ﻣﺤﺼﻨﻪ( و‬
‫ﻣﺤﺎرب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦاﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻗﺘﻞ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺻﺮار وی ﺑﺮ ﺗﺮک آن در‬
‫آﯾﻨﺪه و ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺣﺪ زﻧﺎ و ﻣﺤﺎرﺑﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﺳﺒﺐ ﻗﺘﻞ در اﯾﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺟﻨﺎﯾﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﺣﺪ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪ ،‬از‬
‫اﯾﻦرو راھﯽ ﺑﺮای وی ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اداﻣﻪ دادن آن ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮای‬
‫ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز راھﯽ ﺑﺮای ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎز ﺑﺎ اﻧﺠﺎم دادن آن ﺑﻌﺪ از ﺧﺮوج وﻗﺘﺶ ﻧﺰد‬
‫اﺋﻤﻪی ارﺑﻌﻪ و ﻏﯿﺮ اﯾﺸﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ از اﺻﺤﺎب اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮای‬
‫ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻋﻤﺪی ﻧﻤﺎز راھﯽ در ﺟﺒﺮان آن ﭘﺲ از وﻗﺖ ﻧﯿﺴﺖ ‪ -‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻋﺪهای‬
‫از ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﺮ آن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .-‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬در ﺑﺤﺚ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺮک آن ﺑﺎ اﻧﺠﺎم دادن آن از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود‪ ،‬اﻣﺎ در زﻧﺎ و‬
‫ﻣﺤﺎرﺑﻪ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻧﺠﺎم اﻓﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺑﺎ ﺗﺮک ﮐﺮدن آن زاﯾﻞ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ دوم‪ :‬ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﮐﺸﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه‬
‫و ﺳﭙﺲ اﻣﺘﻨﺎع ورزد‪،‬‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪن وی ﺑﻪ ﺳﻮی ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﺪاوم ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪ ج در ﻣﻮرد ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﻧﺎﻓﻠﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﻣﺮاﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺘﺶ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺟﺎزه دادﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ آنھﺎ دﺳﺘﻮر ﻧﺪاده و ﺑﻪ ﻗﺘﺎل ﺑﺎ‬
‫آنھﺎ ﻧﯿﺰ اﺟﺎزه ﻧﺪادﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا آنھﺎ ﺑﺮ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﺻﺮار ﻧﻤﯽورزﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺳﻮی ﻧﻤﺎز ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ و ﺑﺪون ھﯿﭻ ﻋﺬری اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺮک ﻧﻤﺎز و اﺻﺮارش ﺑﺮ آن ﻧﯿﺰ ﻣﺤﻘﻖ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺎ ﺗﺮک ﭼﻨﺪ ﻧﻤﺎز ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟ ﺑﺎ ﺗﺮک ﯾﮏ ﻧﻤﺎز ﯾﺎ دو ﻧﻤﺎز و ﯾﺎ ﺳﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز؟‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﯿﻦ ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٦‬‬

‫ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری و ﻣﺎﻟﮏ و اﺣﻤﺪ در ﯾﮑﯽ از دو رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ از اﯾﺸﺎن ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﺮک ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮏ ﻧﻤﺎز ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﻇﺎھﺮ ﻣﺬھﺐ ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﻗﻮل‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﻗﻮل‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺘﺮ ﮔﺬﺷﺖ و دال ﺑﺮ ﻗﺘﻞ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﻮد‪.‬‬
‫َ ً‬ ‫َ‬
‫و از ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪َ » :(١‬ﻣ ْﻦ ﺗ َﺮ َك َﺻﻼة‬
‫َ ْ ُ َ ً ُ َ َ ِّ ً َ َ ْ َ َ ْ ْ ُ َّ ُ َّ‬
‫ا�« »ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ‬ ‫ﻣﻜﺘﻮ�ﺔ ﻣﺘﻌﻤﺪا �ﻘﺪ ﺑ ِﺮﺋﺖ ِﻣﻨﻪ ِذﻣﺔ ِ‬
‫ﮐﻪ ﻋﮫﺪ و اﻣﺎن اﻟﮫﯽ از وی ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫و از اﺑﻮ درداءس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪» :(٢‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ج ﻣﺮا ﺳﻔﺎرش ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﻧﮑﻨﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﮫﺪ و ﭘﯿﻤﺎن )ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ( از وی‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﭼﻮن ﺑﻪ ادای ﻧﻤﺎز در وﻗـﺘﺶ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤـﺎز ﻧﻤﯽﮔـﺰارم‪،‬‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻋﺬری ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﺻﺮارش ﺑﺮ ﺗﺮک آن آﺷﮑﺎر ﺷﺪه و وﺟﻮب ﻗﺘﻞ و‬
‫ھﺪر ﺑﻮدن ﺧﻮﻧﺶ واﺿﺢ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﺲ از ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺮ آن دﻟﯿﻠﯽ از ﻧﺺ و اﺟﻤﺎع و ﻗﻮل ﺻﺤﺎﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ھﯿﭻ اوﻟﻮﯾﺘﯽ در ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن‬
‫ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﺳﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی دو ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮاﺳﺤﺎق از اﺻﺤﺎب اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﻓﺮﺿﯽ ﮐﻪ ﺗﺮک ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‬
‫ﭘﺲ از ﺧﻮد ﻗﺎﺑﻞ ﺟﻤﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﺑﺎ ﻋﺼﺮ و ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﺑﺎ ﻋﺸﺎء‪ ،‬ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی‬
‫آن ﻧﻤﺎز ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز دوم )ﻋﺼﺮ ﯾﺎ ﻋﺸﺎء( ﺧﺎرج ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا در‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن آن در وﻗﺘﺶ )در ﻇﮫﺮ ﯾﺎ ﻣﻐﺮب( اوﻟﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺎﺑﻞ ﺟﻤﻊ‬
‫ﺑﻮدن دو ﻧﻤﺎز‪ ،‬در ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن وی ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اول‪ ،‬ﺷﺒﮫﻪای را ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن ﻣﯽآورد و‬

‫‪ -١‬ﲠﺬا اﻟﻠﻔﻆ ذﻛﺮه ﺻﺎﺣﺐ ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪ ٢٩٥/١‬وﻓﻴﻪ ﺑﻘﻴﺔ ﺑﻦ اﻟﻮﻟﻴﺪ‪ .‬وﺑﺄﻃﻮل ﻣﻨﻪ ﰲ اﳌﺴﻨﺪ )‪(٢٢٠٧٥‬‬
‫واﳌﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﲑ‪ ٨٢/٢٠‬وﰲ ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪ :٢١٥/٤‬إﺳﻨﺎد أﲪﺪ ﻣﻨﻘﻄﻊ واﻟﻄﱪاﲏ ﻓﻴﻪ ﻛﺬاب‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺟﺰء ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ أﺧﺮﺟﻪ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﰲ اﻟﻔﺘﻦ )‪ (٤٠٣٤‬وذﻛﺮه ﰲ اﳌﺠﻤﻊ ‪ ٢١٧-٢١٦/٤‬ﺑﺄﻃﻮل ﻣﻨﻪ وﻗﺎل‪:‬‬
‫رواه اﻟﻄﱪاﲏ وﻓﻴﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﻦ ﺣﻮﺷﺐ وﺣﺪﻳﺜﻪ ﺣﺴﻦ وﺑﻘﻴﺔ رﺟﺎﻟﻪ ﺛﻘﺎت‪ .‬وأﺧﺮﺟﻪ اﻹﻣﺎم أﲪﺪ ﳐﺘﴫا‬
‫ﺑﻠﻔﻆ‪» :‬ﻣﻦ ﺗﺮك ﺻﻼة اﻟﻌﺮﺼﻣﺘﻌﻤﺪا ﻓﻘﺪ ﺣﺒﻂ ﻋﻤﻠﻪ« ورﺟﺎﻟﻪ رﺟﺎل اﻟﺼﺤﻴﺢ ﻛﲈ ﰲ ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‬
‫‪ .٢٩٥/١‬ﻗﻠﺖ‪ :‬اﻟﺬي ﰲ اﳌﺴﻨﺪ )‪ (٢٢٩٥٧‬ﺧﺺ ﺻﻼة اﻟﻌﴫ‪.‬‬
 ‫‪٢٧‬‬ ‫آﯾﺎ ﻗﺘﻞ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة واﺟﺐ اﺳﺖ؟‬

‫ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬و اﮔﺮ‬

‫ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن وی ﺗﺎ ﺧﺮوج وﻗﺖ ِ‬
‫ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﺗﺮک ﺷﺪه ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از آن ﻗﺎﺑﻞ ﺟﻤﻊ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ و ﻋﺸﺎء‪،‬‬
‫ﺑﺎﺗﺮک ھﺮﯾﮏ از اﯾﻦ ﻧﻤﺎزھﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺷﺒﮫﻪای در ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ‬
‫اﻓﺘﺎدن ﻧﻤﺎز از وﻗﺘﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪) .‬ﭼﻮن ھﺮﯾﮏ از اﯾﻦ ﻧﻤﺎزھﺎ ﺑﻪ ھﯿﭻ وﺟﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺟﻤﻊ‬
‫ﺑﺎ ﻧﻤﺎزھﺎی ﺑﻌﺪ از ﺧﻮد ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ(‪ .‬و اﯾﻦ ﻗﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺤﺎق از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺒﺎرک ﯾﺎ‬
‫از وﮐﯿﻊ ﺑﻦ ﺟﺮاح ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺷﮏ از ﺟﺎﻧﺐ اﺳﺤﺎق در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو راوی‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ آناﺳﺖ ﮐﻪ دو ﻧﻮع ﻧﻤﺎز ]ﭼﻪ ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺧﻮد ﻗﺎﺑﻞ ﺟﻤﻊ اﺳﺖ و ﭼﻪ ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺲ از ﺧﻮد ﻗﺎﺑﻞ ﺟﻤﻊ ﻧﯿﺴﺖ[ ﯾﮑﺴﺎن‬
‫ﻗﺮار داده ﺷﻮد‪ .‬و ﻣﻠﺤﻖ ﮐﺮدن ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ دارای ﻋﺬر در‬
‫وﻗﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﻟﺤﺎق ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة ﺑﻪ اھﻞ اﻋﺬار در اﺻﻞ‬
‫ﺗﺮک ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬ﻗﻮل اﺑﻮاﺳﺤﺎق ﻗﻮیﺗﺮ و ﻓﻘﯿﮫﺎﻧﻪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ اﯾﻦ وﻗﺖ‬
‫ﺑﺮای اﯾﻦ دو ﻧﻤﺎز ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪) ،‬وﻗﺖ ﻇﮫﺮ ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از ﻣﻐﺮب‪ ،‬ﺑﺮای ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ و وﻗﺖ‬
‫ﻣﻐﺮب ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از ﺻﺒﺢ ﺑﺮای ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء( و اﯾﻦ ﺷﺒﮫﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻘﻮط )ﺣﮑﻢ( ﻗﺘﻞ‬
‫را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دارد‪ .‬و دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮ آناﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از ﮐﺸﺘﻦ اﻣﺮا و ﭘﺎدﺷﺎھﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز را از وﻗﺘﺶ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ آنھﺎ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﺗﺎ‬
‫وﻗﺖ ﻋﺼﺮ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﮔﺎھﯽ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺗﺎ آﺧﺮ وﻗﺘﺶ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﺎ آنھﺎ ﺑﺠﻨﮕﯿﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻻ‪ ،‬ﻣﺎ ﺻﻠﻮا« »ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارﻧﺪ‪ «.‬ﻟﺬا ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻧﻤﺎز را اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮنھﺎیﺷﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن ﻣﻌﺼﻮم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد‪ ،‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺗﺼﺮﯾﺢ دارد‪ :‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﺑﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز در‬
‫وﻗﺘﺶ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ و ﺑﺎز ﮔﻔﺖ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﮔﺰارم و اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﻮت ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺸﺘﻦ وی واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز دوم ﻣﺤﺪود ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺿﯽ و اﺻﺤﺎﺑﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦ ﺧﻄﺎب و اﺑﻦ ﻋﻘﯿﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﭘﺲ‬
‫از آن ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﺗﺮک ﺷﺪه ﻣﺤﺪود ﻧﮕﺮدد‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦ اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻧﻤﺎزی در وﻗﺘﺶ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﮔﺰارم و اﻣﺘﻨﺎع ورزد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎزش ﻓﻮت ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺸﺘﻦ وی واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٨‬‬

‫ﮔﺮﭼﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از آن ﺗﻨﮓ و ﻣﺤﺪود ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و ﻣﺎ ﺗﻀﯿﯿﻖ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫دوم‪ ،‬ﮐﻪ اﺑﻦ ﺧﻄﺎب آنرا ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬زﯾﺮا وﺟﻮب ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن وی ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز دوم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اول ﮐﻪ ﺗﺎ اﯾﻦ زﻣﺎن ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻓﺘﺎده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻧﻤﺎز اول ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬آن ﻧﻤﺎزی ﻓﻮت ﺷﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺎرک‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﻮت ﺷﺪه ﮐﺸﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬و ﻟﻔﻆ اﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﮐﻪ ﺑﺪان اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺮ آن‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﺶ ﺧﺎرج ﺷﺪه‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﻨﮑﺮ وﺟﻮﺑﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪه و ﻗﺘﻠﺶ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﺳﺴﺘﯽ و ﺗﻨﺒﻠﯽ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻧﮑﺎر وﺟﻮب آن ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪازد‪ ،‬ﺑﻪ ادای ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﻧﮕﺰارد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از آن ﺗﻨﮓ و ﻣﺤﺪود ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻗﺘﻠﺶ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را از روی ﺳﺴﺘﯽ و ﺗﻨﺒﻠﯽ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازد‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺘﺶ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از اﯾﻦرو ﭘﺲ از‬
‫ﺧﺮوج وﻗﺘﺶ ﺑﻪ ﺳﻮی ادای آن ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ اﮔﺮ از ادای ﻧﻤﺎز اﻣﺘﻨﺎع ورزد ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از آن ﺗﻨﮓ و ﻣﺤﺪود ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺸﺘﻦ وی ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎزی اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی آن ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺘﺶ ﺗﻨﮓ و ﻣﺤﺪود ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫وی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻌﻀﯽ از اﺻﺤﺎب ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اول ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ﺗﺮک‬
‫ﻗﻀﺎی ھﺮ ﻧﻤﺎز ﻓﻮت ﺷﺪهای‪ ،‬درﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﻋﺬری ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز در ﻧﺰد ﻣﺎ ﻋﻠﯽ اﻟﻔﻮر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻀﯿﯿﻖ و ﻣﺤﺪود ﺷﺪن‬
‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از آن اﻋﺘﺒﺎری ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦ اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﻮل اول ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﻮت ﺷﺪه‪،‬‬
‫وﻗﺘﺶ وﺳﯿﻊ ﺑﻮده و در ﻧﺰد ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺑﻌﻀﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﻋﻠﯽ اﻟﺘﺮاﺧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣﮑﻢ ﻗﺘﻞ‬
‫در آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در اﺑﺎﺣﺖ و وﺟﻮﺑﺶ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﺗﻨﮫﺎ زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﺸﺘﻨﺶ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ و وﻗﺖ ﭼﮫﺎرﻣﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﻣﺤﺪود ﮔﺮدد‪ .‬و‬
‫اﺻﻄﺨﺮی از ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل را اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﯿﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل ﺑﺪﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﺳﺒﺐ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن وی‪ ،‬اﺻﺮار او ﺑﺮ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮔﺎھﯽ اﻧﺴﺎن دو ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺗﻨﺒﻠﯽ و ﺳﺴﺘﯽ ﯾﺎ ﻧﮕﺮاﻧﯽ و ﻧﺎراﺣﺘﯽ و ﺗﺸﻮﯾﺶ ﯾﺎ ﺳﺒﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ زودی زاﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫دواﻣﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة ﻧﺎم ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز‬
‫از ﺳﻮی وی ﺑﺎ وﺟﻮد ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪن او ﺑﻪ ادای آن ﺗﮑﺮار ﮔﺮدد‪ ،‬آﻧﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﺮار وی ﺑﺮ‬
 ‫‪٢٩‬‬ ‫آﯾﺎ ﻗﺘﻞ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة واﺟﺐ اﺳﺖ؟‬

‫ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﻓﮫﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪) .‬ﯾﻌﻨﯽ اﺻﺮار وی ﺑﺮ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﮐﻤﺘﺮ از ﺗﺮک ﺳﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻓﮫﻤﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫و از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ رواﯾﺖ ﺳﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﺮک دو ﻧﻤﺎز ﮐﺸﺘﻦ وی واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﺮای اﯾﻦ رواﯾﺖ دو ﻣﺎﺧﺬ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺎﺧﺬ اول‪ :‬ﺗﺮﮐﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺘﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮک ﻣﮑﺮر ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻄﻠﻖ ﺗﺮک؛ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻟﻔﻆ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة ﺑﺮ او اﻃﻼق ﮔﺮدد و ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﻘﺪاری ﮐﻪ ﺑﺪان ﺗﺮک ﻣﮑﺮر ﻧﻤﺎز‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬دوﺑﺎر ﺗﺮک ﮐﺮدن آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﺧﺬ دوم‪ :‬ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از ﺧﻮد ﻗﺎﺑﻞ ﺟﻤﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮک آن ﺟﺰ ﺑﺎ ﺧﺮوج وﻗﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از آن ﻣﺤﻘﻖ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬از اﯾﻦرو ﺗﺮک دو ﻧﻤﺎز ﻣﻮﺟﺐ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن وی‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و اﺑﻮ اﺳﺤﺎق ﺑﺎ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺣﮑﻢ ﺗﺮک ﺑﻌﻀﯽ از ﺷﺮوط ﻧﻤﺎز ﯾﺎ رﮐﻨﯽ از آن‪:‬‬

‫ﺣﮑﻢ ﺗﺮک وﺿﻮ‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ‪ ،‬روی آوردن ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ و ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻋﻮرت‪ ،‬ﺣﮑﻢ ھﻤﺎن‬
‫ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﺣﮑﻢ ﺗﺮک ﻗﯿﺎم در ﻧﻤﺎز ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫اﻧﺠﺎم آن ﻗﺎدر اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻋﻤﻠﺶ ھﻤﭽﻮن ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﺮک ﻋﻤﺪی‬
‫رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه از ﺳﻮی ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آنھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ھﻤﺎن ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﮔﺮ رﮐﻦ ﯾﺎ ﺷﺮﻃﯽ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﻮرد آن ﺑﯿﻦ ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ وﺟﻮﺑﺶ‪ ،‬اﺑﻦ ﻋﻘﯿﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﮑﻤﺶ ﺣﮑﻢ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﺷﮑﺎﻟﯽ در آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ وی ﺣﮑﻢ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬و ﺷﯿﺦ اﻻﺳﻼم‬
‫اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮ او ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش را اﻋﺎده ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺮک آن ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬و وﺟﻪ ﻗﻮل اﺑﻦ ﻋﻘﯿﻞ آناﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬وی در ﻧﺰد ﺧﻮد و در اﻋﺘﻘﺎد ﺧﻮدش ﺑﺎ‬
‫ﺷﺮط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﯿﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺟﻮب آن ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺮک اﯾﻦ رﮐﻦ ﯾﺎ ِ‬
‫از اﯾﻦرو ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎرک زﮐﺎت و ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آن اﺟﻤﺎع ﺷﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و وﺟﻪ ﻗﻮل اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت آناﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺧﻮن اﻓﺮاد ﺑﺎ ﺗﺮک اﻣﺮی ﮐﻪ در وﺟﻮﺑﺶ اﺧﺘﻼف‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺒﺎح ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل ﺑﻪ ﻣﺎﺧﺬ ﻓﻘﻪ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ و ﻗﻮل اﺑﻦ ﻋﻘﯿﻞ ﺑﻪ اﺻﻮل‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و در واﻗﻊ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی رﮐﻦ و ﺷﺮط ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﻋﺰم و ﺟﺰﻣﯽ راﺳﺦ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﺎزی ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﭼﯿﺰی ﻣﺠﻤﻊ ﻋﻠﯿﻪ‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٠‬‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻋﻤﻖ و ژرﻓﺎی ﺑﻌﯿﺪی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺻﻮل اﯾﻤﺎن ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻮده و از‬
‫اﻋﻤﺎل ﻗﻠﻮب و اﻋﺘﻘﺎد آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫ﻣﺴﻠﻢ در ﺻﺤﯿﺤﺶ از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﻗﻮﻣﯽ ﮐﻪ از‬
‫ً‬ ‫ﺖ أَ ْن ُ‬
‫آم َﺮ َر ُﺟﻼ‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺗﺨﻠﻒ ورزﯾﺪه و ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(١‬ﻟَ َﻘ ْﺪ َﻫ َﻤ ْﻤ ُ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َّ ُ َ ِّ َ َ َ َ َ َ َّ ُ َ‬ ‫ﻳُ َﺼ ِّ� ﺑ َّ‬
‫ﺎل �ﺘَﺨﻠﻔﻮن َﻋ ِﻦ اﺠﻟ ُ ُﻤ َﻌ ِﺔ ُ�ﻴُﻮ� ُﻬ ْﻢ« »ﺗﺼﻤﯿﻢ داﺷﺘﻢ ﻣﺮدی‬‫ﺎس‪� ،‬ﻢ أﺣﺮق ﻰﻠﻋ ِرﺟ ٍ‬‫ﺎﻨﻟ ِ‬‫ِ‬
‫را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﻢ ﺗﺎ ﺑﺮای ﻣﺮدم اﻣﺎﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺧﻮد ﺑﺮوم و ﺧﺎﻧﻪی ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از‬
‫)ﺷﺮﮐﺖ در( ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺳﺮ ﺑﺎز زدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻮزاﻧﻢ‪«.‬‬
‫و از اﺑﻮھﺮﯾﺮه و اﺑﻦ ﻋﻤﺮب رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ روی‬
‫ُ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ َّ ُ َ ُ ُ‬ ‫) ‪ْ ُ ْ َ ْ َ ٌ َ ْ َ َّ َ َ ْ َ َ (٢‬‬
‫اﺠﻟ ُ ُﻤ َ‬
‫اﷲ َﻰﻠﻋ ﻗﻠﻮ�ِ ِﻬ ْﻢ‪َّ � ،‬ﻢ‬ ‫ﺎت‪ ،‬أو ﻴﻟﺨ ِﺘﻤﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻣﻨﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻴﻟنﺘ ِﻬ� أﻗﻮام �ﻦ ود ِﻋ ِﻬﻢ‬
‫�«‪» .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ دﺳﺖ‬ ‫ﻮ� َّﻦ ﻣ َﻦ اﻟْ َﻐﺎﻓﻠ َ‬
‫ََ ُ ُ‬
‫ﻴﻟﻜ‬
‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﮑﺸﻨﺪ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺮ دلھﺎی آنھﺎ ﻣﮫﺮ )ﻏﻔﻠﺖ( ﻣﯽزﻧﺪ و آﻧﮕﺎه در زﻣﺮهی ﻏﺎﻓﻼن‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪«.‬‬
‫و در ﮐﺘﺐ ﺳﻨﻦ از اﺑﻮﺟﻌﺪ ﺿﻤﺮیس ﮐﻪ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮد‪ ،‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل‬
‫) ‪ْ َ َ ُ َّ َ َ َ َ ً ُ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ ْ َ (٣‬‬
‫ا� َﻰﻠﻋ ﻗﻠ ِﺒ ِﻪ« »ھﺮﮐﺲ ﺳﻪ ﻧﻤﺎز‬ ‫اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻣﻦ ﺗﺮك ﺛﻼث ﻤﺟ ٍﻊ �ﻬﺎوﻧﺎ ﺑِﻬﺎ ﻃﺒﻊ‬
‫ﺟﻤﻌﻪ را از روی ﺳﮫﻞ اﻧﮕﺎری ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻗﻠﺐ وی ﻣﮫﺮ ﻣﯽزﻧﺪ‪«.‬‬
‫و ھﺮﮐﺲ اﯾﻦ ﻗﻮل را ﺑﻪ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻧﺴﺒﺖ دھﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﮔﺮ ﻋﺪهای آنرا ﺑﻪ ﺟﺎ آورﻧﺪ‪ ،‬ﺗﮑﻠﯿﻒ از دﯾﮕﺮان ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد« ﺑﻪ ﺧﻄﺎ رﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ھﺮﮔﺰ اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ را ﻧﮕﻔﺘﻪ و ھﺮﮐﺲ اﯾﻦ ﻗﻮل را ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻧﺴﺒﺖ دھﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه و ﻏﻠﻂ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻣﻨﺴﻮب ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﺸﺎن در ﻣﻮرد ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ وﻣﻮاﺿﻊ اﻟﺼﻼة )‪.(٦٥٢‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳉﻤﻌﺔ )‪.(٨٦٥‬‬
‫‪ -٣‬أﺑﻮداود )‪ ،(١٠٥٢‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ ،(١١٢٥‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﮑﺒﺮی ﻟﻠﺒﯿﮫﻘﯽ )‪ ،(٥٥٧٦‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﮑﺒﺮی ﻟﻠﻨﺴﺎﺋﯽ‬
‫)‪ .(١٦٦٨‬ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ )‪ (١٥٤٩٨‬وﻓﻲ ﺟﺎﻣﻊ اﻷﺻﻮل ‪.٦٦٦/٥‬‬
 ‫‪٣١‬‬ ‫آﯾﺎ ﻗﺘﻞ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة واﺟﺐ اﺳﺖ؟‬

‫»ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﺑﺮ ھﺮﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ «(١ ).‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺤﯽ از ﺟﺎﻧﺐ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺑﺮ ﻓﺮض ﻋﯿﻦ ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از ﻧﻈﺮ دﻟﯿﻞ ھﻢ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺷﻌﺎﺋﺮ ﻇﺎھﺮی اﺳﻼم ﺑﻮده و ھﯿﭽﯿﮏ از اﺻﺤﺎب رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪ ج از اﻧﺠﺎم آن ﺗﺨﻠﻒ ﻧﻮرزﯾﺪه و ﯾﮏ ﺑﺎر ھﻢ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آنرا ﺗﺮک ﻧﮑﺮدﻧﺪ و اﮔﺮ‬
‫ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﯾﮏ ﺑﺎر آنرا ﺗﺮک ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻗﯿﺎم رﻣﻀﺎن )ﺗﺮاوﯾﺢ( را‬
‫ﺗﺮک ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ در واﻗﻊ )اﯾﻦ ﺗﺮک( ﺑﯿﺎﻧﯽ در ﻋﺪم وﺟﻮب آن ﺑﻮد و ھﻤﭽﻨﯿﻦ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﺑﺮای ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ در ﻋﺪم وﺟﻮب وﺿﻮ ﺑﺮای ھﺮ ﻧﻤﺎز ﺑﻮد و ھﻤﭽﻨﯿﻦ در‬
‫ﺳﻨﺖھﺎی دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ھﻤﭽﻮن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ اﻣﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ در ﺳﻮره‬
‫ك َوٱ ۡ َ‬
‫� ۡر﴾ »ﺣﺎل ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫َ َ ّ َّ َ‬
‫ﮐﻮﺛﺮ آﯾﻪ ‪ ٢‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪﴿ :‬فص ِل ل ِر� ِ‬
‫ﺧﻮد ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻦ‪«.‬‬
‫و زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﺎه‪ ،‬ﭘﺲ از زوال ﺛﺎﺑﺖ ﮔﺮدﯾﺪ و وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﻓﻮت ﺷﺪ‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ را اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺻﺒﺢ زود ھﻤﺮاه اﯾﺸﺎن ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺼﻠﯽ ﺧﺎرج‬
‫ﺷﻮﻧﺪ) ‪.(٣‬‬

‫‪ -١‬ھﺬا ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻼم اﻻﻣﺎم اﻟﻨﻮوي ﻓﻲ اﻟﻤﺠﻤﻮع ‪ ٤٨٣/٤‬واﻧﻈﺮ ﻧﺺ ﻛﻼم اﻹﻣﺎم اﻟﺸﺎﻓﻌﻲ ﰲ ﳐﺘﴫ‬
‫اﳌﺰﲏ اﻟﺬي ﲠﺎﻣﺶ اﻷم ‪.١٤٩/١‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺟﻤﮫﻮر اﺻﺤﺎﺑﺸﺎن اﯾﻦاﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ )اﻟﻤﺠﻤﻮع‪ (٢/٥‬و ﻇﺎھﺮ‬
‫ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ اﯾﻦاﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ ﺑﻮده و ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ واﺟﺐ ﻋﯿﻨﯽ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫َ َ َ ُ َّ َّ ُ َ‬ ‫َْ ُ َ ََ‬
‫ا� َﻰﻠﻋ‬ ‫ات ﻛﺘﺒﻬﻦ‬ ‫ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در اﻟﻤﻐﻨﯽ ‪ ٣٦٧/٢‬آﻣﺪه اﺳﺖ و دﻟﯿﻞﺷﺎن ﺣﺪﯾﺚ »ﻤﺧﺲ ﺻﻠﻮ ٍ‬
‫ْ‬
‫اﻟ ِﻌﺒَﺎ ِد« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ آنرا ﺗﺨﺮﯾﺞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪] .‬ﻣﺬھﺐ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از دو ﻗﻮل‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ و رواﯾﺘﯽ از اﺣﻤﺪ و ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ و ﺷﯿﺦ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ﻓﺮض ﻋﯿﻦ ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻣﺬھﺐ ﺣﻨﺎﺑﻠﻪ و ﺑﻌﻀﯽ از ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ وﺟﻮب ﮐﻔﺎﯾﯽ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺬھﺐ ﻣﺎﻟﮏ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﮐﺜﺮ‬
‫اﺻﺤﺎب اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻣﻮﮐﺪه ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ادﻟﻪی ھﺮﯾﮏ از اﯾﻦ ﺳﻪ ﮔﺮوه ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻗﻮل ﮔﺮوه اول ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮض ﻋﯿﻦ ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‪ ،‬اﺑﻮﻣﺎﻟﮏ ﮐﻤﺎل ﺑﻦ ﺳﯿﺪ ﺳﺎﻟﻢ ص‪[.٥٩٩-٥٩٨‬‬
‫‪ -٣‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻋﻤﯿﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮوھﯽ ﺳﻮار ﮐﺎر ﺑﻪ ﺳﻮی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آﻣﺪﻧﺪ و‬
‫ﺷﮫﺎدت دادﻧﺪ ﮐﻪ ھﻼل ﻣﺎه را دﯾﺮوز دﯾﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آنھﺎ را اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻓﻄﺎر ﮐﺮده و‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٢‬‬

‫و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج دﺧﺘﺮان ﺑﺎﻟﻎ و دوﺷﯿﺰهھﺎی ﭘﺮدهﻧﺸﯿﻦ و زﻧﺎن ﺣﺎﯾﺾ را اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮی ﻋﯿﺪﮔﺎه ﺧﺎرج ﺷﻮﻧﺪ و زﻧﺎن ﺣﺎﯾﺾ از ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻧﻤﺎز ﮐﻨﺎره ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ) ‪ .(١‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ‬
‫در ﻣﻮرد ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮارد اﻣﺮ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ اﻣﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ از ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ْ َ ْ َ َّ ْ َ‬ ‫) ‪ََ َ ُ ْ َ (٢‬‬
‫ات ِﻲﻓ اﻴﻟﻮمِ والﻠﻴﻠ ِﺔ« »ﭘﻨﺞ وﻋﺪه‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻤﺧﺲ ﺻﻠﻮ ٍ‬
‫ﻧﻤﺎز در ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ «.‬وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ را ﻧﻔﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﻤﺎزھﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫وﻇﯿﻔﻪی ﺷﺒﺎﻧﻪروزی ﺑﻮده‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ وﻇﯿﻔﻪای ﺳﺎﻻﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺎﻧﻊ وﺟﻮب دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻃﻮاف ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﺰد ﺑﺴﯿﺎری از ﻓﻘﮫﺎ واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ آﻧﮫﻢ ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﮐﻪ از وﻇﺎﯾﻒ ﯾﻮﻣﯿﻪای ﮐﻪ داﺋﻤﺎ ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺎﻧﻊ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه و وﺟﻮب ﺳﺠﺪهی ﺗﻼوت در ﻧﺰد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ آنرا‬
‫واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪ و ﻧﻤﺎزش ﻗﺮار ﻣﯽدھﻨﺪ و وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﮐﺴﻮف در ﻧﺰد ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﺳﻠﻒ ﮐﻪ‬
‫آنرا واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و اﯾﻦ ﻗﻮل ﺟﺪا ﻗﻮی اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد اﯾﻦاﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ /‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﺮ ھﺮﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﻧﯿﺰ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﮔﺎھﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬از اﯾﻦ ﮐﻼم‪ ،‬واﺟﺐ ﻋﯿﻨﯽ ﺑﻮدن‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ ھﻢ ﺑﺮ ھﻤﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم دادن‬
‫آن ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺪهای ﻓﺮﺿﯿﺘﺶ از دﯾﮕﺮان ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻓﺎﯾﺪهی اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در دو‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪ -١‬اﮔﺮ ھﻤﻪ در اﻧﺠﺎم ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ وﺟﻮب آن‪ ،‬ﺛﻮاب ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬

‫ﺻﺒﺢ زود ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺼﻠﯽ ﺑﯿﺮون روﻧﺪ‪ .‬أﺧﺮﺟﻪ أﺑﻮداود )‪ (١١٥٧‬وﻗﺎل اﻟﻨﻮوي ﻓﻲ‬
‫اﻟﻤﺠﻤﻮع ‪ :٢٧/٥‬رواه أﺑﻮداود واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (١٥٥٧‬وﻏﯿﺮھﻤﺎ ﺑﺄﺳﺎﻧﯿﺪ ﺻﺤﯿﺤﺔ‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪،(١٦٥٣‬‬
‫ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ )‪ ،(٢٠٥٧٩‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﮑﺒﺮی ﻟﻠﺒﯿﮫﻘﻲ )‪.(٦٢٨٣‬‬
‫‪ -١‬ﻛﲈ ﰲ اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻟﻌﻴﺪﻳﻦ )‪ (٩٧٤‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ ﺻﻼة اﻟﻌﻴﺪﻳﻦ )‪.(٨٩٠‬‬
‫‪ -٢‬اﳌﻮﻃﺄ ﰲ ﺻﻼة اﻟﻠﻴﻞ ‪ ١٢٣/١‬واﻟﻤﺴﻨﺪ )‪ ،(١٣٩٠‬وأﺑﻮداود )‪ ،(٤٢٥‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (٤٥٨‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‬
‫)‪ (١٤٠١‬ﻛﻠﻬﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻋﺒﺎدة وأﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٤٦‬وﻣﺴﻠﻢ )‪ (١١‬ﻛﻼﳘﺎ ﰲ اﻹﻳﲈن ﻣﻦ‬
‫ﻋﲇ ﻏﲑﻫﺎ؟‬
‫ﺣﺪﻳﺚ ﻃﻠﺤﻪ‪ :‬أن رﺟﻼ ﺳﺄل اﻟﻨﺒﻲ ج ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻤﺧﺲ ﺻﻠﻮات ﻲﻓ اﻴﻟﻮم والﻠﻴﻠﺔ« ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻫﻞ ﱠ‬
‫ﻗﺎل‪» :‬ﻻ‪ ،‬إﻻ أن ﺗﻄﻮع«‪.‬‬
 ‫‪٣٣‬‬ ‫آﯾﺎ ﻗﺘﻞ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة واﺟﺐ اﺳﺖ؟‬

‫واﺟﺐ را ادا ﮐﺮده ﺑﻪ آنھﺎ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﮔﺮ ھﻤﻪی آنھﺎ ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ را ﺗﺮک ﮐﻨﻨﺪ و ﮐﺴﯽ در ادای آن ﺷﺮﮐﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﻪی آنھﺎ ﻣﺴﺘﺤﻖ ذم و ﻋﻘﺎب ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو از اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ اﻣﺎم‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮐﻪ »ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﺑﺮ ھﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ« ﻻزم ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ھﻤﭽﻮن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﯿﺰ واﺟﺐ ﻋﯿﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﻇﺎھﺮ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻋﯿﺪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ و‬
‫ﯾﮑﺴﺎن ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮدن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ‬
‫ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺴﺎوی ﺑﻮدن آنھﺎ در وﺟﻮب دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﯿﭻ‬
‫ﮔﺮوھﯽ در وﺟﻮب ﻋﯿﻨﯽ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ اﺧﺘﻼف ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ھﻢ‬
‫اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﺑﯿﺎن ﺣﮑﻢ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺣﺎﻣﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ھﺮﮐﺲ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را اﻧﮑﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ وﺟﻮب آن ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﺑﮕﺰارد‪ ،‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ اﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻇﮫﺮ ﻣﻘﺼﻮره ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﻗﺼﺮ ﮐﺮده و دو رﮐﻌﺖ ﺑﻪ ھﻤﺮاه دو‬
‫رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﮔﺰارده اﺳﺖ(‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ )اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ھﺮ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻇﮫﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ( ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﮔﺮدد) ‪.(١‬‬

‫ﺣﮑﻢ ﺗﺮک روزه و ﺣﺞ و زﮐﺎت‪:‬‬

‫آﯾﺎ ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک روزه و ﺣﺞ و زﮐﺎت‪ ،‬در وﺟﻮب ﻗﺘﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﻣﻠﺤﻖ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد؟‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺳﻪ رواﯾﺖ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫رواﯾﺖ اول‪ :‬ﺑﺎ ﺗﺮک ھﺮﯾﮏ از اﯾﻦھﺎ ھﻤﭽﻮن ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و‬

‫‪ -١‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ را ﻧﯿﺎﻓﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺮ ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ واﺿﺢ و آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﺗﺮک ﻋﻤﺪی ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ و ﺑﺪون ﻋﺬر از ﮔﻨﺎھﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ ھﻤـﺎﻧﻄﻮر ﮐـﻪ اﺑـﻦ ﻗـﯿﻢ در اﻋـﻼم‬
‫اﻟﻤﻮﻗﻌﯿﻦ ﺗﺮک آنرا ﺑﺪون ﻋﺬر از ﮔﻨﺎھـﺎن ﮐﺒﯿـﺮه ﻣﯽﺷـﻤﺎرد‪ .‬و ﻗﻄﻌـﺎ ﺗـﺮک ﮐﻨﻨـﺪهی ﻋﻤـﺪی آن‬
‫ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ ذﮐﺮ ﺷﺪ در ﻣﻌﺮض وﻋﯿﺪ ﺷﺪﯾﺪی ﻗﺮار دارد و آن ﻣﮫﺮ ﺧـﻮردن ﺑـﺮ ﻗﻠـﺒﺶ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﺎﻓﺮان را ﺑﺎ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻗﻠﺐھﺎیﺷﺎن ﻣﮫﺮ ﺧﻮرده اﺳـﺖ‪،‬‬
‫َ َ َ َّ ُ َ َ ٰ ُ ُ‬
‫� قلو� ِ ِه ۡم﴾ »ﺧﺪاوﻧﺪ دلھﺎﯾﺸﺎن را ﻣﮫﺮ زده اﺳﺖ‪) «.‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬ ‫آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ختم ٱ�‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٤‬‬

‫دﻟﯿﻞ اﯾﻦ رواﯾﺖ آناﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬زﮐﺎت و روزه و ﺣﺞ از ﻣﺒﺎﻧﯽ اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦرو‬
‫ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ھﺮﯾﮏ از آنھﺎ ھﻤﭽﻮن ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖس ﺑﺎ ﻣﺎﻧﻌﯿﻦ زﮐﺎت ﺟﻨﮕﯿﺪه و ﻓﺮﻣﻮد) ‪» :(١‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ‬
‫ﻧﻤﺎز و زﮐﺎت ﺗﻔﺎوت ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺟﻨﮕﻢ‪«.‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ اﯾﻦ دو )ﻧﻤﺎز و زﮐﺎت( در ﮐﺘﺎباﻟﻠﻪ ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ھﻢ ذﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ از‬
‫ﺣﻘﻮق اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﻋﺪم ﻗﺘﺎل ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ‬
‫را ﺟﺎری ﮐﺮده و ﺑﻪ ﺣﻘﻮق آن اﻟﺘﺰام دارﻧﺪ و ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺼﻤﺖ ﺧﻮن ﺟﺰ ﺑﺎ ﺣﻖ و‬
‫ﺣﻘﻮق اﺳﻼم ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭘﺲ ِﻗﺘﺎل ﺑﺎ ﮔﺮوھﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ اﻋﻤﺎل اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪه‬
‫و ﻗﺘﻞ ﺑﺮای ھﺮﯾﮏ از آنھﺎ ﻣﻘﺪر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻗﻄﻌﺎ اﯾﻦ ﻗﺘﻞ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺮک ﯾﮑﯽ از ﺣﻘﻮق‬
‫ﮐﻠﻤﻪ و ﺷﺮاﺋﻊ اﺳﻼم از ﺳﻮی وی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ اﻗﻮال اﺳﺖ‪.‬‬
‫رواﯾﺖ دوم‪ :‬ﺑﺎ ﺗﺮک ﻋﻤﻠﯽ ﻏﯿﺮ از ﻧﻤﺎز ﮐﺸﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﺑﺪﻧﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﯿﺎﺑﺖ در آن راھﯽ ﻧﺪارد و دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮ ﻗﻮل ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺷﻘﯿﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺗﺮک ھﯿﭻ ﻋﻤﻠﯽ ﺟﺰ ﻧﻤﺎز را ﮐﻔﺮ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ) ‪.(٢‬‬
‫زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽھﺎﯾﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻗﺮار داده ﺷﺪه ﮐﻪ در ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻤﺎل ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫‪ -١‬ﻧﻤﺎز اوﻟﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺳﻼم ﻓﺮض ﺷﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﻮد ﮐﻪ رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪج ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎنﺷﺎن را اﻣﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺑﯿﺎن ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ‪ ،‬دﻋﻮت را از‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫) ‪ْ َ ْ ً ْ َ ْ َ َ َ َّ (٣‬‬
‫ﺎب‪ ،‬ﻓﺈِذا‬ ‫ﻜﺘ ِ‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺮوع ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﺑﻪ ﻣﻌﺎذ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬إِﻧﻚ ﺳﺘﺄ ِﻲﺗ ﻗﻮﻣﺎ ِﻣﻦ أﻫ ِﻞ ال ِ‬
‫ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ُ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ َّ َّ ُ َ َ َّ ُ َ َّ ً َ ُ ُ َّ‬
‫ا�‪ ،‬ﻓﺈِن ﻫ ْﻢ‬ ‫ِﺟﺌﺘﻬﻢ ﻓﺎد�ﻬﻢ إِﻰﻟ أن �ﺸﻬﺪوا أن ﻻ إِﻪﻟ إِﻻ ا�‪ ،‬وأن �ﻤﺪا رﺳﻮل ِ‬
‫ُ ِّ‬
‫ات ِﻲﻓ ﻞﻛ ﻳَ ْﻮمٍ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻚ ‪،‬ﻓَﺄَ ْﺧ ْ‬
‫ﺮﺒ ُﻫ ْﻢ أَ َّن َّ َ‬
‫ا� ﻗَ ْﺪ ﻓَ َﺮ َض َﻋﻠَﻴْﻬ ْﻢ َﻤﺧْ َﺲ َﺻﻠَ َ‬ ‫َ ُ َ َ َ َ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻃﺎﻋﻮا لﻚ ﺑِﺬل ِ‬
‫َ َ‬
‫َوﻴﻟْﻠ ٍﺔ ‪» «...‬ﺗﻮ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻗﻮﻣﯽ ﻣﯽروی ﮐﻪ اھﻞ ﮐﺘﺎب ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه ﻧﺰد‬
‫آنھﺎ رﻓﺘﯽ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﮔﻮاھﯽ دادن ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد و ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل و ﻓﺮﺳﺘﺎدهی ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ دﻋﻮت ﮐﻦ‪ ،‬اﮔﺮ اﯾﻦ‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻟﺰﻛﺎة )‪ ،(١٤٠٠‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻹﻳﲈن )‪.(٢٠‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻹﻳﲈن )‪ ،(٢٦٢٤‬واﻟﺮاوي ﻫﻮ اﻟﻌﻘﻴﲇ ﺛﻘﺔ ﻣﻦ ﺗﺎﺑﻌﻲ أﻫﻞ اﻟﺒﴫة‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﳌﻐﺎزي )‪ ،(٤٣٤٧‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻹﻳﲈن )‪ ،(١٩‬أﺑﻮداود )‪ ،(١٥٨٤‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ ،(١٧٨٣‬اﻟﱰﻣﺬي‬
‫)‪ ،(٦٢٥‬اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪.(٢٤٣٥‬‬
 ‫‪٣٥‬‬ ‫آﯾﺎ ﻗﺘﻞ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة واﺟﺐ اﺳﺖ؟‬

‫دﻋﻮت ﺗﻮ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﮕﻮ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﻨﺞ وﻋﺪه ﻧﻤﺎز را در ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﺑﺮ‬
‫آنھﺎ واﺟﺐ ﮔﺮداﻧﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -٢‬اوﻟﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه در ﻣﻮرد آن ﻣﻮرد ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻤﺎز را در آﺳﻤﺎن‪ ،‬در ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ‪] .‬ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮای ﻓﺮض ﺷﺪن ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻋﻤﺎل و اﺣﮑﺎم‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ اﻣﯿﻦ از آﺳﻤﺎﻧﮫﺎ ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺮای اﻋﻼن ﻓﺮﺿﯿﺖ ﻧﻤﺎز اﯾﻦ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺎﻻ‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ اﻣﯿﻦ ﻃﺎﻗﺖ آنرا ﻧﺪاﺷﺖ[‪.‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻓﺮﺿﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮآن ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪-٤‬‬
‫َ‬ ‫َ َ ُ‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ از اھﻞ ﺟﮫﻨﻢ ﺳﻮال ﻣﯽﺷﻮد‪َ ﴿ :‬ما َسلك� ۡم ِ� َسق َر﴾ ]اﻟﻤﺪﺛﺮ‪.[٤٢ :‬‬ ‫‪-٥‬‬
‫»ﭼﻪ ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ دوزخ ﮐﺸﺎﻧﺪه اﺳﺖ و ﺑﺪان اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ؟« ﺟﻮاب اﯾﻦ‬
‫َ ُ ْ َ َ ُ‬
‫ﺳﻮال را ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪] .‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪﴿ :‬قالوا ل ۡم نك م َِن‬
‫ٱل ۡ ُم َص ّل َ‬
‫ِ�﴾ ]اﻟﻤﺪﺛﺮ‪» .[٤٣ :‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪) :‬در ﺟﮫﺎن( از زﻣﺮه ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﻧﺒﻮدهاﯾﻢ«[‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻋﻘﻞ ﺑﻨﺪه ھﻤﺮاه او ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از وی ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‬ ‫‪-٦‬‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﻓﺮاﺋﺾ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺤﺪود ﻓﺮض ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺳﺘﻮن ﭼﺎدر و ﺧﯿﻤﻪ اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ھﺮﮔﺎه ﺳﺘﻮن ﭼﺎدر و ﺧﯿﻤﻪ ﺳﻘﻮط‬ ‫‪-٧‬‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﭼﺎدر از ھﻢ ﻣﯽرﯾﺰد‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎز آﺧﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ از دﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪-٨‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺮ آزاده و ﺑﺮده‪ ،‬ﻣﺬﮐﺮ و ﻣﻮﻧﺚ‪ ،‬ﻣﻘﯿﻢ و ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ و ﻣﺮﯾﺾ و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و‬ ‫‪-٩‬‬
‫ﻓﻘﯿﺮ ﻓﺮض ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -١٠‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﺟﺎﺑﺖ دﻋﻮت اﺳﻼم را از ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺑﺎ اﻟﺘﺰام ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻗﺒﻮل‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻗﺘﺎده از اﻧﺲس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ) ‪» :(١‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫اﺟﺎﺑﺖ دﻋﻮت اﺳﻼم را ﻓﻘﻂ ﺑﺎ اﻗﺎﻣﻪی ﻧﻤﺎز و ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت از اﺷﺨﺎص ﻗﺒﻮل‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪«.‬‬
‫‪ -١١‬ﻗﺒﻮل ﺷﺪن ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻤﺎل واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ادای ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل از‬
‫ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﻧﻪ روزهای ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﺣﺞ و ﺻﺪﻗﻪ و ﺟﮫﺎد و ھﯿﭻ ﻋﻤﻠﯽ از‬

‫‪ -١‬ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪.(١٢‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٦‬‬

‫اﻋﻤﺎﻟﺶ را از وی ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﻋﻮن ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻨﺪه وارد‬

‫ﻗﺒﺮش ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اوﻟﯿﻦ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ از وی ﺳﻮال ﻣﯽﺷﻮد در ﻣﻮرد ﻧﻤﺎزش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺲ اﮔﺮ ﻧﻤﺎزش ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮد ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻤﺎﻟﺶ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و اﮔﺮ ﻧﻤﺎزش‬
‫ﺻﺤﯿﺢ و درﺳﺖ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ھﯿﭽﯿﮏ از اﻋﻤﺎل وی ﻧﮕﺎه ﻧﻤﯽﺷﻮد) ‪«.(١‬‬
‫و رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﻨﺪ و ﺳﻨﻦ از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﺷﺪه‪ ،‬ﺷﺎھﺪی‬
‫ﺐ‬‫ﺎﺳ ُ‬‫ﺑﺮ اﯾﻦ اﺛﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(٢‬إ َّن أَ َّو َل َﻣﺎ ُ�َ َ‬
‫ِ‬
‫ْ َ َ َ َ ُ ُ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َْ‬ ‫اﻟﻌﺒْ ُﺪ ﻳَ ْﻮ َم اﻟﻘﻴَ َ‬
‫ﺑﻪ َ‬
‫ﺎﻣ ِﺔ ِﻣﻦ �ﻤ ِﻠ ِﻪ ﺻﻼﺗﻪ‪ ،‬ﻓ ِﺈن ﺻﻠﺤﺖ �ﻘﺪ أﻓﻠﺢ وأ�ﺢ ‪،‬و�ِن ﻓﺴﺪت �ﻘﺪ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬
‫ﺮﺴ« »اوﻟﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ راﺟﻊ ﺑﻪ آن ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ‬ ‫َﺧﺎب َوﺧ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز اوﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎر و ﭘﯿﺮوز ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﺑﺎﻃﻞ و ﻧﺎﻗﺺ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺸﯿﻤﺎن و ﻧﺎﮐﺎم و زﯾﺎﻧﮑﺎر ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ از اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮑﺶ )ﭘﺲ از ﺑﺎﻃﻞ و ﻧﺎﻗﺺ ﺑﻮدن ﻧﻤﺎزش( ﭼﯿﺰی ﻗﺒﻮل‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬از زﯾﺎﻧﮑﺎران و ﺧﺎﺳﺮﯾﻦ ﻧﻤﯽﺑﻮد‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺎ ﺗﺮک زﮐﺎت و روزه ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﺮک ﺣﺞ ﮐﺸﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد زﯾﺮا‬
‫در ﻣﻮرد وﻗﺖ وﺟﻮب آن اﺧﺘﻼف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ وﺟﻮب آن ﭘﺲ از اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻓﻮری‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﺎﺧﯿﺮ از وﻗﺖ وﺟﻮب‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان آنرا اﻧﺠﺎم داد؟ ﻟﺬا آﻧﺎن ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮب ﺗﺎﺧﯿﺮی آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ]ﯾﻌﻨﯽ از زﻣﺎن وﺟﻮب ﺣﺞ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ ﺑﺮای ادای آن‬
‫ﻓﺮﺻﺖ ﻗﺎﺋﻞاﻧﺪ[ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ اﻣﺮی ﮐﻪ در ﺗﺎﺧﯿﺮ آن ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؟ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﺴﯿﺎر ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی آن ﺑﻪ ﻣﺠﺮد‬
‫ﺗﺎﺧﯿﺮ آن از وﻗﺘﺶ ﮐﺸﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺎﻟﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﻪ وی ﻋﺰم را ﺟﺰم‬
‫ﮐﺮده ﮐﻪ ﺣﺞ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺞ ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ وﻟﯽ ھﺮﮔﺰ ﺣﺞ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﻟﺬا‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﻮرد ﻧﺰاع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫وﺻﺤﻒ ﻓﻴﻪ اﺳﻢ ﻋﻮن ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ إﱃ ﻋﻮن ﺑﻦ‬

‫ﹼ‬ ‫‪ -١‬أﺧﺮﺟﻪ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﴫ ﰲ ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪(١٩٤‬‬
‫ﻋﺒﺪاﳌﻠﻚ‪ ،‬وﻫﻮ اﺑﻦ ﻋﺘﺒﺔ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬إﻣﺎم ﻗﺪوة‪ ،‬وﺛﻘﻪ أﲪﺪ وﻏﲑه‪ .‬وﻋﺰاه اﺑﻦ رﺟﺐ ﰲ أﻫﻮال اﻟﻘﺒﻮر إﱃ‬
‫اﺑﻦ ﻋﺠﻼن‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﲠﺬا اﻟﻠﻔﻆ أﺧﺮﺟﻪ اﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ ،(٤١٣‬وﻗﺎل‪ :‬ﺣﺴﻦ ﻏﺮﻳﺐ‪ .‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪(٤٦٥‬‬

‫وﺳﻮف ﻳﺄﰐ ﺑﻐﲑ ﻫﺬا اﻟﻠﻔﻆ ﰲ اﳌﺴﻨﺪ و ﹸأ ﱢ‬

‫ﺧﺮﺟﻪ ﻫﻨﺎك إن ﺷﺎءاﷲ‪.‬‬
 ‫‪٣٧‬‬ ‫آﯾﺎ ﻗﺘﻞ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة واﺟﺐ اﺳﺖ؟‬

‫اﻣﺎ دﯾﺪﮔﺎه ﺻﻮاب و ﺻﺤﯿﺢ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ‪ :‬ﻗﻮل ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن وی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺣﺞ‬
‫از ﺣﻘﻮق اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻋﺼﻤﺖ از ﺧﻮن ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﻼم روی ﻣﯽآورد ﺗﻨﮫﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺣﻘﻮق آنرا ادا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺣﺞ ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺣﻘﻮق آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و‬
‫ارﺗﺪاد؟‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺳﻮم و آن اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ دو دﯾﺪﮔﺎه ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ آن دو‬
‫رواﯾﺖ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫رواﯾﺖ اول‪ :‬ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ارﺗﺪاد ھﻤﭽﻮن ﻣﺮﺗﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ‬
‫ﻗﻮل ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ‪ ،‬ﻋﺎﻣﺮﺷﻌﺒﯽ‪ ،‬اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺨﻌﯽ‪ ،‬اﺑﻮﻋﻤﺮو اوزاﻋﯽ‪ ،‬اﯾﻮب ﺳﺨﺘﯿﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺒﺎرک‪ ،‬اﺳﺤﺎق ﺑﻦ راھﻮﯾﻪ و ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﺣﺒﯿﺐ از ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ و ﯾﮑﯽ از دو ﻗﻮل‬
‫در ﻣﺬھﺐ ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻃﺤﺎوی آنرا از اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺑﺪون واﺳﻄﻪ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺰم اﯾﻦ ﻗﻮل را از ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪،‬‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه و دﯾﮕﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ ش ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫رواﯾﺖ دوم‪ :‬ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد‪ .‬اﯾﻦ ﻗﻮل ﻣﺎﻟﮏ و ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ﺑﻄﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ را اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮐﻨﻮن دﻻﯾﻞ ﻃﺮﻓﯿﻦ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫ادﻟﻪی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة را ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ و او را ﺗﮑﻔﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﺑﺎ واردﺷﺪن ﺷﺨﺺ ﺑﻪ اﺳﻼم‪ ،‬ﺣﮑﻢ اﺳﻼم ﺑﺮ او ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از‬
‫اﺳﻼم ﺟﺰ ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫) ‪َْ َ َ ْ َ (١‬‬
‫‪ -٢‬از ﻋﺒﺎدة ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻣﻦ ﺷ ِﻬﺪ أن‬
‫َ َ ْ ُ َّ‬ ‫َ َ َ َّ َّ ُ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ُ َ َ َّ ُ َ َّ ً َ ْ ُ ُ َ َ ُ ُ ُ َ َ َّ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬وأن �ﻤﺪا �ﺒﺪه ورﺳﻮﻪﻟ‪ ،‬وأن ِﻋيﻰﺴ �ﺒﺪ ِ‬
‫ا�‬ ‫ﻻ إِﻪﻟ إِﻻ ا� وﺣَﺪه ﻻ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺎر َﺣ ٌّﻖ‪ ،‬أ ْد َﺧﻠ ُﻪ َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ُ ُُ َ َ َ ُ ُ َْ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ٌ‬
‫ا�‬ ‫اﻨﻟ ُ‬ ‫وح ِﻣﻨْ ُﻪ‪َ ،‬واﺠﻟ َ َّﻨﺔ َﺣ ٌّﻖ‪َ ،‬و َّ‬‫ورﺳﻮﻪﻟ‪ ،‬و�ِﻤﺘﻪ أﻟﻘﺎﻫﺎ ِإﻰﻟ مﺮ�ﻢ ور‬
‫َ َّ َ َ َ‬
‫ﻰﻠﻋ َﻣﺎ َﺎﻛ َن ﻣ َﻦ َ‬
‫اﻟﻌ َﻤ ِﻞ« »ھﺮﮐﺲ ﺷﮫﺎدت دھﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ‬ ‫ِ‬ ‫اﺠﻟﻨﺔ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﯾﮑﺘﺎﺳﺖ و ﺷﺮﯾﮑﯽ ﻧﺪارد و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻨﺪهی اﻟﻠﻪ و ﻓﺮﺳﺘﺎدهی اوﺳﺖ و‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ أﺣﺎدﻳﺚ اﻷﻧﺒﻴﺎء )‪ (٣٤٣٥‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻹﻳﲈن )‪.(٢٨‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٤٠‬‬

‫ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎدهی اوﺳﺖ و ﮐﻠﻤﻪی اﻟﻠﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ آنرا در ﻣﺮﯾﻢ اﻟﻘﺎ ﮐﺮده‬
‫و روﺣﯽ از ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮔﻮاھﯽ دھﺪ ﮐﻪ ﺑﮫﺸﺖ و ﺟﮫﻨﻢ ﺣﻖ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ھﺮ ﻣﻘﺪار ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او را وارد ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪«.‬‬
‫‪ -٣‬از اﻧﺲس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺒﯽ ﺳﻮار ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻌﺎذس ھﻢ ﭘﺸﺖ اﯾﺸﺎن ﺑﺮ آن ﺳﻮار ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ای ﻣﻌﺎذ؛ ﻣﻌﺎذ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ در ﺧﺪﻣﺖ و ﮔﻮش ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﻢ‪ .‬ﺳﻪ ﺑﺎر رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﻌﺎذ‬
‫را ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮار دادﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮ ﺳﻪ ﺑﺎر ﻣﻌﺎذس اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺗﮑﺮار ﮐﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ُ َ َ َّ ُ َ َّ ً َ ْ ُ ُ َ َ ُ ُ ُ َّ‬ ‫) ‪َّ َ َ َ َّ َ ُ َ ْ َ ْ َ ْ َ (١‬‬
‫ﻮﻪﻟ ِإﻻ‬ ‫ﻪﻟ ِإﻻ اﷲ‪ ،‬وأن �ﻤﺪا �ﺒﺪه ورﺳ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻣﺎ ِﻣﻦ �ﺒ ٍﺪ �ﺸﻬﺪ أن ﻻ ِإ‬
‫ﺎر« »ھﯿﭻ ﺑﻨﺪهای ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﺪ‪ :‬ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮ ﺣﻘﯽ‬ ‫َ َّ َ ُ ُ َ َ َّ‬
‫ﺣﺮﻣﻪ اﷲ ﻰﻠﻋ اﻨﻟ ِ‬
‫ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎده اوﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﺑﺮ آﺗﺶ‬
‫ﺟﮫﻨﻢ ﺣﺮام ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ «.‬ﻣﻌﺎذ ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﺮدم را از آن ﻣﻄﻠﻊ‬
‫ً َ ُ‬
‫ﺳﺎزم ﺗﺎ ﺧﻮﺷﺤﺎل و ﺷﺎدﻣﺎن ﮔﺮدﻧﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ِ » :‬إذا � َّﺘ ِﻠﻜﻮا« »آﻧﮕﺎه ﺑﺮ آن اﻋﺘﻤﺎد‬
‫ﮐﺮده و از ﻋﻤﻞ ﺑﺎز ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ «.‬ﻣﻌﺎذ از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در وﻗﺖ وﻓﺎﺗﺶ ﺧﺒﺮ داد‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫)ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﻮﺷﯿﺪن آﻧﭽﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ) ‪ ((٢‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎھﯽ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻨﻟﺎس � َﺸ َﻔ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎﻋ ِﻲﺘ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٤‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(٣‬أ ْﺳ َﻌ ُﺪ َّ‬
‫ِ‬
‫َْ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َّ َّ ُ َ‬
‫ا�‪ ،‬ﺧﺎل ِ ًﺼﺎ ِﻣ ْﻦ ﻗﻠ ِﺒ ِﻪ« »ﻧﯿﮏﺑﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم‬ ‫ﻳَ ْﻮ َم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ‪ ،‬ﻣﻦ ﻗﺎل ﻻ ِإﻪﻟ ِإﻻ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻦ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از روی اﺧﻼﺻﯽ ﮐﻪ‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻟﻌﻠﻢ )‪ (١٢٨‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻹﻳﲈن )‪.(٣٢‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﺎد ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰ را ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﺮدم ﭘﻨﮫﺎن ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﻧﻔﻊ ﻋﺎمﺗﺮ و ﺑﺰرﮔﺘﺮی را ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬
‫ﺑﺨﻮاھﯿﻢ و ﭼﻪ ﭼﯿﺰی را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد ﺗﺎ در ﺑﻼ و ﻣﺼﯿﺒﺖ ﻧﯿﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎذ ﺣﺪﯾﺜﯽ را ﺗﺎ وﻗﺖ وﻓﺎﺗﺶ‬
‫ﻧﮕﻔﺖ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻤﻞ ﮐﺮده و ﺣﺪاﻗﻞ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺎ وﻗﺖ ﻓﻮت ﻣﻌﺎذ و ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﺎﻻ و ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﺮده و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎه را ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ھﺮﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻋﻤﺎل ﮐﺴﺐ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻣﺮوزه‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﻣﻮری ﮐﺘﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺻﻞ اﯾﻤﺎن و اﺳﻼم ﺑﻮده و ﺣﺘﯽ ﻓﺮد ﺑﺪون آنھﺎ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد وﻟﯽ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ در آنھﺎ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد و ﺟﺎی ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﺿﺮورﯾﺎت را ﺑﯿﺎن‬
‫ﻓﻀﺎﺋﻠﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ در درﺟﺎت ﺑﺴﯿﺎر ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ و در اوﻟﻮﯾﺖھﺎی ﺗﺒﻠﯿﻐﯽ ﺑﺴﯿﺎر دورﺗﺮی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن‬
‫ﺿﺮورﯾﺎت دﯾﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻟﻌﻠﻢ )‪ .(٩٩‬ﻣﺴﻨﺪ أﲪﺪ )‪ ،(١٠٧١٣) ،(٨٨٥٨‬ﺳﻨﻦ اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪.(٥٨١١‬‬
 ‫‪٤١‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﻗﻠﺒﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪«.‬‬

‫) ‪َ َ ْ َ (١‬‬
‫آﺧ ُﺮ‬ ‫‪ -٥‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ِ‬
‫َ َ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ‬ ‫ََ‬
‫ا� َدﺧﻞ اﺠﻟ َ َّﻨﺔ« »ھﺮﮐﺲ آﺧﺮﯾﻦ ﮐﻼﻣﺶ‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪی ﻃﯿﺒﻪ »ﻻ إﻟﻪ‬ ‫ﺎﻠﻛ ِﻣ ِﻪ ﻻ ِإﻪﻟ إِﻻ‬
‫َ‬
‫إﻻ اﻟﻠﻪ« ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وارد ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ «.‬و در ﻟﻔﻈﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ) ‪َ » :(٢‬ﻣ ْﻦ َﻣﺎت‬
‫ُ ََ ْ َ‬ ‫َ ُ َ َ ْ َ ُ َ َّ ُ َ َ َ َّ‬
‫اﷲ‪َ ،‬دﺧﻞ اﺠﻟ َ َّﻨﺔ« »ھﺮﮐﺲ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ھﯿﭻ‬ ‫ﻪﻟ ِإﻻ‬ ‫وﻫﻮ �ﻌﻠﻢ �ﻧﻪ ﻻ ِإ‬
‫ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وارد ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫َ َّ َّ َ َ ْ‬
‫ا� ﻗﺪ َﺣ َّﺮ َم‬ ‫‪ -٦‬ﻋﺘﺒﺎن ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻓﺈِن‬
‫َ َ َ ْ َ َّ‬ ‫اﻨﻟ َ ْ َ َ َ َ َ َّ َّ ُ َ ْ َ‬ ‫ﻰﻠﻋ َّ‬‫ََ‬
‫ا�« »ﺑﺮاﺳﺘﯽ اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ‬ ‫ﺎر ﻣﻦ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ ِإﻪﻟ ِإﻻ ا�‪ ،‬ﻳبﺘ ِﻲﻐ ﺑِﺬلِﻚ وﺟﻪ ِ‬ ‫ِ‬
‫آﺗﺶ را ﺑﺮ ﮔﻮﯾﻨﺪهی »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ آن ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﻟﻘﺎی وﺟﻪاﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮام ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬
‫‪ -٧‬از اﺑﻮذرس رواﯾﺖ اﺳﺖ) ‪ (٣‬ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن آﯾﻪای از ﻗﺮآن‬
‫ُ ْ ُ َّ َ ْ َّ َ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ َّ‬
‫اﻃﻠ َﻊ‬ ‫ﺎﺬﻟي لﻮ‬
‫ﮐﺮده و ﺗﺎ ﺻﺒﺢ آنرا ﺗﮑﺮار ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬دﻋﻮت ِﻷﻣ ِﻲﺘ‪ ،‬أ ِﺟﺒﺖ ﺑِ ِ‬
‫َّ َ‬ ‫ْ ً َ ُ‬ ‫َ َْ َ ٌ ْ‬
‫الﺼﻼ َة« »ﺑﺮای اﻣﺘﻢ دﻋﺎ ﮐﺮدم و ﺑﻪ ﭼﯿﺰی اﺟﺎﺑﺖ‬ ‫� ِﻣﻨ ُﻬ ْﻢ َﻃﻠ َﻌﺔ ﺗ َﺮ�ﻮا‬ ‫ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻛ ِﺜ‬
‫ﺷﺪم ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ آنھﺎ ﺑﺮ آن اﻃﻼع ﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ «.‬اﺑﻮذر ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫آﯾﺎ ﻣﺮدم را ﺑﺸﺎرت ﻧﺪھﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺑﻠﻪ ﺑﺸﺎرت ﺑﺪه‪ «.‬ﭘﺲ اﺑﻮذر رﻓﺖ )ﺗﺎ ﻣﺮدم‬
‫را ﺑﺸﺎرت دھﺪ( ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ اﮔﺮ او را ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﺸﺎرت ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺮدم‬
‫ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ‪ ،‬از ﻋﺒﺎدت اﻣﺘﻨﺎع ﻣﯽورزﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج او را ﻧﺪا داد ﺗﺎ ﺑﺎزﮔﺮدد‬
‫ك أَ َ‬
‫نت‬
‫َ ۡ ۡ َ ُ ۡ َ َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ ّ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ .‬و آﯾﻪ اﯾﻦ ﺑﻮد‪﴿ :‬إِن � َعذ ِۡ� ُه ۡم فإِ� ُه ۡم عِبَاد َك ۖ �ن �غفِر لهم فإِن‬
‫ِيم ‪] ﴾١١٨‬اﻟﻤﺎﺋﺪة‪» .[١١٨ :‬اﮔﺮ آﻧﺎن را ﻣﺠﺎزات ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺗﻮ ھﺴﺘﻨﺪ‬ ‫�ك ُ‬ ‫�ز ٱ ۡ َ‬
‫ٱ ۡل َعز ُ‬
‫ِ‬
‫)و ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﯽ درﺑﺎره اﯾﺸﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯽ( و اﮔﺮ از اﯾﺸﺎن ﮔﺬﺷﺖ‬
‫ﮐﻨﯽ )ﺗﻮ ﺧﻮد داﻧﯽ و ﺗﻮاﻧﯽ( زﯾﺮا ﺗﻮ ﭼﯿﺮه و ﺗﻮاﻧﺎ و ﺣﮑﯿﻤﯽ )ﻟﺬا ﻧﻪ ﺑﺨﺸﺶ ﺗﻮ‬

‫‪ -١‬أﺧﺮﺟﻪ أﺑﻮداود )‪ ،(٣١١٦‬ﺷﻌﺐ اﻹﻳﲈن )‪ ،(٨٧٩٨) ،(٩٣‬ﻣﺴﻨﺪ أﲪﺪ )‪ ،(٢٢١٢٦‬اﳌﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﲑ‬

‫)‪.(٢٢١‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻹﻳﲈن )‪ (٢٦‬ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻋﺜﲈنس‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺴﻨﺪ أﲪﺪ )‪.(٢١٤٩٥‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٤٢‬‬

‫ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺿﻌﻒ‪ ،‬و ﻧﻪ ﻣﺠﺎزات ﺗﻮ ﺑﺪون ﺣﮑﻤﺖ اﺳﺖ(«‪.‬‬

‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ را اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ دادهاﻧﺪ) ‪:(١‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﺼﻮص و ﻧﺼﻮص دﯾﮕﺮی ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ وارد ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ‬
‫اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﻋﺎم ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺎص ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬
‫و ﯾﺎ ﻣﻄﻠﻖاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﯿﺰی ﻣﻘﯿﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد آن ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در رھﻨﻤﻮدھﺎی ﻧﺒﻮی ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺘﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻳﺒﺘﻐﻲ ﺑﺬﻟﻚ وﺟﻪ‬
‫اﷲ«‪» ،‬ﺻﺪﻗﺎ ﻣﻦ ﻗﻠﺒﻪ«‪» ،‬ﺧﺎﻟﺼﺎ ﻣﻦ ﻗﻠﺒﻪ« و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦھﺎ‪ .‬و اﯾﻦ ﻧﺼﻮص ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ ذﮐﺮ‬
‫ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ ﺑﺎ ﻗﺼﺪ اﺧﻼص و ﺻﺪق ﻗﻠﺒﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ او را از ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫اﺧﻼص و ﺻﺪﻗﺶ ﺣﺘﻤﺎ او را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﺎز واﻣﯽدارد‪] .‬و در واﻗﻊ ﻧﻤﺎز ﻧﮕﺰاردن وی‬
‫ﻧﺸﺎن دھﻨﺪهی ﻋﺪم اﺧﻼص و ﺻﺪق وی در ﺑﻪ زﺑﺎن آوردن ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ[‪.‬‬
‫‪ -٨‬در ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪:(٢‬‬
‫ﺮﺘ ُك َّ ُ‬ ‫ان َﻻ َ� ْ ُ‬ ‫َّ َ ُ ْ َ َّ َ َّ َ َ َّ َ َ َ ٌ َ ٌ َ َ ْ َ ُ َّ ُ َ ْ ً َ َ ٌ‬
‫ا�‬ ‫ا� ﻋﺰ وﺟﻞ ﺛﻼﺛﺔ‪ِ :‬دﻳﻮان ﻻ �ﻌﺒﺄ ا� ﺑِ ِﻪ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬و ِدﻳﻮ‬ ‫او�ﻦ ِﻋﻨﺪ ِ‬ ‫»اﺪﻟو ِ‬
‫ْ ُ َ ْ ً َ َ ٌ َ َ ْ ُ ُ َّ ُ َ َ َّ ِّ َ ُ َّ َ َ ْ ُ ُ َّ ُ َ ِّ ْ ُ َّ َ َ‬
‫ﺎ�‪ ،‬ﻗﺎل‬ ‫اﺬﻟي ﻻ �ﻐ ِﻔﺮه ا�‪ :‬ﻓﺎلﺮﺸك ﺑِ ِ‬ ‫ِﻣﻨﻪ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬و ِدﻳﻮان ﻻ �ﻐ ِﻔﺮه ا�‪ ،‬ﻓﺄﻣﺎ اﺪﻟﻳﻮان ِ‬
‫َّ ُ َ َّ َ َ َّ َّ ُ َ ُ ۡ ۡ َّ َ َ ۡ َ َّ َ َّ ُ َ َ ۡ ۡ َ َّ َ‬
‫�نة﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪[٧٢ :‬‬ ‫�ك ب ِٱ�ِ �قد حرم ٱ� عليهِ ٱ‬ ‫ا� ﻋﺰ وﺟﻞ ﴿إِنهۥ من � ِ‬
‫� َر ِّ� ِﻪ ِﻣ ْﻦ‬ ‫ﻴﻤﺎ ﺑَيْﻨَ ُﻪ َو َ� ْ َ‬ ‫ان َّاﺬﻟي َﻻ َ� ْﻌﺒَﺄُ َّ ُ‬
‫ا� ﺑﻪ َﺷيْﺌًﺎ‪ُ �َ :‬ﻈﻠْ ُﻢ اﻟْ َﻌﺒْﺪ َ� ْﻔ َﺴ ُﻪ � َ‬ ‫َ َ َّ ِّ َ ُ‬
‫وأﻣﺎ اﺪﻟﻳﻮ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫ﺎء‪،‬‬ ‫ﺎو ُز إ ْن َﺷ َ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ َ َ َ َّ َّ َ َ َّ َ َ َّ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫ﺻﻮمِ ﻳﻮمٍ ﺗﺮ�ﻪ‪ ،‬أو ﺻﻼ ٍة ﺗﺮ�ﻬﺎ‪ ،‬ﻓ ِﺈن ا� ﻋﺰ وﺟﻞ �ﻐ ِﻔﺮ ذلِﻚ و�ﺘﺠ ِ‬
‫َ َ َّ ِّ َ ُ َّ َ َ ْ ُ ُ َّ ُ ْ ُ َ ْ ً َ ُ ْ ُ ْ َ َ ْ ْ َ ْ ً ْ َ ُ َ‬
‫ﺎص ﻻ‬ ‫اﺬﻟي ﻻ �ﺮﺘك ا� ِﻣﻨﻪ ﺷيﺌﺎ‪� :‬ﻈﻠﻢ اﻟ ِﻌﺒﺎ ِد �ﻌ ِﻀ ِﻬﻢ �ﻌﻀﺎ‪ ،‬اﻟ ِﻘﺼ‬ ‫وأﻣﺎ اﺪﻟﻳﻮان ِ‬
‫ََ ََ‬
‫�ﺎﻟﺔ« »دﯾﻮاﻧﮫﺎ در ﻧﺰد اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ‪ :‬دﯾﻮاﻧﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺪان‬
‫اھﻤﯿﺖ زﯾﺎدی ﻧﻤﯽدھﺪ؛ و دﯾﻮاﻧﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ ﭼﯿﺰی از آنرا رھﺎ ﻧﻤﯽﺳﺎزد‬
‫و دﯾﻮاﻧﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﯿﺰی از آنرا ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﺪ‪ .‬اﻣﺎ دﯾﻮاﻧﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﭼﯿﺰی از آنرا رھﺎ ﻧﻤﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﺷﺮک ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از رﺳﺎﻟﻪی ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة از ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻦ ﻋﺜﯿﻤﯿﻦ‪./‬‬

‫‪ -٢‬اﳌﺴﻨﺪ )‪ (٢٦٠٣١‬وﻗﺎل اﳍﻴﺜﻤﻲ ﰲ ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪ :٣٤٨/١٠‬رواه أﲪﺪ وﻓﻴﻪ ﺻﺪﻗﺔ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻰ وﻗﺪ ﺿﻌﻔﻪ‬
‫اﳉﻤﻬﻮر‪ .‬واﻧﻈﺮ ﺿﻌﻴﻒ اﳉﺎﻣﻊ )‪ (٣٠٢٢‬وﻗﺪ ﺣﺴﻦ اﻷﻟﺒﺎﲏ ﻧﺤﻮه‪ ،‬ﻟﻜﻦ ﻟﻴﺲ ﻓﻴﻪ ذﻛﺮ اﻟﺼﻼة‪ ،‬ﻓﻼ ﻓﺎﺋﺪه‬
‫واﻧﻈﺮاﻟﺼﺤﻴﺤﺔ )‪.(١٩٢٧‬‬
 ‫‪٤٣‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫»ﺑﯽﮔﻤﺎن ھﺮﮐﺲ اﻧﺒﺎزی ﺑﺮای اﻟﻠﻪ ﻗﺮار دھﺪ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﮫﺸﺖ را ﺑﺮ او ﺣﺮام‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ )و ھﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﮔﺎم ﻧﻤﯽﻧﮫﺪ(‪ «.‬و اﻣﺎ دﯾﻮاﻧﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫اھﻤﯿﺖ زﯾﺎدی ﺑﻪ آن ﻧﻤﯽدھﺪ‪ ،‬ﻇﻠﻢ ﺑﻨﺪه ﺑﻪ ﺧﻮدش در آﻧﭽﻪ ﺑﯿﻦ او و‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن روزهای ﮐﻪ ﺗﺮک ﮐﺮده ﯾﺎ ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﺗﺮک‬
‫ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ اﯾﻦ را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاھﺪ از آن درﻣﯽﮔﺬرد‬
‫و اﻣﺎ دﯾﻮاﻧﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل از آن ﭼﯿﺰی را رھﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻇﻠﻢ ﺑﻌﻀﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﻄﻌﺎ ﺑﺮای آن ﻗﺼﺎص ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎ زﯾﺎده »ﻣﻦ ﺻﻮم ﺗﺮ�ﻪ أو ﺻﻼة ﺗﺮ�ﻬﺎ« ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -٩‬در ﻣﺴﻨﺪ از ﻋﺒﺎدة ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ رﺳﻮل‬
‫َ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ َ ُ َّ َّ ُ َ ْ‬ ‫) ‪َ َ َ ُ ْ َ (٢‬‬
‫ا� َﻰﻠﻋ اﻟ ِﻌﺒَﺎ ِد َﻣ ْﻦ أﻰﺗ ﺑِ ِﻬ َّﻦ ل ْﻢ ﻳُﻀﻴِّ ْﻊ‬ ‫ات ﻛﺘﺒﻬﻦ‬ ‫اﻟﻠﻪج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻤﺧﺲ ﺻﻠﻮ ٍ‬
‫َ ْ‬ ‫ْ ُ َّ َ ْ ً ْ ْ َ ً َ ِّ َّ َ َ َ ُ ْ َ َّ َ ْ ٌ َ ْ ْ َ ُ ْ َّ َ‬
‫ا� �ﻬﺪ أن ﻳُﺪ ِﺧﻠﻪ اﺠﻟَﻨﺔ‪َ ،‬و َﻣ ْﻦ ل ْﻢ ﻳَﺄ ِت‬ ‫ِﻣﻨﻬﻦ ﺷيﺌﺎ اﺳ ِﺘﺨﻔﺎﻓﺎ ِﺤﺑﻘ ِﻬﻦ ﺎﻛن ﻪﻟ ِﻋﻨﺪ ِ‬
‫َّ َ َ ْ َ َ ُ ْ َ َّ َ ْ ٌ ْ َ َ َ َّ َ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َُ‬
‫ا� �ﻬﺪ ِإن ﺷﺎء ﻋﺬﺑﻪ‪ ،‬و�ِن ﺷﺎء �ﻔﺮ ﻪﻟ« »اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﻨﺞ‬ ‫ﺑِ ِﻬﻦ ﻓﻠيﺲ ﻪﻟ ِﻋﻨﺪ ِ‬
‫ﻧﻤﺎز را ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮﮐﺲ آنھﺎ را ﺑﺪون ﺳﺒﮏ ﺷﻤﺮدن ﺣﻖ‬
‫آنھﺎ ادا ﻧﻤﻮده و ﺿﺎﯾﻊ ﻧﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﻋﮫﺪی ﺑﺮای او ﻧﺰد اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ او را‬
‫وارد ﺑﮫﺸﺖ ﮔﺮداﻧﺪ و ھﺮﮐﺲ آنھﺎ را اﻧﺠﺎم ﻧﺪھﺪ‪ ،‬ﺑﺮای وی ﻧﺰد اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻋﮫﺪی ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺖ او را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺖ ﻋﺬاﺑﺶ ﻣﯽدھﺪ«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺒﻮدن ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﺑﻌﻀﯽ از ﻧﻤﺎزھﺎ و اﯾﻨﮑﻪ وی‬
‫ﺗﺤﺖ ﻣﺸﯿﺌﺖ ﺧﺪاوﻧﺪی اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫) ‪(٣‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ‪:‬‬
‫ﺣﻤﻞ ﮐﺮدن ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ ﺗﺮک ﺑﻌﻀﯽ از ﻧﻤﺎزھﺎ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮی‬
‫ﮐﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪ رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪َ » :(٤‬و َﻣ ْﻦ‬
‫ﺎء َﻋ َّﺬﺑَ ُﻪ‪َ ،‬و� ْن َﺷ َ‬
‫ﺎء‬ ‫َ َ ُ َ َ ْ ْ َ َ َ ْ ُ َّ َ ْ ً ْ ْ َ ً َ ِّ َّ َ َ ُ َ َ َ ْ َ َ ُ‬
‫ﻪﻟ إ ْن َﺷ َ‬
‫ِ‬ ‫ﻟ ِﻘﻴﻪ وﻗﺪ ا�ﺘﻘﺺ ِﻣﻨﻬﻦ ﺷيﺌﺎ اﺳ ِﺘﺨﻔﺎﻓﺎ ِﺤﺑﻘ ِﻬﻦ ﻟ ِﻘﻴﻪ‪ ،‬وﻻ �ﻬﺪ ِ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺻﺤﯿﺢ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﺔ ‪.٢٢٦/١‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﻤﺴﻨﺪ )‪.(٢٢٦٩٣‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺻﺤﯿﺢ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﺔ ‪.٢٢٥/١‬‬
‫‪ -٤‬ﻣﺴﻨﺪأﺣﻤﺪ )‪ ،(٢٢٧٥٢‬أﺑﻮداود )‪ ،(١٤٢٠‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪.(١٤٠١‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٤٤‬‬
‫ََ َ‬
‫�ﻔ َﺮ ُﻪﻟ« »و ھﺮﮐﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ را در ﺣﺎﻟﯽ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺳﺒﮏ ﺷﻤﺮدن ﺣﻖ‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎ‪ ،‬ﭼﯿﺰی از آنھﺎ ﮐﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﮫﺪی ﺑﺮای او ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاھﺪ او را‬
‫ﻋﺬاب و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاھﺪ وی را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪«.‬‬
‫از اﯾﻦرو‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ آن ﺣﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارده‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻌﻀﯽ از واﺟﺒﺎﺗﺶ‬
‫ْ‬ ‫َ ُ َْ ْ َ‬
‫را ﻧﺎﻗﺺ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ » :‬و َﻣ ْﻦ ﻟ ِﻘﻴَﻪ َوﻗﺪ ا�ﺘَﻘ َﺺ ِﻣﻨ ُﻬ َّﻦ‬
‫ﺎء َ� َﻔ َﺮ َ ُ‬
‫ﻪﻟ«‪.‬‬ ‫ﺎء َﻋ َّﺬﺑَ ُﻪ‪َ ،‬و� ْن َﺷ َ‬‫ﻪﻟ إ ْن َﺷ َ‬ ‫ﺨ َﻔﺎﻓًﺎ ﺤﺑَ ِّﻘﻬ َّﻦ ﻟَﻘﻴَ ُﻪ‪َ ،‬و َﻻ َ� ْﻬ َﺪ َ ُ‬ ‫َ ًْ ْ ْ‬
‫ﺷيﺌﺎ اﺳ ِﺘ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫) ‪(١‬‬
‫‪ -١٠‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﺴﻨﺪ از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪:‬‬
‫َّ َ ُ ْ َ ْ ُ َ ُ َ ْ َ َ‬ ‫ﺐ ﺑﻪ اﻟْ َﻌﺒْ ُﺪ ال ْ ُﻤ ْﺴﻠ ُﻢ ﻳَ ْﻮ َم اﻟْﻘﻴَ َ‬ ‫َّ َ َ َ ُ َ َ ُ‬
‫ﻮ�ﺔ‪ ،‬ﻓ ِﺈن أ� َّﻤ َﻬﺎ‪،‬‬ ‫ﺎﻣ ِﺔ‪ ،‬الﺼﻼة الﻤﻜﺘ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫»إِن أ َّول ﻣﺎ �ﺎﺳ ِ ِ‬
‫َْ َ ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ ُ َ َ ُّ ٌ ُ ْ َ‬ ‫َ ْ َ ُ ْ َ َ ُّ‬ ‫َ ُْ‬ ‫َّ‬
‫ﺖ اﻟﻔ ِﺮ�ﻀﺔ ِﻣ ْﻦ‬ ‫َو�ِﻻ ِ�ﻴﻞ‪ :‬ا�ﻈ ُﺮوا ﻫﻞ ﻪﻟ ِﻣﻦ �ﻄﻮ ٍع؟ ﻓﺈِن ﺎﻛن ﻪﻟ �ﻄﻮع أ� ِﻤﻠ ِ‬
‫ُْ َ َ‬ ‫َْ ْ ُ َ‬ ‫َْ‬
‫اﻷ ْ� َ‬ ‫ُ ُْ ُ‬ ‫َ‬
‫وﺿ ِﺔ ِﻣﺜﻞ ذلِﻚ« »اوﻟﯿﻦ اﻣﺮی ﮐﻪ ﺑﻨﺪه‬ ‫ﺎل الﻤﻔﺮ‬ ‫ِ‬ ‫ﻤ‬ ‫� َﻄ ُّﻮ ِﻋ ِﻪ‪َّ � ،‬ﻢ �ﻔ َﻌﻞ � ِ َﺴﺎﺋِ ِﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﻣﻮرد آن ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ‬
‫)ﻧﻤﺎزش( ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﻮب‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﺮای وی‬
‫ﻧﺎﻓﻠﻪای ھﺴﺖ؟ ﭘﺲ اﮔﺮ ﻧﺎﻓﻠﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻓﺮﺿﺶ ﺑﺎ ﻧﺎﻓﻠﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫در ﻣﻮرد ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻤﺎل اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﻪ ﻧﻘﺺ ﻓﺮاﯾﺾ ﺑﺎ ﻧﻮاﻓﻞ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ﻧﻘﺺ ھﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻘﺺ در‬
‫ﻧﻔﺲ ﻓﺮﯾﻀﻪ )ھﻤﭽﻮن ﺗﺮک ﺑﻌﻀﯽ از واﺟﺒﺎت آن( و ھﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻘﺺ در ﺗﻌﺪادی از‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض )ﺑﺎ ﺗﺮک آنھﺎ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫) ‪(٢‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ‪:‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﻮده و ﻃﺮق ﺿﻌﯿﻔﯽ دارد ﮐﻪ در ﻗﻮیﺗﺮﯾﻦ آنھﺎ‬
‫َ ْ َ ُ َ ْ َ َ ْ ََْ َ ََ َْ َ َ ْ َ َ َ ْ‬
‫ت َ� َﻘ ْﺪ َﺧ َ‬
‫ﺎب َو َﺧ َ‬
‫ﺮﺴ« »ﭘﺲ اﮔﺮ‬‫ِ‬ ‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻓ ِﺈن ﺻﻠﺤﺖ �ﻘﺪ أﻓﻠﺢ وأ�ﺢ‪ ،‬و�ِن ﻓﺴﺪ‬
‫ﻧﻤﺎزش درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎر و ﭘﯿﺮوز ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﺑﺎﻃﻞ و ﻧﺎﻗﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺸﯿﻤﺎن و‬
‫ﻧﺎﮐﺎم و زﯾﺎﻧﮑﺎر ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫اﯾﻦ ﻗﻮل در ﺣﺪﯾﺚ ]ﺻﻠﺤﺖ[ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ارﮐﺎن ﻧﻤﺎز ﮐﺎﻣﻞ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬

‫‪ -١‬اﳌﺴﻨﺪ )‪ (٩٤٩٤) (٧٩٠٢‬وﺻﺤﺤﻪ أﲪﺪ ﺷﺎﻛﺮ )‪ (٧٨٨٩‬وأﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٨٦٤‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﰲ‬

‫إﻗﺎﻣﺔ اﻟﺼﻼة )‪ (١٤٢٥‬واﻟﱰﻣﺬي )‪ (٤١٣‬وﻗﺎل‪ :‬ﻫﺬا ﺣﺪﻳﺚ ﺣﺴﻦ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ازﺻﺤﯿﺢ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﺔ‪.٢٢٦/١‬‬
 ‫‪٤٥‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫از اﯾﻦرو ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل »و�ن ﺎﻛن ﻗﺪ اﻧﺘﻘﺺ ﻣﻨﻬﺎ ﺷیﺌﺎ« ﺑﺮ ﺗﺮک ارﮐﺎن و‬
‫ﺷﺮوط ﻧﻤﺎز ﺣﻤﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻘﺼﺎن ﺑﺮ ﺗﺮک اﻋﻤﺎﻟﯽ ﻏﯿﺮ از ارﮐﺎن و‬
‫ﺷﺮوط )ھﻤﭽﻮن ھﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ از ﺗﺮک آن ﺳﺠﺪهی ﺳﮫﻮ ﻻزم ﻣﯽآﯾﺪ( ﺣﻤﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ آن ﻗﻄﻌﯽ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫َ َ َ‬
‫‪ -١١‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻔﺎﻋﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ » :‬و ِﻋ َّﺰ ِ� وﺟﻼ ِﻲﻟ‪،‬‬
‫ا�« »ﺑﻪ ﻋﺰت و ﺟﻼل و‬ ‫َ َ َ َ َ ُ ْ َ َّ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ‬
‫ﻪﻟ إ َّﻻ َّ ُ‬ ‫َو� ْ َ‬
‫ﺮﺒ� ِﺎﻲﺋ و�ﻈﻤ ِﻲﺘ ﻷﺧ ِﺮﺟﻦ ِﻣﻨﻬﺎ ﻣﻦ ﻗﺎل ﻻ إِ ِ‬
‫ِ ِ‬
‫ﮐﺒﺮﯾﺎﯾﯽ و ﻋﻈﻤﺘﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ھﺮﮐﺲ را ﮐﻪ ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺟﮫﻨﻢ‬
‫ﺑﯿﺮون ﻣﯽآورم‪ «.‬و در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻓﻴﺨﺮج ﻣﻦ اﻨﻟﺎر ﻣﻦ لﻢ ﻳﻌﻤﻞ ﺧ�ا‬
‫ﻗﻂ« »ﺳﭙﺲ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻋﻤﻞ ﺧﯿﺮی اﻧﺠﺎم ﻧﺪادهاﻧﺪ‪ ،‬از آﺗﺶ ﺧﺎرج‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ) ‪«.(١‬‬
‫]ﻗﺒﻞ از اﯾﻨﮑﻪ ﭘﺎﺳﺦ اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل ذﮐﺮ ﺷﻮد ﻻزم اﺳﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﻢ و آن اﯾﻨﮑﻪ‪ [:‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪریس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪:(٢‬‬
‫ﻮن َ ُ‬ ‫ْ َ ِّ َ ُ ُ‬ ‫اﻨﻟ َ ُ َ َ ُ َ َ َ ُ َ َ ُ ْ َ‬ ‫ﻮن ِﻣ َﻦ َّ‬ ‫َ َ َ َ ُْ ْ ُ َ‬
‫ﻪﻟ‬ ‫ﺎﺣ ِﺒ ِﻪ ِﻲﻓ اﺤﻟﻖ ﻳ�‬ ‫ﺎر َوأ ِﻣﻨﻮا‪� ،‬ﻤﺎ �ﺎدﻟﺔ أﺣ ِﺪ�ﻢ لِﺼ ِ‬ ‫ِ‬ ‫» ِإذا ﺧﻠﺺ الﻤﺆ ِﻣﻨ‬
‫َّ َ َ َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ْ َ ِّ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُّ ْ َ َ َ َّ ْ ُ َ َ‬ ‫َ َْ‬
‫ﺎر‪ ،‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻳﻦ أد ِﺧﻠﻮا اﻨﻟ‬ ‫ﻋﻠﻴ ِﻪ ِﻲﻓ اﺪﻟ�ﻴﺎ ﺑِﺄﺷﺪ ِﻣﻦ �ﺎدﻟ ِﺔ الﻤﺆ ِﻣ ِﻨ� ل ِ َﺮ� ِﻬﻢ ِﻲﻓ إِﺧ َﻮاﻧِ ِﻬ ُﻢ ِ‬
‫اﺬﻟ‬
‫َ‬
‫اﻨﻟﺎر‪َ،‬‬ ‫ﻮن َﻣ َﻌﻨَﺎ‪ ،‬ﻓَﺄ ْد َﺧﻠْﺘَ ُﻬ ُﻢ َّ‬‫َ ُ ُ َ َ َّ َ ْ َ ُ َ َ ُ ُ َ ُّ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َ َ ُ ُّ َ‬
‫�ﻘﻮلﻮن‪ :‬ر�ﻨﺎ‪ ،‬إِﺧﻮا�ﻨﺎ ﺎﻛﻧﻮا ﻳﺼﻠﻮن ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬و�ﺼﻮمﻮن ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬و�ﺠ‬
‫َ َ َ َ ُ ُ ْ َ ُ ََ ْ ُ َ ْ َ َ ْ ُ ْ ْ ُ ْ َ َُْ َ ُ ْ َ َ ْ ُ َ ُ ْ ُ َ ْ َ َْ ُ ُ‬
‫ﻗﺎل‪� :‬ﻴﻘﻮل‪ :‬اذﻫﺒﻮا ﻓﺄﺧ ِﺮﺟﻮا ﻣﻦ ﻋﺮ�ﺘﻢ ِﻣﻨﻬﻢ‪� ،‬ﻴﺄﺗﻮ�ﻬﻢ �ﻴﻌ ِﺮﻓﻮ�ﻬﻢ ﺑِﺼﻮ ِر ِﻫﻢ‪ ،‬ﻻ ﺗﺄ�ﻞ‬
‫َ َ َ ْ ُ َ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ﺎر ُﺻ َﻮ َر ُﻫ ْﻢ ‪،‬ﻓَﻤﻨْ ُﻬ ْﻢ َﻣ ْﻦ أَ َﺧ َﺬﺗ ْ ُﻪ َّ ُ َ َ ْ َ‬
‫ﺎف َﺳﺎ�ﻴْ ِﻪ‪َ ،‬و ِﻣﻨ ُﻬ ْﻢ َﻣ ْﻦ أﺧﺬﺗﻪ ِإﻰﻟ ﻛﻔﻴْ ِﻪ‪،‬‬ ‫اﻨﻟﺎر ِإﻰﻟ أﻧﺼ ِ‬ ‫ِ‬
‫اﻨﻟ ُ‬
‫َّ‬
‫َْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ََ َ َ ُ َُ ُ َ ْ‬ ‫َ َْ َ ْ َْ‬ ‫َ َ ُ ُ َ‬ ‫َ ْ‬
‫�ﻴُﺨ ِﺮ ُﺟﻮن �ﻴَﻘﻮلﻮن‪َ :‬ر َّ�ﻨﺎ ﻗﺪ أﺧ َﺮﺟﻨﺎ َﻣ ْﻦ أ َم ْﺮ�ﻨﺎ‪ ،‬ﻗﺎل‪َّ � :‬ﻢ �ﻘﻮل‪ :‬أﺧ ِﺮ ُﺟﻮا َﻣ ْﻦ ﺎﻛن ِﻲﻓ ﻗﻠ ِﺒ ِﻪ‬
‫َُ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ﻣﺜْ َﻘ ُﺎل دﻳﻨَﺎر ﻣ َﻦ ْ َ‬
‫ﺎر‪َ ،‬ﺣ َّﻰﺘ �ﻘﻮل‪ :‬أﺧ ِﺮ ُﺟﻮا َﻣ ْﻦ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺎن‪َّ � ،‬ﻢ َﻣ ْﻦ ﺎﻛن ِﻲﻓ ﻗﻠ ِﺒ ِﻪ َو ْزن ﻧِﺼ ِﻒ ِدﻳﻨ‬‫اﻹﻳﻤ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ٍ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ‬‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ َ ْ ُ َ ِّ ْ َ َ‬ ‫َ‬
‫َ َ ُ َ‬ ‫ْ َ ُ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻳﺚ ﻓﻠ َﻴﻘ َﺮأ ﻫ ِﺬهِ اﻵﻳَﺔ‪:‬‬ ‫ﻴﺪ‪� :‬ﻤﻦ لﻢ ﻳﺼﺪق ﺑِﻬﺬا اﺤﻟ َ ِﺪ ِ‬ ‫ﺎﻛن ِﻲﻓ ﻗﻠ ِﺒ ِﻪ ِﻣﺜﻘﺎل ذر ٍة‪ - ،‬ﻗﺎل أﺑﻮ ﺳ ِﻌ ٍ‬

‫‪ -١‬اﳊﺪﻳﺚ ﻣﻦ ﲨﻠﺔ اﻷوﱃ‪ ،‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻟﺘﻮﺣﻴﺪ )‪ (٧٥١٠‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻹﻳﲈن )‪ (١٩٣‬ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ‬
‫أﻧﺲ رﴈ اﷲ ﻋﻨﻪ وﻣﻦ اﳉﻤﻠﺔ اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ أﰊ ﺑﻜﺮ رﴈ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ ،‬أﺧﺮﺟﻪ أﲪﺪ‪ ٥-٤/١‬واﻟﺒﺰار‬
‫)‪ (٣٤٦٥‬وأﺑﻮﻳﻌﲆ )‪ (٥٢‬ووﺛﻖ اﳍﻴﺜﻤﻲ رﺟﺎﳍﻢ ﰲ ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪.٣٧٥/١٠‬‬
‫‪ -٢‬اﳉﺎﻣﻊ )ﻣﻨﺸﻮر ﻛﻤﻠﺤﻖ ﺑﻤﺼﻨﻒ ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق )‪ ،(٢٠٨٥٧‬ﻣﺴﻨﺪ أﲪﺪ )‪ ،(١١٨٩٨‬ﻣﺴﻠﻢ )‪،(١٨٤‬‬
‫ﺑﺨﺎري )‪.(٦٥٦٠‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٤٦‬‬

‫يما‬ ‫ت مِن َّ ُ�نۡ ُه أ َ ۡج ًرا َع ِظ ٗ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُ َ َٗ َ ۡ‬

‫� � َ�ظل ُِم مِثقال ذ َّر�ٖ� �ن تك ح َسنة يُ�ٰعِف َها َو ُ�ؤ ِ‬
‫َۡ َ َ‬ ‫َّ َّ َ َ ۡ‬
‫﴿إِن ٱ‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َ ُ ُ َ َ َّ َ َ ْ ْ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ‬
‫ﺎر أ َﺣﺪ ِ�ﻴ ِﻪ‬ ‫َّ‬
‫‪] ﴾٤٠‬اﻟﻨﺴﺎء‪ - [٤٠ :‬ﻗﺎل‪� :‬ﻴﻘﻮلﻮن‪ :‬ر�ﻨﺎ ﻗﺪ أﺧﺮﺟﻨﺎ ﻣﻦ أمﺮ�ﻨﺎ ﻓﻠﻢ �ﺒﻖ ِﻲﻓ اﻨﻟ ِ‬
‫َ َ َ ُْ ْ ُ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﻘ أ ْر َﺣ ُﻢ‬ ‫ﺎء‪َ ،‬وﺷﻔﻊ الﻤﺆ ِﻣﻨﻮن‪َ ،‬و� ِ َ‬ ‫ﺖ ْاﻷﻧْبﻴَ ُ‬ ‫ا�‪َ :‬ﺷ َﻔ َﻌ ْ َ َ َ ُ َ َ َ‬
‫ﺖ الﻤﻼﺋِ�ﺔ‪َ ،‬وﺷﻔﻌ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻮل َّ ُ‬ ‫َ ْ ٌ َ َ ُ َّ َ ُ ُ‬
‫ﺧ�‪ ،‬ﻗﺎل‪� :‬ﻢ �ﻘ‬
‫ِ‬
‫َ ً َ ْ َ ْ َ ُ َّ َ ْ ً َُّ‬ ‫ْ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ َ َ َ ُ ْ َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫� ﺧ�ا �ﻂ‪،‬‬ ‫َ َّ‬ ‫َّ‬
‫� ‪ -‬ﻧﺎﺳﺎ لﻢ �ﻌﻤﻠﻮا ِ ِ‬ ‫ﺎر ‪ -‬أو ﻗﺎل‪� :‬ﺒﻀﺘ ِ‬ ‫اﻤﺣ�‪ ،‬ﻗﺎل‪� :‬ﻴﻘ ِﺒﺾ �ﺒﻀﺔ ِﻣﻦ اﻨﻟ ِ‬ ‫الﺮ ِ ِ‬
‫ْ َ َ ُ َ ُ َ ُ ْ َ َ ُ َ ُ َ ُّ َ‬ ‫ْ َ َ ُ َ َّ َ ُ ُ َ َ َ َ ْ َ‬ ‫َ‬
‫ﺐ َﻋﻠﻴْ ِﻬ ْﻢ‪،‬‬ ‫ﻤﺣ ًﻤﺎ‪ ،‬ﻗﺎل‪� :‬ﻴُﺆ� ﺑِ ِﻬﻢ ِإﻰﻟ ﻣﺎ ٍء �ﻘﺎل ﻪﻟ‪ :‬اﺤﻟﻴﺎة‪� ،‬ﻴﺼ‬ ‫ﻗ ِﺪ اﺣﺮﺘﻗﻮا ﺣﻰﺘ ﺻﺎروا‬
‫ْ َ ُّ ْ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ‬ ‫اﺤﻟ َّﺒ ُﺔ ﻲﻓ َﻤﺣﻴﻞ َّ‬ ‫َ َُُْ َ َ َ َُْ ُ ْ‬
‫الﺴﻴْ ِﻞ‪ ،‬ﻗﺎل‪� :‬ﻴَﺨ ُﺮ ُﺟﻮن ِﻣ ْﻦ أﺟ َﺴﺎ ِد ِﻫ ْﻢ ِﻣﺜﻞ الﻠﺆل ِﺆ‪َ ،‬و ِ�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�ﻴنﺒﺘﻮن ﻛﻤﺎ ﺗنﺒﺖ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ُ ْ َ َ ُ ُ َ َ ُ َّ‬
‫ﻲﺷ ٍء‬‫اد ُﺧﻠﻮا اﺠﻟ َ َّﻨﺔ‪َ � ،‬ﻤﺎ َ� َﻤ َّﻨيْﺘُ ْﻢ َو َرأ�ﺘُ ْﻢ ِﻣ ْﻦ ْ‬ ‫ا�‪ ،‬ﻗﺎل‪� :‬ﻴُﻘﺎل لﻬﻢ‪:‬‬ ‫أ�ﻨﺎ ِﻗ ِﻬﻢ اﺨﻟﺎ�ﻢ �ﺘﻘﺎء ِ‬
‫َ ً َ ْ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُْ‬ ‫َ ْ ََ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َ َ َ ُ ُ َ‬
‫�‪ ،‬ﻗﺎل‪� :‬ﻴَﻘﻮل‪ :‬ﻓ ِﺈن‬ ‫� ُﻬ َﻮ ﻟ� ْﻢ‪ ،‬ﻗﺎل‪� :‬ﻴَﻘﻮلﻮن‪َ :‬ر َّ�ﻨﺎ أ� َﻄﻴْتﻨﺎ َﻣﺎ ل ْﻢ �ﻌ ِﻂ أﺣﺪا ِﻣﻦ اﻟﻌﺎل ِﻤ‬
‫َْ ُ ََ‬ ‫َ َ َ ُ ُ َ‬ ‫َْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ َ ُْ َ ُ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ‬
‫ﻟ� ْﻢ ِﻋﻨ ِﺪي أﻓﻀﻞ ِﻣﻨﻪ‪� ،‬ﻴَﻘﻮلﻮن‪َ :‬ر َّ�ﻨﺎ َو َﻣﺎ أﻓﻀﻞ ِﻣ ْﻦ ذلِﻚ؟ �ﻴَﻘﻮل‪ِ :‬رﺿ ِﺎﻲﺋ �ﻨ� ْﻢ‪ ،‬ﻓﻼ‬
‫َ ْ َ ُ َ َْ ُ َ‬
‫� ْﻢ أﺑَ ًﺪا« »وﻗﺘﯽﮐﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن از آﺗﺶ دوزخ ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و اﯾﻤﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬ ‫أﺳﺨﻂ ﻋﻠﻴ‬
‫ﻣﯿﺎﻧﺠﯿﮕﺮی و اﺻﺮار ھﯿﭽﯿﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﺮای ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻖ ﮐﺴﯽ در دﻧﯿﺎ از ﻣﯿﺎﻧﺠﯿﮕﺮی و‬
‫اﺻﺮار ﻣﻮﻣﻨﺎن ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺑﺮای ﻧﺠﺎت ﺑﺮادراﻧﺸﺎن از آﺗﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﺑﺮادران )دﯾﻨﯽ( ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺣﺞ‬
‫را ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آنھﺎ را در آﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ اﻧﺪاﺧﺘﻪای‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮوﯾﺪ‬
‫و ھﺮﮐﺲ را ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ از آﺗﺶ ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎورﯾﺪ‪ .‬ﻣﻮﻣﻨﺎن آنھﺎ را ﺑﺎ ﺻﻮرتھﺎیﺷﺎن‬
‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن آﺗﺶ ﺑﺮ ﺻﻮرتھﺎیﺷﺎن اﺛﺮ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬و در ﺣﺎﻟﯽ از آﺗﺶ ﺑﯿﺮون‬
‫آورده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ آﺗﺶ ﺗﺎ ﻧﺼﻒ ﺳﺎق ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﺎن و ﺗﺎ ﮐﻒ ﭘﺎی ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ رﺳﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻣﻨﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮدی از آﺗﺶ ﺑﯿﺮون‬
‫آوردﯾﻢ‪ .‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ھﺮﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازهی ذرهای از دﯾﻨﺎر )ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﮐﻮﭼﮑﯽ( اﯾﻤﺎن وﺟﻮد دارد از آﺗﺶ ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎورﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ھﺮﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﻧﺼﻒ ذرهای از دﯾﻨﺎر )ﮐﻨﺎﯾﻪ از‬
‫ﮐﻮﭼﮑﯽ( اﯾﻤﺎن وﺟﻮد دارد‪ ،‬از آﺗﺶ ﺑﯿﺮون آورﯾﺪ‪ .‬ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ھﺮﮐﺴﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻣﺜﻘﺎل ذرهای اﯾﻤﺎن وﺟﻮد دارد‪ ،‬از آﺗﺶ ﺑﯿﺮون آورﯾﺪ‪ .‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ھﺮﮐﺲ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺎور ﻧﺪارد‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪} :‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ھﻢوزن ذرهای‬
‫ﺳﺘﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و اﮔﺮ )آن ذره ﮐﺎر( ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دوﭼﻨﺪاﻧﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﻧﺰد ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﭘﺎداﺷﯽ ﺑﺰرگ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ{‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ﺑﻮدی از آﺗﺶ ﺑﯿﺮون آوردﯾﻢ و ھﯿﭻ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ در او ﺧﯿﺮی ﯾﺎﻓﺖ ﺷﻮد در آﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ‬
 ‫‪٤٧‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻣﻼﺋﮑﻪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺷﻔﺎﻋﺖ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ارﺣﻢ اﻟﺮاﺣﻤﯿﻦ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﻣﺸﺖ از ﻣﺮدﻣﯽ را ﮐﻪ‬
‫اﺻﻼ ھﯿﭻ ﻋﻤﻞ ﺧﯿﺮی را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﺪا اﻧﺠﺎم ﻧﺪادهاﻧﺪ و آﻧﻘﺪر در آﺗﺶ ﺳﻮﺧﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬از آﺗﺶ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآورد‪ ،‬ﺳﭙﺲ از آﺑﯽ ﮐﻪ »آب ﺣﯿﺎت« ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺮوی آنھﺎ رﯾﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ھﻤﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪای ﮐﻪ ھﻤﺮاه ﺳﯿﻼب آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺮﺑﺮﻣﯽآورﻧﺪ و در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﯿﺮون آورده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﻧﺸﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮوارﯾﺪ اﺳﺖ و ﺑﺮ‬
‫ﮔﺮدﻧﺸﺎن ﻣﮫﺮ »آزاد ﺷﺪﮔﺎن اﻟﻠﻪ« ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬وارد‬
‫ﺑﮫﺸﺖ ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ھﺮﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ و آرزو ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬در اﺧﺘﯿﺎر ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﻋﻄﺎ ﮐﺮدهای ﮐﻪ ﺑﻪ ھﯿﭻﯾﮏ از ﻋﺎﻟﻤﯿﺎن ﻧﺒﺨﺸﯿﺪهای‪ .‬اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻧﺰد ﻣﻦ ﭼﯿﺰی ﺑﺮﺗﺮ و ﺑﺎﻻﺗﺮ از آن وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬از اﯾﻦ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﭼﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ؟ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬رﺿﺎﯾﺖ ﻣﻦ از ﺷﻤﺎ‪،‬‬
‫دﯾﮕﺮ ھﯿﭻﮔﺎه ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻗﮫﺮ و ﻏﻀﺐ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮم‪.‬‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ‪:‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ :‬ھﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ درﺑﺎره ﻣﺴﺎﺋﻞ وﻋﺪ و وﻋﯿﺪ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ‬
‫ﻧﺼﻮص )آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ( ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و آنھﺎ را دوﺷﺎدوش و در‬
‫ﮐﻨﺎر ھﻢ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﯿﺮﯾﻢ و ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﺗﻮان ﺧﻮد ﺑﮑﻮﺷﯿﻢ ﺗﺎ در ھﻨﮕﺎم ﺑﺮوز ﺗﻌﺎرض ﺑﯿﻦ‬
‫ﻧﺼﻮص‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﯾﺎﻓﺘﻦ راﺑﻄﻪای ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﯿﻦ آنھﺎ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ آنھﺎ را رد ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫از ﻋﺪل و اﻧﺼﺎف و ﺗﻘﻮی ﺑﺪور اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺎﯾﯿﺪ و ﯾﺎری ﺣﮑﻢ‪ ،‬رای‪ ،‬ﻣﺬھﺐ‪،‬‬
‫ﺳﺨﻦ و ﯾﺎ ﺷﺨﺺ ﺧﺎﺻﯽ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻧﺺ واﺣﺪی ﺗﻮﺟﻪ و از ﺑﻘﯿﻪی ﻧﺼﻮص ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﯽ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬ﭼﻮن در ﺑﯿﺸﺘﺮ اوﻗﺎت‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﯾﻂ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﺺ ﯾﺎ ﻧﺼﻮص ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﮔﻤﺸﺪهی ﺧﻮﯾﺶ را در آن‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ از ﺑﻘﯿﻪ ﻧﺼﻮص ﻣﺮﺗﺒﻂ و ﯾﺎ دﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ آﻧﺎن ﻧﯿﺴﺖ و ﻓﮫﻢ‬
‫ﺟﺪﯾﺪی را در ﻣﻮرد آن ﻣﺴﺎﻟﻪ اراﺋﻪ ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در ﻣﻮرد ﺣﺪﯾﺚ »إن ﻣﻦ ﻗﺎل ﻻ � إﻻ اﷲ دﺧﻞ اﺠﻟﻨﺔ« »ھﺮﮐﺲ »ﻻ إﻟﻪ‬
‫إﻻ اﻟﻠﻪ« را ﺑﮕﻮﯾﺪ وارد ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ «.‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ھﺮﭼﻨﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﺑﺎﻧﯽ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﮐﺘﺎب »ﺣﻜﻢ ﺗﺎرك اﻟﺼﻼة« ﻧﻮﺷﺘﻪی ﻋﺒﺪاﻟﻤﻨﻌﻢ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺣﻠﯿﻤﻪ ص‪ .٧٧-٦١‬ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ‬
‫ﺗﺼﺮف‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٤٨‬‬

‫و ﺑﺪون اﻧﺠﺎم ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻠﯽ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬از اھﻞ ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺼﻮص دﯾﮕﺮی وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« ﺑﻪ ﺷﺮوط‬
‫دﯾﮕﺮی) ‪ (١‬ﻏﯿﺮ از ﺷﺮط اﻗﺮار ﺑﺎ زﺑﺎن‪ ،‬ﻣﻘﯿﺪ ﺷﺪه و ﻧﯿﺎز دارد ﮐﻪ ﺑﺮای ﺑﮫﺮه ﺑﺮدن از ﺗﻠﻔﻆ‬
‫آن‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎ اﯾﻦ ﺷﺮوط ﻧﯿﺰ ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺮوط زﯾﺮ‪:‬‬
‫ﺷﺮط ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻮدن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« و دﻻﻟﺖھﺎی آن‪ ،‬ﭼﻮن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭼﯿﺰی ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ آن ﺑﺎور و اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺮط ﮐﻔﺮ ﺑﻪ ﻃﺎﻏﻮت و‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن آﻧﺎن‪ ،‬ﺻﺪق و اﺧﻼص‪ ،‬ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺷﮏ و ﮔﻤﺎن‪ ،‬ﯾﻘﯿﻦ داﺷﺘﻦ‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ داﺷﺘﻦ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« و اھﻞ آن‪ ،‬راﺿﯽ و ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺑﻮدن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری ﮐﺎﻣﻞ از آن‪،‬‬
‫ﻋﻤﻞ ﺑﻪ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« و ﻻزﻣﻪھﺎی آن و در ﻧﮫﺎﯾﺖ ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪن و وﻓﺎی ﺑﻪ آن ﺗﺎ زﻣﺎن‬
‫ﻣﺮگ‪ .‬ﭼﻮن آﻧﭽﻪ ﻣﮫﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺪاری ﺑﺮ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺮگ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻘﯿﺪه‬
‫ھﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﻣﻼک اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦھﺎ ﺷﺮوط ﺑﮫﺮه ﺑﺮدن از »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺟﺮﯾﺎن ﯾﺎدآوری و ﺗﺬﮐﺮ‬
‫دادن اﯾﻦ ﺷﺮوط و ﺑﯿﺎن ﻟﺰوم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻧﺼﻮص ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﻟﻪ در ھﻨﮕﺎم ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﮫﻤﯽ ھﻤﭽﻮن ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة‪ ،‬اھﻞ ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ و ﺗﻔﺮﯾﻂ و ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ‬
‫ﻧﺼﻮص‪ ،‬ﺳﺮﯾﻌﺎ ﺗﻮ را ﺑﻪ ارﺗﺪاد و ﺧﺮوج از دﯾﻦ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺘﮫﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ :‬ﯾﮑﯽ از اﺻﻮل اھﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮد ھﺮ اﻧﺪازه ﮔﻨﺎھﺎﻧﺶ‬
‫زﯾﺎد و ﺣﺴﻨﺎﺗﺶ اﻧﺪک ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ و رﺣﻤﺖ و رﺿﺎﯾﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﻧﺎﺋﻞ ﮔﺮدﯾﺪه و ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل او ﺷﻮد‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﺟﺰء ﻣﻮﻣﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﻮﺣﺪی ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﯾﮑﺘﺎﭘﺮﺳﺘﯽ ﻓﻮت ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ در ﺣﺪﯾﺜﯽ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﻋﻤﺮس ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(٢‬ﻳَﺎ ْا� َﻦ‬
‫َ َّ َ ْ ُ ُ ْ َ َّ ْ ْ َ‬ ‫ﺐ َ�ﻨَﺎ ِد ﻲﻓ َّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ َّ‬
‫ﺎس‪� ،‬ﻧ ُﻪ ﻻ ﻳَﺪﺧﻞ اﺠﻟ َ َّﻨﺔ إِﻻ ال ُﻤﺆ ِﻣﻨُﻮن« »ای ﭘﺴﺮ ﺧﻄﺎب‪ ،‬ﺑﺮﺧﯿﺰ‬
‫اﻨﻟ ِ‬ ‫ِ‬
‫اذ َﻫ ْ‬
‫اﺨﻟﻄ ِ‬
‫ﺎب‪،‬‬
‫و در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم اﻋﻼن ﮐﻦ ﮐﻪ ﺟﺰ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﮐﺴﯽ وارد ﺑﮫﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ «.‬ﻣﻮﻣﻨﺎن ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﻮﺣﺪان و ﯾﮑﺘﺎﭘﺮﺳﺘﺎن‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺑﺮای آ ﮔﺎھﯽ ﮐﺎﻣﻞ از اﯾﻦ ﺷﺮوط و ادﻟﻪ و ﺷﺮح آنھﺎ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﺷﺮوط ﻻإﻟﻪ إﻻاﻟﻠﻪ ﺗﺎﻟﯿﻒ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻨﻌﻢ‬
‫ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺣﻠﯿﻤﻪ رﺟﻮع ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﺴﻠﻢ )‪.(١١٤‬‬
 ‫‪٤٩‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬
‫ْ َ ْ َ َ ُ َ‬
‫ﺐ ﻓ َﺮ َﺳﻚ � َّﻢ ﻧﺎ ِد‪:‬‬ ‫در ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ) ‪» :(١‬ﻳَﺎ ْا� َﻦ َﻋ ْﻮ ٍف ارﻛ‬
‫ْ‬ ‫َ َ َّ ْ َ َّ َ َ َ ُّ َّ‬
‫ﺤﺗﻞ إِﻻ ل ِ ُﻤﺆ ِﻣ ٍﻦ« »ای ﭘﺴﺮ ﻋﻮف‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺒﺖ ﺳﻮار ﺷﻮ و اﻋﻼن ﮐﻦ ﮐﻪ ﺑﮫﺸﺖ‬ ‫أﻻ إِن اﺠﻟﻨﺔ ﻻ ِ‬
‫ﺟﺰ ﺑﺮای ﻣﻮﻣﻦ ﺣﻼل ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪) «.‬ﻓﻘﻂ ﻣﺨﺼﻮص ﻣﻮﻣﻨﯿﻦ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫َّ َ َّ َ ْ‬ ‫َ ْ ُُ‬
‫در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(٢‬ﻻ ﻳَﺪﺧﻞ اﺠﻟَﻨﺔ إِﻻ �ﻔ ٌﺲ‬
‫ٌ‬
‫ُم ْﺴ ِﻠ َﻤﺔ« »ﺑﺠﺰ ﺷﺨﺺ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﮐﺴﯽ وارد ﺑﮫﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫ْ ْ َ ِّ َ َ َّ َ َ ْ َ َ ْ ْ َ ْ َ‬ ‫ََ‬
‫� أن ﻳُﺪ ِﺧﻞ ﻧِﺼﻒ‬ ‫در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ) ‪» :(٣‬أﺗﺎ ِ�ﻴﺎت ِﻣﻦ ِﻋﻨ ِﺪ ر� ﻓﺨ� ِ� �‬
‫َّ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ ُ َّ َ ْ‬ ‫َ َّ َ َ َ ْ َ َّ َ َ َ ْ َ ْ ُ‬ ‫ُ َّ‬
‫ﺎ� ﺷيﺌًﺎ«‬ ‫ﺮﺸك ﺑِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺎت‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻤ‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺎﻋ‬‫ﻔ‬ ‫الﺸ‬ ‫ت‬ ‫ﺮﺘ‬ ‫ﺎﺧ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫ﺎﻋ‬ ‫ﻔ‬ ‫الﺸ‬ ‫�‬‫�‬‫و‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻨ‬ ‫اﺠﻟ‬ ‫ﻲﺘ‬
‫أ ِ‬
‫ﻣ‬
‫»ﻓﺮﺳﺘﺎدهای از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺮوردﮔﺎرم ﻧﺰد ﻣﻦ آﻣﺪه و ﻣﺮا ﻣﺨﯿﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻧﺼﻒ اﻣﺘﻢ را وارد‬
‫ﺑﮫﺸﺖ ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزه ﺷﻔﺎﻋﺖ داده ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻦ ﺷﻔﺎﻋﺖ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻢ و آن ﺷﻔﺎﻋﺖ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮد ﮐﻪ ھﯿﭻ ﺷﺮﯾﮑﯽ ﺑﺮای اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻗﺮار‬
‫ﻧﺪاده ﺑﺎﺷﺪ‪ «.‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﯾﮑﺘﺎﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﻤﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﻈﺎھﺮ و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﺷﺮک اﮐﺒﺮ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد‪.‬‬
‫ُ‬
‫) ‪ْ ُ َ ْ َ َّ ْ ٌ َ َ َ َ َ َ َ َّ ُ ْ (٤‬‬ ‫ُ‬
‫ﺮﺸ ُك‬
‫و در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ‪» :‬أﻋ ِﻄﻴﺖ الﺸﻔﺎﻋﺔ‪ ،‬و ِ� ﻧﺎﺋِﻠﺔ ِﻣﻦ أﻣ ِﻲﺘ ﻣﻦ ﻻ � ِ‬
‫َ ْ‬
‫ﷲ ﺷيﺌًﺎ« »ﺑﻪ ﻣﻦ ﺷﻔﺎﻋﺖ اﻋﻄﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ و آن ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬ ‫ﺑِﺎ ِ‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮد ﮐﻪ ھﯿﭻ ﺷﺮﯾﮑﯽ ﺑﺮای اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻗﺮار ﻧﺪاده ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫و در ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻔﺎﻋﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺎری از اﻧﺲس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪج ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ در ﻣﻮرد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﯾﮏ داﻧﻪ ﺟﻮ اﯾﻤﺎن در ﻗﻠﺒﺸﺎن وﺟﻮد‬
‫دارد‪ ،‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺑﺎر دوم ﺑﻪ او اﺟﺎزه داده ﻣﯽﺷﻮد در ﻣﻮرد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻗﻠﺒﺸﺎن ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻣﺜﻘﺎل ذرهای ﯾﺎ ﯾﮏ داﻧﻪی ﺧﺮدل اﯾﻤﺎن وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬و‬
‫ﭘﺲ از آن ﺑﺮای ﺑﺎر ﺳﻮم ﺑﻪ او اﺟﺎزه داده ﻣﯽﺷﻮد در ﻣﻮرد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻗﻠﺒﺸﺎن ﮐﻤﺘﺮ‬
‫از ﯾﮏ داﻧﻪ ﺧﺮدل وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ و آنھﺎ را از آﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ ﺧﺎرج ﺳﺎزد‪ .‬در ﺑﺎر‬
‫ﭼﮫﺎرم ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزهی ﺷﻔﺎﻋﺖ در ﻣﻮرد ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﻋﻄﺎ ﺑﻔﺮﻣﺎ ﮐﻪ »ﻻ‬

‫‪ -١‬ﺳﻨﻦ أﺑﻮداود )‪.(٣٠٥٠‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﺨﺎری )‪.(٦٥٢٨) ،(٣٠٦٢‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﺮﻣﺬی )‪.(٢٤٤١‬‬
‫‪ -٤‬ﻣﺴﻨﺪأﺣﻤﺪ )‪ ،(٢١٤٣٥‬ﺷﻌﺐ اﻹﯾﻤﺎن )‪ ،(١٨٨٠‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪.(٤٣٠٧‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٥٠‬‬

‫إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« را ﺑﺮ زﺑﺎن آوردهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻋﺰت و ﺟﻼل و ﺷﮑﻮه و‬
‫ﻋﻈﻤﺘﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺷﮏ ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« را ﺑﺮ زﺑﺎن آورده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از آﺗﺶ‬
‫ﺟﮫﻨﻢ ﺧﺎرج ﻣﯽﺳﺎزم‪«.‬‬
‫اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﻌﺎﺻﻢ در رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﮐﻪ در اﻟﺴﻨﺔ وﺟﻮد دارد‪ ،‬آورده اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل‬
‫َ ِّ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ ِّ‬ ‫َّ‬ ‫) ‪ِّ َ َ ْ َ ُ ْ َ (١‬‬
‫ﺖ أﺷﻔ ُﻊ إِﻰﻟ َر� َﻋ َّﺰ َو َﺟﻞ َو�ُﺸﻔ ُﻌ ِ�‪َ ،‬وأﺷﻔ ُﻊ َو�ُﺸﻔ ُﻌ ِ�‪َ ،‬ﺣ َّﻰﺘ‬ ‫اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻣﺎ ِزﻟ‬
‫ََ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ َّ َّ ُ َ َ ُ ُ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ َ َّ ُ َ َ‬ ‫ِّ َ ِّ ْ‬ ‫َُ َ َ‬
‫أﻗﻮل‪ :‬أ ْي َرب ﺷﻔﻌ ِ� ِ�ﻴﻤﻦ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ إِﻪﻟ إِﻻ ا�‪� .‬ﻴﻘﻮل‪ :‬ﻫ ِﺬهِ ﻟيﺴﺖ لﻚ ﻳﺎ �ﻤﺪ وﻻ ِﻷﺣ ٍﺪ‪،‬‬
‫ﻪﻟ إ َّﻻ َّ ُ‬
‫ﻮل‪َ :‬ﻻ إ َ َ‬‫َّ َ َ ً َ ُ ُ‬ ‫َََْ َ ََ ُ‬ ‫َ َّ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ا�« »ﻣﻦ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫ا‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬‫أ‬ ‫ﺎر‬
‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫ع‬ ‫د‬ ‫أ‬ ‫ﻻ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻲﺘ‬
‫ِ‬ ‫ﻤﺣ‬‫ر‬ ‫و‬ ‫ﻲﻟ‬
‫ِ‬ ‫ﻼ‬ ‫ﻫ ِﺬ ِه ِﻲﻟ‪ ،‬و ِﻋﺰ ِ� وﺟ‬
‫ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ و او ﻧﯿﺰ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﺮا ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﻣﻦ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ او‬
‫ﻧﯿﺰ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﺮا ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬ای ﭘﺮوردﮔﺎرم‪ ،‬ﻣﺮا ﺷﻔﯿﻊ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﺑﺪه‬
‫ﮐﻪ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« را ﺑﺮ زﺑﺎن آوردهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ای ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﺗﻮ ﯾﺎ ھﯿﭻ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﺨﺼﻮص ﻣﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺰت و‬
‫ﺟﻼل و رﺣﻤﺘﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ھﺮﮐﺴﯽ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« را ﺑﺮ زﺑﺎن آورده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در آﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻧﺨﻮاھﻢ ﮔﺬاﺷﺖ‪«.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪریس ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺷﺪه و ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﻣﺸﺖ از ﻣﺮدﻣﯽ را ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻋﻤﻞ ﺧﯿﺮی اﻧﺠﺎم ﻧﺪادهاﻧﺪ ﺑﺎ رﺣﻤﺖ ﺧﻮد‬
‫از آﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ ﺑﯿﺮون آورده‪ ،‬وارد ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ھﻤﺎن ﯾﮑﺘﺎﭘﺮﺳﺘﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ ذﮐﺮ ﺷﺪه و ﺑﻪ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« ﮔﻮاھﯽ دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻋﺒﺎرت »ھﯿﭻ ﻋﻤﻞ ﺧﯿﺮی را اﻧﺠﺎم ﻧﺪادهاﻧﺪ« را ﺑﺮ ﻧﺒﻮدن ﺗﻮﺣﯿﺪ‬
‫ﺣﻤﻞ ﮐﺮده و ﺗﺼﻮر ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻋﻤﻞ ﺧﯿﺮی ﺣﺘﯽ ﺗﻮﺣﯿﺪ را اﻧﺠﺎم ﻧﺪادهاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن اﯾﻦ‬
‫ﺳﺨﻦ و ﺗﺼﻮر ﺑﺎ ﻧﺼﻮص آﺷﮑﺎر زﯾﺎدی ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ اھﻞ ﺷﺮک و ﮐﻔﺮ ﻣﻮرد رﺣﻤﺖ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد و ﮔﻔﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از دﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺗﻨﮫﺎ اھﻞ ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﻧﻪ ﻏﯿﺮ آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﻮرد‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ و رﺣﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮس اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪج‬
‫َ َُ ُ ُْ ُ‬
‫ﻤﺣ ًﻤﺎ � َّﻢ ﺗﺪ ِر� ُﻬ ُﻢ‬
‫ُ ُ‬
‫ﺎر َﺣ َّﻰﺘ ﻳَ�ﻮﻧﻮا ِ�ﻴﻬﺎ‬ ‫ﻴﺪ ﻲﻓ َّ‬
‫اﻨﻟ‬ ‫ِ‬ ‫ﺣ‬‫ِ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺎس ِﻣ ْﻦ أَ ْﻫﻞ َّ‬
‫اﺘﻟ ْ‬ ‫) ‪ٌ َ ُ َّ َ ُ (٢‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪�» :‬ﻌﺬب ﻧ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫‪ -١‬اﻟﺴﻨﺔ )‪.(٨٢٨‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﺴﻨﺪأﲪﺪ )‪ ،(١٥١٩٨‬اﻟﱰﻣﺬي )‪ (٢٥٩٧‬وﻗﺎل‪ :‬ﺣﺪﻳﺚ ﺣﺴﻦ ﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬ﺳﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ )‪.(٢٤٥١‬‬
 ‫‪٥١‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫� ُّش َﻋﻠَﻴْﻬ ْﻢ أَ ْﻫ ُﻞ اﺠﻟ َ َّﻨﺔ َ‬

‫الﻤ َ‬
‫ﺎء‬ ‫ُ‬ ‫ﻰﻠﻋ أَﺑ ْ َﻮاب اﺠﻟ َ َّﻨﺔ« ﻗَ َﺎل‪َ �َ » :‬‬
‫َّ ْ َ ُ َ ُ ْ َ ُ َ َ ُ ْ َ ُ َ َ َ‬
‫الﺮﻤﺣﺔ �ﻴﺨﺮﺟﻮن و�ﻄﺮﺣﻮن‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ُ ْ ُ ُ َ‬
‫الﺴﻴْ ِﻞ � َّﻢ ﻳَﺪﺧﻠﻮن اﺠﻟ َ َّﻨﺔ« »ﻋﺪهای از اھﻞ ﺗﻮﺣﯿﺪ در‬ ‫ﻤﺣﺎﻟَﺔ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َُُْ َ َ َ َُْ ُ ُ‬
‫اﻟﻐﺜَ ُ‬
‫ﺎء ِﻲﻓ ِ ِ‬ ‫�ﻴنﺒﺘﻮن ﻛﻤﺎ ﻳنﺒﺖ‬
‫آﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ ﻋﺬاب داده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ رﺣﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل آﻧﺎن ﺷﺪه و از آﺗﺶ ﺑﯿﺮون آورده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺮ درﮔﺎه ﺟﮫﻨﻢ اﻧﺪاﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اھﻞ ﺑﮫﺸﺖ روی آﻧﺎن آب ﻣﯽﭘﺎﺷﻨﺪ و آﻧﺎن ھﻤﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪ و‬
‫ﺧﺲ و ﺧﺎﺷﺎﮐﯽ ﮐﻪ ھﻤﺮاه ﺳﯿﻼب آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮﺑﺮآورده و ﺳﭙﺲ وارد ﺑﮫﺸﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪» :‬آنھﺎ از اھﻞ‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ‬
‫ِ‬ ‫ﺗﻮﺣﯿﺪﻧﺪ‪ «.‬ﭘﺲ ھﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ذﮐﺮ ﺷﺪه و ﭘﺲ از‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻣﻮرد رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﻘﺘﻀﺎی ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن و اﺛﺮ دادن ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻧﺼﻮص ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﻟﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺷﻔﺎﻋﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن در ﻣﻮرد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻗﻠﺒﺸﺎن ﺑﻪ اﻧﺪازه ﯾﮏ ذره ﯾﺎ ﻧﺼﻒ ذره‪-‬‬ ‫ِ‬
‫ای از ﯾﮏ دﯾﻨﺎر اﯾﻤﺎن وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺻﻞ ﺗﻮﺣﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪازه ﯾﮏ ذره ﯾﺎ ﻧﺼﻒ ذرهای از ﯾﮏ دﯾﻨﺎر‪ ،‬اﯾﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ دارﻧﺪ‪ .‬و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آﯾﺎت و‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ھﯿﭻ ﻋﻤﻞ ﺧﯿﺮی اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده و ﺧﺪاوﻧﺪ آنھﺎ را ﻣﻮرد‬
‫رﺣﻤﺖ و ﻋﻔﻮ ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺠﺰ اھﻞ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺑﻮدن ﮐﻪ وﺟﻮد آن‬
‫ﺑﺮای ورود ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﺿﺮوری اﺳﺖ‪ ،‬ھﯿﭻ ﻋﻤﻞ ﺧﯿﺮ دﯾﮕﺮی اﻧﺠﺎم ﻧﺪادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪ ٧٣/١‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻨﻈﻮر از داﻧﻪ ﺧﺮدل اﻋﻤﺎل زاﺋﺪ ﺑﺮ اﺻﻞ‬
‫َ ْ‬
‫ﺧﺮ ُﺟﻮا َﻣ ْﻦ ﻗَ َﺎل َﻻ إ َ َ‬
‫ﻪﻟ‬ ‫ِ‬ ‫ﺗﻮﺣﯿﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪» :‬أ ِ‬
‫ُ َ‬
‫� َﻣﺎ ﻳَ ِﺰن ذ َّر ًة« »ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ را ﺑﺮ زﺑﺎن آورده و ﺑﻪ اﻧﺪازه‬ ‫َّ َّ ُ َ َ َ َ ْ َ ْ‬
‫ِإﻻ ا� وﻋ ِﻤﻞ ِﻣﻦ اﺨﻟ ِ‬
‫ذرهای ﻋﻤﻞ ﺧﯿﺮ اﻧﺠﺎم داده )از آﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ( ﺧﺎرج ﮐﻨﯿﺪ‪«.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ اول‪:‬‬
‫ﺑﺎ داﻧﺴﺘﻦ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬ﻣﻄﻠﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻔﺖ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ‬
‫ﺗﻮﺣﯿﺪی را ﮐﻪ ﺑﺮای ﺧﺎرج ﺷﺪن از آﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺣﯿﺪ )ﺑﺮﺧﻼف ﻋﻘﯿﺪهی ﻣﺮﺟﺌﻪھﺎی دوران ﻣﺎ( ﺗﻨﮫﺎ ﮐﻠﻤﻪای ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن‬
‫ﺟﺎری ﮔﺮدد و ﻓﺮد ﭘﺲ از اﯾﻦ اﻗﺮار‪ ،‬از ﻗﯿﺪ و ﺷﺮطھﺎی دﯾﻦ اﺳﻼم رویﮔﺮدان ﺷﻮد‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد ﻗﻠﺒﯽ ﻣﺠﺮد ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﻼﺋﻢ و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی آن در اﻋﻀﺎی‬
‫ﻇﺎھﺮی و ﺑﺎﻃﻨﯽ اﻧﺴﺎن آﺷﮑﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت و اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری و‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٥٢‬‬

‫ﺧﻀﻮع و دوﺳﺘﯽ ﮐﺮدن و دﺷﻤﻨﯽ ورزﯾﺪن در راه ﺧﺪا و ﺑﺨﺎﻃﺮ اوﺳﺖ‪.‬‬

‫َ َُ‬ ‫َ َ ٓ ُ ُ ٓ ْ َّ َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ ُ ۡ‬
‫� �ل ِِص� �‬ ‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺑﯿﻨﻪ آﯾﻪ ‪ ٥‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وما أمِروا إِ� ِ�عبدوا ٱ‬
‫ُ َۡ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ّ َ ُ َ َ ٓ َ َ ُ ُ ْ َّ َ َ ۡ ُ ْ‬
‫ِين ٱلق ّي ِ َمةِ ‪» ﴾٥‬و ﻓﺮﻣﺎن ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ‬ ‫لصل ٰوة َو ُ�ؤتوا ٱ َّلزك ٰوة ۚ َو�ٰل ِك د‬‫ٱ�ِين حنفاء و�قِيموا ٱ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ اﻟﻠﻪ را ﺑﭙﺮﺳﺘﻨﺪ و درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﮔﺮاﯾﯿﺪهاﻧﺪ دﯾﻦ )ﺧﻮد( را ﺑﺮای او‬
‫ﺧﺎﻟﺺ ﮔﺮداﻧﻨﺪ و ﻧﻤﺎز ﺑﺮﭘﺎ دارﻧﺪ و زﮐﺎت ﺑﺪھﻨﺪ و دﯾﻦ )ﺛﺎﺑﺖ و( ﭘﺎﯾﺪار ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺮاﺳﺎس اﻋﺘﻘﺎد اھﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺣﯿﺪی ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﻔﻊ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺷﺎﻣﻞ اﻋﺘﻘﺎد و ﻗﻮل و ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ھﯿﭽﮑﺪام از دﯾﮕﺮی ﺗﻔﮑﯿﮏﭘﺬﯾﺮ و‬
‫ﺟﺪاﺷﺪﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ در ﻓﺘﺎواﯾﺶ ‪ ٢٠٩/٧‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ در »اﻻم« ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‬
‫و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﺗﺎﺑﻊ ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺘﺸﺎن رﺳﯿﺪهاﯾﻢ‪ ،‬اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‪،‬‬
‫ﻗﻮل و ﻋﻤﻞ و ﻧﯿﺖ اﺳﺖ و ھﯿﭽﮑﺪام از اﯾﻦھﺎ ﺑﺪون دﯾﮕﺮی ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ]ادﻋﺎی اﯾﻤﺎن[ ﺟﺰ ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﻋﻤﻞ‪ ،‬و ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ و ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺟﺰ ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﻧﯿﺖ‪ ،‬و ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن و ﻧﯿﺖ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺎ ﭘﯿﺮوی‬
‫از ﺳﻨﺖ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ« ]ﻓﺎﯾﺪهای ﻧﺪارد[‪.‬‬
‫ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ ﺛﻮری ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اﯾﻤﺎن ﻗﻮل و ﻋﻤﻞ و ﻧﯿﺖ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﻧﻘﺼﺎن ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺒﺎدت زﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﮐﺎھﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ]ادﻋﺎی اﯾﻤﺎن[ ﺟﺰ ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﻋﻤﻞ و ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺟﺰ ھﻤﺮاه‬
‫ﺑﺎ ﻧﯿﺖ ﻓﺎﯾﺪهای ﻧﺪارد و ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن و ﻧﯿﺖ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺎ ھﻤﺎھﻨﮕﯽ و ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺑﺎ‬
‫ﺳﻨﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪«.‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اﯾﻤﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﺮاﺳﺎس ﺳﻨﺖ و‬
‫ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﻧﯿﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻓﺰاﯾﺶ و ﻧﻘﺼﺎن ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮﻣﻨﺎن از ﻟﺤﺎظ اﯾﻤﺎن‪،‬‬
‫ﺧﻮش اﺧﻼقﺗﺮﯾﻦ آنھﺎﺳﺖ‪«.‬‬
‫اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ﻃﺒﺮی ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺧﺒﺎری ﮐﻪ از اﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫رﺳﯿﺪه و ﺑﺰرﮔﺎن دﯾﻦ ﺑﺮ آن ﻋﻘﯿﺪه ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻗﻮل و ﻋﻤﻞ اﺳﺖ و زﯾﺎدی و ﻧﻘﺼﺎن‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد) ‪«.(١‬‬
‫اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اھﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﻧﻈﺮ ﴍح أﺻﻮل اﻋﺘﻘﺎد أﻫﻞ اﻟﺴﻨﺔ واﳉﲈﻋﺔ‪.١٨٦-١٥١/١:‬‬

 ‫‪٥٣‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫اﻣﺎ ﭼﻪ ﻧﻮع ﻋﻤﻠﯽ ﺟﺰء ﺷﺮوط ﺻﺤﺖ و درﺳﺘﯽ ﺗﻮﺣﯿﺪ و اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫اﻧﺠﺎم دادن اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﺮک ﮐﺮدن آنھﺎ ﺳﺒﺐ ﺷﺮک و ﮐﻔﺮ و ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن ھﻤﻪ اﻋﻤﺎل‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ‪ ،‬اﺟﺘﻨﺎب و دوری ﮐﺮدن از ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم دادن آنھﺎ ﻣﻨﺠﺮ‬
‫ﺑﻪ ﮐﻔﺮ و ﺷﺮک ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺷﺮط ﺻﺤﺖ و درﺳﺘﯽ اﯾﻤﺎن و ﺗﻮﺣﯿﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ و ﺳﺨﻦ ﻋﻠﻤﺎ ‪ -‬ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺘﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ -‬ﻧﻤﺎز ﺷﺮط ﺻﺤﺖ و‬
‫درﺳﺘﯽ ﺗﻮﺣﯿﺪ و اﯾﻤﺎن و ﺗﺮک آن‪ ،‬ﮐﻔﺮ و ﺷﺮک و ﺳﺒﺐ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻋﻤﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻧﻤﺎز ﯾﮑﯽ از اﻋﻤﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﻓﻘﺪان و ﻧﺒﻮدن آن‪ ،‬اﯾﻤﺎن از ﻓﺮد ﺑﺮداﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و در ﺻﻮرت ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺷﺨﺺ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ]ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ ﻋﻤﻞ ﺟﺰء اﯾﻤﺎن اﺳﺖ[ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺗﺼﻮر ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﮔﺮوھﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻗﻠﺒﺎ و ﺑﺪون ھﯿﭻ ﺷﮑﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ آﻧﭽﻪ ﺑﺮای ﻣﺎ آوردهای اﯾﻤﺎن دارﯾﻢ و ﺑﺎ زﺑﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ اﻗﺮار و اﻋﺘﺮاف‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﻣﺎ در اﻣﻮری ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ آن اﻣﺮ ﯾﺎ از آن ﻧﮫﯽ ﻣﯽﮐﻨﯽ از ﺗﻮ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬روزه ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺣﺞ را ﺑﻪ ﺟﺎ ﻧﻤﯽآورﯾﻢ و ﺣﺪﯾﺚ را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪،‬‬
‫اﻣﺎﻧﺖھﺎ را ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎنﺷﺎن ﺑﺮ ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﮫﺪ و ﭘﯿﻤﺎن وﻓﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺻﻠﻪ رﺣﻢ را‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎ ﻧﻤﯽآورﯾﻢ‪ ،‬ھﯿﭽﮑﺪام از اﻋﻤﺎل ﺧﯿﺮی ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن دﺳﺘﻮر ﻣﯽدھﯽ‪ ،‬اﻧﺠﺎم‬
‫ﻧﻤﯽدھﯿﻢ‪ ،‬ﺷﺮاب ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺤﺎرم را ﺑﻪ ﻧﮑﺎح ﺧﻮد در ﻣﯽآورﯾﻢ و ﺑﺎ آنھﺎ زﻧﺎی آﺷﮑﺎر‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ اﺻﺤﺎب و اﻣﺖ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﺎﻧﯿﻢ و اﻣﻮالﺷﺎن را‬
‫از آنھﺎ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺧﻮدت را ھﻢ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﺎﻧﯿﻢ و ھﻤﺮاه ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎﻧﺖ ﺑﺎ ﺗﻮ‬
‫ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﻢ‪ .‬آﯾﺎ ھﯿﭻ ﻋﺎﻗﻠﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺼﻮر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ آنھﺎ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﻮﻣﻦ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻮده و در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻦ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ‬
‫و اﻣﯿﺪ آن دارم ﮐﻪ ھﯿﭽﯿﮏ از ﺷﻤﺎ وارد آﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ ﻧﺸﻮﯾﺪ؟ ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺿﺮورﺗﺎ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ آنھﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺷﻤﺎ ﮐﺎﻓﺮﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ھﺴﺘﯿﺪ و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮدن آنھﺎ را ﻣﯽزد«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ دوم‪:‬‬
‫ﺳﻨﺖ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج دال ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن در ﺑﺎر دوم و ﺳﻮم‬
‫ﺑﺮای آنھﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺣﺪ و ﯾﮑﺘﺎﭘﺮﺳﺖ و اھﻞ ﻧﻤﺎزﻧﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻗﺴﻤﺘﯽ‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٥٤‬‬
‫َ‬
‫از ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺎری و ﻏﯿﺮ او از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ) ‪َ » :(١‬ﺣ َّﻰﺘ ِإذا‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ ْ ُْ‬ ‫ََ َ َ‬
‫اد أ ْن ُ�ْﺮ َج ِﻣ َﻦ َّ‬ ‫غ َّ ُ َ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫ََ َ‬
‫ﺎر َﻣ ْﻦ أ َراد أن � ِﺮ َج‪ِ ،‬م َّﻤ ْﻦ ﺎﻛن‬
‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫َ‬
‫ا� ِﻣﻦ اﻟﻘﻀﺎ ِء �� َ ِﻋﺒﺎ ِد ِه‪ ،‬وأر َ ِ‬ ‫ﻓﺮ‬
‫ﻼﻣﺔ آﺛَﺎر ُّ‬
‫الﺴ ُ‬ ‫َ َ ْ ُْ ُ ُ ْ ََْ ُ َُ ْ َ َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ ُ ْ َ َ َ َّ َّ ُ َ َ َ‬
‫ﺠﻮ ِد‪،‬‬ ‫�ﺸﻬﺪ أن ﻻ إِﻪﻟ ِإﻻ َا�‪ ْ ،‬أمﺮ الﻤﻼﺋِ�ﺔ أ َن � ِﺮﺟﻮﻫﻢ‪� ،‬ﻴﻌ ِﺮﻓﻮ�ﻬﻢ ﺑِﻌ ِ ِ‬
‫اﻣﺘُﺤ ُﺸﻮا‪�َ ،‬ﻴُ َﺼ ُّ‬‫َُ ْ ُ َُ ْ َْ ْ‬ ‫ْ َ َُ َ ْ َ‬
‫آد َم أﺛَ َﺮ ُّ‬
‫الﺴ ُ‬ ‫َ َ َّ َ َّ ُ َ َ َّ‬
‫ﺐ‬ ‫ِ‬ ‫ﺠﻮ ِد‪� ،‬ﻴﺨ ِﺮﺟﻮ�ﻬﻢ ﻗﺪ‬ ‫ﺎر أن ﺗﺄ�ﻞ ِﻣﻦ اﺑ ِﻦ‬
‫وﺣﺮم ا� ﻰﻠﻋ اﻨﻟ ِ‬
‫ﺎت اﺤﻟ َّﺒﺔ ﻲﻓ َﻤﺣﻴﻞ َّ‬ ‫َ َْ ْ َ ٌ ُ َ ُ َُ َ ُ ََ َ َ ُُْ َ ََ َ‬
‫الﺴﻴْ ِﻞ‪» «...‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ اﻟﻠﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ ﻣﺎء �ﻘﺎل ﻪﻟ ﻣﺎء اﺤﻟﻴﺎ ِة‪� ،‬ﻴنﺒﺘﻮن �ﺒ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل داوری ﺑﯿﻦ ﺑﻨﺪﮔﺎن را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت »ﻻ‬
‫إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« اﻗﺮار ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ اراده ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﻣﻮرد رﺣﻤﺖ او ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬از آﺗﺶ‬
‫ﺟﮫﻨﻢ ﺧﺎرج ﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻼﺋﮑﻪ اﻣﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آنھﺎ را از آﺗﺶ ﺑﯿﺮون آورﻧﺪ‪ .‬ﻣﻼﺋﮑﻪ ھﻢ از‬
‫روی آﺛﺎر ﺳﺠﺪه )روی ﭘﯿﺸﺎﻧﯿﺸﺎن( آنھﺎ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ‬
‫آﺗﺶ ﺣﺮام ﮐﺮده ﮐﻪ آﺛﺎر ﺳﺠﺪه اﻧﺴﺎن را ﺑﺴﻮزاﻧﺪ‪ .‬آنھﺎ را از آﺗﺶ ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼ ﺳﻮﺧﺘﻪاﻧﺪ و از آﺑﯽ ﮐﻪ آب ﺣﯿﺎت ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد روی آنھﺎ رﯾﺨﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪای ﮐﻪ ھﻤﺮاه ﮔﻞ و ﻻی ﺳﯿﻼب آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ‪.«...‬‬
‫دﻗﺖ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻼﺋﮑﻪ آنھﺎ را از روی آﺛﺎر ﺳﺠﺪه ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ ﮐﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ آنھﺎ‬
‫اھﻞ ﻧﻤﺎز و ﺳﺠﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦھﺎ‪ ،‬ھﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎ رﺣﻤﺖ‬
‫ِ‬ ‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪریس ذﮐﺮ ﺷﺪه و ﭘﺲ از‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ از آﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ ﺑﯿﺮون آورده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن اوﺻﺎف آنھﺎ در ھﺮدو ﺣﺪﯾﺚ ﺷﺒﯿﻪ‬
‫ھﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪریس اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺷﺪهاﻧﺪ‪» :‬و آنﻗﺪر در آﺗﺶ‬
‫ﺳﻮﺧﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺳﭙﺲ آنھﺎ را ﻣﯽآورﻧﺪ و از آﺑﯽ ﮐﻪ آب ﺣﯿﺎت‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮوی آنھﺎ رﯾﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ھﻤﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪای ﮐﻪ ھﻤﺮاه ﺳﯿﻼب آﻣﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮﺑﺮﻣﯽآورﻧﺪ«‪ .‬و اﯾﻦ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮﺣﻠﻪی دوم و ﺳﻮم ﺷﻔﺎﻋﺖ و ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪن‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮ ھﺮﯾﺮهس ھﻢ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺷﺪهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ِ‬
‫»ﻣﻼﺋﮑﻪ ھﻢ از روی آﺛﺎر ﺳﺠﺪه ]روی ﭘﯿﺸﺎﻧﯽﺷﺎن[ آنھﺎ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ ...‬ﺳﭙﺲ آنھﺎ‬
‫را از آﺗﺶ ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼ ﺳﻮﺧﺘﻪاﻧﺪ و از آﺑﯽ ﮐﻪ آب ﺣﯿﺎت ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد روی آنھﺎ رﯾﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪای ﮐﻪ ھﻤﺮاه ﮔﻞ و ﻻی ﺳﯿﻼب آﻣﺪه‬

‫‪ -١‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري )‪ ،(٦٥٧٣‬وﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﰲ ﻣﺼﻨﻔﻪ )‪.(٢٠٨٥٦‬‬

 ‫‪٥٥‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦھﺎ ھﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪریس ذﮐﺮ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﺑﺨﺸﯽ اﻓﺰون ﺑﺮ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ آﺷﮑﺎرا ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدھﺪ آﻧﺎن از اھﻞ ﻧﻤﺎز و ﺳﺠﺪه ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﺳﻮم‪:‬‬
‫از اﯾﻦرو روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪریس ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮای ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﻧﺒﻮدن ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﻟﯿﻞ ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺒﻮدن ﺗﺎرک‬
‫اﻟﺼﻼة ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺘﯽ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻃﺮق ﺣﺪﯾﺚ و رواﯾﺖھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫آن ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﺪم ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﭼﮫﺎرم‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﻓﺮض‪ ،‬ﺗﺼﻮر ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﻋﺪم ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ دﻟﯿﻠﯽ از ﯾﮏ دﻟﯿﻞ ﻇﻨﯽ و ﻣﺨﻔﯽ و ﻣﺮﺟﻮح ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و در دﯾﻦ ﻣﺒﯿﻦ‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﻇﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﻘﯿﻦ و دﻟﯿﻞ ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﻣﺮﺟﻮح در ﺑﺮاﺑﺮ دﻻﯾﻞ ﻣﺤﮑﻢ راﺟﺤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -١٢‬در ﺳﻨﻦ و ﻣﺴﺎﻧﯿﺪ‪ ،‬ﻗﺼﻪی ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺎرﺗﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ‪ ٩٩‬ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪی اﻋﻤﺎل ﺑﺮ‬
‫ﻋﻠﯿﻪ وی ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮ ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازهی دﯾﺪ ﭼﺸﻢ وﺳﯿﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﮐﺎرﺗﯽ ﺑﺮای او ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در آن ﺷﮫﺎدت‪» ،‬ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﮔﻨﺎھﺎﻧﺶ ﺑﺮﺗﺮی ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ) ‪.(١‬‬
‫در اﯾﻦ ﮐﺎرت ﺟﺰ ﮐﻠﻤﻪی ﻃﯿﺒﻪ ﺷﮫﺎدت ﭼﯿﺰی ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ زﯾﺮا اﮔﺮ در آن ﻏﯿﺮ از‬
‫ﮐﻠﻤﻪی ﻃﯿﺒﻪ ﭼﯿﺰی ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮای او ﺻﺤﯿﻔﻪھﺎی ﺣﺴﻨﺎﺗﺶ ﺑﯿﺮون‬
‫آورده ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﯿﺌﺎت و ﮔﻨﺎھﺎﻧﺶ ﺑﺮﺗﺮی ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬و در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﺮای ﻣﺎ ھﻤﯿﻦ ﻗﻮل‬
‫ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‪] :‬ﻓﻴﺨﺮج ﻣﻦ اﻟﻨﺎر ﻣﻦ ﱂ ﻳﻌﻤﻞ ﺧﲑا ﻗﻂ[ و اﮔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺟﺎوﯾﺪان در آﺗﺶ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ھﺮﮔﺰ از آن ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫]ﻗﺒﻞ از ذﮐﺮ ﭘﺎﺳﺦ ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ :‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬
‫ﺑﻦ ﻋﻤﺮوس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬إ َّن َّ َ‬
‫ا�‬ ‫ِ‬

‫‪ -١‬اﳌﺴﻨﺪ‪ ،٢١٣/٢‬وﺻﺤﺢ إﺳﻨﺎده أﲪﺪ ﺷﺎﻛﺮ )‪ (٦٩٩٤‬واﻟﱰﻣﺬي )‪ (٢٦٤١‬وﻗﺎل‪ :‬ﺣﺴﻦ ﻏﺮﻳﺐ‪ ،‬واﳊﺎﻛﻢ‬
‫ﰲ اﳌﺴﺘﺪرك‪ ٥٢٩/١‬وﺻﺤﺤﻪ وواﻓﻘﻪ اﻟﺬﻫﺒﻲ واﺑﻦ ﺣﺒﺎن )‪ (٢٢٥‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪.(٤٣٠٠‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٥٦‬‬
‫ﺮﺸ َﻋﻠَﻴْﻪ � ْﺴ َﻌ ًﺔ َو� ْﺴﻌ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََْ َ َ ََُْ‬ ‫ََ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫ْ ُ َّ‬ ‫َ ُ َ ِّ ُ َ ُ ً‬
‫�‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ن‬ ‫ﻴ‬‫�‬ ‫ﺔ‬
‫ِ ِ‬‫ﺎﻣ‬ ‫ﻴ‬‫ﻘ‬ ‫اﻟ‬ ‫م‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻖ‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺋ‬ ‫ﻼ‬ ‫اﺨﻟ‬ ‫وس‬‫ِ‬ ‫ء‬ ‫ر‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻲﺘ‬
‫ِ‬ ‫ﻣ‬ ‫أ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬‫ِ‬ ‫ﻼ‬ ‫ﺳﻴﺨﻠﺺ رﺟ‬
‫ُ َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ‬ ‫َ‬
‫ٍّ ْ ُ َ ِّ َ َ ُ َّ َ ُ ُ ُ ْ‬ ‫ًّ ُ ُّ‬
‫ﻜ ُﺮ ِﻣ ْﻦ ﻫﺬا ﺷيﺌًﺎ؟ أﻇﻠ َﻤﻚ ﻛﺘَبَ ِﻲﺘ اﺤﻟَﺎ ِﻓﻈﻮن؟‬ ‫ﺮﺼ‪� ،‬ﻢ �ﻘﻮل‪ :‬أ�ﻨ ِ‬ ‫ِﺳ ِﺠﻼ ﻞﻛ ِﺳ ِﺠﻞ ِﻣﺜﻞ ﻣﺪ َاﺒﻟ ِ‬
‫ًَ‬ ‫ِّ َ ُ ُ َ َّ َ َ ْ َ َ‬ ‫ِّ َ ُ ُ َ َ َ ْ َ ُ ُ َ‬ ‫َ ُ ُ َ‬
‫�ﻴَﻘﻮل‪ :‬ﻻ ﻳَﺎ َرب‪� ،‬ﻴَﻘﻮل‪ :‬أﻓﻠﻚ ُﻋﺬ ٌر؟ �ﻴَﻘﻮل‪ :‬ﻻ ﻳَﺎ َرب‪� ،‬ﻴَﻘﻮل‪ :‬ﺑَ� إِن لﻚ ِﻋﻨﺪﻧﺎ َﺣ َﺴﻨﺔ‪،‬‬
‫َ َّ ُ َ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ ُ َ َ ٌ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ َّ َّ ُ َ ْ َ َّ ُ َ ً‬
‫ا� َوأﺷ َﻬ ُﺪ أن � َّﻤﺪا‬ ‫ﻓﺈِﻧﻪ ﻻ ﻇﻠﻢ ﻋﻠﻴﻚ اﻴﻟﻮم‪� ،‬ﺘﺨﺮج ﺑِﻄﺎﻗﺔ ِ�ﻴﻬﺎ‪ :‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ إِﻪﻟ إِﻻ‬
‫ِّ َّ‬ ‫َ َُ َ َ َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ َ ُ ُ ُ َ َ ُ ُ ْ ُ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ ُ َ َ ِّ َ َ‬
‫اﺒﻟﻄﺎﻗﺔ ﻣﻊ ﻫ ِﺬهِ الﺴ ِﺠﻼ ِت‪،‬‬ ‫�ﺒﺪه ورﺳﻮﻪﻟ‪� ،‬ﻴﻘﻮل‪ :‬اﺣﺮﻀ وزﻧﻚ‪� ،‬ﻴﻘﻮل‪ :‬ﻳﺎ رب ﻣﺎ ﻫ ِﺬهِ ِ‬
‫ﺖ‬
‫َ َّ َ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ َ ُ َ ُ ِّ َّ ُ‬ ‫ﻚ َﻻ ُ� ْﻈﻠَ ُ‬ ‫َ َ َ َّ َ‬
‫اﺒﻟﻄﺎﻗﺔ ِﻲﻓ ﻛﻔ ٍﺔ‪� ،‬ﻄﺎﺷ ِ‬ ‫ِ‬ ‫و‬ ‫ﺔ‬‫ٍ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﻲﻓ‬‫ِ‬ ‫ت‬ ‫ﻼ‬ ‫ﺠ‬‫ِ‬ ‫الﺴ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻮﺿ‬ ‫ﺘ‬ ‫�‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫"‪،‬‬ ‫ﻢ‬ ‫�ﻘﺎل‪ِ :‬إﻧ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ت َو َ� ُﻘﻠﺖ َ َ َ َ ْ ُ ُ َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ِّ َّ ُ‬
‫ﻲﺷ ٌء« »اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ از‬ ‫ا� ْ‬ ‫اﺒﻟﻄﺎﻗﺔ‪ ،‬ﻓﻼ �ﺜﻘﻞ ﻣﻊ اﺳ ِﻢ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫الﺴ ِﺠﻼ‬
‫ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم ﻣﺮدی از اﻣﺖ ﻣﺮا ﻧﺠﺎت ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﻧﻮد و ﻧﻪ ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪی اﻋﻤﺎل او را ﺑﺮ وی‬
‫ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮ ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه دﯾﺪ ﭼﺸﻢ وﺳﯿﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫آﯾﺎ ﭼﯿﺰی از ﻣﺤﺘﻮای اﯾﻦ ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪھﺎ را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ آﯾﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻇﻠﻢ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ؟ وی ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدھﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮ ﯾﺎ رب‪ .‬ﺳﭙﺲ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻋﺬری داری؟‬
‫وی ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدھﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮ ﯾﺎرب‪ .‬ﺳﭙﺲ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﯾﮏ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ ﻧﺰد ﻣﺎ داری‬
‫و اﻣﺮوز ﺑﻪ ﺗﻮ ھﯿﭻ ﻇﻠﻤﯽ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﯾﮏ ﮐﺎرت را ﺑﯿﺮون ﻣﯽآورد‬
‫ﮐﻪ روی آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪» :‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ وأﺷﻬﺪ أن ﳏﻤﺪا ﻋﺒﺪه ورﺳﻮﻟﻪ« ﺳﭙﺲ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮای وزن ﮐﺮدن آن آﻣﺎده ﺑﺎش‪ .‬وی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺎرت در ﻣﻘﺎﺑﻞ آن‬
‫ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪھﺎ ﭼﯿﺰی ﻧﯿﺴﺖ؟ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻗﻄﻌﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻇﻠﻤﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪج ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ھﻤﻪ ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪھﺎ در ﯾﮏ ﮐﻔﻪ ﺗﺮازو و آن ﮐﺎرت ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ در ﮐﻔﻪ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻗﺮار داده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ھﻤﻪ ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪھﺎ ﺑﺎﻻ آﻣﺪه و آن ﮐﺎرت ﺑﺮ آنھﺎ ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ اﺳﻢ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺳﻨﮕﯿﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮد[«‪.‬‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ‪:‬‬
‫ﻣﺎ در دو ﻧﮑﺘﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﮫﻢ و اﺳﺘﺪﻻل ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدھﯿﻢ‪:‬‬
‫اوﻻ‪ :‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻌﺪد و ﺗﻨﻮع ﮔﻨﺎھﺎن ﻣﻮﺟﻮد در آن ﻧﻮد و ﻧﻪ ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ و ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﺗﺼﻮر ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮔﻨﺎھﺎن‪ ،‬ﺷﺮک اﮐﺒﺮ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از ﻧﻮاﻗﺾ اﺳﻼم و ﺗﻮﺣﯿﺪ ‪ -‬ﮐﻪ ﺗﺮک‬
‫ﻧﻤﺎز ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن اﺳﺖ ‪ -‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﺷﺮک ھﯿﭻ ﺣﺴﻨﻪای‬
‫ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﻔﻊ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ و اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد در وﺟﻮد ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﺷﺮک‪ ،‬اﯾﻤﺎﻧﯽ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﮐﺘﺎب ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﻧﻮﺷﺘﻪی ﻋﺒﺪاﻟﻤﻨﻌﻢ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺣﻠﯿﻤﻪ ص‪.٩٢-٧٨‬‬
 ‫‪٥٧‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫ﺳﻮدﻣﻨﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪:(١‬‬
‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫َ ََْ ُ ْ َ ُ َ ْ ُ‬
‫� ْﻔ ُ‬
‫ئ« »اﯾﻤﺎن و ﮐﻔﺮ ﺑﺎ ھﻢ در ﻗﻠﺐ ﯾﮏ اﻧﺴﺎن ﺟﻤﻊ‬ ‫ﺮ‬‫ام‬
‫ِ ِ ٍ‬ ‫ﺐ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫اﻹﻳﻤﺎن واﻟ‬
‫»ﻻ �ﺘ ِﻤﻊ ِ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ «.‬ﭼﻮن ﺟﻤﻊ ﺷﺪن اﯾﻤﺎن و ﮐﻔﺮ ﺑﺎ ھﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺟﺘﻤﺎع ھﻢزﻣﺎن دو ﭼﯿﺰ ﻣﺨﺎﻟﻒ‬
‫و ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ؛ و وﻗﻮع ﭼﻨﯿﻦ اﻣﺮی ﻣﺤﺎل اﺳﺖ و ﭼﻮن ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﮐﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻄﺎﻗﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ دﻟﯿﻞ ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺒﻮدن ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﯿﺎ‪ :‬ﺷﮫﺎدت ﺗﻮﺣﯿﺪی ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ آن ﺷﺨﺺ ﮔﻨﺎھﮑﺎر و اﻣﺜﺎل او ﻧﻔﻊ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺷﮫﺎدﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺷﺮوط ﺗﻮﺣﯿﺪ در آن ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺮوﻃﯽ ﮐﻪ در ﺻﻮرت‬
‫ﻧﺒﻮدن آنھﺎ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﻔﻌﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ھﺮﭼﻨﺪ ﺑﺎرھﺎ و ﺑﺎرھﺎ آن را ﺑﺎ‬
‫زﺑﺎن ﺗﮑﺮار و ﺗﻠﻔﻆ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎ ﻗﺒﻼ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮوط اﺷﺎره ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮای اﺳﺘﻔﺎده ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﻤﯽ ﻣﻔﺼﻞﺗﺮ ﺑﻪ ذﮐﺮ‬
‫آنھﺎ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ و آنھﺎ را در ﻧﮑﺎت زﯾﺮ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫ﺷﺮط اول‪ :‬ﺷﺮط ﻧﻄﻖ و اﻗﺮار ﺑﺎ زﺑﺎن‪:‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺨﺺ ﺑﺎﯾﺪ درﺻﻮرت ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ )ﺷﺨﺺ ﻻل اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ( ﺷﮫﺎدت ﺗﻮﺣﯿﺪ را‬
‫ﻻإََ‬ ‫) ‪َ ْ َ ُ َ ْ َ َّ َ َ َّ َ َ ُ ْ َ ُ ْ ُ (٢‬‬
‫ﻪﻟ‬ ‫ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورد‪ .‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬أ ِمﺮت أن أﻗﺎﺗِﻞ اﻨﻟﺎس ﺣﻰﺘ �ﺸﻬﺪوا أن ِ‬
‫َّ َ َ َ ُ ْ ُ َّ َ َ َ َ َ ُ َ َ‬ ‫َّ َّ ُ َ َّ ُ َ َّ ً َ ُ ُ َّ‬
‫الﺰﺎﻛة‪ ،‬ﻓﺈِذا � َﻌﻠﻮا ذلِﻚ َﻋ َﺼ ُﻤﻮا ِﻣ ِّ�‬ ‫ا�‪َ ،‬و ُ�ﻘ ُ‬
‫ﻴﻤﻮا الﺼﻼة‪ ،‬و�ﺆﺗﻮا‬ ‫إِﻻ ا�‪َ ،‬وأن �ﻤﺪا رﺳﻮل ِ ِ‬
‫ا�« »ﺑﻪ ﻣﻦ اﻣﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم‬ ‫ْ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ َّ‬
‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬‫ﺎ�‬‫ﺴ‬ ‫ﺣ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫مِ‬ ‫ﻼ‬ ‫ﺳ‬ ‫اﻹ‬ ‫ﻖ‬‫ﺎء ُﻫ ْﻢ َوأَ ْم َﻮال َ ُﻬ ْﻢ إ َّﻻ ﺤﺑَ ِّ‬
‫ِد َﻣ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﺑﺠﻨﮕﻢ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﮔﻮاھﯽ دھﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮ ﺣﻘﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدهی اوﺳﺖ و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮ ﭘﺎ دارﻧﺪ و زﮐﺎت ﻣﺎل ﺧﻮد را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ھﺮﮔﺎه اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر را ﮐﺮدﻧﺪ ﺧﻮن و ﻣﺎل آﻧﺎن از ﺳﻮی ﻣﻦ ﻣﺼﻮن اﺳﺖ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺣﻘﯽ از ﺣﻘﻮق‬
‫اﺳﻼم‪«.‬‬
‫اﻣﺎم ﻧﻮوی در ﺷﺮح اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ )‪ (٢١٢/١‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺷﺮط اﯾﻤﺎن‬
‫آوردن‪ ،‬اﻗﺮار و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫آورده اﺳﺖ‪«.‬‬
‫اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ در ﻓﺘﺎواﯾﺶ )‪ (٦٠٩/٧‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﮔﻔﺘﺎر )ﻻل‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻨﺪ أﲪﺪ )‪ (٨٥٩٣‬ورواه اﺑﻦ وﻫﺐ ﰲ اﳉﺎﻣﻊ‪ ،‬اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ )‪.(١٠٥١‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٥٨‬‬

‫ﻧﺒﻮدن( از ﺑﺮ زﺑﺎن راﻧﺪن ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ اﻣﺘﻨﺎع ورزد‪ ،‬ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن و اﻣﺎﻣﺎن و ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎی اﻣﺖ اﺳﻼم‪ ،‬ﻇﺎھﺮا و ﺑﺎﻃﻨﺎ ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬

‫ﺷﺮط دوم‪ :‬ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻃﺎﻏﻮت‪:‬‬

‫ھﺮﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻏﯿﺮ از اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﯾﺎ ھﻤﺮاه ﺑﺎ او‪ ،‬ﺣﺘﯽ در ﯾﮑﯽ از زﻣﯿﻨﻪھﺎی ﻋﺒﺎدت‪،‬‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺷﻮد درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺧﻮدش ﺑﻪ آن راﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻃﺎﻏﻮت ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ُۡ‬ ‫َ‬
‫وت َو�ُؤ ِم ۢن ب ِٱ� ِ �ق ِد ٱ ۡستَ ۡم َسك‬
‫در ﺳﻮره ﺑﻘﺮه آﯾﻪ ‪ ٢٥٦‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ �﴿ :‬من يَ�ف ۡر ب ِٱل�ٰغ ِ‬
‫ِيم ‪» ﴾٢٥٦‬ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﻃﺎﻏﻮت ﮐﻔﺮ ورزد و ﺑﻪ‬ ‫يع َعل ٌ‬
‫� َس ِم ٌ‬ ‫� َ� ٱنف َص َ‬
‫ام ل َ َهاۗ َوٱ َّ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫ب ِٱل ُع ۡر َوة ِ ٱل ُو ۡ� َ ٰ‬
‫ِ‬
‫اﻟﻠﻪ اﯾﻤﺎن آورد ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ ﺑﻪ دﺳﺘﺎوﯾﺰی اﺳﺘﻮار ﮐﻪ آنرا ﮔﺴﺴﺘﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻨﮓ زده اﺳﺖ‬
‫و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻨﻮای داﻧﺎﺳﺖ‪«.‬‬
‫»ﻋﺮوة اﻟﻮﺛﻘﯽ« ھﻤﺎن »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻌﺎﻧﯽ و زﻣﯿﻨﻪھﺎی ﺗﻮﺣﯿﺪ را‬
‫در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم ﻣﺨﺎﻟﻔﯽ ﮐﻪ ﻇﺎھﺮ ﻧﺼﻮص ﺷﺮﯾﻌﺖ دال ﺑﺮ آناﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦاﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورد اﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﺎﻏﻮت ﮐﻔﺮ ﻧﻮرزد‪ ،‬ﺑﻪ »ﻋﺮوة اﻟﻮﺛﻘﯽ« ﭼﻨﮓ‬
‫ﻧﺰده اﺳﺖ و ﺑﻪ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﻔﻊ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و او را ﻧﺠﺎت دھﺪ‪ ،‬ﮔﻮاھﯽ و‬
‫ﺷﮫﺎدت ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫َ ُُ ََ‬ ‫َ َ َ ُُ َ ُ ُ‬ ‫ُ ََََ َ َُُْ َ ْ ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ َّ‬
‫ﷲ‪ ،‬ﺣ ُﺮم ﻣﺎﻪﻟ‪َ ،‬ودﻣﻪ‪َ ،‬و ِﺣﺴﺎﺑﻪ ﻰﻠﻋ ا ِ‬
‫ﷲ«‬ ‫ون ا ِ‬
‫»ﻣﻦ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ ِإﻪﻟ ِإﻻ اﷲ‪ ،‬و�ﻔﺮ ﺑِﻤﺎ �ﻌﺒﺪ ﻣﻦ د ِ‬
‫»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« را ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻏﯿﺮ از اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻔﺮ‬
‫ﺑﻮرزد‪ ،‬ﺧﻮن و ﻣﺎﻟﺶ ﻣﺤﻔﻮظ و ﺣﺴﺎب )ﻧﯿﺖ و ﮐﺎرھﺎی ﭘﻨﮫﺎﻧﯽ او( ﺑﺎ ﺧﺪاﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺷﮫﺎدت »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« ﺑﻪ ﻃﺎﻏﻮت ﮐﻔﺮ ﻧﻮرزد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ھﻢزﻣﺎن ﺑﻪ دو ﭼﯿﺰ ﻣﺨﺎﻟﻒ و ﻣﺘﻀﺎد ﯾﺎ ھﻢزﻣﺎن ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﺷﺮک ﮔﻮاھﯽ دھﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ اھﻤﯿﺖ اﯾﻦ اﺻﻞ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ در آﯾﻪ ﻓﻮق ﮐﻔﺮ ﺑﻪ ﻃﺎﻏﻮت‪ ،‬ﻗﺒﻞ از اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻔﺮ ﺑﻪ ﻃﺎﻏﻮت اﺣﻮال و ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﺧﺎﺻﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﺪون آنھﺎ و ﻓﻘﻂ ﺑﺎ آرزو ﯾﺎ‬
‫ﺗﮑﺮار اﻟﻔﺎﻇﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ واﻗﻌﯿﺖ اﻣﺮ ﺧﻼف ﮔﻔﺘﻪھﺎی زﺑﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮط ﺳﻮم‪ :‬ﺷﺮط ﻋﻠﻢ‬

‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فَٱ ۡعلَ ۡم َ�نَّ ُهۥ َ�ٓ إ َ� ٰ َه إ َّ� ٱ َّ ُ‬
‫�﴾ ]ﻣﺤﻤﺪ‪» [١٩ :‬ﭘﺲ ﺑﺪان ﮐﻪ ھﯿﭻ‬ ‫ِ ِ‬
 ‫‪٥٩‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫ﻣﻌﺒﻮد ﺑﻪ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪«.‬‬

‫َ ْ َ َ َ ُ َ َ ْ َُ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﯿﺰ در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﻣﺎت وﻫﻮ �ﻌﻠﻢ‬
‫ُ ََ ْ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ َ َّ‬
‫اﷲ‪َ ،‬دﺧﻞ اﺠﻟ َ َّﻨﺔ« »ھﺮﮐﺲ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﺪ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮ ﺣﻘﯽ‬ ‫ﻪﻟ ِإﻻ‬ ‫�ﻧﻪ ﻻ ِإ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬داﺧﻞ ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫ﻣﻔﮫﻮم ﺣﺪﯾﺚ آناﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻤﯿﺮد و ﻧﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﻪ ﺣﻘﯽ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬وارد ﺑﮫﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﻧﺪاﻧﺴﺘﻦ ﭼﯿﺰی ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺑﻪ آن‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و اﻋﺘﻘﺎد ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺑﺪون ھﯿﭻ اﺧﺘﻼﻓﯽ‪ ،‬ﮐﻔﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﺮط ﭼﮫﺎرم‪ :‬اﺧﻼص و ﺻﺪاﻗﺖ‬

‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َّ ُ َ َّ ُ َ َّ ً َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫) ‪ْ ُ َ ْ َ َ ْ َ (١‬‬
‫ا�‪،‬‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻣﺎ ِﻣﻦ أﺣ ٍﺪ �ﺸﻬﺪ أن ﻻ إِﻪﻟ إِﻻ ا� وأن �ﻤﺪا رﺳﻮل ِ‬
‫ﺎر« »ھﺮﮐﺲ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ از ﺻﻤﯿﻢ ﻗﻠﺐ و از روی‬ ‫َّ َ َّ َ ُ َّ ُ َ َ َّ‬ ‫ًْ ْ َْ‬
‫ِﺻﺪﻗﺎ ِﻣﻦ ﻗﻠ ِﺒ ِﻪ‪ِ ،‬إﻻ ﺣﺮﻣﻪ ا� ﻰﻠﻋ اﻨﻟ ِ‬
‫اﺧﻼص ﮔﻮاھﯽ دھﺪ ﮐﻪ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮ ﺣﻘﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺤﻤﺪ ج‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدهی اوﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﺑﺮ آﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ ﺣﺮام ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪«.‬‬
‫َ‬
‫َ َ ْ َ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫) ‪ُ َ َ َ ْ َ ُ ِّ َ َ ُ ْ َ (٢‬‬
‫اء� ْﻢ‪� ،‬ﻧﻪ َﻣ ْﻦ ﺷ ِﻬﺪ أن ﻻ ِإ َﻪﻟ‬ ‫در ﺟﺎی دﯾﮕﺮی ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ‪» :‬أ� ِﺮﺸوا و�ﺮﺸوا ﻣﻦ ور‬
‫ََ ْ َ‬ ‫ً‬ ‫إ َّﻻ َّ ُ‬
‫ا� َﺻﺎ ِدﻗﺎ ﺑِ َﻬﺎ َدﺧﻞ اﺠﻟ َ َّﻨﺔ« »ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و اﻓﺮاد ﭘﺲ از ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﺸﺎرت دھﯿﺪ ﮐﻪ‬ ‫ِ‬
‫ھﺮﮐﺲ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﮔﻮاھﯽ دھﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬وارد ﺑﮫﺸﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻣﻔﮫﻮم ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﻧﻪ از روی ﺻﺪاﻗﺖ ﺑﻠﮑﻪ از روی دروغ و‬
‫ﻧﻔﺎق ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« اﻗﺮار ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬از اھﻞ ﺟﮫﻨﻢ ﺑﻮده و وارد ﺑﮫﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد و‬
‫ﺣﮑﻢ او ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ درﺟﻪ ﺟﮫﻨﻢ )اﺳﻔﻞ اﻟﺴﺎﻓﻠﯿﻦ( ﻗﺮار‬
‫دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮط ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ‬

‫ُ‬ ‫َ َ ُ ٓ ْ َّ َ َ ۡ َ َ ٓ ُ ۡ ۡ‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره اﺑﺮاھﯿﻢ آﯾﺎت ‪ ٩‬و‪ ١٠‬ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وقالوا إِنا �فرنا بِما أرسِلتم بِهِۦ‬
‫َّ َ ّ ‪ٞ‬‬
‫ك فَاطِر ٱ َّ َ َ‬ ‫َ َ ۡ ُُ ُُ ۡ َ‬ ‫و� َنا ٓ إ َ ۡ�هِ ُ‬
‫َّ َ َ ّ ّ َّ َ ۡ ُ َ‬
‫ت‬‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ش‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫أ‬ ‫م‬‫ه‬ ‫ل‬ ‫س‬‫ر‬ ‫ت‬ ‫ال‬ ‫ق‬ ‫۞‬ ‫�ب‬
‫ِ ٖ‬ ‫ر‬‫م‬ ‫ِ‬ ‫ك مِما تدع‬‫�نا ل ِ� ش ٖ‬

‫‪ -١‬ﺑﺨﺎری )‪.(١٢٨‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ )‪.(١٩٥٩٧‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٦٠‬‬
‫َ َۡ‬
‫�ض‪» ﴾...‬ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﺎ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺪان ﻣﺎﻣﻮرﯾﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮﯾﻢ و از آﻧﭽﻪ ﻣﺎ را ﺑﺪان‬ ‫وٱ� ِ �‬
‫ّ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺖ در ﺷﮑﯿﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮانﺷﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ درﺑﺎره اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪه آﺳﻤﺎﻧﮫﺎ‬
‫و زﻣﯿﻦ ﺗﺮدﯾﺪی ھﺴﺖ؟«‬
‫) ‪َّ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ (١‬‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ ‪» :‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ إِﻪﻟ إِﻻ‬
‫َ َ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ ْ ٌ َ ْ َ َ ٍّ‬ ‫َ ََْ‬ ‫ُ َ َ ِّ َ ُ ُ‬
‫ﻴﻬ َﻤﺎ‪ ،‬إِﻻ َدﺧﻞ اﺠﻟ َ َّﻨﺔ« »ﮔﻮاھﯽ‬
‫ِ‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ﺎك‬ ‫ﺷ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺒ‬‫�‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻬ‬
‫ِِ‬ ‫ﺑ‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻰﻘ‬‫ﻠ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻻ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﷲ‬
‫ِ‬ ‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫اﷲ‪ ،‬و�� رﺳ‬
‫ﻣﯽدھﻢ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدهی او ھﺴﺘﻢ‪ .‬ھﺮ‬
‫ﺑﻨﺪهای ﺑﺎ اﯾﻦ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل را ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﺪ و در آن ﺗﺮدﯾﺪی ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وارد‬
‫ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫ﻣﻔﮫﻮم ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦاﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ در ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت آن‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل را ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﺪ‪ ،‬وارد ﺑﮫﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد و از اھﻞ ﺑﮫﺸﺖ ﻧﺨﻮاھﺪ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺷﺮط ﺷﺸﻢ‪ :‬ﯾﻘﯿﻦ داﺷﺘﻦ‬

‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪:(٢‬‬
‫ﺑﻬﺎ ﻗَﻠَﺒُ ُﻪ ﻓَبَ ِّ ْ‬ ‫َ َّ َّ‬
‫ا�‪ُ ،‬م ْﺴتَﻴﻘﻨﺎ ً َ‬ ‫َْ‬ ‫ْ‬ ‫َْ ْ ََ ْ َ َ ََ َ َ َ‬
‫ﺮﺸ ُه‬ ‫ِ‬ ‫اء ﻫﺬا اﺤﻟَﺎﺋِ ِﻂ �َﺸ َﻬ ُﺪ أن ﻻ ِإﻪﻟ إﻻ‬ ‫»اذﻫﺐ �ﻤﻦ ﻟ ِﻘﻴﺖ ور‬
‫ﺑِﺎﺠﻟ َ َّﻨ ِﺔ« »ﺑﺮو و ھﺮﮐﺲ را در ﭘﺸﺖ اﯾﻦ دﯾﻮار دﯾﺪی ﮐﻪ ﺷﮫﺎدت ﻣﯽدھﺪ‪ :‬ھﯿﭻ ﻣﺒﻌﻮد ﺑﺮ‬
‫ﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺴﺖ و ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪ آن ﯾﻘﯿﻦ دارد‪ ،‬او را ﺑﻪ داﺧﻞ ﺷﺪن ﺑﮫﺸﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺸﺎرت ﺑﺪه‪«.‬‬
‫ﻣﻔﮫﻮم ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦاﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺪون ﯾﻘﯿﻦ ﻗﻠﺒﯽ ﺑﻪ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« و‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪھﺎ و ﻣﺪﻟﻮﻻت آن‪ ،‬ﺷﮫﺎدت ﺗﻮﺣﯿﺪ را ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﺮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﮋده ﺑﮫﺸﺖ داده‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ﻓﺮد از اھﻞ ﺑﮫﺸﺖ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺷﺮط ھﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﺤﺒﺖ ﻣﻨﺎﻓﯽ ﺑﺎ ﻧﻔﺮت و ﮐﺮاھﺖ داﺷﺘﻦ از آﻧﭽﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ ُ‬
‫خذ مِن دو ِن ٱ�ِ‬ ‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺑﻘﺮه آﯾﻪ ‪١٦٥‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وم َِن ٱ�َّ ِ‬
‫اس من �ت ِ‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ )‪.(٢٧‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﺴﻠﻢ )‪.(٣١‬‬
 ‫‪٦١‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫ٗ ّ َّ‬ ‫ْ ََ‬ ‫ب ٱ َّ�ِۖ َوٱ َّ� َ‬ ‫َ َ ٗ ُ ُّ َ ُ ۡ َ ُ ّ‬

‫ِين َء َام ُن ٓوا أش ُّد ُح ّبا ِ�ِۗ‪» ﴾...‬و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫أندادا �ِبو�هم كح ِ‬
‫اﻟﻠﻪ ھﻤﺎﻧﻨﺪھﺎﯾﯽ ]ﺑﺮای او[ ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﻨﺪ و آنھﺎ را ﭼﻮن دوﺳﺘﯽ اﻟﻠﻪ‪ ،‬دوﺳﺖ ﻣﯽدارﻧﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ را ﺑﺎ اﻟﻠﻪ دارﻧﺪ‪«.‬‬
‫ۡ ُ ُ‬ ‫َ ُٓ ُ‬ ‫ُٓ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُۡ‬
‫و در ﺳﻮره ﺗﻮﺑﻪ آﯾﻪ‪ ٢٤‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬قل إِن �ن َءابَاؤ� ۡم َو� ۡ� َناؤ� ۡم �خ َ�ٰن� ۡم‬
‫َ َ ۡ َٰ ُ ُ ۡ َ َ َ ُ ُ ۡ َ َ ۡ ٌَٰ ۡ َ َ ۡ ُ ُ َ َ َ ٰ َ ‪َ َ َ َ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٞ‬‬
‫� ُن‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬
‫�‬ ‫وأز�ج�م وعشِ �ت�م وأم�ل ٱ���تموها وت ِ�رة �شون كسادها وم‬
‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫َ ۡ َ ۡ َ َ ٓ َ َ َّ َ ۡ ُ ّ َ َّ‬
‫� ٱ َّ�ُ‬ ‫� َّ� ُصوا َح َّ ٰ‬
‫� يَأ ِ َ‬ ‫و�ِۦ َوج َهادٖ � َسبيلِهِۦ َ� َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ترضو�ها أحب إِ��م مِن ٱ�ِ ورس ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫سق َ‬ ‫َۡ َ َۡ‬ ‫بأَ ۡمره ِۦ َوٱ َّ ُ َ ۡ‬
‫� ‪» ﴾٢٤‬ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ ﭘﺪران و ﻓﺮزﻧﺪان و ﺑﺮادران و‬ ‫� � َ�هدِي ٱلق ۡوم ٱل�ٰ ِ ِ‬ ‫ِ ِۗ‬
‫ھﻤﺴﺮان و ﻗﻮم و ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺷﻤﺎ و اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ ﻓﺮاﭼﻨﮕﺶ آوردهاﯾﺪ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ و ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﺑﯽﺑﺎزاری و ﺑﯽروﻧﻘﯽ آن ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪ و ﻣﻨﺎزﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ ﺷﻤﺎ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦھﺎ در‬
‫ﻧﻈﺮﺗﺎن از ﺧﺪا و ﭘﯿﻐﻤﺒﺮش و ﺟﮫﺎد در راه او ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺎر ﺧﻮد را ﻣﯽﮐﻨﺪ )و ﻋﺬاب ﺧﻮﯾﺶ را ﻓﺮو ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ(‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺴﺎن ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن‪-‬‬
‫ﺑﺮدار را )ﺑﻪ راه ﺳﻌﺎدت( ھﺪاﯾﺖ ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬
‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ََ ْ َ‬ ‫و در ﺳﻮره ﻣﺤﻤﺪ آﯾﺎت ‪ ٧‬و ‪ ٨‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وٱ َّ� َ‬
‫ِين �ف ُروا � َت ۡع ٗسا ل ُه ۡم َوأضل‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ ٰ َ َ َّ ُ ۡ َ ُ ْ َ ٓ َ َ َ َّ ُ َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ٰ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ ۡ ََٰ‬
‫أع�لهم ‪� ٨‬ل ِك بِ��هم ك ِرهوا ما أنزل ٱ� فأحبط أع�لهم ‪» ﴾٩‬ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﻣﺮگ ﺑﺮ‬
‫آﻧﺎن ﺑﺎد‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ اﻋﻤﺎل )ﻧﯿﮏ( اﯾﺸﺎن را ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﯽﺳﻮد ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺪان ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ دوﺳﺖ ﻧﻤﯽدارﻧﺪ؛ و ﻟﺬا ﺧﺪا ﮐﺎرھﺎی )ﻧﯿﮏ(‬
‫اﯾﺸﺎن را ھﻢ ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﯽﺳﻮد ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪«.‬‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻋﻠﺖ ﮐﺎﻓﺮ ﮔﺸﺘﻦ و ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن اﻋﻤﺎلﺷﺎن را ﻧﻔﺮت و ﮐﺮاھﺖ داﺷﺘﻦ از‬
‫آﻧﭽﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ و واﻻﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و رﺳﻮﻻﻧﺶ ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬ﺷﮫﺎدت ﺗﻮﺣﯿﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ از آن‬
‫ﻧﻔﺮت و ﮐﺮاھﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺣﯿﺪ و اھﻞ ﺗﻮﺣﯿﺪ دﺷﻤﻨﯽ ورزد ﯾﺎ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن ﺗﻮﺣﯿﺪ‬
‫و ﯾﮑﺘﺎﭘﺮﺳﺘﯽ‪ ،‬دوﺳﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺟﺰء ﮐﺎﻓﺮﯾﻨﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از آﻧﭽﻪ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬ﻧﻔﺮت و ﮐﺮاھﺖ دارﻧﺪ‪«.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ‬ ‫َ َ َ‬‫ْ‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره زﺧﺮف آﯾﻪ ‪ ٧٨-٧٧‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وناد ۡوا � ٰ َ�ٰل ِك ِ�َق ِض عل ۡي َنا‬
‫َ ُ َ‬ ‫� ُ� ۡم ل ِۡل َ‬
‫�ََ‬ ‫ۡ َ ّ َ َ ٰ َّ َ ۡ‬ ‫ََ ۡ َۡ ُ‬ ‫َ ُّ َ َ َ َّ ُ َّ ُ َ‬
‫ح ّ ِق � ٰ ِرهون‬ ‫�ن أ‬ ‫جئ�ٰ�م ب ِٱ� ِق و� ِ‬ ‫ر�ك ۖ قال إِن�م �ٰكِثون ‪ ٧٧‬لقد ِ‬
‫‪» ﴾٧٨‬آﻧﺎن ﻓﺮﯾﺎد ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ :‬ای ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻣﺎ را ﺑﻤﯿﺮاﻧﺪ و ﻧﺎﺑﻮدﻣﺎن ﮔﺮداﻧﺪ )ﺗﺎ‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٦٢‬‬

‫ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ رﻧﺞ ﻧﺒﺮﯾﻢ و از اﯾﻦ ﻋﺬاب دردﻧﺎک آﺳﻮده ﺷﻮﯾﻢ‪ .‬او ﺑﺪﯾﺸﺎن( ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ‬
‫)اﯾﻨﺠﺎ( ﻣﯽﻣﺎﻧﯿﺪ )و ﻣﺮگ و ﻣﯿﺮ و ﻧﯿﺴﺘﯽ و ﻧﺎﺑﻮدی در ﮐﺎر ﻧﯿﺴﺖ(‪) .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪﯾﺸﺎن‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮان ﺑﺮایﺗﺎن ﻓﺮو‬‫ﭘﯿﺎم ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ( ﻣﺎ ﺣﻖ را ﺑﺮای ﺷﻤﺎ آوردﯾﻢ )و ّ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ( وﻟﯽ اﮐﺜﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﻖ را ﻧﭙﺴﻨﺪﯾﺪه و آنرا دﺷﻤﻦ داﺷﺘﯿﺪ‪«.‬‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﺒﺐ ﺟﺎوداﻧﻪ ﻣﺎﻧﺪن آﻧﺎن در ﺟﮫﻨﻢ را ﻧﻔﺮت و ﮐﺮاھﺖ داﺷﺘﻦ از ﺣﻘﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮط ھﺸﺘﻢ‪ :‬راﺿﯽ ﺑﻮدن ﺑﻪ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« و ﺗﺴﻠﯿﻢ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری در ﻣﻘﺎﺑﻞ آن‪.‬‬
‫ك ُِم َ‬ ‫َ َ َ َ ّ َ َ ُ ۡ ُ َ َ َّ ُ َ ّ‬
‫وك‬ ‫��‬ ‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻧﺴﺎء آﯾﻪ ‪ ٦٥‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ف� ور�ِك � يؤمِنون ح ٰ‬
‫ت َو� ُ َس ّل ُِموا ْ � َ ۡسل ٗ‬
‫ض ۡي َ‬ ‫َ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ ُ َّ َ َ ُ ْ ٓ َ ُ ۡ َ َ ٗ ّ َّ َ َ‬
‫ِيما ‪ّ » ﴾٦٥‬اﻣﺎ‬ ‫س ِهم حرجا مِما ق‬ ‫�دوا ِ� أنف ِ‬ ‫�ِيما شجر بينهم �م � ِ‬
‫ﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺸﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﻮ را در اﺧﺘﻼﻓﺎت و‬
‫درﮔﯿﺮیھﺎی ﺧﻮد ﺑﻪ داوری ﻧﻄﻠﺒﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﻣﻼﻟﯽ و اﺣﺴﺎس ﻧﺎراﺣﺘﯽ در دل ﺧﻮد از‬
‫ً‬
‫داوری ﺗﻮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﮐﺎﻣﻼ ﺗﺴﻠﯿﻢ )ﻗﻀﺎوت ﺗﻮ( ﺑﺎﺷﻨﺪ‪«.‬‬
‫َ َ‬
‫� يَ َد ِي‬ ‫ِين َء َام ُنوا ْ َ� ُ� َق ّد ُِموا ْ َ� ۡ َ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬ ‫و در ﺳﻮره ﺣﺠﺮات آﯾﻪ ‪١‬و‪ ٢‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ َ ُ ٓ ْ‬ ‫يع َعل ‪ٞ‬‬ ‫� َس ِم ٌ‬ ‫� إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫ٱ َّ�ِ َو َر ُس ِ َ َّ ُ ْ َّ َ‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا � تر�عوا‬ ‫ِيم ‪ٰٓ ١‬‬ ‫و�ِۖۦ وٱ�قوا ٱ ۚ ِ‬
‫َ َۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ۡ ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َّ ّ َ َ ۡ ْ َ‬ ‫� ۡم فَ ۡو َق َص ۡ‬‫َ ۡ ََٰ ُ‬
‫ض� ۡم �ِ َ ۡع ٍض أن � َب َط‬ ‫� َو� � َه ُروا ُ�ۥ ب ِٱلق ۡو ِل كجه ِر َ�ع ِ‬ ‫ِِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ت‬‫ِ‬ ‫و‬ ‫أص�ت‬
‫َ‬ ‫َ ۡ َُٰ ُ ۡ َ ُ َ َ ۡ‬
‫َ‬
‫نت ۡم � �ش ُع ُرون ‪» ﴾٢‬ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﺪا و ﭘﯿﻐﻤﺒﺮش‬ ‫أع�ل�م وأ‬
‫ﭘﯿﺸﯽ ﻣﮕﯿﺮﯾﺪ و ﭘﯿﺸﺪﺳﺘﯽ ﻣﮑﻨﯿﺪ و از ﺧﺪا ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ و ﭘﺮوا داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﺪا‬
‫ﺷﻨﻮای )ﮔﻔﺘﺎرﺗﺎن و( آ ﮔﺎه )از ﮐﺮدارﺗﺎن( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ‪ ،‬ﺻﺪای‬
‫ﺧﻮد را از ﺻﺪای ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ ﻣﮑﻨﯿﺪ و ھﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او ﺑﻪ‬
‫آواز ﺑﻠﻨﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﮕﻮﺋﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻧﺎداﻧﺴﺘﻪ اﻋﻤﺎلﺗﺎن ﺑﯽاﺟﺮ وﺿﺎﯾﻊ ﻧﺸﻮد‪«.‬‬
‫�‬ ‫و در ﺳﻮره اﺣﺰاب آﯾﻪ ‪ ٣٦‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و َما َ� َن ل ُِم ۡؤمِن َو َ� ُم ۡؤم َِنة إ َذا قَ َ� ٱ َّ ُ‬
‫ٍ ِ‬ ‫ٖ‬
‫َّ َ َ َ ُ َ ُ َ َ ۡ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ُُ ٓ َۡ ً َ َ ُ َ َُ ُ ۡ‬
‫ِ�ةُ م ِۡن أ ۡم ِره ِۡمۗ َو َمن َ� ۡع ِص ٱ� ورسو�ۥ �قد ضل‬ ‫�ََ‬ ‫ورسو�ۥ أمرا أن ي�ون لهم ٱ‬
‫ينا ‪» ﴾٣٦‬ھﯿﭻ ﻣﺮد و زن ﻣﺆﻣﻨﯽ را ﻧﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﻪ ﮐﺎری‬ ‫َض َ� ٰ ٗ� ُّمب ٗ‬
‫ِ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن دھﻨﺪ ﺑﺮای آﻧﺎن در ﮐﺎرﺷﺎن اﺧﺘﯿﺎری ﺑﺎﺷﺪ و ھﺮﮐﺲ اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ را ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ ﻗﻄﻌﺎ دﭼﺎر ﮔﻤﺮاھﯽ آﺷﮑﺎری ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ص َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫و در ﺳﻮره ﻧﻮر آﯾﻪ ‪ ٦٣‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فَ ۡل َي ۡح َذر ٱ� َ ُ َ ُ َ َ ۡ‬
‫يب ُه ۡم‬ ‫ِين �ال ِفون � ۡن أمرِه ِۦٓ أن ت ِ‬ ‫ِ‬
 ‫‪٦٣‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬
‫ٌَۡ َۡ ُ َُ ۡ َ َ ٌ َ‬
‫اب أ ِ� ٌم ‪» ﴾٦٣‬آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن او ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از اﯾﻦ‬ ‫ف ِتنة أو ي ِصيبهم عذ‬
‫ﺑﺘﺮﺳﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻼﺋﯽ )در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺼﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽورزﻧﺪ( ﮔﺮﯾﺒﺎنﮔﯿﺮﺷﺎن ﮔﺮدد‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺬاب‬
‫دردﻧﺎﮐﯽ دﭼﺎرﺷﺎن ﺷﻮد )اﻋﻢ از ﻗﺤﻄﯽ و زﻟﺰﻟﻪ و دﯾﮕﺮ ﻣﺼﺎﺋﺐ دﻧﯿﻮی و دوزخ و دﯾﮕﺮ‬
‫ﺷﮑﻨﺠﻪھﺎی اﺧﺮوی(‪«.‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﻋﺪهای دﯾﮕﺮ از اھﻞ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻓﺘﻨﻪ را ﺑﻪ ﺷﺮک ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫َۡۡ‬ ‫ۡ ۡ ُ ََ‬
‫در ﺳﻮرهی ﺑﻘﺮه آﯾﻪ ‪١٩١‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وٱل ِفت َنة أش ُّد م َِن ٱلقت ِل�﴾ »ﻓﺘﻨﻪ از ﻗﺘﻞ ﺑﺪﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ «.‬ﻓﺘﻨﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺮک و ﮐﻔﺮ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ ﺑﺎ زﺑﺎن ﺑﻪ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« اﻗﺮار ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ آن‬
‫راﺿﯽ و ﺗﺴﻠﯿﻢ اواﻣﺮ و ﻣﻌﺎﻧﯽ آن ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺑﻪ آن اﻃﻤﯿﻨﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺰء ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻔﻊ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و آنھﺎ را‬
‫ﻧﺠﺎت ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮط ﻧﮫﻢ‪ :‬ﻋﻤﻞ ﺑﻪ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« و ﻻزﻣﻪھﺎ و ﺧﻮاﺳﺘﻪھﺎی آن‬

‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮده و در ﻇﺎھﺮ و ﺑﺎﻃﻦ از ﺷﺮک دوری ﺟﻮﯾﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر اﻟﻠﻪ‬
‫َ َ ٓ ُ ُ ٓ ْ َّ َ ۡ ُ ُ ْ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل در آﯾﻪ ‪ ٥‬ﺳﻮره ﺑﯿﻨﻪ ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وما أمِروا إِ� ِ�عبدوا‬
‫ُ َۡ‬ ‫َ َ ُ ّ َ ُ َ َ ٓ َ َ ُ ُ ْ َّ َ َ ۡ ُ ْ َ َ َ َ‬ ‫َّ َ ُ ۡ‬
‫ِين ٱلق ّي ِ َمةِ ‪﴾٥‬‬ ‫لصل ٰوة َو ُ�ؤتوا ٱ َّلزك ٰوة ۚ َو�ٰل ِك د‬ ‫� �ل ِِص� � ٱ�ِين حنفاء و�قِيموا ٱ‬ ‫ٱ‬
‫»درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺟﺰ اﯾﻦ ﺑﺪﯾﺸﺎن دﺳﺘﻮر داده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ و ﺣﻘﮕﺮاﯾﺎﻧﻪ ﺧﺪای را‬
‫ﺑﭙﺮﺳﺘﻨﺪ و ﺗﻨﮫﺎ ﺷﺮﯾﻌﺖ او را آﺋﯿﻦ )ﺧﻮد( ﺑﺪاﻧﻨﺪ و ﻧﻤﺎز را ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و زﮐﺎت‬
‫را )ﺑﻪ ﺗﻤﺎم و ﮐﻤﺎل( ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬آﺋﯿﻦ راﺳﺘﯿﻦ و ارزﺷﻤﻨﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ و ﺑﺲ‪«.‬‬
‫َ َ َ َ ۡ ُ ۡ َّ َ ۡ َ َّ‬
‫�س إِ� ِ�َ ۡعبُ ُدو ِن ‪﴾٥٦‬‬ ‫�ن وٱ ِ�‬ ‫و در ﺳﻮره ذارﯾﺎت آﯾﻪ ‪ ٥٦‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وما خلقت ٱ ِ‬
‫»ﻣﻦ ﺟﻦھﺎ و اﻧﺴﺎنھﺎ را ﺟﺰ ﺑﺮای ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﻮد ﻧﯿﺎﻓﺮﯾﺪهام‪«.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺮط ﺻﺤﺖ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﻗﺒﻮل ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ھﺪﻓﯽ را رد‬
‫ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت را ﺧﻠﻖ ﮐﺮده و رﺳﻮﻻن را ﻓﺮﺳﺘﺎده و ﮐﺘﺎﺑﮫﺎی‬
‫آﺳﻤﺎﻧﯽ را ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﯾﻪ ﻓﻮق‪ ،‬آن ھﺪف ﻋﺒﺎدت ﺧﺪاوﻧﺪ ﯾﮑﺘﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫َّ‬
‫ول إِ�‬ ‫و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره اﻧﺒﯿﺎ آﯾﻪ ‪ ٢٥‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و َما ٓ أ َ ۡر َس ۡل َنا مِن َ� ۡبل َِك مِن َّر ُ‬
‫س‬
‫ٍ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ٓ َ ۡ َ َّ ُ َ ٓ َ ٰ َ َّ ٓ َ َ ۠ َ ۡ‬
‫و� إِ�هِ �نهۥ � إِ�ه إِ� �نا فٱ�بدو ِن ‪» ﴾٢٥‬ﻣﺎ ﭘﯿﺶ از ﺗﻮ ھﯿﭻ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮی را ﻧﻔﺮﺳﺘﺎده‪-‬‬ ‫ن ِ‬
‫اﯾﻢ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ او وﺣﯽ ﮐﺮدهاﯾﻢ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻌﺒﻮدی ﺟﺰ ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻓﻘﻂ ﻣﺮا ﭘﺮﺳﺘﺶ‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٦٤‬‬

‫ﮐﻨﯿﺪ‪«.‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫و در آﯾﻪ ‪ ٣٦‬ﺳﻮره ﻧﺤﻞ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬ول َق ۡد َ� َع ۡث َنا � ُ� أ َّمة َّر ُسو� أن ٱ ۡ� ُب ُدوا ٱ َّ َ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ٖ‬
‫ّ‬ ‫َ ۡ َ ُ ْ َّ ُ َ‬
‫ل�ٰغوت ۖ﴾ »ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ھﺮ ﻣﻠﺘﯽ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮی را ﻓﺮﺳﺘﺎدهاﯾﻢ )و ﻣﺤﺘﻮای دﻋﻮت‬ ‫وٱجتنِبوا ٱ‬
‫ھﻤﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮان اﯾﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ( ﮐﻪ ﺧﺪا را ﺑﭙﺮﺳﺘﯿﺪ و از ﻃﺎﻏﻮت )ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺑﺘﺎن‪،‬‬
‫ﺳﺘﻤﮕﺮان و ﻏﯿﺮه( دوری ﮐﻨﯿﺪ‪«.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺮط ﺻﺤﺖ آن ﻗﺒﻮل ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ھﺪف ﺧﻠﻘﺖ را ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن ﻣﺒﻌﻮث ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬رد ﮐﺮده اﺳﺖ و ھﺮﮐﺲ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ‬
‫اﻗﺮار زﺑﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺪون ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮن و ﺧﻮاﺳﺘﻪھﺎﯾﺶ‪ ،‬اﮐﺘﻔﺎ ﮐﻨﺪ ﮐﺎﻓﺮ‬
‫و ﻣﺸﺮک ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺷﮫﺎدت ﺗﻮﺣﯿﺪی را ﮐﻪ ﺑﺎ زﺑﺎن ﺑﻪ آن اﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﻋﻤﻞ ﻧﻘﺾ‬
‫ﻧﻤﻮده و ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ او دروغ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮط دھﻢ‪ :‬اﺳﺘﻤﺮار داﺷﺘﻦ ﺑﺮ ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ ﺗﺎ ﻓﺮارﺳﯿﺪن زﻣﺎن ﻣﺮگ‬

‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺷﻔﺎﻋﺖ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻌﺪ از ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻄﺎﻟﺐ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ رﺣﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ و‬
‫ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﮐﺴﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ ﺗﺎ دم ﻣﺮگ ﺑﺮ ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ‬
‫اﺳﺘﻤﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه ﻓﻮت ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺳﺮاﻧﺠﺎم و ﺧﺎﺗﻤﻪ ﮐﺎر و ﻋﻘﯿﺪهای‬
‫ﮐﻪ ﻓﺮد ﺑﺮ آن ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬ﻣﻼک اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺑﻘﺮه آﯾﻪ ‪ ٢١٧‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ََُ ۡ ََُ َ ‪ُ ۡ ۡ َ َ َ َْ َ ٞ‬‬ ‫ُ َ‬ ‫َ ۡ‬
‫ت أع َ�ٰل ُه ۡم ِ�‬ ‫﴿ َو َمن يَ ۡرتدِد مِن� ۡم عن دِينِهِۦ �يمت وهو �ف ِر فأو ٰٓ��ِك حبِط‬
‫َ َ ُ ْ َ ٰٓ َ َ ۡ َ ٰ ُ َّ ُ ۡ َ َ ٰ ُ َ‬ ‫ۡ‬
‫�ون ‪.﴾٢١٧‬‬ ‫ٱ ُّ�� َيا َوٱ�خِرةِ� وأو��ِك أص�ب ٱ�ارِ� هم �ِيها � ِ‬
‫»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ از آﺋﯿﻦ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮدد و در ﺣﺎل ﮐﻔﺮ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﻋﻤﺎل‪-‬‬
‫ﺷﺎن در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﺮ ﺑﺎد ﻣﯽرود و اﯾﺸﺎن ﯾﺎران آﺗﺶ )دوزخ( ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و در آن‬
‫ﺟﺎوﯾﺪان ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪«.‬‬
‫و در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ (١ )،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻣﺎ ِﻣ ْﻦ‬
‫َ َ ْ َ‬ ‫ُ ُ َّ َ َ َ َ َ َّ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ َّ‬
‫ﺎت َﻰﻠﻋ ذلِﻚ ِإﻻ َدﺧﻞ اﺠﻟ َ َّﻨﺔ« »ھﺮﮐﺲ ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ را ﺑﺮ‬ ‫ﻪﻟ ِإﻻ اﷲ‪� ،‬ﻢ ﻣ‬ ‫�ﺒ ٍﺪ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ إِ‬
‫زﺑﺎن ﺑﯿﺎورد و ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ ﻋﻘﯿﺪه ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬داﺧﻞ ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫ﻣﻔﮫﻮم ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦاﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ را ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورد اﻣﺎ ﻧﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ )‪.(٩٤‬‬
 ‫‪٦٥‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫ﻋﻘﯿﺪه و ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﯿﺪهای ﺿﺪ آن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺮک ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬داﺧﻞ ﺑﮫﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد و از اھﻞ‬
‫ﺑﮫﺸﺖ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد و اﻋﻤﺎل ﭘﯿﺸﯿﻦ وی ھﯿﭻ ﻧﻔﻌﯽ ﺑﻪ او ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻧﺼﻮص ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﻟﻪ و رﺑﻂ دادن آنھﺎ ﺑﻪ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ را ﺑﺮزﺑﺎن ﺑﯿﺎورد و ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻏﯿﺮ از اﻟﻠﻪ ﻋﺒﺎدت‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻔﺮ ورزد و ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ و ﺧﻮاﺳﺘﻪھﺎی آن ﻋﺎﻟﻢ و آ ﮔﺎه ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ و ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ و از روی ﯾﻘﯿﻦ ﻗﻠﺒﯽ و ﺑﺪون ھﯿﭻ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪی ﺑﻪ آن اﻗﺮار ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫و ﺑﺎ ﺗﻮﺣﯿﺪ و اھﻞ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﻣﺤﺒﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ و در‬
‫ﻧﮫﺎﯾﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺪون ﺷﮏ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل او را وارد ﺑﮫﺸﺖ ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﮑﺎرﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮏ ﻧﺺ و ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ از ﺑﻘﯿﻪ ﻧﺼﻮص ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ھﻮی و ھﻮس ﯾﺎ ﮔﺮاﯾﺶ و ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺧﺎﺻﯽ‪ ،‬از اﺧﻼﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺰ دزدان ﮐﺴﯽ ﺑﻪ‬
‫آن اﻗﺪام ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮرم دزدان درھﻢ و دﯾﻨﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دزدان ﻋﻠﻢ و دﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﺷﮫﺎدت ﺗﻮﺣﯿﺪی ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻓﺮد دارای ﻧﻮد و ﻧﻪ ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪ ﻧﻔﻊ رﺳﺎﻧﺪه و ﺑﺮ‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪھﺎی ﭘﺮ از ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﺮﺗﺮی و ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺷﮫﺎدت زﺑﺎن‬
‫ﯾﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﻟﺒﮫﺎ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺷﮫﺎدﺗﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ در آن ﺷﺮوط دھﮕﺎﻧﻪی ذﮐﺮ ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ آ ﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﻢ ﺗﺎ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺸﺎﯾﺦ ﻣﺮﺟﺌﻪ و‬
‫ﺟﮫﻤﯿﻪ‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺎ را ﻓﺮﯾﺐ داده و ﺑﻪ ھﻼﮐﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ و ﻧﻪ ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ و‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻊ از ﺗﮑﻔﯿﺮ و ﺟﺎوﯾﺪان ﻣﺎﻧﺪن ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز در آﺗﺶ ﻣﯽﺷﻮد و اﻣﯿﺪ ﻧﺠﺎت‬
‫ﺑﺮای وی را ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﯿﺪ ﻧﺠﺎت ﺑﺮای ﺳﺎﯾﺮ اھﻞ ﮐﺒﺎﺋﺮ ﻣﻘﺮر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﮐﺎﻓﺮ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻔﺮ اﻧﮑﺎر ﺗﻮﺣﯿﺪ و رﺳﺎﻟﺖ و ﻣﻌﺎد و‬
‫اﻧﮑﺎر آﻧﭽﻪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎ آن آﻣﺪه‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﺑﻪ وﺣﺪاﻧﯿﺖ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل اﻗﺮار ﮐﺮده و ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎدهی اوﺳﺖ و اﯾﻤﺎن دارد ﮐﻪ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻋﺰوﺟﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در ﻗﺒﻮر ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺒﻌﻮث ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﺣﺎل ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﮐﻔﺮش ﺣﮑﻢ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؟ و اﯾﻤﺎن ﻋﺒﺎرت از ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺿﺪ آن ﺗﮑﺬﯾﺐ و ﻧﻪ ﺗﺮک ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ازاﯾﻦرو ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ داده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﮑﺬﯾﺐ و اﻧﮑﺎر‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٦٦‬‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؟‬
‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ و ﻧﻪ ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز دﻻﯾﻠﯽ دﯾﮕﺮی در ﻋﺪم ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﻣﯽآورﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از) ‪:(٢‬‬
‫‪ -١٣‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺧﻮدش از اﺑﻮﻣﻌﺎوﯾﻪ و او ھﻢ از اﺑﻮﻣﺎﻟﮏ اﺷﺠﻌﯽ و او ﻧﯿﺰ از‬
‫ْ‬
‫رﺑﻌﯽ و رﺑﻌﯽ از ﺣﺬﯾﻔﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(٣‬ﻳَﺪ ُر ُس‬
‫َ ٌ َ ُ ٌ‬
‫ﺎم‪َ ،‬وﻻ َﺻﻼة‪َ ،‬وﻻ � ُﺴﻚ‪،‬‬
‫َ ٌ َ‬ ‫َ ْ‬
‫ﻲﺷ اﺜﻟَّ ْﻮ ِب‪َ ،‬ﺣ َّﻰﺘ ﻻ ﻳُﺪ َرى َﻣﺎ ِﺻﻴ‬ ‫ْاﻹ ْﺳ َﻼ ُم َﻛ َﻤﺎ ﻳَ ْﺪ ُر ُس َو ْ ُ‬
‫ِ‬
‫ُْ ٌَ‬ ‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫ََْ ََ ََْ‬ ‫َّ َ َّ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ َ ٌَ ََُ ْ َ ََ‬
‫ا� ﻋﺰ وﺟﻞ ِﻲﻓ ﻴﻟﻠ ٍﺔ‪ ،‬ﻓﻼ �ﺒﻰﻘ ِﻲﻓ اﻷر ِض ِﻣﻨﻪ آﻳﺔ‪،‬‬ ‫ﺎب ِ‬ ‫وﻻ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬وﻟيﺮﺴى ﻰﻠﻋ ِﻛﺘ ِ‬
‫َ‬
‫َّ ْ ُ ْ َ ُ َ ْ َ ُ ُ َ ُ ُ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫ﺎءﻧﺎ ﻰﻠﻋ ﻫ ِﺬهِ‬ ‫ﺎس الﺸﻴﺦ اﻟﻜ ِﺒ� واﻟﻌﺠﻮز‪� ،‬ﻘﻮلﻮن‪ :‬أدر�ﻨﺎ آﺑ‬ ‫َو َ�ﺒْ َﻰﻘ َﻃ َﻮاﺋِ ُﻒ ِﻣ َﻦ َّ‬
‫اﻨﻟ ِ‬
‫ﻪﻟ إ َّﻻ َّ ُ‬ ‫ﺤ ُﻦ َ� ُﻘﻮل ُ َﻬﺎ " َ� َﻘ َﺎل َ ُ‬
‫ﻪﻟ ﺻﻠَ ُﺔ‪َ :‬ﻣﺎ ُ� ْﻐ� َ�ﻨْ ُﻬ ْﻢ‪َ :‬ﻻ إ َ َ‬ ‫ْ َ َ َ َ َ َّ َّ ُ َ َ ْ‬
‫ا�‪،‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻠﻜﻤ ِﺔ‪ ،‬ﻻ ِإﻪﻟ ِإﻻ ا�‪� ،‬ﻨ‬ ‫اﻟ ِ‬
‫َ ٌ ََ ُُ ٌ ََ َ َ ٌَ ََ ْ َ َ َ ُْ ُ ََْ ُ‬ ‫َُ ْ َ َْ ُ َ َ َ َ ٌ ََ‬
‫وﻫﻢ ﻻ ﻳﺪرون ﻣﺎ ﺻﻼة‪ ،‬وﻻ ِﺻﻴﺎم‪ ،‬وﻻ �ﺴﻚ‪ ،‬وﻻ ﺻﺪﻗﺔ؟ ﻓﺄﻋﺮض �ﻨﻪ ﺣﺬ�ﻔﺔ‪،‬‬
‫ََ َ‬ ‫ُ َّ َ َ َ َ ً ُ َّ َ َ ُ ْ ُ َ ْ ُ َ ْ َ ُ ُ َ ْ َ َ‬
‫� َّﻢ َردﻫﺎ َﻋﻠﻴْ ِﻪ ﺛﻼﺛﺎ‪ ،‬ﻞﻛ ذلِﻚ �ﻌ ِﺮض �ﻨﻪ ُﺣﺬ�ﻔﺔ‪َّ � ،‬ﻢ أ�ﺒَﻞ َﻋﻠﻴْ ِﻪ ِﻲﻓ اﺜﻟَّ ِﺎﺜﻟَ ِﺔ‪� ،‬ﻘﺎل‪:‬‬
‫ْ َ َّ َ َ ً‬ ‫َُ ُْ‬ ‫َ‬
‫ﺎر« ﺛﻼﺛﺎ« »اﺳﻼم ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻘﺶ و ﻧﮕﺎر روی ﭘﺎرﭼﻪ ﮐﮫﻨﻪ‬ ‫ﻴﻬﻢ ِﻣﻦ اﻨﻟ ِ‬ ‫»ﻳﺎ ِﺻﻠﺔ‪� ،‬ﻨ ِﺠ ِ‬
‫]و ﮐﻢ رﻧﮓ[ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮدم ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز و روزه و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و ﺻﺪﻗﻪ‬
‫ﭼﯿﺴﺖ و ﺷﺒﯽ از ﺷﺒﮫﺎ ﻗﺮآن از ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮوی زﻣﯿﻦ‬
‫ﺣﺘﯽ ﯾﮏ آﯾﻪ از آن ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﮔﺮوھﯽ از ﭘﯿﺮﻣﺮدان و ﭘﯿﺮزﻧﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرانﻣﺎن ﮐﻠﻤﻪ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« را‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ آنرا ﺑﺮزﺑﺎن ﻣﯽآورﯾﻢ‪«.‬‬
‫ﺻﻠﻪ ﺑﻦ زﻓﺮ ﺑﻪ ﺣﺬﯾﻔﻪس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻮن آﻧﺎن ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز و روزه و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و ﺻﺪﻗﻪ‬

‫‪ -١‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهی ﻣﺮﺟﺌﻪ در ﺗﻌﺮﯾﻒ اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ھﻤﺎﻧﻄﻮرﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اھﻞ ﺳﻨﺖ و‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد و ﻗﻮل و ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ھﯿﭽﯿﮏ از اﯾﻨﮫﺎ از‬
‫دﯾﮕﺮی ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﯾﻤﺎن از ﺧﻮد درﺟﺎﺗﯽ دارد‪ ،‬ﮐﻔﺮ‬
‫ﻧﯿﺰ دارای درﺟﺎﺗﯽ ھﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﮐﻔﺮ ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﮐﻔﺮﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻗﻄﻌﺎ ﻋﺬاب آنھﺎ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬درﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ ھﺮ دو ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺧﺮوج از دﯾﻦ و ﮐﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ازﺗﺮﺟﻤﻪی ﮐﺘﺎب ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻨﻌﻢ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺣﻠﯿﻤﻪ ص‪ ٥٣‬و‪ ٩٢‬و‪ ٩٦‬و‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﮐﻤﺎل ﺑﻦ ﺳﯿﺪ ﺳﺎﻟﻢ ص‪.٢٢٧-٢٢٣‬‬
‫‪ -٣‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ ،(٤٠٤٩‬ﺷﻌﺐ اﻹﯾﻤﺎن )‪ (١٨٧٠‬و ﻣﺴﺘﺪرک ﻋﻠﯽ اﻟﺼﺤﯿﺤﯿﻦ )‪.(٨٤٦٠‬‬
 ‫‪٦٧‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫ﭼﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻔﻌﯽ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺣﺬﯾﻔﻪس از او روی ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺻﻠﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺳﻮال را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﮐﺮد و ﺣﺬﯾﻔﻪس ھﺮ ﺑﺎر روی ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﺑﺎر‬
‫ﺳﻮم‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ای ﺻﻠﻪ‪» ،‬ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« آﻧﺎن را از آﺗﺶ دوزخ ﻧﺠﺎت ﻣﯽدھﺪ‪«.‬‬
‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﺎﯾﺪهی ﻓﻘﮫﯽ ﻣﮫﻤﯽ وﺟﻮد دارد و‬
‫آن اﯾﻨﮑﻪ ﺷﮫﺎدت »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« ﮔﻮﯾﻨﺪهاش را از ﺟﺎوداﻧﻪ ﻣﺎﻧﺪن در آﺗﺶ دوزخ ﻧﺠﺎت‬
‫ﻣﯽدھﺪ ھﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ ھﯿﭽﯿﮏ از ارﮐﺎن ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ اﺳﻼم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز و ‪ ...‬را اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ) ‪.(٢ ).(١‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز‪:‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ در‬
‫اﻟﻤﺴﺘﺪرک رواﯾﺖ ﮐﺮده و آنرا ﺑﺎ ﺷﺮط ﻣﺴﻠﻢ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ و ذھﺒﯽ ھﻢ ﺑﺎ آن ﻣﻮاﻓﻘﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ در ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ و ﻧﻪ در ﺳﻮال ﺻﻠﻪ از ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن‪ ،‬اﺳﻤﯽ از ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺮده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮض ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮدن ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ (٣ )،‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ھﯿﭻ دﻟﯿﻠﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ھﯿﭻﯾﮏ از ارﮐﺎن ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ اﺳﻼم را اﻧﺠﺎم ﻧﺪھﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻋﺬر ﺑﻪ ﺟﮫﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن دﻓﻊ آن ﺟﮫﻞ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫زﯾﺮا در آن زﻣﺎن ﻣﺮدم اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ )ارﮐﺎن اﺳﻼم( را ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از آن اﻃﻼع‬
‫ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻗﺮآن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه و آﺛﺎر و ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ آن در زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺪرس و ﮐﮫﻨﻪ ﮔﺸﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﺻﻞ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬آﻧﺎن از ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺣﻖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ از ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮان و‬
‫ﻋﺎﺟﺰﻧﺪ و ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻋﺠﺰ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﮐﻪ دﻓﻊ آن اﻣﮑﺎن ﭘﺬﯾﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﮑﻠﯿﻒ را‪ -‬ھﺮﭼﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬از ﻣﮑﻠﻒ ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺳﺎزد و در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ھﯿﭻ اﺧﺘﻼﻓﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ -١‬اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﯿﺤﺔ‪.١٣٠-١٢٧/١‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ص ‪.٦١-٥٣‬‬
‫‪ -٣‬ﭼﻮن در ﺳﻨﺪ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺧﺎزم اﻟﻀﺮﯾﺮاﻟﮑﻮﻓﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ از ﻣﺮﺟﺌﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر و اﻣﺜﺎل آن از اﺣﺎدﯾﺜﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﺟﺌﻪ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﻪ آن ﺗﻤﺴﮏ ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ و‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺣﻤﺪ و ﺟﻤﺎﻋﺖ دﯾﮕﺮی ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ رواﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﻏﯿﺮ اﻋﻤﺶ دارای اﺿﻄﺮاب و‬
‫اﺷﮑﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻮن اﺑﻮﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻪ ﺗﺪﻟﯿﺲ ﻣﺘﮫﻢ ﺷﺪه و ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﻋﻨﻌﻨﻪ« رواﯾﺖ‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﻋﻦ ﻓﺘﻮی ﻟﺮﺋﺎﺳﺔ إدارة اﻟﺒﺤﻮث اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ واﻹﻓﺘﺎء‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎره ﻓﺘﻮی ‪ ،٧٦٤٩‬ﺗﺎرﯾﺦ ‪١٤٠٤/١١/١‬ھـ(‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٦٨‬‬

‫� َما ٱ ۡس َت َط ۡع ُت ۡم﴾ »ﭘﺲ آن‬ ‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺗﻐﺎﺑﻦ آﯾﻪ ‪١٦‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فَٱ َّ� ُقوا ْ ٱ َّ َ‬
‫ﻗﺪر ﮐﻪ در ﺗﻮان دارﯾﺪ از ﺧﺪا ﺑﮫﺮاﺳﯿﺪ و ﭘﺮھﯿﺰﮔﺎری ﮐﻨﯿﺪ‪«.‬‬
‫َّ‬ ‫َّ ُ َ ۡ‬ ‫َ ُّ‬ ‫َ‬
‫� �ف ًسا إِ� ُو ۡس َع َها ۚ﴾ »اﻟﻠﻪ‬ ‫و در ﺳﻮره ﺑﻘﺮه آﯾﻪ ‪ ٢٨٦‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ �﴿ :‬يُ�ل ِف ٱ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ھﯿﭻ ﮐﺲ را ﺟﺰ ﺑﻪ ﻗﺪر ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽاش ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ /‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل آ ﮔﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻼن ﺷﺨﺺ ﺑﻪ اﻧﺪازه‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽاش ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ او اﺟﺮ ﻣﯽدھﺪ و ﻣﯽداﻧﺪ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮی آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽاش اﺳﺖ را اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدھﺪ‪ ،‬ﭘﺲ او را ﻋﺬاب ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﻋﺬاب او ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل آ ﮔﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ او ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ را اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدھﺪ‪ .‬اﻣﺎ ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ و اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل او را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎری ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽاش را ﻧﺪارد اﻣﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن ﮐﺎر او را ﻋﺬاب ﻧﻤﯽدھﺪ) ‪«.(١‬‬
‫ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ از ﺣﺬﯾﻔﻪ ﭘﺮﺳﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬آﯾﺎ ﺷﮫﺎدت ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻔﻊ‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؟ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ آﻧﺎن در ﻋﺠﺰ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن دﻓﻊ آن وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﺣﺬﯾﻔﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدھﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪» ،‬ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻔﻊ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و آﻧﺎن را از آﺗﺶ‬
‫دوزخ ﻧﺠﺎت ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل اﯾﻦ ﻣﺮدم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ وارد اﺳﻼم ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺎ ﻗﺒﻞ‬
‫از آﻧﮑﻪ ﺑﻘﯿﻪ ارﮐﺎن اﺳﻼم را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ .‬ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺎزه ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه و در ﻣﻨﻄﻘﻪ دور اﻓﺘﺎدهای اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﺑﻪ آن ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫رﺳﯿﺪه اﺳﺖ و ﻧﻪ او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ ﺑﺮود‪ .‬ھﯿﭻ اﺧﺘﻼﻓﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادی ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ در آن ﺷﺮاﯾﻂ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺧﻮد را از آن‬
‫ﻧﺠﺎت دھﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺟﮫﻞ ﻣﻌﺬورﻧﺪ و ﺷﮫﺎدت »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻔﻊ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و‬
‫آﻧﺎن را از آﺗﺶ دوزخ ﻧﺠﺎت ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪﮐﺮدن ﺷﺨﺺ ﻋﺎﺟﺰ و ﻧﺎﺗﻮان ﺑﺎ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﮐﺎری اﺳﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺣﻤﻞ ﮐﺮدن و ﺗﻌﻤﯿﻢ دادن اﺣﮑﺎم ﺷﺨﺺ ﺟﺎھﻞ و ﻋﺎﺟﺰ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﻋﺎﻟﻢ و ﺗﻮاﻧﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و اﮔﺮ از ﺣﺬﯾﻔﻪس ﯾﺎ ﺑﻘﯿﻪ ﻋﻠﻤﺎ در ﻣﻮرد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺳﻮال ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ در زﻣﺎن‬

‫‪ -١‬ﴍح اﻟﻌﻘﻴﺪة اﻟﻄﺤﺎوﻳﺔ‪ ،‬ﭼﺎپ ﻣﮑﺘﺐ اﺳﻼﻣﯽ ص ‪.٢٧١‬‬

 ‫‪٦٩‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫آﻧﺎن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه و دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ آن ﻋﻠﻮم ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اراده ﮐﻨﺪ و ﺳﻌﯽ ﺧﻮد را ﺑﮑﺎر‬
‫ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺳﮫﻞ و آﺳﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺑﺠﺰ ﺷﮫﺎدت ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ھﯿﭽﮑﺪام از ارﮐﺎن اﺳﻼم را‬
‫اﻧﺠﺎم ﻧﺪھﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﺎزھﻢ ﭘﺎﺳﺦ آﻧﺎن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‪ :‬ھﺮﭼﻨﺪ آنھﺎ ھﯿﭽﮑﺪام از ارﮐﺎن اﺳﻼم و‬
‫اﻋﻤﺎل ﻇﺎھﺮی و ﺑﺎﻃﻨﯽ آنرا اﻧﺠﺎم ﻧﺪادهاﻧﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺗﻠﻔﻆ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ از آﺗﺶ دوزخ ﻧﺠﺎت‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ؟! اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺰار ﺑﺎر ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادی ﻓﻘﻂ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻠﻔﻆ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ از آﺗﺶ دوزخ ﻧﺠﺎت ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ) ‪» :(١‬ﻋﺬر‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﻋﺬرﺷﺮﻋﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﻃﺮف ﮐﺮدن‬
‫آن اﻣﮑﺎن ﭘﺬﯾﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﻖ اﻣﮑﺎن ﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﺷﺨﺺ در ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫آن ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ دارای ھﯿﭻ ﻋﺬری ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﺳﺨﻦ اﯾﻨﮑﻪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮای ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺒﻮدن ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﻋﺬر ﺑﻪ ﺟﮫﻠﯽ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن دﻓﻊ آن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫و رﺑﻂ دادن ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮی ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﺑﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -١٤‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از دﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ) ‪ (٢‬ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮھﺮﯾﺮهس‬
‫از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ) ‪» :(٣‬إ َّن ل ْﻺ ْﺳ َﻼمِ ُﺻ ًﻮى َو َﻣﻨَ ً‬
‫ﺎرا‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫الﺼﻼ ِة‪َ ،‬و�ﻳﺘَ ُ‬‫َ‬ ‫ﺎﻣﺔ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ﺎ�‪َ ،‬و َﻻ � ُ ْﺮﺸ َك ﺑﻪ َﺷيْﺌًﺎ‪َ ،‬و�ﻗ َ‬
‫َ‬ ‫ْ َ َ ْ ُ ْ َ َّ‬ ‫َﻛ َﻤﻨَﺎر َّ‬
‫ﺎء‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِِ‬ ‫�ﻖ« ِﻣﻨﻬﺎ‪ :‬أن ﺗﺆ ِﻣﻦ ﺑِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟﻄ ِﺮ‬ ‫ِ‬
‫َ َّ ْ ُ َ ْ ُ ْ َ َ َ ْ‬ ‫َ ْ َ ْ ُ ْ َ ُْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َ ُّ َْ‬
‫وف‪ ،‬واﻨﻟ� ﻋ ِﻦ الﻤﻨﻜ ِﺮ‪ ،‬وأن‬ ‫ﺖ‪ ،‬واﻷمﺮ ﺑِﺎلﻤﻌﺮ ِ‬ ‫الﺰﺎﻛ ِة‪ ،‬وﺻﻮم رمﻀﺎن‪ ،‬وﺣﺞ اﺒﻟﻴ ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬‫ْ‬ ‫ِّ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ِّ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ‬
‫ﺖ َﻋﻠﻴْ ِﻬ ْﻢ‪َ ،‬وأن � َﺴﻠ َﻢ َﻰﻠﻋ اﻟﻘ ْﻮمِ إِذا َم َﺮ ْرت ﺑِ ِﻬ ْﻢ‪َ � ،‬ﻤ ْﻦ ﺗ َﺮ َك‬ ‫�ﺴﻠﻢ ﻰﻠﻋ أﻫ ِﻠﻚ إِذا دﺧﻠ‬
‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ ْ َ َ ُ َّ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ َ َ ًْ َ َ ْ ََ َ َ ْ ً َ‬
‫اﻹ ْﺳﻼ َم ﻇﻬ َﺮ ُه«‬ ‫اﻹﺳﻼمِ ‪ ،‬وﻣﻦ ﺗﺮ�ﻬﻦ �ﻘﺪ و� ِ‬
‫ْ‬
‫ِﻣﻦ ذلِﻚ ﺷيﺌﺎ �ﻘﺪ ﺗﺮك ﺳﻬﻤﺎ ِﻣﻦ ِ‬
‫»ھﻤﺎﻧﺎ اﺳﻼم دارای ﻋﻼﻣﺖھﺎ و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎﯾﯽ ھﻤﭽﻮن ﻋﻼﺋﻢ ﻧﺸﺎن دھﻨﺪه راه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻨﮑﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻤﺎن آوری و ﭼﯿﺰی را ﺷﺮﯾﮏ او ﻗﺮار ﻧﺪھﯽ‬
‫و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن‪ ،‬زﮐﺎت دادن‪ ،‬روزه رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺣﺞ ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﮫﯽ از‬
‫ﻣﻨﮑﺮ و اﯾﻨﮑﻪ ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ وارد ﺷﺪی ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهات ﺳﻼم ﮐﻨﯽ و ھﺮﮔﺎه‬
‫ﺑﺮﻗﻮﻣﯽ ﮔﺬﺷﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺮآﻧﺎن ﺳﻼم ﮐﻨﯽ‪ .‬ھﺮﮐﺲ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦھﺎ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺘﯽ‬

‫‪ -١‬رﻓﻊ اﻟﻤﻼم‪ ،‬ص‪.١١٤‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ص ‪.٩٩-٩٦‬‬
‫‪ -٣‬ﺳﻠﺴﻠﺔ اﻷﺣﺎدﻳﺚ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ )‪.(٣٣٣‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٧٠‬‬

‫از اﺳﻼم را ﺗﺮک ﮐﺮده اﺳﺖ و ھﺮﮐﺲ ﺗﻤﺎم آنھﺎ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﯽ اﺳﻼم را‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دال ﺑﺮآن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن اﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮد ﺗﻤﺎﻣﯽ اﺳﻼم را از دﺳﺖ داده ﺑﻮد ﻧﻪ ﻗﺴﻤﺘﯽ از آنرا‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز‪:‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق ھﯿﭻ دﻟﯿﻞ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ اﺷﺎرهای ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺒﻮدن ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا‪:‬‬
‫اوﻻ‪ :‬ﻋﺒﺎرت »ھﺮﮐﺲ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦھﺎ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ« ﺗﻤﺎﻣﯽ ارﮐﺎن‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎ و ﺷﺮاﺋﻊ ذﮐﺮ‬
‫ﺷﺪه را در ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺼﻮص ﻣﺘﻌﺪد دﯾﮕﺮی ‪ -‬ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان از آنھﺎ‬
‫ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﺮد ‪ -‬ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل را ﺗﺮک‬
‫ﮐﻨﺪ ﯾﺎ در ﺷﺮک ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﻔﺮ ﺻﺮﯾﺢ ﺷﺪه و ﺑﻪ اﺳﻼم ﭘﺸﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﺳﻼم را ﺗﺮک ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺘﻌﺪدی ﮐﻪ در ﺿﻤﻦ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻄﺮح ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮﺑﻮدن‬
‫ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز را ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻤﺎز ھﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬از ﻋﺒﺎرت »ھﺮﮐﺲ ﯾﮑﯽ‬
‫از آنھﺎ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از اﺳﻼم را ﺗﺮک ﮐﺮده اﺳﺖ« اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫اﺳﺘﻨﺎد ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دوﻣﺎ‪ :‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ در دﯾﻦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﺮک ﮐﺮدن اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﻟﻠﻪ و اﻓﺘﺎدن در ﺷﺮک‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﮐﻔﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﺒﺎرت »ھﺮﮐﺲ ھﻤﻪ آنھﺎ‬
‫را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺳﻼم را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ «.‬ﺑﻘﯿﻪ واﺟﺒﺎت و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ذﮐﺮ ﺷﺪه در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از اﯾﻤﺎن و ﺗﻮﺣﯿﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ ﺧﻼف ﮔﻔﺘﻪھﺎی ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺮﺟﺌﻪ و ﺟﮫﻤﯿﻪ‪،‬‬
‫ھﻤﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮای ﮐﺎﻓﺮﺑﻮدن ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﯾﺎ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮدن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ھﯿﭽﯿﮏ از ﺷﺮاﺋﻊ و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ذﮐﺮ ﺷﺪه در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮﻣﺎ‪ :‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﯽ دﯾﻨﺶ را از‬
‫دﺳﺖ داده و اﺳﻼم را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﭼﯿﺰی از اﺳﻼم ﻧﺰد او ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫اﯾﻦ ھﻤﺎن ﺣﮑﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ارﮐﺎن و‬
‫ﺷﺮاﺋﻊ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮی ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮای ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﻔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ھﯿﭽﮑﺪام از ارﮐﺎن و ﻓﺮاﺋﺾ اﺳﻼم ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ در ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ دﻟﯿﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در ﻣﻮرد ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺒﻮدن ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﺑﻪ‬
 ‫‪٧١‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫آن ﺗﻤﺴﮏ ﺟﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق‪ ،‬ﻣﻮﯾﺪ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺎ و ﻋﻠﯿﻪ آﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -١٥‬دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮ) ‪ (١‬ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﻋﺎﺻﻢ ﻟﯿﺜﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ ‪:‬‬
‫) ‪(٢‬‬

‫ﻣﺮدی ﻧﺰد رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آﻣﺪه و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮط اﺳﻼم آورد ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ دو ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺬارد‬
‫ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻓﻘﻂ دو ﻧﻤﺎز از ﭘﻨﺞ ﻧﻤﺎز را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﺳﻼﻣﺶ را ﻗﺒﻮل ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز‪:‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺷﺎرهای ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪن اﺳﻼم آن ﺷﺨﺺ‪،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻧﻤﺎزھﺎ ﭘﻨﺞ وﻋﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬و ﻇﺎھﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ در آﻧﻮﻗﺖ ﻧﻤﺎزھﺎی‬
‫ﻓﺮض‪ ،‬دو ﻧﻤﺎز ﺑﻮده اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺒﻞ از ﻓﺮض ﺷﺪن ﻧﻤﺎزھﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ از ﺑﺎب ﻗﺒﻮل اﺳﻼم آن ﺷﺨﺺ ھﻤﺮاه ﺷﺮط ﻓﺎﺳﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ - ،‬و اﯾﻦ‬
‫ﻣﺬھﺐ اﺣﻤﺪ اﺳﺖ – از اﯾﻦرو اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﺨﺼﻮص رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻮده و ﺑﺮای ھﯿﭽﮑﺴﯽ‬
‫در ﻗﺒﻮل اﺳﻼم دﯾﮕﺮی‪ ،‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮردی ﺟﺎﯾﺰ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫]اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪ :(٣‬اﺳﻼم ﺷﺨﺺ‪ ،‬ھﻤﺮاه ﺷﺮط ﻓﺎﺳﺪ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از اﺳﻼم آوردن‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ھﻤﻪی ﺷﺮاﺋﻊ آن ﻣﻠﺰم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦ اﺑﻦ ﻋﺜﯿﻤﯿﻦ در ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪» :(٤‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ در‬
‫ﻣﻮرد آن ﻓﺮد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬إﻧﻬﻢ إذا أﺳﻠﻤﻮا ﺻﻠﻮا« »ھﺮﮔﺎه آنھﺎ اﺳﻼم آورﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺰارﻧﺪ‪ «.‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺳﻼم را از وی ﺑﺎ آن ﺷﺮط ﻗﺒﻮل ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‬
‫ھﺮﮔﺎه وی ﺣﻘﯿﻘﺘﺎ اﺳﻼم ﺑﯿﺎورد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد‪ .‬اﻣﺎ آﯾﺎ ﺑﺮای ﮐﺴﯽﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﺎن‬
‫ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺷﺮط اﺳﻼم آورد‪ ،‬ھﻤﭽﻮن اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟ ﺑﻪ‬
‫اﻟﻠﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﻮرد آن ﺗﻮﻗﻒ ﻣﯽﮐﻨﻢ )و ﺑﻪ او ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢ( زﯾﺮا رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬إذا أﺳﻠﻢ ﻓﺴﻴﺼ�« »ھﺮﮔﺎه اﺳﻼم آورد‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﻤﺎز را )ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ(‬
‫ﺧﻮاھﺪ ﺧﻮاﻧﺪ‪ «.‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی اﯾﺸﺎن از ﻋﻠﻢ ﻏﯿﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﺸﺎن را از آن‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺻﺤﯿﺢ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ ص‪.٢٢٦‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ )‪.(٢٠٢٨٧‬‬
‫‪ -٣‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﻌﻠﻮم واﻟﺤﮑﻢ‪ ،‬در ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺣﺪﯾﺚ ھﺸﺘﻢ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﻟﻘﺎء اﻟﺒﺎب اﻟﻤﻔﺘﻮح ﺷﻤﺎره‪) .١٣٨‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٧٢‬‬

‫ﻣﻄﻠﻊ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ﻣﺨﺼﻮص رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮای ﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻠﻤﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪[.‬‬
‫‪ -١٦‬اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﮔﻨﺎھﯽ ﻏﯿﺮ از ﺷﺮک را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬در ﺳﻮره‬
‫َ‬
‫ُ َ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫� َ� َ� ۡغ ِف ُر أن � ُ ۡ َ‬
‫� َك بِهِۦ َو�َغ ِف ُر َما دون �ٰل ِك‬ ‫ﻧﺴﺎء آﯾﻪ ‪ ٤٨‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إ َّن ٱ َّ َ‬
‫ِ‬
‫َ ٓ‬
‫ل َِمن �َشا ُء ۚ﴾ »ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ )ھﺮﮔﺰ( ﺷﺮک ﺑﻪ ﺧﻮد را ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﮔﻨﺎھﺎن‬
‫ﺟﺰ آنرا از ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺨﻮاھﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪«.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﺗﺤﺖ ﻣﺸﯿﺌﺖ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ) ‪.(١‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز‪:‬‬
‫الﺮ ُﺟﻞ َو�َ ْ َ‬
‫�‬ ‫� َّ‬‫آﯾﻪ ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز را ﻧﻔﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬إ َّن َ� ْ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِّ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ َ َّ َ‬
‫الﺼﻼ ِة« »ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪی ﺑﯿﻦ اﻧﺴﺎن و ﺷﺮک و ﮐﻔﺮ‪ ،‬ﺗﺮک ﻧﻤﺎز‬ ‫الﺮﺸ ِك واﻟ�ﻔ ِﺮ ﺗﺮك‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ «.‬از اﯾﻦرو ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز در ﻋﻤﻮم آﯾﻪ داﺧﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﮐﻪ ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل او را ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﭼﻮن وی ﺑﻪ ﻧﺺ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺸﺮک ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫َ‬
‫� َك بِهِۦ﴾ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻧﻪ ﺟﺰء دوم آﯾﻪ‪.‬‬ ‫� َ� َ� ۡغفِ ُر أن � ُ ۡ َ‬‫ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺰو اﺑﺘﺪای آﯾﻪ ﴿إ َّن ٱ َّ َ‬
‫ِ‬
‫‪ -١٧‬ﺣﻤﻞ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﺗﺼﺮﯾﺢ دارد ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع از ﮐﻔﺮ‪ ،‬ﮐﻔﺮ‬
‫اﺻﻐﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮی ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ از دﯾﻦ ﺧﺎرج‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ) ‪:(٢‬‬
‫از اﯾﻦرو ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﮐﻔﺮ را در ﺑﺴﯿﺎری از ﻧﺼﻮص‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻔﺮی ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را‬
‫از دﯾﻦ ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﮐﻔﺮی ﮐﻪ در اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ را ﻧﯿﺰ ﺑﺮ‬
‫ُ ْ ٌ ) ‪(٣‬‬
‫ﺎﻪﻟ �ﻔﺮ«‬ ‫ﻮق‪َ ،‬وﻗﺘَ ُ ُ‬
‫ُ ُ ٌ‬
‫الﻤ ْﺴ ِﻠ ِﻢ ﻓﺴ‬
‫ﺎب ُ‬‫ﮐﻔﺮ اﺻﻐﺮ ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺣﺎدﯾﺚ »ﺳﺒَ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺎس‬ ‫»دﺷﻨﺎم دادن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻓﺴﻖ و ﺟﻨﮓ ﺑﺎ او ﮐﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ «.‬ﯾﺎ ﺣﺪﯾﺚ »اﺛْنَ َﺘﺎن ﻲﻓ َّ‬
‫اﻨﻟ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ ِّ َ َ ُ َ ْ‬ ‫َّ َ‬ ‫ْ ُ ْ ٌ َّ ْ ُ‬ ‫ُ َ‬
‫ﺎﺣﺔ َﻰﻠﻋ ال َﻤﻴِّ ِﺖ«) ‪» (٤‬دو ﻋﺎدت در ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم وﺟﻮد‬ ‫ﺐ واﻨﻟﻴ‬ ‫ﻫﻤﺎ ﺑِ ِﻬﻢ �ﻔﺮ‪ :‬اﻟﻄﻌﻦ ِﻲﻓ اﻟنﺴ ِ‬
‫دارد ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﻃﻌﻦ در ﻧﮋاد و دﯾﮕﺮی ﮔﺮﯾﻪ و زاری و ﻧﻮﺣﻪ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺻﺤﯿﺢ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﺔ ص‪.٢٢٣‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺻﺤﯿﺢ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﺔ ص‪.٢٢٧‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﺨﺎري )‪ ،(٧٠٧٦) (٦٠٤٤) (٤٨‬ﻣﺴﻠﻢ )‪.(٦٤‬‬
‫‪ -٤‬ﻣﺴﻠﻢ )‪.(٦٧‬‬
 ‫‪٧٣‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫ﺧﻮاﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﺮده‪«.‬‬
‫و از اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در آن ﻟﻔﻆ ]ﻟﻴﺲ ﻣﻨﺎ ﻣﻦ ﻓﻌﻞ ﻛﺬا‪» [...‬از ﻣﺎ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﻼن ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دھﺪ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﻔﺮی ﮐﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ ﺗﺎرک‬
‫ﻧﻤﺎز آﻣﺪه اﺳﺖ از اﯾﻦ ﻧﻮع ﮐﻔﺮ )ﮐﻔﺮ اﺻﻐﺮ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز‪:‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﺪ دﻟﯿﻞ‪:‬‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎز را ﺣﺪ ﻓﺎﺻﻞ ﻣﯿﺎن ﮐﻔﺮ و اﯾﻤﺎن و ﻣﻮﻣﻨﯿﻦ و ﮐﻔﺎر ﻗﺮار‬ ‫‪-١‬‬
‫دادهاﻧﺪ‪ .‬و ﺣﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺪود را ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﺳﺎزد و از ﻏﯿﺮ ﺧﻮدش ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و دو‬
‫ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻣﺤﺪود ﺷﺪهاﻧﺪ )ﮐﻔﺮ و اﯾﻤﺎن( ﻣﺘﻐﺎﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﯾﮑﯽ‬
‫در دﯾﮕﺮی داﺧﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎز رﮐﻨﯽ از ارﮐﺎن اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از اﯾﻦرو ﺗﺎرک آن ﺑﻪ ﮐﻔﺮی وﺻﻒ ﺷﺪه ﮐﻪ‬ ‫‪-٢‬‬
‫ﻣﻘﺘﻀﺎی آن ﺧﺮوج از دﯾﻦ اﺳﺖ زﯾﺮا وی رﮐﻨﯽ را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮده و زﯾﺮ ﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﺧﻼف اﻃﻼق ﮐﻔﺮ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﻠﯽ از اﻋﻤﺎل ﮐﻔﺮی را اﻧﺠﺎم داده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﺼﻮص دﯾﮕﺮی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ آن دارد ﮐﻪ ﮐﻔﺮی ﮐﻪ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز‬ ‫‪-٣‬‬
‫ﺑﺪان وﺻﻒ ﺷﺪه‪ ،‬ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮد را از دﯾﻦ ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﻔﻆ ﮐﻔﺮ ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ دارد‪ ،‬ﺣﻤﻞ ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﻧﺼﻮص در‬
‫اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﺘﻼﺋﻢ و ﻣﺘﻔﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﻔﻆ ﮐﻔﺮ در اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﮑﺮه ﯾﺎ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ ﻓﻌﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫‪-٤‬‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ آن ﻋﻤﻞ ﺟﺰﺋﯽ از ﮐﻔﺮ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺎﻋﻞ آن در اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا از دﯾﻦ ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﮔﺮدد ﺑﺮ ﺧﻼف ﺗﻌﺒﯿﺮی ﮐﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ در اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻟﻔﻆ ﮐﻔﺮ ﺑﻪ ھﻤﺮاه ]اﻟﻒ و ﻻم[ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ ﻣﺮاد از ]اﻟﮑﻔﺮ[ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪.(١‬‬
‫ھﺮﮔﺎه ﻟﻔﻆ ﮐﻔﺮ در ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﺑﻪ ﺻﯿﻐﻪی ﻣﻌﺮﻓﻪی )اﻟﮑﻔﺮ( ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد از آن‬ ‫‪-٥‬‬
‫ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺮوج از دﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا اﻟﻒ و ﻻم ﺑﺮ اﺳﺘﻐﺮاق‬
‫اﺳﻢ و ﮐﻤﺎل ﻣﻌﻨﺎ دﻻﻟﺖ دارد و ﻣﯿﺎن اھﻞ ﻋﻠﻢ و ﻟﻐﺖ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ اﺧﺘﻼﻓﯽ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از رﺳﺎﻟﻪی ﺷﯿﺦ اﺑﻦ ﻋﺜﯿﻤﯿﻦ در ﻣﻮرد ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة ص‪) .١٤‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٧٤‬‬

‫وﺟﻮد ﻧﺪارد) ‪.(١‬‬

‫اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬وﺟﻮد اﻟﻒ و ﻻم در اول اﺳﻢ دﻟﯿﻞ ﮐﻤﺎل ﻣﻌﻨﺎی آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽرود ﻣﺜﻼ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬زﯾﺪ اﻟﻌﺎﻟﻢ اﻟﺼﺎﻟﺢ‪ ،‬ﮐﻤﺎل ﻋﺎﻟﻢ و ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻮدن ﺑﺮای زﯾﺪ ﻣﻘﺼﻮد‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬زﯾﺪ ﻋﺎﻟﻢ ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬وﺟﻮد اﯾﻦ ﺻﻔﺎت ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮای زﯾﺪ ﻣﻘﺼﻮد‬
‫و ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪«.(٢‬‬
‫ﺻﯿﻐﻪی )اﻟﮑﻔﺮ( در ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻮاردی ﮐﻪ در ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮ‬
‫َّ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ از اﯾﻦرو در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ھﻢ ﺻﯿﻐﻪی )اﻟﮑﻔﺮ( ﺑﻪ ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪ِ » :‬إن‬
‫َ ْ َ َّ ُ َ َ ْ َ ِّ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ َ َّ َ‬
‫الﺼﻼ ِة« و اﮔﺮ ﻟﻔﻆ ﮐﻔﺮ ﺑﻪ ﺻﯿﻐﻪی ﻧﮑﺮه ﺑﯿﺎﯾﺪ‬ ‫�� الﺮﺟ ِﻞ و�� الﺮﺸ ِك واﻟ�ﻔ ِﺮ ﺗﺮك‬
‫)ﮐﻔﺮ( ﺑﮫﺘﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮ ﺣﻤﻞ ﺷﻮد ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻗﺮﯾﻨﻪی ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪهای‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻌﻨﺎی آنرا از ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ اﺻﻐﺮ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ؛ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ادﻋﺎ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ]ﮐﻔﺮان اﻟﻌﺸﯿﺮ) ‪ [(٣‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ در ﻣﻮرد ﺣﺪﯾﺚ »ﺳﺒﺎب اﻤﻟﺴﻠﻢ ﻓﺴﻮق وﻗﺘﺎﻪﻟ‬
‫�ﻔﺮ« ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻔﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ آﻧﮫﻢ ﺑﺎ ﺻﯿﻐﻪی ﻧﮑﺮه و آﯾﻪی ﻗﺮآن‬
‫ﻣﺎھﯿﺖ اﯾﻦ ﮐﻔﺮ را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻔﺮ‪ ،‬ﮐﻔﺮ اﺻﻐﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮی ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن را از داﯾﺮه دﯾﻦ ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺣﺠﺮات آﯾﻪ ‪ ٩‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬درسھﺎﯾﯽ از ﻋﻘﯿﺪه ص‪) .١٢٧‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬

‫‪ -٢‬ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﻋﺒﺪاﻟﻤﻨﻌﻢ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺣﻠﯿﻤﻪ ص‪.٩١‬‬
‫‪ -٣‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎسب ﺑﻌﺪ از ﻧﻘﻞ ﮐﺎﻣﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﺴﻮف‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺎ‬
‫ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ در ﻧﻤﺎز‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺳﺮﺟﺎی ﺧﻮد ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰی را ﮔﺮﻓﺘﯿﺪ و ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻋﻘﺐ‬
‫ﻮدا َ َ ْ َ َ ْ ُ ُ َ َ ْ ُ ْ ْ ُ َ َ َ‬ ‫ِّ َ َ ْ ُ ْ َ َّ َ َ َ َ َ ْ ُ ُ ْ ُ ً‬
‫ﺖ‬‫‪،‬ولﻮ أﺻﺒﺘﻪ ﻷ�ﻠﺘﻢ ِﻣﻨﻪ ﻣﺎ ﺑ ِﻘﻴ ِ‬ ‫رﻓﺘﯿﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬إِ� رأﻳﺖ اﺠﻟﻨﺔ‪� ،‬ﺘﻨﺎوﻟﺖ �ﻨﻘ‬
‫ﺎء« »ﺑﮫﺸﺖ را دﯾﺪم و‬
‫ِّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺜ أﻫ ِﻠ َﻬﺎ اﻟن َﺴ َ‬‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﺖ أ� َ‬‫َ‬ ‫ﺎر‪ ،‬ﻓَﻠَ ْﻢ أَ َر َﻣﻨْ َﻈ ًﺮا َﺎﻛ ْﻴﻟَ ْﻮمِ َ� ُّﻂ أَ ْ� َﻈ َﻊ‪َ ،‬و َرأَﻳ ْ ُ‬ ‫اﺪﻟ ْ�ﻴَﺎ‪َ ،‬وأُر ُ‬
‫�ﺖ اﻨﻟَّ َ‬ ‫ُّ‬
‫ِ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺧﻮﺷﻪ اﻧﮕﻮری ﺑﭽﯿﻨﯿﻢ‪ .‬اﮔﺮ آن ﺧﻮﺷﻪ را ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن دﻧﯿﺎ از آن ﻣﯽﺧﻮردﯾﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ دوزخ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﺮﺿﻪ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن‪ ،‬ھﯿﭽﮕﺎه ﺻﺤﻨﻪای ھﻮﻟﻨﺎﮐﺘﺮ از آن ﻧﺪﯾﺪه ﺑﻮدم‪ .‬و‬
‫ُ ْ‬
‫�ﻔ ِﺮ ِﻫ َّﻦ« زﯾﺮا‬ ‫ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ دوزﺧﯿﺎن را زﻧﺎن ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ِ » :‬ﺑ‬
‫آﻧﺎن ﮐﻔﺮ و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﺪا ﮐﻔﺮ ﻣﯽورزﻧﺪ؟ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ْ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ ُ َّ َّ ْ ُ َّ ُ ُ َ ْ ْ َ َ ْ‬ ‫َ ُْْ َ َْ َ ََ ُْْ َ‬
‫اﺪﻟﻫ َﺮ ﻠﻛﻪ‪َّ � ،‬ﻢ َرأت ِﻣﻨﻚ ﺷيﺌًﺎ ‪،‬‬ ‫اﻹﺣﺴﺎن‪ ،‬لﻮ أﺣﺴﻨﺖ إِﻰﻟ إِﺣﺪاﻫﻦ‬ ‫»ﻳ�ﻔﺮن اﻟﻌ ِﺸ�‪ ،‬و��ﻔﺮن ِ‬
‫َ َ ْ َ ََْ ُ ْ َ َ ًْ َ‬
‫�ا � ُّﻂ« از ﺷﻮھﺮانﺷﺎن ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﮐﺮده‪ ،‬اﺣﺴﺎن آﻧﺎن را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻣﺎ رأﻳﺖ ِﻣﻨﻚ ﺧ‬
‫اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ ﺑﻪ او ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﯾﮏ ﺑﺎر از ﺷﻤﺎ ﻗﺼﻮری ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﯿﭽﮕﺎه از ﺗﻮ‬
‫ﺧﯿﺮی ﻧﺪﯾﺪهام‪ .‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری )‪.(١٠٥٢‬‬
 ‫‪٧٥‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬
‫ْ‬ ‫َ ُۡ ۡ َ ۡ ُ ْ ََ‬ ‫َ ٓ ََ‬
‫ِ� ٱ� َت َتلوا فأ ۡصل ُِحوا بَ ۡي َن ُه َماۖ ﴾ »ھﺮﮔﺎه دو ﮔﺮوه از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ‬ ‫ان مِن ٱلمؤ ِمن‬
‫﴿�ن طا�ِفت ِ‬
‫ھﻢ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎزﯾﺪ‪ «.‬ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد ﺟﻨﮓ دو ﮔﺮوه ﺑﺎ ھﻢ‪ ،‬آنھﺎ را ﻣﻮﻣﻦ و ﺑﺮادران دﯾﮕﺮ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺧﻄﺎب ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﻟﻔﻆ ﮐﻔﺮی ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻔﺮ اﺻﻐﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ آﯾﻪ و ﺗﺎوﯾﻠﯽ در ﻧﺼﻮص ﺷﺮﻋﯽ در راﺳﺘﺎی روﺷﻦ ﺷﺪن ﻟﻔﻆ )اﻟﮑﻔﺮ(‬
‫ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ آنرا از ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ اﺻﻐﺮ‬
‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﻮاھﺪ زﯾﺎدی از ﻗﺮآن و ﺣﺪﯾﺚ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮ ﺑﻮدن ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز‬
‫را را ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪] .‬ﺑﺮای اﻃﻼع ﺑﯿﺸﺘﺮ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﮐﺘﺐ ﻋﻘﯿﺪه رﺟﻮع ﺷﻮد‪[.‬‬
‫‪ -١٨‬ﺣﻤﻞﮐﺮدن اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ اﻧﮑﺎر آن ﺗﺮک ﮐﻨﺪ) ‪:(١‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز‪:‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﻤﻞ‪ ،‬دو اﺷﮑﺎل وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از آنھﺎ ﺑﺮﺣﺬر ﺑﻮد‪:‬‬
‫اول اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﻤﻞ‪ ،‬وﺻﻔﯽ ﮐﻪ ﺷﺎرع آنرا ﻣﻌﺘﺒﺮ داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻠﻐﯽ ﺷﺪه و ﺣﮑﻢ آن‬
‫ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺟﺤﻮد و اﻧﮑﺎر آن‪ ،‬ﻣﻌﻠﻖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫دوم اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﺣﻤﻞ‪ ،‬ﻣﻌﺘﺒﺮ داﻧﺴﺘﻦ وﺿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎرع آنرا ﻣﻨﺎط ﺑﺮ ﺣﮑﻢ ﻗﺮار‬
‫ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ اﻧﮑﺎر و ﺟﺤﻮد وﺟﻮب ﻧﻤﺎزھﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﮐﻔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺟﮫﻞ ﺑﻪ وﺟﻮب آن ﻣﻌﺬور ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ آنرا‬
‫ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻤﻞ ﻧﺼﻮص ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را از روی اﻧﮑﺎر وﺟﻮب آن‬
‫ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﮔﺮ ﺑﺤﺚ ﺟﺤﻮد و اﻧﮑﺎر ﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻣﺪن ﻟﻔﻆ ]ﺗﺮک[ در ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻪ‬
‫ﺳﻮدی ﺧﻮاھﺪ داﺷﺖ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن‪ ،‬وﺟﻮب ﻧﻤﺎز را اﻧﮑﺎر‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫) ‪(٢‬‬
‫ﺷﯿﺦ اﺑﻦ ﻋﺜﯿﻤﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ‪» :‬ﺑﺎ دﻗﺖ در ﻣﻮرد اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﻧﺒﻮدن ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دﻻﯾﻞ آﻧﺎن از ﭼﮫﺎر وﺟﻪ ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺻﺤﯿﺢ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﺔ ص‪.٢٢٧‬‬

‫‪ -٢‬رﺳﺎﻟﻪ ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز اﺑﻦ ﻋﺜﯿﻤﯿﻦ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٧٦‬‬

‫‪ -١‬ﯾﺎ دﻟﯿﻞ آنھﺎ اﺻﻼ دﻟﯿﻞ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻔﺘﯽ ﻣﻘﯿﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﺑﺎ وﺟﻮد آن ﺻﻔﺖ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﯾﺎ ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﻣﻘﯿﺪ ﺷﺪه ﮐﻪ اﮔﺮ ﻓﺮدی در آن وﺿﻌﯿﺖ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬دارای‬
‫ﻋﺬر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﯾﺎ دﻟﯿﻞ آنھﺎ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻋﺎم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮدن ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز را‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺨﺼﯿﺺ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪«.‬‬
‫و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬در ﻧﺼﻮص ﺷﺮﻋﯽ دﻟﯿﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﻣﻮﻣﻦ اﺳﺖ ﯾﺎ وارد‬
‫ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ از آﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ ﻧﺠﺎت ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﺎ را ﻗﺎﻧﻊ ﺳﺎزد از رای‬
‫ﺧﻮد ﻣﻨﺼﺮف ﺷﺪه و ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﻧﻌﻤﺖ ﯾﺎ ﮐﻔﺮ اﺻﻐﺮ ﺗﺎوﯾﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪«.‬‬

‫ادﻟﻪی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز را ﮐﺎﻓﺮ داﻧﺴﺘﻪ و او را ﺗﮑﻔﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬

‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬راوﯾﺎن اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ آنھﺎ ﺑﺮ ﻋﺪم ﮐﻔﺮ‬
‫ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ھﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از آنھﺎ ﺗﮑﻔﯿﺮ ﺑﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﺣﻔﻆ ﺷﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬
‫اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺰم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪» :(١‬ﻗﻄﻌﺎ از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ،‬ﻣﻌﺎذ‬
‫ﺑﻦ ﺟﺒﻞ و اﺑﻮھﺮﯾﺮه و اﺻﺤﺎب دﯾﮕﺮش رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﯾﮏ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض را ﻋﻤﺪا‬
‫ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺘﺶ ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺮﺗﺪ ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﺑﺎ اﺻﺤﺎﺑﯽ ﮐﻪ از آنھﺎ ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز رواﯾﺖ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﯽ از‬
‫دﯾﮕﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ و ﯾﻘﯿﻨﺎ ﺑﺮ ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و اﺟﻤﺎع ﺻﺤﺎﺑﻪ‬
‫دﻻﻟﺖ دارد‪«.‬‬

‫اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﮐﺘﺎب‪:‬‬
‫�‬ ‫‪ -١‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻗﻠﻢ آﯾﺎت ‪ ٣٥‬ﺗﺎ ‪ ٤٣‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬أَ َ� َن ۡج َع ُل ٱل ۡ ُم ۡسلِم َ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َۡ َ ُ‬
‫� ۡم ك َِ�ٰ ‪ٞ‬‬ ‫َ ُ َ َ َۡ ُ َ‬ ‫َكٱل ۡ ُم ۡجرم َ‬
‫ب �ِيهِ ت ۡد ُر ُسون ‪٣٧‬‬ ‫ِ� ‪َ ٣٥‬ما ل� ۡم ك ۡيف �ك ُمون ‪ ٣٦‬أم ل‬ ‫ِ‬
‫َ ۡ َ ُ ۡ َ ۡ َ ٰ ٌ َ َ ۡ َ َ ٰ َ ٌ َ ٰ َ ۡ ِ ۡ َ ٰ َ َّ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ ُ‬
‫إِن ل�م �ِيهِ لما ��ون ‪ ٣٨‬أم ل�م �ي�ن علينا �ل ِغة إِ� يوم ٱلقِ�مةِ إِن‬
‫َۡ َُ ۡ ُ ََُٓ َ َُۡۡ ْ‬ ‫َ‬
‫ون ‪َ ٣٩‬س ۡل ُه ۡم � ُّ� ُهم ب َ�ٰل َِك َز� ٌ‬ ‫َ ُ ۡ ََ َۡ ُ ُ َ‬
‫ِيم ‪ ٤٠‬أم لهم ��ء فلي�توا‬ ‫ِ‬ ‫ل�م لما �كم‬

‫‪ -١‬اﻟﻤﺤﻠﯽ ﻻﺑﻦ ﺣﺰم‪.٢٤٢/١‬‬

 ‫‪٧٧‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫جودِ‬ ‫� َش ُف َعن َساق َو ُ� ۡد َع ۡو َن إ َ� ٱ ُّ‬

‫لس ُ‬ ‫ََۡ ُ ۡ‬
‫ِ� ‪ ٤١‬يوم ي‬ ‫� َ�ٓ�ه ۡم إن َ�نُوا ْ َ� ٰ ِد� َ‬ ‫� ُ َ‬
‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِِ ِ‬ ‫ِ‬
‫لس ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ون ‪ٰ�َ ٤٢‬شِ َع ًة �بۡ َ� ٰ ُر ُه ۡم تَ ۡر َه ُق ُه ۡم ذِلة‪َ ۖ ٞ‬وقَ ۡد َ�نُوا يُ ۡد َع ۡو َن إ� ٱ ُّ‬ ‫َ َۡ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫جو ِد‬ ‫ِ‬ ‫ف� �ست ِطيع‬
‫َ‬ ‫َو ُه ۡم َ ٰ‬
‫�ل ُِمون ‪» ﴾٤٣‬آﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداران را ھﻤﭽﻮن ﮔﻨﺎھﮑﺎران ﯾﮑﺴﺎن ﻣﯽﺷﻤﺎرﯾﻢ؟!‬
‫ﺷﻤﺎ را ﭼﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟! ﭼﮕﻮﻧﻪ داوری ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟! آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﮐﺘﺎﺑﯽ )از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا(‬
‫دارﯾﺪ ﮐﻪ از روی آن )ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺧﺪا را( ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ )و ﺑﺮاﺑﺮ آن ﺣﮑﻢ ﺻﺎدر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟(‪ .‬و ﺷﻤﺎ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺰﯾﻨﯿﺪ )و ﺑﺮاﺑﺮ آن داوری ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ( در آن‬
‫اﺳﺖ؟ ﯾﺎ ﺑﺎ ﻣﺎ ﭘﯿﻤﺎنھﺎﺋﯽ ﺑﺴﺘﻪاﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ھﺮ ﭼﻪ ﺣﮑﻢ ﮐﻨﯿﺪ ﺣﻖ‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ؟ از آﻧﺎن ﺑﭙﺮس‪ ،‬ﮐﺪام ﯾﮏ از اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺿﺎﻣﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﻤﺎنھﺎﺋﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﺎ‬
‫ّ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺮﯾﮏھﺎﺋﯽ دارﻧﺪ )ﮐﻪ ھﻤﭽﻮن اﯾﺸﺎن ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ و ﺳﺮدﺳﺘﮕﺎن و ﺧﻂ‪-‬‬
‫دھﻨﺪﮔﺎن اﯾﺸﺎن ﺑﻮده و از آﻧﺎن ﺣﻤﺎﯾﺖ و ﺟﺎﻧﺒﺪاری ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟(‪ .‬اﮔﺮ راﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺎء )و رؤﺳﺎء( ﺧﻮد را ﺑﯿﺎورﻧﺪ )ﺗﺎ ﺷﮫﺎدت ﺑﺮ ﺿﻤﺎﻧﺖ ﺧﻮد را ﺑﺪھﻨﺪ‬
‫و ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ از ﻣﺸﺮﮐﺎن در ﻣﺤﻀﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ دﻓﺎع و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺧﻮاھﻨﺪ ﮐﺮد(‪ .‬روزی‪-‬‬
‫ﮐﻪ ﭘﺮده از ﺳﺎق ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﺸﺎن ﺑﺴﻮی ﺳﺠﺪه ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ اﻣﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺸﻤﺎنﺷﺎن )از ﺧﻮف و وﺣﺸﺖ و ﺷﺮﻣﻨﺪﮔﯽ‬
‫و ﺷﺮﻣﺴﺎری( ﺑﻪ زﯾﺮ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ و ﺧﻮاری و ﭘﺴﺘﯽ وﺟﻮد اﯾﺸﺎن را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﻧﯿﺰ )در دﻧﯿﺎ( ﺑﺪاﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﺳﺎﻟﻢ و ﺗﻨﺪرﺳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه‬
‫ﺑﺮدن‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ )و اﯾﺸﺎن ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ(«‪.‬‬
‫وﺟﻪ دﻻﻟﺖ آﯾﻪ آناﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ ﺧﺒﺮ داده ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺠﺮﻣﯿﻦ‬
‫ﻗﺮار ﻧﻤﯽدھﺪ و اﯾﻦ ﻣﺴﺎوی ﻗﺮاردادن ﻧﻪ ﻻﯾﻖ ﺣﮑﻤﺖ و ﻧﻪ ﺑﺎ ﺣﮑﻢ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺳﺎزﮔﺎری‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﺳﭙﺲ اﺣﻮال ﻣﺠﺮﻣﯿﻦ را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََۡ ُ ۡ َ ُ‬
‫اق﴾ روزیﮐﻪ ﭘﺮده از ﺳﺎق ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آنھﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی‬ ‫﴿يوم ي�شف عن س ٖ‬
‫ﺳﺠﺪه ﺑﺮ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﯿﻦ آنھﺎ و ﺣﻖ ﺗﺒﺎرک‬
‫و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺣﺎﺋﻞ ﻗﺮار داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از اﯾﻦرو ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ھﻤﺮاه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺠﺪه ﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ‬
‫ھﻤﺮاه ﻧﻤﺎزﮔﺰاران در زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻋﻘﻮﺑﺘﯽ ﺑﺮای آنھﺎ‪ ،‬در اﺛﺮ ﺗﺮک ﺳﺠﺪه‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ آنھﺎ ھﻤﺮاه ﮐﻔﺎر و ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ھﻨﮕﺎم‬
‫ﺳﺠﺪهی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺸﺖھﺎیﺷﺎن ھﻤﭽﻮن ﭘﺸﺖ ﮔﺎو ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬و اﮔﺮ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮای آنھﺎ اﺟﺎزه داده ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺎ ﺳﺠﺪه ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﺮای‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٧٨‬‬

‫ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ اﺟﺎزه داده ﺷﺪ‪.‬‬

‫َ‬ ‫ُّ‬
‫‪ -٢‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻣﺪﺛﺮ آﯾﺎت ‪ ٣٨‬ﺗﺎ ‪ ٤٧‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ۡ �َ �ُ ﴿ :‬ف� ب َما ك َس َب ۡ‬
‫ت‬ ‫ِ‬
‫ِ� ‪َ ٤١‬ما‬ ‫ون ‪َ ٤٠‬عن ٱل ۡ ُم ۡجرم َ‬ ‫َ َّ ٰ َ َ َ ٓ َ ُ َ‬
‫ل‬‫ء‬ ‫ا‬ ‫س‬ ‫ت‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫�‬ ‫ج‬ ‫�‬ ‫‪٣٩‬‬ ‫�‬ ‫م‬ ‫ب ٱ ۡ�َ‬ ‫�ٰ َ‬ ‫ِين ٌة ‪ ٣٨‬إ َّ�ٓ أَ ۡص َ‬
‫َره َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِ� ‪٤٤‬‬ ‫ك ُ� ۡطع ُم ٱلۡم ۡسك َ‬ ‫ََۡ َ ُ‬
‫ِ� ‪ ٤٣‬ولم ن‬ ‫ك م َِن ٱل ۡ ُم َص ّل َ‬‫َ ُ ْ َۡ َ ُ‬ ‫َ‬
‫َسلك� ۡم ِ� َسق َر ‪ ٤٢‬قالوا لم ن‬
‫َ َ ُ‬
‫ِ ِ‬
‫� َ�تَى ٰ َنا ٱ ۡ�َق ُ‬‫ِين ‪َ ٤٦‬ح َّ ٰٓ‬ ‫َ ُ َّ ُ َ ّ ُ َ ۡ ّ‬ ‫�آ� َ‬ ‫َۡ‬ ‫ُ َّ َ ُ ُ َ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫ض� ‪ ٤٥‬و�نا ن�ذِب �ِيو ِم ٱ� ِ‬ ‫َو�نا �وض م َع ٱ ِ ِ‬
‫‪» ﴾٤٧‬ھﺮﮐﺴﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎرھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ )در دوزخ زﻧﺪاﻧﯽ ﻣﯽﮔﺮدد و(‬
‫ﮔﺮوﮔﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﮕﺮ ﯾﺎران ﺳﻤﺖ راﺳﺘﯽ )ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﻨﺪ و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﺑﺎ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻧﯿﮑﯽھﺎ در ﺟﮫﺎن از ﻋﺬاب ﺧﺪاوﻧﺪ رھﺎﻧﯿﺪهاﻧﺪ(‪ .‬آﻧﺎن در ﺑﺎغھﺎی ﺑﮫﺸﺖ ﺑﺴﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬و )از دوزﺧﯿﺎن( ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ .‬از ﺑﺰھﮑﺎران وﮔﻨﺎھﮑﺎران )ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ(‪ .‬ﭼﻪ‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ دوزخ ﮐﺸﺎﻧﺪه اﺳﺖ و ﺑﺪان اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪) :‬در‬
‫ﺟﮫﺎن( از زﻣﺮه ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﻧﺒﻮدهاﯾﻢ‪ .‬و ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ ﺧﻮراک ﻧﻤﯽدادهاﯾﻢ‪ .‬و ﻣﺎ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﺑﺎﻃﻠﮕﺮاﯾﺎن )ھﻢﻧﺸﯿﻦ و ھﻢ ﺻﺪا ﻣﯽﺷﺪهاﯾﻢ و ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻞ و ﯾﺎوه و‬
‫ﻋﯿﺒﺠﻮﺋﯽ( ﻓﺮو ﻣﯽرﻓﺘﻪاﯾﻢ‪ .‬و روز ﺳﺰا و ﺟﺰای )ﻗﯿﺎﻣﺖ( را دروغ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻪاﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺗﺎ ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﻤﺎن آﻣﺪ‪«.‬‬
‫وﺟﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ آﯾﻪ‪ :‬آﯾﻪ از اﯾﻦ ﺣﺎﻻت ﺧﺎﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ھﺮﯾﮏ از اﯾﻦ ﺧﺼﻠﺖھﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻣﻮﺟﺐ ورود او ﺑﻪ ﺟﮫﻨﻢ ﺑﻮده و وی را از ﺟﻤﻠﻪی ﻣﺠﺮﻣﯿﻦ ﻗﺮار داده ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻣﺠﻤﻮع آنھﺎ ﻣﻮﺟﺐ ورود او ﺑﻪ ﺟﮫﻨﻢ و ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ وی در زﻣﺮهی ﻣﺠﺮﻣﯿﻦ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ھﺮﯾﮏ از اﯾﻦ ﺧﺼﻠﺖھﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﻪ دوزخ اﻓﺘﺎدن آنھﺎ ﺷﺪه‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫دﻻﻟﺖ آن ﻇﺎھﺮ و آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﻣﺠﻤﻮع ھﺮ ﭼﮫﺎر ﻋﻤﻞ )از ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﻧﺒﻮدن‪،‬‬
‫اﻃﻌﺎم ﻣﺴﮑﯿﻦ ﻧﮑﺮدن‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺎﻃﻞ ﮔﺮاﯾﺎن ﻓﺮورﻓﺘﻦ‪ ،‬و دروغ داﻧﺴﺘﻦ روز ﺟﺰا( ﻣﻮﺟﺐ اﯾﻦ‬
‫ﻋﻘﻮﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻘﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻐﻠﯿﻆ در ﮐﻔﺮﺷﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ھﺮﯾﮏ از‬
‫اﯾﻦ ﺧﺼﻠﺖھﺎ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻣﻘﺘﻀﯽ ﻋﻘﻮﺑﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ آﻧﭽﻪ ﺗﺎﺛﯿﺮی در‬
‫ﻋﻘﻮﺑﺖ ﻧﺪارد ﺑﺎ آﻧﭽﻪ از آن ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺷﻮد‪.‬‬
‫واﺿﺢ و آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز و آﻧﭽﻪ ھﻤﺮاه آن ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺷﺮﻃﯽ ﺑﺮای ﻋﻘﻮﺑﺖ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روز ﺟﺰا را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪] ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﮫﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﻼوه‬
‫ﺑﺮ ﺗﮑﺬﯾﺐ روز ﺟﺰا ﺑﻪ ﺳﻪ ﺧﺼﻠﺖ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﺒﺘﻼ ﺑﺎﺷﺪ[ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﮑﺬﯾﺐ روز ﺟﺰا ﺧﻮد ﺑﻪ‬
 ‫‪٧٩‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﻋﻘﻮﺑﺖ و ﻣﺠﺎزات ﺷﺨﺺ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ‬
‫ھﺮ وﺻﻔﯽ ﮐﻪ ھﻤﺮاه ﺗﮑﺬﯾﺐ روز ﺟﺰا ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ و ھﺮﯾﮏ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻋﻘﻮﺑﺖ و ﺟﺰا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻨﮫﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ اوﺻﺎف ﭼﮫﺎرﮔﺎﻧﻪ در وی ﺟﻤﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺬاب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺣﺎل ﮐﻪ ھﺮﯾﮏ از‬
‫اﯾﻦ ﺧﺼﻠﺖھﺎ ﺑﺎﻋﺜﯽ ﺑﺮای ﺟﺮم و ﺟﻨﺎﯾﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺠﺮﻣﯿﻦ را‬
‫ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪ -‬ﭘﺲ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز از ﺟﻤﻠﻪی ﻣﺠﺮﻣﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﮫﻨﻢ‬
‫ِ� ِ�‬‫اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻗﻤﺮ آﯾﺎت‪ ٤٧‬و‪ ٤٨‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إ َّن ٱل ۡ ُم ۡجرم َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ُ ُ ْ‬ ‫ون ِ� ٱ�َّار َ َ ٰ‬
‫� ُو ُجوهِ ِه ۡم ذوقوا َم َّس َسق َر ‪» ﴾٤٨‬ﻗﻄﻌﺎ‬
‫ً‬ ‫ََۡ ُۡ َ ُ َ‬
‫ب‬ ‫ح‬ ‫س‬ ‫�‬ ‫م‬‫و‬ ‫ي‬ ‫‪٤٧‬‬ ‫ر‬ ‫َض َ�ٰل َو ُس ُ‬
‫ع‬
‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ٖ‬
‫ﮔﻨﺎھﮑﺎران‪ ،‬ﮔﻤﺮاه و دﯾﻮاﻧﻪ و ﮔﺮﻓﺘﺎر آﺗﺸﻨﺪ‪ .‬روزی داﺧﻞ آﺗﺶ‪ ،‬ﺑﺮ رﺧﺴﺎره‪ ،‬روی زﻣﯿﻦ‬
‫ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ )و ﺑﺪﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ (:‬ﺑﭽﺸﯿﺪ ﻟﻤﺲ و ﭘﺴﻮده دوزخ را‪«.‬‬
‫َّ َّ َ َ ۡ َ ُ ْ َ ُ ْ َ َّ َ َ َ ُ ْ‬
‫و در ﺳﻮره ﻣﻄﻔﻔﯿﻦ آﯾﻪ ‪ ٢٩‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِن ٱ�ِين أجرموا �نوا مِن ٱ�ِين ءامنوا‬
‫َ ۡ َ ُ َ‬
‫حكون ‪» ﴾٢٩‬ﮔﻨﺎھﮑﺎران ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ )در دﻧﯿﺎ( ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﯽﺧﻨﺪﯾﺪﻧﺪ و اﯾﺸﺎن را‬ ‫يض‬
‫رﯾﺸﺨﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺠﺮﻣﯿﻦ را ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻮﻣﻦ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز اﯾﻦ دﻟﯿﻞ را اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ دادهاﻧﺪ‪:‬‬
‫در آﯾﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ آنھﺎ وارد آﺗﺶ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و در آن ﻧﯿﺎﻣﺪه ﮐﻪ ﻣﺪت اﻗﺎﻣﺘﺸﺎن‬
‫در آﺗﺶ ﭼﻘﺪر اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ در آن ﺟﺎوداﻧﻪ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ در آﯾﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪه و ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ در آﺗﺶ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺣﺠﺖ ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز از ﺟﻤﻠﻪی ﻣﺠﺮﻣﯿﻦ ﻗﺮار داده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﺠﺮﻣﯿﻦ در ﮐﺘﺎب اﻟﻠﻪ‬
‫ﺑﺮ ﮐﻔﺎر اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از اﯾﻦرو اﯾﻦ ﺟﺮم و ﺟﻨﺎﯾﺖ را ﺑﻪ ﺟﺮﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺎرجﮐﻨﻨﺪهی از‬
‫دﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺣﻤﻞ ﮐﺮده و ﺗﺎوﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ!!‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻗﻄﻌﺎ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺠﺮﻣﯿﻦ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪﴿ ،‬أ� َن ۡج َعل‬
‫ِ� ‪] ﴾٣٥‬اﻟﻘﻠﻢ‪ .[٣٥ :‬و اﯾﻦ ﺗﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺣﻤﻞ اﯾﻦ ﺟﺮم و ﺟﻨﺎﯾﺖ را ﺑﺮ‬ ‫� َكٱل ۡ ُم ۡجرم َ‬
‫ٱل ۡ ُم ۡسلِم َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺟﺮﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﺮد را از دﯾﻦ ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ آﺷﻔﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪،‬‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﴿أَ َ� َن ۡج َع ُل ٱل ۡ ُم ۡسلِم َ‬
‫� َكٱل ۡ ُم ۡجرم َ‬
‫ِ�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪ ﴾٣٥‬آﯾﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﻣﯽدھﯿﻢ‪ .‬و اﯾﻦ واﺿﺢ و آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٨٠‬‬
‫َ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ‬
‫‪ -٣‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻧﻮر آﯾﻪ ‪ ٥٦‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وأ�ِيموا ٱلصلوة وءاتوا ٱلزكوة‬
‫َ َ ُ ْ َّ ُ َ َ َ َّ ُ ۡ ُ ۡ َ ُ َ‬
‫�ون ‪» ﴾٥٦‬ﻧﻤﺎز را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و زﮐﺎت را )ﺑﻪ‬ ‫وأطِيعوا ٱلرسول لعل�م تر‬
‫ّ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﻘﺎن آن( ﺑﭙﺮدازﯾﺪ و از ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ )از ﺳﻮی ﺧﺪا( ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ رﺣﻢ ﺷﻮد )و ﻣﺸﻤﻮل رﺿﺎﯾﺖ و ﻋﻨﺎﯾﺖ او ﮔﺮدﯾﺪ(‪.‬‬
‫وﺟﻪ دﻻﻟﺖ آﯾﻪ‪ :‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺣﺼﻮل رﺣﻤﺖ ﺑﺮای آنھﺎ را ﻣﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ اﻣﻮر‬
‫)ﺑﺮﭘﺎﮐﺮدن ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻦ زﮐﺎت و اﻃﺎﻋﺖ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ( ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﺗﺮک‬
‫ﻧﻤﺎز ﺗﮑﻔﯿﺮ و ﺟﺎوداﻧﮕﯽﺷﺎن در آﺗﺶ را واﺟﺐ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎ ﺑﺪون ادای ﻧﻤﺎز از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻣﺮﺣﻮﻣﯿﻦ و رﺣﻤﺖ ﺷﺪﮔﺎن ﻣﯽﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ رﺣﻤﺖ ﺑﺮ آنھﺎ را ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ اﯾﻦ اﻋﻤﺎل را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َّ‬
‫ِ� ‪ ٤‬ٱ� َ‬ ‫ّ‬ ‫ۡ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٤‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻣﺎﻋﻮن آﯾﺎت ‪ ٤‬و ‪ ٥‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فَ َو ۡ� ‪ٞ‬ل ل ِل ُم َصل َ‬
‫ِين‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬
‫ه ۡم عن َص�ت ِ ِه ۡم َساهون ‪» ﴾٥‬وای ﺑﻪ ﺣﺎل ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‪ ،‬ھﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻣﯽﺳﭙﺎرﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ در ﻣﻌﻨﯽ ﺳﮫﻮ اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص و ﻣﺴﺮوق‬
‫ﺑﻦ اﺟﺪع م و ﻏﯿﺮ اﯾﻦھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺳﮫﻮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ وﻗﺘﺶ ﺧﺎرج‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در اﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﻓﻮﻋﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﺼﺮ اﻟﻤﺮوزی‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪ :(١‬از ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ از ﭘﺪرش رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ُ َ‬
‫ِين ه ۡم عن َص�ت ِ ِه ۡم َساهون ‪ ﴾٥‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻫ ُﻢ‬
‫ُ‬
‫ﻣﻮرد ﴿ٱ�‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ُ َ ِّ ُ َ‬
‫الﺼﻼ َة َ� ْﻦ َوﻗ ِﺘ َﻬﺎ« آنھﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را از وﻗﺘﺶ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ‬
‫ون َّ‬‫اﺬﻟﻳﻦ ﻳﺆﺧﺮ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪.‬‬
‫) ‪(٢‬‬
‫و ﺣﻤﺎد ﺑﻦ زﯾﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ‪ :‬ﻋﺎﺻﻢ از ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﭘﺪرم‬

‫‪ -١‬ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪ ،(٤٢‬وأﺧﺮﺟﻪ أﺑﻮﻳﻌﲆ )‪ ،(٨١٨‬واﻟﺒﺰار )‪ (٣٩٢‬واﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ﰲ اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯‬

‫)‪ (٣١٦٣‬وﺿﻌﻔﻮه ﳊﺎل ﻋﻜﺮﻣﺔ وﻛﺎن ﰲ اﻷﺻﻞ )ﺳﻔﻴﺎن(ﺑﻦ أﰊ ﺷﻴﺒﻪ‪ .‬ﺗﺼﺤﻴﻒ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪ ،(٤٣‬واﻟﻄﱪي ﻋﻨﺪ ﺗﻔﺴﲑﻫﺎ واﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ﰲ اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ )‪ (٣١٦٢‬وﺻﺤﺤﻪ ﻣﻮﻗﻮﻓﺎ‬
‫وأﺧﺮﺟﻪ أﺑﻮﻳﻌﲆ )‪ (٧٠٠‬وﻗﺎل اﳍﻴﺜﻤﻲ ﰲ ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪ ٣٢٥/١‬رواه أﺑﻮﻳﻌﲆ واﺳﻨﺎده ﺣﺴﻦ‪ .‬وﻗﺎل‬
‫اﻷﻟﺒﺎﲏ ﰲ ﺻﺤﻴﺢ اﻟﱰﻫﻴﺐ واﻟﱰﻏﻴﺒﺐ ﺑﺮﻗﻢ )‪ :(٥٧٦‬ﺣﺴﻦ ﻣﻮﻗﻮف‪.‬‬
 ‫‪٨١‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫َّ َ ُ َ‬
‫ِين ه ۡم عن‬ ‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای ﭘﺪر‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل را دﯾﺪی ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ٱ�‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬
‫َص�ت ِ ِه ۡم َساهون ‪ ﴾٥‬ﮐﺪاﻣﯿﮏ از ﻣﺎ ﺳﮫﻮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؟ ﮐﺪاﻣﯿﮏ از ﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﻮدش ﺣﺮف‬
‫ﻧﻤﯽزﻧﺪ؟ ﭘﺪرش ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﻣﻘﺼﻮد از آن ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن وﻗﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﺣﯿﻮة ﺑﻦ ﺷﺮﯾﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪ :(١‬اﺑﻮﺻﺨﺮ ﻣﺮا ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ وی از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ُ َ‬
‫ِين ه ۡم عن َص�ت ِ ِه ۡم َساهون‬ ‫اﻟﻘﺮﻇﯽ در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﺮﺳﯿﺪ‪﴿ :‬ٱ�‬
‫َۡ ُ َ‬
‫اعون﴾‬ ‫‪ ﴾٥‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬آن ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ از او در ﻣﻮرد ﴿ٱلم‬
‫ﺳﻮال ﮐﺮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻨﻊ ﻣﺎل از ﺣﻘﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از ﻃﺮﻓﯽ در ﻗﺮآن وﻋﯿﺪ ﺑﻪ وﯾﻞ ﭘﯽ در ﭘﯽ ﺑﺮای ﮐﻔﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻮن اﯾﻦ‬
‫َّ َ َ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدهی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻓﺼﻠﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و َو ۡ� ‪ٞ‬ل ّل ِۡل ُم ۡ�� َ‬
‫ِين �‬ ‫ِ� ‪ ٦‬ٱ�‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ُۡ َ‬
‫يُؤتون ٱ َّلزك ٰوة َوهم ب ِٱ�خ َِرة ِ ه ۡم � ٰفِ ُرون ‪] ﴾٧‬ﻓﺼﻠﺖ‪» [٧-٦ :‬وای ﺑﻪ ﺣﺎل ﻣﺸﺮﮐﺎن‪،‬‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﮐﺴﺎزی ﺧﻮد ﻧﻤﯽﭘﺮدازﻧﺪ و آﻧﺎن ﺑﻪ آﺧﺮت ھﻢ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ‪ «.‬و‬
‫َۡ َ ُ َ َ‬ ‫َ ۡ ‪َ َّ َ ّ ُ ّ ٞ‬‬
‫ت‬ ‫ٰ‬
‫ِي� ‪� ٧‬سمع ءا� ِ‬ ‫اك أ� ٖ‬ ‫ِ� أف ٍ‬ ‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺟﺎﺛﯿﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و�ل ل ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ ۡ َ َ َ ۡ ُ َّ ُ ُّ ُ ۡ َ ۡ ٗ َ َ َّ ۡ َ ۡ َ ۡ َ َ َ ّ ۡ ُ َ َ‬
‫اب أ ِ� ٖ� ‪� ٨‬ذا عل َِم م ِۡن‬ ‫� مستك ِ�� كأن لم �سمعهاۖ فب ِ�ه بِع ٍ‬
‫ذ‬ ‫ٱ�ِ �ت ٰ� عليهِ �م ي ِ‬
‫َ َ ٰ َ َ ۡ ً َّ َ َ َ ُ ُ ً ُ ْ َ ٰٓ َ َ ُ ۡ َ َ ‪ٞ‬‬
‫اب ُّمه ‪ٞ‬‬
‫� ‪] ﴾٩‬اﻟﺠﺎﺛﯿﺔ‪» [٩-٧ :‬وای ﺑﺮ ھﺮﮐﺲ‬ ‫ِ‬ ‫�ا ٱ�ذها هزو�ۚ أو��ِك لهم عذ‬ ‫ءا�تِنا ش ٔ‬
‫ﮐﻪ دروﻏﭙﺮداز و ﺑﺰھﮑﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ آﯾﺎت ﺧﺪا را ﻣﯽﺷﻨﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ او‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد )و از وﻋﺪ و وﻋﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻢ دادن و ﻣﮋده دادن‪ ،‬اﻣﺮ و ﻧﮫﯽ و ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز‪،‬‬
‫ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽدارد‪ّ ،‬اﻣﺎ او( ﭘﺲ از آن از روی ﺗﮑ ّﺒﺮ )ﺑﺮ ﮐﻔﺮ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺣﻖ و اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎه(‬
‫اﺻﺮار ﻣﯽورزد؛ اﻧﮕﺎر آﯾﻪھﺎی ﺧﺪا را ﻧﺸﻨﯿﺪه اﺳﺖ! )ﺣﺎل ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ( ﭘﺲ او را ﺑﻪ‬
‫ﻋﺬاب ﺑﺲ دردﻧﺎﮐﯽ ﻣﮋده ﺑﺪه‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﭼﯿﺰی از آﯾﺎت ﻣﺎ را ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬آنرا ﺑﻪ‬
‫ﺗﻤﺴﺨﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﺎﯾﻪ اﺳﺘﮫﺰاء ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ! اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻋﺬاب ﺑﺰرگ و‬
‫ََۡ‪َ ّۡ ٞ‬‬
‫�ن م ِۡن‬ ‫�ٰفِر َ‬
‫ِ‬ ‫ﺧﻮارﮐﻨﻨﺪهای دارﻧﺪ‪ «.‬و در ﺳﻮره اﺑﺮاھﯿﻢ آﯾﻪ ‪ ٢‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وو�ل ل ِل‬
‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ِيد ‪» ﴾٢‬وای ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان! ﮐﻪ ﻋﺬاب ﺳﺨﺘﯽ )و ﻣﺠﺎزات ﺷﺪﯾﺪی( دارﻧﺪ‪«.‬‬ ‫اب شد ٍ‬‫عذ ٖ‬
‫ﺗﻨﮫﺎ در دو ﻣﻮرد در ﻗﺮآن وﻋﯿﺪ ﺑﻪ وﯾﻞ ﺑﺮای ﻏﯿﺮ ﮐﻔﺎر ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬

‫‪ -١‬ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪.(٤٥‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٨٢‬‬

‫� ‪» ﴾١‬وای ﺑﻪ ﺣﺎل ﮐﺎھﻨﺪﮔﺎن )از ﺟﻨﺲ و ﮐﺎﻻی‬ ‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪َ ﴿ -١ :‬و ۡ� ‪ٞ‬ل ّل ِۡل ُم َط ّفف َ‬
‫ِِ‬
‫ُّ‬ ‫َۡ ‪ُ ُّ ّ ٞ‬‬
‫ِ� ه َم َز� ٖ ل َم َز ٍ� ‪» ﴾١‬وای ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﺑﺎ اﯾﺸﺎن(‪﴿ -٢ «.‬و�ل ل ِ‬
‫ﺣﺎل ھﺮ ﮐﻪ ﻋﯿﺒﺠﻮ و ﻃﻌﻨﻪ زن ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫در اﯾﻦ دو ﻣﻮرد‪ ،‬وﯾﻞ ﺑﻪ ﮐﺎﺳﺘﻦ و ﻣﻀﺎﯾﻘﻪ و ﻋﯿﺒﺠﻮﯾﯽ و ﻃﻌﻨﻪ زدن ﻣﻌﻠﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫و اﻧﺠﺎم دھﻨﺪهی آن ﺑﻪ ﻣﺠﺮد اﻧﺠﺎم اﯾﻦ دو ﻋﻤﻞ ﮐﺎﻓﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ وﻋﺪهی وﯾﻠﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز آﻣﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ وﯾﻞ ﮐﻔﺎر ﻣﻠﺤﻖ ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ وﯾﻞ ﻓﺴﺎق‬
‫ﻣﻠﺤﻖ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﻠﺤﻖ ﮐﺮدن آن ﺑﻪ وﯾﻞ ﮐﻔﺎر ﺑﻪ دو دﻟﯿﻞ اوﻟﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫وﺟﻪ اول‪ :‬اﯾﻨﮑﻪ از ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎصس در ﻣﻮرد اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ از ﮐﻔﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ وﻗﺘﺶ را ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫وﺟﻪ دوم‪ :‬ادﻟﻪای ﮐﻪ ﺑﺰودی آنھﺎ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز دﻻﻟﺖ دارد‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ را روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫َ ٌۡ‬ ‫َ َ ََ‬
‫‪ -٥‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻣﺮﯾﻢ آﯾﻪ ‪ ٥٩‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فخلف ِم ۢن َ� ۡع ِده ِۡم خلف‬
‫َۡ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ت ف َس ۡوف يَلق ۡون � ًّيا ‪» ﴾٥٩‬ﺑﻌﺪ از آﻧﺎن‪،‬‬ ‫َ َ ُ ْ َّ َ َ َ َّ َ ُ ْ َّ َ َ‬
‫أضاعوا ٱلصل ٰوة وٱ�بعوا ٱلشه� ٰ ِ �‬
‫َ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﺎﺧﻠﻔﯽ )روی ﮐﺎر آﻣﺪﻧﺪ و در زﻣﯿﻦ( ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را )ﺗﺮک‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﮫﺮه ﻣﻨﺪی از آنرا( ھﺪر دادﻧﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل )ﻟﺬاﺋﺬ و( ﺷﮫﻮات راه‬
‫اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦرو ﺑﺰودی »ﻏﯽ« را ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﺷﻌﺒﻪ ﺑﻦ ﺣﺠﺎج ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪ :(١‬اﺑﻮاﺳﺤﺎق از اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس‬
‫َ‬
‫‪ -‬در ﻣﻮرد اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺮای ﻣﺎ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ًّ �﴿ :‬يا﴾ ﻧﮫﺮی در ﺟﮫﻨﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻃﻌﻤﺶ ﺑﺴﯿﺎر زﻧﻨﺪه و ﻋﻤﻘﺶ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﺼﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪ :(٢‬ﺷﺮﻗﯽ ﺑﻦ ﻗﻄﺎﻣﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻟﻘﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺧﺰاﻋﯽ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺰد اﺑﺎاﻣﺎﻣﻪ ﺑﺎھﻠﯽ آﻣﺪم‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻦ ﮐﻪ آنرا از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫َ‬
‫ات‬ ‫َ ْ َّ َ ْ َ ً َ َ َ َ َ َ ْ َ َ‬
‫ﺷﻨﯿﺪی؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬لﻮ أن ﺻﺨﺮة ِزﻧﺔ ﻋﺮﺸ ﻋﺮﺸو ٍ‬

‫‪ -١‬اﻟﻄﱪي‪ ،١٠٠/١٦‬واﳊﺎﻛﻢ‪ ٣٧٤/٢‬وﺻﺤﺤﻪ وواﻓﻘﻪ اﻟﺬﻫﺒﻲ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪ ،(٣٦‬واﻟﻄﱪي‪ ١٠٠/١٦‬واﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ﰲ اﻟﺒﻌﺚ واﻟﻨﺸﻮر )‪ (٤٧٤‬واﻟﻄﱪاﲏ ﰲ اﻟﻜﺒﲑ‬
‫)‪ (٧٧٣١‬وﻗﺎل ﰲ اﳌﺠﻤﻊ ‪ :٣٨٩/١٠‬ﻓﻴﻪ ﺿﻌﻔﺎء وﻗﺪ وﺛﻘﻬﻢ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن وﻗﺎل‪ :‬ﳜﻄﺌﻮن‪.‬‬
 ‫‪٨٣‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬
‫َ ٍّ َ َ‬ ‫ﺖ َ� ْﻌ َﺮ َﻫﺎ َﺳﺒْﻌ َ َ ً ُ َ ْ َ‬ ‫ﻗُﺬ َف ﺑ َﻬﺎ ﻣ ْﻦ َﺷﻔ� َﺟ َﻬ َّﻨ َﻢ َﻣﺎ ﺑَﻠَ َﻐ ْ‬
‫ﻲﻏ َوأﺛﺎمٍ « »اﮔﺮ‬ ‫� ﺧ ِﺮ�ﻔﺎ‪َّ � ،‬ﻢ ﺗنﺘ ِ� ِإﻰﻟ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮕﯽ از ﻟﺒﻪی ﺟﮫﻨﻢ ﺑﻪ درون آن اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﻮد ﺗﺎ ھﻔﺘﺎد ﭘﺎﯾﯿﺰ ﺑﻪ ﻗﻌﺮ آن ﻧﻤﯽرﺳﺪ‬
‫ان‬ ‫َْ‬
‫و ﭘﺲ از آن در اﻧﺘﮫﺎ ﺑﻪ ﻏﯽ و اﺛﺎم ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻏﯽ و اﺛﺎم ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺑِﺮﺌ ِ‬
‫َ َ‬
‫ا� ِﻲﻓ ِﻛﺘَﺎﺑِ ِﻪ ﴿ف َس ۡوف‬‫ﻳﺪ أَ ْﻫﻞ َﺟ َﻬ َّﻨ َﻢ‪َ �َ ،‬ﻬ َﺬا َّاﺬﻟي َذ َﻛ َﺮ َّ ُ‬
‫ﻴﻞ �ﻴﻬ َﻤﺎ َﺻﺪ ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ ُ‬
‫ِﻲﻓ أﺳﻔﻞ ﺟﻬﻨﻢ � ِﺴ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫يَ ۡل َق ۡو َن َ� ًّيا ‪] ﴾٥٩‬ﻣﺮﯾﻢ‪ [٥٩ :‬و ﴿�ثَ ٗ‬
‫اما ‪] ﴾٦٨‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪» .«[٦٨ :‬دو ﭼﺎه در ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﺟﺎی‬
‫ﺟﮫﻨﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﺮک و ﺧﻮﻧﺎﺑﻪی اھﻞ ﺟﮫﻨﻢ در آن ﺟﺎری ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ھﻤﺎن‬
‫ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل آنرا در ﮐﺘﺎﺑﺶ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﺼﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪» :(١‬زﮐﺮﯾﺎ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻣﺮﯾﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ از اﺑﺎاﻣﺎﻣﻪ ﺑﺎھﻠﯽ‬
‫ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯿﺎن ﻟﺒﻪ ﺟﮫﻨﻢ ﺗﺎ ﻗﻌﺮ آن ﻣﺴﯿﺮی ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﭘﻨﺠﺎه‬
‫ﭘﺎﯾﯿﺰ از اﻓﺘﺎدن ﺳﻨﮕﯽ ‪ -‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻓﺘﺎدن ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮕﯽ ‪ -‬ﺑﻪ اﻧﺪازهی ده ﺷﺘﺮ‬
‫ﻣﺎدهی ﺑﺰرگ ﭼﺎق ﺑﻪ درون آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻏﻼم ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ای‬
‫اﺑﺎاﻣﺎﻣﻪ آﯾﺎ زﯾﺮ آن ﭼﯿﺰی ھﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﻏﯽ و اﺛﺎم‪«.‬‬
‫) ‪(٢‬‬
‫و اﯾﻮب ﺑﻦ ﺑﺸﺮ از ﺷﻔﯽ ﺑﻦ ﻣﺎﺗﻊ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ ‪» :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ در ﺟﮫﻨﻢ‬
‫وادی اﺳﺖ ﮐﻪ )ﻏﯽ( ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آن ﺧﻮن و ﭼﺮک ﺟﺎری اﺳﺖ و آن ﺑﺮای‬
‫َ َ َۡ َ َ‬
‫ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای آن ﺧﻠﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ف َس ۡوف يَلق ۡون � ًّيا‬
‫‪«.﴾٥٩‬‬
‫از اﯾﻦرو وﺟﻪ دﻻﻟﺖ آﯾﻪ آناﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ ﻣﮑﺎن از آﺗﺶ را ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز را ﺿﺎﯾﻊ و از ﺷﮫﻮات ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺮار داده اﺳﺖ و اﮔﺮ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﻨﻪ‪-‬‬
‫ﮐﺎر ﺑﻮد در ﻃﺒﻘﺎت ﺑﺎﻻﺗﺮی از آﺗﺶ ﺑﻮده و در اﯾﻦ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﺟﺎی آﺗﺶ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﻣﮑﺎن از ﻣﮑﺎنھﺎﯾﯽ ﮐﻪ اھﻞ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮔﻨﺎھﺎن در آن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺒﻮده و ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﮐﻔﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮی وﺟﻮد دارد و آن اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫َ َ َ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪﴿» :‬فَ َس ۡو َف يَ ۡل َق ۡو َن َ� ًّيا ‪ ٥٩‬إ َّ� َمن تَ َ‬
‫اب َو َء َام َن َوع ِمل �ٰل ِٗحا‪» ﴾...‬از اﯾﻦرو‬ ‫ِ‬

‫‪ -١‬ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪ ،(٣٧‬واﺑﻦ ﻣﺒﺎرك ﰲ اﻟﺰﻳﺎدات‪ ،‬اﻟﺰﻫﺪ )‪ (٣٠٢‬وأورده اﺑﻦ رﺟﺐ ﰲ اﻟﺘﺨﻮﻳﻒ ﻣﻦ‬
‫اﻟﻨﺎر )‪ (٥٨‬وﻋﻨﺪﻫﺎ ﺳﺒﻌﲔ ﺧﺮﻳﻔﺎ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪ ،(٣٨‬واﺑﻦ ﻣﺒﺎرك ﰲ اﻟﺰﻫﺪ )‪ (٣٣٦‬وﻋﺰاه ﰲ اﻟﺪر اﳌﻨﺜﻮر‪ ٥٢٨/٥‬إﱃ اﺑﻦ ﻣﻨﺬرﻣﺎﺗﻊ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٨٤‬‬

‫ﺑﺰودی ﻏﯽ را ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ آن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪ و )ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ( اﯾﻤﺎن‬
‫ﺑﯿﺎورﻧﺪ و ﮐﺎرھﺎی ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﺿﺎﯾﻊﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﻮﻣﻦ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬در ﺗﻮﺑﻪاش اﯾﻤﺎن آوردن ﺷﺮط ﻧﻤﯽﺷﺪ‪،‬‬
‫﴿ َمن تَ َ‬
‫اب َو َء َام َن﴾ و ﺗﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل اﺧﯿﺮ ﺑﻪ آﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻌﯿﻦ ﺗﮑﻔﯿﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ دادهاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﴿ َو َء َام َن﴾ ﯾﺎ ﻣﻘﺼﻮد از آن ﺗﺪاوم ﺑﻪ اﯾﻤﺎن ﭘﺲ از ﺗﻮﺑﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﻣﺮاد از آن دﺧﻮل در اﯾﻤﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﺷﺮوع ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫َ ُ ْ َ َ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َ‬
‫‪ -٦‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺗﻮﺑﻪ آﯾﻪ‪١١‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فإِن تابوا وأقاموا ٱلصلوة وءاتوا‬
‫ّ‬ ‫َّ َ َ َ ۡ َ ُ ُ ۡ‬
‫ِين‪» ﴾...‬اﮔﺮ آﻧﺎن )از ﮐﻔﺮ( ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و )اﺣﮑﺎم اﺳﻼم‬ ‫ٱلزك ٰوة فإِخ�ٰن�م ِ� ٱ� ِ �‬
‫را ﻣﺮاﻋﺎت داﺷﺘﻨﺪ و از ﺟﻤﻠﻪ( ﻧﻤﺎز را ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و زﮐﺎت دادﻧﺪ )دﺳﺖ از آﻧﺎن‬
‫ﺑﺮدارﯾﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ( در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮادران دﯾﻨﯽ ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﻨﺪ )و ﺳﺰاوار ھﻤﺎن‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﺰاوارﯾﺪ و ھﻤﺎن ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫آﻧﺎن ھﻢ واﺟﺐ اﺳﺖ(‪«.‬‬
‫وﺟﻪ دﻻﻟﺖ آﯾﻪ‪ :‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮادری آنھﺎ ﺑﺎ ﻣﻮﻣﻨﯿﻦ را ﺑﻪ ادای ﻧﻤﺎز ﻣﻌﻠﻖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻧﻤﺎز را ادا ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮادران ﻣﻮﻣﻨﺎن ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﻧﺺ ﻗﺮآن ﺟﺰء‬
‫َّ‬
‫ﻣﻮﻣﻨﯿﻦ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﭼﺮا ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺣﺠﺮات آﯾﻪ‪١٠‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِ� َما‬
‫َ ۡ ‪ٞ‬‬ ‫ۡ ۡ‬
‫ٱل ُمؤم ُِنون إِخ َوة﴾ »ﻓﻘﻂ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺮادران ھﻤﺪﯾﮕﺮﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز اﯾﻦ دﻟﯿﻞ را اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ دادهاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻘﺼﻮد از ﻧﻔﯽ‬
‫ﺑﺮادری‪ ،‬ﻧﻔﯽ ﮐﻤﺎل ﺑﺮادری ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ ﻧﻔﯽ اﺻﻞ ﺑﺮادری دﻻﻟﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫َ َ َ َ َ ُ َّ َ ْ‬
‫اﺠﻟ َ َّﻨ ِﺔ‪َ ،‬و� َّﻣﺎ إ َﻰﻟ َّ‬
‫ﺎر« از ﮐﻔﺮ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﻣﺎﻧﻌﯿﻦ زﮐﺎت را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺣﺪﯾﺚ) ‪�� ...» (١‬ى ﺳ ِبﻴﻠﻪ ِإﻣﺎ ِإﻰﻟ‬
‫ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� ‪٣١‬‬ ‫‪ -٧‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻗﯿﺎﻣﺖ آﯾﺎت ‪ ٣١‬و ‪ ٣٢‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فَ� َص َّد َق َو� َص ٰ‬
‫َ َّ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬
‫�ن كذ َب َوت َو ٰ� ‪» ﴾٣٢‬ھﺮﮔﺰ ﻧﻪ زﮐﺎﺗﯽ داده اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻧﻤﺎزی ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫َو� ٰ ِ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ راه ﺗﮑﺬﯾﺐ )ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ( را در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و )ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا(‬

‫‪ -١‬و راه ھﺮ ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺑﮫﺸﺖ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺟﮫﻨﻢ ﻧﺸﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ )‪.(٩٨٧‬‬
 ‫‪٨٥‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫ﭘﺸﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪«.‬‬

‫از آﻧﺠﺎﺋﯽﮐﻪ اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺧﺒﺮ و اﻧﻘﯿﺎد و اﻟﺘﺰام ﺑﺮ اﻣﺮ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻟﻠﻪ‬
‫َ َ‬ ‫ََ‬
‫ﻋﺰوﺟﻞ ﺑﺮای آن‪ ،‬دو ﺿﺪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ :‬ﻋﺪم ﺗﺼﺪﯾﻖ و ﻧﺨﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز‪﴿ .‬ف� َص َّدق َو�‬
‫َّ‬
‫�﴾ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﺼﺪﯾﻖ‪ ،‬ﺗﮑﺬﯾﺐ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻤﺎز روی ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن را آورده اﺳﺖ‪ ،‬از‬ ‫َص ٰ‬
‫َ َّ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬
‫�ن كذ َب َوت َو ٰ� ‪ .﴾٣٢‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﻨﻨﺪه دﯾﻦ‬ ‫اﯾﻦرو ﻓﺮﻣﻮد‪َ ﴿ :‬و� ٰ ِ‬
‫ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ ،‬روی ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪهی از ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﺎ ﺗﮑﺬﯾﺐ‬
‫آن زاﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ روی ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن از ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ زاﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�﴾ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‬ ‫ﺳﻌﯿﺪ از ﻗﺘﺎدهس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ) ‪﴿ :(١‬فَ� َص َّد َق َو� َص ٰ‬
‫ﮐﻪ ﮐﺘﺎب اﻟﻠﻪ را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮای اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﮔﺰارد‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ آﯾﺎت اﻟﻠﻪ‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ َ ََ َ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮده و از ﻃﺎﻋﺖ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل روی ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪﴿ .‬أ ۡو ٰ� لك فأ ۡو ٰ� ‪َّ � ٣٤‬م‬
‫َۡ َ َ َ َ َ‬
‫� ‪» ﴾٣٥‬ﻣﺮگ ﺑﺮ ﺗﻮ! ﻣﺮگ! ﺑﺎز ھﻢ‪ ،‬ﻣﺮگ ﺑﺮ ﺗﻮ! ﻣﺮگ!« وﻋﯿﺪی ﺑﻪ دﻧﺒﺎل‬ ‫ك فَأ ۡو ٰٓ‬ ‫أو ٰ� ل‬
‫وﻋﯿﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫َ‬
‫ْ َ ُۡ ُ‬
‫ِين َء َام ُنوا � تل ِه� ۡم‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬‫‪ -٨‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻣﻨﺎﻓﻘﻮن آﯾﻪ ‪ ٩‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰٓ َ ﴿ :‬‬
‫ۡ ۡ َ َ َُ َ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َٓ َ َ ُ‬ ‫َ ُ ُ‬
‫أ ۡم َ�ٰل� ۡم َو� أ ۡو� ٰ ُد� ۡم عن ذِك ِر ٱ�ِۚ َو َمن َ�ف َعل �ٰل ِك فأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم‬
‫ۡ َٰ ُ َ‬
‫�ون ‪» ﴾٩‬ای ﻣﺆﻣﻨﺎن! اﻣﻮاﻟﺘﺎن و اوﻻدﺗﺎن ﺷﻤﺎ را از ﯾﺎد ﺧﺪا ﻏﺎﻓﻞ ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬ ‫ٱل� ِ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪ )و اﻣﻮال و اوﻻدﺷﺎن‪ ،‬آﻧﺎن را ﺳﺮﮔﺮم و ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل‬
‫دارد( اﯾﺸﺎن زﯾﺎﻧﮑﺎرﻧﺪ‪«.‬‬
‫َّ‬ ‫ۡ‬
‫اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬از ﻋﻄﺎء ﺑﻦ اﺑﯽ رﺑﺎح ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬ذِك ِر ٱ�ِۚ﴾ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻓﺮض ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫وﺟﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ آﯾﻪ‪ :‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺧﺴﺮان ﻣﻄﻠﻖ ﻓﺮدی ﺣﮑﻢ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﺎل و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش او را از ﻧﻤﺎز ﻏﺎﻓﻞ ﮔﺮداﻧﺪ و ﺧﺴﺮان ﻣﻄﻠﻖ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای ﮐﻔﺎر ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺎ ﮔﻨﺎھﺎن و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽاش زﯾﺎﻧﻤﻨﺪ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ آﺧﺮ ﮐﺎرش ﺳﻮد و‬
‫ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺧﺴﺮان ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ اﻧﻮاع ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬اﻟﻄﱪي ﰲ اﻟﺘﻔﺴﲑ‪ ،١١٩/٢٩‬وﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﴫ ﰲ ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪.(٥٧‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٨٦‬‬
‫ۡ َٰ ُ َ‬
‫�ون﴾ در ﻗﺎﻟﺐ اﺳﻢ ﮐﻪ دال ﺑﺮ ﺛﺒﻮت ﺧﺴﺮان و‬ ‫ﺗﺎﮐﯿﺪ اول‪ :‬آوردن ﻟﻔﻆ ﴿ٱل� ِ‬
‫ﻟﺰوﻣﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﻓﻌﻞ ﮐﻪ دال ﺑﺮ ﺗﺠﺪد و ﺣﺪوث اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎﮐﯿﺪ دوم‪ :‬آﻣﺪن اﺳﻢ ﺑﺎ اﻟﻒ و ﻻم‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺣﺼﻮل ﮐﻤﺎل ﻣﺴﻤﯽ ﺑﺮای آنھﺎ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯽ‪ :‬زﯾﺪ اﻟﻌﺎﻟﻢ اﻟﺼﺎﻟﺢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻔﯿﺪ اﺛﺒﺎت ﮐﻤﺎل ﻋﺎﻟﻢ و ﺻﺎﻟﺢ‬
‫ﺑﻮدن ﺑﺮای زﯾﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮﺧﻼف اﯾﻨﮑﻪ ﺑﮕﻮﯾﯽ‪ :‬زﯾﺪ ﻋﺎﻟﻢ ﺻﺎﻟﺢ‪.‬‬
‫ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺳﻮم‪ :‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ ﻟﻔﻆ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ ﻣﻌﺮﻓﻪ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫ﻋﻼﻣﺎت اﻧﺤﺼﺎر ﺧﺒﺮ در ﻣﺒﺘﺪا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﻣﻮاﺿﻊ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ از‬
‫ﻗﺮآن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﺑﻘﺮه آﯾﻪ ‪َ ...﴿ :٥‬وأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل ُمفل ُِحون ‪» ﴾٥‬اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺣﺘﻤﺎ‬
‫ً‬

‫رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ‪«.‬‬
‫َ‬ ‫َ ُ َّ‬ ‫ۡ َ‬
‫ﺑﻘﺮه آﯾﻪ ‪َ ...﴿ :٢٥٤‬وٱل�ٰفِ ُرون ه ُم ٱل�ٰل ُِمون ‪» ﴾٢٥٤‬و ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺘﻤﮕﺮﻧﺪ‪«.‬‬
‫َ ّٗ‬ ‫ُ َ َ ُ ۡ ۡ‬
‫اﻧﻔﺎل آﯾﻪ ‪﴿ :٤‬أ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل ُمؤم ُِنون َحقا ۚ ‪» ﴾...‬آﻧﺎن واﻗﻌﺎ ﻣﺆﻣﻦ ھﺴﺘﻨﺪ‪ «.‬و دﯾﮕﺮ‬
‫ً‬

‫آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ اﺳﻠﻮب ذﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺎﮐﯿﺪ ﭼﮫﺎرم‪ :‬ورود ﺿﻤﯿﺮ ﻓﺼﻞ )ھﻢ( ﺑﯿﻦ ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻓﺼﻞ ﺑﯿﻦ ﻣﺒﺘﺪا‬
‫و ﺧﺒﺮ دو ﻓﺎﯾﺪهی دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ دارد‪ :‬ﻗﻮت اﺳﻨﺎد و اﺧﺘﺼﺎص ﻣﺴﻨﺪاﻟﯿﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻨﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﻧﻈﯿﺮ‬
‫آن در آﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫يد ‪» ﴾٦٤‬و ﺗﻨﮫﺎ ﺧﺪا ﻏﻨﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی ھﺮﮔﻮﻧﻪ‬ ‫�م ُ‬
‫�ٱ َِ‬ ‫� ل َ ُه َو ٱ ۡل َغ ُّ‬ ‫�ن ٱ َّ َ‬ ‫َّ‬
‫ﺣﺞ آﯾﻪ ‪﴿ :٦٤‬‬
‫ِ‬
‫ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ )از ﺟﺎﻧﺐ ﺑﻨﺪﮔﺎن( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫ِيم ‪» ﴾٧٦‬و ﺧﺪا ﺷﻨﻮای )اﻗﻮال و( آ ﮔﺎه )از‬ ‫يع ٱ ۡل َعل ُ‬ ‫لس ِم ُ‬ ‫� ُه َو ٱ َّ‬ ‫ﻣﺎﺋﺪه آﯾﻪ‪َ ﴿ :٧٦‬وٱ َّ ُ‬
‫اﻋﻤﺎل ﺷﻤﺎ( اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ِيم ‪ ﴾١٦‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﺲ آﻣﺮزﮔﺎر وﻣﮫﺮﺑﺎن‬ ‫ﻗﺼﺺ آﯾﻪ ‪﴿ :١٦‬إنَّ ُهۥ ُه َو ٱ ۡل َغ ُف ُ‬
‫ور ٱ َّلرح ُ‬
‫ِ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬
‫ِين إِذا‬‫‪ -٩‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺳﺠﺪه آﯾﻪ ‪ ١٥‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِ� َما يُؤم ُِن ��ٰت ِ َنا ٱ�‬
‫َ َ َّ ُ ْ َ ۡ َ ّ ۡ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ۡ ُ َ‬ ‫ُ ُّ ْ َ‬
‫�ون۩ ‪» ﴾١٥‬ﻧﮫﺎ‬ ‫ذكِروا بِها � � وسبحوا ِ�م ِد ر� ِ ِهم وهم � �ستك ِ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ آﯾﺎت ﻣﺎ اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮ وﻗﺖ ﺑﺪاﻧﮫﺎ ﭘﻨﺪ داده ﺷﻮﻧﺪ‪) ،‬ﺑﺮای ﺧﺪا( ﺑﻪ‬
‫ﺳﺠﺪه ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺳﺘﺎﯾﺸﮕﺮاﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﺴﺒﯿﺢ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و ﺗﮑ ّﺒﺮ‬
 ‫‪٨٧‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫ﻧﻤﯽورزﻧﺪ‪«.‬‬
‫وﺟﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ آﯾﻪ‪ :‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﭘﻨﺪ داده ﺷﺪن ﺗﻮﺳﻂ آﯾﺎت‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻧﯿﻔﺘﺎده و ﺳﺘﺎﯾﺸﮕﺮاﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﺴﺒﯿﺢ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﻧﻤﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻔﯽ‬
‫اﯾﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﭘﻨﺪھﺎ و ﯾﺎدآوریھﺎ ﺑﻪ آﯾﺎت اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ‪ ،‬ﭘﻨﺪ و ﯾﺎدآوری ﺑﻪ‬
‫آﯾﺎت ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از اﯾﻦرو ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺪان ﭘﻨﺪ و ﺗﺬﮐﺮ داده ﺷﻮد و او آنرا ﺑﯿﺎد ﻧﯿﺎورده‬
‫و در ﻧﻈﺮ ﻧﮕﯿﺮد و ﻧﻤﺎز ﻧﮕﺰارد و ﺑﺪان اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎورد‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻤﺎن‬
‫َ َ ُ ْ َّ َ َ‬
‫لصل ٰوة﴾ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﻠﺘﺰم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬ ‫ﻧﯿﺎورده ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وأ�ِيموا ٱ‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻤﺎز را ﻣﺨﺼﻮص ﻣﻮﻣﻨﺎن ﻗﺮار داده و آنھﺎ را اھﻞ ﺳﺠﻮد ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫اﯾﻦ از ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ و ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻلھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫َ َ َُ ُ ۡ َ ُ ْ‬
‫‪ -١٠‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻣﺮﺳﻼت آﯾﺎت ‪ ٤٨‬و ‪ ٤٩‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ذا �ِيل لهم ٱركعوا‬
‫ُّۡ َ‬
‫ك ّذِ� َ‬ ‫َ َۡ َ ُ َ‬
‫ون ‪َ ٤٨‬و ۡ� ‪ٞ‬ل يَ ۡو َ‬
‫� ‪)» ﴾٤٩‬ﭼﻨﺎن از ﺑﺎده ﻏﺮور ﺳﺮﻣﺴﺖ‬ ‫ِ‬ ‫م‬‫ِل‬ ‫ل‬ ‫ذ‬
‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫م‬ ‫� يركع‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ( وﻗﺘﯽ ﺑﺪاﻧﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬رﮐﻮع ﮐﻨﯿﺪ و ﮐﺮﻧﺶ ﺑﺒﺮﯾﺪ‪ ،‬رﮐﻮع‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﮐﺮﻧﺶ ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ! در آن روز‪ ،‬وای ﺑﻪ ﺣﺎل ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن!«‬
‫َ‬ ‫ْ َ ً َّ ُ ُّ ۡ‬ ‫ُُ ْ َ‬
‫و اﯾﻦ آﯾﻪ را ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‪�﴿ :‬وا َو� َم َّت ُعوا قل ِي� إِن�م �رِ ُمون ‪)» ﴾٤٦‬در‬
‫ّ‬
‫اﯾﻦ ﭼﻨﺪ روز ﮐﻮﺗﺎه دﻧﯿﺎ( ﮐﻤﯽ ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﭼﻨﺪی ﻟﺬت ﺑﺒﺮﯾﺪ )وﻟﯽ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﺬاب اﻟﮫﯽ‬
‫در اﻧﺘﻈﺎر ﺷﻤﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ( ﺷﻤﺎ از زﻣﺮه ﻣﺠﺮﻣﯿﻦ ھﺴﺘﯿﺪ‪«.‬‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل آنھﺎ را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺮک رﮐﻮع ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ھﻤﺎن ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﮕﺎه‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی آن ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬وﻋﯿﺪ داده اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ آنھﺎ را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﺗﮑﺬﯾﺐ وﻋﯿﺪ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل از ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﺗﻮﺳﻂ آنھﺎ ﺧﺒﺮ داده و‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ وﻋﯿﺪ ﺑﺮ آنھﺎ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻣﺮ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﻣﻮرد ﻧﻤﺎز ﺗﺼﺪﯾﻖ دارد‪ ،‬ھﺮﮔﺰ‬
‫ﺑﺮ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﺻﺮاری ﻣﺴﺘﻤﺮ ﻧﻤﯽورزد‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺎدی و ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺗﺼﺪﯾﻘﯽ ﺟﺎزم ﺑﺮ اﯾﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ وی در ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﭘﻨﺞ وﻋﺪه‬
‫ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﮐﺮده و ﺑﺎ ﺗﺮک آن ﺑﺎ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺠﺎزات‪ ،‬ﻋﻘﺎب ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ُﻣﺼﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻄﻌﺎ اﯾﻦ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦرو ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﺿﯿﺖ ﻧﻤﺎز را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺰ ﺑﺮ‬
‫ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﺻﺮار ﻧﻮرزﯾﺪه و آنرا ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﯽآورد‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺎﺣﺒﺶ را ﺑﻪ ادای آن‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٨٨‬‬

‫واﻣﯽدارد و در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ در ﻗﻠﺒﺶ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ وی را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﻣﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ در‬
‫ﻗﻠﺒﺶ ﭼﯿﺰی از اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮه ﻧﺒﻮده و ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﻠﻮب و اﻋﻤﺎل آن ﻋﻠﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و آ ﮔﺎه‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮔﻮش ﻧﮑﻦ‪ .‬و ﺑﺎ ﻓﻄﺮت ﺑﯿﻨﺪﯾﺶ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻗﻠﺐ ﺷﺨﺼﯽ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ‬
‫وﻋﺪ و وﻋﯿﺪ‪ ،‬ﺑﮫﺸﺖ و ﺟﮫﻨﻢ و اﯾﻨﮑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز را ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ و وی را‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﻣﺠﺎزات و ﻣﻌﺎﻗﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺑﺎ ﺳﻼﻣﺘﯽ ﮐﺎﻣﻞ و‬
‫ﻋﺪم ﻣﻮاﻧﻌﯽ ﮐﻪ وی را از ادای ﻧﻤﺎز ﺑﺎزدارد ﺑﺮ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﺻﺮار ورزد‪ .‬و اﯾﻦ ھﻤﺎن ﻗﺪری‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن را ﻣﺠﺮد ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮔﺮﭼﻪ ھﯿﭻ ﻋﻤﻞ واﺟﺐ و ﺗﺮک‬
‫ﺣﺮاﻣﯽ ھﻤﺮاه آن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺨﻔﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ اﯾﻦ از ﻣﺤﺎلﺗﺮﯾﻦ ﻣﺤﺎﻻت اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﻗﻠﺐ ﺷﺨﺼﯽ اﯾﻤﺎﻧﯽ ﺟﺎزم وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﻘﺎﺿﯽ اﻧﺠﺎم ﻃﺎﻋﺖ و ﯾﺎ ﺗﺮک‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ از ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﯾﻤﺎن ھﻤﺎن ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻗﻠﺒﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﺠﺮد اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺻﺪق‬
‫ﺧﺒﺮ ﺑﺪون اﻧﻘﯿﺎد و اﻟﺘﺰام ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺪان ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺠﺮد ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدن ﺑﻪ ﺻﺪق ﺧﺒﺮ‪،‬‬
‫اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎ اﺑﻠﯿﺲ و ﻓﺮﻋﻮن و ﻗﻮﻣﺶ و ﻗﻮم ﺻﺎﻟﺢ و ﯾﮫﻮدی ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪ ج را ھﻤﭽﻮن ﭘﺴﺮانﺷﺎن ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻣﻨﺎﻧﯽ ﺻﺎدق ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره اﻧﻌﺎم آﯾﻪ ‪ ٣٣‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ق ۡد � ۡعل ُم إِن ُهۥ �َ ۡح ُزنك‬
‫َّ َ ۡ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ّ َ َ َ‬ ‫ُ ُ َ َ َّ َ‬ ‫َّ‬
‫ح ُدون ‪)» ﴾٣٣‬ای‬ ‫ت ٱ�ِ �‬ ‫� َّن ٱل�ٰل ِ ِم� �� ٰ ِ‬ ‫ٱ�ِي َ�قولونۖ فإِ� ُه ۡم � يُ�ذِبُونك َو� ٰ ِ‬
‫ّ‬
‫ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ‪ (،‬ﻣﺎ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ )ﮐﻔﺎر ﻣﮑﻪ( ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺗﻮ را ﻏﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﺳﺎزد‪) .‬ﻧﺎراﺣﺖ‬
‫ﻣﺒﺎش( ﭼﺮا ﮐﻪ آﻧﺎن )از ﺗﻪ دل ﺑﻪ ﺻﺪق ﺗﻮ اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ( ﺗﻮ را ﺗﮑﺬﯾﺐ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺘﻤﮑﺎران )ﭼﻮن اﯾﺸﺎن‪ ،‬از روی ﻋﻨﺎد( آﯾﺎت ﺧﺪا را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪«.‬‬
‫و ﺟﺤﻮد و اﻧﮑﺎر‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﭘﺲ از ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻧﻤﻞ آﯾﻪ ‪١٤‬‬
‫ُٗ‬ ‫ُ ۡ‬ ‫َ َ ۡ ٓ َ ُ‬ ‫َ َ َ ْ‬
‫ح ُدوا ب ِ َها َوٱ ۡست ۡيق َنت َها أنف ُس ُه ۡم ظل ٗما َو ُعل ّو ۚ�‪» ﴾...‬ﺳﺘﻤﮕﺮاﻧﻪ و‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وج‬
‫ﻣﺴﺘﮑﺒﺮاﻧﻪ ﻣﻌﺠﺰات را اﻧﮑﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ھﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ در دل ﺑﺪاﻧﮫﺎ ﯾﻘﯿﻦ و اﻃﻤﯿﻨﺎن داﺷﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ت‬ ‫� ُؤ َ�ٓءِ إ َّ� َر ُّب ٱ َّ َ َ‬
‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫نز َل َ ٰٓ‬‫ت َما ٓ أ َ َ‬
‫و ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻪ ﻓﺮﻋﻮن ﮔﻔﺖ‪﴿ :‬لَ َق ۡد َعل ِۡم َ‬
‫ِ‬
‫ٓ‬ ‫َۡ‬
‫�ض بَ َصا� ِ َر﴾ ]اﻹﺳﺮاء‪» .[١٠٢ :‬ﺗﻮ ﮐﻪ )ﺧﻮب( ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﺠﺰهھﺎی روﺷﻨﯽ‬ ‫َوٱ� ِ‬
‫ً‬
‫ﺑﺨﺶ )و دﻻﺋﻞ واﺿﺢ( را ﺟﺰ ﺻﺎﺣﺐ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ ﻧﻔﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ )و ﺗﻮ ﮐﺎﻣﻼ‬
‫آ ﮔﺎھﺎﻧﻪ ﺣﻘﺎﺋﻖ را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﯽ(«‪.‬‬
 ‫‪٨٩‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫َّ َ َ‬
‫ِين َءا� ۡي َ�ٰ ُه ُم‬‫و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺑﻘﺮه آﯾﻪ ‪ ١٤٦‬از ﯾﮫﻮد ﺧﺒﺮ ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ‪﴿ :‬ٱ�‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ َ ٰ َ َ ۡ ُ َ ُ َ َ َ ۡ ُ َ َ ۡ َ ٓ َ ُ ۡ َّ َ ٗ ّ ۡ ُ ۡ َ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫ون ٱ ۡ َ‬
‫� َّق َوه ۡم َ� ۡعل ُمون‬ ‫ٱلكِ�ب �ع ِرفونهۥ كما �ع ِرفون ��ناءهمۖ �ن ف ِر�قا مِنهم �كتم‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎم و‬ ‫‪] ﴾١٤٦‬اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٤٦ :‬آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﺪﯾﺸﺎن ﮐﺘﺎب )آﺳﻤﺎﻧﯽ( دادهاﯾﻢ‪ ،‬او را )ﮐﻪ ّ‬
‫ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﺧﺎﺗﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮب( ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪان ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﺴﺮان ﺧﻮد را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺣﻖ را )از ﺟﻤﻠﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮی ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ و ﻗﺒﻠﮕﯽ ﮐﻌﺒﻪ را( ﭘﻨﮫﺎن‬
‫ﻣﯽدارﻧﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪«.‬‬
‫رﺳﺎﺗﺮ و واﺿﺢﺗﺮ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻗﻮل دو ﯾﮫﻮدی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪ (١‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رﻓﺘﻪ و‬
‫از اﯾﺸﺎن در ﻣﻮرد آﻧﭽﻪ آنھﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮی ﻧﺒﻮﺗﺶ راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ُ َْ‬
‫ﺷﮫﺎدت ﻣﯽدھﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ھﺴﺘﯽ‪ .‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ �» :‬ﻤﺎ � ْﻤﻨ ُﻌ� ْﻢ أن‬
‫ﻮ�؟« ﭘﺲ ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﺷﻤﺎ را از اﺗﺒﺎع و ﭘﯿﺮوی ﻣﻦ ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ‬ ‫َ َّ ُ‬
‫ﺗت ِﺒﻌ ِ‬
‫داود دﻋﺎ ﮐﺮده ﮐﻪ در ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻧﺒﯿﺎء زاﯾﻞ ﻧﺸﻮد‪) ،‬و ﻣﺎ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی‬
‫ھﺴﺘﯿﻢ( و ﻣﺎ ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ از ﺗﻮ ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﯾﮫﻮد ﻣﺎ را ﺑﮑﺸﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ اﯾﻦھﺎ ﺑﺎ زﺑﺎنھﺎیﺷﺎن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎدﺷﺎن اﻗﺮار ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدهی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﺼﺪﯾﻖ و اﻗﺮار در اﯾﻤﺎن داﺧﻞ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ اﻟﺘﺰام ﺑﻪ ﻃﺎﻋﺖ و اﻧﻘﯿﺎد و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری از اﻣﺮ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬و ﮐﻔﺮ‬
‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ از اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻﺎدق اﺳﺖ و ﺑﺎ‬
‫زﺑﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ اﻗﺮار ﮐﺮده و در ﺷﻌﺮی ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪ ﺑﺮ آن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ھﻤﻪ‬
‫وارد اﺳﻼم ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺑﺎ دو اﻣﺮ ﺑﻪ اﺗﻤﺎم ﻣﯽرﺳﺪ‪:‬‬
‫اﻣﺮ اول‪ :‬اﻋﺘﻘﺎد ﺻﺪق ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ؛‬
‫و اﻣﺮ دوم‪ :‬ﻣﺤﺒﺖ ﻗﻠﺐ و اﻧﻘﯿﺎد و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری از اﯾﺸﺎن‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﻮد ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺻﺎﻓﺎت آﯾﺎت ‪ ١٠٤‬و ‪ ١٠٥‬ﺑﻪ اﺑﺮاھﯿﻢ ﻋﻠﯿﻪ‬
‫ٓ‬ ‫ِيم ‪ ١٠٤‬قَ ۡد َص َّد ۡق َ‬
‫�إبۡ َ�ٰه ُ‬ ‫َ‬
‫ت ٱ ُّلر ۡءيَا ۚ‪» ﴾...‬ای اﺑﺮاھﯿﻢ‪ ،‬ﺗﻮ‬ ‫اﻟﺼﻼة و اﻟﺴﻼم ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ِ ٰٓ ...﴿ :‬‬
‫ﺧﻮاب را راﺳﺖ دﯾﺪی و داﻧﺴﺘﯽ‪«.‬‬

‫‪ -١‬ﲠﺬا اﻟﻠﻔﻆ‪ :‬اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ ﰲ ﲢﺮﻳﻢ اﻟﺪم )‪ ،(٤٠٧٨‬واﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻻﺳﺘﺌﺬان )‪ (٢٧٣٤‬واﻟﺘﻔﺴﲑ )‪(٣١٤٣‬‬

‫وﻗﺎل‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﻴﺢ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٩٠‬‬

‫اﺑﺮاھﯿﻢ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺼﻼة و اﻟﺴﻼم از ھﻤﺎن ﺑﺪو دﯾﺪن روﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﺪق و راﺳﺖ ﺑﻮدن آن‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺧﻮاب اﻧﺒﯿﺎء وﺣﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻨﮫﺎ زﻣﺎﻧﯽ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل او را ﺑﺮ ﺧﻮاﺑﺶ‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ آﻧﭽﻪ در ﺧﻮاب ﺑﺪان اﻣﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺠﺎم داد‪.‬‬
‫َ‬
‫) ‪ِّ َ ُ ْ َ َ ُ ِّ َ ُ ُ ْ َ َ (١‬‬
‫�ﺬﺑُ ُﻪ« »و ﺷﺮﻣﮕﺎه‬ ‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬واﻟﻔﺮج ﻳﺼﺪق ذلِﻚ أو ﻳ‬
‫ھﻤﻪی آنرا ﺗﺼﺪﯾﻖ و ﯾﺎ ﺗﮑﺬﯾﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺗﺼﺪﯾﻖ را ﻋﻤﻞ ﻓﺮج ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﻧﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻗﻠﺐ ﺗﻤﻨﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﮑﺬﯾﺐ را ﺗﺮک آن ﻋﻤﻞ ﻗﺮار داده اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺻﺮﯾﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ‬
‫ﻋﻤﻞ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﺣﺴﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪» :(٢‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺗﻤﻨﺎ و آرزو ﮐﺮدن و آراﺳﺘﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻤﺎن‬
‫آﻧﭽﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﻠﺐ ﻗﺮار دارد و ﻋﻤﻞ آنرا ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد آناﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺟﺎزم ﺑﻪ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز و وﻋﺪه ﺑﺮ اﻧﺠﺎم آن و‬
‫وﻋﯿﺪ ﺑﺮ ﺗﺮک آن‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد از ادای آن اﻣﺘﻨﺎع ورزد‪ .‬وﺑﺎﻟﻠﻪ اﻟﺘﻮﻓﯿﻖ‪.‬‬

‫اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﺑﺮ ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز‪:‬‬

‫اﻣﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﺑﺮ ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز از ﭼﻨﺪ وﺟﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ در ﺻﺤﯿﺤﺶ از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪس رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫) ‪َ َّ َ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ ِّ َ ْ َ َ ُ َّ َ ْ َ َّ (٣‬‬
‫الﺼﻼةِ« »ﻣﺮز ﺑﯿﻦ ﺷﺨﺺ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪ِ » :‬إن �� الﺮﺟ ِﻞ و�� الﺮﺸ ِك واﻟ�ﻔ ِﺮ ﺗﺮك‬
‫و ﺷﺮک و ﮐﻔﺮ‪ ،‬ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪«.‬‬
‫‪ -٢‬از ﺑﺮﯾﺪة ﺑﻦ ﺣﺼﯿﺐ اﺳﻠﻤﯽس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ‬

‫‪ -١‬ﺟﺰء ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ اﻟﻄﻮﻳﻞ أوﻟﻪ‪» :‬إن اﷲ ﻛﺘﺐ ﻰﻠﻋ اﺑﻦ آدم ﺧﻄﻪ ﻣﻦ الﺰﻧﺎ‪ «...‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري ﰲ‬
‫اﻻﺳﺘﺌﺬان )‪ (٦٦١٢) ،(٦٢٤٣‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﻘﺪر )‪ .(٢٦٥٧‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﮫﺮهی اﺑﻦ آدم را از‬
‫زﻧﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ آن را درﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬زﻧﺎی ﭼﺸﻢ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ )ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺤﺮم( و زﻧﺎی زﺑﺎن ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ اﺳﺖ و ﻧﻔﺲ ﺑﻪ آن اﺷﺘﯿﺎق و ﻣﯿﻞ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺷﺮﻣﮕﺎه ھﻤﻪی آن را ﺗﺼﺪﯾﻖ و ﯾﺎ ﺗﮑﺬﯾﺐ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬روي ﻫﺬا ﻣﺮﻓﻮﻋﺎ‪ .‬اﻟﺪﻳﻠﻤﻲ ﰲ اﻟﻔﺮدوس )‪ (٥٢٣٢‬ﻋﻦ اﻧﺲ‪ ،‬واﺑﻦ ﻋﺪي ﰲ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ٢٢٩٠/٦‬ﻋﻦ أﰊ‬
‫ﻫﺮﻳﺮة ﻣﺮﻓﻮﻋﺎ وﻣﻮﻗﻮﻓﺎ ﻋﲆ اﳊﺴﻦ‪ ،‬أﺧﺮﺟﻪ اﺑﻦ أﰊ ﺷﻴﺒﺔ‪.٢٢/١١‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻹﻳﲈن )‪ (٨٢‬وأﺑﻮداود ﰲ اﻟﺴﻨﺔ )‪ (٤٦٧٨‬واﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻹﻳﲈن )‪(٢٦٢٢‬وﻗﺎل‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﻴﺢ‪.‬‬
 ‫‪٩١‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬
‫َ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ ْ َّ َ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫) ‪َّ ُ ْ َ ْ (١‬‬
‫�ﻔ َﺮ« »ﻋﮫﺪ ﻣﯿﺎن‬ ‫اﺬﻟي ﺑيﻨﻨﺎ و�يﻨﻬﻢ الﺼﻼة �ﻤﻦ ﺗﺮ�ﻬﺎ �ﻘﺪ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬اﻟﻌﻬﺪ ِ‬
‫ً‬
‫ﻣﺎ و ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﻗﻄﻌﺎ ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز‪:‬‬
‫ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺘﺮ ادﻟﻪی ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﺿﯿﺖ آنرا ﻣﻨﮑﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﻤﻞ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ را ﺑﺮ ﮐﻔﺮی ﮐﻪ ﻓﺮد را از دﯾﻦ ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ )ﮐﻔﺮاﺻﻐﺮ( ﺣﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺿﻌﯿﻒ ﺑﻮدن اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل واﺿﺢ ﺑﻮده و ﻗﺒﻼ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬از ﺛﻮﺑﺎنس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪:(٢‬‬
‫الﺼ َﻼ ُة ﻓَﺈ َذا ﺗَ َﺮ َ� َﻬﺎ َ� َﻘ ْﺪ أَ ْ َ‬
‫ﺮﺷ َك« »ﻓﺎﺻﻠﻪی ﺑﯿﻦ‬ ‫� ْﻔﺮ َو ْاﻹ َ‬
‫ﻳﻤﺎن َّ‬ ‫ََْ َْْ َََْ ْ ُ‬
‫»�� اﻟﻌﺒ ِﺪ‪ ،‬و�� اﻟ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫اﻧﺴﺎن و ﮐﻔﺮ و اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه آنرا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﺷﺮک ورزﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ‪«.‬‬
‫‪ -٤‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎصس از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ اﯾﺸﺎن روزی‬
‫َ ً‬
‫ﻮرا َو�ُ ْﺮﻫﺎﻧﺎ‬ ‫ﺖ َُ‬
‫ﻪﻟ ﻧُ ً‬ ‫ﺎ� َﻆ َﻋﻠَﻴْ َﻬﺎ َﺎﻛﻧَ ْ‬ ‫) ‪َ َ ْ َ (٣‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻧﻤﺎز را ﻣﻄﺮح ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻣﻦ ﺣ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺎن َوﻻ ﻧُ ٌ‬ ‫َ ََ ً َْ َ ْ َ َ َ َ ْ َْ َُ ْ َ ََْ َْ َ ُ ْ ُ ُْ َ ٌ‬
‫َ‬
‫ﻮر َوﻻ �َﺎة‪َ ،‬و�ن‬ ‫و�ﺎة ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ‪ ،‬وﻣﻦ لﻢ �ﺎﻓِﻆ ﻋﻠﻴﻬﺎ لﻢ ﻳ�ﻦ ﻪﻟ ﺑﺮﻫ‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََْ ْ َ َ َ َ َ ُ َ ََ َ َ‬
‫ﻲﺑ ﺑ ْ ِﻦ ﺧﻠ ٍﻒ« »ھﺮﮐﺲ ﺑﺮ ﻧﻤﺎز ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ‬ ‫ﺎن َوﻓِ ْﺮ َﻋ ْﻮ َن َوأ َ ِّ‬‫ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﻣﻊ ﻗﺎرون وﻫﺎﻣ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺮای او ﻧﻮر و ﺑﺮھﺎن و ﺳﺒﺐ ﻧﺠﺎت وی در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ھﺮﮐﺲ ﺑﺮ آن ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻧﮑﻨﺪ ﺑﺮای وی ﻧﻮر و ﺑﺮھﺎن و ﺳﺒﺐ ﻧﺠﺎﺗﯽ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ھﻤﺮاه ﻗﺎرون و ﻓﺮﻋﻮن و ھﺎﻣﺎن و اﺑﯽ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﯾﻦ ﭼﮫﺎر ﻧﻔﺮ را ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ذﮐﺮ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا آنھﺎ از روﺳﺎی ﮐﻔﺮ و ﮐﻔﺎر‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و در آن ﻧﮑﺘﻪی ﺗﺎزه و ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آن اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﺮ ﻧﻤﺎز را‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻨﺪ أﲪﺪ )‪ (٢٢٩٣٧‬واﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻹﻳﲈن )‪ (٢٦٢٣‬وﻗﺎل‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﻴﺢ ﻏﺮﻳﺐ‪ .‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ ﰲ اﻟﺼﻼة‬
‫)‪ (٤٦٣‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ (١٠٧٩‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﱰﻏﻴﺐ )‪.(٥٦٤‬‬
‫‪ -٢‬رواه ﻫﺒﺔ اﷲ اﻟﻄﱪي وﻗﺎل‪ :‬إﺳﻨﺎده ﺻﺤﻴﺢ ﻋﲆ ﴍط ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬أورده اﳌﻨﺬري ﰲ اﻟﱰﻏﻴﺐ واﻟﱰﻫﻴﺐ‬
‫‪٣٧٩/١‬ﻣﻦ ﻧﻔﺲ اﳌﺼﺪر وﺻﺤﺢ إﺳﻨﺎده‪ .‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﱰﻏﻴﺐ )‪.(٥٦٥‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺴﻨﺪأﲪﺪ )‪ (٦٥٧٦‬واﺑﻦ ﺣﺒﺎن )‪ (١٤٦٧‬واﻟﺪارﻣﻲ )‪ (٢٧٢٤‬وﻗﺎل اﳍﻴﺜﻤﻲ ﰲ ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪:٢٩٢/١‬‬
‫رواه أﲪﺪ واﻟﻄﱪاﲏ ورﺟﺎل أﲪﺪ ﺛﻘﺎت‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٩٢‬‬

‫ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺎﻟﺶ وی را از ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﺮ ﻧﻤﺎز ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽدارد و ﯾﺎ ُﻣﻠﮏ و رﯾﺎﺳﺖ و‬

‫ﺗﺠﺎرﺗﺶ‪ .‬از اﯾﻦرو ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻣﺎﻟﺶ وی را از ﻧﻤﺎز ﺑﺎزدارد‪ ،‬ھﻤﺮاه ﻗﺎرون ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ھﺮﮐﺲ‬
‫ُﻣﻠﮏ و ﭘﺎدﺷﺎھﯽاش وی را از ﻧﻤﺎز ﺑﺎزدارد‪ ،‬ھﻤﺮاه ﻓﺮﻋﻮن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ھﺮﮐﺲ رﯾﺎﺳﺖ و‬
‫وزارﺗﺶ او را از ﻧﻤﺎز ﺑﺎزدارد‪ ،‬ھﻤﺮاه ھﺎﻣﺎن ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد و ھﺮﮐﺲ ﺗﺠﺎرﺗﺶ او را از ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺎزدارد‪ ،‬ھﻤﺮاه اﺑﯽ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -٥‬از ﻋﺒﺎدة ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﺎ را ﺳﻔﺎرش ﮐﺮده و‬
‫َّ َ ْ ً َ ْ ُ ِّ ْ ُ ْ َ ْ ُ ِّ ْ ُ ْ َ ْ ُ ِّ ْ ُ ْ َ َ َ ْ ُ ُ‬ ‫) ‪ُ ْ ُ َ (١‬‬
‫ﺮﺘﻛﻮا‬ ‫ﺎ� ﺷيﺌﺎ و�ِن �ﻄﻌﺘﻢ‪ ،‬أو ﺣﺮ�ﺘﻢ‪ ،‬أو ﺻﻠﺒﺘﻢ‪ ،‬وﻻ �‬ ‫ﺮﺸ�ﻮا ﺑِ ِ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻻ � ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ً َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ ُ َ َ ِّ َ َ َ‬
‫ﻳﻦ � َﻤ ْﻦ ﺗ َﺮ� َﻬﺎ ُﻣﺘَ َﻌ ِّﻤﺪا �ﻘﺪ ﺧ َﺮ َج ِﻣ َﻦ ال ِﻤﻠ ِﺔ‪َ ،‬وﻻ �ﻘ َﺮ ُ�ﻮا اﺨﻟ َ ْﻤ َﺮ ﻓ ِﺈ� َﻬﺎ‬‫الﺼﻼة ﻣﺘﻌﻤ ِﺪ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫َرأ ُس اﺨﻟ َ َﻄﺎﻳَﺎ« »ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﺮک ﻧﻮرزﯾﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻗﻄﻌﻪ ﻗﻄﻌﻪ ﺷﻮﯾﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺳﻮزاﻧﺪه ﺷﻮﯾﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ دارآوﯾﺨﺘﻪ ﺷﻮﯾﺪ و ﻧﻤﺎز را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ‬
‫ھﺮﮐﺲ آنرا ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﻗﻄﻌﺎ از ﻣﻠﺖ )اﺳﻼم( ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﺷﺮاب‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮﯾﺪ ﭼﺮا ﮐﻪ آن در راس ھﻤﻪی ﺧﻄﺎھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫َ ً‬ ‫َ‬
‫‪ -٦‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞس رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪َ » :(٢‬ﻣ ْﻦ ﺗ َﺮ َك َﺻﻼة‬
‫َ ْ ُ َ ً ُ َ َ ِّ ً َ َ ْ َ َ ْ ْ ُ َّ ُ َّ‬
‫ا�« »ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﻜﺘﻮ�ﺔ ﻣﺘﻌﻤﺪا �ﻘﺪ ﺑ ِﺮﺋﺖ ِﻣﻨﻪ ِذﻣﺔ ِ‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﻋﮫﺪ و اﻣﺎن اﻟﮫﯽ از وی ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﺮک ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭼﯿﺰی از اﺳﻼم وی ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﻋﮫﺪ و اﻣﺎن اﺳﻼم ﺑﺮ‬
‫وی ﭘﺎﯾﺪار ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -٧‬از اﺑﻮدرداءس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺖ) ‪ :(٣‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ج ﻣﺮا ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﻮد ﮐﻪ‪» :‬ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -١‬ﺗﻌﻄﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪ (٩٢٠‬وذﻛﺮه اﳍﻴﺜﻤﻲ ﰲ ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪٢١٦/٤‬وﻗﺎل‪ :‬رواه اﻟﻄﱪاﲏ وﻓﻴﻪ ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ‬
‫ﴍﻳﺢ‪ ،‬ﻗﺎل اﻟﺬﻫﺒﻲ‪ :‬ﻻﻳﻌﺮف وﺑﻘﻴﺔ رﺟﺎﻟﻪ رﺟﺎل اﻟﺼﺤﻴﺢ‪ .‬واﳌﻨﺬري ﰲ اﻟﱰﻏﻴﺐ واﻟﱰﻫﻴﺐ‪٣٧٩/١‬‬
‫وﻋﺰاه ﻟﻠﻄﱪاﲏ وﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﴫ ﺑﺈﺳﻨﺎدﻳﻦ ﻻ ﺑﺄس ﲠﲈ‪ .‬اﻧﻈﺮ ﺳﻠﺴﻠﺔ اﻷﺣﺎدﻳﺚ اﻟﻀﻌﻴﻔﺔ )‪.(٥٩٩١‬‬
‫‪ -٢‬ﲠﺬا اﻟﻠﻔﻆ ذﻛﺮه ﰲ ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪ ٢٩٥/١‬وﻓﻴﻪ ﺑﻘﻴﺔ ﺑﻦ اﻟﻮﻟﻴﺪ‪ .‬وﺑﺎﻃﻮل ﻣﻨﻪ ﰲ اﳌﺴﻨﺪ )‪ (٢٢٠٧٥‬واﳌﻌﺠﻢ‬
‫اﻟﻜﺒﲑ‪ ٨٢/٢٠‬وﰲ ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪ :٢١٥/٤‬إﺳﻨﺎد أﲪﺪ ﻣﻨﻘﻄﻊ واﻟﻄﱪاﲏ ﻓﻴﻪ ﻛﺬاب‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺟﺰء ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ أﺧﺮﺟﻪ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﰲ اﻟﻔﺘﻦ )‪ (٤٠٣٤‬وذﻛﺮه ﰲ اﳌﺠﻤﻊ ‪٢١٧-٢١٦/٤‬ﺑﺄﻃﻮل ﻣﻨﻪ وﻗﺎل‪:‬‬
‫رواه اﻟﻄﱪاﲏ وﻓﻴﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﻦ ﺣﻮﺷﺐ وﺣﺪﻳﺜﻪ ﺣﺴﻦ وﺑﻘﻴﺔ رﺟﺎﻟﻪ ﺛﻘﺎت‪ .‬وأﺧﺮﺟﻪ اﻻﻣﺎم أﲪﺪ ﳐﺘﴫا‬
 ‫‪٩٣‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﻧﮑﻨﻢ‪ ،‬زﯾﺮا ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﻋﮫﺪ و اﻣﺎن اﻟﮫﯽ از‬
‫وی ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫َْ‬ ‫) ‪ُْ َ (١‬‬
‫‪ -٨‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞس از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬رأس اﻷم ِﺮ‬
‫ْ َ ُ َ َ ُ ُ ُ َّ َ‬
‫الﺼﻼ ُة« »رأس اﻣﻮر اﺳﻼم و ﺳﺘﻮن آن‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫اﻹﺳﻼم‪ ،‬و�ﻤﻮده‬ ‫ِ‬
‫وﺟﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز در اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪی‬
‫ﺳﺘﻮﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﯿﻤﻪ اﺳﻼم ﺑﺎ آن ﺑﺮ ﭘﺎ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﯿﻤﻪ ﺑﺎ ﺳﻘﻮط‬
‫ﺳﺘﻮﻧﺶ‪ ،‬ﺳﻘﻮط ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎن ﺑﺎ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬اﺳﻼم ﻧﯿﺰ از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود‪ .‬اﻣﺎم‬
‫اﺣﻤﺪ ﻋﯿﻨﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -٩‬در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ و ﺳﻨﻦ و ﻣﺴﺎﻧﯿﺪ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ َّ ُ َ َّ ُ َ ً‬ ‫َ َ َ‬
‫ا� َوأن � َّﻤﺪا َر ُﺳﻮل‬ ‫اﻹ ْﺳﻼ ُم َﻰﻠﻋ ﻤﺧْ ٍﺲ‪ :‬ﺷﻬﺎدةِ أن ﻻ إِﻪﻟ إِﻻ‬ ‫ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(٢‬ﺑُ َ‬
‫� ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ َ َ ِّ َ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫الﺼﻼ ِة‪َ ،‬و�ِﻳﺘﺎ ِء الﺰﺎﻛ ِة‪ ،‬واﺤﻟﺞ‪ ،‬وﺻﻮمِ رمﻀﺎن« »اﺳﻼم ﺑﺮ ﭘﻨﺞ ﭼﯿﺰ ﺑﻨﺎ‬ ‫ا�‪َ ،‬و�ِﻗﺎمِ‬
‫ِ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﮔﻮاھﯽ دادن ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد و ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎدهی اوﺳﺖ‪ .‬دوم‪ :‬اﻗﺎﻣﺔ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺳﻮم‪ :‬دادن زﮐﺎت‪ ،‬ﭼﮫﺎرم‪:‬‬
‫ادای ﺣﺞ‪ ،‬ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺎه ﻣﺒﺎرک رﻣﻀﺎن‪«.‬‬
‫ْ َ َ‬
‫اﻹ ْﺳﻼ ُم ﻤﺧْ ٌﺲ« اﺳﻼم ﭘﻨﺞ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫و در ﺑﻌﻀﯽ اﻟﻔﺎظ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ » ِ‬
‫وﺟﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ از ﭼﻨﺪ ﺟﮫﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺣﺪﯾﺚ اﺳﻼم را ﺑﺮ ﻗﺒﻪای ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﻨﺞ ﭘﺎﯾﻪ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦرو‬
‫اﮔﺮ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﭘﺎﯾﻪی آن ﺳﻘﻮط ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻪی اﺳﻼم ﺳﻘﻮط ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ب( ﺣﺪﯾﺚ ھﺮﯾﮏ از ارﮐﺎن را ﻗﺮﯾﻦ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ھﺮﯾﮏ از اﯾﻦ‬
‫ارﮐﺎن‪ ،‬رﮐﻦ اﺻﻠﯽ ﻗﺒﻪی اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ رﮐﻦ اﺳﺖ و ﻧﻤﺎز رﮐﻨﯽ اﺳﺖ و‬
‫زﮐﺎت ﻧﯿﺰ رﮐﻨﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن ﻗﺒﻪی اﺳﻼم‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ و وﺿﻊ‬

‫ﺑﻠﻔﻆ‪] :‬ﻣﻦ ﺗﺮك ﺻﻼة اﻟﻌﺮﺼ ﻣﺘﻌﻤﺪا ﻓﻘﺪ ﺣﺒﻂ ﻋﻤﻠﻪ[ ورﺟﺎﻟﻪ رﺟﺎل اﻟﺼﺤﻴﺢ ﻛﲈ ﰲ ﳎﻤﻊ‬
‫اﻟﺰواﺋﺪ‪.٢٩٥/١‬ﻗﻠﺖ‪ :‬اﻟﺬي ﰲ اﳌﺴﻨﺪ )‪ (٢٢٩٥٧‬ﺧﺺ ﺻﻼة اﻟﻌﴫ‪.‬‬
‫‪ -١‬اﳊﺪﻳﺚ ﳐﺘﴫأﺧﺮﺟﻪ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﴫ ﰲ ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة ﻣﻦ ﻋﺪه ﻃﺮق )‪ (١٩٥‬وﻣﺎﺑﻌﺪه‪ .‬وأﺧﺮﺟﻪ‬
‫ﻣﻄﻮﻻ اﻹﻣﺎم أﲪﺪ )‪ (٢٢٠١٦‬واﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻹﻳﲈن )‪ (٢٦١٩‬وﻗﺎل‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﻴﺢ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﺨﺎری )‪ ،(٨‬ﻣﺴﻠﻢ )‪ ،(١٦‬ﺗﺮﻣﺬی )‪ ،(٢٦٠٩‬ﻧﺴﺎﺋﯽ )‪ ،(٥٠٠١‬ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ )‪.(٤٧٩٨‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٩٤‬‬

‫ﻗﺒﻪی اﺳﻼم ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؟‬

‫ج( ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦ ارﮐﺎن را ﻧﻔﺲ اﺳﻼم ﻗﺮار داده و در ﻣﺴﻤﺎی اﺳﻤﺶ و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﺳﻤﯽ‬
‫ﺑﺮای ﻣﺠﻤﻮﻋﻪی اﯾﻦ اﻣﻮر اﺳﺖ )اﺳﻼم(‪ ،‬داﺧﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﺑﻌﻀﯽ از آنھﺎ‬
‫از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود‪] ،‬ﺑﻪ ھﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ از[ اﯾﻦ ﻣﺴﻤﯽ از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎ اﮔﺮ از ارﮐﺎن اﺳﻼم‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ از اﺟﺰاﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﮐﻦ اﺳﻼم ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن دﯾﻮار ﺑﺮای ﺧﺎﻧﻪ؛ ﭘﺲ اﮔﺮ‬
‫دﯾﻮار ﺧﺎﻧﻪ ﺳﻘﻮط ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ ﻧﯿﺰ ﺳﻘﻮط ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺮ ﺧﻼف زﻣﺎﻧﯿﮑﻪ ﭼﻮب و ِﺧﺸﺖ و‬
‫اﻣﺜﺎل اﯾﻦھﺎ ﺳﻘﻮط ﮐﻨﺪ‪) .‬ﮐﻪ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﭼﻨﺪاﻧﯽ در اﺻﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﻧﺪارد(‪.‬‬
‫َّ‬
‫‪ -١٠‬از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪َ » :(١‬ﻣ ْﻦ َﺻ�‬
‫َّ ُ‬ ‫َ ُ َّ ُ َّ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ ْ ُ َّ‬
‫ا� َو ِذﻣﺔ‬
‫ِ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ذ‬
‫ِ‬ ‫ﻪﻟ‬ ‫ي‬ ‫اﺬﻟ‬
‫ِ‬ ‫ﺻﻼ�ﻨﺎ واﺳﺘﻘﺒﻞ ﻗِﺒﻠﺘﻨﺎ‪ ،‬وأ�ﻞ ذ ِ�ﻴﺤﺘﻨﺎ ﻓﺬلِﻚ الﻤﺴ ِﻠﻢ‬
‫ا� ِﻲﻓ ِذ َّﻣ ِﺘ ِﻪ« »ھﺮﮐﺲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﻣﺎ رو‬‫ﻼ ُﺨﺗْﻔ ُﺮوا َّ َ‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬
‫ِ‬ ‫َرﺳ ِ ِ‬
‫ﻮﻪﻟ ‪،‬ﻓ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ و ذﺑﯿﺤﻪ ﻣﺎ را ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ را اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ‬
‫اﻣﺎن دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﻣﺎن اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪«.‬‬
‫وﺟﻪ دﻻﻟﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از دو ﺟﮫﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺣﺪﯾﺚ ﺷﺨﺺ را ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎ ادای اﯾﻦ ﺳﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺪون‬
‫آنھﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺷﺮق ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻗﺒﻠﻪی‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﺿﻊ وی ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاھﺪ‬
‫ﺑﻮد؟‬
‫‪ -١١‬دارﻣﯽ از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪس رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪:(٢‬‬
‫ْ َ ُ ْ َ َّ َّ َ‬
‫الﺼﻼ ُة« »ﮐﻠﯿﺪ ﺑﮫﺸﺖ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫» ِﻣﻔﺘﺎح اﺠﻟﻨ ِﺔ‬
‫اھﻞ ﻧﻤﺎز ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﮫﺸﺖ ﺑﺮای او ﮔﺸﻮده‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ِ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﺑﺮای ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﺴﺖ )ﮐﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﺑﺮای او ﺑﺎز ﻧﻤﯽﮔﺮدد(‪ .‬و ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ و ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮی‬

‫‪ -١‬ﺑﺨﺎری )‪ ،(٣٩٣) (٣٩١‬أﺑﻮداود )‪ ،(٢٦٤١‬ﺗﺮﻣﺬی )‪ ،(٢٦٠٨‬ﻧﺴﺎﺋﯽ )‪.(٣٩٦٨‬‬

‫‪ -٢‬ﲠﺬا اﻟﺴﻨﺪ ﻋﻦ اﻟﺪارﻣﻲ أﺧﺮﺟﻪ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﴫ ﰲ ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪ (١٧٥‬وﻣﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺳـﻠﻴﲈن ﺑـﻦ ﻗـﺮم‬
‫ﺑﻪ‪ :‬اﳌﺴﻨﺪ )‪ (١٤٦٦٢‬واﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻟﻄﻬﺎرة )‪.(٤‬‬
 ‫‪٩٥‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬
‫ْ َ ُ ْ َّ‬
‫ﺎح اﺠﻟَﻨ ِﺔ‬‫ﮐﻪ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﺷﺪه ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪ِ » :(١‬ﻣﻔﺘ‬
‫ا�« »ﮐﻠﯿﺪ ﺑﮫﺸﺖ ﺷﮫﺎدت ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ «.‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺷﮫﺎدت‬ ‫ﺎد ُة أَ َّن َﻻ إ َﻪﻟ إ َّﻻ َّ ُ‬
‫َ َ َ‬
‫ﺷﻬ‬
‫ِ ِ ِ‬
‫ﮐﻠﻤﻪی ﻃﯿﺒﻪ‪ ،‬اﺻﻞ ﮐﻠﯿﺪ و ﻧﻤﺎز و ﺑﻘﯿﻪی ارﮐﺎن‪ ،‬دﻧﺪاﻧﻪھﺎی آن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎز ﺷﺪن‬
‫در ﺑﺪون آنھﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا وارد ﺷﺪن ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﮐﻠﯿﺪ و دﻧﺪاﻧﻪھﺎﯾﺶ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫) ‪(٢‬‬
‫اﻣﺎم ﺑﺨﺎری ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ‪ :‬ﺑﻪ وھﺐ ﺑﻦ ﻣﻨﺒﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﻠﯿﺪ ﺑﮫﺸﺖ ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ھﯿﭻ ﮐﻠﯿﺪی ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ دﻧﺪاﻧﻪھﺎﯾﯽ دارد؛ اﮔﺮ ھﻤﺮاه‬
‫ﮐﻠﯿﺪی ﮐﻪ دارای دﻧﺪاﻧﻪھﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻣﺪی‪ ،‬ﺑﮫﺸﺖ ﺑﺮ ﺗﻮ ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺷﻮد وﮔﺮﻧﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺑﺎز‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -١٢‬ﻣﺤﺠﻦ ﺑﻦ ادرع اﺳﻠﻤﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ھﻤﺮاه رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻧﻤﺎز ﻧﺪا داده ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و رﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﺤﺠﻦ در ﺟﺎی ﺧﻮد ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ‬
‫�؟ أَل َ ْﺴ َ‬
‫ﺖ ﺑِ َﺮ ُﺟ ٍﻞ ُم ْﺴ ِﻠ ٍﻢ؟« »ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﺗﻮ را از‬
‫ِّ‬ ‫) ‪َ َ َ َ َ َ (٣‬‬
‫ﻚ أ ْن ﺗُ َﺼ َ‬ ‫و ﺑﺪو ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻨﻌ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺎزداﺷﺖ؟ آﯾﺎ ﺗﻮ ﻣﺮدی ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﺴﺘﯽ؟« ﻣﺤﺠﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری )ﻣﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻢ( ﻟﯿﮑﻦ ھﻤﺮاه ﺧﺎﻧﻮادهام ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردم‪ .‬ﭘﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ او‬
‫ﺖ« »ھﺮﮔﺎه آﻣﺪی‪ ،‬ھﻤﺮاه‬‫ﺖ ﻗَ ْﺪ َﺻﻠَّﻴْ َ‬
‫اﻨﻟﺎس َو� ْن ُﻛﻨْ َ‬
‫ﺖ ﻓَ َﺼ ِّﻞ َﻣ َﻊ َّ‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬إ َذا ﺟﺌْ َ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار ﮔﺮﭼﻪ ﻗﺒﻼ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارده ﺑﻮدی‪«.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺟﺪاﮐﻨﻨﺪهی ﺑﯿﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﮐﺎﻓﺮ ﻧﻤﺎز ﻗﺮار داده ﺷﺪه و ﺗﺤﺖ اﻟﻔﺎظ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ ﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﺗﻮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدی‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪی‪ .‬اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯽ‪ :‬ﺗﻮ را ﭼﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯽ‪ ،‬آﯾﺎ ﻧﺎﻃﻖ ﻧﯿﺴﺘﯽ؟ و ﯾﺎ ﺗﻮ را ﭼﻪ ﺷﺪه‬
‫ﮐﻪ ﺗﺤﺮﮐﯽ ﻧﺪاری‪ ،‬آﯾﺎ زﻧﺪه ﻧﯿﺴﺘﯽ؟ از اﯾﻦرو اﮔﺮ اﺳﻼم ﺑﺎ وﺟﻮد ﻋﺪم ﻧﻤﺎز ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪،‬‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ را دﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﮕﺰارده ﺑﻪ وی ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ألﺴﺖ‬

‫‪ -١‬اﳌﺴﻨﺪ )‪ (٢٢١٠٢‬واﻟﺒﺰار )‪ (٢‬وﻫﻮ ﺿﻌﻴﻒ ﻛﲈ ﰲ ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪ ،١٦/١‬وﻛﺸـﻒ اﳋﻔـﺎء )‪(٢٣٢٤‬وﻟﻜـﻦ‬

‫ﻟﻪ ﺷﺎﻫﺪ ﺳﻴﺄﰐ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري ﺗﻌﻠﻴﻘﺎ ﰲ ﻣﺴﺘﻬﻞ ﺑﺎب اﳉﻨﺎﺋﺰ )اﻟﻔﺘﺢ‪.(١٣١/٣‬‬
‫‪ -٣‬اﳌﺴﻨﺪ )‪ (١٦٣٩٥‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (٨٥٧‬واﳌﻮﻃﺄ‪ ١٣٢/١‬وﺻﺤﺤﻪ اﳊﺎﻛﻢ‪.١٤٤/١‬ﺣﻜﻢ اﻷﻟﺒﺎﲏ ﺻﺤﻴﺢ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٩٦‬‬

‫ﺑﺮﺟﻞ مﺴﻠﻢ؟« »آﯾﺎ ﺗﻮ ﻣﺮدی ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﺴﺘﯽ؟«‪.‬‬

‫) ‪(٢‬‬ ‫) ‪(١‬‬
‫در داﺳﺘﺎن ﻣﺮدی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ رﺳﻮل‬ ‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪس‬ ‫‪ -١٣‬دﻟﯿﻞ ﺳﯿﺰدھﻢ‬
‫اﻟﻠﻪ ج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻘﻮای ﺧﺪا را ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻦ؛ ﮐﻪ درآن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪،‬‬
‫ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬آﯾﺎ ﮔﺮدن او را ﺑﺰﻧﻢ؟ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ِّ‬ ‫َ َ َ َّ ُ َ ْ َ ُ َ‬
‫�ﻮن ﻳُ َﺼ�« »ﺧﯿﺮ ﺷﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﺰار ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻻ‪ ،‬ﻟﻌﻠﻪ أن ﻳ‬
‫وﺟﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ‪ :‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ وی داﺷﺘﻨﺪ و اﺣﺘﻤﺎل‬
‫ﮐﻔﺮش را در اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺶ دﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﺎﻧﻊ از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن وی ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺣﺘﻤﺎل اﯾﻦ را ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺣﺪ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﺒﺎح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪن وی ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز!!‬
‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل را اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ دادهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج) ‪ (٣‬اﯾﻦھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫اﺘﻟﺎر ُك ﺪﻟﻳﻨﻪ ال ْ ُﻤ َﻔﺎر ُق لﻠْ َ‬
‫ﺠ َﻤ َ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ َّ ْ ُ‬ ‫َّ ِّ ُ َّ‬
‫ﺎﻋ ِﺔ« »ﺷﺨﺺ زﻧﺎﮐﺎری ﮐﻪ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﺎﻨﻟﻔ ِﺲ‪َ ،‬و َّ ِ ِ ِ ِ ِ‬ ‫»اﺜﻟﻴﺐ الﺰ ِا�‪ ،‬واﻨﻟﻔﺲ ﺑِ‬
‫ازدواج ﮐﺮده‪ ،‬ﮐﺸﺘﻦ ﻧﻔﺲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻔﺲ و ﺟﺪا ﺷﻮﻧﺪهی از دﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫را ﺗﺮک ﻧﻤﺎﯾﺪ )ﻣﺮﺗﺪ(‪«.‬‬
‫اﻣﺎ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﻧﻪ زﻧﺎﮐﺎر اﺳﺖ و ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻗﺘﻞ ھﻢ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺟﺰء دﺳﺘﻪ ﺳﻮم‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺪا ﺷﻮﻧﺪهی از دﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺗﺮک ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز را ﮐﺎﻓﺮ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ او ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪) .‬ﭼﺮا ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ وی را ﺟﺰء ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ‬
‫ﻗﺮار دھﺪ ﮐﻪ ﻃﺒﯿﻌﺘﺎ ﺟﺰء دﺳﺘﻪ ﺳﻮم ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد(‪.‬‬
‫ْ ُ‬ ‫َّ ُ‬
‫‪ -١٤‬از ام ﺳﻠﻤﻪل رواﯾﺖ اﺳﺖ) ‪ (٤‬ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪ِ » :(٥‬إﻧﻪ � ُ ْﺴﺘَﻌ َﻤﻞ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺻﺤﯿﺢ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﺔ‪.٢٣٠/١‬‬

‫‪ -٢‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٤٣٥١‬وﻣﺴﻠﻢ )‪.(١٠٦٤‬‬
‫‪ -٣‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٦٨٧٨‬وﻣﺴﻠﻢ )‪.(١٦٧٦‬‬
‫‪ -٤‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺻﺤﯿﺢ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﺔ‪.٢٣١-٢٣٠/١‬‬
‫‪ -٥‬أﺧﺮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻢ )‪ (١٨٥٤‬واﻟﱰﻣﺬي )‪ (٢٢٦٦‬وأﺑﻮداود )‪.(٤٧٦٠‬‬
 ‫‪٩٧‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬
‫َْ َ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َْ ُ ْ َُ َ ُ ََْ ُ َ َُْ‬
‫ﻜ ُﺮون‪َ � ،‬ﻤ ْﻦ ﻛ ِﺮ َه �ﻘﺪ ﺑَ ِﺮئ‪َ ،‬و َﻣ ْﻦ أﻧ� َﺮ �ﻘﺪ َﺳ ِﻠ َﻢ‪،‬‬
‫ﻋﻠﻴ�ﻢ أمﺮاء‪� ،‬ﺘﻌ ِﺮﻓﻮن و�ﻨ ِ‬
‫ََ ْ َ ْ َ َ َ‬
‫ﻲﺿ َوﺗ َﺎ� َﻊ« »ﺑﺮاﺳﺘﯽ اﻣﺮاﯾﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺎﮐﻢ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از‬ ‫�ﻦ ﻣﻦ ر ِ‬‫وﻟ ِ‬
‫ﮐﺎرھﺎی آنھﺎ را ﻧﯿﮏ و ﻣﻮاﻓﻖ ﺷﺮع و ﺑﺮﺧﯽ را ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺮع ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ھﺮﮐﺲ آنرا )در دل( ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ داﻧﺴﺖ‪) ،‬وﻟﯽ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻗﻮﻟﯽ ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزه‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ داﻧﺴﺘﻦ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪاش را ادا ﮐﺮده و( از ﮔﻨﺎه ﺑﺮی‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ھﺮﮐﺲ ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻒ ﮐﺮده و ﺑﻪ ﻗﺪر ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺧﻮد ﻣﺒﺎرزه ﮐﻨﺪ )ازﮔﻨﺎه‬
‫ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻇﻠﻢ و ﻣﻨﮑﺮ( ﺳﺎﻟﻢ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻧﺎن راﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ و از‬
‫آنھﺎ ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﺪ )ﻋﺎﺻﯽ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن و ﮔﻨﻪﮐﺎر اﺳﺖ(‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﺎ آنھﺎ‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﺑﺠﻨﮕﯿﻢ؟ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻻ ‪َ ،‬ﻣﺎ َﺻﻠ ْﻮا« ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯿﮑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺰارﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز در اداﻣﻪی اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻗﻄﻌﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه‬
‫ﮐﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎنھﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﻨﮫﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺸﺮوع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮی آﺷﮑﺎر و ﺑﻮاح‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺎدة در ذﮐﺮ ﺑﯿﻌﺖ‪-‬‬
‫) ‪ُ ْ َ َ ْ َ َّ ُ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ َ (١‬‬
‫� ْﻔ ًﺮا ﺑ َ َﻮ ً‬
‫اﺣﺎ‪،‬‬ ‫ﺎزع اﻷمﺮ أﻫﻠﻪ‪ ،‬إِﻻ أن ﺗﺮوا‬ ‫ﺷﺎن ﺑﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آﻣﺪه اﺳﺖ ‪» :‬وأن ﻻ �ﻨ ِ‬
‫ٌ‬ ‫ْ َ ُ ْ َ َّ‬
‫ا� ِ�ﻴ ِﻪ ﺑُ ْﺮ َﻫﺎن« »و ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻣﯿﺮ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ دﺳﺖ ﻧﯿﺎزﯾﻢ و‬‫ِﻋﻨﺪ�ﻢ ِﻣﻦ ِ‬
‫ﻣﻄﯿﻊ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﮑﻪ از وی ﮐﻔﺮی آﺷﮑﺎر ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ در آن از ﺳﻮی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮھﺎﻧﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪«.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺮک ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺟﻮازی ﺑﺮای ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﻣﯿﺮ و ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار داده ﺷﺪه‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮ و ﺑﻮاﺣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺎده آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪) .‬وﮔﺮﻧﻪ ھﺮﮔﺰ ﻣﺸﺮوع ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ اﻣﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﺮوج ﺷﻮد(‪.‬‬
‫‪ -١٥‬از ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﺮا ﺑﻪ ده ﭼﯿﺰ‬
‫) ‪َّ َ َ َ ْ ِّ ُ َ َ ْ ُ ْ َ ً ْ َ َّ ْ ْ ُ َ (٢‬‬
‫ﺖ‪َ ،‬وﻻ � ُﻌﻘ َّﻦ‬ ‫ﺎ� ﺷيﺌﺎ و�ِن ﻗ ِﺘﻠﺖ وﺣﺮﻗ‬ ‫ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻻ � ِ‬
‫ﺮﺸك ﺑِ ِ‬
‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ ََ َ َ َ ْ َُْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َُْ َ‬
‫َ‬
‫ﺮﺘ� َّﻦ َﺻﻼة َﻣﻜﺘُﻮ�َﺔ‬ ‫و ِاﺪﻟﻳﻚ‪ ،‬و�ِن أمﺮاك أن ﺨﺗﺮج ِﻣﻦ أﻫ ِﻠﻚ وﻣﺎلِﻚ‪ ،‬وﻻ �‬

‫‪ -١‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٧٠٥٥‬وﻣﺴﻠﻢ )‪.(١٧٠٩‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺴﻨﺪ أﲪﺪ )‪ ،(٢٢٠٧٥‬ﻣﻌﺠﻢ اﻷوﺳﻂ )‪ ،(٧٩٥٦‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﲑ )‪ ،(١٥٦‬ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪(٩٢١‬‬
‫وﺣﻜﻢ اﻷﻟﺒﺎﲏ ﰲ ﺻﺤﻴﺢ اﻟﱰﻏﻴﺐ )‪ :(٥٧٠‬ﺣﺴﻦ ﻟﻐﲑه‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٩٨‬‬
‫ُ َ َ ِّ ً َ َّ َ ْ َ َ َ َ َ ً َ ْ ُ َ ً ُ َ َ ِّ ً َ َ ْ َ َ ْ ْ ُ َّ ُ َّ‬
‫ا�‪» «...‬ﺑﺮای‬
‫ﻣﺘﻌﻤﺪا؛ ﻓ ِﺈن ﻣﻦ ﺗﺮك ﺻﻼة ﻣﻜﺘﻮ�ﺔ ﻣﺘﻌﻤﺪا �ﻘﺪ ﺑ ِﺮﺋﺖ ِﻣﻨﻪ ِذﻣﺔ ِ‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ھﯿﭻ ﺷﺮﯾﮑﯽ ﻗﺮار ﻣﺪه‪ ،‬ھﺮﭼﻨﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﯾﺎ ﺳﻮزاﻧﺪه ﺷﻮی و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﭘﺪر‬
‫و ﻣﺎدرت را ﻣﮑﻦ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﻮ اﻣﺮ ﮐﻨﻨﺪ از ﺧﺎﻧﻪ و داراﯾﯽ ﺧﻮد ﺧﺎرج ﺷﻮی و‬
‫ﻧﻤﺎز ﻓﺮض را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﻣﮑﻦ‪ ،‬ﭼﻮن ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﮫﺪ و‬
‫اﻣﺎن اﻟﮫﯽ از او ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫َ‬
‫) ‪ْ َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ (١‬‬
‫الﺼﻼة �ﻘﺪ‬ ‫‪ -١٦‬از ﺑﺮﯾﺪهس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻣﻦ ﺗﺮك‬
‫ََ‬
‫�ﻔ َﺮ« »ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪«.‬‬

‫اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺮ ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز‪:‬‬

‫) ‪(٢‬‬
‫و اﻣﺎ اﺟﻤﺎع ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬اﺑﻦ زﻧﺠﻮﯾﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ رﺑﯿﻊ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ‬
‫اﯾﻮب از ﯾﻮﻧﺲ از اﺑﻦ ﺷﮫﺎب رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺒﯿﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺘﺒﺔ ﺑﺮاﯾﻢ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس او را ﺧﺒﺮ داده‪ :‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎبس در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺿﺮﺑﻪ ﺧﻮرد‪ ،‬ﻧﺰد اﯾﺸﺎن آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ و ﮔﺮوھﯽ ﮐﻪ ھﻤﺮاه‬
‫ﻣﻦ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮدﻧﺪ او را ﺣﻤﻞ ﮐﺮدﯾﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﺸﺎن را وارد ﺧﺎﻧﻪاش ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺲ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎبس‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮفس را اﻣﺮ ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪ .‬اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎسس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻣﺎﻧﯿﮑﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻋﻤﺮس وارد ﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬از ھﻮش رﻓﺖ‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﯿﮫﻮش‬
‫ﺑﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭼﮫﺮهاش درﺧﺸﯿﺪ و ﺑﻪ ھﻮش آﻣﺪه و ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﻧﺪ؟ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪:‬‬
‫َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َّ َ‬
‫الﺼﻼ َة« »ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک‬ ‫آری ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ِإﺳﻼم لِﻤﻦ ﺗﺮك‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬
‫اﻹ ْﺳﻼمِ ل ِ َﻤ ْﻦ ﺗ َﺮ َك‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺳﻼﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ «.‬و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻﺣﻆ ِﻲﻓ ِ‬
‫َّ َ‬
‫الﺼﻼ َة« »ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﯿﭻ ﺑﮫﺮهای در اﺳﻼم ﻧﯿﺴﺖ‪ «.‬ﭘﺲ از اﯾﻦ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و وﺿﻮﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎبس اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را در ﺣﻀﻮر ﺟﻤﻌﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮔﻔﺖ و ھﯿﭻ ﮐﺲ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ را ﺑﺮ او اﻧﮑﺎر ﻧﮑﺮد و ﻧﻈﯿﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ از ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ﺣﺒﺎن )‪ (١٤٦٣‬واﻧﻈﺮﺻﺤﻴﺢ اﻟﱰﻏﻴﺐ واﻟﱰﻫﻴﺐ ﻟﻸﻟﺒﺎﲏ )‪ (٥٧٥‬وﻗﺎل‪ :‬ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻮﻗﻮف‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺎﻟﻚ ﰲ اﻟﻄﻬﺎرة‪ ٤٠-٣٩/١‬واﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﰲ اﻟﻄﺒﻘﺎت‪ ٣٥١-٣٥٠/٣‬واﻵﺟﺮي ﰲ اﻟﴩﻳﻌﺔ )‪(١٣٤‬‬
‫وﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﴫ ﰲ ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪ (٩٢٣‬وﻣﺎﺑﻌﺪه‪.‬‬
 ‫‪٩٩‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫ﻋﻮف و اﺑﻮھﺮﯾﺮه ش رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺻﺤﺎﺑﻪای ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺧﻼف آنھﺎ ﭼﯿﺰی‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬داﻧﺴﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺣﺎﻓﻆ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻖ اﻻﺷﺒﯿﻠﯽ در ﮐﺘﺎﺑﺶ در ﺑﺎب ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺪهی زﯾﺎدی از ﺻﺤﺎﺑﻪ‬
‫و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭘﺲ از اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺳﻮی ﺗﮑﻔﯿﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺘﺶ‬
‫ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ ،‬رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ،‬اﺑﻮدرداء ش و ھﻤﭽﻨﯿﻦ از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦھﺎ‬
‫از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﺰ اﯾﻦھﺎ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬اﺳﺤﺎق ﺑﻦ راھﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺒﺎرک‪،‬‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺨﻌﯽ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺑﻦ ﻋﯿﯿﻨﻪ‪ ،‬اﯾﻮب ﺳﺨﺘﯿﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺑﻮداود ﻃﯿﺎﻟﺴﯽ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻦ اﺑﯽﺷﯿﺒﻪ و‬
‫اﺑﻮﺧﯿﺜﻤﻪ زھﯿﺮ ﺑﻦ ﺣﺮب‪ ،‬ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺗﮑﻔﯿﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺗﮑﻔﯿﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬واﺟﺐ اﺳﺖ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﻔﺮ‬
‫ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﺣﺎدﯾﺚ ﺷﺒﯿﻪ آن ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﻧﻌﻤﺖ و ﻧﻪ ﮐﻔﺮ ﺟﺤﻮد و اﻧﮑﺎر‬
‫ﺣﻤﻞ ﺷﻮد ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ زﯾﺮ ﻟﻔﻆ ﮐﻔﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺮ ﮐﻔﺮ اﺻﻐﺮ ﺣﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ُْ‬ ‫ً‬ ‫َ‬
‫� ُ� َّﻢ ﺗَ َﺮ� ُﻪ َﺎﻛﻧَ ْ‬ ‫َّ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪َ » :(١‬ﻣ ْﻦ َ� َﻌﻠ َﻢ َّ‬
‫ﺖ ﻧِ ْﻌ َﻤﺔ ﻳَ�ﻔ ُﺮ َﻫﺎ« »ھﺮﮐﺲ‬ ‫الﺮ ْ َ‬
‫ﺗﯿﺮاﻧﺪازی را ﯾﺎد ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ آنرا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ُ‬ ‫َ َّ ُ ُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬
‫� ْﻢ« »از ﭘﺪراﻧﺘﺎن روی‬ ‫و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(٢‬ﻻ ﺗ ْﺮ�ﺒُﻮا � ْﻦ آﺑَﺎﺋِ� ْﻢ‪ ،‬ﻓ ِﺈﻧﻪ �ﻔ ٌﺮ ِﺑ‬
‫ﺑﺮﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ )ﮐﻪ ادﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ ﻓﺮزﻧﺪ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﯿﺪ( ﭼﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ )ﻧﺴﺒﺖ دادن ﺑﻪ ﻏﯿﺮ‬
‫ﭘﺪر( ﮐﻔﺮ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪«.‬‬
‫ْ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ﺎمﺮ ِّ َ ُ َ َ‬ ‫ُ ٌْ ْ‬
‫ﺐ ﻻ � ْﻌ ِﺮﻓ ُﻪ‪ ،‬أ ْو َﺟ ْﺤ ُﺪ ُه‪َ ،‬و�ِن َدق« »ادﻋﺎی ﻧﺴﺐ‬ ‫ئ ادﺎﻋء �ﺴ ٍ‬
‫) ‪(٣‬‬
‫و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪�» :‬ﻔﺮ ﺑِ ِ ٍ‬

‫‪ -١‬ﲠﺬا اﻟﻠﻔﻆ‪ :‬ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر )‪ ،(٢٤٥٠‬أﺑﻮداود )‪ (٢٥١٣‬ﻛﻼﳘﺎ ﻣﻦ ﻛﺘﺎب اﳉﻬﺎد واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪(٣٥٧٨‬‬
‫وأﺧﺮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻹﻣﺎرة )‪ (١٩١٩‬ﺑﻠﻔﻆ ]‪...‬ﻓﻠﻴﺲ ﻣﻨﺎ[‬
‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻃﻮﻳﻞ ﰲ اﳊﺪود )‪ (٦٨٣٠‬وﺑﻠﻔﻆ ﻏﺮﻳﺐ ﰲ اﻟﻔﺮاﺋﺾ )‪ (٦٧٦٨‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻹﻳﲈن‬
‫)‪.(٦٢‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ أﰊ ﻋﻤﺮو رﴈ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ ،‬اﳌﺴﻨﺪ )‪ (٧٠١٩‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﰲ اﻟﻔﺮاﺋﺾ )‪ (٢٧٤٤‬وﰲ زواﺋﺪه‬
‫ﺻﺤﻴﺢ واﻟﻄﱪاﲏ ﻛﲈ ﰲ ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪ .٩٧/١‬وأﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺰار )‪ (١٠٤‬واﻟﺪارﻣﻲ )‪ (٢٨٦٦) (٢٨٦٣‬ﻣﻦ‬
‫ﺣﺪﻳﺚ أﰊ ﺑﻜﺮ وﰲ ﻧﻘﻞ اﳌﺼﻨﻒ اﺧﺘﻼف ﻳﺴﲑ ﰲ اﻟﻠﻔﻆ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٠٠‬‬

‫ﮐﺮدن ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ وی را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ او را اﻧﮑﺎر ﮐﺮده و از وی ﺑﺮاﺋﺖ‬

‫ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪ ،‬ھﺮﭼﻨﺪ ادﻋﺎﯾﯽ ﺑﯽاھﻤﯿﺖ و ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫ُ ُ ٌ َ َ ُُ ُ ْ‬ ‫و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(١‬ﺳﺒَ ُ‬
‫�ﻔ ٌﺮ« »دﺷﻨﺎم دادن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻓﺴﻖ و‬ ‫الﻤ ْﺴ ِﻠ ِﻢ ﻓﺴﻮق‪ ،‬وﻗِﺘﺎﻪﻟ‬ ‫ﺎب ُ‬
‫ِ‬
‫ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ او ﮐﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ً ََ ْ ََ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬
‫ْ ً‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ََ‬
‫و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪َ » :(٢‬ﻣ ْﻦ أﻰﺗ َﺣﺎﺋِﻀﺎ‪ ،‬أ ِو ام َﺮأة ِﻲﻓ دﺑُ ِﺮﻫﺎ‪ ،‬أ ْو ﺎﻛ ِﻫﻨﺎ‪� ،‬ﻘﺪ �ﻔ َﺮ ﺑِ َﻤﺎ أﻧ ِﺰل َﻰﻠﻋ‬
‫َُ‬
‫� َّﻤ ٍﺪ«‪» .‬ھﺮﮐﺲ ﺑﺎ زﻧﯽ ﺣﺎﺋﻀﻪ ﯾﺎ ﺑﺎ زﻧﯽ از راه ﭘﺸﺖ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺰد ﮐﺎھﻨﯽ‬
‫ﺑﺮود )و او را در آﻧﭽﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﻨﺪ( درﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎزل ﺷﺪه ﮐﻔﺮ‬
‫ورزﯾﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ََ ْ َ َ‬ ‫َ‬
‫) ‪ْ َ َ َ ْ َ (٣‬‬
‫�ﻔ َﺮ« »ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﻏﯿﺮاﻟﻠﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﷲ �ﻘﺪ‬ ‫�ا ِ‬ ‫و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻣﻦ ﺣﻠﻒ ﺑِﻐ ِ‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬
‫َ ِّ َ َ ُ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫ْ ُ ْ ٌ َّ ْ ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(٤‬اﺛْنَﺘَﺎن ﻲﻓ َّ‬
‫ﺎﺣﺔ َﻰﻠﻋ‬ ‫ﺐ واﻨﻟﻴ‬ ‫ﺎس ﻫﻤﺎ ﺑِ ِﻬﻢ �ﻔﺮ‪ :‬اﻟﻄﻌﻦ ِﻲﻓ اﻟنﺴ ِ‬ ‫اﻨﻟ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ْ‬
‫ال َﻤﻴِّ ِﺖ« »دو ﻋﺎدت در ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﻃﻌﻦ در‬
‫ﻧﮋاد و دﯾﮕﺮی ﮔﺮﯾﻪ و زاری و ﻧﻮﺣﻪ ﺧﻮاﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﺮده‪«.‬‬
‫و ﻧﻈﯿﺮ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ زﯾﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻨﻊ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن از ﺗﮑﻔﯿﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﯾﻤﺎن را از زﻧﺎﮐﺎر و دزد و ﺷﺮابﺧﻮار) ‪ (٥‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٤٨‬وﻣﺴﻠﻢ )‪ (٦٤‬ﻛﻼﳘﺎ ﰲ اﻹﻳﲈن‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﳌﺴﻨﺪ )‪ (٩٢٩٠‬واﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻟﻄﻬﺎرة )‪ (١٣٥‬وأﺑﻮداود ﰲ اﻟﻄﺐ )‪ (٣٩٠٤‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﰲ اﻟﻄﻬﺎرة‬
‫)‪ (٦٣٩‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ ﰲ ﻋﴩة اﻟﻨﺴﺎء )‪.(١٣٠‬‬
‫‪ -٣‬رواه اﳊﺎﻛﻢ ﰲ ﺻﺤﻴﺤﻪ ﲠﺬا اﻟﻠﻔﻆ‪ ،‬اﳌﺴﺘﺪرك )‪ (٤٥‬وﺻﺤﺤﻪ‪ ،‬واﻟﱰﻣﺬي )‪ (١٥٣٥‬وﺣﺴﻨﻪ‪ .‬وأﺑﻮداود‬
‫)‪ (٣٢٥١‬واﺑﻦ ﺣﺒﺎن ﻣﻮارد )‪ (١١٧٧‬ﺛﻼﺛﺘﻬﻢ ﰲ اﻷﻳﲈن واﻟﻨﺬور‪ .‬واﳌﺴﻨﺪ )‪.(٤٩٠٤‬‬
‫‪ -٤‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻹﻳﲈن )‪.(٦٧‬‬
‫‪ -٥‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﺰ� الﺰا� ﺣ� ﻳﺰ� وﻫﻮ مﺆﻣﻦ‪ ،‬وﻻ �ﺮﺸب ﺣ� �ﺮﺸب وﻫﻮ‬
‫مﺆﻣﻦ‪ «...‬زﻧﺎﮐﺎر ﻣﻮﻗﻊ زﻧﺎ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺷﺮاب ﺧﻮار ﻣﻮﻗﻊ ﺷﺮاب ﺧﻮاری و‪ ...‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري‬
‫ﰲ اﳌﻈﺎﱂ )‪ (٢٤٧٥‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻹﻳﲈن )‪.(٥٧‬‬
 ‫‪١٠١‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫ﻏﯿﺮ از ﭘﺪر اﺻﻠﯽاش ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدھﺪ) ‪ ،(١‬ﻧﻔﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ زاﯾﻞ ﺷﺪن اﺳﻢ اﯾﻤﺎن از اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﮐﻔﺮ ﺟﺤﻮد و اﻧﮑﺎر و ﺧﻠﻮد در آﺗﺶ را‬
‫واﺟﺐ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻔﺮی ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ذﮐﺮ ﺷﺪه از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﻘﺼﻮد از آن ﮐﻔﺮ ﺟﺤﻮد ﻧﺒﻮده و ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎری و ﺧﻠﻮد در ﺟﮫﻨﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫َ َ ََ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻳﻤﺎن ل ِ َﻤ ْﻦ ﻻ أ َﻣﺎﻧﺔ ُﻪﻟ« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖدار ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬ ‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(٢‬ﻻ ِإ‬
‫اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد‪ «.‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻤﺎن از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖدار ﻧﯿﺴﺖ ﻧﻔﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺗﺮک ادای اﻣﺎﻧﺖ ﻣﻮﺟﺐ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪن وی ﻧﺸﺪه و ﮐﻔﺮی ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ او را از دﯾﻦ‬
‫ﺧﺎرج ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫َّ‬
‫و از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﺳﺖ ﻗﻮل اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس در ﻣﻮرد آﯾﻪ ‪ ٤٤‬ﺳﻮره ﻣﺎﺋﺪه‪َ ﴿ :‬و َمن ل ۡم‬
‫َ ٓ َ َ َ َّ ُ َ ُ ْ َ ٰٓ َ ُ ُ ۡ َ ٰ ُ َ‬ ‫َۡ ُ‬
‫��م بِما أنزل ٱ� فأو��ِك هم ٱل�فِرون ‪» ﴾٤٤‬و )ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ( ھﺮﮐﺲ ﺑﺮاﺑﺮ آن‬
‫ﭼﯿﺰی ﺣﮑﻢ ﻧﮑﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺎزل ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬او و اﻣﺜﺎل او ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ‪«.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از آن ﮐﻔﺮی ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﻮی آن ﻣﯽروﻧﺪ‬
‫)ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮ(‪ .‬و ﻃﺎووس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس در ﻣﻮرد اﯾﻦ آﯾﻪ ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﮐﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ ﮐﻔﺮ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻔﺮ ﺑﻪ اﻟﻠﻪ و ﻣﻼﺋﮑﻪ و ﮐﺘﺐ آﺳﻤﺎﻧﯽ‬
‫و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﻔﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺮوج از دﯾﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮد) ‪.(٣‬‬

‫ََ‬ ‫ُ َ ْ َ ُ َّ‬ ‫َّ َ َ ْ َ‬ ‫ْ َ ُ‬ ‫َْ َ‬

‫�ﻔ َﺮ« ھﺮﮐﺴﯽ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬ ‫� أ ِ�ﻴ ِﻪ َوﻫ َﻮ �ﻌﻠ ُﻤﻪ إِﻻ‬
‫‪ -١‬در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه ﮐﻪ‪» :‬ﻟيﺲ ِﻣﻦ رﺟ ٍﻞ ادﻰﻋ ِﻟﻐ ِ‬
‫ﭘﺪرش را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﺧﻮدش را ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﭘﺪرش ﻧﺴﺒﺖ دھﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬أﺧﺮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﰲ‬
‫اﻹﻳﲈن )‪.(٦١‬‬
‫‪ -٢‬اﳌﺴﻨﺪ )‪ ،(١٢٣٨٣‬وأﺑﻮﻳﻌﲆ )‪ (٢٨٥٦‬واﻟﺒﺰار )‪ (١٠٠‬واﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪ (٧٢٨١‬واﻧﻈﺮ ﳎﻤﻊ‬
‫اﻟﺰواﺋﺪ‪ ٩٦/١‬ﻓﻠﻪ ﺷﻮاﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺷﯿﺦ اﻻﺳﻼم اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ در اﻗﺘﻀﺎءاﻟﺼﺮاط اﻟﻤﺴﺘﻘﯿﻢ ﻟﻤﺨﺎﻟﻔﺔ أﺻﺤﺎب اﻟﺠﺤﯿﻢ )‪ (٢٠٨/١‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﮐﻔﺮی ﮐﻪ ُﻣﻌﺮف ﺑﻪ اﻟﻒ و ﻻم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺟﺰ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮ ﺣﻤﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد ھﻤﭽﻮن اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی‬
‫َُ َ َ ُ‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﻣﻮرد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ آﻧﭽﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺎزل ﮐﺮده ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪﴿ :‬فأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم‬
‫َ‬ ‫ۡ َ‬
‫ٱل�ٰف ُِرون ‪ ﴾٤٤‬و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس در ﻣﻮرد اﯾﻦ آﯾﻪ وارد ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﻔﺮ‪ ،‬ﮐﻔﺮی‬
‫ﻏﯿﺮ از ﮐﻔﺮ )اﮐﺒﺮ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ )ﮐﻔﺮدون ﮐﻔﺮ(‪ ،‬ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ در ﻣﺴﺘﺪرک )‪ (٣١٣/٢‬از ﻃﺮﯾﻖ ھﺸﺎم ﺑﻦ‬
‫ﺣﺠﯿﺮ از ﻃﺎووس از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬از وی ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ اﺣﻤﺪ و ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ َﻣﻌﯿﻦ‬
‫ھﺸﺎم را ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺧﻼف اﯾﻦ ﻗﻮل ﻧﯿﺰ از وی رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٠٢‬‬

‫و ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺞ از ﻋﻄﺎ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬آن ﮐﻔﺮی ﻏﯿﺮ از ﮐﻔﺮ )اﮐﺒﺮ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﻇﻠﻤﯽ ﻏﯿﺮ از ﻇﻠﻢ )اﮐﺒﺮ( اﺳﺖ و ﻓﺴﻘﯽ ﻏﯿﺮ از ﻓﺴﻖ )اﮐﺒﺮ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪.(١‬‬

‫داوری و ﻓﺼﻞ ﺧﻄﺎب ﺑﯿﻦ دو ﮔﺮوه‪:‬‬

‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺻﻮاب در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻤﺎن و ﮐﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از‬
‫اﯾﻦ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻧﻔﯽ و اﺛﺒﺎت آن ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﮐﻔﺮ و اﯾﻤﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ھﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ زاﯾﻞ ﺷﺪن ﯾﮑﯽ‪ ،‬دﯾﮕﺮی ﺟﺎی آنرا ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻤﺎن در اﺻﻞ ﺷﻌﺒﻪھﺎی ﻣﺘﻌﺪدی دارد و ھﺮ ﺷﻌﺒﻪای از آن اﯾﻤﺎن ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﻧﻤﺎز ﺟﺰء اﯾﻤﺎن اﺳﺖ و زﮐﺎت و روزه و ﺣﺞ و اﻋﻤﺎل ﺑﺎﻃﻨﯽ ھﻤﭽﻮن ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﺗﻮﮐﻞ‪،‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق در ﺗﻔﺴﯿﺮش از ﻣﻌﻤﺮ از اﺑﻦ ﻃﺎووس از ﭘﺪرش رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس در ﻣﻮرد‬
‫َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ َ َّ ۡ َ ۡ ُ َ ٓ َ َ َ َّ ُ َ ُ ْ َ ٰٓ َ‬
‫ك ُه ُم ٱل�ٰف ُِرون ‪ ﴾٤٤‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬آن‬ ‫اﯾﻦ آﯾﻪ ﺳﻮال ﺷﺪ‪﴿ :‬ومن لم ��م بِما أنزل ٱ� فأو�� ِ‬
‫ﮐﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آﯾﻪ در اﻃﻼق ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ و اﻃﻼق‬
‫آﯾﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد از ﮐﻔﺮی ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﺪان ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ اﺳﻼم ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﺮع را ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ و آنرا ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻠﮑﻪ آنرا ﺑﺎ آراء ﯾﮫﻮد و‬
‫ﻧﺼﺎری و ﻣﺸﺎﺑﻪ آنھﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ داده و ﺷﺮع را ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﺮده و ﻣﺎھﯿﺖ آنرا ﻋﻮض ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻢ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؟ ﺑﺎ وﺟﻮدیﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ وی‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺮع ﻧﺎزل ﺷﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻋﺮاض و‬
‫رویﮔﺮداﻧﯽ از ﺷﺮع ﻣﻄﮫﺮ ﮐﻪ ﺧﻮد ﮐﻔﺮی ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ آﻧﭽﻪ اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ در ﺗﻔﺴﯿﺮش‬
‫از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪) :‬ﻟﻴﺲ ﻛﻤﻦ ﻛﻔﺮ ﺑﺎﷲ واﻟﻴﻮم اﻵﺧﺮ و ﺑﻜﺬا و ﻛﺬا( »اﯾﻦ ﮐﻔﺮ‬
‫ھﻤﭽﻮن ﮐﻔﺮ ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ و ﮐﻔﺮ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﻧﯿﺴﺖ« ﻣﺮاد از آن اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﺎاﻧﺰل اﻟﻠﻪ ﮐﻔﺮاﺻﻐﺮ ﯾﺎ ﮐﻔﺮ دون ﮐﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬و ھﺮﮐﺲ اﯾﻦ ﻓﮫﻢ را از ﻗﻮل اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﯿﺎورد و ﺑﺮ ﮔﻤﺎﻧﺶ اﻗﺎﻣﻪی ﺑﺮھﺎن ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﻇﺎھﺮ‬
‫ﮐﻼم اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ آناﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮ ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آنھﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﻔﺮ ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و ﻣﻼﺋﮑﻪ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ از ﮐﻔﺮ‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﺎاﻧﺰل اﻟﻠﻪ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺎ ھﻢ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻔﺮ ﺣﺎﮐﻤﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮﻣﺎاﻧﺰل اﻟﻠﻪ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻔﯿﻒﺗﺮ از ﮐﻔﺮ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و ﻣﻼﺋﮑﻪ و‪ ...‬ﮐﻔﺮ‬
‫ورزﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺎﮐﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ و ﮐﻔﺮش‪ ،‬ﮐﻔﺮی اﺻﻐﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ھﺮﮔﺰ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﺮک ﮐﺮدن و ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺷﺮع اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل از دﯾﻦ ﺧﺎرج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ در اﯾﻦ ﻣﻮرد اﺟﻤﺎع را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﮕﺮ‪ :‬اﻟﺒﺪاﯾﺔ واﻟﻨﮫﺎﯾﺔ )‪] .(١١٩/١٣‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از‬
‫ﺷﺮح ﻧﻮاﻗﺾ اﺳﻼم‪ ،‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻦ ﻧﺎﺻﺮ اﻟﻌﻠﻮان[ )ﻣﺘﺮﺟﻢ(‪.‬‬
‫‪ -١‬اﻧﻈﺮ ﰲ ﲣﺮﻳﺞ ﻫﺬه اﻵﺛﺎر‪ :‬اﳌﺴﺘﺪرك‪ ٣١٣/٢‬واﻟﻄﱪي ﻋﻨﺪ ﺗﻔﺴﲑ اﻵﻳﺔ‪.‬‬
 ‫‪١٠٣‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫ﺧﺸﯿﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺗﻮﺑﻪی ﺑﻪ ﺳﻮی او ﺟﺰء اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺷﻌﺒﻪھﺎی اﯾﻤﺎن ﺑﺎ دور ﮐﺮدن ﺳﺒﺐ آزار و اذﯾﺖ از راهھﺎی ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺪ و‬
‫ُ‬
‫آن ﺷﻌﺒﻪای از ﺷ َﻌﺐ اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪.(١‬‬
‫ُ‬
‫در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﺷ َﻌﺐ‪ ،‬ﺷﻌﺒﻪھﺎﯾﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ زوال آنھﺎ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ زاﯾﻞ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻌﺒﻪی ﺷﮫﺎدت ﮐﻠﻤﻪی ﻃﯿﺒﻪ‪ .‬و ﺑﺎ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻌﺒﻪھﺎ‬
‫ھﻤﭽﻮن دور ﮐﺮدن ﺳﺒﺐ آزار و اذﯾﺖ از راه ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﯾﻤﺎن از ﺑﯿﻦ ﻧﻤﯽرود‪ .‬و در ﻣﯿﺎن‬
‫اﯾﻦ دو ﺷﻌﺒﻪ‪ ،‬ﺷﻌﺒﻪھﺎی ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ از اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ھﻢ ﺗﻔﺎوت ﺑﺴﯿﺎری‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از ﺷﻌﺒﻪھﺎی اﯾﻤﺎن در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺑﻪ ﺷﻌﺒﻪی ﺷﮫﺎدت ﮐﻠﻤﻪی ﻃﯿﺒﻪ ﻣﻠﺤﻖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪان ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻌﺒﻪھﺎی اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺷﻌﺒﻪی دور ﮐﺮدن‬
‫ﺳﺒﺐ آزار و اذﯾﺖ از راه ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪه و ﺑﺪان ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﻔﺮ دارای اﺻﻞ و رﯾﺸﻪھﺎﯾﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺷﻌﺒﻪھﺎی اﯾﻤﺎن‬
‫ﺟﺰء اﯾﻤﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﻌﺒﻪھﺎی ﮐﻔﺮ ﺟﺰء ﮐﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل( ﺣﯿﺎ ﺷﻌﺒﻪای از‬
‫ﺷﻌﺒﻪھﺎی اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮐﻤﺒﻮد ﺣﯿﺎ ﺷﻌﺒﻪای از ﺷﻌﺒﻪھﺎی ﮐﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺻﺪق‬
‫ﺷﻌﺒﻪای از ﺷﻌﺒﻪھﺎی اﯾﻤﺎن و ﮐﺬب و دروغ ﺷﻌﺒﻪای از ﺷﻌﺒﻪھﺎی ﮐﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻧﻤﺎز‬
‫و روزه و ﺣﺞ و زﮐﺎت از ﺷﻌﺒﻪھﺎی اﯾﻤﺎن و ﺗﺮک آنھﺎ از ﺷﻌﺒﻪھﺎی ﮐﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺣﮑﻢ‬
‫ﮐﺮدن ﺑﻤﺎ اﻧﺰل اﻟﻠﻪ از ﺷﻌﺒﻪھﺎی اﯾﻤﺎن و ﺣﮑﻢ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﺎ اﻧﺰل اﻟﻠﻪ از ﺷﻌﺒﻪھﺎی‬
‫ﮐﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻄﻮر ﮐﻠﯽ ھﻤﮕﯽ ﮔﻨﺎھﺎن‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﻌﺒﻪھﺎی ﮐﻔﺮ و از زﯾﺮ ﺷﺎﺧﻪھﺎی آن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ھﻤﻪی اﻧﻮاع ﻃﺎﻋﺎت و ﻋﺒﺎدات از ﺷﻌﺒﻪھﺎی اﯾﻤﺎن و زﯾﺮ‬
‫ﺷﺎﺧﻪھﺎی آن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻌﺒﻪھﺎی اﯾﻤﺎن ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ :‬ﺷﻌﺒﻪھﺎی ﻗﻮﻟﯽ و ﺷﻌﺒﻪھﺎی ﻓﻌﻠﯽ‪،‬‬
‫ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺷﻌﺒﻪھﺎی ﮐﻔﺮ ﺑﺮ دو ﻧﻮع ﻗﻮﻟﯽ و ﻓﻌﻠﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻌﺒﻪھﺎﯾﯽ از ﺷﻌﺐ ﻗﻮﻟﯽ اﯾﻤﺎن ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ زوال آنھﺎ ﻣﻮﺟﺐ زوال اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷﻌﺒﻪھﺎﯾﯽ از ﺷﻌﺐ ﻓﻌﻠﯽ اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ زوال آنھﺎ اﯾﻤﺎن زاﯾﻞ‬

‫َ ُ ْ ً ََْ ُ َ ُ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫ْ َ ُ ْ‬
‫ﻳﻤﺎن ﺑِﻀ ٌﻊ َو َﺳﺒْ ُﻌﻮن ‪ -‬أ ْو ﺑِﻀ ٌﻊ َو ِﺳﺘُّﻮن ‪ -‬ﺷﻌﺒَﺔ‪ ،‬ﻓﺄﻓ َﻀﻠ َﻬﺎ ﻗ ْﻮل‬ ‫اﻹ‬
‫‪ -١‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ِ » :‬‬
‫ْ‬ ‫ٌ‬
‫ﺎء ﺷﻌﺒَﺔ ﻣ َﻦ اﻹ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َََْ َ َ َ ُ َْ‬
‫اﻷ َذى َﻋﻦ َّ‬ ‫َ َ َ َّ‬
‫ﺎن« »اﯾﻤﺎن ھﻔﺘﺎد و ﭼﻨﺪ‬ ‫ﻳﻤ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟﻄﺮ�ﻖ‪َ ،‬واﺤﻟَﻴَ ُ‬ ‫ﻪﻟ ِإﻻ اﷲ‪ ،‬وأدﻧﺎﻫﺎ إِﻣﺎﻃﺔ‬ ‫ﻻ ِإ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺷﻌﺒﻪ ﯾﺎ ﺷﺼﺖ و ﭼﻨﺪ ﺷﻌﺒﻪ دارد‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺷﺎن‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪی ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ و ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﺷﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻦ‬
‫ﺳﺒﺐ آزار و اذﯾﺖ از ﺳﺮ راه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺣﯿﺎء ﯾﮑﯽ از ﺷﻌﺒﻪھﺎی اﯾﻤﺎن اﺳﺖ« ﻣﺴﻠﻢ )‪.(٣٥‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٠٤‬‬

‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و ﺷﻌﺒﻪھﺎی ﻗﻮﻟﯽ و ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻔﺮ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﻮدن ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫ﺷﻌﺒﻪھﺎی ﮐﻔﺮ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ زاﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﺎ ﺟﺎری‬
‫ﮐﺮدن اﺧﺘﯿﺎری ﮐﻔﺮ ﺑﺮ زﺑﺎن‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﻌﺒﻪای از ﺷﻌﺐ ﻗﻮﻟﯽ ﮐﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﺷﻌﺒﻪای از ﺷﻌﺒﻪھﺎی ﮐﻔﺮ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺠﺪه ﮐﺮدن ﺑﺮای ﺑﺖ‬
‫و ﺗﻤﺴﺨﺮ و ﺳﺒﮏ ﺷﻤﺮدن ﻣﺼﺤﻒ‪ .‬و اﯾﻦ ﯾﮏ اﺻﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ اﺻﻞ دﯾﮕﺮی وﺟﻮد دارد و آن اﯾﻨﮑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻤﺎن ﻣﺮﮐﺐ از ﻗﻮل و ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﻮل ﺧﻮد ﺑﻪ دو ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻗﻮل ﻗﻠﺐ ﮐﻪ ھﻤﺎن اﻋﺘﻘﺎد اﺳﺖ و‬
‫ﻗﻮل زﺑﺎن ﮐﻪ ﺗﮑﻠﻢ ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪی اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬و ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺰ دو ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻋﻤﻞ ﻗﻠﺐ ﮐﻪ‬
‫ﻧﯿﺖ و اﺧﻼص اﺳﺖ و ﻋﻤﻞ اﻋﻀﺎ و ﺟﻮارح‪ .‬و اﮔﺮ اﯾﻦ ﭼﮫﺎر ﻗﺴﻢ زاﯾﻞ ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﮐﺎﻣﻼ‬
‫زاﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد و اﮔﺮ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻗﻠﺐ از ﺑﯿﻦ رود‪ ،‬ﺑﻘﯿﻪ اﺟﺰا ﻧﻔﻌﯽ ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا وﺟﻮد ﺗﺼﺪﯾﻖ‬
‫ﻗﻠﺐ در اﻋﺘﻘﺎد ﻗﻠﺐ ﺑﺮای ﻧﺎﻓﻊ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺷﺮط ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻋﻤﻞ ﻗﻠﺐ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻋﺘﻘﺎد‬
‫ﺻﺪق‪ ،‬زاﯾﻞ ﺷﺪه و از ﺑﯿﻦ رود‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻊ ﺑﯿﻦ ﻣﺮﺟﺌﻪ و اھﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫اﺧﺘﻼف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت اھﻞ ﺳﻨﺖ اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ و زاﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻧﺘﻔﺎء ﻋﻤﻞ ﻗﻠﺐ ﮐﻪ ﻣﺤﺒﺖ و اﻧﻘﯿﺎد و اﻟﺘﺰام ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت اﯾﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻔﻌﯽ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﺑﻠﯿﺲ و ﻓﺮﻋﻮن و ﻗﻮﻣﺶ و ﯾﮫﻮد و ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ را‬
‫ﻧﻔﻊ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺪق رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮده و ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺮی و ﺟﮫﺮی‬
‫ﺑﺪان اﻗﺮار ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬دروﻏﮕﻮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﻧﻪ از او ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻧﻪ ﺑﺪو‬
‫اﯾﻤﺎن ﻣﯽآورﯾﻢ‪.‬‬
‫و اﮔﺮ اﯾﻤﺎن ﺑﺎ زوال و از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﻋﻤﻞ ﻗﻠﺐ از ﺑﯿﻦ رود‪ ،‬ﻋﺠﯿﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ زوال‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﺟﻮارح از ﺑﯿﻦ رود‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻻزﻣﻪی زوال اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪،‬‬
‫ﻋﺪم ﻣﺤﺒﺖ ﻗﻠﺐ و اﻧﻘﯿﺎد و اﻟﺘﺰام آن‪ ،‬ﮐﻪ آﻧﮫﻢ ﻻزﻣﻪی ﻋﺪم ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺟﺎزم ھﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺮش ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از ﻋﺪم ﻃﺎﻋﺖ ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﻋﺪم ﻃﺎﻋﺖ ﺟﻮارح ﻻزم‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ زﯾﺮا اﮔﺮ ﻗﻠﺐ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮده و ﻣﻠﺘﺰم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﻮارح اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮده و ﻣﻠﺘﺰم ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫و از ﻋﺪم ﻃﺎﻋﺖ ﻗﻠﺐ و اﻧﻘﯿﺎد و اﻟﺘﺰام آن‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﺼﺪﯾﻘﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻃﺎﻋﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻻزم‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ھﻤﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﯾﻤﺎن ﻣﺠﺮد ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﯿﺴﺖ ھﻤﺎﻧﻄﻮر‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺎن آن ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻤﺎن ﺗﻨﮫﺎ آن ﺗﺼﺪﯾﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم آن ﻃﺎﻋﺖ و اﻧﻘﯿﺎد و‬
‫اﻟﺘﺰام ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت آن ﺑﺎﺷﺪ و ھﺪاﯾﺖ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺠﺮد ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻖ و واﺿﺢ‬
 ‫‪١٠٥‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫ﺷﺪن آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم آن‪ ،‬اﺗﺒﺎع و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫اﮔﺮ ﻣﺠﺮد ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ھﺪاﯾﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ھﺪاﯾﺘﯽ ﺗﺎم ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم آن‪ ،‬ھﺪاﯾﺖ ﺷﺪن ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺗﺼﺪﯾﻖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﺴﺘﻠﺰم اﯾﻤﺎن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬از اﯾﻦرو ﺑﺮ ﺗﻮ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ اﺻﻞ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮده و آنرا رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯽ‪.‬‬

‫ﮐﻔﺮ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫در اﯾﻨﺠﺎ اﺻﻞ دﯾﮕﺮی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آن اﯾﻨﮑﻪ ﮐﻔﺮ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﮐﻔﺮ ﻋﻤﻞ و ﮐﻔﺮ‬
‫ﺟﺤﻮد و ﻋﻨﺎد‪.‬‬
‫ﮐﻔﺮ ﺟﺤﻮد‪ :‬آناﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ از روی ﺟﺤﻮد و ﻋﻨﺎد و اﻧﮑﺎر‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽداﻧﺪ آﻧﭽﻪ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺑﺎ آن از ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل آﻣﺪه‪ ،‬ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪان ﮐﻔﺮ ﻣﯽورزد‪ .‬ھﻤﭽﻮن ﮐﻔﺮ‬
‫ورزﯾﺪن ﺑﻪ اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و اﻓﻌﺎل و اﺣﮑﺎﻣﺶ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﮐﻔﺮ از ھﺮ وﺟﻪ‬
‫ﻣﺘﻀﺎد اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮫﻮدﯾﺎن و اﻣﺜﺎلﺷﺎن ﮐﻪ اﻣﻮر ﻣﻌﻠﻮم و ﺿﺮوری دﯾﻦ ﻣﺎ را‬
‫اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺧﻄﺎب ﺷﺮﻋﯽ را ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽدھﻨﺪ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻧﻤﻞ‬
‫ّ‬ ‫َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ ََۡ ََۡ ٓ َ ُ ُ ُ ۡ ُ ۡٗ َ ُ ُٗ‬
‫آﯾﻪ ‪ ١٤‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وجحدوا بِها وٱستيقنتها أنفسهم ظلما وعلو ۚ�﴾ »ﺳﺘﻤﮕﺮاﻧﻪ و‬
‫ﻣﺴﺘﮑﺒﺮاﻧﻪ ﻣﻌﺠﺰات را اﻧﮑﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ھﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ در دل ﺑﺪاﻧﮫﺎ ﯾﻘﯿﻦ و اﻃﻤﯿﻨﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪«.‬‬
‫َُ‬ ‫َ ٓ َّ ُ ُّ َ‬ ‫ََ َۡ‬
‫ح ُد ��ٰت ِ َنا إِ� � خ َّتارٖ كفورٖ ‪﴾٣٢‬‬ ‫� َ‬ ‫و در ﺳﻮره ﻟﻘﻤﺎن آﯾﻪ ‪ ٣٢‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪﴿ :‬وما‬
‫»آﯾﻪھﺎی ﻣﺎ را ھﯿﭻ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﭘﯿﺸﮕﺎن ﻧﺎﺳﭙﺎس‪ ،‬اﻧﮑﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ «.‬و در ﺳﻮره ق‬
‫ار عن ِي ٖد ‪)» ﴾٢٤‬ﺧﺪا ﺑﻪ دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﺛﺒﺖ‬
‫َ َ َّ َ ُ َّ َ َّ َ‬
‫ف‬‫ك‬ ‫�‬ ‫م‬‫ن‬ ‫ه‬ ‫ج‬ ‫�‬ ‫ا‬‫ي‬‫آﯾﻪ ‪ ٢٤‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ۡ �َ ﴿ :‬لقِ َ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫و ﺿﺒﻂ اﻋﻤﺎل دﺳﺘﻮر ﻣﯽدھﺪ‪ (:‬ھﺮ ﮐﺎﻓﺮ ﺳﺮﮐﺶ و ﮐﯿﻨﻪ ﺗﻮزی را ﺑﻪ دوزخ ﺑﯿﻨﺪازﯾﺪ‪ «.‬و‬
‫َ ٗ‬ ‫َ َّ ٓ َّ َ َ َ‬
‫در ﺳﻮره ﻣﺪﺛﺮ آﯾﻪ ‪ ١٦‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ ۖ �﴿ :‬إِن ُهۥ �ن ��ٰت ِ َنا عن ِيدا ‪» ﴾١٦‬ھﺮﮔﺰ )ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ و ﺑﺪاﻧﭽﻪ آرزو ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﺨﻮاھﺪ رﺳﯿﺪ(‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺎ آﯾﺎت ﻣﺎ دﺷﻤﻦ و ﺳﺘﯿﺰه ﺟﻮ‬
‫اﺳﺖ) ‪«.(١‬‬
‫و اﻣﺎ ﮐﻔﺮ ﻋﻤﻞ‪ :‬ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺎ اﯾﻤﺎن در ﺗﻀﺎد اﺳﺖ و آﻧﭽﻪ ﺑﺎ آن در ﺗﻀﺎد ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺳﺠﺪه ﮐﺮدن ﺑﺮای ﺑﺖ و ﺳﺒﮏ ﺷﻤﺮدن و ﺑﯽاﺣﺘﺮاﻣﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺼﺤﻒ و ﻗﺘﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ اﯾﺸﺎن )واﻟﻌﯿﺎذ ﺑﺎﻟﻠﻪ( ﻣﺘﻀﺎد ﺑﺎ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ و اﻣﺎ‬
‫ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﺎ اﻧﺰل اﻟﻠﻪ و ﺗﺮک ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ از اﻧﻮاع ﮐﻔﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از درسھﺎﯾﯽ درﺑﺎره ﻋﻘﯿﺪه ص‪.١٠٩-١٠٨‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٠٦‬‬

‫ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ اﯾﻦ اﺷﺨﺎص اﺳﻢ ﮐﻔﺮ را اﻃﻼق ﮐﺮده‪ ،‬اﺳﻢ ﮐﻔﺮ را از اﯾﻦ دو‬
‫ﺷﺨﺺ ﻧﻔﯽ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺣﺎﮐﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﺎ اﻧﺰل اﻟﻠﻪ ﺣﮑﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ و ﺗﺎرک‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻧﺺ و ﺗﺼﺮﯾﺢ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ آن ﮐﻔﺮ ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ‬
‫ﮐﻔﺮی ﮐﻪ ﻣﻨﺸﺎ آن اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ از ﻣﻤﻨﻮﻋﺎت اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺣﺎﮐﻤﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻏﯿﺮ ﻣﺎ اﻧﺰل اﻟﻠﻪ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز را ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺑﺮ آنھﺎ اﺳﻢ ﮐﻔﺮ اﻃﻼق ﻧﺸﻮد‪ .‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﯾﻤﺎن را از‬
‫زﻧﺎﮐﺎر و دزد و ﺷﺮاب ﺧﻮار و از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ھﻤﺴﺎﯾﻪاش از او در اﻣﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻔﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪،‬‬
‫از اﯾﻦرو ھﺮﮔﺎه اﺳﻢ اﯾﻤﺎن از ﻓﺮد ﻧﻔﯽ ﺷﺪ‪ ،‬از ﺟﮫﺖ ﻋﻤﻞ ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮐﻔﺮ ﺟﺤﻮد و‬
‫اﻋﺘﻘﺎد از وی ﻣﻨﺘﻔﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ ﺷﺪه در آن از‬
‫اﯾﻦ دﺳﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫َّ ً َ ْ ُ َ ْ ُ ُ ْ َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َْ ُ َْ‬ ‫َ‬
‫ﺎب َ�ﻌ ٍﺾ«‬ ‫ﺮﻀب �ﻌﻀ�ﻢ ِرﻗ‬ ‫) ‪(١‬‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻻ ﺗﺮ ِﺟﻌﻮا �ﻌ ِﺪي ﻛﻔﺎرا‪ ،‬ﻳ ِ‬
‫»ﭘﺲ از ﻓﻮت ﻣﻦ ﺑﺎ زدن ﮔﺮدن ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺑﺮﻧﮕﺮدﯾﺪ و ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺸﻮﯾﺪ‪ «.‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﮐﺸﺘﻦ ﺑﺮادر دﯾﻨﯽ از ﻧﻮع ﮐﻔﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫َ ً‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬
‫ْ ً‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪َ » :(٢‬ﻣ ْﻦ أﻰﺗ َﺣﺎﺋِﻀﺎ‪ ،‬أ ِو ام َﺮأة ِﻲﻓ دﺑُ ِﺮﻫﺎ‪ ،‬أ ْو ﺎﻛ ِﻫﻨﺎ‪،‬‬
‫ُْ َ َ َُ‬ ‫َ َ َّ َ ُ َ َ ُ ُ َ َ ْ َ َ‬
‫�ﻔ َﺮ ﺑِ َﻤﺎ أﻧ ِﺰل َﻰﻠﻋ � َّﻤ ٍﺪ« »ھﺮﮐﺲ ﺑﺎ زﻧﯽ ﺣﺎﺋﻀﻪ ﯾﺎ ﺑﺎ زﻧﯽ از راه‬ ‫ﻓﺼﺪﻗﻪ ﺑِﻤﺎ �ﻘﻮل‪� ،‬ﻘﺪ‬
‫ﭘﺸﺖ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺰد ﮐﺎھﻨﯽ ﺑﺮود )و او را در آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﻨﺪ(‬
‫درﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎزل ﺷﺪه ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺎء ﺑِ َﻬﺎ أ َﺣ ُﺪ ُﻫ َﻤﺎ« »ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﺑﺮادر‬ ‫و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪َ �ُّ �» :(٣‬ﻤﺎ َر ُﺟﻞ ﻗَ َﺎل ِﻷ ِﺧﻴ ِﻪ ﻳَﺎ َﺎﻛﻓِ ُﺮ‪َ �َ ،‬ﻘ ْﺪ ﺑَ َ‬
‫ٍ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ای ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺮ ﯾﮑﯽ از آن دو ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻋﻤﻞ ﮐﺮده و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺑﺨﺸﯽ دﯾﮕﺮ را‬
‫ﺗﺮک ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﻤﻞ ﺑﺪان ﻣﻮﻣﻦ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺮک ﻋﻤﻞ ﺑﺪان‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﻠﻪ‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﳊﺞ )‪ (١٧٣٩‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﻘﺴﺎﻣﺔ )‪.(١٦٧٩‬‬

‫‪ -٢‬اﳌﺴﻨﺪ )‪ (٩٢٩٠‬واﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻟﻄﻬﺎرة )‪ (١٣٥‬وأﺑﻮداود ﰲ اﻟﻄﺐ )‪ (٣٩٠٤‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﰲ اﻟﻄﻬﺎرة‬
‫)‪ (٦٣٩‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ ﰲ ﻋﴩة اﻟﻨﺴﺎء )‪.(١٣٠‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷدب )‪ (٦١٠٣‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻹﻳﲈن )‪.(٦٠‬‬
 ‫‪١٠٧‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫َ َ ُ َ َ ُ َ‬ ‫ۡ َ َ َۡ‬
‫ﻋﺰوﺟﻞ در ﺳﻮره ﺑﻘﺮه آﯾﺎت ‪ ٨٤‬و ‪ ٨٥‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ذ أخذنا مِي�ٰق� ۡم � � ۡسفِكون‬
‫ون ‪َّ �ُ ٨٤‬م أ َ ُ‬
‫نت ۡم‬
‫َ ٰ ُ ۡ ُ َّ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ َ ُ ۡ َ ۡ َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ٓ ُ َ ُۡ‬
‫د َِما َء� ۡم َو� � ِر ُجون أنف َس�م ّمِن دِ� ِر�م �م أقرر�م وأنتم �شهد‬
‫ۡ ۡ‬ ‫َ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ٗ‬ ‫ُۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ ٰٓ ُ َ ٓ َ ۡ ُ َ َ ُ‬
‫�ؤ�ءِ �ق ُتلون أنف َس� ۡم َو� ِر ُجون ف ِر�قا ّمِن�م ّمِن دِ� ٰ ِره ِۡم ت�ٰ َه ُرون َعل ۡي ِهم ب ِٱ ِ�ث ِم‬
‫َ‬ ‫َ ۡ ُ ُ ۡ ُ َ ٰ َ ٰ ُ َ ٰ ُ ُ ۡ َ ُ َ ُ َ َّ ٌ َ َ ۡ ُ ۡ ۡ َ ُ َ َ ۡ‬ ‫ۡ‬
‫اج ُه ۡ ۚم أ� ُتؤم ُِنون ب ِ َب ۡع ِض‬ ‫َوٱل ُع ۡد َ� ٰ ِن �ن ي�تو�م أ�رى ت�دوهم وهو �رم علي�م إِخر‬
‫ي ِ� ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوة ِ‬ ‫ِن� ۡم إ ِ َّ� خ ِۡز ‪ٞ‬‬
‫ُ‬ ‫ۡ ُ َ َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬
‫ض � َما َج َزا ُء َمن َ�ف َعل �ٰل ِك م‬ ‫ٱ ۡلك َِ�ٰ َ َ ۡ ُ َ َ ۡ‬
‫ب وت�ف ُرون بِبع ٖ �‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ون إ ٰٓ َ ّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ُّ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُّ ۡ َ َ َ ۡ َ‬
‫� بِ�ٰفِ ٍل � َّما � ۡع َملون ‪» ﴾٨٥‬و )ﺑﻪ‬ ‫اب وما ٱ‬
‫� أش ِد ٱلعذ ِ �‬ ‫ٱ��ياۖ و�وم ٱلقِ�ٰمةِ ي َرد ِ‬
‫ﯾﺎد آورﯾﺪ( ھﻨﮕﺎﻣﯽ را ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ ﭘﯿﻤﺎن ﮔﺮﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﻮن ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﻧﺮﯾﺰﯾﺪ و ھﻤﺪﯾﮕﺮ را‬
‫از ﺳﺮزﻣﯿﻦ و ﺧﺎﻧﻪ و ﮐﺎﺷﺎﻧﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﺮون ﻧﮑﻨﯿﺪ‪) .‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎن‪ ،‬ﺷﻤﺎ( اﻗﺮار ﮐﺮدﯾﺪ )و‬
‫ﺻﺤﺖ آن( ﮔﻮاھﯽ‬ ‫ھﻢ اﯾﻨﮏ ﺑﺎور دارﯾﺪ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎبﺗﺎن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ( و ﺷﻤﺎ )ﺑﺮ ّ‬
‫ﻣﯽدھﯿﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ و ﮔﺮوھﯽ از ﺧﻮدﺗﺎن را از‬
‫ﺿﺪ آﻧﺎن ﺑﺮﻣﯽﺷﻮراﻧﯿﺪ و ﯾﺎری‬ ‫ﺧﺎﻧﻪھﺎ و ﺳﺮزﻣﯿﻦﺗﺎن ﺑﯿﺮون ﻣﯽراﻧﯿﺪ‪) ،‬و دﯾﮕﺮان را ﺑﺮ ّ‬
‫ﻣﯽدھﯿﺪ و اﯾﺸﺎن را ﻋﻠﯿﻪ آﻧﺎن( از راه ﮔﻨﺎه و دﺷﻤﻨﺎﻧﮕﯽ‪ ،‬ھﻤﭙﺸﺘﯽ و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ )ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت( اﺳﯿﺮان ﻧﺰد ﺷﻤﺎ )و ھﻢ ﭘﯿﻤﺎﻧﺎنﺗﺎن( ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ‬
‫)ﺑﺮای ﻧﺠﺎتﺷﺎن ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪ و( ﻓﺪﯾﻪ ﻣﯽدھﯿﺪ )و اﯾﺸﺎن را آزاد ﻣﯽﺳﺎزﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﺷﻤﺎ را واﻣﯽدارد ﮐﻪ ﻓﺪﯾﻪ آﻧﺎن را ﺑﭙﺮدازﯾﺪ و آزادﺷﺎن ﺳﺎزﯾﺪ؟‬
‫ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﺪ‪ :‬ﮐﺘﺎبھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽﻣﺎن ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﻓﺪﯾﻪ اﺳﯿﺮان ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ را‬
‫ﺑﭙﺮدازﯾﻢ و اﯾﺸﺎن را آزاد ﺳﺎزﯾﻢ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﮐﺘﺎبھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ دﺳﺘﻮر ﻧﻤﯽدھﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮن آﻧﺎن را ﻧﺮﯾﺰﯾﺪ و اﯾﺸﺎن را از ﺧﺎﻧﻪ و ﮐﺎﺷﺎﻧﻪ آواره ﻧﺴﺎزﯾﺪ؟( و ﺣﺎل آن ﮐﻪ ﺑﯿﺮون‬
‫راﻧﺪن اﯾﺸﺎن )و ﮐﺸﺘﻦ آﻧﺎن( ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﺑﺨﺸﯽ از )دﺳﺘﻮرات( ﮐﺘﺎب‬
‫)آﺳﻤﺎﻧﯽ( اﯾﻤﺎن ﻣﯽآورﯾﺪ و ﺑﻪ ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮ )دﺳﺘﻮرات آن( ﮐﻔﺮ ﻣﯽورزﯾﺪ؟ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﺧﻮاری و رﺳﻮاﺋﯽ در اﯾﻦ ﺟﮫﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‬
‫)ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ( ﺑﻪ ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻨﺠﻪھﺎ ﺑﺮﮔﺸﺖ داده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ از آﻧﭽﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﺑﯽﺧﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪«.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺧﺒﺮ داده ﮐﻪ آنھﺎ ﺑﻪ ﻋﮫﺪ و ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺪان اﻣﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻗﺮار‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺪان ﻣﻠﺘﺰم ﺑﻮدهاﻧﺪ و اﯾﻦ ﺧﻮد دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺗﺼﺪﯾﻖﺷﺎن ﺑﺮ آن دارد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ را ﻧﻤﯽﮐﺸﻨﺪ و ﻋﺪهای ﻋﺪهی دﯾﮕﺮ را از ﺳﺮزﻣﯿﻦﺷﺎن ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺧﺒﺮ داده ﮐﻪ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﺮده و ﮔﺮوھﯽ ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ را ﮐﺸﺘﻪ و آنھﺎ را‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٠٨‬‬

‫از ﺳﺮزﻣﯿﻦﺷﺎن ﺑﯿﺮون ﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ ﮐﻔﺮﺷﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﮫﺪ و ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از آنھﺎ‬
‫در ﮐﺘﺎب ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺧﺒﺮ داده ﮐﻪ آنھﺎ ﺑﺮای آزادی اﻓﺮادی ﮐﻪ از آن دﺳﺘﻪ‬
‫اﺳﯿﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻓﺪﯾﻪ داده و ﺑﺮای ﻧﺠﺎتﺷﺎن ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ و اﯾﻦ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﯾﻤﺎن آنھﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‬
‫ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از آنھﺎ در ﮐﺘﺎب ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺟﺰﺋﯽ از‬
‫ﻋﮫﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﻣﻮﻣﻦ ﺑﻮده و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از ﻋﮫﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺗﺮک ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺘﻀﺎد اﯾﻤﺎن ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﮐﻔﺮ ﻋﻤﻠﯽ و ﻣﺘﻀﺎد اﯾﻤﺎن اﻋﺘﻘﺎدی ﻗﻮل اﻋﺘﻘﺎدی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ‬
‫ْ ٌ َ َ ُُ ُ ْ‬ ‫َ ُ ْ‬
‫�ﻔ ٌﺮ« »دﺷﻨﺎم دادن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻓﺴﻖ و ﺟﻨﮓ ﺑﺎ او‬ ‫ﺎب ال ُﻤ ْﺴ ِﻠ ِﻢ ﻓِﺴﻖ وﻗِﺘﺎﻪﻟ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ِ » :‬ﺳﺒ‬
‫ﮐﻔﺮ اﺳﺖ‪«.‬‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﻦ دﺷﻨﺎم دادن و ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﻔﺎوت ﻗﺎﺋﻞ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﻋﻤﺎل را ﻓﺴﻖ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﻓﺮد ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ آن‬
‫ﮐﺎﻓﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد و دﯾﮕﺮی را ﮐﻔﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ؛ واﺿﺢ و آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮدﺷﺎن از اﯾﻦ ﮐﻔﺮ‪،‬‬
‫ﻓﻘﻂ ﮐﻔﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻧﻪ ﮐﻔﺮ اﻋﺘﻘﺎدی‪ .‬و اﯾﻦ ﻧﻮع ﮐﻔﺮ )ﻋﻤﻠﯽ( ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻓﺮد را‬
‫از داﯾﺮه اﺳﻼم و دﯾﻦ ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ زﻧﺎﮐﺎر و دزد و ﺷﺮاب ﺧﻮار ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫اﻋﻤﺎل از دﯾﻦ ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ اﺳﻢ اﯾﻤﺎن از اﯾﻦھﺎ زاﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﻔﺼﯿﻞ‪ ،‬ﻗﻮل اﺻﺤﺎﺑﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻢﺗﺮﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب اﻟﻠﻪ و اﺳﻼم و ﮐﻔﺮ و‬
‫ﻟﻮازم آن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﺰ از آنھﺎ درﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺘﺎﺧﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﺮاد و ﻣﻘﺼﻮد آنھﺎ را ﻧﻔﮫﻤﯿﺪه و ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ :‬ﮔﺮوھﯽ ﻓﺮد را ﺑﺎ اﻧﺠﺎم‬
‫ﮐﺒﯿﺮه از دﯾﻦ ﺧﺎرج داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﺮ ﻣﺮﺗﮑﺒﯿﻦ ﮐﺒﯿﺮه ﺑﻪ ﺧﻠﻮد در آﺗﺶ ﺣﮑﻢ ﮐﺮدﻧﺪ )ﺧﻮارج(‬
‫و ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ ﻣﺮﺗﮑﺒﯿﻦ ﮐﺒﯿﺮه را ﻣﻮﻣﻨﯿﻨﯽ ﮐﺎﻣﻞ اﻻﯾﻤﺎن ﻗﺮار دادهاﻧﺪ )ﻣﺮﺟﺌﻪ(‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫آنھﺎ )ﺧﻮارج( ﻏﻠﻮ ﮐﺮده‪ ،‬اﯾﻦھﺎ )ﻣﺮﺟﺌﻪ( ﺟﻔﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اھﻞ ﺳﻨﺖ را ﺑﻪ راھﯽ ﮐﺎﻣﻞ و ﻗﻮﻟﯽ وﺳﻂ ھﺪاﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اھﻞ ﺳﻨﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺬاھﺐ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﻼم در ﻣﯿﺎن ﻣﻠﻞ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ در اﯾﻨﺠﺎ‬
‫ﮐﻔﺮ دون ﮐﻔﺮ )ﮐﻔﺮاﺻﻐﺮ( و ﻧﻔﺎق دون ﻧﻔﺎق )ﻧﻔﺎق اﺻﻐﺮ( و ﺷﺮک دون ﺷﺮک )ﺷﺮک‬
‫اﺻﻐﺮ( و ﻓﺴﻮق دون ﻓﺴﻮق )ﻓﺴﻖ اﺻﻐﺮ( و ﻇﻠﻢ دون ﻇﻠﻢ )ﻇﻠﻢ اﺻﻐﺮ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻦ ﺣﺠﯿﺮ از ﻃﺎووس از اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس در ﻣﻮرد اﯾﻦ‬ ‫ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﻋﯿﯿﻨﻪ از ھﺸﺎم‬
‫َ‬ ‫َ ٓ َ َ َ َّ ُ َ ُ َ َ ُ ۡ َ‬ ‫َۡ ُ‬ ‫َّ‬
‫� فأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل�ٰفِ ُرون ‪﴾٤٤‬‬ ‫��م بِما أنزل ٱ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدهی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﴿ َو َمن ل ۡم‬
 ‫‪١٠٩‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻘﺼﻮد از آن ﮐﻔﺮی ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی آن ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ) ‪ .(١‬و‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﻤﺮ از اﺑﻦ ﻃﺎووس از ﭘﺪرش ﺧﺒﺮ داده ﮐﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬از اﺑﻦ‬
‫َ‬ ‫َ َ َّ ۡ َ ۡ ُ َ ٓ َ َ َ َّ ُ َ ُ ْ َ ٰٓ َ ُ ۡ َ‬
‫��ِك ه ُم ٱل�ٰفِ ُرون ‪﴾٤٤‬‬‫ﻋﺒﺎسس در ﻣﻮرد اﯾﻦ آﯾﻪ ﴿ومن لم ��م بِما أنزل ٱ� فأو‬
‫ﺳﻮال ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آن ﮐﻔﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ﮐﻔﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻔﺮ ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و ﻣﻼﺋﮑﻪ‬
‫و ﮐﺘﺐ و رﺳﻠﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی ﮐﻪ از اﯾﺸﺎن وارد ﺷﺪه‪ ،‬آﻣﺪه ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﮐﻔﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ از دﯾﻦ ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻃﺎوس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﻔﺮی ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از دﯾﻦ‬
‫ﺧﺎرج ﮐﻨﺪ‪ .‬و وﮐﯿﻊ از ﺳﻔﯿﺎن از اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺞ از ﻋﻄﺎء رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬آن ﮐﻔﺮ دون‬
‫ﮐﻔﺮ و ﻇﻠﻢ دون ﻇﻠﻢ و ﻓﺴﻖ دون ﻓﺴﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻋﻄﺎء ﺑﺪان ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﻓﮫﻢ ﻧﻤﻮده و درک ﮐﺮده‪،‬‬
‫در آن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺣﺎﮐﻤﯽ را ﮐﻪ ﺑﻐﯿﺮ ﻣﺎ اﻧﺰل اﻟﻠﻪ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ و ﺟﺎﺣﺪ و ﻣﻨﮑﺮ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮ رﺳﻮﻟﺶ ﻧﺎزل ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﮐﻔﺎر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ھﻢ در ﯾﮏ ﺳﻄﺢ ﻣﺴﺎوی و ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬ﻇﺎﻟﻢ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺑﻘﺮه آﯾﻪ ‪ ٢٥٤‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫ۡ َ‬
‫﴿ َوٱل�ٰفِ ُرون ه ُم ٱل�ٰل ُِمون ‪» ﴾٢٥٤‬و ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺘﻤﮕﺮﻧﺪ‪ «.‬و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺘﺠﺎوز در ﺣﺪود‪،‬‬
‫ﻧﮑﺎح‪ ،‬ﻃﻼق‪ ،‬رﺟﻌﺔ و ﺧﻠﻊ را ﻧﯿﺰ ﻇﺎﻟﻢ ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ در ﺳﻮره ﻃﻼق آﯾﻪ ‪١‬‬
‫َ َّ َ َ َ َ َ ۡ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ...﴿ :‬و َمن َ� َت َع َّد ُح ُدود ٱ�ِ �ق ۡد ظل َم �ف َس ُه ۚۥ‪» ﴾...‬و ھﺮﮐﺲ از ﻗﻮاﻧﯿﻦ و‬
‫ﻣﻘﺮرات اﻟﮫﯽ ﭘﺎ ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﮫﺪ و ﺗﺠﺎوز ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪«.‬‬ ‫ّ‬
‫َّ ٓ َ ٰ َ َّ ٓ َ َ ُ ۡ َ ٰ َ َ ّ ُ ُ َ َّ‬
‫ل�ٰلِم َ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﯾﻮﻧﺲ ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮد‪ �﴿ :‬إِ�ه إِ� أنت سب�نك إ ِ ِ� كنت مِن ٱ‬
‫ﻣﻨﺰھﯽ )از ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻢ و‬ ‫‪] ﴾٨٧‬اﻷﻧﺒﯿﺎء‪» [٨٧ :‬ﻣﻌﺒﻮد ﺑﻪ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻮ ﭘﺎک و ّ‬
‫ﮐﺎﺳﺘﯽ‪ ،‬و ﻓﺮاﺗﺮ از ھﺮ آن ﭼﯿﺰی ھﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺮ دﻟﻤﺎن ﻣﯽﮔﺬرد و ّ‬
‫ﺗﺼﻮر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺒﺎدرت ﺑﻪ ﮐﻮچ ﺑﺪون اﺟﺎزه ﺣﻀﺮت ﺑﺎری( ﻣﻦ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺳﺘﻤﮑﺎران ﺷﺪهام )ﻣﺮا درﯾﺎب(‪«.‬‬
‫َ َ ٓ َ ُ‬
‫و آدم ﺻﻔﯽ اﻟﻠﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪َ ﴿ :‬ر َّ� َنا ظل ۡم َنا أنف َس َنا‪] ﴾...‬اﻷﻋﺮاف‪» [٢٣ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﻣﺎ )ﺑﺎ‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﺗﻮ( ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪«.‬‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ ﻗﻮل اﺑﻦ ﻋﺒﺎس در ﻣﻮرد اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﺮﯾﻤﻪ و ﻓﮫﻢ ﺻﺤﯿﺢ ﮐﻼم اﯾﺸﺎن در ﺻﻔﺤﺎت ﻗﺒﻞ‪ ،‬از ﮐﺘﺎب‬
‫اﻗﺘﻀﺎء اﻟﺼﺮاط اﻟﻤﺴﺘﻘﯿﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪی ﺷﯿﺦ اﻻﺳﻼم اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١١٠‬‬
‫َ ۡ‬ ‫َ َ َ ّ ّ َ َۡ ُ َۡ‬
‫� فٱغ ِف ۡر ِ�﴾ ]اﻟﻘﺼﺺ‪[١٦ :‬‬‫ت �ف ِ‬ ‫ب إ ِ ِ� ظلم‬
‫و ﻣﻮﺳﯽ ﮐﻠﯿﻢ اﻟﻠﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬قال ر ِ‬
‫»ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ )ﺑﺎ ﮐﺸﺘﻦ ﯾﮏ ﺗﻦ( ﺳﺘﻢ ﮐﺮدم‪ ،‬ﭘﺲ )ﺑﻪ ﻓﺮﯾﺎدم ﺑﺮس و( ﻣﺮا‬
‫ﺑﺒﺨﺶ‪«.‬‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻗﻄﻌﺎ اﯾﻦ ﻇﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﻇﻠﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬ﻓﺎﺳﻖ ﻧﯿﺰ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺑﻘﺮه آﯾﺎت‪٢٧‬‬
‫َّ‬ ‫َّ َ ُ ُ َ َ‬ ‫َّ ۡ َ‬ ‫َ َ ُ ُّ‬
‫ِين يَنقضون � ۡه َد ٱ� ِ ِم ۢن َ� ۡع ِد‬ ‫� ‪ ٢٦‬ٱ�‬ ‫سق َ‬
‫ضل بِهِۦٓ إِ� ٱل�ٰ ِ ِ‬ ‫و ‪ ٢٨‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ ...﴿ :‬وما ي ِ‬
‫َ‬
‫مِي�ٰقِهِۦ ‪» ﴾...‬و ّاﻣﺎ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺟﺰ ﮐﺠﺮوان و ﻣﻨﺤﺮﻓﺎن را ﺑﺎ آن ﮔﻤﺮاه و ﺣﯿﺮان‬
‫ً‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬آن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺑﺎ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل )ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻓﻄﺮت و ﻋﻘﻞ و‬
‫ﭘﯿﻐﻤﺒﺮان( ﻣﺤﮑﻢ ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺷﮑﻨﻨﺪ‪«.‬‬
‫ك َء َا� ٰ َ ّ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫َ ََ ۡ َ َٓ َۡ َ‬
‫ت َو َما‬ ‫ت �يِ�ٰ ٖ�‬ ‫ِۢ‬ ‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺳﻮره ﺑﻘﺮه آﯾﻪ ‪ ٩٩‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ولقد أنز�ا إِ�‬
‫َ ۡ ُ ُ َ ٓ َّ ۡ َ ٰ ُ َ‬
‫سقون ‪» ﴾٩٩‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﺎ آﯾﻪھﺎی روﺷﻨﯽ )ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﺑﺮ ﻗﻠﺐ‬ ‫ي�فر بِها إِ� ٱل� ِ‬
‫ﺗﻮ اﻟﻘﺎء ﮐﺮدﯾﻢ و( ﺑﺮای ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘـﺎدﯾﻢ )ﮐﻪ ﺟﻮﯾﻨﺪﮔﺎن راه ﺣﻖ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ آنھﺎ ﺳﺮ ﺗﻌﻈﯿﻢ‬
‫ﻓﺮود ﻣﯽآورﻧﺪ( و ﺟﺰ ﺑﯿﺮون روﻧﺪﮔﺎن )از داﺋﺮه ﻗﺎﻧﻮن ﻓﻄﺮت و دﺷﻤﻨﺎن ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ(‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﺪاﻧﮫﺎ ﮐﻔﺮ ﻧﻤﯽورزد‪«.‬‬
‫و آﯾﺎت ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻮﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﻓﺎﺳﻖ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺣﺠﺮات آﯾﻪ ‪٦‬‬
‫َ ٓ َ ُ ۡ َ ُ ۢ َ َ َ َ َ َّ ُ ٓ ْ َ ُ ُ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ ُ ْ‬
‫صيبوا ق ۡومۢ� ِ��ٰلةٖ‬ ‫ِين َءامن ٓوا إِن جاء�م فاسِق بِنبإ ٖ �تبينوا أن ت ِ‬ ‫���ها ٱ�‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫ِ� ‪» ﴾٦‬ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﺨﺺ‬ ‫� َما َ� َع ۡل ُت ۡم َ�ٰ ِدم َ‬ ‫حوا ْ َ َ ٰ‬
‫َ� ُت ۡصب ُ‬
‫ِ‬
‫ﻓﺎﺳﻘﯽ ﺧﺒﺮی را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رﺳﺎﻧﯿﺪ درﺑﺎره آن ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎدا ﺑﻪ ﮔﺮوھﯽ ﺑﺪون آ ﮔﺎھﯽ‬
‫)از ﺣﺎل و اﺣﻮالﺷﺎن و ﺷﻨﺎﺧﺖ راﺳﺘﯿﻦ اﯾﺸﺎن( آﺳﯿﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ‪ ،‬و از ﮐﺮده ﺧﻮد‬
‫ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﻮﯾﺪ‪ «.‬اﯾﻦ آﯾﻪ در ﻣﻮرد وﻟﯿﺪ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ أﺑﯽﻣﻌﯿﻂ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ .‬واﺿﺢ و آﺷﮑﺎر‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺎﺳﻖ ﺑﺎ آن ﻓﺎﺳﻖ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻧﻮر آﯾﻪ‪٤‬‬
‫وه ۡم ثَ َ�ٰن َ‬‫َ َّ َ َ ۡ ُ َ ۡ ُ ۡ َ َ ٰ ُ َّ َ ۡ َ ۡ ُ ْ َ ۡ َ َ ُ َ َ ٓ َ َ ۡ ُ ُ‬
‫ِ�‬ ‫ت �م لم ي�توا بِأر�عةِ شهداء فٱج ِ�‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وٱ�ِين يرمون ٱلمحص� ِ‬
‫َ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ً َ ٗ ُ َ َ ُ‬ ‫َ َۡ ٗ َ َ ۡ ُ ْ َ‬
‫�ة َو� �ق َبلوا ل ُه ۡم ش َ� ٰ َدة �بَد�ۚ َوأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل�ٰسِ قون ‪» ﴾٤‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ زﻧﺎن‬ ‫ج‬
‫ّ‬
‫ﭘﺎﮐﺪاﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ زﻧﺎ ﻣﯽدھﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭼﮫﺎر ﮔﻮاه )ﺑﺮ ادﻋﺎی ﺧﻮد‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ( ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺪﯾﺸﺎن ھﺸﺘﺎد ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﯿﺪ و ھﺮﮔﺰ ﮔﻮاھﯽ دادن آﻧﺎن را )در ﻃﻮل ﻋﻤﺮ ﺑﺮ ھﯿﭻ ﮐﺎری(‬
 ‫‪١١١‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫ﻣﺘﻤﺮد از ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا( ھﺴﺘﻨﺪ‪ «.‬و در ﻣﻮرد اﺑﻠﯿﺲ در‬ ‫ﻧﭙﺬﯾﺮﯾﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻓﺎﺳﻖ )و ّ‬
‫َ َ‬ ‫ََ‬
‫ﺳﻮره ﮐﮫﻒ آﯾﻪ‪ ٥٠‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪� ...﴿ :‬ف َس َق � ۡن أ ۡم ِر َر ّ�ِهِۗۦٓ﴾ »و از ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرش‬
‫َّ ۡ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫� َّج ف� َرفث َو�‬ ‫ﺗﻤﺮد ﮐﺮد‪ «.‬و در ﺳﻮره ﺑﻘﺮه آﯾﻪ ‪ ١٩٧‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ �﴿ :‬من ف َرض �ِي ِهن ٱ‬ ‫ّ‬

‫� ِ ّج﴾ »ﭘﺲ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ )در اﯾﻦ ﻣﺎهھﺎ ﺑﺎ اﺣﺮام ﯾﺎ ﺗﻠﺒﯿﻪ ﯾﺎ ﺳﻮق‬ ‫ج َد َال ِ� ٱ ۡ َ‬ ‫ُ ُ َ ََ‬
‫فسوق و� ِ‬
‫ﺣﺞ را ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ واﺟﺐ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫ﺣﺞ(‪ّ ،‬‬ ‫دادن ﺣﯿﻮان ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و ﺷﺮوع ﻣﻨﺎﺳﮏ دﯾﮕﺮ ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ( در ّ‬
‫ﺣﺞ‬ ‫ﺣﺞ را آﻏﺎز ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آداب آنرا ﻣﺮاﻋﺎت دارد و ّ‬ ‫)و ّ‬
‫آﻣﯿﺰش ﺟﻨﺴﯽ ﺑﺎ زﻧﺎن و ﻓﺴﻖ و ﺟﺪاﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ )و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﺷﻮد(‪ «.‬و‬
‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺴﻮق ھﻤﭽﻮن آن ﻓﺴﻖ ﻧﯿﺴﺖ )ﮐﻪ ﻓﺮد را از دﯾﻦ ﺧﺎرج ﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﺎت روﺷﻦ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺮ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻇﻠﻢ و ﻓﺴﻖ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺟﮫﻞ ھﻢ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﯾﮏ ﻧﻮع ﺟﮫﻞ‪ ،‬ﮐﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ۡ‬ ‫ُ ۡ ۡ ۡ‬
‫ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره اﻋﺮاف آﯾﻪ ‪ ١٩٩‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬خ ِذ ٱل َعف َو َوأ ُم ۡر ب ِٱل ُع ۡر ِف‬
‫ِ� ‪» ﴾١٩٩‬ﮔﺬﺷﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎش وآﺳﺎﻧﮕﯿﺮی ﮐﻦ و ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ دﺳﺘﻮر‬ ‫�ٰهل َ‬ ‫َوأَ ۡعر ۡض َعن ٱ ۡل َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﺪه و از ﻧﺎداﻧﺎن ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﯽ ﮐﻦ‪ «.‬و ﻧﻮع دﯾﮕﺮی از ﺟﮫﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫� ٱ َّ�ِ ل َِّ� َ‬ ‫َّ َ َّ ۡ َ ُ َ َ‬
‫ِين‬ ‫ھﻤﭽﻮن اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎﯾﺶ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻧﺴﺎء آﯾﻪ ‪﴿ :١٧‬إِ�ما ٱ�و�ة‬
‫َ‬ ‫َ ۡ َ ُ َ ُّ ٓ َ َ َ ٰ َ ُ َّ َ ُ ُ َ‬
‫�ب ‪» ﴾...‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را‬ ‫ِ ٖ‬ ‫ر‬ ‫ق‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫ون‬ ‫�عملون ٱلسوء ِ��لةٖ �م �تو�‬
‫ّ‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد ﮐﻪ از روی ﻧﺎداﻧﯽ )و ﺳﻔﺎھﺖ و ﺣﻤﺎﻗﺖ ﻧﺎﺷﯽ از ﺷﺪت ﺧﺸﻢ و ﻏﻠﺒﻪ ﺷﮫﻮت ﺑﺮ‬
‫ﻧﻔﺲ( ﺑﻪ ﮐﺎر زﺷﺖ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ھﺮﭼﻪ زودﺗﺮ )ﭘﯿﺶ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﺪا(‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ )و از ﮐﺮده ﺧﻮد ﭘﺸﯿﻤﺎن ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ(‪«.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷﺮک دو ﻧﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺮﮐﯽ ﮐﻪ ﻓﺮد را از دﯾﻦ ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﺪ و آن ﺷﺮک‬
‫اﮐﺒﺮ اﺳﺖ و ﺷﺮﮐﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ را از دﯾﻦ ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و آن ﺷﺮک اﺻﻐﺮ و ﺷﺮک‬
‫َّ ُ َ ُ ۡ ۡ‬
‫�ك‬ ‫ﻋﻤﻠﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﯾﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﻣﻮرد ﺷﺮک اﮐﺒﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِنهۥ من � ِ‬
‫� م ِۡن أ َ َ‬ ‫َّ َ َ ۡ َ َّ َ َّ ُ َ َ ۡ ۡ َ َّ َ َ َ ۡ َ ٰ ُ َّ ُ َ َ َّ‬
‫ِل�ٰلِم َ‬
‫نصارٖ ‪» ﴾٧٢‬ﺑﯽﮔﻤﺎن‬ ‫ِ‬ ‫ب ِٱ�ِ �قد حرم ٱ� عليهِ ٱ�نة ومأوٮه ٱ�ار ۖ وما ل‬
‫ھﺮﮐﺲ اﻧﺒﺎزی ﺑﺮای ﺧﺪا ﻗﺮار دھﺪ‪ ،‬ﺧﺪا ﺑﮫﺸﺖ را ﺑﺮ او ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ )و ھﺮﮔﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺑﮫﺸﺖ ﮔﺎم ﻧﻤﯽﻧﮫﺪ( و ﺟﺎﯾﮕﺎه او آﺗﺶ )دوزخ( اﺳﺖ‪ .‬و ﺳﺘﻤﮑﺎران ﯾﺎر و ﯾﺎوری ﻧﺪارﻧﺪ )ﺗﺎ‬
‫ﺟﮫﻨﻢ ﺑﺮھﺎﻧﺪ(«‪.‬‬‫اﯾﺸﺎن را از ﻋﺬاب ّ‬
‫َ َ ُ ۡ ۡ َّ َ َ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ ٓ َ َّ َ ۡ َ ُ ۡ‬
‫�ك ب ِٱ�ِ فك�� َما خ َّر م َِن‬ ‫�� ِ� بِهِۚۦ ومن � ِ‬ ‫و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬حنفاء ِ�ِ �� م ِ‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١١٢‬‬
‫ّ‬
‫يق ‪» ﴾٣١‬ﺣﻘﮕﺮا و ﻣﺨﻠﺺ ﺧﺪا‬ ‫ح‬
‫ِ‬ ‫�ح � َم َ�ن َ‬
‫س‬ ‫� أ َ ۡو َ� ۡهوي بهِ ٱ ّلر ُ‬ ‫َّ َ ٓ َ َ ۡ‬
‫خ َط ُف ُه ٱ َّ‬
‫لط ۡ ُ‬ ‫ٱلسماءِ �ت‬
‫ٖ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ و ھﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺷﺮﮐﯽ ﺑﺮای ﺧﺪا ﻗﺮار ﻧﺪھﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺧﺪا اﻧﺒﺎزی ﻗﺮار‬
‫دھﺪ‪ ،‬اﻧﮕﺎر )ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﻘﻮط از اوج اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺣﻀﯿﺾ ﮐﻔﺮ( از آﺳﻤﺎن ﻓﺮو اﻓﺘﺎده اﺳﺖ )و‬
‫ﺑﻪ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﺟﺎن داده اﺳﺖ( و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن )ﺗﮑﻪھﺎی ﺑﺪن( او را ﻣﯽرﺑﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺗﻨﺪﺑﺎد او را ﺑﻪ ﻣﮑﺎن ﺑﺴﯿﺎر دوری )و دره ژرﻓﯽ( ﭘﺮﺗﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ )و وی را آنﭼﻨﺎن ﺑﺮ‬
‫زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﻮﺑﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﻧﺶ ﻣﺘﻼﺷﯽ و ھﺮ ﻗﻄﻌﻪای از آن ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪای ﭘﺮت ﻣﯽﺷﻮد(‪«.‬‬
‫َۡ ۡ َ ٗ َ‬ ‫ْ َٓ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫و در ﻣﻮرد ﺷﺮک رﯾﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ �﴿ :‬من �ن يَ ۡر ُجوا ل ِقا َء َر ّ�ِهِۦ فل َي ۡع َمل � َم� �ٰل ِٗحا‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ ُۡ ۡ‬
‫�ك ب ِ ِع َبادة ِ َر ّ�ِهِۦٓ أ َح َدۢ� ‪] ﴾١١٠‬اﻟﮑﻬﻒ‪» [١١٠ :‬ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺧﻮاھﺎن دﯾﺪار ﺧﺪای‬ ‫و� � ِ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﮐﻨﺪ و در ﭘﺮﺳﺘﺶ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﮐﺴﯽ را ﺷﺮﯾﮏ‬
‫ﻧﺴﺎزد‪«.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻣﺜﺎل ﺷﺮک اﺻﻐﺮ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎﯾﺶ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪َ » :(١‬ﻣ ْﻦ‬
‫ﺮﺷ َك« »ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﺧﺪا )ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﭼﯿﺰی( ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪،‬‬ ‫ا� َ� َﻘ ْﺪ أَ ْ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ َّ‬
‫� ِ‬ ‫ﺣﻠﻒ ﺑِﻐ ِ‬
‫ﺷﺮک ورزﯾﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﻣﻌﻠﻮم و آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻏﯿﺮ اﻟﻠﻪ ﻓﺮد را از دﯾﻦ ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و‬
‫اﺣﮑﺎم ﮐﻔﺎر را ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ُ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫و اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎﯾﺶ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪» :(٢‬الﺮﺸك ِﻲﻓ ﻫ ِﺬهِ اﻻﻣ ِﺔ اﺧﻲﻔ ِﻣﻦ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻴﺐ اﻨﻟَﻤﻠ ِﺔ« »ﺷﺮک در اﯾﻦ اﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺨﻔﯽﺗﺮ از راه رﻓﺘﻦ ﻣﻮرﭼﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫د ِ� ِ‬
‫ﭘﺲ دﻗﺖ و ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﺮک و ﮐﻔﺮ و ﻓﺴﻖ و ﻇﻠﻢ و ﺟﮫﻞ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ اﺳﺖ و ﻓﺮد را از دﯾﻦ ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ را‬
‫از دﯾﻦ ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬أﺑﻮداود )‪ (٣٢٥١‬واﻟﱰﻣﺬي )‪ (١٥٣٥‬ﻛﻼﳘﺎ ﰲ اﻷﻳﲈن واﻟﻨﺬور وأﲪﺪ )‪ (٥٣٧٥‬وﺻﺤﺤﻪ‬

‫اﳊﺎﻛﻢ‪.١٨/١‬‬
‫‪ -٢‬اﻹﻣﺎم أﲪﺪ )‪ (١٩٦٠٦‬ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ أﰊ ﻣﻮﺳﻰ رﴈ اﷲ ﻋﻨﻪ وأﺑﻮ ﻳﻌﲆ )‪ (٥٤،٥٥،٥٦‬واﻟﺒﺨﺎري ﰲ‬
‫اﻷدب اﳌﻔﺮد )‪ (٧١٦‬ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ أﰊ ﺑﻜﺮس واﻧﻈﺮ ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ٢٢٤-٢٢٣/١٠‬واﳌﻄﺎﻟﺐ‬
‫اﻟﻌﺎﻟﻴﺔ‪.١٨٣-١٨٢/٣‬‬
 ‫‪١١٣‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﻔﺎق دو ﻧﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺎق اﻋﺘﻘﺎدی و ﻧﻔﺎق ﻋﻤﻠﯽ‪:‬‬

‫ﻧﻔﺎق اﻋﺘﻘﺎدی ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از آﻧﭽﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل آنرا در ﻗﺮآن ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ اﻧﮑﺎر ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ آﺗﺶ را ﺑﺮ آﻧﮫﺎ واﺟﺐ ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ) ‪.(١‬‬
‫و ﻧﻔﺎق ﻋﻤﻠﯽ ھﻤﭽﻮن اﯾﻦ رھﻨﻤﻮد ﻧﺒﻮی در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪:(٢‬‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫ٌ‬ ‫ُ‬
‫ﻋﺪ أﺧﻠﻒ و�ذا اؤﺗ ِﻤ َﻦ ﺧﺎن« »ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺳﻪ‬ ‫اﻤﻟﻨﺎﻓﻖ ﺛﻼث إذا َﺣﺪث ﻛﺬ َب و�ذا و‬
‫ِ‬ ‫»آﻳﺔ‬
‫ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ ھﺮﮔﺎه وﻋﺪه ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﺧﻼف وﻋﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ھﺮﮔﺎه او را اﻣﯿﻦ ﺑﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫َ َ ً َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖ) ‪» :(٣‬أ ْر َ� ٌﻊ َﻣ ْﻦ � َّﻦ ِ�ﻴ ِﻪ ﺎﻛن ُﻣﻨﺎ ِﻓﻘﺎ ﺧﺎل ِ ًﺼﺎ‪،‬‬
‫َ َ‬ ‫َ ُْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ َ ٌ َ ِّ َ‬ ‫َ ْ َ ٌ ْ ُ َّ َ َ ْ‬ ‫ََ ْ َ َ ْ‬
‫ﺎق َﺣ َّﻰﺘ ﻳَﺪ� َﻬﺎ‪ِ :‬إذا اؤﺗ ِﻤ َﻦ ﺧﺎن‪،‬‬‫وﻣﻦ ﺎﻛﻧﺖ ِ�ﻴ ِﻪ ﺧﺼﻠﺔ ِﻣﻨﻬﻦ ﺎﻛﻧﺖ ِ�ﻴ ِﻪ ﺧﺼﻠﺔ ِﻣﻦ اﻨﻟﻔ ِ‬
‫َ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫ﺎﺻ َﻢ ﻓ َﺠ َﺮ« »ھﺮﮐﺲ اﯾﻦ ﭼﮫﺎر ﺧﺼﻠﺖ در او‬ ‫و�ِذا ﺣﺪث ﻛﺬب‪ ،‬و�ِذا ﺎﻋﻫﺪ ﻏﺪر‪ ،‬و�ِذا ﺧ‬
‫دﯾﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﺧﺎﻟﺺ اﺳﺖ‪ .‬و ھﺮﮐﺲ‪ ،‬در او ﯾﮑﯽ از آنھﺎ دﯾﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﮏ ﺧﺼﻠﺖ از‬
‫ﻧﻔﺎق دارد ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آنرا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ .‬آن ﭼﮫﺎر ﺧﺼﻠﺖ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ -١‬ھﺮﮔﺎه اﻣﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ او ﺳﭙﺮده ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ھﻨﮕﺎم ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدن‪ ،‬دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﮔﺮ ﻋﮫﺪ و ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﺑﺒﻨﺪد‪ ،‬ﭘﯿﻤﺎﻧﺶ را ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ‪.‬‬

‫َ َ‬
‫ْ َ‬
‫ِين َء َام ُنوا �‬‫�� ُّ� َها َّٱ� َ‬
‫‪ -١‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻧﺴﺎء آﯾﺎت ‪ ١٤٥ -١٤٤‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫َّ‬ ‫ۡ‬
‫� ۡم ُسل َ�ٰ ٗنا ُّمب ً‬ ‫ۡ ُ ۡ ِ َ َ ُ ُ َ َ َ ۡ َ ُ ْ َّ َ َ ۡ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ۡ َٓ‬
‫َ‬ ‫َ َّ ُ ْ ۡ َ‬
‫ينا ‪ ١٤٤‬إِن‬ ‫ِ‬ ‫ون ٱلمؤمن ِ�ۚ �ترِ�دون أن �علوا ِ�ِ علي‬ ‫�تخِذوا ٱل�ٰفِرِ�ن أو ِ�َاء مِن د ِ‬
‫ص ً‬ ‫َ َّ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َّ ۡ ۡ َ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ َ‬
‫�ا ‪» ﴾١٤٥‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن )ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی اﯾﺸﺎن‬ ‫�د ل ُه ۡم ن ِ‬
‫ٱلم�ٰفِقِ� ِ� ٱ�ركِ ٱ�سف ِل مِن ٱ�ارِ ولن ِ‬
‫را ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺎﻧﻨﺪ و ﮐﻔﺮ ﺧﻮﯾﺶ را ﭘﻨﮫﺎن ﻣﯽدارﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﯿﺎل ﺧﺎم ﺧﻮد( ﺧﺪا را ﮔﻮل ﻣﯽزﻧﻨﺪ!‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ )ﺧﻮنھﺎ و اﻣﻮال اﯾﺸﺎن را در دﻧﯿﺎ ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و در آﺧﺮت دوزخ را ﺑﺮای‬
‫آﻧﺎن ﻣﮫﯿﺎ ﻣﯽدارد و ﺑﺪﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ( اﯾﺸﺎن را ﮔﻮل ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺴﺖ و ﺑﯽﺣﺎل ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﻣﺮدم رﯾﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ )و ﻧﻤﺎزﺷﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺮدم‬
‫اﺳﺖ؛ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﺪا( و ﺧﺪای را ﮐﻤﺘﺮ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺟﺰ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت او ﻧﻤﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن در اﻋﻤﺎق دوزخ و در ﭘﺎﺋﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﻣﮑﺎن آن ھﺴﺘﻨﺪ و ھﺮﮔﺰ ﯾﺎوری ﺑﺮای آﻧﺎن‬
‫ﻧﺨﻮاھﯽ ﯾﺎﻓﺖ )ﺗﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﯾﺎدﺷﺎن رﺳﺪ و آﻧﺎن را ﺑﺮھﺎﻧﺪ(‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٣٣‬وﻣﺴﻠﻢ )‪ (٥٩‬ﻛﻼﳘﺎ ﰲ اﻹﻳﲈن‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٣٤‬وﻣﺴﻠﻢ )‪.(٥٨‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١١٤‬‬

‫‪ -٤‬ھﻨﮕﺎم دﻋﻮا‪ ،‬دﺷﻨﺎم ﻣﯽدھﺪ و ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪«.‬‬

‫]اﻣﺎم ﻧﻮوی در ﺷﺮح ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻋﻠﻤﺎ اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اھﻞ ﺗﺼﺪﯾﻖ و اﻋﺘﺮاف ﻗﻠﺒﯽ و زﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺧﺼﻠﺖھﺎ‬
‫در وی ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻔﺮ وی ﺣﮑﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد و از ﺟﻤﻠﻪی ﻣﻨﺎﻓﻘﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آﺗﺶ‬
‫ﺟﮫﻨﻢ ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﮔﺮدد و ﻣﻌﻨﺎی اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ً َ‬ ‫َ َ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺎﻛن ُﻣﻨَﺎﻓِﻘﺎ ﺧﺎل ِ ًﺼﺎ« اﯾﻦاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺻﻔﺎت و ﺧﺼﺎل در او‬
‫ﺷﺒﺎھﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺗﻤﺎم ﻋﯿﺎر وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻣﺎم اﺑﻮﻋﯿﺴﯽ ﺗﺮﻣﺬی در ﻣﻘﺎم ﺗﺒﯿﯿﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎی ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻋﻠﻤﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻣﻘﺼﻮد از ﻧﻔﺎق در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﻔﺎق ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﻄﺎﺑﯽ ﻗﻮل دﯾﮕﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آن اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ ﺑﺮ‬
‫ﺣﺬر داﺷﺘﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﻋﺎدت ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺼﻠﺖھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﺗﺮس آن ﻣﯽرود‪،‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺼﻠﺖھﺎ ﻋﺎدت ﮐﻨﺪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﻔﺎق ﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﻔﺎق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻧﻔﺎق ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﮐﻔﺮ اﺳﺖ وﮔﺮﻧﻪ ﻧﻔﺎق ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮک اﻓﻌﺎل ﻧﯿﺰ از ﺟﻤﻠﻪی آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ دارد) ‪.[(١‬‬
‫ﭘﺲ اﯾﻦ ﻧﻔﺎق ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﺎھﯽ ﺑﺎ اﺻﻞ اﯾﻤﺎن ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ اﮔﺮ در‬
‫ﻓﺮد ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪه و اﺳﺘﺤﮑﺎم ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮔﺎھﯽ ﺻﺎﺣﺒﺶ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ از اﺳﻼم ﺧﺎرج‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و روزه ﺑﮕﯿﺮد و ﮔﻤﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻤﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻮﻣﻦ را از اﯾﻦ ﺧﺼﻠﺖھﺎ ﻧﮫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦرو ھﺮﮔﺎه اﯾﻦ ﺧﺼﻠﺖھﺎ در ﺷﺨﺼﯽ ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﺷﺪ و ﻧﺰد وی اﯾﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ او را از آنھﺎ ﻧﮫﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺟﺰ ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﺧﺎﻟﺺ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻼم اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ دﻻﻟﺖ دارد؛ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ ﺷﺎﻟﻨﺠﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ در ﻣﻮرد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﺒﺎﺋﺮ اﺻﺮار ﻣﯽورزد و ﺗﻤﺎم ﺳﻌﯽ و‬
‫ﺗﻼش ﺧﻮد را در ﺑﺪﺳﺖ آوردﻧﺶ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﺎز و زﮐﺎت و روزه را ﺗﺮک ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ُ ،‬ﻣﺼﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬وی ُﻣﺼﺮ اﺳﺖ‪ .‬و ﺣﺎﻟﺶ‬
‫ُ‬ ‫الﺰا� ﺣ َ‬
‫� ﻳَ‬ ‫ﻻ ﻳَﺰ� َّ‬‫َ‬
‫ﺰ� َو ﻫ َﻮ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬‬
‫ُمﺆ ِﻣﻦ ‪» «...‬ﺷﺨﺺ زﻧﺎﮐﺎر ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻞ زﻧﺎ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد‪ «.‬از اﯾﻤﺎن در اﯾﻦ ﺣﺎل‬
‫ﺧﺎرج ﻣﯽﮔﺮدد و ﭘﺲ از آن در اﺳﻼم واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از درسھﺎﯾﯽ از ﻋﻘﯿﺪه ص‪.١٤٧‬‬

 ‫‪١١٥‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬
‫� �َﺮﺸ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻻ �َﺮﺸ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ َ ُ َ ُ‬
‫�ﻬﺎ‬ ‫ِ‬
‫اﺨﻟﻤﺮ ﺣ َ‬
‫َ ِ‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ﺮﺴق َوﻫ َﻮ ُمﺆ ِﻣﻦ و‬
‫ﺎرق ِﺣ� � ِ‬
‫ﺮﺴق الﺴ ِ‬
‫اﻟﻠﻪج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬وﻻ � ِ‬
‫َو ُﻫ َﻮ ُمﺆ ِﻣﻦ« »و ﺷﺨﺺ دزد ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم دزدی و ﺷﺮاب ﺧﻮار ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺑﺎده ﻧﻮﺷﯽ اﯾﻤﺎن‬
‫ﻧﺪارد‪«.‬‬
‫َ َ َّ ۡ َ ۡ ُ َ ٓ َ َ َ‬
‫نزل‬ ‫و ﺳﺨﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﴿ومن لم ��م بِما أ‬
‫َ‬ ‫َّ ُ َ ُ َ َ ُ ۡ َ‬
‫� فأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل�ٰفِ ُرون ‪ ﴾٤٤‬ﺷﺒﯿﻪ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‬ ‫ٱ‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﭼﻪ ﻧﻮع ﮐﻔﺮی اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﻔﺮی ﮐﻪ ﻓﺮد را از دﯾﻦ ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن‬
‫اﯾﻤﺎن ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﺷﻌﺒﻪھﺎی آن ﺑﺎ ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺮ ﻧﯿﺰ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺟﺘﻤﺎع ﻧﻘﯿﻀﯿﻦ‪:‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ اﺻﻞ دﯾﮕﺮی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آن اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬ﮔﺎھﯽ در ﯾﮏ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﮐﻔﺮ و اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺷﺮک‬
‫و ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻘﻮا و ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر و ﻧﻔﺎق و اﯾﻤﺎن ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ اﺻﻮل اھﻞ‬
‫ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اھﻞ ﺑﺪﻋﺖ از ﺧﻮارج و ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﻗﺪرﯾﻪ ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺧﺮوج اھﻞ ﮐﺒﺎﺋﺮ از آﺗﺶ و ﻋﺪم ﻣﺎﻧﺪﮔﺎری اﺑﺪی آنھﺎ در آﺗﺶ‪ ،‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ اﺻﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ و اﺟﻤﺎع ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارد‪ .‬اﻟﻠﻪ‬
‫َّ َّ َ ُ ُّ ۡ ُ َ‬ ‫ََ ُۡ ُ َ ۡ َُ ُ‬
‫��ون ‪] ﴾١٠٦‬ﯾﻮﺳﻒ‪[١٠٦ :‬‬ ‫ِ‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫ه‬‫و‬ ‫�‬ ‫إ‬ ‫�‬
‫ِ ِ ِ‬ ‫ٱ‬ ‫ب‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وما يؤمِن أ��‬
‫»وﺑﯿﺸﺘﺮﺷﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورﻧﺪ ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ ]ﺑﺎ او ﭼﯿﺰی را[ ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ« در‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ھﻤﺮاه ﺷﺮک ﺑﺮای آنھﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ ْ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َّ ُ ۡ ُ ْ َ‬ ‫ت ٱ ۡ�َ ۡع َر ُ‬ ‫َ َ‬
‫�ن قول ٓوا أ ۡسل ۡم َنا َول َّما يَ ۡدخ ِل‬‫اب َءامناۖ قل ل ۡم تؤمِنوا َو� ٰ ِ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬قال ِ‬
‫ُ ُ ْ َّ َ َ َ ُ َ ُ َ َ ۡ ُ ّ ۡ َ ۡ َ ُ ۡ َ ۡ ً‬
‫�ٔا ۚ إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫ُ ۡ‬ ‫ُُ‬ ‫ۡ َ ُ‬
‫�‬ ‫ٱ ِ�ي�ٰن ِ� قلو�ِ�مۖ �ن ت ِطيعوا ٱ� ورسو�ۥ � يل ِت�م مِن أع�ٰل ِ�م ش ِ‬
‫ِيم ‪» ﴾١٤‬ﻋﺮبھﺎی ﺑﺎدﯾﻪ ﻧﺸﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﻢ‪ .‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺷﻤﺎ اﯾﻤﺎن‬ ‫َ� ُفور‪َّ ٞ‬رح ٌ‬
‫ﻧﯿﺎوردهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ‪ :‬ﺗﺴﻠﯿﻢ )ﻇﺎھﺮی رﺳﺎﻟﺖ ﺗﻮ( ﺷﺪهاﯾﻢ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ھﻨﻮز ﺑﻪ‬
‫دلھﺎﯾﺘﺎن راه ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ )و ﻧﻮر اﯾﻤﺎن ﺳﺮاﭼﻪ ﻗﻠﻮبﺗﺎن را روﺷﻦ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ(‪ .‬اﮔﺮ از‬
‫ﺧﺪا و ﭘﯿﻐﻤﺒﺮش ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺪا از )ﭘﺎداش( ﮐﺎرھﺎﯾﺘﺎن ﭼﯿﺰی ﻧﻤﯽﮐﺎھﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ آﻣﺮزﮔﺎر و ﻣﮫﺮﺑﺎن اﺳﺖ‪«.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﻔﯽ اﯾﻤﺎن از اﻋﺮاب‪ ،‬ﺑﺮای آنھﺎ اﺳﻼم و ﻃﺎﻋﺖ اﻟﻠﻪ و‬
‫رﺳﻮﻟﺶ ج را اﺛﺒﺎت ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻣﻘﺼﻮد از آن اﯾﻤﺎن ﻣﻄﻠﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻣﺴﺘﺤﻖ‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١١٦‬‬
‫ْ َّ‬ ‫اﺳﻢ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در اداﻣﻪ در آﯾﻪ ‪ ١٥‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ ...﴿ :‬ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َام ُنوا ب ِٱ�ِ‬
‫َّ‬ ‫سه ۡم � َ‬ ‫ُ َّ َ ۡ َ ۡ َ ُ ْ َ َ ٰ َ ُ ْ َ ۡ َ ٰ ۡ َ َ ُ‬
‫يل ٱ�ِۚ ‪» ﴾...‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ب‬‫س‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫نف‬ ‫و�ِۦ �م لم يرتابوا و�هدوا بِأم�ل ِ ِهم وأ‬ ‫َو َر ُس ِ‬
‫اﻟﻠﻪ و ﭘﯿﻐﻤﺒﺮش اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ھﺮﮔﺰ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪی ﺑﻪ ﺧﻮد راه ﻧﺪادهاﻧﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﻣﺎل و ﺟﺎن ﺧﻮﯾﺶ در راه ﺧﺪا ﺑﻪ ﺗﻼش اﯾﺴﺘﺎدهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﮫﺎد ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ اﻗﻮال‪ ،‬اﻋﺮاب ذﮐﺮ ﺷﺪه در آﯾﻪ ﻣﻨﺎﻓﻖ ﻧﺒﻮده و ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آﻧﭽﻪ از‬
‫ﻃﺎﻋﺖ اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ ج ھﻤﺮاه آنھﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ وﻟﯽ ﻣﻮﻣﻦ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ِ‬
‫ﺟﺰء‬
‫اﯾﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ھﻤﺮاهﺷﺎن ﺑﻮد‪ ،‬آنھﺎ را از زﻣﺮهی ﮐﻔﺎر ﺧﺎرج ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﺮﮐﺲ اﯾﻦ ﭼﮫﺎر ﻋﻤﻞ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آنھﺎ و ﯾﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮ از آنھﺎ را ‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ زﻧﺎ و دزدی و ﺷﺮاب ﺧﻮاری و ﻏﺎرت ﮐﺮدن ‪ -‬اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻣﻦ‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬و ھﺮﮐﺲ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦھﺎ را اﻧﺠﺎم دھﺪ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻏﯿﺮ از ﮐﺒﺎﺋﺮ‪ -‬وی را‬
‫ﻣﻮﻣﻨﯽ ﻧﺎﻗﺺ اﻻﯾﻤﺎن ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻓﺮﻣﻮدهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ دﻻﻟﺖ‬
‫َ ْ َ ٌ َ ِّ َ‬ ‫َ ْ َ ٌ ْ ُ َّ َ َ ْ‬ ‫ََ ْ َ َ ْ‬
‫ﺎق« »و‬
‫دارد‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬وﻣﻦ ﺎﻛﻧﺖ ِ�ﻴ ِﻪ ﺧﺼﻠﺔ ِﻣﻨﻬﻦ ﺎﻛﻧﺖ ِ�ﻴ ِﻪ ﺧﺼﻠﺔ ِﻣﻦ اﻨﻟﻔ ِ‬
‫ھﺮﮐﺲ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺧﺼﻠﺖھﺎ در او ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺼﻠﺘﯽ از ﻧﻔﺎق دارد‪ «.‬اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ اﺳﻼم و ﻧﻔﺎق در ﺷﺨﺺ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و رﯾﺎ ﮐﻪ ﺷﺮک ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ در ﻗﺴﻤﺘﯽ از‬
‫ﻋﻤﻠﺶ دﭼﺎر رﯾﺎ ﮔﺮدد در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺷﺮک و اﺳﻼم در وی ﺟﻤﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ و ھﺮﮔﺎه‬
‫ﺑﻪ ﻏﯿﺮ آﻧﭽﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺎزل ﮐﺮده‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ را اﻧﺠﺎم دھﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ آنرا‬
‫ﮐﻔﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ اﺳﻼم و آﯾﯿﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﻠﺘﺰم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬درﺣﻘﯿﻘﺖ در اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻔﺮ و اﺳﻼم در وی ﺟﺎی ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ھﻤﻪی ﮔﻨﺎھﺎن و ﻣﻌﺎﺻﯽ ﺷﻌﺒﻪھﺎﯾﯽ از ﺷﻌﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﻔﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ھﻤﮕﯽ ﻃﺎﻋﺎت و ﻋﺒﺎدات‪ ،‬ﺷﻌﺒﻪھﺎﯾﯽ از ﺷﻌﺐ اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو در ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺷﻌﺒﻪ ﯾﺎ ﺷﻌﺒﻪھﺎی اﯾﻤﺎن وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن ﺷﻌﺒﻪ‬
‫ﻣﻮﻣﻦ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺎھﯽ ﻣﻮﻣﻦ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﻌﺒﻪای از ﺷﻌﺐ‬
‫ﮐﻔﺮ در ﻓﺮدی ﺑﺎﺷﺪ ﮔﺎھﯽ وی ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺎھﯽ اﯾﻦ اﺳﻢ ﺑﺮ وی‬
‫اﻃﻼق ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪] .‬ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﻮع ﺷﻌﺒﻪی اﯾﻤﺎن ﯾﺎ ﮐﻔﺮی ﮐﻪ در وی وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺮ او‬
‫ﺣﮑﻢ اﯾﻤﺎن و ﮐﻔﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻼ اﮔﺮ اﺻﻞ اﯾﻤﺎن در وی وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎل ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﻔﺮ اﺻﻐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن ﮐﻔﺮ اﺻﻐﺮ ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ‬
 ‫‪١١٧‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫اﮔﺮ ﻓﺮدی اﻧﻮاع ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮ در وی وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و در ﮐﻨﺎر آن ﺑﻌﻀﯽ از ﺷﻌﺒﻪھﺎی‬
‫اﯾﻤﺎن ھﻤﭽﻮن دروغ ﻧﮕﻔﺘﻦ‪ ،‬ﻋﻔﯿﻒ ﺑﻮدن و‪ ..‬در وی ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﯾﻦ ﺷﻌﺐ اﯾﻤﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻮﻣﻦ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد[‪.‬‬
‫ﭘﺲ در اﯾﻨﺠﺎ دو اﻣﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬اﻣﺮ اﺳﻤﯽ ﻟﻔﻈﯽ و اﻣﺮ ﻣﻌﻨﻮی ﺣﮑﻤﯽ‪ .‬اﻣﺮ ﻣﻌﻨﻮی آن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ ﺧﺼﻠﺖ ﮐﻔﺮ ھﺴﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﺤﺾ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﻣﺮ ﻟﻔﻈﯽ‬
‫آناﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﻓﻼن ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﻧﻪ؟ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫اﻣﺮی ﻟﻐﻮی و ﺷﺮﻋﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫از ﻗﺮار ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺟﺰء در ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪن ﺑﻪ ﮐﻞ ﻻزم ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪:‬‬

‫در اﯾﻨﺠﺎ اﺻﻞ دﯾﮕﺮی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آن اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬ﻻزﻣﻪی ﻗﺮار ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺷﻌﺒﻪای از ﺷﻌﺐ‬
‫اﯾﻤﺎن در ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪن آن ﻓﺮد ﺑﻪ ﻣﻮﻣﻦ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ آﻧﭽﻪ در وی اﺳﺘﻘﺮار‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻻزﻣﻪی ﻗﺮار ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺷﻌﺒﻪای از ﺷﻌﺒﻪھﺎی ﮐﻔﺮ در ﻓﺮد‪،‬‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪن ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ آﻧﭽﻪ در وی اﺳﺘﻘﺮار ﯾﺎﻓﺘﻪ ﮐﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ از ﻗﺮار ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺷﻌﺒﻪای از ﺷﻌﺐ ﻋﻠﻢ در ﻓﺮدی‪ ،‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪن وی ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﻻزم ﻧﻤﯽآﯾﺪ و در ﺻﻮرت ﺷﻨﺎﺧﺖ در ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘﻪ و ﻃﺐ ﻻزم ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﺮد‬
‫ﻃﺒﯿﺐ و ﯾﺎ ﻓﻘﯿﻪ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ ﻗﺮار ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺷﻌﺒﻪای از اﯾﻤﺎن ]در ﻓﺮد ﮐﺎﻓﺮ[ و ﯾﺎ ﻗﺮار‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻦ ﮐﻔﺮ و ﻧﻔﺎق ]در ﻓﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن[ ﻣﺎﻧﻊ از آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آن ﺷﻌﺒﻪ از اﯾﻤﺎن‪ ،‬اﯾﻤﺎن و ﯾﺎ‬
‫آن ﺷﻌﺒﻪ از ﮐﻔﺮ‪ ،‬ﮐﻔﺮ و ﯾﺎ آن ﺷﻌﺒﻪ از ﻧﻔﺎق‪ ،‬ﻧﻔﺎق ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﻮد‪ .‬و ﮔﺎھﯽ آن ﻓﻌﻞ ﺑﺮ وی‬
‫َ َ ََ ْ ََ‬ ‫َ‬
‫اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﭽﻮن اﯾﻨﮑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ �» :‬ﻤ ْﻦ ﺗ َﺮ� َﻬﺎ �ﻘﺪ �ﻔ َﺮ«‪َ » ،‬ﻣ ْﻦ‬
‫ُ َ َ َ ً َ َّ َ ُ‬ ‫ً َ ْ ًَ‬ ‫ََ‬ ‫ََ ْ ََ‬ ‫َﺣﻠَ َﻒ ﺑ َﻐ ْ‬
‫ﷲ �ﻘﺪ �ﻔ َﺮ«‪َ » ،‬ﻣ ْﻦ أﻰﺗ َﺣﺎﺋِﻀﺎ‪ ،‬أ ِو ام َﺮأة ِﻲﻓ دﺑُ ِﺮﻫﺎ‪ ،‬أ ْو ﺎﻛ ِﻫﻨﺎ‪ ،‬ﻓ َﺼﺪﻗﻪ ﺑِ َﻤﺎ‬ ‫�ا ِ‬
‫ِ ِ‬
‫َّ‬ ‫َ ُ ُ َ َ ْ َ َ َ َ ُْ َ ََ َُ‬
‫�ﻘﻮل‪� ،‬ﻘﺪ �ﻔﺮ ﺑِﻤﺎ أﻧ ِﺰل ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ ﺻﻔﺘﯽ از ﺻﻔﺎت ﮐﻔﺮ از وی ﺻﺎدر ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﻻﻃﻼق ﻣﺴﺘﺤﻖ اﺳﻢ ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞ ﺣﺮاﻣﯽ ﺷﺪه‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪:‬‬
‫آن ﻋﻤﻞ را از روی ﻓﺴﻖ اﻧﺠﺎم داده و ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام ﻓﺎﺳﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺎ اﻧﺠﺎم‬
‫ﯾﮑﺒﺎر آن ﻋﻤﻞ ﺑﺮ وی اﺳﻢ ﻓﺎﺳﻖ ﻻزم ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام ﺑﺮ وی ﻏﻠﺒﻪ‬
‫ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ و در او ﺗﮑﺮار ﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺎﮐﺎر و دزد و ﺷﺮاب ﺧﻮار و ﻏﺎرﺗﮕﺮ‪،‬‬
‫ﻣﻮﻣﻦ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ھﻤﺮاه وی اﯾﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ اﻋﻤﺎل‬
‫ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮔﺮﭼﻪ آن ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم داده‪ ،‬ﺧﺼﻠﺘﯽ از ﺧﺼﻠﺖھﺎی ﮐﻔﺮ و از‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١١٨‬‬

‫ﺷﻌﺒﻪھﺎی آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ھﻤﮕﯽ ﻣﻌﺎﺻﯽ و ﮔﻨﺎھﺎن ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺘﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬از‬
‫ﺷﻌﺒﻪھﺎی ﮐﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ھﻤﮕﯽ ﻃﺎﻋﺎت و ﻋﺒﺎدات ﺟﺰء ﺷﻌﺒﻪھﺎی اﯾﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد آناﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻠﺐ اﯾﻤﺎن از ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻠﺐ آن از ﻣﺮﺗﮑﺒﯿﻦ ﮐﺒﺎﺋﺮ در‬
‫اوﻟﻮﯾﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺳﻠﺐ اﺳﻢ اﺳﻼم از وی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻠﺐ آن از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از‬
‫دﺳﺖ و زﺑﺎﻧﺶ در ﺳﻼﻣﺖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در اوﻟﻮﯾﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﻧﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫و ﻧﻪ ﻣﻮﻣﻦ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ھﻤﺮاه وی ﺷﻌﺒﻪای از ﺷﻌﺐ اﯾﻤﺎن و اﺳﻼم ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫آری‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﯾﮏ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و آن اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬آﯾﺎ آﻧﭽﻪ از اﯾﻤﺎن ﮐﻪ ھﻤﺮاه‬
‫ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻋﺪم ﺧﻠﻮد و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎری اﺑﺪی وی در آﺗﺶ‪ ،‬ﺑﺪو ﻧﻔﻌﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؟‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬اﮔﺮ آﻧﭽﻪ ﺗﺮک ﺷﺪه در ﺻﺤﺖ اﯾﻤﺎن و ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﻮدن آن ﺷﺮط ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬وی را‬
‫ﻧﻔﻊ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ آﻧﭽﻪ ﺗﺮک ﺷﺪه در اﻋﺘﺒﺎر ﺑﺎﻗﯽ اﯾﻤﺎن و ﺻﺤﺘﺶ ﺷﺮط ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وی را‬
‫ﻧﻔﻊ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﮐﻪ اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻦ ﺑﻪ اﻟﻠﻪ و وﺣﺪاﻧﯿﺘﺶ و اﯾﻨﮑﻪ ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﻪ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ‬
‫او ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺳﺎﻟﺖ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را اﻧﮑﺎر ﮐﻨﺪ ﺳﻮدی ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﻧﻤﺎز‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از روی ﻋﻤﺪ ﺑﺪون وﺿﻮ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد ﺑﻪ وی ﺳﻮدی ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪] .‬زﯾﺮا وﺿﻮ‬
‫ﺑﺮای ﻧﻤﺎز و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﻓﺮد ﺷﺮط ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ[‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮔﺎھﯽ ﺑﻌﻀﯽ از ﺷﻌﺒﻪھﺎی اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ‬
‫ﻣﺸﺮوط ﻣﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺷﺮﻃﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮔﺎھﯽ ﺑﻌﻀﯽ از ﺷﻌﺒﻪھﺎی اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از‬
‫ﺷﻌﺒﻪھﺎی آن ﺗﻌﻠﻖ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺷﺮﻃﯽ ﺑﺮای ﺻﺤﺖ اﯾﻤﺎن‪:‬‬

‫ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺗﻨﮫﺎ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺷﺮﻃﯽ ﺑﺮای ﺻﺤﺖ اﯾﻤﺎن ھﺴﺖ‬
‫ﯾﺎ ﻧﻪ؟ ﮐﻪ اﯾﻦ ِﺳ ّﺮ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ادﻟﻪای ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ و دﻻﯾﻞ دﯾﮕﺮی ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارد‬
‫ﮐﻪ ﭼﯿﺰی از اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن ﺟﺰ ﺑﺎ ادای ﻧﻤﺎز ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو ﻧﻤﺎز ﮐﻠﯿﺪ دﯾﻮان‬
‫ﻗﺒﻮل ﺷﺪن اﻋﻤﺎل ﺑﻮده و در ﺣﻘﯿﻘﺖ راس اﻟﻤﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮد ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و واﺿﺢ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺳﻮد و رﺑﺢ ﺑﺪون راس اﻟﻤﺎل )ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺻﻠﯽ( ﻣﺤﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﺮﮔﺎه ﺷﺨﺺ‬
‫ﻧﻤﺎز را ﺗﻠﻒ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﻪی اﻋﻤﺎﻟﺶ ﺗﻠﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ از آنھﺎ را ﺑﯿﺎورد‪) .‬زﯾﺮا‬
 ‫‪١١٩‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪی راس اﻟﻤﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﻧﺒﻮدن آن ﺳﻮد و رﺑﺤﯽ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد(‪ .‬و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در رھﻨﻤﻮدھﺎی ﻧﺒﻮی اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ‬
‫) ‪ْ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َّ َ ْ َ َ (١‬‬
‫اﻫﺎ أﺿﻴَ ُﻊ« »ھﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﺮده و‬‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ ‪» :‬وﻣﻦ ﺿﻴﻌﻬﺎ‪� ،‬ﻬﻮ لِﻤﺎ ِﺳﻮ‬
‫آنرا ﺿﺎﯾﻊ ﮐﻨﺪ‪) ،‬اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز در درﺟﻪی( ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از آن )ھﺴﺘﻨﺪ( را ﺑﻪ‬
‫راﺣﺘﯽ ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ «.‬و در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أول ﻣﺎ ﻳﻨﻈﺮ ﻣﻦ أﻋﻤﺎﻪﻟ الﺼﻼة‪ ،‬ﻓﺈن‬
‫ﺟﺎزت ﻪﻟ ﻧﻈﺮ ﻲﻓ ﺳﺎﺋﺮ أﻋﻤﺎﻪﻟ‪ ،‬و�ن لﻢ ﺠﺗﺰ ﻪﻟ لﻢ ﻳﻨﻈﺮ ﻲﻓ ﻲﺷء ﻣﻦ أﻋﻤﺎﻪﻟ ﺑﻌﺪ« »اوﻟﯿﻦ‬
‫ﭼﯿﺰی از اﻋﻤﺎل ﺑﻨﺪه ﮐﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ درﺳﺖ و ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮد ﺑﺎﻗﯽ‬
‫اﻋﻤﺎﻟﺶ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﻪ آنھﺎ ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ درﺳﺖ و ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻌﺪ از آن ﺑﻪ ھﯿﭻﯾﮏ از اﻋﻤﺎﻟﺶ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ در ﮐﻔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﺮده‪ ،‬ﺷﮕﻔﺖ آور اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫در ﻣﻸ ﻋﺎم ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن دﻋﻮت ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﯿﺰی ﺷﻤﺸﯿﺮ را ﺑﺮﮔﺮدن ﺧﻮد اﺣﺴﺎس‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮای ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ را ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﺧﻮاھﯽ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ وی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻣﺮا ﺑﮑﺸﯿﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻢ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز را ﮐﺎﻓﺮ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮده و ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻏﺴﻞ داده ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯿﺖ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه و در ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﻓﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺑﻌﻀﯽھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫اﯾﻤﺎن او ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻤﺎن ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ و ﻣﯿﮑﺎﺋﯿﻞ اﺳﺖ‪ .‬آﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ از اﯾﻦ ﺷﺮم‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ و اﺗﻔﺎق ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺮ ﮐﻔﺮش ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻨﺪ‪ ،‬ﺗﮑﻔﯿﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؟‬

‫اﻗﻮال ﻋﻠﻤﺎ در ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز‪:‬‬

‫اﻗﻮال ﻋﻠﻤﺎی ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﻋﻠﻤﺎی ﭘﺲ از اﯾﺸﺎن و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺟﻤﺎع را ﺑﺮ ﮐﻔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز‬
‫ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫) ‪(٢‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﺼﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ‪» :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ اﺑﻮاﻟﻨﻌﻤﺎن رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده ﮐﻪ ﺣﻤﺎد ﺑﻦ زﯾﺪ از اﯾﻮب رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﮐﻔﺮ اﺳﺖ و اﺧﺘﻼﻓﯽ در‬

‫‪ -١‬ﻣﺎﻟﻚ ﰲ وﻗﻮت اﻟﺼﻼة‪.٦/١‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪ (٩٧٨‬واﻟﱰﻏﻴﺐ واﻟﱰﻫﻴﺐ )‪.(٣٨٦/١‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٢٠‬‬

‫آن ﻧﯿﺴﺖ‪«.‬‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ از اﺑﻦ ﻣﺒﺎرک ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ ‪» :‬ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﻋﻤﺪ و ﺑﺪون‬
‫ﻋﺬر ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪازد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺘﺶ ﻓﻮت ﺷﻮد‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺷﻘﯿﻖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪» :(٢‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺒﺎرک ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ھﺮﮐﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض اﻣﺮوز را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻢ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ از اﻻغ ﮐﺎﻓﺮﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ َﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪» :(٣‬ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺒﺎرک ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ آنھﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و روزه اﻗﺮار ﮐﻨﺪ و روزه ﻧﮕﯿﺮد و ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻮﻣﻨﯽ ﮐﺎﻣﻞ اﻻﯾﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺒﺎرک ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ آنھﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯿﻢ؛ ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﻋﻤﺪ و ﺑﺪون ﻋﻠﺖ و ﻋﺬری ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫دﯾﮕﺮ داﺧﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫َ‬
‫َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ َ‬
‫الﺼﻼة �ﻘﺪ �ﻔ َﺮ«‬ ‫اﺑﻦ اﺑﯽﺷﯿﺒﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪ :(٤‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺗﺮك‬
‫»ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ «.‬ﺑﺪو ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﮐﻔﺮ‬
‫ﺑﺎزﮔﺮدد‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﮐﻪ ﺧﻮب‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ وی ﺳﻪ روز ﻣﮫﻠﺖ داد‪،‬‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﺴﺎر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ از ﺻﺪﻗﻪ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ در ﻣﻮرد ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﺳﻮال ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮال ﮐﻨﻨﺪه از وی ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ھﻤﺴﺮش از وی ﺟﺪا‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؟ ﺻﺪﻗﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮐﻔﺮ ﺑﻪ ﻃﻼق ﺗﺎﺛﯿﺮی ﻧﺪارد؟ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﻣﺮدی ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﺷﻮد و ھﻤﺴﺮش از وی ﺟﺪا ﻧﺸﻮد!!«‬
‫اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﺼﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪» :(٥‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ اﺳﺤﺎق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و رای اھﻞ ﻋﻠﻢ از زﻣﺎن رﺳﻮل‬

‫‪ -١‬ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪.(٩٧٩‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪.(٩٨٠‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪.(٩٨١‬‬
‫‪ -٤‬ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪.(٩٨٨‬‬
‫‪ -٥‬ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪ (٩٩٠‬واﻟﱰﻏﻴﺐ واﻟﱰﻫﻴﺐ )‪.(٣٨٦/١‬‬
 ‫‪١٢١‬‬ ‫آﯾﺎ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد؟‬

‫اﻟﻠﻪ ج ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز اﯾﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻋﻤﺪا و ﺑﺪون ﻋﺬر ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺘﺶ ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
 ‫آﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫ﺟﻮاب ﻣﺴﺎﻟﻪ ﭼﮫﺎرم و آن اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﺮک ﮐﻠﯽ ﻧﻤﺎز ﻋﻤﻠﯽ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر‬
‫ﮐﻪ ھﻤﺮاه ﺷﺮک ﻋﻤﻠﯽ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﺳﺘﻮن اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ‬
‫ﺻﺮﯾﺤﺎ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ -‬و ﺳﺎﯾﺮ ﺷﺮاﺋﻊ و اﺣﮑﺎم ھﻤﭽﻮن ﻃﻨﺎبھﺎ و‬
‫ﻣﯿﺦھﺎ و ‪ ...‬ﺑﺮای اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ھﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﭼﺎدر و ﺧﯿﻤﻪ ﺳﺘﻮﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺑﺮ ﭘﺎﯾﯽ‬
‫آن اﺟﺰای دﯾﮕﺮ ﻧﻔﻌﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻗﺒﻮﻟﯿﺖ ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻤﺎل واﺑﺴﺘﻪ ﺑﺮ ﻗﺒﻮل ﺷﺪن ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻧﻤﺎز رد ﺷﺪه و ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻤﺎل رد ﺷﺪه و ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ دﻻﯾﻞ آن ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﮔﺎهﮔﺎھﯽ ﻧﻤﺎز ﺗﺮک ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺨﺎری در ﺻﺤﯿﺤﺶ از ﺑﺮﯾﺪةس رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َْ ْ‬ ‫) ‪ُ ِّ َ (١‬‬
‫ﺮﺼ ﻳَ ْﻮ َم اﻟﻐﻴْ ِﻢ‪ ،‬ﻓﺈِﻧﻪ َﻣ ْﻦ ﺗ َﺮ َك َﺻﻼة‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﺑ�ﺮوا ﺑِﺼﻼ ِة اﻟﻌ ِ‬
‫ُ‬ ‫َْ ْ ََ ْ‬
‫ﺮﺼ �ﻘﺪ َﺣ ِﺒ َﻂ َ� َﻤﻠ ُﻪ« »)ﺑﺮﯾﺪه ﮔﻔﺖ‪ (:‬در روز اﺑﺮی ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را زودﺗﺮ ﺑﻪ ﺟﺎی آورﯾﺪ‪،‬‬ ‫اﻟﻌ ِ‬
‫)زﯾﺮا رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ (:‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﻋﻤﻠﺶ ﺗﺒﺎه ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﻋﺪهای در ﻣﻌﻨﺎی ﺣﺪﯾﺚ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﻧﻈﺮاﺗﯽ دادهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻠﯽ ﺑﺮای آنھﺎ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮫﻠﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﻨﺎی ﺣﺪﯾﺚ آناﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ و آنرا‬
‫ﺿﺎﯾﻊ ﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺑﺮ ادای آن در وﻗﺘﺶ‪ ،‬ﺳﺴﺘﯽ و ﮐﺎھﻠﯽ ﮐﻨﺪ )و آنرا ﭘﺲ‬
‫از وﻗﺘﺶ ﺑﺨﻮاﻧﺪ( ﺗﻨﮫﺎ ﻋﻤﻠﺶ در ﻣﻮرد آن ﻧﻤﺎز ﺑﺎﻃﻞ و ﺗﺒﺎه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ‬
‫اﺟﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را در وﻗﺘﺶ ﮔﺰارده‪ ،‬ﺑﺮای وی ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻼﺋﮑﻪ‬
‫آنرا ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺼﯿﺐ وی ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ آناﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺟﺮش را از دﺳﺖ داده‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ ﻣﻮاﻗﻴﺖ اﻟﺼﻼة )‪ (٥٩٤) (٥٥٣‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٤٧٤‬واﻟﻌﺒﺎرة اﻷوﱃ ﻓﻴﻬﲈ وﰲ‬
‫ﺟﺎﻣﻊ اﻷﺻﻮل ﻟﻴﺴﺖ ﻣﻦ ﻛﻼم اﻟﻨﺒﻲ ج وإﻧﲈ ﻣﻦ ﻛﻼم ﺑﺮﻳﺪة رﴈ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ .‬وﻗﺎل اﻷﻟﺒﺎﲏ ﰲ ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت‬
‫اﳊﺴﺎن ﻋﲆ ﺻﺤﻴﺢ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن‪ :‬ﺻﺤﻴﺢ دون ﲨﻠﺔ اﻟﺘﺒﻜﲑ‪ ،‬ﻓﺈﳖﺎ ﻣﻮﻗﻮﻓﺔ ﻋﲆ ﺑﺮﻳﺪة‪ .‬اﻟﺘﻌﻠﻴﻖ اﻟﺮﻏﻴﺐ‬
‫)‪.(١٦٩/١‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٢٤‬‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻟﻔﻆ ﺣﺪﯾﺚ و ﻣﻌﻨﺎی آن اﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺖ را رد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻔﯿﺪ ﺣﺒﻮط و‬
‫ﺗﺒﺎھﯽ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺣﺒﻮط در ﻟﻐﺖ و ﺷﺮع ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ اﻗﺘﻀﺎ‬
‫را دارد و ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺛﻮاب ﻋﻤﻠﯽ از اﻋﻤﺎل ﺑﺮ او ﻓﻮت ﺷﺪه‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ :‬ﮐﻪ ﻋﻤﻠﺶ‬
‫ﺗﺒﺎه و ﺑﺎﻃﻞ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﺟﺮ ﻓﻼن ﻋﻤﻞ را از دﺳﺖ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮوھﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﻋﻤﻞ آن روز وی ﺑﺎﻃﻞ و ﺗﺒﺎه ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ ھﻤﻪی‬
‫اﻋﻤﺎﻟﺶ‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻦھﺎ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن اﻋﻤﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺑﺎ ﺗﺮک ﯾﮏ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار‬
‫ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮده و ﺗﺮک ﻧﻤﺎز در ﻧﺰدﺷﺎن ارﺗﺪاد از اﺳﻼم ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ اﻋﻤﺎل را ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎزد‪،‬‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ آنرا دﺷﻮار و ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﯿﻨﺎ در ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن ﻋﻤﻞ آن‬
‫روز ﺑﺮای آنھﺎ ذﮐﺮ و ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ از ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽﺷﻮد ‪ -‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش آ ﮔﺎهﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ ‪ -‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز دو ﻧﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -١‬ﺗﺮک ﮐﻠﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﻓﺮد اﺻﻼ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﻤﺎﻣﯽ‬
‫اﻋﻤﺎل وی ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺗﺮک ﻧﻤﺎزی ﻣﻌﯿﻦ در روزی ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺮک‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن اﻋﻤﺎل‬
‫آن روز وی ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن ﮐﺎﻣﻞ اﻋﻤﺎل در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺮک ﮐﺮدن ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﺎزھﺎ و ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن‬
‫اﻋﻤﺎل ﯾﮏ روز ﻣﻌﯿﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز آن روز ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻋﻤﺎل ﺑﺪون ارﺗﺪاد از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود؟ در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪:‬‬
‫آری‪ ،‬ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ و آﺛﺎری ﮐﻪ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ش ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﺑﺮ اﯾﻦ دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ ﮔﻨﺎھﺎن‪،‬‬
‫ﻧﯿﮑﯽھﺎ را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻧﯿﮑﯽھﺎ و ﺣﺴﻨﺎت‪ ،‬ﺳﯿﺌﺎت و ﮔﻨﺎھﺎن را از ﺑﯿﻦ‬
‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ُ ۡ ُ ْ‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا � �ب ِطلوا‬ ‫ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺑﻘﺮه آﯾﻪ ‪ ٢٦٤‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫َۡ ّ َ ََۡ‬ ‫َ ُ‬
‫َص َد�ٰتِ�م ب ِٱلم ِن وٱ�ذى﴾ »ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶھﺎی ﺧﻮد را‬ ‫ٰ‬
‫َ َ‬
‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين‬ ‫ﺑﺎ ّﻣﻨﺖ و آزار‪ ،‬ﭘﻮچ و ﺗﺒﺎه ﻧﺴﺎزﯾﺪ‪ «.‬و در ﺳﻮره ﺣﺠﺮات آﯾﻪ ‪ ٢‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ ۡ ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َّ ّ َ َ ۡ ْ َ‬ ‫� ۡم فَ ۡو َق َص ۡ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َ ۡ َ ُ ْٓ َ ۡ ََٰ ُ‬
‫ض� ۡم‬ ‫� َو� � َه ُروا ُ�ۥ ب ِٱلق ۡو ِل كجه ِر َ�ع ِ‬
‫ِِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ت‬
‫ِ‬ ‫و‬ ‫ءامنوا � تر�عوا أص�ت‬
‫َ‬ ‫َ ََۡ َ َ ۡ َُٰ ُ ۡ َ ُ َ َ ۡ‬
‫َ‬
‫نت ۡم � �ش ُع ُرون ‪» ﴾٢‬ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ‪،‬‬ ‫�ِ َ ۡع ٍض أن �بط أع�ل�م وأ‬
‫ﺻﺪای ﺧﻮد را از ﺻﺪای ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ ﻣﮑﻨﯿﺪ و ھﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎ او ﺑﻪ آواز ﺑﻠﻨﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﮕﻮﺋﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻧﺎداﻧﺴﺘﻪ اﻋﻤﺎﻟﺘﺎن ﺑﯽاﺟﺮ و ﺿﺎﯾﻊ ﻧﮕﺮدد«‪.‬‬
 ‫‪١٢٥‬‬ ‫آﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫و زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ زﯾﺪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪی ﻋﯿﻨﻪ را اﻧﺠﺎم داده ﺑﻮد ﻋﺎﯾﺸﻪل ﺑﻪ ﻣﺎدر زﯾﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢس‬
‫ﻓﺮﻣﻮد) ‪» :(١‬زﯾﺪ را ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﮐﻦ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺟﮫﺎدش ھﻤﺮاه رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬در اﯾﻦ زﻣﺎن ﺑﺮای اﻧﺴﺎن‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﺪﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ و ازدواج ﮐﻨﺪ ﺗﺎ آﻧﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی آﻧﭽﻪ ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺸﻢ‬
‫ﻧﺪوﺧﺘﻪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻋﻤﻠﺶ را ﻧﺎﺑﻮد و ﺗﺒﺎه ﻧﺴﺎزد‪.‬‬
‫و آﯾﺎت ﻣﻮازﻧﻪ و ﺳﻨﺠﺶ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ در ﻗﺮآن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ دﻻﻟﺖ دارد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﺑﺎ ﺣﺴﻨﻪ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮ از آن از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر اﺟﺮ َﺣ َﺴﻨﻪ و‬
‫ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺎ ﮔﻨﺎھﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮ از آن ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬ﭘﺲ ﭼﻪ ﻓﺎﯾﺪهای در ﺗﺨﺼﯿﺺ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ و ﻧﻪ ﺗﺮک دﯾﮕﺮ‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎ در ﺑﻄﻼن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن و ﺣﺒﻮط ﻋﻤﻞ را ﺑﺎ ﺗﺮک‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎی دﯾﮕﺮ ﻧﻔﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﻣﻔﮫﻮم ﻗﻠﺐ) ‪ (٢‬ﮐﻪ ﻣﻔﮫﻮﻣﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﺗﺨﺼﯿﺺ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺪﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺷﺮف وﯾﮋهای در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎی دﯾﮕﺮ دارد و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺺ ﺻﺤﯿﺢ و ﺻﺮﯾﺢ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ُوﺳﻄﯽ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص ذﮐﺮ‬
‫اﻟﻌ ْﺮﺼ‪َ ،‬ﻛ َ� َّ� َﻤﺎ ُوﺗ َﺮ أَ ْﻫﻠَ ُﻪ َو َﻣ َ ُ‬
‫ﺎﻪﻟ«‬
‫َُ ُُ َ َ‬
‫ﻼ ُة َ‬ ‫ﺻ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻮﺗ‬‫ﻔ‬‫�‬ ‫ي‬‫اﺬﻟ‬
‫ِ‬
‫َّ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮاده و ﻣﺎل ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ «.‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮاده و ﻣﺎﻟﺶ از وی ﺳﻠﺐ ﺷﺪه و ﺑﺪون ﺧﺎﻧﻮاده و ﻣﺎل‬
‫ﮔﺮدد و اﯾﻦ ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ ﺑﺮای ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن ﻋﻤﻞ ﺷﺨﺺ ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ اﻋﻤﺎل‬
‫ﺻﺎﻟﺢ وی ﺑﺎ ھﻤﻪی ﻧﻔﻊ و ﺑﮫﺮه ﻣﻨﺪیاش ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪی اھﻞ و ﻣﺎل وی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از اﯾﻦرو‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دارای ﺧﺎﻧﻮاده و ﻣﺎﻟﯽ‬

‫‪ -١‬اﻟﺪارﻗﻄﻨﯽ )‪ (٣٠٠٢‬و اﻟﺴﻨﻦ اﻟﮑﺒﺮی ﻟﻠﺒﯿﮫﻘﯽ )‪ .(١٠٧٩٩‬وﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻋﯿﻨﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﯾﻨﮑﻪ‪:‬‬
‫ﻓﺮدی ﮐﺎﻻﯾﯽ را ﺑﺎ ﺛﻤﻨﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻪ دﯾﮕﺮی ﺑﻔﺮوﺷﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ از وی ﺑﺎ ﺛﻤﻨﯽ ﮐﻤﺘﺮاز‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ وی ﻓﺮوﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از او ﺑﺨﺮد‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﻔﮫﻮم ﻗﻠﺐ در ﻧﺰد اﺻﻮﻟﯿﯿﻦ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ ازاﯾﻨﮑﻪ‪ :‬اﻃﻼق ﺣﮑﻢ ﺑﺮ ﭼﯿﺰی‪ ،‬ﻧﻔﯽ آن ﺣﮑﻢ از ﻏﯿﺮ آنرا‬
‫اﻗﺘﻀﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻤﻞ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎزھﺎی دﯾﮕﺮ و اﯾﻦ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﻣﺮدود اﺳﺖ و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﺬھﺐ ﺟﻤﮫﻮر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬واﻧﻈﺮ اﻻﺑﮫﺎج ﻓﯽ ﺷﺮح اﻟﻤﻨﮫﺎج‬
‫ﻟﻠﺴﺒﮑﯽ‪ ٣٦٨/١‬و ﺗﺨﺮﯾﺞ اﻟﻔﺮوع ﻋﻠﯽ اﻷﺻﻮل ﻻﺳﻨﻮی ص‪.٢٦١‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٢٦‬‬

‫ﺑﻮده‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮای رﻓﻊ ﺣﺎﺟﺘﯽ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اھﻞ و ﻣﺎﻟﺶ در ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ از ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺎرج‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺷﺎھﺪ ﻧﺎﺑﻮدی ﻣﺎل و ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪون آنھﺎ و ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎﭼﺎر در ﻓﻘﺪانﺷﺎن ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﺮک ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮ اﻋﻤﺎل ﺻﺎﻟﺢ وی ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه ﺑﺎ آن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﺒﻮد‪.‬‬

‫ﺣﺒﻮط و ﺗﺒﺎﻫﯽ دو ﻧﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻋﺎم و ﺧﺎص‬

‫ﺣﺒﻮط ﻋﺎم ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن ھﻤﮕﯽ ﺣﺴﻨﺎت و ﻧﯿﮑﯽھﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ارﺗﺪاد واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن ھﻤﻪی ﺳﯿﺌﺎت و ﮔﻨﺎھﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺑﻪ روی‬
‫ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫و ﺣﺒﻮط ﺧﺎص ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن ﺑﻌﻀﯽ از ﺣﺴﻨﺎت و ﺳﯿﺌﺎت ﺑﺎ ﺑﻌﻀﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ از آنھﺎ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن و ﺣﺒﻮط ﻣﻘﯿﺪ و ﺟﺰﺋﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﻗﺮآن و‬
‫ﺳﻨﺖ و آﺛﺎر و اﻗﻮال اﺋﻤﻪ ﺑﺮ آن ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ و اﯾﻤﺎن ھﺮﯾﮏ دﯾﮕﺮی را ﺑﺎﻃﻞ ﮐﺮده و از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﻌﺒﻪای از ھﺮﯾﮏ‪ ،‬در از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﺷﻌﺒﻪای از دﯾﮕﺮی ﺗﺎﺛﯿﺮ دارد‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺷﻌﺒﻪای‬
‫ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﻌﺒﻪھﺎی زﯾﺎدی از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود‪ .‬در ﺳﺨﻦ ام اﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦل در‬
‫ﻣﻮرد ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪی ﻋﯿﻨﻪ را ﻣﺠﺎز ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺎﻣﻞ ﮐﻦ‪» :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺟﮫﺎدش ھﻤﺮاه‬
‫رﺳﻮلاﻟﻠﻪ ج را ﺑﺎﻃﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦ ﺷﻌﺒﻪ )ﻣﻌﺎﻣﻠﻪی ﻋﯿﻨﻪ( ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﻧﺠﺎم دھﻨﺪهی آنرا ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ‬
‫اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ ج ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ ﺑﺮ اﺑﻄﺎل ﺟﻨﮓ و ﺟﮫﺎد ﺑﺎ ﮐﻔﺎر ﭼﯿﺮه ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﮑﺮوه )ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ( ﺟﻨﮓ ﻣﺤﺒﻮب )ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﮐﻔﺎر ھﻤﺮاه‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ( را ﺑﺎﻃﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﺤﺎرﺑﻪ و ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺑﻐﺾ‬
‫دارد‪ ،‬ﻣﺤﺎرﺑﻪ و ﺟﻨﮓ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ ﮐﻪ آنرا دوﺳﺖ دارد‪ ،‬از ﺑﯿﻦ ﺑﺮده و ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫واﻟﻠﻪ ﻣﺴﺘﻌﺎن‪.‬‬
 ‫‪١٢٧‬‬ ‫آﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫ﻋﻮاﻗﺐ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز و اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ارﺗﺪاد ﺑﺮ آن ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻣﯽﺷﻮد) ‪:(١‬‬

‫اﺣﮑﺎم دﻧﯿﻮی‪:‬‬
‫‪ -١‬ﺳﻘﻮط وﻻﯾﺖ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز‪ :‬ﭘﺲ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﯿﺰی را ﺑﻪ وﻻﯾﺖ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ در‬
‫وﻻﯾﺖ ﺑﺮ آن‪ ،‬اﺳﻼم ﺷﺮط ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد و ﻏﯿﺮ آنھﺎ وﻻﯾﺘﯽ‬
‫ﻧﺪارد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ھﯿﭻ ﯾﮏ از دﺧﺘﺮاﻧﺶ و ﻏﯿﺮ آنھﺎ را ﺑﻪ ازدواج درآورد‪.‬‬
‫)ھﯿﭻ ﻧﻮع وﻻﯾﺘﯽ ﺑﺮای ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺨﺺ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻗﻀﺎوت ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ و اﺣﮑﺎم‬
‫ﺻﺎدر ﮐﻨﺪ و ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﺻﯽ ﻓﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﻮد و اﻣﻮال او را از راه‬
‫وﺻﯿﺖ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ آنرا ﺑﻪ وﮐﺎﻟﺖ از ﻣﯿﺖ ﺑﺮ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﺷﺪهھﺎ ﺗﻮزﯾﻊ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻘﯿﻪ ﻣﻮارد وﻻﯾﺖ از ﮐﺎﻓﺮ ﺳﻠﺐ ﻣﯽﺷﻮد) ‪.((٢‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﻓﻘﮫﺎی ﻣﺎ در ﮐﺘﺒﺸﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در وﻟﯽ‪،‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ دﺧﺘﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ازدواج ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬اﺳﻼم ﺷﺮط ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ‬
‫وﻻﯾﺘﯽ ﺑﺮای ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺮ زن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رﺿﯽ اﻟﻠﻪ ﻋﻨﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻻ ﻧﻜﺎح‬
‫إﻻ ﺑﻮﱄ ﻣﺮﺷﺪ( »ھﯿﭻ ﻧﮑﺎﺣﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﺑﺎ وﻟﯽ ﻣﺮﺷﺪ‪ «.‬ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ رﺷﺪ و ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ‬
‫آن دﯾﻦ اﺳﻼم و ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ و ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ آن ﮐﻔﺮ و ارﺗﺪاد از اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در‬
‫َۡ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ََ َۡ َ ُ َ‬
‫ب عن ّمِلةِ إِبۡ َ� ٰ ِ�ۧ َم إِ� َمن َسفِ َه �ف َس ُه ۚۥ﴾‬ ‫ﺳﻮره ﺑﻘﺮه آﯾﻪ ‪ ١٣٠‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ومن يرغ‬
‫»ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از آﺋﯿﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ رویﮔﺮدان ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ ﻣﮕﺮ آن )ﻧﺎداﻧﯽ( ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺧﻮار و‬
‫ﮐﻮﭼﮏ داﺷﺘﻪ و )اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ و ﻋﻘﻞ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﺑﺎزﯾﭽﻪ ﮔﯿﺮد و ﻧﺎﭼﯿﺰ دارد؟(‪«.‬‬
‫‪ -٢‬اﺳﻘﺎط ارث ﺑﺮدن وی از ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ‪ :‬زﯾﺮا ﮐﺎﻓﺮ از ﻣﺴﻠﻤﺎن ارث ﻧﻤﯽﺑﺮد و ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫از ﮐﺎﻓﺮ ﻧﯿﺰ ارث ﻧﻤﯽﺑﺮد ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪب ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ رﺳﻮل‬
‫) ‪َ َ َ َ َ ُ ْ ُ ُ َ َ (٣‬‬
‫الﻤ ْﺴ ِﻠ َﻢ« »ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﮐﺎﻓﺮ‬
‫الﺎﻜﻓ ُﺮ ُ‬
‫ِ‬ ‫اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻻ ﻳ ِﺮث الﻤﺴ ِﻠﻢ الﺎﻜﻓِﺮ وﻻ‬
‫و ﮐﺎﻓﺮ از ﻣﺴﻠﻤﺎن ارث ﻧﻤﯽﺑﺮد‪«.‬‬
‫‪ -٣‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ورود وی ﺑﻪ ﻣﮑﻪ و ﺣﺮم‪ :‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺗﻮﺑﻪ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از رﺳﺎﻟﻪی ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز از ﺷﯿﺦ اﺑﻦ ﻋﺜﯿﻤﯿﻦ‪.‬‬

‫‪ -٢‬درسھﺎﯾﯽ از ﻋﻘﯿﺪه ص‪.١١‬‬
‫‪ -٣‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٦٧٦٤‬وﻣﺴﻠﻢ )‪.(١٦١٤‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٢٨‬‬
‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َّ َ ۡ ُ ۡ ُ َ َ َ ‪ْ ُ َ ۡ َ َ َ ٞ‬‬
‫��ون �س ف� �قر�وا‬ ‫���ها ٱ�ِين ءامنوا إِ�ما ٱلم ِ‬ ‫آﯾﻪ ‪ ٢٨‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫َ َ‬
‫ام َ� ۡع َد َ� ِم ِه ۡم �ٰذ�ۚ‪» ﴾...‬ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن‬ ‫ج َد ٱ ۡ َ‬
‫� َر َ‬ ‫َۡ ۡ‬
‫ٱلمس ِ‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن )ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ و ﺷﺮﮐﺸﺎن‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﻋﻘﯿﺪه( ﭘﻠﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭘﺲ از‬
‫اﻣﺴﺎل )ﮐﻪ ﻧﮫﻢ ھﺠﺮی اﺳﺖ( ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام وارد ﺷﻮﻧﺪ‪«.‬‬
‫‪ -٤‬ﺗﺤﺮﯾﻢ ذﺑﯿﺤﻪ وی از ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎن‪ :‬ھﻤﭽﻮن ﺷﺘﺮ و ﮔﺎو و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و دﯾﮕﺮ ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮای ﺣﻼل ﺑﻮدﻧﺶ ذﺑﺢ ﺷﺮﻋﯽ ﺷﺮط اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﯾﮑﯽ از ﺷﺮوط ذﺑﺢ‪ ،‬آناﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ذﺑﺢ ﮐﻨﻨﺪه ﻣﺴﻠﻤﺎن ﯾﺎ ﮐﺘﺎﺑﯽ )ﯾﮫﻮدی ﯾﺎ ﻧﺼﺮاﻧﯽ( ﺑﺎﺷﺪ و ذﺑﯿﺤﻪی ﻣﺮﺗﺪ و‬
‫دوﮔﺎﻧﻪﭘﺮﺳﺖ و ﻣﺠﻮﺳﯽھﺎ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦھﺎ ﺣﻼل ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﺎزن در ﺗﻔﺴﯿﺮش‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮ ﺗﺤﺮﯾﻢ ذﺑﺎﯾﺢ ﻣﺠﻮس و ﺳﺎﯾﺮ اھﻞ ﺷﺮک از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ ﻋﺮب و‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺖھﺎ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮایﺷﺎن ﮐﺘﺎﺑﯽ آﺳﻤﺎﻧﯽ ﻧﺎزل ﻧﺸﺪه‪ ،‬اﺟﻤﺎع‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﯿﭽﮑﺲ را ﺳﺮاغ ﻧﺪارم ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف اﯾﻦ ﻗﻮل‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ اھﻞ ﺑﺪﻋﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﺑﺮ وی و ﺗﺤﺮﯾﻢ دﻋﺎی ﻣﻐﻔﺮت و رﺣﻤﺖ ﺑﺮای وی‬
‫�‬‫ﭘﺲ از ﻣﺮدﻧﺶ‪ :‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺗﻮﺑﻪ آﯾﻪ ‪ ٨٤‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و َ� تُ َص ّل َ َ ٰٓ‬
‫ِ‬
‫ْ‬
‫و�ِۦ َو َماتُوا َو ُهمۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ّ ۡ ُ َّ َ َ َ ٗ َ َ َ ُ ۡ َ َ ٰ َ ۡ ٓ َّ ُ ۡ َ َ ُ ْ َّ‬
‫�ه ِۖۦ إِ�هم �فروا ب ِٱ�ِ ورس ِ‬ ‫أح ٖد مِنهم مات �بدا و� �قم � � ِ‬
‫ً‬ ‫َ ُ َ‬
‫�ٰسِقون ‪» ﴾٨٤‬ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن ُﻣﺮد‪ ،‬اﺻﻼ ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﻣﺨﻮان و ﺑﺮ ﺳﺮ ﮔﻮرش‬
‫)ﺑﺮای دﻋﺎ و ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش و دﻓﻦ او( ﻧﺎﯾﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و ﭘﯿﻐﻤﺒﺮش‬
‫ﺑﺎور ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ و در ﺣﺎﻟﯽ ﻣﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ از دﯾﻦ ﺧﺪا و ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻠﻪ ﺧﺎرج ﺑﻮدهاﻧﺪ‪«.‬‬
‫ْ َ‬ ‫� َوٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َام ُن ٓوا أن‬ ‫َ َ َ َّ ّ‬
‫و در ﺳﻮره ﺗﻮﺑﻪ آﯾﺎت ‪ ١١٣‬و ‪ ١١٤‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ما �ن ل ِلن ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َ ۡ َ َ َ َّ َ َ ُ ۡ َ َّ ُ ۡ َ ۡ َ ُ ۡ‬ ‫َ َ َۡ َ ُ ْٓ ُْ ُۡ َ‬ ‫َۡ َۡ ُ ْ ُۡ ۡ‬
‫يم‬ ‫ِ ِ‬ ‫ح‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ب‬‫ٰ‬ ‫�‬ ‫ص‬ ‫أ‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫م‬‫ه‬ ‫ل‬ ‫�‬‫ب‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫د‬
‫ِ‬ ‫ع‬‫�‬ ‫ۢ‬
‫ن‬ ‫ِ‬
‫م‬ ‫ٰ‬
‫�‬ ‫�� ِ� ولو �نوا أو ِ� قر‬ ‫�ستغ ِفروا ل ِلم ِ‬
‫َّ َ َّ ۡ َ َ َ َ َ ٓ َّ ُ َ َ َّ َ َ َّ َ َ َ َّ َ ‪ٞ‬‬ ‫ََ َ َ ۡ َۡ ُ َۡ َ َ‬
‫� ُ� ٓۥ �ن ُهۥ ع ُد ّو‬ ‫ِيم ِ��ِيهِ إِ� عن موعِدة ٖ وعدها إِياه فلما تب‬ ‫‪ ١١٣‬وما �ن ٱستِغفار إِب�ٰه‬
‫ِيم ‪» ﴾١١٤‬ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ و ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﻧﺴﺰد ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺸﺮﮐﺎن‬ ‫ِيم َ�َ َّ�ٰهٌ َحل ‪ٞ‬‬
‫�أ َ م ِۡن ُ ۚه إ َّن إبۡ َ�ٰه َ‬
‫ّ ِ َّ�ِ َ� َ َّ‬
‫ِ ِ‬
‫ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ھﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای آﻧﺎن روﺷﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫)ﺑﺎ ﮐﻔﺮ و ﺷﺮک از دﻧﯿﺎ رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و( ﻣﺸﺮﮐﺎن اھﻞ دوزﺧﻨﺪ‪ .‬ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﺮای‬
‫ﭘﺪرش‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ وﻋﺪهای ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺪو داده ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای او روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺪرش )در ﻗﯿﺪ ﺣﯿﺎت ﺑﺮ ﮐﻔﺮ اﺻﺮار ﻣﯽورزد و ﺑﺮاﺑﺮ وﺣﯽ آﺳﻤﺎﻧﯽ دار ﻓﺎﻧﯽ را ﺑﺎ ﮐﻔﺮ‬
 ‫‪١٢٩‬‬ ‫آﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫وداع ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬داﻧﺴﺖ ﮐﻪ او( دﺷﻤﻦ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬از او ﺑﯿﺰاری ﺟﺴﺖ )و ﺗﺮک ﻃﻠﺐ‬
‫ً‬
‫آﻣﺮزش ﺑﺮای وی ﮔﻔﺖ(‪ .‬واﻗﻌﺎ اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﮫﺮﺑﺎن و دﺳﺖ ﺑﺪﻋﺎ و ﻓﺮوﺗﻦ و ﺷﮑﯿﺒﺎ‬
‫ﺑﻮد‪«.‬‬
‫دﻋﺎی ﻣﻐﻔﺮت و رﺣﻤﺖ ﮐﺮدن ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﻔﺮ ﻣﺮده ‪ -‬ﺑﻪ ھﺮ ﺳﺒﺒﯽ ﮐﻪ ﮐﻔﺮش‬
‫ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﺗﺠﺎوز در دﻋﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻮﻋﯽ از اﺳﺘﮫﺰاء ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و ﺧﺮوج از راه‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﻣﻮﻣﻨﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ دارد‪،‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﻔﺮ ﻣﺮده درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ دﺷﻤﻦ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﻠﺐ‬
‫ﻣﻐﻔﺮت و رﺣﻤﺖ ﮐﻨﺪ؟ ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺑﻘﺮه آﯾﻪ ‪ ٩٨‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬من‬
‫�ٰفِر َ‬ ‫َ ۡ َ َ َ ٰ َ َ َّ َّ َ َ ُ ّ ‪َ ۡ ّ ٞ‬‬ ‫كتِهِۦ َو ُر ُ‬ ‫َ َ َ ُ ّٗ ّ َّ َ َ َ ٰٓ َ‬
‫�ن ‪﴾٩٨‬‬ ‫ِ‬ ‫ِل‬ ‫ل‬ ‫و‬‫د‬ ‫ع‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ف‬ ‫ل‬ ‫ٮ‬‫ِيك‬ ‫م‬‫و‬ ‫�ل‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ج‬‫ِ‬ ‫و‬ ‫ۦ‬‫ِ‬ ‫ه‬‫ِ‬ ‫ل‬ ‫س‬ ‫�ن عدو� ِ�ِ وم�� ِ‬
‫»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﺷﻤﻦ ﺧﺪا و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن او و ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ و ﻣﯿﮑﺎﺋﯿﻞ ﺑﺎﺷﺪ )ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫دﺷﻤﻦ او اﺳﺖ(‪ .‬ﭼﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ دﺷﻤﻦ ﮐﺎﻓﺮان اﺳﺖ‪«.‬‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل دﺷﻤﻦ ھﻤﻪی ﮐﺎﻓﺮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو ﺑﺮ ھﺮ ﻣﻮﻣﻨﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از ھﺮ ﮐﺎﻓﺮی ﺑﯿﺰاری ﺟﻮﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره‬
‫َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ِيم ِ��ِيهِ َوق ۡو ِمهِۦٓ إِن ِ� بَ َراء ‪ّ ٞ‬م َِّما � ۡعبُ ُدون‬‫�ذ قَ َال إبۡ َ�ٰه ُ‬
‫ۡ‬
‫ِ‬ ‫زﺧﺮف آﯾﺎت ‪ ٢٦‬و ‪ ٢٧‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬‬
‫ِين ‪)» ﴾٢٧‬ای ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ( ﺑﺮای ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ‬ ‫د‬ ‫‪ ٢٦‬إ َّ� ٱ َّ�ِي َ� َط َر� فَإنَّ ُهۥ َس َي ۡ‬
‫ه‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﻦ ﮔﻮﺷﻪای از داﺳﺘﺎن اﺑﺮاھﯿﻢ را‪ .‬وﻗﺘﯽ اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻗﻮم ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از‬
‫ﻣﻌﺒﻮدھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪ ﺑﯿﺰارم‪ .‬ﺑﺠﺰ آن ﻣﻌﺒﻮدی ﮐﻪ ﻣﺮا آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪) .‬او را ﺧﻮاھﻢ‬
‫ﭘﺮﺳﺘﯿﺪ( ﭼﺮا ﮐﻪ او ﻣﺮا )ﺑﻪ راه ﺣﻖ( رھﻨﻤﻮد ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد‪«.‬‬
‫� إبۡ َ�ٰه َ‬ ‫ُ‬
‫َۡ َ َ ۡ َ ُ ۡ ۡ ٌَ َ َ َ ‪ٞ‬‬
‫ِيم‬ ‫و در ﺳﻮره ﻣﻤﺘﺤﻨﻪ آﯾﻪ ‪ ٤‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬قد �نت ل�م أسوة حسنة ِ ٓ ِ‬
‫ََ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ۡ َ َّ َ ۡ ُ ُ َ‬ ‫َ َّ َ َ َ ُ ٓ ۡ َ ُ ْ َ ۡ ۡ َّ ُ َ ُ ْ‬
‫ون ٱ�ِ �ف ۡرنا‬ ‫وٱ�ِين معهۥ إِذ قالوا ل ِقو ِم ِهم إِنا بر�ؤا مِن�م ومِما �عبدون مِن د ِ‬
‫ُ ۡ َ َ َ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ َ ٰ َ ُ َ ۡ َ ۡ َ ٓ ُ َ َ ً َ َّ ٰ ُ ۡ ْ َّ‬
‫� تؤم ُِنوا ب ِٱ�ِ َو ۡح َدهُ ٓۥ﴾ »)رﻓﺘﺎر و‬ ‫بِ�م و�دا بيننا و�ين�م ٱلع�وة وٱ�غضاء �بدا ح‬
‫ﮐﺮدار( اﺑﺮاھﯿﻢ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺪو ﮔﺮوﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻟﮕﻮی ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﮕﺎه ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻗﻮم ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ از ﺷﻤﺎ و از ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﻐﯿﺮ از ﺧﺪا ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺰار و ﮔﺮﯾﺰاﻧﯿﻢ‬
‫و ﺷﻤﺎ را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﯾﻢ و در ﺣﻖ ﺷﻤﺎ ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎﺋﯿﻢ و دﺷﻤﻨﺎﻧﮕﯽ و ﮐﯿﻨﻪ ﺗﻮزی ھﻤﯿﺸﮕﯽ‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ ﭘﺪﯾﺪار آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪای ﯾﮕﺎﻧﻪ اﯾﻤﺎن آورده و او را ﺑﻪ‬
‫ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ ﺑﭙﺮﺳﺘﯿﺪ‪ .‬و ﺑﺎ ﻣﺤﻘﻖ ﮐﺮدن آن ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ و ﭘﯿﺮوی از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را در ﭘﯿﺶ‬
‫ﮔﯿﺮد‪«.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٣٠‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ََ ‪ٞ‬‬
‫اس ي َ ۡو َم‬ ‫و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺗﻮﺑﻪ آﯾﻪ ‪ ٣‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وأ�ٰن ّم َِن ٱ� ِ َو َر ُس ِ‬
‫و� ِۦٓ إِ� ٱ�َّ ِ‬
‫و� ۚۥ ‪» ﴾...‬اﯾﻦ اﻋﻼﻣﯽ اﺳﺖ از ﺳﻮی‬ ‫يء‪ّ ٞ‬م َِن ٱل ۡ ُم ۡ�� َ‬
‫ِ� َو َر ُس ُ ُ‬ ‫� َ� أَ َّن ٱ َّ َ‬
‫� بَر ٓ‬ ‫َۡ ّ ۡ َ ۡ‬
‫ٱ� ِج ٱ�‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺧﺪا و ﭘﯿﻐﻤﺒﺮش ﺑﻪ ھﻤﻪ ﻣﺮدم )ﮐﻪ در اﺟﺘﻤﺎع ﺳﺎﻻﻧﻪ اﯾﺸﺎن در ﻣﮑﻪ( در روز ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ اﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐس و ﺑﻪ اﻣﯿﺮاﻟﺤﺎﺟﯽ اﺑﻮﺑﮑﺮ‬ ‫ﺣﺞ )ﯾﻌﻨﯽ ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن‪ّ ،‬‬ ‫ّ‬

‫ﺻﺪﯾﻖس‪ ،‬ﺑﺮ ھﻤﮕﺎن ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد( ﮐﻪ ﺧﺪا و ﭘﯿﻐﻤﺒﺮش از ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﯿﺰارﻧﺪ‪«.‬‬

‫و از ﻣﻄﻤﺌﻦﺗﺮﯾﻦ دﺳﺘﮕﯿﺮهھﺎی اﯾﻤﺎن آناﺳﺖ ﮐﻪ در راه اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺤﺒﺖ ورزی و‬
‫در راه اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ ﮐﺮاھﺖ و ﺑﻐﺾ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ و در راه اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل دوﺳﺘﯽ و دﺷﻤﻨﯽ‬
‫ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺤﺒﺖ و ﮐﺮاھﯿﺖ و وﻻﯾﺖ و دﺷﻤﻨﯽات‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ رﺿﺎﯾﺖ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -٦‬ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﮑﺎح زن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ وی‪ :‬زﯾﺮا ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮای ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺺ و اﺟﻤﺎع‪ ،‬زن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺣﻼل ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻣﻤﺘﺤﻨﻪ آﯾﻪ‬
‫ت ُم َ�ٰ َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ َ ٓ َ ُ‬
‫� ُم ٱل ۡ ُم ۡؤم َِ�ٰ ُ‬
‫ت‬‫ج� ٰ ٖ‬
‫ِ‬ ‫‪ ١٠‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪���﴿ :‬ها ٱ�ِين ءامنوا إِذا جاء‬
‫ُ َ‬ ‫وه َّن ُم ۡؤم َِ�ٰت فَ َ� تَ ۡ‬ ‫َ ۡ َ ُ ُ َّ َّ ُ َ‬
‫ج ُعوه َّن إِ�‬ ‫ر‬
‫َ ٰ َّ َ ۡ َ ۡ ُ ُ ُ‬
‫م‬ ‫ت‬ ‫ِم‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ن‬ ‫إ‬ ‫ف‬ ‫ۖ‬ ‫ن‬‫ه‬‫ِ‬ ‫ن‬‫ي�‬ ‫إ‬ ‫�‬ ‫� أ ۡعلَ ُ‬
‫م‬ ‫حنوهنۖ ٱ‬‫فٱمت ِ‬
‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِِ ِ ِ‬
‫َ ُ َ ُّ َ َ‬ ‫ّ ‪َّ ٞ‬‬ ‫ۡ ُ َّ َ ُ‬
‫ٱلكفارِ� � ه َّن حِل ل ُه ۡم َو� ه ۡم �ِلون ل ُه َّنۖ‪» ﴾...‬ای ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ زﻧﺎن‬
‫ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺷﻤﺎ ﻣﮫﺎﺟﺮت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺸﺎن را ﺑﯿﺎزﻣﺎﺋﯿﺪ ‪ -‬ﺧﺪاوﻧﺪ از اﯾﻤﺎن آﻧﺎن‬
‫آ ﮔﺎهﺗﺮ اﺳﺖ )ﺗﺎ ﺷﻤﺎ( ‪ -‬ھﺮﮔﺎه اﯾﺸﺎن را ﻣﺆﻣﻦ ﯾﺎﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮی ﮐﺎﻓﺮان‬
‫ﺑﺮﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ زﻧﺎن ﺑﺮای آن ﻣﺮدان‪ ،‬وآن ﻣﺮدان ﺑﺮای اﯾﻦ زﻧﺎن ﺣﻼل‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪«.‬‬
‫و در ُﻣﻐﻨﯽ ‪ ٥٩٢/٦‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬و ﺑﺮ ﺗﺤﺮﯾﻢ زﻧﺎن و ذﺑﺎﯾﺢ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﻔﺎر ﻏﯿﺮ از اھﻞ ﮐﺘﺎب‬
‫)ﯾﮫﻮد و ﻧﺼﺎری(‪ ،‬در ﺑﯿﻦ اھﻞ ﻋﻠﻢ اﺧﺘﻼﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و زن ﻣﺮﺗﺪ ﻧﮑﺎﺣﺶ ﺑﺮ‬
‫ھﺮ دﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬و در ﺑﺎب ﻣﺮﺗﺪ ‪ ١٣٠/٨‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺮﺗﺪ ﺑﺎ زن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ازدواج ﮐﻨﺪ‪ ،‬ازدواﺟﺶ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ دﯾﺪی ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﮑﺎح زن ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬و اﯾﻨﮑﻪ ﻧﮑﺎح ﻣﺮﺗﺪ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل اﮔﺮ ارﺗﺪاد ﭘﺲ از ﻋﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟‬
‫در ﻣﻐﻨﯽ ‪ ٢٩٨/٦‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از زوﺟﯿﻦ ﻗﺒﻞ از دﺧﻮل‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﮑﺎح ﻓﻮرا‬
‫ﻓﺴﺦ ﻣﯽﺷﻮد و ھﯿﭽﯿﮏ از دﯾﮕﺮی ارث ﻧﻤﯽﺑﺮد و اﮔﺮ ارﺗﺪاد ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﭘﺲ از دﺧﻮل‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد دو رواﯾﺖ وﺟﻮد دارد‪ :‬ﯾﮑﯽ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺮﯾﻌﺎ ﺟﺪاﯾﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد و دﯾﮕﺮ‬
‫آﻧﮑﻪ‪ ،‬ﺟﺪاﯾﯽ ﺗﺎ زﻣﺎن ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻋﺪه ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪١٣١‬‬ ‫آﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫و در ﻣﻐﻨﯽ ‪ ٦٣٩/٦‬آﻣﺪه ﮐﻪ‪ :‬ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح ﺑﺎ ارﺗﺪاد ﻗﺒﻞ از دﺧﻮل‪ ،‬ﻗﻮل ﻋﺎﻣﻪی اھﻞ‬
‫ﻋﻠﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ آن اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و در آن آﻣﺪه‪ :‬ھﺮﮔﺎه ارﺗﺪاد ﭘﺲ از دﺧﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻟﮏ و اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح ﻓﻮری ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺗﻮﻗﻒ ﻓﺴﺦ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻦ‬
‫ﻋﺪه‪ ،‬ﻗﻮل ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﻣﻘﺘﻀﯽ آناﺳﺖ ﮐﻪ اﺋﻤﻪ ارﺑﻌﻪ ﺑﺮ ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح ﺑﺎ ارﺗﺪاد‬
‫ﯾﮑﯽ از زوﺟﯿﻦ ﻣﺘﻔﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ اﮔﺮ ارﺗﺪاد ﻗﺒﻞ از دﺧﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﮑﺎح ﻓﻮرا ﻓﺴﺦ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و اﮔﺮ ﭘﺲ از دﺧﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺬھﺐ ﻣﺎﻟﮏ و اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻓﺴﺦ ﻓﻮری ﻧﮑﺎح و ﻣﺬھﺐ‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻋﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و از اﺣﻤﺪ ھﻢ دو رواﯾﺖ ھﻤﭽﻮن‬
‫اﯾﻦ دو ﻣﺬھﺐ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﮐﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺷﺪ ﻧﮑﺎح ﻣﺮﺗﺪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﭼﻪ زن و ﭼﻪ ﻣﺮد ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﻮده و‬
‫ﻣﻘﺘﻀﺎی ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ اﯾﻦ ﺑﻮده و آﺷﮑﺎر ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎی ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و‬
‫ﻗﻮل ﻋﺎﻣﻪی ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ ،‬واﺿﺢ ﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺎ زن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ازدواج ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ازدواﺟﺶ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻘﺪ‪ ،‬آن زن‬
‫ﺑﺮ وی ﺣﻼل ﻧﻤﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﻮی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد و ﺑﻪ اﺳﻼم ﺑﺎ ﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز‪،‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻋﻘﺪ ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﻓﺮدی ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﮔﺰارد‪ ،‬زن ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺣﮑﻢ اﯾﻦ ازدواج ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٧‬ﺣﮑﻢ ﻓﺮزﻧﺪان ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز از زن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ وی را ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﺧﻮد درآورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ھﺮ ﺣﺎل اﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎدر‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺎدر ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺷﻮھﺮ ﻓﻌﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز را ﮐﺎﻓﺮ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ در ھﺮ ﺣﺎل آنھﺎ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان وی ﺑﻮده و ﺑﺪو ﻣﻠﺤﻖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﮑﺎﺣﺶ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮده‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﻗﻮل‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز را ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی آﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ ھﻤﯿﻦ ﻗﻮل در ﻣﻮرد‬
‫ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﺻﻮاب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ را ﺑﺪﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﻮھﺮ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﮑﺎﺣﺶ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ اﺑﻄﺎل آن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭘﺲ آنھﺎ ﻓﺮزﻧﺪان وی‬
‫ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﺪو ﻣﻠﺤﻖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ زﯾﺮا در ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز وﻃﯽ وی ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻋﺘﻘﺎدش ﺻﺤﯿﺢ‬
‫َ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦرو وﻃﯽ ﺷﺒﮫﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و وﻃﯽ ﺷﺒﮫﻪ ﻧ َﺴﺐ ﺑﺪان ﻣﻠﺤﻖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و‬
‫اﮔﺮ ﺷﻮھﺮ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﮑﺎﺣﺶ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻮده و ﺑﻪ اﺑﻄﺎل آن اﻋﺘﻘﺎد دارد‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﻪ وی‬
‫آب ﮐﺴﯽ ﺧﻠﻖ ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﺎﻋﺶ ﺑﺮای ﻗﺮار دادن‬ ‫ﻣﻠﺤﻖ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ آنھﺎ از ِ‬
‫ﻧﻄﻔﻪ در زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ وی ﺣﻼل ﻧﺒﻮده‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٣٢‬‬

‫اﺣﮑﺎم اﺧﺮوی ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ارﺗﺪاد‪:‬‬

‫‪ -١‬ﻣﻼﺋﮑﻪ وی را ﺗﻮﺑﯿﺦ ﮐﺮده و ﺻﺪاﯾﺶ را در ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﭼﮫﺮهھﺎ و ﭘﺸﺖ‪-‬‬
‫َ‬
‫ھﺎیﺷﺎن ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره اﻧﻔﺎل آﯾﺎت ‪ ٥٠‬و‪ ٥١‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬ول ۡو‬
‫َ َ ٰٓ ۡ َ َ َ َّ َّ َ َ َ ُ ْ ۡ َ َ َ ُ َ ۡ ُ َ ُ ُ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ ُ ُ ْ‬
‫��ون وجوههم وأد�ٰرهم وذوقوا‬ ‫��ِكة ي ِ‬ ‫ترى إِذ �تو� ٱ�ِين �فروا ٱلم ٰٓ‬
‫َ َّ ّ ۡ‬ ‫ُ ۡ َ َ َّ َّ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ ۡ َ‬
‫اب ٱ ۡ َ‬‫َع َذ َ‬
‫� ل ۡي َس بِظ� ٰ ٖ� ل ِل َعبِي ِد ‪﴾٥١‬‬ ‫ت �يۡدِي�م وأن ٱ‬ ‫�ق ‪ٰ� ٥٠‬ل ِك بِما قدم‬ ‫ِ ِ‬ ‫ر‬ ‫�‬
‫»اﮔﺮ ﺑﺒﯿﻨﯽ )ای ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ‪ ،‬ھﻮل و ھﺮاس و ﻋﺬاب و ﻋﻘﺎﺑﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽدھﺪ( ﺑﺪان ﮔﺎه ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺟﺎن ﮐﺎﻓﺮان را ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺳﺮ و ﺻﻮرت و ﭘﺸﺖ‬
‫و روی آﻧﺎن را )از ھﺮ ﺳﻮ( ﻣﯽزﻧﻨﺪ و )ﺑﺪﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ(‪ :‬ﻋﺬاب ﺳﻮزان )اﻋﻤﺎل‬
‫ﺑﺪ ﺧﻮد( را ﺑﭽﺸﯿﺪ‪) ،‬از ﻣﺸﺎھﺪه اﯾﻦ ھﻤﻪ درد و رﻧﺞ و ﺗﺮس و ﺧﻮف دﭼﺎر‬
‫ﺗﺄﺳﻒ ﺧﻮاھﯽ ﺧﻮرد(‪ .‬اﯾﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﺎرھﺎﺋﯽ‬ ‫ﺷﮕﻔﺖ ﺧﻮاھﯽ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺣﺎل آﻧﺎن ّ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮐﺮدهاﯾﺪ و ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎدهاﯾﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ھﺮﮔﺰ‬
‫ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﺳﺘﻤﯽ روا ﻧﻤﯽدارد‪«.‬‬
‫‪ -٢‬ھﻤﺮاه اھﻞ ﮐﻔﺮ و ﺷﺮک ﺣﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺻﺎﻓﺎت آﯾﺎت ‪٢٢‬و‪٢٣‬‬
‫ُ‬ ‫ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ َ َ ُ ْ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫ون‬‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ٱح�وا ٱ�ِين ظلموا وأز�ٰجهم وما �نوا �عبدون ‪ ٢٢‬مِن د ِ‬
‫حي ِم ‪)» ﴾٢٣‬ای ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﻦ!( ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ )ﺑﺎ‬ ‫ص َ� ٰ ِط ٱ ۡ َ‬
‫� ِ‬
‫َّ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫ٱ�ِ فٱهدوه ۡم إ ِ ٰ� ِ‬
‫ﮐﻔﺮ و زﻧﺪﻗﻪ( ﺑﻪ ﺧﻮد ﺳﺘﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺮاه ﺑﺎ ھﻢ ﺻﻨﻔﺎن )ﮐﻔﺮ ﭘﯿﺸﻪ( آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ھﻤﺮاه آﻧﭽﻪ ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻊ آوری ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻏﯿﺮ از ﺧﺪا )ھﺮ ﭼﻪ را ﭘﺮﺳﺘﺶ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﻪ را ﯾﮑﺠﺎ ﮔﺮد آورﯾﺪ و( آنﮔﺎه آﻧﺎن را ﺑﻪ راه دوزخ راھﻨﻤﺎﺋﯽ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ )ﺗﺎ ﺑﺪان در آﯾﻨﺪ(‪«.‬‬
‫و ازواج ﺟﻤﻊ زوج و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺻﻨﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻇﻠﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ھﻤﺮاه ﮐﺴﺎﻧﯽ از اﺻﻨﺎف آنھﺎ ﮐﻪ از اھﻞ ﺷﺮک و ﮐﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺸﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺎﻧﺪﮔﺎری در آﺗﺶ ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ‪ :‬زﯾﺮا اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره اﺣﺰاب آﯾﺎت ‪ ٦٤‬ﺗﺎ ‪٦٦‬‬
‫َ َ ٓ َ ٗ َّ‬ ‫َ‬ ‫�ن َوأَ َع َّد ل َ ُه ۡم َس ِع ً‬ ‫َّ َّ َ َ َ َ ۡ َ‬
‫ِيها �بَد�ۖ �‬ ‫�ا ‪ِ�ِ ٰ � ٦٤‬ين �‬ ‫�ٰفِر َ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِن ٱ� لعن ٱل‬
‫َ‬ ‫ُ ُ َ َ َ َ ٓ‬ ‫ُ‬ ‫�� ‪ ٦٥‬يَ ۡو َم ُ� َق َّل ُ‬ ‫ون َو ِ ّٗ�ا َو َ� نَ ِص ٗ‬‫َ ُ َ‬
‫ب ُو ُجوه ُه ۡم ِ� ٱ�َّارِ َ�قولون �ٰل ۡيت َنا أ َط ۡع َنا‬ ‫�د‬ ‫ِ‬
‫ً‬ ‫َّ َ َ َ ۡ َ َّ ُ َ ۠‬‫َ‬
‫ٱ� وأطعنا ٱلرسو� ‪» ﴾٦٦‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﻄﻌﺎ ﮐﺎﻓﺮان را ﻧﻔﺮﯾﻦ و از رﺣﻤﺖ ﺧﻮد‬
‫ﻣﺤﺮوم ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺮای اﯾﺸﺎن آﺗﺶ ﺳﻮزاﻧﯽ ﻓﺮاھﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎن‬
‫ﺟﺎوداﻧﻪ در آن ﺧﻮاھﻨﺪ ﻣﺎﻧﺪ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ و ﯾﺎوری ﻧﺨﻮاھﻨﺪ ﯾﺎﻓﺖ )ﺗﺎ از اﯾﺸﺎن‬
 ‫‪١٣٣‬‬ ‫آﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫ﺣﻤﺎﯾﺖ و دﻓﺎع ﮐﻨﻨﺪ(‪ .‬روزی )را ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﺳﺎز ﮐﻪ در آن( ﭼﮫﺮهھﺎی اﯾﺸﺎن‬
‫در آﺗﺶ زﯾﺮورو و دﮔﺮﮔﻮن ﻣﯽﮔﺮدد )و ﻓﺮﯾﺎدھﺎی ﺣﺴﺮت ﺑﺎرﺷﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و( ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ای ﮐﺎش‪ ،‬ﻣﺎ از ﺧﺪا و ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽﺑﺮدﯾﻢ )ﺗﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ‬
‫دردﻧﺎﮐﯽ ﻧﻤﯽداﺷﺘﯿﻢ(‪«.‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﺑﻪ اﺳﻼم) ‪:(١‬‬

‫اﮔﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد و ﺑﻪ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ اﻗﺮار ﮐﺮد‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ از ارﺗﺪاد ﺑﻪ ﺳﻮی‬
‫اﺳﻼم ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد؟‬
‫آری‪ ،‬وی ﺣﺘﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ اﻗﺮار ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﺑﺪان ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ارﺗﺪاد‬
‫وی ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ھﻤﻪی اﻋﻤﺎﻟﺶ را ﺑﺎﻃﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ ھﻢ ﺟﺰء آنھﺎ‬
‫َ ُ َ‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ آﯾﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬لَ� ۡن أ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ َ َ‬
‫��ت �َحبط َّن � َملك﴾ ]اﻟﺰﻣﺮ‪:‬‬ ‫ِ‬
‫‪» [٦٥‬اﮔﺮ ﺷﺮک ورزی‪ ،‬ﮐﺮدارت )ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﯽﭘﺎداش ﻣﯽﮔﺮدد و( ھﯿﭻ و ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺷﻮد‪ «.‬و‬
‫ُ‬ ‫ََ ْ‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪�» :‬ﻘﺪ َﺣ ِﺒ َﻂ َ� َﻤﻠ ُﻪ« »ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﻠﺶ ﺑﺎﻃﻞ‬
‫و ﺗﺒﺎه ﻣﯽﺷﻮد‪ «.‬از اﯾﻦرو ﺑﺮ وی ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ را ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺎری ﮐﻨﺪ و‬
‫اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ اﮔﺮ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز را اﻧﮑﺎر ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﺳﻼﻣﺶ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ را ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺎری ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ وی اﻧﮑﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﺘﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫اﺻﻞ ﮐﻠﻤﻪ ﮐﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺗﺼﺪﯾﻖ و ﻗﺒﻮل ﺣﮑﻢ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻗﺮار ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ در‬
‫ھﻤﻪ ﺻﻮرﺗﮫﺎی ارﺗﺪاد ﻋﺎم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎوردی‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻣﺎ ﺗﻮﺑﻪی ﻣﺮﺗﺪ ﻧﯿﺰ ﻣﺘﻀﻤﻦ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮی ﺑﺎ آن ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ارﺗﺪاد ﺣﮑﻢ اﺳﻼم را از وی ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺷﮫﺎدت ﻣﯽدھﺪ‬
‫ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﻪ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎدهی اوﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ از ھﺮ دﯾﻨﯽ ﻏﯿﺮ از اﺳﻼم دوری ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫از اﯾﻦرو ھﻤﺮاه ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ دوری و ﺑﺮاﺋﺖ از ھﺮ دﯾﻨﯽ را ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬ذﮐﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ دو واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﻼﻣﺶ ﺟﺰ ﺑﺪاﻧﮫﺎ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫در ﻣﻮرد ﺑﯿﺰاری و ﺑﺮاﺋﺖ‪ ،‬اﺻﺤﺎب ﻣﺎ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﻮل اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -١‬ﮐﻪ در اﺳﻼم ھﺮ ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺮﺗﺪی ھﻤﭽﻮن ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ‪ ،‬ﺷﺮط ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﮐﺘﺎب ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﻧﻮﺷﺘﻪی ﻋﺒﺪاﻟﺤﮑﯿﻢ ﺣﺴﺎن ص‪.١٠٩‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٣٤‬‬

‫‪ -٢‬در اﺳﻼم ھﺮ ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺮﺗﺪی ھﻤﭽﻮن اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ دوﺑﺎره ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪن و ﺟﺰاء و‬
‫ﭘﺎداش‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ در »اﻻم« ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده‪ :‬اﮔﺮ از ﺑﻨﺪﮔﺎن اوﺛﺎن و ﻗﺒﻮر و‬
‫ﻣﻨﮑﺮﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﺮاﺋﺖ ﺟﺴﺘﻦ از ھﺮ دﯾﻦ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ از اھﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻧﺒﻮت اﻧﺒﯿﺎء و اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻗﻮﻣﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه‪ ،‬اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮاﺋﺖ‬
‫ﺟﺴﺘﻦ وی واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﺳﻼﻣﺶ ﺟﺰ ﺑﺎ دوری ﺟﺴﺘﻦ از ھﺮ دﯾﻨﯽ ﻏﯿﺮ از‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﺮﮔﺎه آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ در ﺗﻮﺑﻪی ﻣﺮﺗﺪ ذﮐﺮ ﻧﻤﻮدﯾﻢ‪،‬‬
‫ﻣﺤﻘﻖ و ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪ‪ ،‬در ﻧﻮع ارﺗﺪاد ﺷﺨﺺ دﻗﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ارﺗﺪادش ﺑﻪ‬
‫دﻟﯿﻞ اﻧﮑﺎر اﺳﻼم ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺮوﻃﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪاش ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و‬
‫اﮔﺮ ارﺗﺪاد وی ﺑﺎ وﺟﻮد اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﻧﮑﺎر ﻋﺒﺎدﺗﯽ از ﻋﺒﺎدتھﺎی‬
‫اﺳﻼم ھﻤﭽﻮن ﻧﻤﺎز و روزه و زﮐﺎت و ﺣﺞ ﺑﻮده‪ ،‬ارﺗﺪاد ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ از‬
‫وی زاﯾﻞ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻧﮑﺎر آن ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪه‪ ،‬اﻋﺘﺮاف‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮ وی ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ آﻧﭽﻪ اﻧﮑﺎر ﮐﺮده‪ ،‬از‬
‫ﺗﻠﻔﻆ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ ﮐﻮﺗﺎھﯽ ورزد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺑﺮ وی ﺣﮑﻢ ﮐﻔﺮ ﺟﺎری‬
‫ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦرو ﺑﺮ وی ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ را اﻋﺎده ﮐﺮده و دوﺑﺎره ﺑﺮ‬
‫زﺑﺎن ﺟﺎری ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﮑﻢ ارﺗﺪاد از وی زاﯾﻞ ﮔﺮدد‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺣﻼل داﻧﺴﺘﻦ زﻧﺎ و ﻣﺒﺎح داﻧﺴﺘﻦ ﺷﺮاب ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪه‪ ،‬در ﺻﺤﺖ ﺗﻮﺑﻪاش اﻋﺘﺮاف‬
‫ﺑﻪ ﺗﺤﺮﯾﻢ زﻧﺎ و ﺷﺮاب )ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ( ﻻزم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺷﯿﺮازی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪ :(٢‬اﮔﺮ ﻓﺮدی ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﻧﮑﺎر ﻓﺮض ﯾﺎ ﺣﻼل داﻧﺴﺘﻦ ﺣﺮاﻣﯽ ﻣﺮﺗﺪ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬اﺳﻼﻣﺶ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ از اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎدش ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ و ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ را ﺑﺮ زﺑﺎن‬
‫ﺟﺎری ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا وی ﺑﺎ اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎد‪ ،‬اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮده و ﺑﻪ دروغ ﻣﺘﮫﻢ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪) ،‬و ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺪان دﺳﺘﻮر ﻧﺪاده‪ ،‬ﺗﺸﺮﯾﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬واﻟﻌﯿﺎذ ﺑﺎﻟﻠﻪ( از‬
‫اﯾﻦرو اﺳﻼم وی ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺟﺰ ﺑﺎ ادای ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺿﻮﯾﺎن‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﺣﻜﻢ اﳌﺮﺗﺪ ﻟﻠﲈوردي ‪ ،١٣٦-١٣٣‬راﺟﻊ ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري ‪.٢٧٩/١٢‬‬

‫‪ -٢‬اﳌﺠﻤﻮع ﴍح اﳌﻬﺬب ‪ ،٢٣١/١٢‬راﺟﻊ اﳌﻐﻨﻲ ‪ ١٤٢/٨‬ط‪:‬ﻋﺎﱂ اﻟﻜﺘﺐ‪.‬‬
 ‫‪١٣٥‬‬ ‫آﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫ﺗﻮﺑﻪی ﻣﺮﺗﺪ و ھﺮ ﮐﺎﻓﺮی ﺑﺎ ﺟﺎری ﮐﺮدن ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮدس ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج وارد ﮐﻨﯿﺴﻪای ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮدی ﯾﮫﻮدی ﺑﺮ ﻣﺮدم‬
‫ﺗﻮرات ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و اﻣﺘﺶ در ﺗﻮرات رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﺻﻔﺖ ﺗﻮ و اﻣﺘﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﮫﺎدت ﻣﯽدھﻢ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﻪ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ُ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎدهی اﻟﻠﻪ ھﺴﺘﯽ‪) .‬ﭼﻮن ﻓﻮت ﮐﺮد( رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(١‬لﻮا‬
‫َ َ ُ‬
‫ﺎ� ْﻢ« ﺑﻪ ﺑﺮادرﺗﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺑﻪ وی ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ )در ﺧﺎﮐﺴﭙﺎری و ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ(‪ «.‬و‬ ‫أﺧ‬
‫از اﻧﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮫﻮدی ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﮫﺎدت ﻣﯽدھﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎده‬
‫ُ‬
‫� ْﻢ« ﺑﺮ‬ ‫ﺎﺣ ِﺒ‬ ‫َ ُّ َ َ َ‬
‫اﻟﻠﻪ ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻓﻮت ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺻﻠﻮا ﻰﻠﻋ ﺻ ِ‬
‫دوﺳﺘﺘﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارﯾﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای ﻣﮫﻢ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز از ﻋﺮﻓﺎ ﯾﺎ از ﻣﺸﺎﯾﺦ و ﯾﺎ از ﺑﻌﻀﯽ ﭘﯿﺮوان‪-‬‬
‫ﺷﺎن ﺳﺎﻗﻂ ﺷﺪه ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﯿﺦ از ﺟﺎﻧﺐ آنھﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮای‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻤﺎز را از آنھﺎ ﺳﺎﻗﻂ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ در ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﻨﺘﺴﺒﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﻘﺮ و زھﺪ و ﭘﯿﺮوان ﺑﻌﻀﯽ ﻣﺸﺎﯾﺦ و ﻋﺮﻓﺎ ﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﺗﻔﺎق اﺋﻤﻪ اﯾﻦ اﺷﺨﺎص اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺑﻪ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز اﻗﺮار‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮب‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﮔﺮ ﺑﺮ اﻧﮑﺎر وﺟﻮب آن اﺻﺮار ورزﯾﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪی ﻣﺮﺗﺪﯾﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و ھﺮﮐﺲ از آنھﺎ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده و ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪،‬‬
‫در واﺿﺢﺗﺮﯾﻦ اﻗﻮال ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﻋﺎدهی آﻧﭽﻪ از ﻧﻤﺎزھﺎ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺮک ﮐﺮده ﺑﺮ وی ﻻزم‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ اﻓﺮادی ﮐﻪ در زﻣﺎن رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪﻧﺪ ھﻤﭽﻮن ﺣﺎرث ﺑﻦ‬
‫َّ ُ َ‬ ‫َ َ‬
‫� ق ۡو ٗما‬ ‫ﻗﯿﺲ و ﮔﺮوه ھﻤﺮاھﺶ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﻣﻮرد آنھﺎ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪﴿ :‬ك ۡيف َ� ۡهدِي ٱ‬
‫َۡ‬ ‫َ َ ُ ْ َ ۡ َ َ ۡ َ َ ُ ٓ ْ َ َّ َّ ُ َ َ ّ ‪َ ُ َّ َ ُ َ ّ َ ۡ ُ ُ َ ٓ َ َ ٞ‬‬
‫� � َ� ۡهدِي ٱلق ۡو َم‬ ‫�فروا �عد إِي�ٰن ِ ِهم وش ِهدوا أن ٱلرسول حق وجاءهم ٱ�يِ�ٰ ۚ‬
‫ت وٱ‬
‫�ع َ‬ ‫كةِ َوٱ�َّ ِ َ ۡ َ‬ ‫ُ ْ َ ٰٓ َ َ َ ٓ ُ ُ ۡ َ َّ َ َ ۡ ۡ َ ۡ َ َ َّ َ ۡ َ َ ٰٓ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫� ‪٨٧‬‬ ‫اس أ ِ‬ ‫ٱل�ٰل ِ ِم� ‪ ٨٦‬أو��ِك جزاؤهم أن علي ِهم لعنة ٱ�ِ وٱلم�� ِ‬
‫َ َ‬ ‫َّ َّ َ َ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ٰ َ َ َ ُ َ َّ ُ َ ۡ ُ ُ ۡ َ َ ُ َ ُ‬
‫ِين تابُوا ِم ۢن َ� ۡع ِد �ٰل ِك‬ ‫اب َو� ه ۡم يُنظ ُرون ‪ ٨٨‬إِ� ٱ�‬ ‫� ِ�ِين �ِيها � �فف �نهم ٱلعذ‬
‫ِيم ‪] ﴾٨٩‬آل ﻋﻤﺮان‪» [٨٩-٨٦ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺮوھﯽ را‬ ‫حوا ْ فَإ َّن ٱ َّ َ‬
‫� َ� ُفور‪َّ ٞ‬رح ٌ‬ ‫َوأَ ۡصلَ ُ‬
‫ِ‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻨﺪ أﲪﺪ )‪ (٣٩٥١‬اﳌﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﲑ )‪ (١٠٢٩٥‬ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻦ أﰊ ﺷﻴﺒﺔ )‪.(٣٨٤‬‬

‫‪ -٢‬اﺣﺘﺞ ﺑﻪ أﲪﺪ ﰲ رواﻳﺔ ﻣﻨﻪ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٣٦‬‬

‫رھﻨﻤﻮﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﯾﻤﺎنﺷﺎن و ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ ﮔﻮاھﯽ دادﻧﺪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﺑﺮ‬
‫ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ( ﺑﯿﺎﻣﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪﻧﺪ؟‬ ‫ﺣﻖ اﺳﺖ و ﻣﻌﺠﺰات و دﻻﺋﻞ روﺷﻨﯽ ﺑﺮای آﻧﺎن )ﺑﺮ‬
‫و اﻟﻠﻪ ﮔﺮوه ﺳﺘﻤﮑﺎران را ھﺪاﯾﺖ ﻧﺨﻮاھﺪ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﯿﻔﺮﺷﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻟﻌﻨﺖ ﺧﺪا و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻣﺮدﻣﺎن ھﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺮ آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺎوداﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ و ﻋﺬابﺷﺎن ﺗﺨﻔﯿﻒ ﻧﻤﯽﮔﺮدد و ﻣﮫﻠﺘﯽ ﺑﺪﯾﺸﺎن داده ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ اﺻﻼح ﺑﭙﺮدازﻧﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﺪا ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ و در ﻣﻘﺎم‬
‫ﺟﺒﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ آﻧﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﯽ اﺳﺖ( زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ آﻣﺮزﻧﺪه و ﻣﮫﺮﺑﺎن‬
‫اﺳﺖ‪«.‬‬
‫و اﻓﺮادی ھﻤﭽﻮن ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﺮح و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ھﻤﺮاه ﮐﻔﺎر در روز ﺑﺪر ﺧﺎرج‬
‫ُ َّ َّ َ َّ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫اج ُروا ِم ۢن‬‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﻣﻮرد آنھﺎ اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻧﺎزل ﻧﻤﻮد‪�﴿ :‬م إِن ر�ك ل ِ�ِين ه‬
‫َ ۡ َ ُ ُ ْ ُ َّ َ ٰ َ ُ ْ َ َ َ ُ ٓ ْ َّ َ َّ َ‬
‫ك ِم ۢن َ� ۡعد َِها لَ َغ ُفور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬
‫ِيم ‪] ﴾١١٠‬اﻟﻨﺤﻞ‪[١١٠ :‬‬ ‫�ع ِد ما فتِنوا �م �هدوا وص�وا إِن ر�‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﮐﻪ( ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺷﮑﻨﺠﻪ و آزار‬ ‫»ﺳﭙﺲ )ﺑﺪان ای ّ‬
‫ّ‬
‫)ﮐﻔﺎر ﻗﺮﯾﺶ در ﻣﮑﻪ( ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻌﺪ از آن )راھﯽ دﯾﺎر ﻏﺮﺑﺖ ﺷﺪﻧﺪ و ھﺠﺮت ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫و ﺑﺎ ﻣﺎل و ﺟﺎن‪ ،‬ﺗﻼش و( ﺟﮫﺎد ﻧﻤﻮدﻧﺪ و )در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺨﺘﯽھﺎ و ﮔﺮﻓﺘﺎریھﺎی ﺣﻔﻆ دﯾﻦ‬
‫و ﺗﺒﻠﯿﻎ آﺋﯿﻦﺷﺎن( ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ ورزﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬دارای ﻣﻐﻔﺮت و ﻣﺮﺣﻤﺖ ﺑﺴﯿﺎری اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﯿﭽﯿﮏ از اﯾﻦھﺎ ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺳﻮی اﺳﻼم ﺑﻪ اﻋﺎدهی آﻧﭽﻪ در ﻣﺪت‬
‫ارﺗﺪاد و ﮐﻔﺮ ﺗﺮک ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺮ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﮐﻔﺎر‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﮐﻔﺮ اﻧﺠﺎم ﻧﺪادهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺮ ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ در زﻣﺎن ﺣﯿﺎت‬
‫ﻣﺒﺎرک رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻋﺪهی زﯾﺎدی از اﺳﻮد ﻋﻨﺴﯽ ﮐﻪ در ﺻﻨﻌﺎء ﯾﻤﻦ ادﻋﺎی ﻧﺒﻮت ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺒﻌﯿﺖ ﮐﺮده و ﺑﺪﯾﻦ واﺳﻄﻪ ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ او را ﮐﺸﺖ و ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﺑﻪ‬
‫اﺳﻼم ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ اﻋﺎدهی آﻧﭽﻪ در اﯾﻦ ﻣﺪت ﺗﺮک ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺴﯿﻠﻤﻪ ﮐﺬاب ﻧﯿﺰ ادﻋﺎی ﻧﺒﻮت ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫ﺻﺪﯾﻖس رﺿﯽ اﻟﻠﻪ ﻋﻨﻪ و ارﺿﺎه و ﺻﺤﺎﺑﻪ رﺿﻮان اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻋﻠﯿﮫﻢ اﺟﻤﻌﯿﻦ ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪ ،‬ﺑﺎ آنھﺎ ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ از آنھﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ ﺑﻪ اﺳﻼم‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و ھﯿﭽﯿﮏ از آنھﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﺎ و اﻋﺎده اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺪت ﺗﺮک ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺮ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮﺗﺪﯾﻦ از ﺑﺎدﯾﻪ ﻧﺸﯿﻨﺎن ﮐﻪ ﭘﺲ از وﻓﺎت رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ‬
‫اﺳﻼم ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ھﯿﭽﯿﮏ از آنھﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎزھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻣﺪت ارﺗﺪاد ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺮک‬
 ‫‪١٣٧‬‬ ‫آﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬
‫ْ َۡ َ‬ ‫ُ ّ َّ َ َ َ ْ‬
‫ِين �ف ُر ٓوا إِن يَنتَ ُهوا ُ�غف ۡر ل ُهم‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺮ ﻧﺸﺪﻧﺪ و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬قل ل ِ�‬
‫ََ‬ ‫َ‬
‫َّما ق ۡد َسلف﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪)» [٣٨ :‬ای ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ‪ (،‬ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﮕﻮ‪) :‬درﮔﺎه ﺗﻮﺑﻪ ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎز اﺳﺖ‬
‫و( اﮔﺮ )از ﮐﻔﺮ و ﻋﻨﺎد( دﺳﺖ ﺑﺮدارﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻋﻤﺎلﺷﺎن ﺑﺨﺸﻮده ﻣﯽﺷﻮد‪ «.‬ﮐﻪ ھﺮ‬
‫ﮐﺎﻓﺮی را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد) ‪.(١‬‬

‫اﺳﺘﺘﺎﺑﻪی ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ از ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﻮب‪،‬‬
‫وﮔﺮﻧﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﻣﺎﻟﮏ و اﺣﻤﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻗﻮل دﯾﮕﺮی از‬
‫آنھﺎ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺻﺤﺎﺑﻪش ﺑﺮ ﻗﺒﻮل ﺗﻮﺑﻪ ﻣﺮﺗﺪﯾﻦ و ﻣﺎﻧﻌﯿﻦ زﮐﺎت ﻣﺘﻔﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َۡ َ‬ ‫ُ ّ َّ َ َ َ ْ‬
‫نت ُهوا ُ�غف ۡر ل ُهم َّما ق ۡد َسلف﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪)» [٣٨ :‬ای‬ ‫ِين �ف ُر ٓوا إِن ي‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬قل ل ِ�‬
‫ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ‪ (،‬ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﮕﻮ‪) :‬درﮔﺎه ﺗﻮﺑﻪ ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎز اﺳﺖ و( اﮔﺮ )از ﮐﻔﺮ و ﻋﻨﺎد( دﺳﺖ‬
‫ﺑﺮدارﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻋﻤﺎلﺷﺎن ﺑﺨﺸﻮده ﻣﯽﺷﻮد‪ «.‬ﮐﻪ ھﺮ ﮐﺎﻓﺮی را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫ھﻢ ﻣﺮﺗﺪ و ھﻢ دﯾﮕﺮ ﮐﻔﺎر را ﻧﯿﺰ در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﮐﺸﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی ادای ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ دﻋﻮت و اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮده و‬
‫واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﺎھﻞ ﺑﻮد‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺟﮫﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن ﻣﻌﺬور‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦﺻﻮرت ﮐﺸﺘﻦ وی ﻗﺒﻞ از ﺑﯿﺎن وﺟﻮب و اﻗﺎﻣﻪی ﺣﺠﺖ و ﭘﺲ از آن اﻣﺘﻨﺎع‬
‫ورزﯾﺪن وی از ادای ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ) ‪.(٢‬‬
‫ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ از ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮده و واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻧﺼﻮﺻﯽ ﮐﻪ در آن رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ ﻣﺮﺗﺪ اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ذﮐﺮی از اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ و اﯾﻦ درﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﺮﺧﯽ از اﺻﺤﺎب و اﺋﻤﻪ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﻣﻔﯿﺪ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ ﺑﺪون‬
‫اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ در ﺑﺮﺧﯽ ﻧﺼﻮص‪ ،‬ورود اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫و ﺑﺮﺧﯽ از اﺻﺤﺎب در ﻣﻮرد آن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ادﻟﻪی ﻣﻄﻠﻘﯽ ﮐﻪ‬
‫در آن ذﮐﺮی از اﺳﺘﺘﺎﺑﻪی ﻣﺮﺗﺪ ﻧﺸﺪه ﺑﺮ ﻣﻘﯿﺪی ﮐﻪ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪی ﻣﺮﺗﺪ در آن ذﮐﺮ ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﺣﻤﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ ھﻤﻪی ادﻟﻪای ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ وارد ﺷﺪه ﻋﻤﻞ ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا در ﺻﻮرت‬

‫‪ -١‬ﳎﻤﻮع اﻟﻔﺘﺎو￯ ﻻﺑﻦ ﺗﻴﻤﻴﺔ ‪ ،٤٧-٤٥/٢٢‬اﳌﻬﺬب‪.٥١/١‬‬

‫‪ -٢‬راﺟﻊ ﴍح اﻟﻌﻤﺪة‪٦٦/٤‬و‪ ،٦٧‬اﳌﻬﺬب‪ ،٥١/١‬اﻹﻗﻨﺎع ﻟﻠﴩﺑﻴﻨﻲ‪.٥٥٤/٢‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٣٨‬‬

‫اﻣﮑﺎن‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ادﻟﻪ از ﺗﺮﺟﯿﺢ ﺑﺮﺧﯽ از ادﻟﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ادﻟﻪی دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎی آن‬
‫ﺗﺮک ﺑﻌﻀﯽ از ادﻟﻪ و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ادﻟﻪی دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻗﻮل راﺟﺢ در‬
‫اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ‪ -‬واﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﻋﻠﻢ ‪ -‬اﺳﺘﺤﺒﺎب اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ و ﻧﻪ وﺟﻮب آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫واﺟﺐ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از ذﮐﺮ آن در ﻣﻮرد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺑﺮ ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﺷﺪنﺷﺎن اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﯽ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﯾﺎرانﺷﺎن ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﺪم وﺟﻮب‬
‫اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻓﺘﻮا ﻣﯽداد‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬واﻟﻠﻪ اﻋﻠﻢ‪.‬‬

‫ادﻟﻪای ﮐﻪ در آن ذﮐﺮی از اﺳﺘﺘﺎﺑﻪی ﻣﺮﺗﺪ وارد ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -١‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در وﺟﻮب ﻗﺘﺎل ﮐﻔﺎر و ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فَٱ ۡ� ُتلُوا ْ ٱل ۡ ُم ۡ�� َ‬
‫ِ�‬ ‫ِ‬
‫ُّ ُ‬ ‫ُ‬
‫َح ۡيث َو َجد� ُموه ۡم﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» [٥ :‬ﻣﺸﺮﮐﺎن را ھﺮﮐﺠﺎ ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ ﺑﮑﺸﯿﺪ‪«.‬‬
‫ۡ ُ َّ‬ ‫َ ٰ ُ ْ َّ َ ُ َ ُ‬
‫ِين يَلون�م ّم َِن ٱلكفارِ﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» [١٢٣ :‬ﺑﺎ‬ ‫‪ -٢‬و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬تِلوا ٱ�‬
‫ﮐﺎﻓﺮاﻧﯽ ﺑﺠﻨﮕﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮﻧﺪ‪«.‬‬
‫و آﯾﺎت دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﺷﺒﯿﻪ اﯾﻦ آﯾﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﺎت ﻗﺘﺎل ﮐﻔﺎر و‬
‫ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ را ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫‪ -٣‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪َ » :(١‬ﻣ ْﻦ ﺑَ َّﺪل ِدﻳﻨَ ُﻪ ﻓﺎ�ﺘُﻠﻮهُ« »ھﺮﮐﺲ دﯾﻨﺶ را ﺗﻐﯿﯿﺮ داد‪،‬‬
‫او را ﺑﮑﺸﯿﺪ‪«.‬‬
‫ٌ‬ ‫ْ َ ََ‬ ‫َّ‬ ‫) ‪ْ ُ َ ُّ َ َ (٢‬‬
‫ث‪َ :‬ر ُﺟﻞ‬‫ئ مﺴ ِﻠ ٍﻢ ِإﻻ ﺑِ ِﺈﺣﺪى ﺛﻼ ٍ‬
‫امﺮ ُ ْ‬
‫�ﻞ دم ِ ٍ‬ ‫‪ -٤‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻻ ِ‬
‫ْ َََ َْ ً َْ َْ‬ ‫َ‬ ‫� َﻔ َﺮ َ� ْﻌ َﺪ إ ْﺳ َﻼﻣﻪ‪ ،‬أَ ْو َز َ� َ� ْﻌ َﺪ إ ْﺣ َ‬
‫َ‬
‫� �ﻔ ٍﺲ« »ﺧﻮن‬ ‫ِ ِ‬‫ﻐ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺎ‬‫ﺴ‬ ‫ﻔ‬ ‫�‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺘ‬‫�‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫‪،‬‬‫ﻪ‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﺼ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِِ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺟﺰ ﺑﺎ ﺳﻪ ﭼﯿﺰ ﺣﻼل ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ :‬ﻓﺮدی ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﺳﻼﻣﺶ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﯾﺎ‬

‫‪ -١‬رواه اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٣٠١٧) (٦٩٢٢‬وأﲪﺪ )‪ (٢٥٥٢‬واﺑﻦ ﺣﺒﺎن )‪ (٥٦٠٦‬واﻟﱰﻣﺬي )‪ (١٤٥٨‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ‬

‫)‪ (٤٠٥٩‬وأﺑﻮداود )‪ (٤٣٥١‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ (٢٥٣٥‬واﻟﺸﺎﻓﻌﻲ )‪ (٢٨٥‬واﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ﰲ اﻟﺴﻨﻦ اﻟﺼﻐﲑ‬
‫)‪ (٣١٦٥‬واﻟﻄﱪاﲏ ﰲ اﳌﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﲑ )‪ (١٠٦٣٨‬واﺑﻦ أﰊ ﺷﻴﺒﺔ )‪ (٢٨٩٩٢‬وأﺑﻮﻳﻌﲆ )‪ (٢٥٣٢‬واﺑﻦ‬
‫اﳉﺎرود )‪ (٨٤٣‬ﰲ اﳌﻨﺘﻘﻰ ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎسب وﻗﺪ ﺑﻮب اﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ﰲ ﺳﻨﻨﻪ ﺑﺎب‪ :‬ﻗﺘﻞ ﻣﻦ ارﺗﺪ ﻋﻦ‬
‫اﻹﺳﻼم إذا ﺛﺒﺖ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬رﺟﻞ أو اﻣﺮأة‪...‬‬
‫‪ -٢‬ﻧﺴﺎﺋﯽ )‪ ،(٤٠١٩‬أﺑﻮداود )‪ ،(٤٥٠٢‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ ،(٢٥٣٣‬ﺗﺮﻣﺬی )‪ ،(٢١٥٨‬ﺑﺨﺎری )‪ ،(٦٨٧٨‬ﻣﺴﻠﻢ‬
‫)‪.(١٦٧٦‬‬
 ‫‪١٣٩‬‬ ‫آﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫ﺑﻌﺪ از ازدواج زﻧﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ ﯾﺎ ﮐﺴﯽ را ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ دﯾﮕﺮی را ﮐﺸﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﮑﺸﺪ‪«.‬‬
‫ِّ ْ َ َ ْ َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الﺮﺸ ِك‪� ،‬ﻘﺪ َﺣﻞ َد ُﻣ ُﻪ« »ھﺮﮔﺎه ﺑﺮده‬ ‫‪ -٥‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(١‬إِذا أ َ� َﻖ اﻟ َﻌﺒْ ُﺪ إِﻰﻟ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮی ﺷﺮک ﮔﺮﯾﺨﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﻧﺶ ﺣﻼل ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ در اﺻﻨﺎف ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮﺗﺪﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺎم ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ھﯿﭽﯿﮏ‬
‫از آنھﺎ در ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ را ﺷﺮط ﻗﺮار ﻧﺪاده و ﺑﺪان اﻣﺮ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﯿﻦ در ﺣﻖ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺮﺗﺪﯾﻦ وارد ﺷﺪه و در آن ذﮐﺮی از‬

‫اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -١‬از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ (٢ ):‬در ﺳﺎل ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫وارد ﻣﮑﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﻼه ﺧﻮد ﺑﺮ ﺳﺮ داﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﮐﻼه را از ﺳﺮ ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺮدی‬
‫آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻦ ﺧﻄﻞ ﺧﻮدش را در ﭘﺮدهھﺎی ﮐﻌﺒﻪ آوﯾﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﺑﺪان ﭘﻨﺎه‬
‫ﺑﺮده اﺳﺖ( رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬اﻗﺘﻠﻮه« »او را ﺑﮑﺸﯿﺪ‪«.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ واﺿﺢ و آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺪون ذﮐﺮی از اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺸﺘﻦ اﺑﻦ ﺧﻄﻞ اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﮔﺮ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﻮد ﺣﺘﻤﺎ آنرا ذﮐﺮ ﮐﺮده‬
‫و ﺑﺪون اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن وی ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﺎﺧﯿﺮ ﺑﯿﺎن از وﻗﺖ ﻧﯿﺎز ﺑﺪان‪،‬‬
‫ﻣﻤﺘﻨﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪون ﺷﮏ اﯾﻦ زﻣﺎن )زﻣﺎن ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن اﺑﻦ ﺧﻄﻞ( وﻗﺖ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺑﯿﺎن‬
‫اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﺑﻮد‪] .‬ﮐﻪ ذﮐﺮی از آن ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎﻣﺪه و اﯾﻦ ﺧﻮد ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ آناﺳﺖ ﮐﻪ واﺟﺐ‬
‫ﻧﺒﻮده اﺳﺖ[‪.‬‬
‫‪ -٢‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﺮح اﻣﺮ ﻧﻤﻮد) ‪ (٣‬ﺑﺪون‬

‫‪ -١‬رواه ﻣﺴﻠﻢ )‪ (٧٠‬وأﺑﻮداود )‪ (٤٣٦٠‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (٤٠٥٣‬واﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ﰲ اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ )‪(١٦٨٧٦‬‬

‫وأﺑﻮﻋﻮاﻧﺔ )‪ (٧٣‬ﻋﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﻟﺒﺠﲇ رﴈ اﷲ ﻋﻨﻪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬رواه اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٤٢٨٦) (٣٠٤٤) (١٨٤٦‬وﻣﺴﻠﻢ )‪ (١٣٥٧‬واﻟﱰﻣﺬي )‪ (١٦٩٣‬واﺑﻦ ﺣﺒﺎن )‪(٣٧٢١‬‬
‫واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (٢٨٦٧‬وأﺑﻮداود )‪ (٢٦٨٥‬وأﲪﺪ )‪ (١٢٠٦٨‬وﻣﺎﻟﻚ )‪ (٢٤٧‬واﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﺔ )‪(٣٠٦٣‬‬
‫واﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ﰲ اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ )‪ (٩٨٤٠‬واﻟﻄﱪاﲏ ﰲ اﳌﻌﺠﻢ اﻷوﺳﻂ )‪ (٩٠٣٤‬وأﰊ ﻳﻌﲆ )‪.(٣٥٣٩‬‬
‫‪ -٣‬رواه اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (٤٠٦٧‬وأﺑﻮداود )‪ (٢٦٨٣‬ﻋﻦ ﻋﻜﺮﻣﻪ ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎسب‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٤٠‬‬

‫اﯾﻨﮑﻪ ذﮐﺮی از اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورد‪ .‬از ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ از ﭘﺪرش ﺳﻌﺪ رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در روز ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ھﻤﻪی ﻣﺮدم ﺟﺰ ‪ ٤٠‬ﻣﺮد و دو‬
‫ْ ُ ُ ُ ْ َ ْ َ َ ْ ُ ُ ُ ْ ُ َ َ ِّ َ َ ْ َ ْ َ ْ‬
‫ﺎر اﻟﻜﻌﺒَ ِﺔ‪،‬‬‫زن را اﻣﺎن دادﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ا�ﺘﻠﻮﻫﻢ و�ِن وﺟﺪ�ﻤﻮﻫﻢ ﻣﺘﻌﻠ ِﻘ� ﺑِﺄﺳﺘ ِ‬
‫ا� ْ� ُﻦ‬
‫َ َ ُ ْ ُ َ َ َ َ َ َ ْ ُ َّ‬ ‫ﻜﺮ َﻣ ُﺔ ْ� ُﻦ أَﻲﺑ َﺟ ْﻬﻞ‪َ ،‬و َ�ﺒْ ُﺪ َّ ْ ُ َ َ‬
‫ْ‬
‫ا� �ﻦ ﺧﻄ ٍﻞ‪ ،‬وﻣ ِﻘيﺲ �ﻦ ﺿﺒﺎﺑﺔ‪ ،‬و�ﺒﺪ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫َ ِ‬ ‫ِﻋ ِ‬
‫ﺮﺳ ٍح« »آنھﺎ را ﺑﮑﺸﯿﺪ ﮔﺮﭼﻪ اﯾﺸﺎن را آوﯾﺰان ﺑﺮ ﭘﺮدهھﺎی ﮐﻌﺒﻪ‬ ‫َﺳ ْﻌﺪ ﺑْﻦ أﻲﺑ َ ْ‬
‫ِ ِ ِ‬
‫ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪ ،‬ﻋﮑﺮﻣﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺟﮫﻞ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺧﻄﻞ‪ ،‬ﻣﻘﯿﺲ ﺑﻦ ﺻﺒﺎﺑﻪ و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﺮح‪«.‬‬
‫اﻣﺎ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺧﻄﻞ‪ :‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ و ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﯾﺎﺳﺮم درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮ‬
‫ﭘﺮدهھﺎی ﮐﻌﺒﻪ آوﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺪو دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺳﻌﯿﺪ ﮐﻪ از ﻋﻤﺎر ﺟﻮاﻧﺘﺮ ﺑﻮد از او ﺳﺒﻘﺖ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﺑﻦ ﺧﻄﻞ را ﮐﺸﺖ‪ .‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ وی اﻣﺮ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ وی‬
‫ﻗﺒﻼ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮده و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج وی را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﺮده و او را ھﻤﺮاه ﻣﺮدی از اﻧﺼﺎر و‬
‫ﻏﻼم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺘﺶ را ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﭘﺲ در ﺟﺎﯾﯽ ﻓﺮود آﻣﺪﻧﺪ ﮐﻪ وی ﺑﻪ‬
‫ﻏﻼم اﻣﺮ ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﺰ ﻧﺮی را ذﺑﺢ ﮐﻨﺪ و ﻏﺬاﯾﯽ را ﺑﺮای او آﻣﺎده ﮐﻨﺪ و ﺧﻮد ﺧﻮاﺑﯿﺪ؛ اﻣﺎ در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﺑﯿﺪار ﺷﺪ ﮐﻪ ﻏﻼم ﭼﯿﺰی ﺑﺮای وی ﺗﺪارک ﻧﺪﯾﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از اﯾﻦرو ﺑﻪ وی ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮده‬
‫و او را ﮐﺸﺖ‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪه و دو آوازهﺧﻮان اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮد ﮐﻪ در ھﺠﻮ و‬
‫ﺗﺤﻘﯿﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آواز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮ ﮐﺸﺘﻦ آﻧﺪو آوازهﺧﻮان‬
‫ﺑﻪ ھﻤﺮاه وی اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻘﯿﺲ ﺑﻦ ﺻﺒﺎﺑﻪ‪ :‬ﻣﺮدم در ﺑﺎزار ﺑﻪ وی دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و او را ﮐﺸﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﮑﺮﻣﻪ از‬
‫راه درﯾﺎ ﺳﻔﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ دﭼﺎر ﻃﻮﻓﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﮐﺸﺘﯽ ﺑﻪ اھﻞ آن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫اﺧﻼص داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ اﻟﻪ و ﻣﻌﺒﻮدھﺎیﺗﺎن ﺷﻤﺎ را از ﭼﯿﺰی ﺑﯽﻧﯿﺎز‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻋﮑﺮﻣﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ در درﯾﺎ ﺟﺰ اﺧﻼص ﻣﺮا ﻧﺠﺎت ﻧﺪھﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺧﺸﮑﯽ ﻏﯿﺮ از آن ﻧﺠﺎﺗﻢ ﻧﻤﯽدھﺪ‪ .‬ﭘﺮودﮔﺎرا ﺑﺎ ﺗﻮ ﻋﮫﺪ ﻣﯽﺑﻨﺪم‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺮا از ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫در آن ھﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺖ داری‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﺤﻤﺪ رﻓﺘﻪ و دﺳﺘﻢ را در دﺳﺘﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﻗﻄﻌﺎ‬
‫او را ﺑﺨﺸﻨﺪه و ﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽﯾﺎﺑﻢ‪ .‬ﺳﻌﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺲ آﻣﺪه و اﺳﻼم آورد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﺮح‪ :‬ﮐﻪ ﻧﺰد ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎنس ﻣﺨﻔﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﺮدم را ﺑﺮای ﺑﯿﻌﺖ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎنس ھﻤﺮاه وی آﻣﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را از ﺣﻀﻮر وی آ ﮔﺎه ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﯿﻌﺖ ﮐﻨﺪ؟ ﺳﻌﺪ‬
 ‫‪١٤١‬‬ ‫آﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺳﺮﺷﺎن را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮده و ﺑﻪ وی ﻧﮕﺎه ﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ و ھﺮ ﺑﺎر از ﭘﺎﺳﺦ دادن اﻣﺘﻨﺎع ﻣﯽورزﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺑﺎ وی ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ُ ْ َ ُ ٌ َ ٌ َُ ُ َ َ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﻮم ِإﻰﻟ ﻫﺬا‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ اﺻﺤﺎﺑﺸﺎن روی آورده و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أ َﻣﺎ ﺎﻛن ِ�ﻴ�ﻢ رﺟﻞ ر ِﺷﻴﺪ �ﻘ‬
‫َ ْ ُ‬
‫ﺖ ﻳَ ِﺪي َ� ْﻦ َ�ﻴْ َﻌ ِﺘ ِﻪ �ﻴَﻘﺘُﻠ ُﻪ« »آﯾﺎ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﻓﺮدی رﺷﯿﺪ و راه ﯾﺎﻓﺘﻪ‬‫ﺚ َرآ� َﻛ َﻔ ْﻔ ُ‬
‫َْ ُ‬
‫ﺣﻴ‬
‫ِ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺎ وﻗﺘﯽﮐﻪ دﯾﺪ از ﺑﯿﻌﺖ ﺑﺎ وی ﺧﻮدداری ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و او را ﺑﮑﺸﺪ؟«‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮلاﻟﻠﻪ‪ ،‬ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ در ﻧﻔﺲ ﺷﻤﺎ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﺬرد و ﻣﻨﻈﻮرﺗﺎن‬
‫َّ ُ َ‬
‫ﭼﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﺑﺎ ﭼﺸﻢﺗﺎن ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺎ اﺷﺎره ﻧﮑﺮدﯾﺪ؟ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬إِﻧﻪ ﻻ‬
‫ﻪﻟ َﺧﺎﺋﻨَ ُﺔ أَ ْ� ُ‬ ‫َ ٍّ َ ْ َ ُ َ‬
‫ﻮن َ ُ‬ ‫ْ‬
‫�« »ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺑﺮ ھﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ﻳَنﺒَ ِﻲﻐ ِﻨﻟ ِﻲﺒ أن ﻳ�‬
‫وی ﻧﮕﺎه ﺧﺎﺋﻨﺎﻧﻪ و ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫اﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﺮح ﮐﺎﺗﺐ وﺣﯽ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪه و ﺑﻪ اھﻞ ﺷﺮک ﻣﻠﺤﻖ‬
‫ﺷﺪه و ﺑﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ دروغ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد) ‪.(١‬‬
‫‪ -٣‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮیس را ﺑﻪ ﯾﻤﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل وی‪ ،‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ‬
‫ﺟﺒﻞس را ﻧﯿﺰ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﻌﺎذ ﻧﺰد اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ رﺳﯿﺪ‪ ،‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽس ﺑﺎﻟﺸﺘﯽ‬
‫ﺑﺮای وی ﻗﺮار داد )ﺗﺎ ﺑﺮ آن ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ( و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻨﺸﯿﻦ؛ در اﯾﻦ ھﻨﮕﺎم ﻣﻌﺎذس‬
‫ﻣﺮدی را دﯾﺪ ﮐﻪ در ﺑﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﺮد ﮐﯿﺴﺖ؟ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽس ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮫﻮدی اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻼم آورده و ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﯾﮫﻮدﯾﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺎذس‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﻢ‪ ،‬ﺣﮑﻢ اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ ج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽس‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺸﯿﻦ‪ .‬ﻣﻌﺎذس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﻢ‪،‬‬
‫ﺣﮑﻢ اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ ج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ - .‬ﺳﻪ ﺑﺎر اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺗﮑﺮار ﮐﺮد ‪ -‬ﭘﺲ‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﻣﺮ ﮐﺮد و وی را ﮐﺸﺘﻨﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﻣﻌﺎذس در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﯾﺎدآوری ﮐﺮد ﮐﻪ ﺣﮑﻢ اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ ج در ﻣﻮرد ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ‬

‫‪ -١‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﺮح ﮐﺎﺗﺐ وﺣﯽ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن وی را دﭼﺎر ﻟﻐﺰش ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ‬
‫ﮐﻔﺎر ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ در روز ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ وی اﻣﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﻋﺜﻤﺎنس وی را اﻣﺎن داد‪ ،‬از‬
‫اﯾﻦرو رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﯿﺰ او را اﻣﺎن دادﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﻗﺼﻪی وی و رواﯾﺎت اﺑﻦ اﺳﺤﺎق و واﻗﺪی در‬
‫ﻣﻮرد آنرا در ﮐﺘﺎب »اﻟﺼﺎرم اﻟﻤﺴﻠﻮل« ‪ ٢٢٤-٢٢١/٢‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬رواه اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٦٩٢٣‬وﻣﺴﻠﻢ )‪ (١٧٣٣‬وأﲪﺪ )‪ (١٩٦٦٦‬وأﺑﻮداود )‪.(٤٣٥٤‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٤٢‬‬

‫ﺷﺪن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ از وی اﻣﺮ ﻧﮑﺮد‪ .‬و اﮔﺮ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻌﺎذ از آن‬
‫ﻏﻔﻠﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻌﻀﯽ از رواﯾﺎت ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ آناﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﻓﺮد‪ ،‬ﻗﺒﻼ ﻃﻠﺐ ﺗﻮﺑﻪ و‬
‫اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﺣﺠﺖ آناﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺎذس ﯾﺎدآوری ﮐﺮد ﮐﻪ ﺣﮑﻢ اﻟﻠﻪ و‬
‫رﺳﻮﻟﺶج آناﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و در اﯾﻦ ﻣﻮرد اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ از وی را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮد‪،‬‬
‫ﮔﻮﯾﺎ وی اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻓﮫﻤﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ واﺟﺐ‪ ،‬از اﯾﻦرو در‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺪان اﻣﺮ ﻧﮑﺮد‪ .‬واﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﻋﻠﻢ‪.‬‬

‫ادﻟﻪ ای ﮐﻪ در آن اﺳﺘﺘﺎﺑﻪی از ﻣﺮﺗﺪ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -١‬از ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ وی را ﺑﻪ ﺳﻮی‬
‫ْ َ َّ َ ْ ْ َ َ ْ‬
‫ﺎد ُﻋ ُﻪ‪ ،‬ﻓَﺈ ْن ﺗَ َ‬
‫ﺎب‬ ‫ﻓ‬ ‫مِ‬ ‫ﻼ‬‫ﺳ‬‫اﻹ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬ ‫ار‬ ‫ﻞ‬ ‫ﯾﻤﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﺑﺪو ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪َ �ُّ �َ » :(١‬ﻤﺎ َر ُ‬
‫ﺟ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ٍ‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ ْ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ُ ْ َ ْ ْ ُ ُ َ ُ َ َ ُّ َ ْ َ َ ْ َ َّ ْ َ ْ ْ َ َ ْ ُ‬
‫اﻹﺳﻼمِ ﻓﺎد�ﻬﺎ‪،‬‬ ‫ﺎﺮﺿب �ﻨﻘﻪ‪ ،‬و��ﻤﺎ امﺮأ ٍة ارﺗﺪت ﻋ ِﻦ ِ‬ ‫ﻓﺎ�ﺒﻞ ِﻣﻨﻪ‪ ،‬و�ِن لﻢ �ﺘﺐ ﻓ َ ِ‬
‫َ ْ َ َ ْ َ َْْ َْ َ ْ َ ْ َ ْ َ‬
‫ﺎﺳت ِﺘﺒْ َﻬﺎ« »ھﺮﮔﺎه ﻣﺮدی از اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ و ﻣﺮﺗﺪ‬ ‫ﻓ ِﺈن ﺗﺎﺑﺖ ﻓﺎ�ﺒﻞ ِﻣﻨﻬﺎ ‪،‬و�ِن أﺑﺖ ﻓ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ وی را ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت ﮐﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد‪ ،‬از وی ﻗﺒﻮل ﮐﻦ و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ‬
‫ﻧﮑﺮد ﮔﺮدﻧﺶ را ﺑﺰن‪ .‬و ھﺮ زﻧﯽ ﮐﻪ از اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ و ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪ‪ ،‬وی را ﺑﻪ ﺳﻮی‬
‫اﺳﻼم دﻋﻮت ﮐﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد‪ ،‬از وی ﻗﺒﻮل ﮐﻦ و اﮔﺮ اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪ‪ ،‬وی را‬
‫وادار ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻦ‪«.‬‬
‫‪ -٢‬از ﻋﺮوه ﺑﻦ زﺑﯿﺮس رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ (٢ ):‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖس ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪس را‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮی اﻋﺮاﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﺑﺪو اﻣﺮ ﮐﺮد‪ :‬ﺗﺎ آنھﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮی‬

‫‪ -١‬ﻫﺬا اﳊﺪﻳﺚ رواه اﻟﻄﱪاﲏ ﻋﻦ ﻣﻌﺎذ وﻗﺪ ﺣﺴﻨﻪ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ اﻟﻌﺴﻘﻼﲏ وﻟﻜﻦ ﻗﺎل اﳍﻴﺜﻤﻲ‪ :‬وﻓﻴﻪ ﺳﺎﻣﺮ ﱂ‬
‫ﻳﺴﻢ‪ ،‬ﻗﺎل ﻣﻜﺤﻮل ﻋﻦ اﺑﻦ أﰊ ﻷﰊ ﻃﻠﺤﺔ اﻟﻴﻌﻤﺮي وﺑﻘﻴﻪ رﺟﺎﻟﻪ ﺛﻘﺎت‪ ،‬وﺑﺎﻟﺮﺟﻮع إﱃ اﳌﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﲑ‬
‫ﻟﻠﻄﱪاﲏ وﺟﺪﺗﻪ ﻗﺪ رواه ﻋﻦ اﳊﺴﲔ ﺑﻦ إﺳﺤﺎق اﻟﺘﺴﱰي ﺛﻨﺎ ﻫﺮﻣﺰ ﺑﻦ ﻣﻌﲆ ﺛﻨﺎ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻠﻤﺔ ﻋﻦ‬
‫اﻟﻔﺰاري ﻋﻦ ﻣﻜﺤﻮل ﻋﻦ ﺑﻦ أﰊ ﻃﻠﺤﺔ اﻟﻴﻌﻤﺮي ﻋﻦ أﰊ ﺛﻌﻠﺒﺔ اﳋﺸﻨﻲ ﻋﻦ ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ أن رﺳﻮل اﷲ‬
‫ﻗﺎل ﻟﻪ ﺣﲔ ﺑﻌﺜﻪ إﱃ إﻟﻴﻤﻦ )أﻳﲈ رﺟﻞ ارﺗﺪ ﻋﻦ اﻹﺳﻼم‪ ( ...‬اﳊﺪﻳﺚ وﻟﻴﺲ ﰲ إﺳﻨﺎده ﻣﻦ ﱂ ﻳﺴﻢ ﺳﻮ￯‬
‫اﺑﻦ أﰊ ﻃﻠﺤﺔ اﻟﻴﻌﻤﺮي واﻟﺮاﺟﺢ أﻧﻪ ﻣﻌﺪان ﺑﻦ أﰊ ﻃﻠﺤﺔ اﻟﻴﻌﻤﺮي وﻳﻘﺎل ﺑﻦ ﻃﻠﺤﺔ اﻟﻴﻌﻤﺮي ﺷﺎﻣﻲ وﻫﻮ‬
‫ﺗﺎﺑﻌﻲ ﺛﻘﺔ ﻣﻦ ﻛﺒﺎر اﻟﺘﺎﺑﻌﲔ ﻛﲈ ﻗﺎل ﰲ ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻟﺜﻘﺎت‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪.(١٦٨٤٩‬‬
 ‫‪١٤٣‬‬ ‫آﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫اﺳﻼم و ﭘﺬﯾﺮش آن دﻋﻮت دھﺪ و آﻧﺎن را از آﻧﭽﻪ در اﺳﻼم ﺑﺮای آنھﺎ و ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ‬
‫آنھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آ ﮔﺎه ﮐﻨﺪ و ﺑﺮ ھﺪاﯾﺖﺷﺎن ﺣﺮﯾﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ از ﻣﺮدم ﭼﻪ‬
‫ﺳﯿﺎه و ﭼﻪ ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬وی را اﺟﺎﺑﺖ ﮐﺮد‪ ،‬از آنھﺎ ﺑﭙﺬﯾﺮد‪ ،‬زﯾﺮا او ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺟﻨﮕﺪ‪ ،‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ‬
‫دﻋﻮت ﺷﺪﮔﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻨﻨﺪ و ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ اﯾﻤﺎن آورﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وی راھﯽ ﺑﺮ‬
‫آنھﺎ ﻧﯿﺴﺖ و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺣﺴﺎﺑﺮس و ﻧﮕﻪ دارﻧﺪه آنھﺎ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد و ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ‬
‫از اﺳﻼم ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ و ﭘﺲ از دﻋﻮت ﺑﻪ اﺳﻼم اﺟﺎﺑﺖ ﻧﮑﺮده‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -٣‬و از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس رواﯾﺖ اﺳﺖ) ‪ (١‬ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‬
‫ﺧﻄﺎبس وارد ﺷﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ای اﻧﺲ‪ ،‬ﺷﺶ ﮔﺮوھﯽ ﮐﻪ از ﺑﮑﺮ ﺑﻦ واﺋﻞ از‬
‫اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ و ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺷﺪ؟ اﻧﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ای‬
‫اﻣﯿﺮ ﻣﻮﻣﻨﺎن‪ ،‬در ﺟﻨﮓ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﯾﺸﺎن اﻧﺎ ﻟﻠﻪ واﻧﺎ اﻟﯿﻪ راﺟﻌﻮن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آﯾﺎ راه دﯾﮕﺮی ﺟﺰ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن داﺷﺘﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اﺳﻼم را ﺑﺮ آنھﺎ‬
‫ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﺮدم‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ از آن اﺑﺎ ﻣﯽورزﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬آنھﺎ را ﺑﻪ زﻧﺪان ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻢ‪.‬‬
‫) ‪(٢‬‬
‫‪ -٤‬از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎری از ﭘﺪرش رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ ‪:‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺳﻌﺪ و اﺑﻮﻣﻮﺳﯽم ﺗﺴﺘﺮ را ﻓﺘﺢ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ از ﺳﻮی آﻧﮫﺎ ﺑﺮ ﻋﻤﺮ‬
‫ﺑﻦ ﺧﻄﺎبس وارد ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻋﻤﺮس از وی در ﻣﻮرد ﻣﺮدم ﭘﺮﺳﯿﺪ و او ﻧﯿﺰ اﺧﺒﺎر‬
‫را ﻣﻨﻌﮑﺲ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎبس ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﯾﺎ ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﺧﺒﺮی از‬
‫ﻣﻐﺮب ھﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ ،‬ﻣﺮدی ﭘﺲ از اﺳﻼﻣﺶ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ او‬
‫ﭼﻪ ﮐﺮدﯾﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬او را ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﮔﺮدﻧﺶ را زدﯾﻢ‪ .‬ﻋﻤﺮس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا او را ﺳﻪ‬
‫روز ﺣﺒﺲ ﻧﮑﺮدﯾﺪ و ھﺮ روز ﺗﮑﻪای ﻧﺎن ﺑﺮای ﺧﻮردن ﺑﻪ وی ﻧﺪادﯾﺪ و از وی‬
‫اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻧﮑﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮐﺮد ﯾﺎ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺸﺖ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﻣﻦ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺒﻮدم و ﺑﺪان اﻣﺮ ﻧﮑﺮدم و زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺧﺒﺮ آن ﺑﻪ ﻣﻦ رﺳﯿﺪ ﺑﺪان راﺿﯽ‬
‫ﻧﺒﻮدم‪.‬‬

‫‪ -١‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪.(١٦٨٨٨‬‬

‫‪ -٢‬ﺳﻨﻦ اﻟﺼﻐﲑﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪ ،(٣١٧٠‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪ ،(١٦٨٨٧‬ﻣﻮﻃﺄ ﻣﺎﻟﻚ )‪.(٢٧٢٨‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٤٤‬‬

‫‪ -٥‬از ﺣﺎرﺛﻪ ﺑﻦ ﻣﻀﺮب رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪ :(١‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ھﻤﺮاه ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮدس ﺧﻮاﻧﺪم‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺳﻼم داد‪ ،‬ﻣﺮدی ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪه و ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻨﯽﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ -‬ﻣﺴﺠﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻧﻮاﺣﻪ ‪ -‬رﻓﺘﻪ و ﺷﻨﯿﺪه ﮐﻪ ﻣﻮذن‬
‫آنھﺎ ﺷﮫﺎدت ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﻪ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺴﯿﻠﻤﻪ‬
‫ﮐﺬاب ﻓﺮﺳﺘﺎدهی اوﺳﺖ و اھﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮدس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻣﯽرود؟ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮی اﺑﻦ ﻧﻮاﺣﻪ و اﺻﺤﺎﺑﺶ ﻣﯽروم‪ ،‬ﭘﺲ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدم‪ ،‬ھﻤﺮاه‬
‫آنھﺎ آﻣﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎسس ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻧﻮاﺣﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬آنرا در ﮐﺠﺎی‬
‫ﻗﺮآن ﺧﻮاﻧﺪی؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از ﺷﻤﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪان ﻣﺘﻘﯽﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻢ‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻦ‪ .‬راوی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وی اﺑﺎورزﯾﺪ‪ .‬راوی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪،‬‬
‫ﻗﺮﻇﻪ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ اﻻﻧﺼﺎری را اﻣﺮ ﮐﺮد )ﺗﺎ وی را ﺑﮑﺸﺪ( ﻗﺮﻇﻪ وی را ﺑﻪ ﺑﺎزار ﺑﺮده‬
‫و ﮔﺮدﻧﺶ را زد‪ .‬راوی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮐﺲ از‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن اﺑﻦ ﻧﻮاﺣﻪ در ﺑﺎزار ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی‬
‫ﺑﺎزار ﺧﺎرج ﺷﺪه و ﺑﺪو ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎرﺛﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدم ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮی ﺑﺎزار ﺧﺎرج ﺷﺪم و وی آﻣﺎده ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦ اﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮدس در ﻣﻮرد اﻓﺮادی ﮐﻪ ھﻤﺮاه اﺑﻦ ﻧﻮاﺣﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻣﺸﻮرت ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ﻋﺪی ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢس ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ آنھﺎ ﻣﺸﻮرت داد ﮐﻪ ﺟﺮﯾﺮ و اﺷﻌﺚ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از آنھﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﺑﺨﻮاه و آنھﺎ را ﺑﻪ ﻗﻮﻣﺸﺎن واﮔﺬار ﮐﻦ؛ ﭘﺲ از‬
‫آنھﺎ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ اﻗﻮامﺷﺎن ﺳﭙﺮده ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٦‬از ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎنس ﻣﺮﺗﺪ را ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت ﻣﯽداد و ﭘﺲ از اﯾﻦ او را ﻣﯽﮐﺸﺖ‪ .‬و از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﯽﺑﮑﺮ‬
‫رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﻪای ﺑﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐس ﻧﻮﺷﺖ و از اﯾﺸﺎن در ﻣﻮرد‬
‫زﻧﺎدﻗﻪی ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺳﻮال ﮐﺮد‪ .‬ﻋﻠﯽس ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺎ اﺳﻼم ﺑﺮ زﻧﺎدﻗﻪ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫اﮔﺮ اﺳﻼم آوردﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮب‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ) ‪.(٢‬‬

‫‪ -١‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪.(١٦٨٨٤‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪.(١٦٨٥٣‬‬
 ‫‪١٤٥‬‬ ‫آﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫‪ -٧‬از ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ) ‪ :(١‬ﻋﻠﯽس را درﺣﺎﻟﯽ دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺑﺮادرم ﺑﻨﯽ ﻋﺠﻞ اﻟﻤﺴﺘﻮرد ﺑﻦ ﻗﺒﯿﺼﻪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﺳﻼﻣﺶ ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻧﺰد وی آﻣﺪم‪ .‬ﭘﺲ ﻋﻠﯽس ﺑﺪو ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺨﻨﯽ در ﻣﻮرد ﺗﻮ ﺷﻨﯿﺪم؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ‬
‫ﭼﯿﺰی در ﻣﻮرد ﻣﻦ ﺷﻨﯿﺪی؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺷﺪی‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺮ‬
‫دﯾﻦ ﻣﺴﯿﺢ ھﺴﺘﻢ‪ .‬ﻋﻠﯽس ﺑﺪو ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ھﻢ ﺑﺮ دﯾﻦ ﻣﺴﯿﺢ ھﺴﺘﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﻋﻠﯽس ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﻣﻮرد ﻣﺴﯿﺢ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ؟ راوی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺲ ﺑﺎ ھﻢ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪای ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻣﺨﻔﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻋﻠﯽس ﮔﻔﺖ‪ :‬او را ﻟﮕﺪﻣﺎل‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻟﮕﺪﻣﺎل ﺷﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﻪ‬
‫ﮔﻔﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﻪ وی ﮔﻔﺘﻪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻣﺴﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٨‬از ﺷﻌﺒﯽ از ﻋﻠﯽس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ) ‪ :(٢‬ﻣﺮﺗﺪ ﺳﻪ ﺑﺎر اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ْ ُ‬ ‫ََ ْ ُ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺗﻼوت ﮐﺮد‪﴿ :‬إ َّن ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َام ُنوا � َّم �ف ُروا � َّم َء َام ُنوا � َّم‬ ‫ِ‬
‫َ ُ ْ ُۡ‬ ‫ََ ْ ُ‬
‫�ف ُروا � َّم ٱ ۡزدادوا �ف ٗر�﴾‪.‬‬
‫‪ -٩‬و از ﻟﯿﺚ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ از ﻋﺒﺪ رﺑﻪ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ) ‪ :(٣‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ اﺑﻦ‬
‫ﺷﮫﺎب ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ زﻧﺪﯾﻖ اﻧﮑﺎر ﮐﺮده و ﺑﺮ وی اﻗﺎﻣﻪی ﺑﯿﻨﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ اﻋﺘﺮاف ﮐﺮده و ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﻗﺘﻠﺶ ﺗﺮک ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -١٠‬و از ﻣﻌﻤﺮ از زھﺮی در ﻣﻮرد زﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﺳﻼﻣﺶ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪه‪ ،‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻔﺖ) ‪ :(٤‬اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ اﺳﻼم آورد ﮐﻪ ﺧﻮب‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و از ﻣﻌﻤﺮ از ﺳﻌﯿﺪ از اﺑﯽ ﻣﻌﺸﺮ از اﺑﺮاھﯿﻢ در ﻣﻮرد زﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪه رواﯾﺖ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺖ) ‪ :(٥‬اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﻮب‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ -١‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪.(١٦٨٨٥‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪ .(١٦٨٨٩‬واﻵﻳﻪ ﰲ ﺳﻮره اﻟﻨﺴﺎء‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪.(١٦٨٥٤‬‬
‫‪ -٤‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪ ،(١٦٨٦٨‬دارﻗﻄﻨﻲ )‪ ،(٣٢١٩‬ﻣﺼﻨﻒ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق )‪.(١٨٧٢٥‬‬
‫‪ -٥‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪ ،(١٦٨٦٨‬دارﻗﻄﻨﻲ )‪ ،(٣٢٢٠‬ﻣﺼﻨﻒ اﺑﻦ أﰊ ﺷﻴﺒﺔ )‪،(٣٢٧٨١) (٢٩٠٠٠‬‬
‫ﻣﺼﻨﻒ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق )‪.(١٨٧٢٦‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٤٦‬‬

‫‪ -١١‬و از اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺨﻌﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ) ‪ :(١‬ھﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ از اﺳﻼم ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪه‬
‫و از آن ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﺛﺎر ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ آناﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﻋﻠﻤﺎی ﭘﺲ از اﯾﺸﺎن ﺑﻪ‬
‫اﺳﺘﺘﺎﺑﻪی ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ آﺛﺎر ﻣﻘﺘﻀﯽ اﺳﺘﺤﺒﺎب اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﻣﺬھﺐ ﮔﺮوھﯽ از ﺳﻠﻒ‬
‫ﺻﺎﻟﺢ و ﺑﻌﺪ از اﯾﺸﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﻗﻮل اوﻟﯽ و اﺣﻮط ﺑﻮده و ﻣﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل ھﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫واﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﻣﺮد ﯾﺎ زﻧﯽ از اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ و ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ھﺮ ﮐﺪام ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻓﻮرا اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻇﺎھﺮ ﺧﺒﺮ در اﯾﻦ ﻣﻮرد آناﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮب‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﮔﺎھﯽ در ﺧﺒﺮ‪ ،‬اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ‬
‫رﺧﺼﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻟﮏ از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎری از ﭘﺪرش رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ از ﺳﻮی اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮیس ﺑﺮ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎبس وارد ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن از وی در‬
‫ﻣﻮرد ﻣﺮدم ﺳﻮال ﮐﺮد‪ .‬وی اﯾﺸﺎن را از ﺣﺎل ﻣﺮدم آ ﮔﺎه ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﯾﺎ از ﻣﻐﺮب‬
‫ﺧﺒﺮی داری؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ ،‬ﻣﺮدی ﭘﺲ از اﺳﻼﻣﺶ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮس ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺎ او ﭼﻪ‬
‫ﮐﺮدﯾﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬وی را ﭘﯿﺶ آورده و ﮔﺮدﻧﺶ را زدﯾﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎبس ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﺮا‬
‫وی را ﺳﻪ روز ﺣﺒﺲ ﻧﮑﺮدﯾﺪ و ھﺮ روز ﻣﻘﺪاری ﻧﺎن ﺑﻪ وی ﻧﺪادﯾﺪ و از او اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ‬
‫ﻧﮑﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ اﻣﺮ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﻣﻦ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺒﻮدم‬
‫و ﺑﺪان اﻣﺮ ﻧﮑﺮدم و زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺧﺒﺮش ﺑﻪ ﻣﻦ رﺳﯿﺪ‪ ،‬از آن راﺿﯽ ﻧﺒﻮدم‪.‬‬
‫و در ﺣﺒﺲ ﺳﻪ روز دو ﻗﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ َ ُّ َ ُ ْ‬
‫ئ ُم ْﺴ ِﻠ ٍﻢ إِﻻ‬ ‫�ﻞ دم ام ِﺮ ٍ‬ ‫ﻗﻮل اول‪ :‬از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻻ ِ‬
‫َْ َََ َْ ً َْ َْ‬ ‫� َﻔ َﺮ َ� ْﻌ َﺪ إ ْﺳ َﻼﻣﻪ‪ ،‬أَ ْو َز َ� َ� ْﻌ َﺪ إ ْﺣ َ‬
‫َ ُ ٌ َ‬ ‫ْ َ ََ‬
‫� �ﻔ ٍﺲ«‬ ‫ِ ِ‬‫ﻐ‬‫ﺑ‬ ‫ﺎ‬‫ﺴ‬ ‫ﻔ‬‫�‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺘ‬‫�‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﺼ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِِ‬ ‫ﺑِ ِﺈﺣﺪى ﺛﻼ ٍث‪ :‬رﺟﻞ‬
‫»ﺧﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺟﺰ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از ﺳﻪ ﭼﯿﺰ ﺣﻼل ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ :‬ﻣﺮدی ﮐﻪ ﭘﺲ از اﺳﻼﻣﺶ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﺷﻮد ﯾﺎ ﭘﺲ از ازدواﺟﺶ‪ ،‬زﻧﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﺴﯽ را ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮی را ﮐﺸﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﮑﺸﺪ‪«.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﺳﻼﻣﺶ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪه‪ ،‬درواﻗﻊ دﯾﻨﺶ را ﮐﻪ دﯾﻨﯽ ﺣﻖ ﺑﻮده‪،‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺼﻨﻒ اﺑﻦ أﰊ ﺷﻴﺒﺔ )‪.(٣٢٧٥٢‬‬

 ‫‪١٤٧‬‬ ‫آﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫ﺗﻐﯿﯿﺮ داده اﺳﺖ و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻣﻮرد آن ﺑﻪ درﻧﮕﯽ ﻣﻮﻗﺖ دﺳﺘﻮر ﻧﺪادﻧﺪ ‪ ...‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺲ از ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪن وی‪ ،‬ﺗﺎﻧﯽ و ﺻﺒﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ از ﻋﻤﺮس رواﯾﺖ ﺷﺪه‪ ،‬ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﻮدم ﺳﻪ روز وی را‬
‫زﻧﺪاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮدم‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻮل دوم‪ :‬ﺳﻪ روز زﻧﺪاﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎبس‬
‫ﺑﺪان اﻣﺮ ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪) :‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﮑﯿﻢ ﺣﺴﺎن(‪ :‬آﻧﭽﻪ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ذﮐﺮ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻣﺬھﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از اھﻞ ﻋﻠﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺟﻮب اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬آنرا ﻗﻮی داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ رای‬
‫اﻣﺎم ﻋﻤﺮس ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻪ اﺻﺮار ﺑﺮ ﮐﻔﺮ و ﻋﻨﺎدش آﺷﮑﺎر ﺷﻮد‪،‬‬
‫اوﻟﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫) ‪(٢‬‬
‫ﻣﺎوردی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ‪ :‬ﻣﺮﺗﺪ ﻗﺒﻞ از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن‪ ،‬اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﺧﻮﻧﺶ ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬و ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮﺗﺪ ﺑﺪون اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و‬
‫ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ در ﺣﺎﻟﺖ اﺳﻼم ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪون اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و‬
‫اﮔﺮ در ﮐﻔﺮ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪه‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﺳﻼم آورده‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ ﭘﺲ از اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﺎ�ﺘُﻠُ ُ‬
‫َُ َ ْ‬ ‫َّ َ‬
‫ﻮه« »ھﺮﮐﺲ دﯾﻨﺶ را ﺗﻐﯿﯿﺮ داد‪ ،‬او را‬ ‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ ﺑَﺪل ِدﻳﻨﻪ ﻓ‬
‫ﺑﮑﺸﯿﺪ‪ «.‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ وی اﻣﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎوردی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دﻟﯿﻞ ﻣﺎ رواﯾﺖ ﻋﺮوة از ﻋﺎﯾﺸﻪل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪ :(٣‬روز‬
‫اﺣﺪ زﻧﯽ ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﻣﺮ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮب‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ ﻧﺺ اﺳﺖ‪) .‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮس اﺳﺘﻨﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪ .‬و رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس در ﻣﻮرد ﻗﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪای ﺑﻪ‬
‫ﻋﺜﻤﺎنس ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻋﺜﻤﺎنس ﻧﺎﻣﻪای در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ وی ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬آنھﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮی دﯾﻦ ﺣﻖ و ﺷﮫﺎدت ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ دﻋﻮت ﺑﺪه‪ ،‬اﮔﺮ اﺟﺎﺑﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬راھﺸﺎن را‬
‫ﺑﺎزﮔﺬار و اﮔﺮ اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬آنھﺎ را ﺑﮑﺶ‪ .‬ﭘﺲ ﻋﺪهای اﺟﺎﺑﺖ ﮐﺮده و راھﺸﺎن ﺑﺎز‬

‫‪ -١‬اﻷم ﻟﻠﺸﺎﻓﻌﻲ‪ ،٢٥٨/١‬راﺟﻊ ﺗﻔﺴﲑ اﻟﻘﺮﻃﺒﻲ‪.٤٧/٣‬‬

‫‪ -٢‬ﺣﻜﻢ اﳌﺮﺗﺪ ﻟﻠﲈوردي‪ ،٦٠-٥٧‬واﳊﺪﻳﺚ رواه اﻟﺒﻴﻬﻘﻲ )‪ (١٦٨٥٢‬وﻋﺒﺪاﻟﺮزاق )‪ (١٨٧٠٧‬واﺑﻦ اﳌﻨﺬر‪.‬‬
‫‪ -٣‬دارﻗﻄﻨﻲ )‪.(٣٢١٤‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٤٨‬‬

‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﺮﺧﯽ اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس آنھﺎ را ﮐﺸﺖ‪.‬‬

‫اﺑﻦ ﺣﺠﺮ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻦ ﺑﻄﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در اﺳﺘﺘﺎﺑﻪی ﻣﺮﺗﺪ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن‪-‬‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬از وی اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﻮب‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫اﯾﻦ ﻗﻮل ﺟﻤﮫﻮر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﻓﯽ اﻟﺤﺎل و ﻓﻮرا ﮐﺸﺘﻦ وی واﺟﺐ اﺳﺖ؛ اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ از ﺣﺴﻦ و ﻃﺎوس آﻣﺪه و اھﻞ ﻇﺎھﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬و اﺑﻦ ﻣﻨﺬر آنرا از ﻣﻌﺎذ و ﻋﺒﯿﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ و رﻓﺘﺎر اﻣﺎم‬
‫ﺑﺨﺎری اﯾﻦ ﻗﻮل را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ در آن ذﮐﺮی از اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ‬
‫َ ْ َ َّ َ َ ُ َ ْ‬
‫ﺎ�ﺘُﻠُ ُ‬
‫ﻮه« و ﭘﺲ از آن ﺑﻪ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ و ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ رھﻨﻤﻮد ﻧﺒﻮی ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺪل ِدﻳﻨﻪ ﻓ‬
‫ﻗﺼﻪی ﻣﻌﺎذس اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻃﺤﺎوی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آنھﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل رﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از اﺳﻼم ﺧﺎرج‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺣﺮﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻋﻮت ﺑﻪ وی رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦرو ﻗﺒﻞ از دﻋﻮت ﺑﻪ اﺳﻼم‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از اﺳﻼم ﺧﺎرج ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﺸﺮﯾﻊ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺼﯿﺮت و آ ﮔﺎھﯽ از اﺳﻼم ﺧﺎرج ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ آ ﮔﺎھﯽ از اﺳﻼم ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮای وی اﺳﺘﺘﺎﺑﻪای ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻣﻮاﻓﻘﺖ‬
‫اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ ﺑﺎ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه را ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺮﺗﺪ ﺑﺮای ﺗﻮﺑﻪ ﻣﺒﺎدرﺗﺎ اﻗﺪام‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬راھﺶ ﺑﺎزﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه )و ﺗﻮﺑﻪی وی ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد( و اﻣﺮش ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺳﭙﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﻋﻄﺎ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺮﺗﺪ از ھﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺑﻮده‪ ،‬اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و در ﻏﯿﺮ اﯾﻦﺻﻮرت اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﺑﻦ اﻟﻘﺼﺎر ﺑﻪ ﻗﻮل‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﺟﻤﺎع ﺳﮑﻮﺗﯽ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻋﻤﺮس در ﻣﻮرد ﻣﺮﺗﺪی‬
‫ﮐﻪ ﺑﺪون اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﺮا وی را ﺳﻪ روز ﺣﺒﺲ ﻧﮑﺮدﯾﺪ و در ھﺮ روز ﺗﮑﻪ‪-‬‬
‫ای ﻧﺎن ﺑﺮای ﺧﻮردن ﺑﻪ وی ﻧﺪادﯾﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻮﺑﻪاش را ﻗﺒﻮل‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﯿﭽﯿﮏ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ آنھﺎ از اﯾﻦ‬
‫َ ْ َ َّ َ َ ُ َ ْ‬
‫ﺎ�ﺘُﻠُ ُ‬
‫ﻮه« اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻓﮫﻤﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮ دﯾﻨﺶ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج »ﻣﻦ ﺑﺪل ِدﻳﻨﻪ ﻓ‬
‫َ ُ ْ‬ ‫َ‬
‫ﺑﺎزﻧﮕﺸﺖ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺗﻮﺑﻪ آﯾﻪ ‪ ٥‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فإِن تابوا‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ ُّ ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ َ ُ ْ َّ َ َ‬
‫لصل ٰوة َو َءات ُوا ٱ َّلزك ٰوة فخلوا َسبِيل ُه ۡ ۚم﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» [٥ :‬اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و )از ﮐﻔﺮ‬‫وأقاموا ٱ‬
‫ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺑﻪ اﺳﻼم ﮔﺮوﯾﺪﻧﺪ و ﺑﺮای ﻧﺸﺎن دادن آن( ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و زﮐﺎت دادﻧﺪ‪) ،‬دﯾﮕﺮ‬
 ‫‪١٤٩‬‬ ‫آﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫از زﻣﺮه ﺷﻤﺎﯾﻨﺪ و اﯾﺸﺎن را رھﺎ ﺳﺎزﯾﺪ و( راه را ﺑﺮ آﻧﺎن ﺑﺎز ﮔﺬارﯾﺪ) ‪«.(١‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ‪ /‬ﻣﺬھﺐ ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ وﺟﻮب اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﺮﺗﺪ و ﺗﺎﻧﯽ و ﺻﺒﻮری ﺑﺮای ﻣﺪﺗﯽ را‬
‫ﺗﺮﺟﯿﺢ داده اﺳﺖ‪ .‬وی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮﺗﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ ﭘﺲ از آﻧﮑﻪ ﺳﻪ روز اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻗﻮل اﮐﺜﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﻋﻄﺎء‪ ،‬ﻧﺨﻌﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬ﺛﻮری‪،‬‬
‫اوزاﻋﯽ‪ ،‬اﺳﺤﺎق و اﺻﺤﺎب رای و از اﺣﻤﺪ رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ را واﺟﺐ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﺳﺘﺤﺒﺎب آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﻗﻮل دوم اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﻗﻮل ﻋﺒﯿﺪ‬
‫َّ َ‬
‫ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ و ﻃﺎوس ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از ﺣﺴﻦ در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪َ » :‬ﻣ ْﻦ ﺑَﺪل‬
‫ﺎ�ﺘُﻠُ ُ‬
‫ﻮه« رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ در آن ذﮐﺮی از اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و رواﯾﺖ ﺷﺪه‪ :‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ‬
‫َُ َ ْ‬
‫ِدﻳﻨﻪ ﻓ‬
‫ﻣﻌﺎذس ﺑﺮ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮیس وارد ﺷﺪ‪ ،‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽس ﺑﺎﻟﺸﺘﯽ ﺑﺮای وی اﻧﺪاﺧﺖ ﺗﺎ ﺑﺮ آن‬
‫ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و ﺑﺪو ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻨﺸﯿﻦ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺎﮔﺎه ﻣﻌﺎذس ﻣﺮدی را دﯾﺪ ﮐﻪ در ﺑﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺖ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺮد ﮐﯿﺴﺖ؟ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﮫﻮدی اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻼم آورده و ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﯾﮫﻮدﯾﺖ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻌﺎذس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﻢ ﺗﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺣﮑﻢ اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ ج‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﮐﺮد ﮐﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽس اﻣﺮ ﮐﺮد و او را ﮐﺸﺘﻨﺪ‪ «.‬در‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ذﮐﺮی از اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻧﯿﺴﺖ و از ﻃﺮﻓﯽ آن ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮش ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﻤﭽﻮن ﮐﺎﻓﺮ اﺻﻠﯽ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ وی واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﻗﺒﻞ از اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ وی را ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬ﺿﺎﻣﻦ ﻧﺒﻮده و اﮔﺮ ﮐﺸﺘﻦ وی ﻗﺒﻞ از اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﺣﺮام‬
‫ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺿﺎﻣﻦ ﻣﯽﺑﻮد‪.‬‬
‫و دﻟﯿﻞ ﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ام ﻣﺮوان اﺳﺖ و ﻣﺎﻟﮏ در ﻣﻮﻃﺎ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎری از ﭘﺪرش‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ از ﺟﺎﻧﺐ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮیس ﺑﺮ ﻋﻤﺮس وارد ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﻤﺮس‬
‫ﺑﺪو ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ از ﻣﻐﺮب ﺧﺒﺮی داری؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ ،‬ﻣﺮدی ﭘﺲ از ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮس ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺎ او ﭼﻪ ﮐﺮدﯾﺪ؟ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬او را ﭘﯿﺶ آورده و ﮔﺮدﻧﺶ را زدﯾﻢ‪ .‬اﻣﺎم‬
‫ﻋﻤﺮس ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ او را ﺳﻪ روز ﺣﺒﺲ ﻧﮑﺮدﯾﺪ و ھﺮ روز ﺗﮑﻪای ﻧﺎن ﺑﺮای ﺧﻮردن ﺑﻪ وی‬
‫ﻧﺪادﯾﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده و ﺑﻪ اﻣﺮ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎزﻣﯽﮔﺸﺖ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا ﻣﻦ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺒﻮدم و‬
‫ﺑﺪان اﻣﺮ ﻧﮑﺮدم و زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ رﺳﯿﺪ از آن راﺿﯽ ﻧﺒﻮدم‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎبس از ﻋﻤﻞ آنھﺎ اﻇﮫﺎر ﺑﺮاﺋﺖ‬

‫‪ -١‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،٢٧٠/١٢‬راﺟﻊ اﳌﺠﻤﻮع‪ ،٧٨/٢١‬ﺑﺪاﺋﻊ اﻟﺼﻨﺎﺋﻊ‪.١٣٥/٧‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٥٠‬‬

‫ﻧﻤﯽﮐﺮد) ‪.(١‬‬
‫اﻣﺎم ﻗﺮﻃﺒﯽ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻠﻤﺎ در ﻣﻮرد اﺳﺘﺘﺎﺑﻪی ﻣﺮﺗﺪ اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮوھﯽ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﻮب‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪ :‬ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎھﯽ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﻌﻀﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺮ اﯾﻦاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس آﻧﭽﻪ از‬
‫ﻋﻠﯽ و ﻋﺜﻤﺎنب رواﯾﺖ ﺷﺪه‪ ،‬ﺳﻪ روز اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ﻗﻮل ﻣﺎﻟﮏ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﺣﺴﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺻﺪ ﺑﺎر اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮد و از وی ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺮﺗﺪ ﺑﺪون‬
‫اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺷﺎﻓﻌﯽ در ﯾﮑﯽ از دو ﻗﻮﻟﺶ‪ ،‬ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺪان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﯾﮑﯽ از دو‬
‫ﻗﻮل ﻃﺎوس و ﻋﺒﯿﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ ھﻤﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﺳﺤﻨﻮن ذﮐﺮ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﺑﻦ اﺑﯽﺳﻠﻤﻪ اﻟﻤﺎﺟﺸﻮن ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮﺗﺪ ﺑﺪون‬
‫اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﺎذ و اﺑﻮ ﻣﻮﺳﯽب اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬و اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ از‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﺮ ﻣﺮﺗﺪ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ اﺳﻼم آورد ﮐﻪ ﺧﻮب‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ‬
‫ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﺪو وﻗﺖ داده ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﻣﺘﻘﺎﺿﯽ اﯾﻦ‬
‫وﻗﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻪ روز ﺑﻪ وی ﻣﮫﻠﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺸﮫﻮر از اﯾﺸﺎن و اﺻﺤﺎﺑﺶ آناﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮﺗﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ ﭘﺲ از اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ) ‪.(٢‬‬
‫اﻣﺎم ﻃﺤﺎوی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدم در ﻣﻮرد ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ از اﺳﻼم ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ آﯾﺎ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﻧﻪ؟ ﮔﺮوھﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ اﻣﺎم از ﻣﺮﺗﺪ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﻮب‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻗﻮل ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎم‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ و ﻣﺤﻤﺪ رﺣﻤﮫﻢاﻟﻠﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و ﻋﺪهای ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‬
‫و ﺣﮑﻢ ﻣﺮﺗﺪ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﮑﻢ ﺣﺮﺑﯽ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ دﻋﻮت ﺑﻪ وی رﺳﯿﺪه اﺳﺖ و‬
‫آنھﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪان ﮐﻮﺗﺎھﯽ ورزﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻓﻘﻂ از ﮐﺴﺎﻧﯽ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ از اﺳﻼم ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از روی ﻋﻤﺪ و ﺑﺎ آ ﮔﺎھﯽ از اﺳﻼم ﺧﺎرج ﺷﻮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا و ﺑﺎ آ ﮔﺎھﯽ از اﺳﻼم ﺑﻪ ﺳﻮی ﻏﯿﺮ آن ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه و اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ ﻗﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ در ﮐﺘﺎب »اﻹﻣﻼء« ﺑﺪان ﻗﺎﺋﻞ‬
‫اﺳﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وی را ﻣﯽﮐﺸﻢ و از او اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮای ﺗﻮﺑﻪ ﻣﺒﺎدرﺗﺎ‬
‫اﻗﺪام ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦﺻﻮرت راھﺶ را ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺬارم و اﻣﺮش را ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺳﭙﺎرم‪.‬‬

‫‪ -١‬اﳌﻐﻨﻲ ﻻﺑﻦ ﻗﺪاﻣﺔ ‪ ،١٢٥-١٢٤/٨‬ط‪ :‬داراﳊﺪﻳﺚ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﲑ اﻟﻘﺮﻃﺒﻲ‪.٤٧/٣‬‬
 ‫‪١٥١‬‬ ‫آﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫رواﯾﺎت در زﻣﯿﻨﻪی اﺳﺘﺘﺎﺑﻪی ﻣﺮﺗﺪ و ﺗﺮک آن‪ ،‬از اﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﮐﻪ اﻣﺎم ﻃﺤﺎوی ﺑﺮﺧﯽ از آﺛﺎری ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺘﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﺛﺮ ﻋﻤﺮس را‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده ‪ -‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺳﻌﺪ و اﺑﻮﻣﻮﺳﯽب اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻋﻤﺮس دوﺳﺖ داﺷﺖ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﮐﻨﺪ؛ و اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺪان ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻮده‬
‫ﮐﻪ اﯾﺸﺎن اﻣﯿﺪ ﺗﻮﺑﻪ از ﻣﺮﺗﺪ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮد ﻋﻤﻠﮑﺮد آنھﺎ در ﮐﺸﺘﻦ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺑﺪون‬
‫اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ‪ ،‬ﭼﯿﺰی را ﺑﺮ آنھﺎ واﺟﺐ ﻧﮑﺮد زﯾﺮا آنھﺎ ﺑﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻤﻞﺷﺎن ﺑﺎ رای اﻣﺎمﺷﺎن ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻃﺤﺎوی ﺑﻌﺪ از‬
‫ذﮐﺮ اﺛﺮ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و اﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻧﻮاﺣﻪ را‬
‫ﮐﺸﺘﻪ و ﺗﻮﺑﻪاش را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮد ﭼﺮا ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدن از اﺧﻼق وی‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﻣﻐﻠﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده و ﭼﻮن راه ﺑﺮ وی ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در ﻗﺒﻞ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد) ‪.(١‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ )ﻋﺒﺪاﻟﺤﮑﯿﻢ ﺣﺴﺎن(‪ :‬ﻗﻮل راﺟﺢ ‪ -‬واﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﻋﻠﻢ ‪ -‬ﻋﺪم وﺟﻮب اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا در ادﻟﻪ ﺗﺼﺮﯾﺤﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺮط ﺑﻮدن اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﭘﯿﺶ از ﮐﺸﺘﻦ ﻣﺮﺗﺪ‬
‫ﻧﮫﺎﯾﺖ آﻧﭽﻪ ادﻟﻪ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺮﺿﻪی ﺗﻮﺑﻪ ﺑﺮ ﻣﺮﺗﺪ و اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد‪ ،‬راھﺶ‬
‫ِ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و‬
‫ﺑﺎزﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ادﻟﻪ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و آﻧﮑﻪ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻋﺎم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﯿﮑﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎم ﺑﻮدن اﯾﻦ ادﻟﻪ‬
‫ﺑﺮ ﺧﺎص ﺣﻤﻞ ﺷﻮد ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻗﻮل ﺑﻪ اﺳﺘﺤﺒﺎب اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ از ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺮر ﻣﯽﮔﺮدد ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ادﻟﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ھﻤﺎھﻨﮕﯽ داﺷﺘﻪ و ﻣﻨﺴﺠﻢ ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ اﻟﻘﺼﺎر‬
‫از ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ‪ ،‬ﺑﺮ وﺟﻮب اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ‪ ،‬اﺟﻤﺎع را ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﺟﻤﺎع ﺳﮑﻮﺗﯽ ‪ -‬ﮐﻪ‬
‫ﻗﺎﺿﯽ ﻋﯿﺎض آنرا از وی در ﮐﺘﺎب »اﻟﺸﻔﺎء ‪ «١٠٢٥-١٠٢٣/٢‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ اﯾﻦ اﺟﻤﺎع را در »اﻟﺼﺎرم اﻟﻤﺴﻠﻮل ص‪ «٣٢٣‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫اﯾﻦ اﺟﻤﺎع ﺑﺎ آﻧﭽﻪ اﺑﻦ ﻣﻨﺬر از ﻣﻌﺎذس رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﻧﯿﺰ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ در‬
‫ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﻋﻄﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ آﻧﺪو ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ در اﺻﻞ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮده‪ ،‬اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد وﮔﺮﻧﻪ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻘﺾ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫اﺟﻤﺎع اﺋﻤﻪ ﺑﺎ ﺗﺼﺮﯾﺢ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ اﺳﺘﺤﺒﺎب اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ و ﻋﺪم‬
‫وﺟﻮب آن و ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﻣﺎوردی و ﻏﯿﺮ او از ﺣﺴﻦ و ﻋﻄﺎ و آﻧﭽﻪ اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ و ﻏﯿﺮ او از اﺣﻤﺪ‬

‫‪ -١‬ﴍح ﻣﻌﺎﲏ اﻵﺛﺎر ﻟﻠﻄﺤﺎوي‪ ،٢١٢-٢١٠/٣‬راﺟﻊ ﴍح ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪.١٨٢/١‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٥٢‬‬

‫و ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻘﻮض ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و از اﺣﻤﺪ‬
‫رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی ذﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ را واﺟﺐ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﺑﻪ اﺳﺘﺤﺒﺎب آن ﻗﺎﺋﻞ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﻗﻮل دوم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و اﯾﻦ از ﻋﺒﯿﺪ‬
‫ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ و ﺣﺴﻦ و ﻃﺎوس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬واﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﻋﻠﻢ) ‪.(١‬‬
‫) ‪(٢‬‬
‫ھﺸﺪار ‪:‬‬
‫اﺟﺮاﮐﺮدن ﺣﺪود ﺷﺮﻋﯽ و اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ از ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة‪ ،‬ﻣﻮﮐﻮل ﺑﻪ اﻣﺎم ﯾﺎ ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻘﺘﺪر و ﺻﺎﺣﺐ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺪون اﯾﺠﺎد ﻓﺘﻨﻪای ﻋﻈﯿﻢ‪ ،‬ﺣﺪود‬
‫ﺷﺮﻋﯽ را اﺟﺮا ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺼﻮرت ﻓﺮدی‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫اﻣﺮ ﻣﮫﻢ اﻗﺪام ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﭼﻮن اﯾﻨﮑﺎر ﻋﻮاﻗﺐ و ﭘﯿﺎﻣﺪھﺎی ﻧﺎﮔﻮاری ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دارد ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺷﻤﺮدن آنھﺎ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﭘﺎﯾﺎن ﮐﻼم در ﻣﻮرد اﺳﺘﺘﺎﺑﻪی ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ارﺗﺪاد از ﮐﺘﺎب ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز از ﻋﺒﺪاﻟﺤﮑﯿﻢ‬
‫ﺣﺴﺎن‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﮐﺘﺎب ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﻧﻮﺷﺘﻪی ﻋﺒﺪاﻟﻤﻨﻌﻢ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺣﻠﯿﻤﻪ ﺻﻔﺤﻪی آﺧﺮ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز‬
‫ﻓﻮتﺷﺪه ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟‬

‫ﺟﻮاب ﻣﺴﺎﻟﻪ ﭘﻨﺠﻢ و آن اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ دو ﺻﻮرت دارد‪:‬‬

‫ﺻﻮرت اول‪ :‬ﺑﻪ ﻧﺺ و اﺟﻤﺎع ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﻮد و آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز روز ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺧﻮاب ﯾﺎ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻓﻮت ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از اﯾﻦرو آنرا در ﺷﺐ ﻣﯽﮔﺰارد و ﯾﺎ ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ‪ .‬در‬
‫ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ) ‪ (١‬از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ � َ ِ َ‬
‫ﻲﺴ‬
‫َ َ َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ َ ً َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َّ َ ُ َ ْ‬
‫ﺎر� َﻬﺎ أن ﻳُ َﺼﻠﻴَ َﻬﺎ إِذا ذﻛ َﺮ َﻫﺎ« »ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎزی را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد ﯾﺎ‬ ‫ﺻﻼة‪ ،‬أو ﻧﺎم �ﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻜﻔ‬
‫در وﻗﺖ آن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاب ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻔﺎرهاش ﺧﻮاﻧﺪن آن ﻧﻤﺎز در ﻟﺤﻈﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ آنرا ﺑﻪ ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽآورد‪«.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺴﻠﻢ) ‪ (٢‬از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫الﺼ َﻼة‪ ،‬أَ ْو َ� َﻔ َﻞ َ�ﻨْ َﻬﺎ‪ ،‬ﻓَﻠْﻴُ َﺼﻠِّ َﻬﺎ إ َذا َذ َﻛ َﺮ َﻫﺎ«‪ ،‬ﻓَﺈ َّن َ‬
‫اﷲ‬ ‫� ْﻢ َﻋﻦ َّ‬‫َ َََ َ َ ُ ُ‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ِ » :‬إذا رﻗﺪ أﺣﺪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ي ‪] ﴾١٤‬ﻃﻪ‪» [١٤ :‬ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪ ﯾﺎ‬ ‫ﻮل‪َ ﴿ :‬وأَقِم ٱ َّ‬
‫لصلَ ٰوةَ ِ� ِۡ�ر ٓ‬ ‫َُ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�ﻘ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ از آن ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه آنرا ﺑﻪ ﯾﺎد آورد‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز‬
‫را ھﻨﮕﺎم ﯾﺎد ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮﭘﺎ دار‪«.‬‬
‫و در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ) ‪ (٣‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ھﻨﮕﺎم ﺑﺮﮔﺸﺖ از‬
‫ﻏﺰوه ﺧﯿﺒﺮ‪ ،‬ﺷﺒﺎﻧﻪ ﺳﯿﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮاب ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﻏﻠﺒﻪ ﮐﺮد و در آﺧﺮ ﺷﺐ ﺑﺮای‬
‫َّ َ‬ ‫َْ ْ َ‬
‫اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻓﺮود آﻣﺪه و ﺑﻪ ﺑﻼل ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬اﺄﻠﻛ ﻨﻟَﺎ الﻠﻴْﻞ« »ﺷﺐ را ﺑﺮ ﻣﺎ ﻧﮕﮫﺒﺎﻧﯽ ﺑﺪه‪«.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﻼل ﺑﻪ اﻧﺪازهای ﮐﻪ ﺑﺮای وی ﻣﻘﺪر ﺑﻮد ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ .‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و اﺻﺤﺎب ﮔﺮاﻣﯽ‬
‫اﯾﺸﺎن ﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻓﺠﺮ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ ﺑﻼلس ﺑﻪ ﺷﺘﺮش ﺗﮑﯿﻪ ﮐﺮده و ﭼﺸﻤﺎن‬
‫ﺑﻼل ﺑﺮ وی ﻏﻠﺒﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و ﻧﻪ ھﯿﭽﯿﮏ از اﺻﺤﺎب ش ﺑﺮای ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ ﻣﻮاﻗﻴﺖ اﻟﺼﻼة )‪ (٥٩٧‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪.(٦٨٤‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺴﻠﻢ ﻣﻦ ﻧﻔﺲ ﺣﺪﻳﺚ اﻟﺴﺎﺑﻖ )‪.(٦٨٤‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪.(٦٨٠‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٥٤‬‬

‫ﺑﯿﺪار ﻧﺸﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺮ آنھﺎ ﺗﺎﺑﯿﺪ و اوﻟﯿﻦ آنھﺎ ﮐﻪ ﺑﯿﺪار ﺷﺪ‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪج‬
‫َ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﮕﺮان و ﺑﯿﻤﻨﺎک ﺷﺪه و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أ ْي ﺑِﻼل« ﯾﺎ ﺑﻼل؛ ﺑﻼل‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺪر و ﻣﺎدرم ﺑﻪ ﻓﺪاﯾﺖ ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﻧﻔﺲ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﻣﺮا‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮐﺸﯿﺪ‪ .‬ﻗﺘﺎده ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺲ ﺷﺘﺮھﺎیﺷﺎن را ﻣﻘﺪاری ﺟﺎ ﺑﻪ ﺟﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻼلس را ﺑﺮ اﻗﺎﻣﻪی ﻧﻤﺎز اﻣﺮ ﻧﻤﻮد و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑﺮ آنھﺎ‬
‫َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ ِّ َ َ َ َ َّ‬
‫الﺼﻼة ﻓﻠﻴُ َﺼﻠ َﻬﺎ إِذا ذﻛ َﺮ َه« ﻓﺈِن‬ ‫ﮔﺰارد‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻗﻀﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻣﻦ � ِﻲﺴ‬
‫ي ‪» «﴾١٤‬ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‪ ،‬ھﺮﮔﺎه آنرا ﺑﻪ ﯾﺎد‬ ‫اﷲ ﻗَ َﺎل‪َ ﴿ :‬وأَقِم ٱ َّ‬
‫لصلَ ٰو َة ِ� ِۡ�ر ٓ‬ ‫َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫آورد‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز را ھﻨﮕﺎم ﯾﺎد ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮﭘﺎ دار«‪.‬‬
‫و در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ) ‪ (١‬از ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦس ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﻗﺼﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و در‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ) ‪ (٢‬از اﺑﯽﻗﺘﺎده رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪنﺷﺎن از ﻧﻤﺎز را‬
‫َّ ُ َ ْ َ َّ َّ ْ َ ْ ٌ َّ‬
‫�ﻂ‪ ،‬إِ� َﻤﺎ‬‫ﺑﺮای رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ذﮐﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬إِﻧﻪ ﻟيﺲ ِﻲﻓ اﻨﻟﻮمِ �ﻔ ِﺮ‬
‫َ‬ ‫َّ َ َ ْ ُ ْ‬ ‫الﺼ َﻼ َة َﺣ َّﻰﺘ ﻳَﻲﺠ َء َوﻗْ ُ‬
‫ﻰﻠﻋ َﻣ ْﻦ ل َ ْﻢ ﻳُ َﺼ ِّﻞ َّ‬
‫َّ ْ ُ َ َ‬
‫»در ﺧﻮاﺑﯿﺪن‬ ‫«‬‫ى‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺖ الﺼﻼة اﻷ‬ ‫ِ‬ ‫اﺘﻟﻔ ِﺮ�ﻂ‬
‫ﮐﻮﺗﺎھﯽ و اھﻤﺎل ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮐﻮﺗﺎھﯽ و اھﻤﺎل ﺑﺮ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﮔﺰارد ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮ ﻣﯽآﯾﺪ«‪» .‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ دﭼﺎر ﺗﻘﺼﯿﺮ و ﮐﻮﺗﺎھﯽ و ﺗﻔﺮﯾﻂ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و در ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ) ‪ (٣‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪج ﺷﺒﺎﻧﻪ از ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ ﮐﻪ در زﻣﯿﻨﯽ ھﻤﻮار ﻓﺮود آﻣﺪﯾﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ‬
‫ْ َ َ‬
‫ﻳَ�ﻠ ُﺆﻧﺎ؟« »ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻧﮕﮫﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽدھﺪ؟« ﺑﻼل ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﮕﮫﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽدھﻢ‪ .‬رﺳﻮل‬
‫ﺎم« »ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯽ«‪ .‬ﺑﻼلس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ‪) ،‬ﻧﻤﯽﺧﻮاﺑﻢ(‪ .‬ﭘﺲ‬ ‫اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬إ ًذا َ�ﻨَ َ‬
‫ِ‬
‫ﺧﻮاﺑﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻃﻠﻮع ﮐﺮد و ﻓﻼﻧﯽ و ﻓﻼﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺮس ﺟﺰء آنھﺎ ﺑﻮد ﺑﯿﺪار‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻟﺘﻴﻤﻢ )‪ (٣٤٤‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪.(٦٨٢‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ وﻣﻮاﺿﻊ اﻟﺼﻼة )‪.(٦٨١‬‬
‫‪ -٣‬اﻻﻣﺎم أﲪﺪ وﺻﺤﺤﻪ أﲪﺪ ﺷﺎﻛﺮ )‪.(٣٦٥٧‬‬
 ‫‪١٥٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻋﻤﺮس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ) ‪.(١‬‬
‫ُْ َْ ُ َ‬ ‫ْ ُ‬
‫ﭘﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﯿﺪار ﺷﺪﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ا� َﻌﻠﻮا َﻣﺎ ﻛﻨﺘُ ْﻢ �ﻔ َﻌﻠﻮن« »آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ «.‬ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﺮای ﺑﯿﺪار ﮐﺮدن دﯾﮕﺮان اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬رﺳﻮل‬
‫َ ْ َ َ ْ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ ُ‬
‫ﻲﺴ« »ﺑﺮای )ﺑﯿﺪارﮐﺮدن( ﮐﺴﯽ از‬ ‫� ْﻢ أ ْو � َ ِ َ‬‫اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻫﻜﺬا ﻓﺎ� َﻌﻠﻮا‪ ،‬لِﻤﻦ ﻧﺎم ِﻣﻨ‬
‫ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه ﯾﺎ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪«.‬‬
‫و اﯾﻦ ﺑﯿﻦ اﺋﻤﻪ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در دو ﻣﺴﺎﻟﻪ اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬ﻟﻔﻈﯽ و‬
‫ﺣﮑﻤﯽ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﺧﺘﻼف ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ادا ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﻗﻀﺎ؟ ﮐﻪ در آن ﻧﺰاع ﻟﻔﻈﯽ‬
‫ﻣﺤﺾ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﻪ اﯾﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻤﺎز را ﺑﺮ آنھﺎ ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻀﺎ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر وﻗﺘﺶ در ﺣﻖ ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آنرا ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده‪ ،‬ادا‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ وﻗﺖ در ﺣﻖ ھﺮ دوی آنھﺎ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آنرا ﺑﻪ ﯾﺎد آورده‬
‫و ﻣﺘﻮﺟﻪ آن ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺟﺰ در زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻘﺎع ﻧﻤﺎز در آن اﻣﺮ ﺷﺪﻧﺪ )وﻗﺘﯽ ﮐﻪ آنرا‬
‫َ ْ ِّ َ‬
‫ﺑﻪ ﯾﺎد آورﻧﺪ(‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﮔﺰارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﻓﻘﮫﺎ در ﮐﺘﺒﺸﺎن در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﻗﻮل »ﻓﻠﻴُ َﺼﻠ َﻬﺎ إِذا‬
‫َ َ‬
‫ذﻛ َﺮ َﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺎن ذلﻚ وﻗﺘﻬﺎ«) ‪ (٢‬ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺎدهای اﺳﺖ »ﻓﺈن ذﻟﻚ وﻗﺘﻬﺎ« ﮐﻪ در ھﯿﭻ ﯾﮏ‬
‫از ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬آنرا ﻧﯿﺎﻓﺘﻢ و ﺑﺮای آن اﺳﻨﺎدی ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﺑﯿﮫﻘﯽ و دارﻗﻄﻨﯽ) ‪ (٣‬از‬
‫اﺑﯽ اﻟﺰﻧﺎد از اﻋﺮج از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ � َ ِ َ‬
‫ﻲﺴ‬
‫َ َ َ‬ ‫َ َ ْ‬
‫َﺻﻼ ًة ﻓ َﻮ�ﺘُ َﻬﺎ ِإذا ذﻛ َﺮ َﻫﺎ« »ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺲ وﻗﺖ آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آن‬
‫را ﺑﻪ ﯾﺎد آورد«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺣﮑﻤﯽ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﯿﺪار ﺷﺪه و ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﯾﺎد ﻣﯽآورد‪ ،‬آﯾﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻓﻮرا آنرا ﺑﻪ ﺟﺎ آورد ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﮐﺮدن از اﻧﺠﺎم آن ﺑﺮ وی ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؟‬

‫‪ -١‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﯿﺪار ﮐﺮدن رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از ﺧﻮاب ﻣﺒﺎرﮐﺸﺎن‪ ،‬ﮐﺮاھﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ در ﺧﻮاب ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﭼﻪ ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن را ﺑﺎ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدن ﺧﻮد‬
‫ﺑﯿﺪار ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه آن را ﺑﻪ ﯾﺎد آورد‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ زﻣﺎن وﻗﺖ آﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪ (٣١٨٣‬وذﻛﺮ اﻟﺒﻴﻬﻘﻲ رﲪﻪ اﷲ أن ﻓﻴﻪ ﻣﻨﻜﺮ اﳊﺪﻳﺚ وأن اﻟﺒﺨﺎري ﻗﺎل‪:‬‬
‫اﻟﺼﺤﻴﺢ ﻟﻴﺲ ﻓﻴﻪ ]ﻓﻮﻗﺘﻬﺎ إذا ذﻛﺮﻫﺎ[ واﳊﺪﻳﺚ أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺪارﻗﻄﻨﻲ أﻳﻀﺎ )‪.(١٥٦٥‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٥٦‬‬

‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد دو ﻗﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ آنھﺎ وﺟﻮب ﻓﻮری آن ﭘﺲ از ﺑﯿﺪاری ﯾﺎ‬
‫ﯾﺎدآوری ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺨﻌﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺷﮫﺎب زھﺮی‪ ،‬رﺑﯿﻌﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ اﻻﻧﺼﺎری‪،‬‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬اﺣﻤﺪ و اﺻﺤﺎب اﯾﺸﺎن و اﮐﺜﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و ﻇﺎھﺮ‬
‫ﻣﺬھﺐ ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ آناﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از ﺑﯿﺪار ﺷﺪن ﯾﺎ ﯾﺎدآوری‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫ﺗﺎﺧﯿﺮی اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل ﺑﻪ ﻧﺺ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎزی را ﮐﻪ از‬
‫آن ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﮑﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آن ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ را اﻣﺮ ﻧﻤﻮد‬
‫ﺗﺎ ﺷﺘﺮھﺎیﺷﺎن را ﺑﻪ ﻣﮑﺎن دﯾﮕﺮی اﻧﺘﻘﺎل داده و در آﻧﺠﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬و در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮ‬
‫ْ َ‬
‫ارﻛﺒُﻮا« »ﺳﻮار‬ ‫ﻗﺘﺎده آﻣﺪه اﺳﺖ ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﯿﺪار ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬‬
‫ﺷﻮﯾﺪ« ﭘﺲ ﺳﻮار ﺷﺪﯾﻢ و ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﯾﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﭘﯿﺎده ﺷﺪه و ﻇﺮﻓﯽ را ﮐﻪ در آن آب ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪ و وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻼل ﺑﺮای ﻧﻤﺎز‬
‫اذان داد ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﻧﺪ و ﭘﺲ از آن ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز واﺟﺐ ﻓﻮری ﺑﻮد‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﮑﺎن ﻧﻤﯽداد ﺗﺎ ﻧﻤﺎز‬
‫را ﺑﻪ ﺟﺎ آورد‪.‬‬
‫ﺟﻤﮫﻮر در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ دﺳﺘﺎوﯾﺰ ﻗﺮار‬
‫داده ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﺣﻀﻮر ﺷﯿﻄﺎن در آن ﻣﮑﺎن ﺳﺒﺐ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪن آنھﺎ در‬
‫آن ﻣﮑﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺣﻀﻮر ﺷﯿﻄﺎن در ﻣﮑﺎن‪ ،‬ﻋﺬری در ﺗﺎﺧﯿﺮ واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻓﻮت ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻨﮓ و ﻣﺤﺪود ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﯿﻄﺎن آنرا ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﯽاﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ درﺣﻘﯿﻘﺖ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج درﺣﺎﻟﯿﮑﻪ‬
‫ﮔﻠﻮی ﺷﯿﻄﺎن را ﻓﺸﺎر ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﻧﺪ) ‪ .(١‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﺸﺎر دادن‬
‫ﮔﻠﻮی ﺷﯿﻄﺎن در ﻧﻤﺎز رﺳﺎﺗﺮ از ﻣﮑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ‪) .‬از اﯾﻦرو ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﮑﺎن ﺗﻮﺳﻂ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ آناﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز وﺟﻮﺑﺶ ﺗﺎﺧﯿﺮی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫اﯾﻦ ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺣﻀﻮر ﺷﯿﻄﺎن ﻧﺒﻮده اﺳﺖ وﮔﺮﻧﻪ اوﻟﯽ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ در زﻣﺎن ﻋﺮﺿﻪ‬
‫ﺷﺪن ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ اﯾﺸﺎن در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﮑﺎن ﻧﻤﺎز را ﺗﻐﯿﯿﺮ دھﻨﺪ(‪.‬‬

‫ﻲﻠﻋ ْ َ‬
‫اﺒﻟﺎر َﺣ َﺔ ِﻴﻟَ ْﻘ َﻄ َﻊ َ َ َّ‬ ‫َّ ْ ً ْ ْ ِّ َ َ َ َ ْ ُ‬
‫ﻚ َ َ َّ‬
‫ﻲﻠﻋ‬ ‫ِ‬ ‫اﺠﻟﻦ ﺟﻌﻞ �ﻔ ِﺘ‬
‫‪ -١‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬إِن ِﻋﻔ ِﺮ�ﺘﺎ ِﻣﻦ ِ‬
‫ْ ََ‬ ‫َّ َ َ َ َّ َّ َ َ ْ َ‬
‫ا� أﻣﻜﻨَ ِ� ِﻣﻨ ُﻪ ﻓﺬ َ�ﺘُّ ُﻪ‪ «...‬ھﻤﺎﻧﺎ دﯾﺸﺐ ﺟﻦ ﺳﺮﮐﺸﯽ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد ﺗﺎ ﻧﻤﺎزم را ﻗﻄﻊ‬ ‫الﺼﻼة‪ ،‬و ِ�ن‬
‫ﮐﻨﺪ؛ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺮا ﺑﺮ او ﭼﯿﺮه ﺳﺎﺧﺖ و ﮔﻠﻮﯾﺶ را ﻓﺸﺮدم‪.‬‬
 ‫‪١٥٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ وﺟﻮب ﺗﺎﺧﯿﺮی ﻧﻤﺎز ﻓﻮت ﺷﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﻋﺒﺎدﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫وﻗﺘﺶ ﺗﻌﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه ﻓﻮت ﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻀﺎﯾﺶ ﻓﻮرا واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ھﻤﭽﻮن‬
‫روزهی رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ روزه رﻣﻀﺎن اوﻟﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا در ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﺧﻼف روزه‬
‫وﻗﺖ اداء وﺳﯿﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﮔﺸﺎدﮔﯽ و ﻓﺮاﺧﯽ وﻗﺖ در ﻗﻀﺎی آن اوﻟﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و اﺑﻮاﺳﺤﺎق ﻣﺮوزی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻗﻀﺎی آنرا ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺬری ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫دﻟﯿﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﻀﺎﯾﺶ ﻋﻠﯽ اﻟﺘﺮاﺧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﻗﻀﺎﯾﺶ را ﺑﺪون ﻋﺬر ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﻗﻀﺎﯾﺶ ﻋﻠﯽ اﻟﻔﻮر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ اھﻤﺎل و ﮐﻮﺗﺎھﯽ و ﻋﺼﯿﺎن وی‪ ،‬رﺧﺼﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺒﻮده ﺛﺎﺑﺖ ﻧﮕﺮدد‪.‬‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠﻢ در ﺻﺤﯿﺤﺶ از اﺑﻮﻗﺘﺎدهس رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫َّ ُ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪنﺷﺎن از ﻧﻤﺎز را ﺑﺮای رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ذﮐﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬إِﻧﻪ‬
‫َ ْ َ َّ َّ ْ َ ْ ٌ َّ َ َّ ْ ُ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ ِّ َّ َ َ َ َّ َ َ َ ْ ُ َّ َ َ‬
‫الﺼﻼة‬ ‫ﻟيﺲ ِﻲﻓ اﻨﻟﻮمِ �ﻔ ِﺮ�ﻂ‪ ،‬إِ�ﻤﺎ اﺘﻟﻔ ِﺮ�ﻂ ﻰﻠﻋ ﻣﻦ لﻢ ﻳﺼﻞ الﺼﻼة ﺣﻰﺘ ﻳ ِﻲﺠء وﻗﺖ‬
‫َ‬ ‫ُْ ْ‬
‫»در ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﮐﻮﺗﺎھﯽ و اھﻤﺎل ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮐﻮﺗﺎھﯽ و اھﻤﺎل ﺑﺮ ﮐﺴﯽ‬ ‫«‬ ‫ى‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫اﻷ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﮔﺰارد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪) «.‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ دﭼﺎر ﺗﻘﺼﯿﺮ و‬
‫ﮐﻮﺗﺎھﯽ و ﺗﻔﺮﯾﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ي‬ ‫اﷲ ﻗَ َﺎل‪َ ﴿ :‬وأَقِم ٱ َّ‬
‫لصلَ ٰوةَ ِ� ِۡ�ر ٓ‬ ‫الﺼ َﻼ َة ﻓَﻠْﻴُ َﺼﻠِّ َﻬﺎ إ َذا َذ َﻛ َﺮ َﻫﺎ‪ ،‬ﻓَﺈ َّن َ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ � َ ِ َ‬
‫ﻲﺴ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪» «﴾١٤‬ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‪ ،‬ھﺮﮔﺎه آنرا ﺑﻪ ﯾﺎد آورد‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز را ھﻨﮕﺎم ﯾﺎد ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮﭘﺎ دار‪«.‬‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫و در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ دارﻗﻄﻨﯽ در اﯾﻦ ﻣﻮرد رواﯾﺖ ﮐﺮده آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ � َ ِ َ‬
‫ﻲﺴ َﺻﻼة‬
‫َ َ َ‬ ‫َ ْ‬
‫ﻓ َﻮ�ﺘُ َﻬﺎ إِذا ذﻛ َﺮ َﻫﺎ« »ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺲ وﻗﺖ آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آنرا ﺑﻪ‬
‫ﯾﺎد آورد‪«.‬‬
‫اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ در وﺟﻮب ﻓﻮری ﻧﻤﺎز ﺻﺮﯾﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ وﺟﻮب ﻓﻮری ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﺑﺮ آن ﺑﺮ ﺟﻮاز ﺗﺎﺧﯿﺮ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﮐﻮﺗﺎھﯽ دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺑﺎ آن ﺗﺎﺧﯿﺮ‪ ،‬در ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ﮐﻮﺗﺎھﯽ و ﺳﺴﺘﯽ و از آن اﻋﺮاض ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﮐﻮﺗﺎه را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻧﻤﺎز ﺑﺎ اﺧﺘﯿﺎر زﻣﯿﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ دﯾﮕﺮ ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر اﻧﺘﻈﺎر دوﺳﺖ ﯾﺎ ﮔﺮوھﯽ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ زﯾﺎد ﺷﺪن اﺟﺮ ﻧﻤﺎز و ﯾﺎ اﻣﺜﺎل اﯾﻦھﺎ ﮐﻪ در آن‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٥٨‬‬

‫ﺗﮑﻤﯿﻞ و ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻧﻤﺎز ﻧﮫﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭼﮕﻮﻧﻪ از اﯾﻦ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺟﻮاز ﺗﺎﺧﯿﺮ آن ﺑﺮای ﺳﺎلھﺎ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﻮده‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﻣﺴﺎﻓﺮی در ﻣﮑﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آن اﺳﮑﺎن دارد از‬
‫ﻧﻤﺎزش ﺧﻮاب ﺑﻤﺎﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎزش ﻓﻮت ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺮ وی ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫از آن ﻣﮑﺎن ﺑﻪ ﻣﮑﺎن دﯾﮕﺮی رﻓﺘﻪ و در آﻧﺠﺎ ﻧﻤﺎز را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﺎ وﺟﻮدیﮐﻪ ﻣﺬھﺐ‬
‫اﯾﺸﺎن وﺟﻮب ﻓﻮری ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و از ﻃﺮﻓﯽ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ اواﻣﺮ ﻣﻄﻠﻖ اﻟﻠﻪ و‬
‫رﺳﻮﻟﺶ ج وﺟﻮب ﻓﻮری را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦﺻﻮرت ﺗﮑﻠﯿﻒ اواﻣﺮ ﻣﻘﯿﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاھﺪ‬
‫ﺑﻮد؟ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻮرﯾﺖ را در ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻔﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬آنرا در ﻣﻘﯿﺪ‬
‫واﺟﺐ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻗﯿﺎس ﺑﺮ ﻗﻀﺎی رﻣﻀﺎن ﮐﻪ ﺑﺪان ﺗﻤﺴﮏ ﺟﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ آن از دو وﺟﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -١‬ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی ﻣﯿﺎن ﻗﻀﺎی رﻣﻀﺎن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ﻓﻮت ﺷﺪه ﺗﻔﺎوت ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ در ﻗﻀﺎی ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪ و ادای ﻧﻤﺎز ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه‬
‫را در زﻣﺎن ﯾﺎدآوری آن واﺟﺐ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺮای ﻣﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬دو‬
‫ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺑﯿﻦ آنھﺎ ﻓﺮق ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ھﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﯾﻦ ﻗﯿﺎس ﺣﺠﺘﯽ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ آنھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ‬
‫رﻣﻀﺎن دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺎﻣﺪه‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ آنھﺎ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز ﻓﻮت ﺷﺪه را‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮔﺮﭼﻪ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎزھﺎی زﯾﺎدی ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﻗﯿﺎس ﮐﺠﺎﺳﺖ؟‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ ﻗﻮلﺷﺎن ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ وﺟﻮب ﻗﻀﺎی ﻓﻮت ﺷﺪه‪ ،‬ﻓﻮری ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎﺧﯿﺮ آن‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﯿﻄﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﻮد؛ ﭘﺎﺳﺦ آن ﮔﺬﺷﺖ و آن اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ وﺟﻮب‬
‫ﻓﻮری آن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎﺧﯿﺮ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺼﻠﺤﺖ ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز را ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﺷﺎن در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﮔﻠﻮی ﺷﯿﻄﺎن را در‬
‫ﻧﻤﺎز ﻓﺸﺎر دادﻧﺪ‪ ،‬از ﻋﺠﯿﺐﺗﺮﯾﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖھﺎیﺷﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺮای‬
‫ﻋﺪول از ﻣﮑﺎن ﺷﯿﻄﺎن ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن وﻗﺘﺶ از ﺑﯿﻦ ﻧﻤﯽرود‬
‫و ﻧﻤﺎز ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻗﻄﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺑﺮ ﺧﻼف ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن در ﻧﻤﺎز ﺑﺮ وی ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻧﻤﺎزش را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪه و‬
‫ﺑﻌﺪ از دﺧﻮل در ﻧﻤﺎز آنرا ﻗﻄﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺪ در ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﺷﺮوع ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫دوﺑﺎره ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺮ وی ﻋﺮﺿﻪ ﺷﻮد و وی ﻧﻤﺎزش را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻤﺎزش را‬
 ‫‪١٥٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺴﺎب‪ ،‬ﮐﺪام ﺑﺨﺶ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮی ﻣﺮﺗﺒﻂ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟ واﻟﻠﻪ اﻋﻠﻢ ﺑﺎﻟﺼﻮاب‪.‬‬

‫آﯾﺎ ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﺷﺪه‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫اﻣﺎ ﺻﻮرت دوم‪ :‬و آن اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﻤﺎز را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺘﺶ ﺧﺎرج‬
‫ﺷﻮد ‪ -‬و اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ در آن اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ ‪ -‬آﯾﺎ ﻗﻀﺎی اﯾﻦ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﻪ وی ﻧﻔﻌﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و از او ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ھﺮﮔﺰ ﺑﺮای وی ﺳﻮدی ﻧﺪاﺷﺘﻪ و‬
‫راھﯽ ﺑﺮای او در ﺟﺒﺮان و ﺗﻼﻓﯽ آن ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ و ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻗﻀﺎی آن ﻧﻤﺎز ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖ‬
‫و ﺑﻪ ﺟﺎ آوردن ﻗﻀﺎی آن‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﻓﻮت ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز را از ﺑﯿﻦ ﻧﻤﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ وی ﻣﺴﺘﺤﻖ‬
‫ﻋﻘﻮﺑﺖ اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل از او درﮔﺬرد‪.‬‬
‫و ﮔﺮوھﯽ از ﺳﻠﻒ و ﺧﻠﻒ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ) ‪ :(١‬ھﺮﮐﺲ ﺑﺪون ﻋﺬر و ﻋﻤﺪا ﻧﻤﺎز را از وﻗـﺘﺶ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺎﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازد و اﯾﻦ ﺗﺎﺧﯿﺮ را ﺟﺎﯾﺰ ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وی ھﯿﭻ راھﯽ ﺑﺮای ﺟﺒﺮان و ﺗﻼﻓﯽ آن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ھﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻗﻀﺎی آنرا ﺑﻪ ﺟﺎ آورد و از او ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫وﻟﯽ ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﻧﺰاﻋﯽ در ﺑﯿﻦ ﻋﻠﻤﺎ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻮﺑﻪی ﻧﺼﻮح ﺑﺮای وی ﺳﻮدﻣﻨﺪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﺟﺎ آوردن ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎزھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﮐﺮده‪،‬‬
‫ﺗﮑﻤﯿﻞﮐﻨﻨﺪهی ﺗﻮﺑﻪی وی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪاش ﺑﺪون ﻗﻀﺎی آنھﺎ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻮﺑﻪاش ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺑﺮ ﻗﻀﺎی آنھﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﻤﯿﻦ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﭘﺲ ﺑﺮ‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﮐﺮده و ﻧﻤﺎزھﺎی ﻧﺎﻓﻠﻪ را زﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺟﺒﺮان و ﺗﻼﻓﯽ آﻧﭽﻪ در‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده ﺑﺮ وی ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﺤﻞ اﺧﺘﻼف‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ادﻟﻪی ﻃﺮﻓﯿﻦ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ وﺟﻮب ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎزھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﻓﻮت ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -١‬از آﻧﺠﺎﺋﯽﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه و ﯾﺎ آنرا ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫ﮐﺮده ‪ -‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ھﺮ دوی آنھﺎ ﻣﻌﺬور ﺑﻮده و در ﻓﻮت ﻧﻤﺎز اھﻤﺎل و ﮐﻮﺗﺎھﯽ‬
‫ﻧﮑﺮدﻧﺪ ‪ -‬ﺑﻪ ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز اﻣﺮ ﻧﻤﻮد‪ ،‬وﺟﻮب ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﮔﻨﺎه‬

‫‪ -١‬ﻧﺺ اﻹﻣﺎم اﻟﻨﻮوي ﰲ اﳌﺠﻤﻮع‪٧١/٣‬ﻋﲆ أن اﳌﺨﺎﻟﻒ ﻫﻮ اﺑﻦ ﺣﺰم وﻋﺒﺎرﺗﻪ ﻫﻜﺬا )أﲨﻊ اﻟﻌﻠﲈء اﻟﺬﻳﻦ‬
‫ﻳﻌﺘﺪ ﲠﻢ ﻋﲆ أن ﻣﻦ ﺗﺮك اﻟﺼﻼة ﻋﻤﺪا‪ ،‬ﻟﺰﻣﻪ ﻗﻀﺎؤﻫﺎ وﺧﺎﻟﻔﻬﻢ أﺑﻮﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺰم(‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٦٠‬‬

‫اﻓﺮاط ﮐﺮده و ﻋﻤﺪا ﻧﻤﺎز را ﻓﻮت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺰاوارﺗﺮ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﺟﺰ در وﻗﺘﺶ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻗﻀﺎﯾﺶ ﺑﻌﺪ از وﻗﺖ در ﺣﻖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه و ﯾﺎ آنرا ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﻔﻌﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و اﺻﺤﺎبﺷﺎن در روز ﺧﻨﺪق‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺑﻌﺪ از ﻣﻐﺮب‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ) ‪ .(١‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آنھﺎ ﻧﻪ از ﺟﻤﻠﻪی ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪﮔﺎن از ﻧﻤﺎز ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ﻧﻪ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮای ﻋﺪهای از آنھﺎ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ‬
‫اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد وﻟﯽ ﺑﺮای ھﻤﻪی آنھﺎ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ رخ ﻧﺪاد‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺣﺎل ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز اﻓﺮاط ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ از ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺬور‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز اﻓﺮاط ﮐﺮده‪،‬‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ در ﺣﻖ ﻣﻌﺬور ﮐﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺸﺮوﻋﯽ ﺑﺮ ﺗﺮک ﻧﻤﺎزش‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫‪ -٤‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و اﺻﺤﺎﺑﺶ را ﺑﻪ ﺧﻮاب ﺑﺮد ﺗﺎ ﺑﺮای اﻣﺖ ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ را‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش ﻓﻮت ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ و اﯾﻨﮑﻪ در ﺻﻮرت ﻓﻮت ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﻤﺎز از وی‬
‫ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻌﺪا آنرا ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -٥‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در رﻣﻀﺎن ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺟﻤﺎع‪ ،‬روزهاش را اﻓﻄﺎر ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺮ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ روزی را ﺑﻪ ﺟﺎی آن ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ) ‪.(٢‬‬
‫‪ -٦‬ﻗﯿﺎس ﻣﻘﺘﻀﯽ وﺟﻮب ﻗﻀﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻋﺒﺎدت در وﻗﺘﺶ‪،‬‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﮑﻠﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ در وﻗﺖ اﻓﺮاط ﮐﻨﺪ و آنرا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻓﺮاط وی‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺎﻗﻂﮐﻨﻨﺪهی اﻧﺠﺎم ﻋﺒﺎدت از وی ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -١‬اواﻣﺮ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬آﻧﭽﻪ وﻗﺘﺶ ﺑﻪ اﻧﺪازهی اﻧﺠﺎم آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫و آﻧﭽﻪ وﻗﺘﺶ وﺳﯿﻊﺗﺮ از اﻧﺠﺎم آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﻧﻤﺎز‪.‬‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺴﻢ دوم‪ ،‬ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ھﻤﺎن ﻋﺒﺎدت اﻣﺮ ﺷﺪه ﻣﺤﺴﻮب ﮔﺮدد‪ ،‬ﺷﺮط اﺳﺖ ﮐﻪ‬

‫‪ -١‬ﺛﺒﺖ ذﻟﻚ ﰲ اﻟﺼﺤﻴﺤﲔ وﻏﲑﳘﺎ‪ ،‬اﻧﻈﺮ ﺟﺎﻣﻊ اﻷﺻﻮل )‪.(٣٢٥٧‬‬

‫‪ -٢‬أﺑﻮداود )‪ (٢٣٩٣‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ (١٦٧١‬واﻟﺪارﻗﻄﻨﻲ )‪ (٢٣٩٨‬ﻛﻠﻬﻢ ﰲ اﻟﺼﻮم واﻧﻈﺮﻛﻼم اﳊﺎﻓﻆ اﺑﻦ‬
‫ﺣﺠﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﰲ ﺗﻠﺨﻴﺺ اﳊﺒﲑ ‪٢١٩/٢‬ﺣﻴﺚ ذﻛﺮ ﻟﻪ ﻋﺪة ﻃﺮق ﻣﺮﺳﻠﺔ وﻣﺮﻓﻮﻋﺔ‪ .‬ورواه اﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ﺑﺈﺳﻨﺎد‬
‫ﺟﻴﺪ ﻛﲈ ﻗﺎل اﻟﻨﻮوي ﰲ اﳌﺠﻤﻮع‪.٧١/٣‬‬
 ‫‪١٦١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫در زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﺮای آن در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧﻮع از ﻋﺒﺎدت ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺻﻔﺖ اﻣﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﺻﻔﺘﯽ ﻏﯿﺮ از آن‪ ،‬ﻋﺒﺎدت ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا آﻧﭽﻪ را اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫در وﻗﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺪان اﻣﺮ ﮐﺮده‪ ،‬در ﺻﻮرت ﺗﺮک آن از ﺳﻮی ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪان ﻣﺎﻣﻮر ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ وﻗﺘﺶ را ﻓﻮت ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم آن ﺑﺮای وی ﭘﺲ از آن وﻗﺖ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد‪،‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﺣﺴﯽ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﻤﭽﻨﯿﻦ از ﻧﻈﺮ ﺣﺴﯽ ﻧﯿﺰ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم آن ﭘﺲ از وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای آن ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه‪ ،‬اﻣﺮی ﻏﯿﺮ ﻣﺸﺮوع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺎس اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﭘﺲ از ﺧﺮوج وﻗﺘﺶ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد و ھﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﻪ ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺟﺰ آﻧﭽﻪ اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ ج ﻣﺸﺮوع ﻗﺮاردادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪی ﺷﺮﻋﯽ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﺎز و روزه و ﺣﺞ را ﺟﺰ در اوﻗﺎﺗﯽ ﺧﺎص‬
‫ﻗﺮار ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه اﯾﻦ اوﻗﺎت ﻓﻮت ﺷﻮد‪ ،‬دﯾﮕﺮ اﻧﺠﺎم آنھﺎ ﻣﺸﺮوع‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را در روز ﺷﻨﺒﻪ و وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﻪ در روز دھﻢ‬
‫و ﺣﺞ در ﻏﯿﺮ از روزھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای آن ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺸﺮوع ﻗﺮار ﻧﺪاده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﻤﺎزھﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺺ و اﺟﻤﺎع ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﻮاب و‬
‫ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﯾﺎ زاﯾﻞ ﺷﺪن ﻋﻘﻞ‪ ،‬از اﻧﺠﺎم آن ﻣﻌﺬور ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از زاﯾﻞ ﺷﺪن ﻋﺬر ﺑﺎﯾﺪ آنرا‬
‫اﻧﺠﺎم دھﺪ و روزهی رﻣﻀﺎن ﻧﯿﺰ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻗﻀﺎﯾﺶ را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺬرھﺎﯾﯽ‬
‫ھﻤﭽﻮن ﺑﯿﻤﺎری‪ ،‬ﺳﻔﺮ و ﺣﯿﺾ ﻣﺸﺮوع ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺟﻤﻊ‬
‫ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز را در وﻗﺖ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﻔﺮ ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎری ﯾﺎ ﺷﻐﻠﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز را ﺑﺮای وی ﻣﺒﺎح ﻣﯽﺳﺎزد) ‪ ،(١‬ﻣﺸﺮوع ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ در اﯾﻦ‬

‫‪ -١‬ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﯿﺎزی ﻋﺎرﺿﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و دﻟﯿﻞ آن ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻋﺒﺎسب‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ را در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺮس و ﯾﺎ ﺑﺎران ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ھﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﮐﺮﯾﺐ ﯾﺎ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﺮا اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدﻧﺪ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﺎ ﻣﺸﻘﺘﯽ ﺑﺮ اﻣﺘﺶ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪) .‬ﻣﺴﻠﻢ ‪ (٧٠٥‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ رﺧﺼﺘﯽ ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺬر‬
‫دارﻧﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻧﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﻋﺬری ﻧﺪارﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺸﻘﺖ و ﺳﺨﺘﯽ از آنھﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ ﻣﺬھﺐ اﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ و اﺷﮫﺐ ﮐﻪ از اﺻﺤﺎﺑﺶ ﻣﺎﻟﮏ اﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﻗﻮل را ﺧﻄﺎﺑﯽ‬
‫از ﻗﻔﺎل اﻟﺸﺎﺷﯽ اﻟﮑﺒﯿﺮ از اﺻﺤﺎب ﺷﺎﻓﻌﯽ از اﺳﺤﺎق اﻟﻤﺮوزی از ﮔﺮوھﯽ از اﺻﺤﺎب ﺣﺪﯾﺚ ﺣﮑﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و اﺑﻦ ﻣﻨﺬر و اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ اﯾﻦ ﻣﺬھﺐ را اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮدهاﻧﺪ‪) .‬ﻣﺠﻤﻮع اﻟﻔﺘﺎوی‪) ،(٢٥/٢٤‬وﺷﺮح‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﻟﻠﻨﻮوی‪) ،(٣٥٠٩/٢‬واﻟﻘﻮاﻧﯿﻦ‪) ،(٧٥‬وﻣﻌﺎﻟﻢ اﻟﺴﻨﻦ‪ .(٥٥/٢‬وﺷﯿﺦ اﻻﺳﻼم اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ در‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٦٢‬‬

‫ﺣﺎﻻت ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺬر‪ ،‬ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎزھﺎ از وﻗﺘﺸﺎن ﺗﺎ وﻗﺖ دﯾﮕﺮی ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮای ﺟﺰ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺎﻻت ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺣﺎﻻت از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎھﺎن ﮐﺒﯿﺮه‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎبس ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز ﺑﺪون ﻋﺬر از ﮐﺒﺎﺋﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ )ﮐﻪ ﺟﻤﻊ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﻌﺪی در ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺬر ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ( ﺑﺮ وی‬
‫اﻧﺠـﺎم آن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮔﺮﭼﻪ آنرا ﺗـﺎ وﻗﺖ ﻧﻤـﺎز ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﺗـﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ در اﯾﻦ وﻗﺖ آنرا اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﻣﺮاﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را از وﻗﺘﺶ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ‬
‫ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﯾﻦ ﻋﻤﻞﺷﺎن ﺑﺎ آنھﺎ ﺑﺠﻨﮕﯿﻢ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ آنھﺎ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﺗﺎ‬
‫وﻗﺖ ﻋﺼﺮ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫آﻧﮫﺎ اﻣﺮ ﮐﺮده و ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ آن ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﮔﺰار ﻧﺎﻓﻠﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و او را اﻣﺮ‬
‫ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﻧﻤﺎز را در وﻗﺖ ﺧﻮدش ﺑﺨﻮاﻧﺪ و از ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ آنھﺎ ﻧﮫﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز روز را ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازد و آنرا در ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪) ،‬ﻣﺜﻼ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ را ﺗﺎ ﺷﺐ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازد و ﯾﺎ ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء را ﺗﺎ روز ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ‬
‫ﻣﯽاﻧﺪازد( در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬آﻧﭽﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻏﯿﺮ از آﻧﭽﯿﺰی اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺪان اﻣﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻏﯿﺮ از آن ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ ج ﺗﺸﺮﯾﻊ‬
‫ﮐﺮده و ﺑﺪان اﻣﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و ﻧﻪ از‬
‫وی ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫) ‪ُُ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ (١‬‬
‫ﺮﺼ �ﻘﺪ ﺣ ِﺒﻂ �ﻤﻠﻪ« »ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز‬ ‫‪ -٤‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻣﻦ ﺗﺮك ﺻﻼة اﻟﻌ ِ‬
‫ﻋﺼﺮ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻋﻤﻠﺶ ﺑﺎﻃﻞ و ﺗﺒﺎه ﻣﯽﺷﻮد‪ «.‬و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ) ‪:(٢‬‬

‫ﻣﺠﻤﻮع اﻟﻔﺘﺎوی ‪ ٤٥٨/٢١‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ در وﻗﺘﯽ ﺧﺎص ﺑﺮ ﺻﻨﻌﺘﮕﺮ و ﮐﺎرﮔﺮ و ﮐﺸﺎورز ﻣﺸﻘﺖ و‬
‫ﺳﺨﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ آب ﺑﺮای وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ دور ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺑﺎ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮی آن‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺪان اﺣﺘﯿﺎج دارﻧﺪ ﺗﻌﻄﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ در وﻗﺖ ﻣﺸﺘﺮک ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز‪ ،‬ھﺮدو‬
‫ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ھﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -١‬ﺳﻨﻦ اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪.(٤٧٤‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري )‪.(٥٥٢‬‬
 ‫‪١٦٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫ﺎﻪﻟ« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮش ﻓﻮت‬ ‫اﻟﻌ ْﺮﺼ‪َ ،‬ﻛ َ� َّ� َﻤﺎ ُوﺗ َﺮ أَ ْﻫﻠَ ُﻪ َو َﻣ َ ُ‬‫ﻼ ُة َ‬ ‫َُ ُُ َ َ‬
‫اﺬﻟي �ﻔﻮﺗﻪ ﺻ‬
‫َّ‬
‫» ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮاده و ﻣﺎل ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده ﺑﺎﺷﺪ‪ «.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ‬
‫ﺟﺒﺮان آن در ﺷﺐ ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ ﻧﺎﺑﻮد ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬و درﻧﺘﯿﺠﻪ ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮﻧﺒﮫﺎی ﺧﺎﻧﻮاده و ﻣﺎﻟﺶ را ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از اﻋﻤﺎﻟﺶ ﺑﮫﺮهای‬
‫ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫‪ -٥‬از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﻃﻮر ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪َ » :(١‬ﻣ ْﻦ أد َر َك َر� َﻌﺔ ِﻣ َﻦ‬
‫َ َ‬
‫اﻟﻌﺮﺼ �ﺒْﻞ‬ ‫ﻣﻦ‬
‫َ َ َْ ً‬
‫ﻌﺔ‬ ‫�‬‫ر‬ ‫ك‬ ‫أدر‬ ‫ﻣﻦ‬ ‫و‬‫الﺼﺒْ َﺢ‪َ ،‬‬‫الﺸ ْﻤ ُﺲ َ� َﻘ ْﺪ أَ ْد َر َك ُّ‬ ‫ُّ ْ َ ْ َ َ ْ َ ْ ُ َ َّ‬
‫الﺼﺒ ِﺢ �ﺒﻞ أن �ﻄﻠﻊ‬
‫ِ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َْ‬
‫أدرك اﻟﻌﺮﺼ« »ھﺮﮐﺲ رﮐﻌﺘﯽ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﻗﺒﻞ از‬ ‫الﺸﻤﺲ �ﻘﺪ‬ ‫أن �ﻐ ُﺮب‬
‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬درﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﻧﯿﺰ درﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ھﺮﮐﺲ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ از‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﻗﺒﻞ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ درﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را درﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ «.‬از اﯾﻦ‪-‬‬
‫رو اﮔﺮ اﻧﺠﺎم آن ﭘﺲ از ﻃﻠﻮع و ﯾﺎ ﻏﺮوب ﻣﻄﻠﻘﺎ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﺑﺎز ھﻢ‬
‫درکﮐﻨﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﺑﻮد و ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﺑﯿﻦ آن ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ را در وﻗﺘﺶ درک‬
‫ﮐﺮده و ﯾﺎ ﮐﻤﺘﺮ از آن و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﺻﻼ ﭼﯿﺰی از آنرا در وﻗﺘﺶ درک ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و از ﻃﺮﻓﯽ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻔﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ از ﻧﻤﺎز را درﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش‬
‫ﺑﺪون ﮔﻨﺎه ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و در ﺑﯿﻦ اﻣﺖ ﺧﻼﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ھﯿﭻ اﺣﺪی‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪازد ﮐﻪ وﻗﺘﺶ ﺗﻨﮓ و ﻣﺤﺪود‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻘﺼﻮد از ادراک در ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺻﺤﯿﺢ و ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎزی‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﺣﺘﯽ ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺗﮑﺒﯿﺮ از آنرا در‬
‫وﻗﺘﺶ درﯾﺎﻓﺘﻪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺘﯽ در وﻗﺖ آن ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭼﯿﺰی از آنرا درک ﻧﮑﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ در اﯾﻨﺼﻮرت ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺑﺮای اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -٦‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮای ھﺮ ﻧﻤﺎزی‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ اول و‬
‫آﺧﺮ آنرا ﻣﻌﯿﻦ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﻗﺒﻞ از داﺧﻞ ﺷﺪن وﻗﺘﺶ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ اﺟﺎزه ﻧﺪادﻧﺪ و درواﻗﻊ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آنرا ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ و‬
‫ﯾﺎ ﻗﺒﻞ از وﻗﺘﺶ اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬اﻣﺮ ﻏﯿﺮ ﻣﺸﺮوﻋﯽ را اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ وﻗﺖ‪،‬‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ ﻣﻮاﻗﻴﺖ اﻟﺼﻼة )‪ (٥٥٦‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪.(٦٠٨‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٦٤‬‬

‫ﺷﺮﻃﯽ در ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺗﻔﺎوﺗﯽ در ﺻﺤﺖ آن ﺑﯿﻦ اﻧﺠﺎم آن ﻗﺒﻞ از وﻗﺖ و ﯾﺎ‬
‫ﺑﻌﺪ از وﻗﺖ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ھﺮدو ﻧﻤﺎز در ﻏﯿﺮ از وﻗﺖ ﺧﻮدش ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز اﻓﺮاط ﮐﺮده و آنرا ﭘﺲ از‬
‫وﻗﺘﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻓﺮاط ﮐﺮدن در ﺗﻌﺠﯿﻞ‬
‫آن‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﻗﺒﻞ از وﻗﺘﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻧﺸﻮد؟‬
‫‪ -٧‬در ھﺮﺣﺎل ﻧﻤﺎز در وﻗﺖ ﺧﻮدش واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺟﻤﯿﻊ‬
‫واﺟﺒﺎت و ﺷﺮوط را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ وﻗﺖ‪ ،‬ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‬
‫وﺿﻮﮔﺮﻓﺘﻦ و اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻗﺒﻠﻪ ﯾﺎ ﻃﮫﺎرت ﻟﺒﺎس و ﺳﺘﺮ ﻋﻮرت ﯾﺎ ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ ﯾﺎ ﻗﯿﺎم‬
‫در وﻗﺖ را ﻧﺪاﺷﺖ‪) ،‬ﻣﺜﻼ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﯿﻤﺎری ﯾﺎ ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﺟﺴﻤﯽ و‪ .(.‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ‬
‫ﺑﺮای وی اﻣﮑﺎن آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ اﻣﻮر ﺑﻌﺪ از وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﻤﺎزش در‬
‫وﻗﺖ ﺑﺪون آنھﺎ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل آنرا ﻣﺸﺮوع و واﺟﺐ ﻗﺮار داده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺮای وی ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻤﺎز را ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ ھﻤﺮاه‬
‫ﮐﻤﺎل اﯾﻦ ﺷﺮوط و واﺟﺒﺎت‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و‬
‫رﺳﻮﻟﺶ ج‪ ،‬وﻗﺖ ﺑﺮ ﺟﻤﯿﻊ واﺟﺒﺎت ﻣﻘﺪم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﺟﺰ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ‬
‫ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو اﻣﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺒﻮد‪) ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺪون واﺟﺒﺎت در وﻗﺖ و ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﭘﺲ از وﻗﺖ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻤﺎل اﯾﻦ ﺷﺮوط‪ ،‬در ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺠﺰ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ(‪،‬‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز در وﻗﺘﺶ ﺑﺪون اﯾﻦ ﺷﺮوط و واﺟﺒﺎت ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد زﯾﺮا اﮔﺮ‬
‫ﺑﺮای او راھﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎ ﻧﻤﺎزش ﭘﺲ از‬
‫وﻗﺖ ‪ -‬ھﻤﺮاه ﺷﺮوط و واﺟﺒﺎت آن ‪ -‬ﺑﮫﺘﺮ از ﻧﻤﺎزش در وﻗﺖ ﺑﺪون آنھﺎ ﺑﻮد و‬
‫در ﻧﺰد اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﻪ ﻧﺺ و اﺟﻤﺎع ﺑﺎﻃﻞ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٨‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز را ﻓﻮت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﻋﯿﺪ ﺗﺎرک آن ﺗﮫﺪﯾﺪ‬
‫َ‬ ‫َّ َ ُ َ‬ ‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فَ َو ۡ� ‪ٞ‬ل ّل ِۡل ُم َص ّل َ‬
‫ِين ه ۡم عن َص�ت ِ ِه ۡم‬
‫ِ� ‪ ٤‬ٱ�‬
‫ُ َ‬
‫َساهون ‪» ﴾٥‬وای ﺑﻪ ﺣﺎل ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‪ ،‬ھﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻣﯽﺳﭙﺎرﻧﺪ«‪ .‬اﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺳﮫﻮ را در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز از‬
‫وﻗﺘﺶ‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ از ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎصس ﺛﺎﺑﺖ‬
‫َ َ ََ‬
‫اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻣﺮﻓﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فخلف‬
 ‫‪١٦٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬
‫َ َ َۡ َ َ‬
‫ت ف َس ۡوف يَلق ۡون � ًّيا ‪﴾٥٩‬‬ ‫َ ۡ ۡ َ ۡ ٌ َ َ ُ ْ َّ َ َ َ َّ َ ُ ْ َّ َ َ‬
‫ِم ۢن �ع ِدهِم خلف أضاعوا ٱلصل ٰوة وٱ�بعوا ٱلشه� ٰ ِ �‬
‫َ‬
‫»ﺑﻌﺪ از آﻧﺎن‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﺎﺧﻠﻔﯽ )روی ﮐﺎر آﻣﺪﻧﺪ و در زﻣﯿﻦ( ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز را ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺷﮫﻮات راه اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬و )ﻣﺠﺎزات( ﮔﻤﺮاھﯽ )ﺧﻮد‬
‫را در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت( ﺧﻮاھﻨﺪ دﯾﺪ‪ «.‬ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ‬
‫ﻓﻮت ﮐﺮدن وﻗﺘﺶ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ آناﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﺮک وﻗﺖ‬
‫آن و ﺗﺮک واﺟﺒﺎت و ارﮐﺎﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﻧﻤﺎز را از وﻗﺘﺶ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازد‪ ،‬در ﺣﺪود اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻌﺪی و ﺗﺠﺎوز ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در‬
‫اﻧﺠﺎم ﻧﻤﺎز ﺗﻌﺠﯿﻞ ﮐﺮده و آنرا ﻗﺒﻞ از وﻗﺘﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫وی ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻌﺪی در ﯾﮏ ﺣﺪ )ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز از وﻗﺘﺶ( ﻗﺒﻮل ﺷﺪه‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻌﺪی در ﺣﺪ‬
‫دﯾﮕﺮ )ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن زودﺗﺮ از وﻗﺘﺶ( از وی ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﺷﻮد؟‬
‫‪ -٩‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﺷﺪه ﺑﺎ ﺑﻪ ﺟﺎ آوردن‬
‫ﻗﻀﺎﯾﯽ آن ﺟﺒﺮان ﻣﯽﺷﻮد« ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬در ﻣﻮرد ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﺑﺪان اﻣﺮ ﻣﯽﮐﻨﯽ‪،‬‬
‫)ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﺷﺪه( ﻣﺎ را آ ﮔﺎه ﮐﻦ‪ ،‬آﯾﺎ آن ھﻤﺎن ﻧﻤﺎزی اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺪان اﻣﺮ ﮐﺮده ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎزی ﻏﯿﺮ از آناﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺪان اﻣﺮ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ؟ ﭘﺲ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ھﻤﺎن ﻧﻤﺎزی اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺪان اﻣﺮ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪو ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﭘﺲ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا آنرا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ وی‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺪان اﻣﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﻋﯿﻨﺎ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‬
‫از اﯾﻦرو ﮔﻨﺎه و ﻣﻼﻣﺘﯽ ﺑﺮ وی ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻄﻌﺎ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﺎز آﻧﭽﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺪان اﻣﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺪو ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﯾﻦ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ‬
‫دﻻﯾﻞ ﻣﺎ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﻗﺮار ﮐﺮدی ﮐﻪ ﺑﺪان اﻣﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -١٠‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬در ﻣﻮرد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزی را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﮐﺮده و آنرا ﭘﺲ از‬
‫وﻗﺘﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﻧﻤﺎزش ﻃﺎﻋﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﻌﺼﯿﺖ؟ ﭘﺲ اﮔﺮ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎزش ﭘﺲ از وﻗﺖ ﻃﺎﻋﺖ اﺳﺖ و ﺑﺎ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﻣﻄﯿﻊ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﺟﻤﺎع و ﻗﺮآن و ﺳﻨﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ِ‬
‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﻌﺼﯿﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬ﺗﻘﺮب‬

‫‪ -١‬ﺑﺤﺚ در ﻣﻮرد اﯾﻦ دو آﯾﻪ در ادﻟﻪی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز را ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٦٦‬‬

‫ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ و ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم ﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؟ ﭘﺲ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ ﻣﻄﯿﻊ و ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﺗﺎﺧﯿﺮ آن ﻋﺎﺻﯽ و ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و او ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﻃﺎﻋﺖ اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻘﺮب ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ ﻧﻪ ﺑﺎ ﻓﻮت ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز ﮐﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻨﺼﻮرت‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻃﺎﻋﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺑﺎ اواﻣﺮ و اﺟﺮا ﮐﺮدن آن ﺑﺮ‬
‫وﺟﮫﯽ ﮐﻪ ﺑﺪان اﻣﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو اﻣﺮ اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ ج در ﻣﻮرد ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﮐﺮده و آنرا ﭘﺲ از ﺧﺮوج وﻗﺘﺶ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ و ﺑﺎ‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﻣﻄﯿﻊ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻣﺮ اﻟﻠﻪ و‬
‫رﺳﻮﻟﺶ ج در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﯿﺼﻠﻪﮐﻨﻨﺪهی ﻧﺰاع در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪.(١‬‬
‫‪ -١١‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻋﺒﺎدﺗﯽ در ﻏﯿﺮ از اوﻗﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای آن ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‬
‫ﺑﻪ ھﯿﭻ وﺟﻪ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ روزه در ﺷﺐ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺣﺞ در‬
‫ﻏﯿﺮ از ﻣﺎهھﺎی آن ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﺷﻮد و در ﻏﯿﺮ از وﻗﺖ ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻗﺒﻮل‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬از اﯾﻦرو ﭼﻪ ﻓﺮﻗﯽ ﺑﯿﻦ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ روز را اﻓﻄﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ و در ﺷﺐ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮم‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬در ﮔﺮﻣﺎی ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬رﻣﻀﺎن را‬
‫اﻓﻄﺎر ﮐﺮده و ﺑﻪ ﺟﺎی آن ﻣﺎھﯽ در ﺑﮫﺎر را روزه ﻣﯽﮔﯿﺮم‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺞ را‬
‫از ﻣﺎه ﻣﺨﺼﻮص آن ﺗﺎ ﻣﺤﺮم ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازم‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﭘﺲ از‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪﯾﻦ را در وﺳﻂ ﻣﺎه ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ و‬
‫ﺑﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز روز را ﺗﺎ ﺷﺐ و ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ﺗﺎ روز ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ‬
‫ﻣﯽاﻧﺪازم‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟ آﯾﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﺗﻔﺎوت ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮد؟‬
‫‪ -١٢‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮای ﻋﺒﺎدات‪ ،‬ﻣﮑﺎن‪ ،‬زﻣﺎن و ﺻﻔﺎﺗﯽ ﻗﺮار داده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل آنرا ﻣﮑﺎن ﻣﻘﺮر ﺑﺮای آن‬
‫ﻋﺒﺎدت ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻣﮑﺎنھﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺣﺞ ﻗﺮار‬
‫داده اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن‪ :‬ﻋﺮﻓﻪ‪ ،‬ﻣﺰدﻟﻔﻪ‪ ،‬ﻣﻨﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺎنھﺎی ﺟﻤﺎر و ﺑﯿﺘﻮﺗﻪ‪ ،‬ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و ﯾﺎ ﻣﮑﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ آنھﺎ ﺷﻮد‪ .‬و ﺻﻔﺘﯽ از‬
‫ﺻﻔﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل آن را ﺑﺮای ﻋﺒﺎدﺗﯽ واﺟﺐ ﻗﺮار داده‪ ،‬ﺻﻔﺘﯽ دﯾﮕﺮ‬

‫‪ -١‬ﺷﻤﺎره ‪٩‬و‪ ١٠‬ﻗﻮل اﺑﻦ ﺣﺰم‪ /‬در ﻣﺤﻠﯽ ‪ ٢٣٦-٢٣٥/٢‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

 ‫‪١٦٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ آن ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ زﻣﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ زﻣﺎﻧﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل آن زﻣﺎن را ﺑﺮای آن ﻋﺒﺎدت واﺟﺐ ﻗﺮار داده‬
‫اﺳﺖ؟‬
‫‪ -١٣‬و ﻧﺺ و اﺟﻤﺎع ﺑﺮ اﯾﻦ دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز را ﻋﻤﺪا از وﻗﺘﺶ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ‬
‫اﻧﺪازد‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﻓﻮت آن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪:(١‬‬
‫ﺎﻪﻟ« »ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ از وی ﻓﻮت‬ ‫ﻜ َ� َّ� َﻤﺎ ُوﺗ َﺮ أَ ْﻫﻠَ ُﻪ َو َﻣ َ ُ‬
‫َ ْ َ َُْ َ َ ُ َْ ْ َ َ‬
‫ﺮﺼ ﻓ‬
‫ِ‬ ‫»ﻣﻦ ﻓﺎ�ﺘﻪ ﺻﻼة اﻟﻌ ِ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮاده و ﻣﺎﻟﺶ از او ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ «.‬و آﻧﭽﻪ ﻓﻮت ﺷﻮد‪ ،‬راھﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮی ادراک آن ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ اﮔﺮ اﻣﮑﺎن درک آن ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﻮت ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺎم‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎی ﻟﻐﺖ و ﻋﺮف و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷﺮع ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(٢‬ﻻﻳﻔﻮت اﺤﻟﺞ ﺣﻰﺘ ﻳﻄﻠﻊ اﻟﻔﺠﺮ ﻣﻦ ﻳﻮم‬
‫ﻋﺮﻓﺔ« »ﺗﺎ ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ در روز ﻋﺮﻓﻪ ﺣﺞ ﻓﻮت ﻧﻤﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫آﯾﺎ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎ ﻓﻮت وﻗﺖ ﺣﺞ‪ ،‬آنرا ﻓﻮت ﺷﺪه ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺮا‬
‫ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ادراک ﺣﺞ در روز ﭘﺲ از آن ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؟ و اﯾﻦ ﺑﺮ ﺧﻼف ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده و ﯾﺎ از آن ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ در اﯾﻨﺼﻮرت ﻓﻮت ﺷﺪه ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫َُ ُُ َ َُ َ ْ‬ ‫َّ‬
‫ﺮﺼ‪،‬‬
‫اﺬﻟي �ﻔﻮﺗﻪ ﺻﻼة اﻟﻌ ِ‬ ‫ﻧﻤﯽﺷﻮد و در اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج داﺧﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ِ » :‬‬
‫ﺎﻪﻟ« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮش ﻓﻮت ﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮاده و‬ ‫َﻛ َ� َّ� َﻤﺎ ُوﺗ َﺮ أَ ْﻫﻠَ ُﻪ َو َﻣ َ ُ‬
‫ِ‬
‫ﻣﺎل ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﻣﺖ اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺘﺶ ﺧﺎرج‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ آنرا ﻓﻮت ﮐﺮده اﺳﺖ و اﮔﺮ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻤﺎز از وی ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﺪ و ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫آن ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺎﻣﯿﺪن آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﻮت ﺷﺪه‪ ،‬ﻟﻐﻮ و ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻮد؛ و‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ درک ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻓﻮت ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫‪ -١٤‬و ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﻪ ھﯿﭻ ﻋﻨﻮان راھﯽ ﺑﺮای ﺗﻼﻓﯽ و ﺟﺒﺮان وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻓﻮت ﺷﺪه‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر راھﯽ ﺑﺮای ﺗﻼﻓﯽ و ﺟﺒﺮان ﻓﺮﺿﯿﺖ و وﺻﻒ آن ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺳﻨﻦ اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪.(٤٧٨‬‬

‫‪ -٢‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﱰﻣﺬي وأﺑﻮداود واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ‪ ،‬اﻧﻈﺮ ﺟﺎﻣﻊ اﻷﺻﻮل )‪ (١٥٢٩‬واﳌﺠﻤﻮع ‪ ٩٥/٨‬وﺻـﺤﺤﻪ اﻹﻣـﺎم‬
‫اﻟﻨﻮوي وﻗﺪ أورده اﳌﺼﻨﻒ‪ /‬ﺑﺎﳌﻌﻨﻰ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٦٨‬‬

‫و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎی ﺣﺪﯾﺚ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آنرا اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و دﯾﮕﺮان‬
‫َ ْ ُ ْ َ َ َّ َ َ َّ ُ َ ُ َ َ ْ‬ ‫) ‪َ َ َ َ ْ ً ْ َ َ َ ْ َ ْ َ (١‬‬
‫ﻪﻟ ل ْﻢ �ﻘ ِﺾ‬ ‫� رﺧﺼ ٍﺔ رﺧﺼﻬﺎ ا�‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﻲﻓ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ‪» :‬ﻣﻦ أ�ﻄﺮ ﻳﻮﻣﺎ ِﻣﻦ رمﻀ ِ‬
‫ﺎن‬
‫َ ْ ُ َ ُ َّ ْ‬
‫اﺪﻟﻫ ِﺮ« »ھﺮﮐﺲ روزی را در رﻣﻀﺎن ﺑﺪون رﺧﺼﺖ اﻟﮫﯽ و ﻣﺠﻮز ﺷﺮﻋﯽ ﮐﻪ‬ ‫�ﻨﻪ ِﺻﻴﺎم‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮای وی ﻣﻘﺮر ﮐﺮده‪ ،‬اﻓﻄﺎرﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻤﺎم اﯾﺎم روزه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻗﻀﺎی‬
‫آنرا ﺑﻪ ﺟﺎ آورد‪ «.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺠﺎی ﺳﺨﻦ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺳﺎزﮔﺎری دارد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪:‬‬
‫روزی را در ھﺮ ﻣﺎھﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎی آن ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -١٥‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻮاﺟﮫﻪ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎنﺷﺎن ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮف اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ارﮐﺎن ﻧﻤﺎز را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮده و در آن اﻋﻤﺎل زﯾﺎد و‬
‫ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﮐﺮده و ﻗﺒﻞ از اﻣﺎم ﺳﻼم ﻣﯽدادﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﭘﯿﺎده و ﺳﻮاره ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ھﻢ ﺑﺮایﺷﺎن‬
‫ﻣﻘﺪور ﻧﺒﻮد ﻧﻤﺎز را در وﻗﺘﺶ ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎنﺷﺎن ﺑﻪ ﺳﻮﯾﯽ ﻏﯿﺮ از‬
‫ﻗﺒﻠﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ آناﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﻤﺎز در ﻏﯿﺮ از وﻗﺘﺶ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮده و ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﺑﺮای‬
‫اﻧﺠﺎم آن ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﺻﺤﺎﺑﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ‬
‫دارد ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻋﺬری ﮐﻪ در راه اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و‬
‫ﺟﮫﺎد ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ‪ ،‬دﭼﺎر آن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮده و ﻧﻪ از آنھﺎ ﻗﺒﻮل‬
‫ﻣﯽﺷﺪه‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ آنرا ﺗﺎ زﻣﺎن ﺣﺼﻮل اﻣﻨﯿﺖ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد‪،‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ از ﻓﺮدی ﮐﻪ ﻣﻘﯿﻢ ﺑﻮده و در ﺻﺤﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ھﯿﭻ ﻋﺬری ﻧﺪارد‪،‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﻮد؟ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻋﻠﻨﺎ ﻧﺪای ﻣﻮذن را‬
‫ﺷﻨﯿﺪه و ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﺮده ﺗﺎ وﻗﺘﺶ ﺧﺎرج ﺷﺪه‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن را در وﻗﺘﯽ ﻏﯿﺮ از‬
‫وﻗﺖ ﺧﻮدش ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؟‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮای ﻣﺮﯾﺾ‪ ،‬ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز از وﻗﺘﺶ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ وی اﻣﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ در‬

‫‪ -١‬أﲪﺪ )‪ (٩٠١٤‬وأﺑﻮداود )‪ (٢٣٩٦‬واﻟﱰﻣﺬي )‪ (٧٢٣‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ (١٦٧٢‬ﻛﻠﻬﻢ ﰲ اﻟﺼﻮم وإﺳﻨﺎده‬

‫ﻏﺮﻳﺐ ﻛﲈ ﰲ اﳌﺠﻤﻮع ‪ ٣٢٩/٦‬وﻗﺎل اﻟﱰﻣﺬي ﻋﻘﺒﻪ‪ :‬ﻻﻧﻌﺮﻓﻪ إﻻ ﻣﻦ ﻫﺬا اﻟﻮﺟﻪ وﺳﻤﻌﺖ ﳏﻤﺪا‬
‫)اﻟﺒﺨﺎري( ﻳﻘﻮل‪ :‬اﺑﻮاﳌﻄﻮس اﺳﻤﻪ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ اﳌﻄﻮس وﻻ أﻋﺮف ﻟﻪ ﻏﲑ ﻫﺬا اﳊﺪﻳﺚ وذﻛﺮ اﳌﻨﺬري ﰲ‬
‫اﻟﱰﻏﻴﺐ واﻟﱰﻫﻴﺐ‪١٠٨/٢‬ﻋﻦ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن أﻧﻪ ﻻ ﳚﻮز اﻻﺣﺘﺠﺎج ﺑﲈ اﻧﻔﺮد ﺑﻪ‪ .‬واﷲ أﻋﻠﻢ‪.‬‬
 ‫‪١٦٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫ﺻﻮرت ﻧـﺎﺗﻮاﻧﯽ ﺑﺮ ﭘﮫﻠﻮی ﺧﻮد ﺑﺪون ﻗﯿﺎم و رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮده و از او ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﺗﺎﺧﯿﺮ آن ﺗﺎ زﻣﺎن‬
‫ﺻﺤﺖ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮد) ‪.(١‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ادﻟﻪ‪ ،‬ﻣﺎ را آ ﮔﺎه ﺳﺎزﯾﺪ ﮐﻪ در ﮐﺠﺎی ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و ﯾﺎ اﺛﺮی از ﺻﺤﺎﺑﻪ‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪازد و ﻋﻤﺪا وﻗﺘﯽ را ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﻧﻤﺎز در آن اﻣﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﻓﻮت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻤﺎزی را ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺧﺮوج‬
‫وﻗﺘﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ از وی ﻗﺒﻮل ﮐﺮده و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ وی ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮده و از ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺘﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻗﺒﺎل آن دارد ﺗﺒﺮﺋﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ وی ﺛﻮاب ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﯾﻀﻪ را در وﻗﺘﺶ ادا ﮐﺮده‪،‬‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ؟‬
‫ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻗﯿﺎم ﻗﯿﺎﻣﺖ ھﯿﭻ راھﯽ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﺎ‬
‫ﺑﺮای ﺷﻤﺎ از اﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﻣﺜﻞ آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻗﻮل ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﮐﻼم اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖس‪:‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺒﺎرک ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ اﺑﻮﺧﺎﻟﺪ از زﯾﺪ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫ﺻﺪﯾﻖس ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎبس ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ را ﺑﻪ اﻣﺮی ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬اﮔﺮ آنرا ﺣﻔﻆ‬
‫ﮐﻨﯽ‪ .‬ﺑﺪان ﮐﻪ ﺑﺮای ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺷﺐ‪ ،‬ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ روز اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدد و در روز ﻧﯿﺰ ﮐﺎرھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺐ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬آنرا ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻋﻤﻞ ﻣﺴﺘﺤﺐ را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯿﮑﻪ ﺑﻪ ﻓﺮاﯾﺾ و واﺟﺒﺎت رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﺗﺮازوی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺗﺮازوی ﺣﺴﻨﺎت و ﻧﯿﮑﯽھﺎیﺷﺎن ﺳﻨﮕﯿﻦ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﭘﯿﺮویﺷﺎن از ﺣﻖ و ﮔﺮان ﺷﻤﺮدن آن در دﻧﯿﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺣﻘﯽ ﺑﺮای‬
‫ﺗﺮازوی اﻋﻤﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آن اﯾﻨﮑﻪ ﺳﻨﮕﯿﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﻖ در آن ﻗﺮار ﮔﯿﺮد؛ و‬
‫ﺳﺒﮑﯽ ﺗﺮازوی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯿﺰان و ﺗﺮازوی اﻋﻤﺎلﺷﺎن ﺳﺒﮏ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺗﺒﺎع و ﭘﯿﺮوی آنھﺎ از ﺑﺎﻃﻞ و ﺳﺒﮏ ﺷﻤﺮدن آن در دﻧﯿﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺣﻘﯽ‬

‫ِّ َ‬
‫‪ -١‬اﺣﺎدﻳﺚ ﺻﻼة اﳌﺮﻳﺾ ﺻﺤﻴﺤﻪ ﻣﻨﻬﺎ‪ :‬ﺣﺪﻳﺚ اﻟﺒﺨﺎري ﰲ ﺗﻘﺼﲑ اﻟﺼﻼة )‪ (١١١٧‬وﻧﺼﻪ‪َ » :‬ﺻﻞ ﻗﺎﺋِ ًﻤﺎ‪،‬‬
‫َ ْ َْ َْ َ ْ ََ ً َ ْ َْ َْ َ ْ َ ََ َ ْ‬
‫ﺐ« ﺣﺘﯽ اﻻﻣﮑﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎز را اﯾﺴﺘﺎده ﺑﺨﻮان‪ .‬اﮔﺮ‬ ‫ﻓﺈِن لﻢ �ﺴﺘ ِﻄﻊ �ﻘﺎ ِﻋﺪا ‪،‬ﻓﺈِن لﻢ �ﺴﺘ ِﻄﻊ �ﻌ� ﺟﻨ ٍ‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺨﻮان‪ .‬و اﮔﺮ اﯾﻦ ھﻢ ﺑﺮاﯾﺖ ﻣﻘﺪور ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﮫﻠﻮ ﺧﻮاﺑﯿﺪه‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٧٠‬‬

‫ﺑﺮای ﺗﺮازو ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﺒﮏ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯿﮑﻪ ﺑﺎﻃﻞ در آن ﻗﺮار داده ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﮫﺸﺘﯿﺎن و ﻧﯿﮑﯽھﺎیﺷﺎن را ذﮐﺮ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ در ازای ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ‬
‫اﻋﻤﺎلﺷﺎن‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﭘﺎداش ﻣﯽدھﺪ و از ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎلﺷﺎن ﮔﺬﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ھﺮﮔﺎه آنھﺎ‬
‫را ﺑﻪ ﯾﺎد ﻣﯽآورم‪ ،‬ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ ﮐﻪ از آنھﺎ ﻧﺒﺎﺷﻢ و ﻧﯿﺰ دوزﺧﯿﺎن و اﻋﻤﺎلﺷﺎن را ذﮐﺮ ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه آنھﺎ را ﺑﻪ ﯾﺎد ﻣﯽآورم‪ ،‬ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ ﮐﻪ از آنھﺎ ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل آﯾﺎت‬
‫رﺣﻤﺖ و ﻋﺬاب را ذﮐﺮ ﻧﻤﻮده ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮﻣﻦ ھﻢ از اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺘﺮﺳﺪ و ھﻢ ﺑﻪ رﺣﻤﺘﺶ‬
‫اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﺪ و از اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻏﯿﺮ از ﺣﻖ ﭼﯿﺰی ﻧﺨﻮاھﺪ و ﺑﺎ دﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ھﻼﮐﺖ ﻧﯿﻨﺪازد‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺳﺨﻦ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدی‪ ،‬ھﯿﭻ ﻏﺎﺋﺐ و ﻧﮫﺎﻧﯽ ﻧﺰد ﺗﻮ‬
‫ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ از ﻣﺮگ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﯿﭻ ﭼﺎرهای ﺟﺰ آن ﺑﺮای ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ؛ و اﮔﺮ وﺻﯿﺖ ﻣﺮا‬
‫ﺿﺎﯾﻊ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ھﯿﭻ ﻏﺎﺋﺒﯽ ﻧﺰدت ﻣﻨﻔﻮرﺗﺮ از ﻣﺮگ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯽ آنرا ﻋﺎﺟﺰ‬
‫و ﻧﺎﺗﻮان ﮐﻨﯽ) ‪«.(١‬‬
‫از ھﯿﭽﯿﮏ از ﺻﺤﺎﺑﻪ داﻧﺴﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖس ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﺪم ﻗﺒﻮﻟﯽ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﺷﺪه‪ ،‬در اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖس ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖس اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺮای ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫در ﺷﺐ‪ ،‬ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ روز اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﮔﺮدد و در روز ﻧﯿﺰ ﮐﺎرھﺎﯾﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺐ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آنرا ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ «.‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده و ﺻﺮﯾﺤﺎ ﺑﺮ ﺧﻼف اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﺑﻮﺑﮑﺮﺻﺪﯾﻖس‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﺸﺎء در ﮔﺮﻣﺎی ﻧﯿﻤﺮوز و ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ در وﺳﻂ روز ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﺳﺨﻦ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﭘﺴﺮش ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص‪،‬‬
‫ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﯽﺑﮑﺮ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻞ اﻟﻌﻘﯿﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻄﺮف ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ و ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰش و ‪ ...‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﺷﻌﺒﻪ از ﯾﻌﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﻄﺎء از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺣﺮاش رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ) ‪» :(٣‬اﺑﻦ‬

‫‪ -١‬أﺧﺮﺟﻪ اﺑﻦ اﳌﺒﺎرك ﰲ اﻟﺰﻫﺪ ص ‪ ٣١٩‬وﻟﻴﺲ ﻓﻴﻪ دﻟﻴﻞ ﻇﺎﻫﺮ ﻟﻠﻤﺼﻨﻒ‪ .‬وزﻫﺪ ﻫﻨﺎد‪.٤٩٦/١‬‬
‫‪ -٢‬ﻫﺬا ﻧﺺ اﺑﻦ ﺣﺰم ﰲ اﳌﺤﲆ‪.٢٣٨/٢‬‬
‫‪ -٣‬أﺧﺮﺟﻪ اﺑﻦ ﺣﺰم ﰲ اﳌﺤﲆ‪ ،٢٣٩-٢٣٨/٢‬وﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ )ﺣﺮاش( ﱂ أﺟﺪه وإذا ﻛﺎن )اﺑﻦ ﺧﺮاش( ﻓﻬﻮ‬
‫ﺷﺪﻳﺪ اﻟﻀﻌﻒ وﻫﻮ ﻟﻴﺲ ﻃﺒﻘﺔ ﻳﻌﲆ وﱂ ﻳﺪرك اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪.‬‬
 ‫‪١٧١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫ﻋﻤﺮس ﻣﺮدی را دﯾﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪو ﮔﻔﺖ ﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ؟ ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را در وﻗﺘﺶ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزی ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار‪ ،‬ﺳﭙﺲ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺖ‬
‫ﺧﻮب و ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﻣﺪ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﻦ‪«.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﺎوﯾﻞ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺒﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد از ﻧﻔﯽ »ﻻ ﺻﻼة ﳌﻦ ﱂ ﻳﺼﻞ اﻟﺼﻼة‬
‫ﻟﻮﻗﺘﻬﺎ« ﮐﻪ در ﮐﻼم اﺑﻦ ﻋﻤﺮب آﻣﺪه‪ ،‬ﻧﻔﯽ ﮐﻤﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﭼﻨﺪ وﺟﻪ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -١‬ﻧﻔﯽ ﻣﻘﺘﻀﯽ ﻧﻔﯽ ﻣﺴﻤﯽ ﺑﻮده و ﻣﺴﻤﯽ در اﯾﻨﺠﺎ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺴﻤﯽ‬
‫ﻣﻨﺘﻔﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻟﻔﻆ اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦرو ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺮوج‬
‫آن از ﺣﻘﯿﻘﺘﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ؟‬
‫‪ -٢‬اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮدﺗﺎن از ﻧﻔﯽ‪ ،‬ﻧﻔﯽ ﮐﻤﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻤﺎل در ﻧﻤﺎز ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا‬
‫اﺻﻞ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺷﺮﻋﯽ )ﻧﻤﺎز( ﺑﺎ ﻧﻔﯽ ﻣﺴﺘﺤﺒﯽ در آن‪،‬‬ ‫اﯾﻦ ﺗﺎوﯾﻞ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ زﯾﺮا ِ‬
‫ﻣﻨﺘﻔﯽ ﻧﻤﯽﮔﺮدد ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎ ﻧﻔﯽ رﮐﻨﯽ از ارﮐﺎن و ﯾﺎ ﺟﺰﺋﯽ از اﺟﺰاﯾﺶ ﻣﻨﺘﻔﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و ھﺮ ﻧﻔﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ ﺷﺮﻋﯽ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻧﻔﯽ را در رھﻨﻤﻮدھﺎی ﻧﺒﻮی ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪ .‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫) ‪َ َ ُ ُ َ ْ َ َ َ َ َ (٢‬‬
‫ﻮء ُﻪﻟ« و‬ ‫ﻪﻟ« و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻻ ﺻﻼة لِﻤﻦ ﻻ وﺿ‬ ‫ﺎن ل َﻤ ْﻦ َﻻ أَ َﻣﺎﻧَ َﺔ َ ُ‬
‫) ‪َ َ َ (١‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻻ إِﻳﻤ ِ‬
‫َ‬ ‫ُ َ ِّ‬ ‫َ َ‬ ‫) ‪(٤‬‬ ‫) ‪ُ َ َ َّ َ ْ َ َ َ َ َ (٣‬‬
‫الﺼﻴﺎم‬ ‫ﺖ‬‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻻ �ﻤﻞ لِﻤﻦ ﻻ ِ�ﻴﺔ ﻪﻟ« و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻻ ِﺻﻴﺎم ﻤﻟﻦ لﻢ ﻳبﻴ ِ‬
‫ﺎب«‪.‬‬ ‫ﻼ َة ل َﻤ ْﻦ ل َ ْﻢ َ� ْﻘ َﺮأْ ﺑ َﻔﺎﺤﺗَﺔ الﻜﺘَ‬ ‫) ‪َ َ َ (٥‬‬
‫ِ ِ ِ ِ ِ‬ ‫ﻣﻦ الﻠﻴﻞ« و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻻ ﺻ ِ‬
‫و اﮔﺮ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎ ﻧﻔﯽ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺴﺘﺤﺒﺎﺗﺶ ﻣﻨﺘﻔﯽ ﮔﺮدد‪ ،‬ﭘﺲ ھﯿﭻ ﻋﺒﺎدﺗﯽ‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺒﺎدﺗﯽ از ھﻤﺎن ﺟﻨﺲ ﺑﺎﻻﺗﺮ و ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ ﻧﺰد اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﻣﺎ را ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ از واﺟﺒﺎت ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎری ﮐﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻨﺪ أﲪﺪ )‪ ،(١٢٣٨٣‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪ ،(١٢٦٩٠‬اﳌﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﲑ )‪.(١٠٥٥٣‬‬

‫‪ -٢‬أﺑﻮداود )‪ ،(١٠١‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ ،(٣٩٩‬دارﻗﻄﻨﻲ )‪ ،(٢٥٦‬ﻣﺴﻨﺪ أﲪﺪ )‪.(٩٤١٨‬‬
‫‪ -٣‬ﲠﺬا اﻟﻠﻔﻆ أﺧﺮﺟﻪ اﺑﻦ أﰊ اﻟﺪﻧﻴﺎ ﻛﲈ ﰲ ﺟﺎﻣﻊ اﻟﻌﻠﻮم ﻻﺑﻦ رﺟﺐ )‪ (٩‬وﻣﻌﻨﺎه ﰲ اﻟﺼﺤﻴﺢ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺣﺪﻳﺚ ﺻﺤﻴﺢ أﺧﺮﺟﻪ أﺑﻮداود )‪ (٢٤٥٤‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (٢٣٣٢‬واﻟﱰﻣﺬي )‪ (٧٣٠‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪(١٧٠٠‬‬
‫ﻛﻠﻬﻢ ﰲ اﻟﺼﻮم وأﲪﺪ )‪ (٢٦٤٥٧‬واﻧﻈﺮ ﺗﻠﺨﻴﺺ اﳊﺒﲑ‪.٢٠٠/٢‬‬
‫‪ -٥‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٧٥٦‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٣٩٤‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٧٢‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﻧﻔﯽ واﺟﺒﯽ در آن ﻣﻨﺘﻔﯽ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﻪ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﻘﺒﻮل‪.‬‬

‫‪ -٣‬اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮد از ﻧﻔﯽ در ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﻧﻔﯽ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺴﻤﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻔﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﯽ ﺻﺤﺖ‬
‫و اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﺪان از ﻧﻔﯽ ﮐﻤﺎل ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺜﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻻﻋﻠﯽ ﺑﺮای ﻣﺎ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻋﺮوﺑﻪ ﺑﺮای ﻣﺎ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻗﺘﺎده ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس ﺑﺮای ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻤﺎﻧﺎ ﺑﺮای‬
‫ﻧﻤﺎز وﻗﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن وﻗﺖ ﺣﺞ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﻤﺎز را در ﻣﻮﻋﺪ ﻣﻘﺮرش ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ) ‪.(١‬‬
‫اﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ھﻤﭽﻮن وﻗﺖ ﺣﺞ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﺣﺞ در ﻏﯿﺮ از وﻗﺖ ﺧﻮدش اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز در ﻏﯿﺮ از وﻗﺘﺶ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق از ﻣﻌﻤﺮ ﺑﻦ ﺑﺪﯾﻞ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪه ﮐﻪ‬
‫ھﺮﮔﺎه ﺑﻨﺪه ﻧﻤﺎزش را در وﻗﺖ آن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺻﻌﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮای وی ﻧﻮری اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در آﺳﻤﺎن ﻣﯽدرﺧﺸﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮا ﺣﻔﻆ ﮐﺮدی‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﺗﻮ را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ھﺮﮔﺎه ﻧﻤﺎز‬
‫را در ﻏﯿﺮ از وﻗﺘﺶ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز وی ھﻤﭽﻮن ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﮫﻨﻪ و ﻓﺮﺳﻮده ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺷﺪه و ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت وی زده ﻣﯽﺷﻮد) ‪.(٢‬‬

‫دﻻﯾﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﺷﺪه ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ‪:‬‬

‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺎ را ﻓﺮاﺗﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز را ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن آن ﭘﺲ از وﻗﺖ‪ ،‬ﺷﺨﺺ را ﺑﺮی اﻟﺬﻣﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -‬اﺑﻮﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ و اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ) ‪ (٣‬ﮐﻪ ﻣﺎ ﮐﻼﻣﺶ را ﻋﯿﻨﺎ ﻣﯽآورﯾﻢ ‪ -‬ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب اﺳﺘﺬﮐﺎر در ﺑﺎب ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪن از‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺴﺮوق از اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﺳﻔﺮی ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫در آﺧﺮ ﺷﺐ ﺑﺮای اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻓﺮود آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﺗﺎ ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﯿﺪار‬
‫ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﯿﺪار ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻼلس را اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اذان دھﺪ ﮐﻪ وی اذان داد‪ ،‬ﭘﺲ‬

‫‪ -١‬اﳌﺤﲆ‪ ٢٤٠/٢‬وأﺧﺮج اﳉﻤﻠﺔ اﻷوﱃ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﰲ اﳌﺼﻨﻒ‪.٣٧٢/٢‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺼﻨﻒ ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق‪ ٥٨٧/١‬وذﻛﺮه ﰲ اﳌﺤﲆ ﻋﻨﻪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻛﺬا ذﻫﺐ اﻹﻣﺎم اﻟﻨﻮوي ﰲ اﳌﺠﻤﻮع‪ ٧١/٣‬وﻫﻮ ﻗﻮل اﻷﺋﻤﺔ اﻷرﺑﻌﺔ ﻛﲈ ﻧﺺ اﳌﺼﻨﻒ ﻗﺒﻞ‪.‬‬
 ‫‪١٧٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج دو رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﯿﺸﺘﺮ از دﻧﯿﺎ و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در آن‬
‫اﺳﺖ‪» ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﯾﻦ رﺧﺼﺖ( ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺷﺪم‪.‬‬
‫اﺑﻮﻋﻤﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ‪ -‬واﻟﻠﻪ اﻋﻠﻢ ‪ -‬ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﺑﻮده ﺗﺎ ﺻﺤﺎﺑﻪای‬
‫ﮐﻪ ﻣﺒﻠﻐﺎن دﯾﻦ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﺳﺎﺋﺮ اﻣﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل از‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ در ﻣﻮرد ﻧﻤﺎز ‪ -‬ﮔﺮﭼﻪ وﻗﺖ آن ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه – آناﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ آنرا در‬
‫وﻗﺘﺶ ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ھﺮﮔﺎه آنرا ﺑﻪ ﯾﺎد آورد‪ ،‬ﻗﻀﺎﯾﺶ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ آن‪-‬‬
‫را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﻤﺪا آنرا ﺗﺮک ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫آﯾﺎ در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺎﻟﮏ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﺮدهای ﮐﻪ از اﺑﻦ ﺷﮫﺎب از ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﯿﺐ‬
‫) ‪َ َ َ ِّ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ (١‬‬
‫الﺼﻼ َة ﻓﻠﻴُ َﺼﻠ َﻬﺎ إِذا ذﻛ َﺮ َﻫﺎ« »ھﺮﮐﺲ‬ ‫رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻣﻦ � ِﻲﺴ‬
‫ﻧﻤﺎزی را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد ھﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﺎد آورد آنرا ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﻧﺴﯿﺎن در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮ ﺗﺮک ﻋﻤﺪی ﻧﯿﺰ دﻻﻟﺖ دارد ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺿﺪ ﯾﺎدآوری ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫) ‪َ َ َ َّ ْ ُ َ (٢‬‬
‫� فنس َِي ُه ۡ ۚم﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪ [٦٧ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻃﺎﻋﺖ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و‬ ‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ‪�﴿ :‬سوا ٱ‬
‫اﯾﻤﺎن ﺑﻪ آﻧﭽﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎ آن از ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل آﻣﺪه ﺗﺮک ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل آنھﺎ را از رﺣﻤﺘﺶ ﻓﺮوﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺧﻼﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ھﺮﮐﺲ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯽاﻃﻼع از آن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬ﭘﺲ ﭼﺮا در ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻣﺴﺎﻟﻪ ﯾﺎدآوری ﻧﻤﺎز ﺗﻨﮫﺎ ﻣﺨﺼﻮص‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ از آن ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ‬
‫َ ْ ِّ َ َ َ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ ﻧَ َ‬
‫الﺼﻼةِ أ ْو � ِﺴﻴَ َﻬﺎ ﻓﻠﻴُ َﺼﻠ َﻬﺎ إِذا ذﻛ َﺮ َﻫﺎ« »ھﺮﮐﺲ از‬ ‫ﺎم َﻋ ِﻦ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ آنرا ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‪ ،‬ھﺮﮔﺎه آنرا ﺑﻪ ﯾﺎد آورد‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه و ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ذﮐﺮ‬
‫ﺷﺪه ﺗﺎ ﺗﻮھﻢ و ﮔﻤﺎن ﮔﻨﺎه ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﻮاب و ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ در ﻣﻮرد آنھﺎ رﻓﻊ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﺧﻮاب و ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ از آنھﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻠﻐﯽ ﺷﺪن ﮔﻨﺎه از آﻧﺪو ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﻮاب و ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ‪ ،‬ﻻزﻣﻪی ﻣﻠﻐﯽ‬

‫‪ -١‬اﳌﻮﻃﺄ‪ .١٤-١٣/١‬وﻣﺴﻠﻢ )‪ (٦٨٠‬وأﺑﻮداود )‪ (٤٣٥‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪.(٦٩٦‬‬

‫‪ -٢‬ﺧﺪا را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدهاﻧﺪ )واز ﭘﺮﺳﺘﺶ او روی ﮔﺮدان ﺷﺪهاﻧﺪ(‪ ،‬ﺧﺪا ھﻢ اﯾﺸﺎن را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ )ورﺣﻤﺖ ﺧﻮد را از اﯾﺸﺎن ﺑﺮﯾﺪه و ھﺪاﯾﺖ ﺧﻮﯾﺶ را از آﻧﺎن درﯾﻎ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ(‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٧٤‬‬

‫ﺷﺪن ﻓﺮض ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ آﻧﮫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ھﺮﮔﺎه ﻧﻤﺎز را ﭘﺲ از ﺧﺮوج وﻗﺘﺶ‬
‫ﺑﻪ ﯾﺎد آوردﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻀﺎی آنرا ﺑﻪ ﺟﺎ آورﻧﺪ‪ .‬و دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﮐﻪ ھﻤﺮاه آﻧﺪو ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﻋﻤﺪا‬
‫ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﺮده‪ ،‬ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻋﻠﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻮھﻢ در ﻣﻮرد آﻧﺪو ﻣﯽﺷﺪ ‪-‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده و ﯾﺎ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ھﻤﺎن ﻣﻠﻐﯽ ﺷﺪن‬
‫ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺪم ﮔﻨﺎه ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪن ﯾﺎ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻤﺪا آنرا ﺗﺮک ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﺒﻮده و ﺑﺮ وی ﻋﺬری در ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﮐﻪ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭘﺲ از ﯾﺎدآوری آن ﻧﯿﺴﺖ‪) .‬ﺑﺮﺧﻼف ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده و ﯾﺎ از آن ﺧﻮاب‬
‫ﻣﺎﻧﺪه ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ وھﻤﯽ ﺑﺮ او ﻋﺎرض ﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻮن ﮔﻨﺎه ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﯾﺎ ﺧﻮاب ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﺲ ﺟﺒﺮان آﻧﮫﻢ از وی ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺣﮑﻢ آﻧﺪو )ﻋﺎﻣﺪ و ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺎر( را در ﻣﻮرد ﻧﻤﺎز ﮐﻪ ﺑﺮای آن وﻗﺖ‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه و روزه ﻓﺮﺿﯽ ﮐﻪ وﻗﺖ آن رﻣﻀﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ زﺑﺎن رﺳﻮﻟﺶ ﯾﮑﺴﺎن ﻗﺮار داده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﺮﯾﮏ از آﻧﺪو ﭘﺲ از ﺧﺮوج وﻗﺘﺶ ﻗﻀﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﺟﺎ‬
‫آوردن ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز در ﻣﻮرد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ آنرا ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ‪ -‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ذﮐﺮ ﻧﻤﻮدﯾﻢ ‪ -‬و در ﺑﺎب روزه ﻧﯿﺰ در ﻣﻮرد ﻣﺮﯾﺾ و ﻣﺴﺎﻓﺮ‬
‫ﺑﺪان ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺖ اﺟﻤﺎع ﮐﺮده و ھﻤﮕﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را ﻋﻤﺪا روزه‬
‫ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﺮ ﻓﺮﺿﯿﺖ آن ﻣﻮﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻨﮫﺎ از روی ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و ﺳﺮﮐﺸﯽ آنرا‬
‫ﺗﺮک ﮐﺮده و ﭘﺲ از آن ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وی ﻗﻀﺎی رﻣﻀﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را‬
‫ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز و روزه‪ ،‬ﻋﺎﻣﺪ و‬
‫ﻓﺮاﻣﻮشﮐﺎر ﯾﮑﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ در ﮔﻨﺎه ﻣﺘﻔﺎوتاﻧﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻮن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﺟﻨﺎﯾﺖ در اﻣﻮال ﺷﺪه و آنرا ﺗﻠﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻠﺶ ﭼﻪ از روی ﻋﻤﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ از‬
‫روی ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ‪ ،‬ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ و ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻔﺎوت آن در ﺑﺰرﮔﯽ و ﮐﻮﭼﮑﯽ ﮔﻨﺎه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﺧﻼف رﻣﯽ ﺟﻤﺮات در ﺣﺞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫دم واﺟﺐ ﺷﺪه‬ ‫آنرا ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﻤﺪا آنرا ﺗﺮک ﮐﺮده‪ ،‬ﻗﻀﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد زﯾﺮا ِ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺮک رﻣﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
 ‫‪١٧٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻓﺮض ﻧﯿﺴﺖ) ‪ (١‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻧﻤﺎز و روزه ھﺮدو ﻓﺮض ﺑﻮده و ِدﯾﻨﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ادا ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای آنھﺎ ﺗﻌﯿﻦ ﺷﺪه‪ ،‬ﺧﺎرج ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪج‬
‫َْ ُْ‬ ‫) ‪َ َّ ُ ْ َ (٢‬‬
‫ا� أ َﺣ ُّﻖ أن �ﻘ َﻰﻀ« » ِدﯾﻦ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ادا ﮔﺮدد‪ «.‬و‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ‪» :‬د�ﻦ ِ‬
‫ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده و ﯾﺎ از آن ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه ‪ -‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ھﺮدوی‬
‫اﯾﻦھﺎ ﻣﻌﺬور ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ‪ -‬ﻧﻤﺎز را ﭘﺲ از ﺧﺮوج وﻗﺘﺶ ﻗﻀﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﻧﻤﺎز‬
‫را ﺗﺮک ﮐﺮده‪ ،‬در ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنھﺎ ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﺮک‬
‫ﻋﻤﺪی ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﮔﻨﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ از آن اﺑﺎ ورزد‪ ،‬ﺑﺎز ھﻢ ﻓﺮﺿﯿﺖ ﻧﻤﺎز از وی ﺳﺎﻗﻂ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﺮ وی ﺣﮑﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ آنرا ﺑﻪ ﺟﺎ آورد‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﻮﺑﻪی وی از ﮔﻨﺎھﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺮک ﻋﻤﺪی ﻧﻤﺎز ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ادا و اﻗﺎﻣﻪی ﻧﻤﺎز ﻋﻼوه ﺑﺮ ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ‬
‫وی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از اھﻞ ﻇﺎھﺮ) ‪ (٣‬در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ دﯾﺪﮔﺎھﯽ ﺷﺎذ و ﻧﺎدر داﺷﺘﻪ و ﺑﺮﺧﻼف‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎی ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ و راه ﻣﻮﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز در ﻏﯿﺮ از‬
‫وﻗﺘﺶ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا آنرا ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و وﻗﺘﺶ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫زﯾﺮا اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺟﺰء ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده و ﯾﺎ از آن ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﻘﻂ در ﻣﻮرد اﯾﻦ دو دﺳﺘﻪ اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﺷﺎن را ﭘﺲ از‬
‫َ‬ ‫َ ْ ِّ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫ﯾﺎدآوری آن ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ ﻧَ َ‬
‫الﺼﻼ ِة أ ْو � ِﺴﻴَ َﻬﺎ ﻓﻠﻴُ َﺼﻠ َﻬﺎ ِإذا‬ ‫ﺎم َﻋ ِﻦ‬
‫َ َ‬
‫ذﻛ َﺮ َﻫﺎ« »ھﺮﮐﺲ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ آنرا ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‪ ،‬ھﺮﮔﺎه آنرا ﺑﻪ ﯾﺎد آورد‪،‬‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ «.‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ آنرا ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫ﮐﺮده و ﻧﻪ از آن ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬اھﻞ ﻋﻠﻢ در ﺣﮑﻢ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮ دو ﻗﻮل اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ -١ .‬رﺑﯿﻌﻪ‪ ،‬اوزاﻋﯽ‪ ،‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪ ،‬ﻟﯿﺚ و ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از ﻣﺎﻟﮑﯽھﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ آن را دارد واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ -٢.‬اﻣﺎ ﻣﺬھﺐ‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺳﻨﺖ ﺑﻮده و واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،‬اﺳﺤﺎق‪ ،‬اﺑﻮﺛﻮر‪،‬‬
‫ﻣﺰﻧﯽ‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﻨﺬر‪ ،‬داود‪ ،‬اﺑﻦ ﺣﺰم و ﻏﯿﺮ اﯾﻨﮫﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺻﺤﻴﺢ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﺔ‬
‫‪.٣٦٨-٣٦٧/٢‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري )‪ (١٩٥٣‬وﻣﺴﻠﻢ )‪ (١١٤٨‬ﻛﻼﳘﺎ ﰲ اﻟﺼﻮم‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻳﻘﺼﺪ ‪-‬واﷲ أﻋﻠﻢ‪ -‬اﺑﻦ ﺣﺰم‪ ،‬واﻧﻈﺮ ﻗﻮﻟﻪ ﰲ اﳌﺤﲆ ‪ ٢٣٥/٢‬وﻣﺎﺑﻌﺪﻫﺎ وﻗﺪ ﴏح ﺑﺬﻛﺮ اﺳﻤﻪ اﻹﻣﺎم‬
‫اﻟﻨﻮوي ﰲ اﳌﺠﻤﻮع‪.٧١/٣‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٧٦‬‬

‫و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﻣﺎ ﻗﯿﺎس ﮐﺮدن ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﻋﻤﺪی ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آنرا ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫ﮐﺮده و ﯾﺎ از آن ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻗﯿﺎس ﮐﺮدن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در‬
‫اﺣﺮام ﺑﻮده و اﺣﺮاﻣﺶ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده و ﺑﺪون ﻋﻤﺪ ﺷﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا‬
‫ﺷﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ) ‪) .(١‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﺎوی‬
‫ﺑﻮدن ﻋﺎﻣﺪ و ﻓﺮاﻣﻮشﮐﺎر در ﮔﻨﺎه و ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰا ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ(‪ .‬از اﯾﻦرو وی در دو ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﮔﻤﺎن ﮐﺮده اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ را ﺑﺎ رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ از ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ رواﯾﺖ ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﻮﺷﺶ داده اﺳﺖ‪ .‬وی در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ از ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻋﻠﻤﺎی ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‬
‫ﺟﺪا ﺷﺪه‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ آنھﺎ ﻣﻮرد اﺣﺘﺠﺎج ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﺎﻣﻮر ﺑﻪ اﺗﺒﺎع از آنھﺎ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ ﻇﺎھﺮی ﺑﺎ ﻃﺮﯾﻖ ﻧﻈﺮ و اﻋﺘﺒﺎر )ﻗﯿﺎس( ﻣﺨـﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده و از ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﻋﻠﻤﺎی ﺷﮫﺮھﺎ ﺟﺪا ﺷﺪه و در آﻧﭽﻪ ﺑﺪان ﻗـﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل‬
‫ﻋﻘﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ از دﯾﮕﺮ دﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ آناﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ ھﻤﭽﻮن روزه ﭘﺲ از ﺧﺮوج وﻗﺘﺶ‬
‫ادا ﺷﺪه و ﻗﻀﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﺟﺎ آورده ﻣﯽﺷﻮد ‪ -‬ﮔﺮﭼﻪ اﺟﻤﺎع اﻣﺖ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از آنھﺎ ﺟﺪا‬
‫ﺷﺪه ﺑﻪ رﺟﻮع ﺑﻪ اﺟﻤﺎع و ﺗﺮک ﺧﺮوج از راهﺷﺎن اﻣﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﺟﻤﺎع اﻣﺖ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‬
‫ﻣﺎ را از آوردن دﻻﯾﻞ دﯾﮕﺮ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪ -‬آناﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ‬
‫ْ ً‬ ‫الﺸ ْﻤ ُﺲ َ� َﻘ ْﺪ أَ ْد َر َك ُّ‬
‫الﺼﺒْ َﺢ‪َ ،‬وﻣﻦ َ‬
‫أدر َك َر�ﻌﺔ ﻣﻦ‬
‫َ ْ َ َ َ ْ َ ً َ ُّ ْ َ ْ َ َ ْ َ ْ ُ َ َّ‬
‫أدرك ر�ﻌﺔ ِﻣﻦ الﺼﺒ ِﺢ �ﺒﻞ أن �ﻄﻠﻊ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ََ ْ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ‬
‫أدرك اﻟﻌﺮﺼ« »ھﺮﮐﺲ رﮐﻌﺘﯽ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﻗﺒﻞ از‬ ‫َ‬ ‫الﺸﻤﺲ �ﻘﺪ‬ ‫اﻟﻌﺮﺼ �ﺒْﻞ أن �ﻐ ُﺮب‬
‫ِ‬
‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬درﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﻧﯿﺰ درﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ھﺮﮐﺲ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‬
‫را ﻗﺒﻞ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ درﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را درﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ «.‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻤﺪا ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آنرا از روی ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ‪،‬‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ھﻤﮕﯽ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ از ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﺼﺮ را ﻗﺒﻞ از ﻏﺮوب درﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را درﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺳﻪ رﮐﻌﺖ ﺑﺎﻗﯽ را در وﻗﺖ ﻣﻐﺮب‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺧﺮوج وﻗﺖ ﻋﺼﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻓﺮﻗﯽ ﺑﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را‬
‫ﻋﻤﺪا و ﯾﺎ از روی ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ و ﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازد و ﮐﺎﻣﻼ آنرا ﭘﺲ از‬
‫ﺧﺮوج وﻗﺘﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﻋﻤﺪا و ﯾﺎ از روی‬
‫ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ و ﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﮐﺮدن ﭘﺲ از ﺧﺮوج وﻗﺘﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ رای و ﻧﻈﺮ‬

‫‪ -١‬اﻧﻈﺮ اﳌﺤﲆ ﻻﺑﻦ ﺣﺰم ‪ ٢١٤/٧‬وﻣﺎ ﺑﻌﺪﻫﺎ‪.‬‬

 ‫‪١٧٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮ آناﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و اﺻﺤﺎب اﯾﺸﺎن در روز ﺧﻨﺪق ﺑﻪ ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ ﺗﺪارک دﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪه و ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ را ﻧﺨﻮاﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻏﺮوب ﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻦ روز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و اﺻﺤﺎبﺷﺎن ﻧﻪ ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﻧﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ و ﮐﻔﺎر در اﯾﻦ روز ﺟﻨﮓ ﺧﻮﻧﯿﻦ و ﮐﺸﺖ و‬
‫ﮐﺸﺘﺎری ھﻢ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮی ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آناﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ در روز ﺑـﺎزﮔﺸﺖ از‬
‫ُ َ َ‬ ‫) ‪َّ َ ْ َ ٌ َ َ َّ َ ِّ َ ُ َ (١‬‬
‫ﺮﺼ ِإﻻ ِﻲﻓ ﺑَ ِ� ﻗ َﺮ�ْﻈﺔ«‬ ‫ﺧﻨﺪق ﺑﻪ اﺻﺤﺎبﺷﺎن در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻻ ﻳﺼﻠ� أﺣﺪ اﻟﻌ‬
‫»ھﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺟﺰ در ﺑﻨﯽﻗﺮﯾﻈﻪ ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ «.‬ﮐﻪ اﺻﺤﺎب از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺮس از ﺧﺮوج وﻗﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را در ﻣﯿﺎن راه‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ آنرا در ﺑﻨﯽﻗﺮﯾﻈﻪ ﭘﺲ از ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ُ َ‬ ‫َ ُ َ ِّ َ َّ َ َ ٌ َ ْ َ َّ‬
‫ﺮﺼ إِﻻ ِﻲﻓ ﺑَ ِ� ﻗ َﺮ�ْ َﻈﺔ« ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ھﯿﭻ‬ ‫ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻻ ﻳﺼﻠ� أﺣﺪ اﻟﻌ‬
‫ﯾﮏ از دو ﮔﺮوه را ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﮑﺮد‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ھﺮدو ﮔﺮوه ﻧﻪ ﻧﻤﺎز را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﻪ‬
‫از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻧﻤﺎز را ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﺶ ﺧﺎرج ﺷﺪ و‬
‫آنرا ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎ وﺟﻮدی ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻋﻤﻠﺸﺎن آ ﮔﺎھﯽ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﮫﺎ ﺗﺬﮐﺮ ﻧﺪاد ﮐﻪ ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ در وﻗﺘﺶ ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﺧﺮوج وﻗﺘﺶ‬
‫ﻗﻀﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮ آناﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺳﻴﻜﻮن ﺑﻌﺪي أمﺮاء ﻳﺆﺧﺮون‬
‫الﺼﻼة ﻋﻦ ﻣﻴﻘﺎﺗﻬﺎ« »ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﭘﺲ از ﻣﻦ اﻣﺮا و ﭘﺎدﺷﺎھﺎﻧﯽ ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را از وﻗﺖ‬
‫ﻣﻘﺮرش ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ ھﻤﺮاه آنھﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻠﻪ‪«.‬‬
‫از اﺑﻦ اﻟﻤﺜﻨﯽ اﻟﻌﺼﻤﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ھﻤﺴﺮ ﻋﺒﺎدة ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ از ﻋﺒﺎدة ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﻧﺰد رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬إﻧﻪ ﺳﻴﻲﺠء ﺑﻌﺪي‬
‫أمﺮاء �ﺸﻐﻠﻬﻢ أﺷﻴﺎء ﺣﻰﺘ ﻻ ﻳﺼﻠﻮا الﺼﻼة ﻤﻟﻴﻘﺎﺗﻬﺎ« »ھﻤﺎﻧﺎ ﭘﺲ از ﻣﻦ اﻣﺮا و ﭘﺎدﺷﺎھﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﻮر ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ آنھﺎ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را در ﻣﻮﻋﺪ‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٤١١٩) (٩٤٦‬وﻣﺴﻠﻢ )‪.(١٧٧٠‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٧٨‬‬

‫ﻣﻘﺮر آن ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎرﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬ھﻤﺮاه آنھﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ُ‬
‫ﺑﻠﻪ‪ .‬اﺑﻮﻋﻤﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻮاﻟﻤﺜﻨﯽ اﻟﺤﻤﺼﯽ‪ ،‬ھﻤﺎن اﻣﻠﻮﮐﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺛﻘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز را ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ ﻣﺒﺎح ﻗﺮار داده و ﻧﻔﺮﻣﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﻘﻂ در وﻗﺖ ﺧﻮدش ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ در آن وﺻﻒ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز ﺗﺎ‬
‫ً‬
‫ﺧﺮوج وﻗﺘﺶ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺎدﺷﺎھﺎن و اﻣﺮا ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺟﺪا زﯾﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻣﺮاﯾﯽ‬
‫از ﺑﻨﯽاﻣﯿﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮐﺜﺮﺷﺎن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را در ﻏﺮوب ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫َّ َ َّ ْ ُ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ ِّ َّ َ َ َ َّ َ َ َ ْ ُ َّ َ َ ْ ُ ْ‬
‫الﺼﻼة اﻷﺧ َﺮى«‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ِ » :‬إ�ﻤﺎ اﺘﻟﻔ ِﺮ�ﻂ ﻰﻠﻋ ﻣﻦ لﻢ ﻳﺼﻞ الﺼﻼة ﺣﻰﺘ ﻳ ِﻲﺠء وﻗﺖ‬
‫»ﮐﻮﺗﺎھﯽ و اھﻤﺎل ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪه ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮ داﺧﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ «.‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ آنھﺎ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ وﻗﺖ ﻇﮫﺮ در ﺣﻀﺮ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺖ‬
‫ﻋﺼﺮ داﺧﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ از ﻃﺮق ﺻﺤﯿﺤﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنھﺎ را در اﺑﺘﺪای ﮐﺘﺎب ‪-‬‬
‫اﻻﺳﺘﺬﮐﺎر ‪ -‬در ﺑﺤﺚ ﻣﻮاﻗﯿﺖ ﻧﻤﺎز آوردهام‪.‬‬
‫ْ‬
‫ْ َ َّ َّ ْ َ ٌ َّ‬ ‫َ‬
‫�ﻂ‪ ،‬إِ� َﻤﺎ‬ ‫و از اﺑﻮ ﻗﺘﺎدهس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻟيﺲ ِﻲﻓ اﻨﻟﻮمِ �ﻔ ِﺮ‬
‫َّ ْ ُ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ ِّ َّ َ َ َ َّ َ َ َ ْ ُ َّ َ ْ ُ ْ‬
‫الﺼﻼ َة اﻷﺧ َﺮى« »در ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﺗﻔﺮﯾﻂ‬ ‫اﺘﻟﻔ ِﺮ�ﻂ ﻰﻠﻋ ﻣﻦ لﻢ ﻳﺼﻞ الﺼﻼة ﺣﻰﺘ ﻳ ِﻲﺠء وﻗﺖ‬
‫و ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻔﺮﯾﻂ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﻌﺪی ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ« و ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺗﻘﺼﯿﺮ و ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﮐﺮدن و ﺗﻔﺮﯾﻂ را ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮده‪ ،‬ﺳﮫﻞ اﻧﮕﺎر ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ و ﺳﮫﻞ‬
‫اﻧﮕﺎر ﻣﻌﺬور ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﻧﺰد ھﻤﻪ از ﺟﮫﺖ ﻋﺬر ھﻤﭽﻮن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه‬
‫و ﯾﺎ آنرا ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎزش را ﺑﻪ ھﻤﺮاه ﺗﻔﺮﯾﻂ و‬
‫ﺳﮫﻞ اﻧﮕﺎری وی ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻗﺘﺎده رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬و�ذا ﺎﻛن اﻟﻐﺪ ﻓﻠﻴﺼﻠﻬﺎ‬
‫ﻤﻟﻴﻘﺎﺗﻬﺎ« »ﻓﺮدا ﮐﻪ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬آنرا در ﻣﻮﻋﺪ ﻣﻘﺮر ﺧﻮدش ﺑﺨﻮان«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﻗﻀﺎی‬
‫ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﺗﺮک ﺷﺪه ﭼﻪ در زﻣﺎن ﯾﺎدآوری آن و ﭼﻪ ﺑﻌﺪ از ﯾﺎدآوری آن‪،‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎر واﺿﺢ و روﺷﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻗﺘﺎده اﺳﻨﺎدش ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ در ﻣﻮرد ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪن رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از ﻧﻤﺎز‬
‫ﺻﺒﺢ در ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﻣﻌﺎرض ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ در آن آﻣﺪه‪ :‬ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ آﯾﺎ ﻓﺮدا‪،‬‬
‫ﻗﻀﺎی آن را در وﻗﺖ ﺧﻮدش ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻻ‪ ،‬إن اﷲ ﻻﻳﻨﻬﺎ�ﻢ ﻋﻦ الﺮ�ﺎ ﺛﻢ‬
 ‫‪١٧٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫ﻳﻘﺒﻠﻪ ﻣﻨ�ﻢ« »ﺧﯿﺮ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﻤﺎ را از رﺑﺎ ﻧﮫﯽ ﻧﮑﺮده ﮐﻪ ﭘﺲ از آن از ﺷﻤﺎ ﻗﺒﻮل‬
‫ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫و از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺷﺒﯿﻪ آن رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ھﻤﻪ‬
‫اﺳﺎﻧﯿﺪ را در ﻣﻘﺪﻣﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬و از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻘﻤﻪ ‪ -‬ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪی ﺻﺤﺎﺑﻪ ذﮐﺮ‬
‫ﺷﺪه ‪ -‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬وﻓﺪ ﺛﻘﯿﻒ ﺑﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج وارد ﺷﺪﻧﺪ و در آن روز از‬
‫آﻧﺤﻀﺮت ج ﭼﻨﺎن ﺳﻮال ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﺑﺎ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﺼﺮ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ آﻧﭽﻪ از ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬آناﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎز را از وﻗﺖ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ در آن ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آﻧﭽﻪ ﺑﺪان ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ .‬و‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻘﻤﻪ از ﺛﻘﺎت ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﺑﺰرﮔﺎنﺷﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫درﺣﻘﯿﻘﺖ ﻋﻠﻤﺎ اﺟﻤﺎع ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺘﺶ‬
‫ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ ،‬از ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﺮده و ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﺮﺧﯽ ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ از ﮔﻨﺎھﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﺟﻤﺎع ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮔﻨﻪﮐﺎر و‬
‫ﺳﺮﮐﺶ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺎ از ﮔﻨﺎھﺶ ﺑﺎ ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﺶ و اﻋﺘﻘﺎد ﺗﺮک ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ‬
‫َ ُ ُ ْ َ َّ َ ً َ‬
‫ِيعا �يُّ َه‬ ‫آن‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻧﻮر آﯾﻪ ‪ ٣١‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وتو� ٓوا إِ� ٱ�ِ �‬
‫َ‬ ‫َ َ َّ ُ ُ ۡ‬ ‫ۡ ۡ‬
‫ٱل ُمؤم ُِنون ل َعل� ۡم �فل ُِحون ‪» ﴾٣١‬ای ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ھﻤﮕﯽ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﺪا ﺑﺮﮔﺮدﯾﺪ )و از‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖھﺎﺋﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا داﺷﺘﻪاﯾﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ( ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ‪«.‬‬
‫و ھﺮﮐﺲ ﺑﺮ او ﺣﻖ اﻟﻠﻪ و ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺎ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﺑﺎ ادای آن ﺣﻖ‬
‫ﺑﺮیء اﻟﺬﻣﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬و در ﺣﻘﯿﻘﺖ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺣﻖ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل را ﺑﻪ ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎنھﺎ‬
‫َْ ُْ‬ ‫َ ْ ُ َّ َ‬
‫ا� أ َﺣ ُّﻖ أن �ﻘ َﻰﻀ« »دﯾﻦ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ھﻢ‪ ،‬ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪» :‬د�ﻦ ِ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ادا ﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﺟﺎی ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ از اﯾﻦ ﻇﺎھﺮی ﮐﻪ اﺻﻠﯽ را ﮐﻪ ﺧﻮد و اﺻﺤﺎﺑﺶ ﺑﺪان ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮده‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺟﮫﻞ و ﺣﺐ وی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺬوذش‪ ،‬ﻧﻘﺾ ﮐﺮده اﺳﺖ و آن اﯾﻨﮑﻪ آﻧﭽﻪ از‬
‫ﻓﺮاﺋﺾ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺟﻤﺎع ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺎ اﺟﻤﺎﻋﯽ ﻣﺜﻞ آن ﯾﺎ ﺳﻨﺘﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮرد آن ﻧﺰاﻋﯽ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺾ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬و ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض ﺑﻪ اﺟﻤﺎع واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺑﺎ ﺷﺬوذی‬
‫ﮐﻪ ﺧﺎرج از اﻗﻮال ﻋﻠﻤﺎی ﺷﮫﺮھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﮐﺮده و ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد‬
‫ﺳﻨﺘﯽ رواﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از آن ﺗﺒﻌﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻓﺮﯾﻀﻪای را ﮐﻪ ﺑﺮ آن اﺟﻤﺎع ﺷﺪه‪ ،‬ﺳﺎﻗﻂ‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٨٠‬‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﺻﻞ ﺧﻮدش را ﻧﻘﺾ ﮐﺮده و ﺧﻮد را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺲ از اﯾﻦ اﺑﻮﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺬھﺐ داود و اﺻﺤﺎﺑﺶ وﺟﻮب ﻗﻀﺎی‬
‫ﻧﻤﺎزی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﻓﻮت ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و اﯾﻦ ﻗﻮل داود و اھﻞ ﻇﺎھﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﻇﺎھﺮی را ﺟﺰ ﻓﺮدی ﮐﻪ از ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻋﻠﻤﺎی ﺳﻠﻒ و ﺧﻠﻒ ﺧﺎرج ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻢ‪ .‬و ﺑﺎ ھﻤﻪی ﻣﺬاھﺐ ﻓﻘﮫﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و از آنھﺎ ﺟﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﻋﻠﻢ از ﺷﺬوذات ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎم و ﭘﯿﺸﻮای در ﻋﻠﻢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﮐﺘﺎﺑﺶ‬
‫ﮔﻤﺎن ﮐﺮده ﮐﻪ ﻋﺪهای از ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺑﺎ وی در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ھﻢ رای ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و ﻣﺴﺮوق و ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫َ َ ُ ْ َّ َ َ‬
‫لصل ٰوة﴾ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد از آن ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز از وﻗﺘﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬ ‫﴿أضاعوا ٱ‬
‫و اﮔﺮ آنرا ﺗﺮک ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﺑﺎ ﺗﺮک آن از ﺟﻤﻠﻪی ﮐﻔﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪ .(١‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ وی در‬
‫ﻣﻮرد ﺗﮑﻔﯿﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﺮده و از اﻗﺎﻣﻪی آن اﺑﺎ ﻣﯽورزد و ھﻤﭽﻨﯿﻦ از‬
‫ﻗﺘﻞ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻪ وﺟﻮب آن اﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺻﺤﺒﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ درﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎ‬
‫آنھﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ آنھﺎ اﺣﺘﺠﺎج ﻣﯽﮐﻨﺪ؟‬
‫ﺑﻪ ھﺮ ﺣﺎل واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺟﺎ آورد‪ ،‬در واﻗﻊ از ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن‬
‫�� لَ َغ َّفار‪ ٞ‬ل ّ َِمن تَ َ‬
‫اب‬
‫ّ‬
‫آن ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻃﻪ آﯾﻪ ‪ ٨٢‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ِ ﴿ :‬‬
‫ً‬
‫ى ‪» ﴾٨٢‬ﻣﻦ ﻗﻄﻌﺎ )ﺑﺎ ﻏﻔﺮان ﻋﻈﯿﻤﯽ ﮐﻪ دارم( ﻣﯽآﻣﺮزم‬ ‫َو َء َام َن َو َع ِم َل َ�ٰل ِٗحا ُ� َّم ٱ ۡه َت َد ٰ‬
‫ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ )از ﮐﻔﺮ و ﮔﻨﺎه ﺧﻮد( ﺑﺮﮔﺮدد و )ﺑﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ وﺟﻪ( اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورد و ﮐﺎرھﺎی‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﮑﻨﺪ و ﺳﭙﺲ راھﯿﺎب ﺑﺸﻮد )و اﯾﻦ راه را ﺗﺎ آﺧﺮ زﻧﺪﮔﯽ اداﻣﻪ دھﺪ(‪ «.‬و ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮده ﺑﺮای وی ﺗﻮﺑﻪای ﺟﺰ ادای آن ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪی از‬
‫ِدﯾﻦ اﺷﺨﺎص‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺎ ادای آن دﯾﻦ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎزی را ﮐﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪان ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﮐﺮده‪ ،‬ﻗﻀﺎﯾﺶ را ﺑﻪ ﺟﺎ آورد‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ‬
‫اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﻮ اﻧﺠﺎم داده‪ ،‬ﺿﺎﯾﻊ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫) ‪(٢‬‬
‫و از ﺳﻠﻤﺎن ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﯿﺰان اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮﮐﺲ آنرا ﮐﺎﻣﻞ اﻧﺠﺎم دھﺪ‪،‬‬

‫‪ -١‬اﻧﻈﺮ ﻗﻮل اﺑﻦ ﺣﺰم ‪ -‬وﻫﻮ اﳌﻘﺼﻮد ﻫﻨﺎ‪ -‬ﰲ اﳌﺤﲆ‪.٢٤١/٢‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺼﻨﻒ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق )‪ (٣٧٥٠‬واﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪.(٣٥٨٦‬‬
 ‫‪١٨١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫اﺟﺮ وی ﮐﺎﻣﻞ داده ﻣﯽﺷﻮد و ھﺮﮐﺲ از آن ﺑﮑﺎھﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﻣﻮرد‬
‫ﮐﺎھﻨﺪﮔﺎن و ﻣﻄﻔﻔﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ھﻢ ﺣﺠﺘﯽ ﺑﺮای وی ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻇﺎھﺮ ﻣﻌﻨﺎی آن اﯾﻦاﺳﺖ ﮐﻪ‪،‬‬
‫ﻣﻄﻔﻒ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎزش ﻣﯽﮐﺎھﺪ‪ ،‬ﮔﺎھﯽ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﮑﺮدن رﮐﻮع‬
‫و ﺳﺠﺪه و ﺣﺪود ﻧﻤﺎز‪ ،‬از آن ﻣﯽﮐﺎھﺪ ﮔﺮﭼﻪ ﻧﻤﺎز را در وﻗﺘﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫َ‬
‫و از اﺑﻦ ﻋﻤﺮس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را در وﻗﺘﺶ ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎزی ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﯾﻦ ﻗﻮل اﺑﻦ ﻋﻤﺮس ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺑﺮای وی‬
‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ اﺟﺰاﯾﺶ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ) ‪» :(١‬ﻻ َﺻﻼة‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺎر ال َﻤ ْﺴ ِﺠ ِﺪ ِإﻻ ِﻲﻓ ال َﻤ ْﺴ ِﺠ ِﺪ« »ﺑﺮای ھﻤﺴﺎﯾﻪی ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزی ﺟﺰ ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ِﺠﻟ ِ‬
‫ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫) ‪َ َ َ (٢‬‬
‫ﻳﻤﺎن ل ِ َﻤ ْﻦ ﻻ أ َﻣﺎﻧﺔ ُﻪﻟ« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪ «.‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪» :‬ﻻ إِ‬
‫اﻣﺎﻧﺖ دار ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد‪«.‬‬
‫و ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ آنرا ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ و از ﻋﻤﻞ ﺑﺪی ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺮک‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ھﺮ آﻧﭽﻪ وی در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﻮده‬
‫و در ھﯿﭻﯾﮏ از آنھﺎ ﺑﺮای وی ﺣﺠﺘﯽ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻇﺎھﺮ آن ﺧﻼف آﻧﭽﯿﺰی اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺎوﯾﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫دﻻﯾﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬

‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ در ﻣﻮرد ﺻﺤﺖ و‬
‫ﻣﻘﺒﻮﻟﯿﺖ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬درﺣﻘﯿﻘﺖ درﺧﺸﯿﺪه و ﺧﻂ و ﻧﺸﺎن‬
‫ﮐﺸﯿﺪهاﯾﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ در ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺳﺨﻦ ﻣﺎ و آﻧﭽﻪ از ﻣﺬاھﺐ ﺳﻠﻒ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﯾﻢ و‬
‫در ﻣﻮرد دﻻﯾﻞ ﻣﺎ‪ ،‬اﻧﺼﺎف را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﻧﻪ ﻣﺎ و ﻧﻪ اﺣﺪی از اھﻞ اﺳﻼم ﺑﻪ‬
‫ھﯿﭻ وﺟﻪ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﺮوج وﻗﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز از ذﻣﻪی ﺷﺨﺺ ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد و وﺟﻮب‬
‫آن ﺑﺮ وی ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﺴﺐ ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺘﺎزﯾﺪ و ﺑﻪ روﺷﯽ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ ﻣﺎ‬

‫‪ -١‬اﳌﺴﺘﺪرك )‪ (٨٩٨‬واﻟﺪارﻗﻄﻨﻲ )‪ (١٥٥٣‬واﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ﰲ اﻟﺴﻨﻦ )‪ (٥٥٩١) (٤٩٤٢‬وﺿﻌﻔﻪ اﳊﺎﻓﻆ ﰲ‬

‫ﺗﻠﺨﻴﺺ اﳊﺒﲑ‪ ٣٢/٢‬واﻧﻈﺮه ﰲ اﳌﻘﺎﺻﺪ )‪.(١٣٠٩‬‬
‫‪ -٢‬ﺷﻌﺐ اﻹﻳﲈن )‪ (٤٨٧٥) (٤٠٤٥‬واﺑﻦ ﺣﺒﺎن )‪ (١٩٤‬وﻣﺴﻨﺪأﲪﺪ )‪.(١٢٣٨٣‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٨٢‬‬

‫را ﻣﺤﮑﻮم و ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار دھﯿﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﺎ و ﺳﺨﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻣﺎ ﺣﮑﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺳﺨﻦ ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﻣﻮرد آﻧﮑﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻪ و آنرا ﻓﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر از ﺳﺨﻦ ﺷﻤﺎ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ھﺮﮐﺲ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎ ﻋﻘﻮﺑﺖ اﯾﻦ ﻋﻤﻠﺶ را ﻣﯽﭼﺸﺪ و ﮔﻨﺎھﯽ را ﺑﻪ دوش ﻣﯽﮐﺸﺪ ﮐﻪ‬
‫ھﯿﭻ راھﯽ ﺑﺮای ﺟﺒﺮان آن ﺟﺰ ﺑﺎ ﺗﻮﺑﻪ و ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ آنرا از ﺳﺮ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫درﺣﻘﯿﻘﺖ ادﻟﻪای در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ھﯿﭻ راھﯽ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ در رد آنھﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ راھﯽ در رد آنھﺎ ﯾﺎﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ درود و ﺳﻼم ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﺑﺎد ھﺮﺟﺎ و ھﻤﺮاه‬
‫ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد ﻓﻘﻂ ﻃﺎﻋﺖ اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ و ﺷﻨﺎﺧﺖ آﻧﭽﻪ ﺑﺎ آن آﻣﺪه‪،‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮐﻨﻮن ﺑﻪ آﻧﭽﻪ در ﮐﻼم ﺷﻤﺎ ﻣﻘﺒﻮل و ﻣﺮدود ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪:‬‬
‫‪ -١‬اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﯿﺪ‪ :‬ﺳﺒﺐ ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ وی از‬
‫ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﻧﻤﺎز در اﯾﻦ وﻗﺖ در واﻗﻊ اﺻﺤﺎﺑﺶ را ﮐﻪ ﻣﺒﻠﻐﯿﻦ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺳﻮی اﻣﺖ ﺑﻮدﻧﺪ ‪-‬‬
‫آ ﮔﺎه ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ در ﻣﻮرد ﻧﻤﺎز‪ -‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﻌﯿﻦ‬
‫ﺑﻮدن وﻗﺘﺶ ‪ -‬آناﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز را در وﻗﺘﺶ ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﻀﺎﯾﺶ‬
‫را ﺑﻪ ﺟﺎ آورده و ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از آن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﻤﺪا آنرا‬
‫ﺗﺮک ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻓﮫﻤﯽ از ﮐﻼم اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس ﺟﺰ ﮔﻤﺎﻧﯽ ﻣﺤﺾ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻓﻘﻂ ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻼم اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس ﺑﻪ ھﯿﭻ وﺟﻪ‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ دﻻﻟﺖ ﻧﺪارد و او ﭼﻨﯿﻦ اﺣﺴﺎﺳﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ ﺑﺰرگ‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس از اﯾﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﻮده ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﻗﻀﺎ ﺷﺪه را ھﻤﺮاه رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪج و اﺻﺤﺎﺑﺶ ﺧﻮاﻧﺪه و ﻋﻤﻠﯽ ھﻤﭽﻮن ﻋﻤﻞ آنھﺎ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺑﺮای وی ھﻤﭽﻮن دﯾﮕﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ دو اﺟﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ و اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮای آن‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﻮد و در واﻗﻊ ﺗﻨﺒﯿﮫﯽ ﺑﺮای ﺷﻨﻮﻧﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ ﮔﻤﺎن ﻧﮑﻨﺪ ﮐﻪ آن ﻧﻤﺎز ﺑﺎ وﺟﻮدی ﮐﻪ در‬
‫وﻗﺖ ﻧﯿﻤﺮوز و ﺑﻌﺪ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺ ﺑﻮده و ھﯿﭻ اﺟﺮی در آن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﻮد ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﻣﺮا ﺑﯿﺸﺘﺮ از دﻧﯿﺎ و آﻧﭽﻪ در‬
‫آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﺷﻤﺎ از ﮐﻼم اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس ﻓﮫﻤﯿﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﮫﻢ از ﺳﺨﻦ وی‬
‫ﺳﺰاوارﺗﺮ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻘﺼﻮدش از اﯾﻦ ﺳﺨﻦ آن ﺑﻮده ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‬
 ‫‪١٨٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫رﺣﻤﺘﯽ از ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﻮده‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮاب از ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﺤﺮوم ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪان ﻋﻤﻞ اﻗﺘﺪا ﮐﺮده و ﺑﺎ ﺗﺎﺧﯿﺮ در ﺟﺒﺮان آن ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪،‬‬
‫ﮐﺠﺎی ﮐﻼم وی ﺑﺮ اﯾﻦ دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ ﺳﺮور و ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ او ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﯾﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺎس ﺑﻮده ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ و ﻋﻤﺪا ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ﺑﻪ روز و ﻧﻤﺎز روز را ﺗﺎ ﺷﺐ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪازد‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮده و ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ وی در ﻗﺒﺎل آن ﺑﺮﻃﺮف‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؟ ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﮫﻤﯽ از ﺳﺨﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس ﺑﺴﯿﺎر ﻋﺠﯿﺐ اﺳﺖ! ﭘﺲ ﻣﺎ را‬
‫آ ﮔﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﮫﻤﯽ از ﮐﻼم اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه و از ﭼﻪ‬
‫راھﯽ آنرا ﻓﮫﻤﯿﺪﯾﺪ؟‬
‫‪ -٢‬اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﺪ ﻧﺴﯿﺎن در ﻟﻐﺖ ﻋﺮب ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺗﺮک ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮای آن ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫َ ُ ْ َّ َ َ َ‬
‫� فنس َِي ُه ۡ ۚم﴾ ﺗﺎ آﺧﺮ ﮐﻼم‪.‬‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدهی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺘﺸﮫﺎد ﮐﺮدﯾﺪ‪�﴿ :‬سوا ٱ‬
‫آری ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺴﯿﺎن در ﻗﺮآن ﺑﺮ دو وﺟﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻧﺴﯿﺎن ﺗﺮک و ﻧﺴﯿﺎن ﺳﮫﻮ‪.‬‬
‫ﻟﯿﮑﻦ ﺣﻤﻞ ﮐﺮدن ﻧﺴﯿﺎن و ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﮐﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ‬
‫ﮐﻪ از روی ﻋﻤﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﮫﺎر دﻟﯿﻞ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫َ ْ ِّ َ َ َ‬
‫اﻟﻒ( رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻓﻠﻴُ َﺼﻠ َﻬﺎ إِذا ذﻛ َﺮ َﻫﺎ« »ھﺮﮔﺎه آنرا ﺑﻪ ﯾﺎد آورد‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪«.‬‬
‫اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ دارد ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد از ﻧﺴﯿﺎن و ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از روی ﺳﮫﻮ رخ داده اﺳﺖ ﻧﻪ ﻋﻤﺪ‪ .‬وﮔﺮﻧﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫َ َ َ‬
‫» ِإذا ذﻛ َﺮ َﻫﺎ« ﮐﻼﻣﯽ ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه ﺑﻮد؛ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ھﺮﮔﺎه ﻧﺴﯿﺎن ﭘﺲ از ﺗﺬﮐﺮ و ﯾﺎدآوری آﻣﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎ ﻣﻘﺼﻮد از آن ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از روی ﺳﮫﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ك إ َذا �َس َ‬‫َ ۡ ُ َّ َّ َ‬
‫ِيت﴾ ]اﻟﮑﻬﻒ‪» [٢٤ :‬و ﭼﻮن دﭼﺎر‬ ‫در ﺳﻮره ﮐﮫﻒ آﯾﻪ ‪ ٢٤‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وٱذكر ر� ِ‬
‫َ‬
‫ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺷﺪی ) ِوإن ﺷ َﺂء اﻟﻠﻪ را ﻧﮕﻔﺘﯽ‪ ،‬ھﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﺎدت آﻣﺪ(‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫آور‪ «.‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ در اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪» :(١‬ﻓَﺈ َذا �َﺴ ُ‬
‫ﻴﺖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و�« »ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه )در ﻧﻤﺎز ﭼﯿﺰی را( ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدم‪ ،‬ﻣﺮا ﯾﺎدآوری ﮐﻨﯿﺪ‪«.‬‬ ‫َ َ ِّ ُ‬
‫ﻓﺬﻛﺮ ِ‬
‫َ َ َ‬ ‫ِّ‬ ‫) ‪ْ َ ُ َ َّ َ َ (٢‬‬
‫ﺎر� َﻬﺎ أن ﻳُ َﺼﻠﻴَ َﻬﺎ إِذا ذﻛ َﺮ َﻫﺎ« »ﮐﻔﺎرهی ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ‬ ‫ب( رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻓﻜﻔ‬

‫‪ -١‬أﺧﺮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪(٥٧٢‬ﺟﺰء ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﰲ اﻟﺴﻬﻮ ﰲ اﻟﺼﻼة‪.‬‬

‫‪ -٢‬أﺧﺮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻢ )‪.(٦٨٤‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٨٤‬‬

‫آن را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده و ﯾﺎ از آن ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه آنرا ﺑﻪ ﯾﺎد آورد‪،‬‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ «.‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ و آنرا ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن وی ﭘﺲ از وﻗﺖ‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﻓﻮت ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز را از او ﻧﻤﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬و در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ‬
‫ﺑﯿﻦ اﻣﺖ ﺧﻼﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ و ﻧﺴﺒﺖ دادن اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ از ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺣﻤﻞ ﺷﻮد ﮐﻪ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺘﺶ‬
‫ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻔﺎرهی ﮔﻨﺎه ﻓﻮت ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن آن ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ‬
‫ﻗﺒﺢ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎزی ﻗﺒﻮل ﻧﺸﺪه و ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻧﻔﻊ‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ و آنرا ﺑﺮ ﻣﺎ زﺷﺖ و ﻗﺒﯿﺢ داﻧﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ج( در ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاب‬
‫ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻣﻘﺘﻀﯽ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ از روی ﺳﮫﻮ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻧﻪ‬
‫ﻋﻤﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺟﻤﻠﮕﯽ اھﻞ ﺷﺮع ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه و ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده‪،‬‬
‫ﻣﻮاﺧﺬه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫د( ھﺮﮔﺎه در ﮐﻼم ﺷﺎرع‪ ،‬ﺑﺮ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺎر اﺣﮑﺎﻣﯽ ﺗﻌﻠﻖ ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎ ﻣﻘﺼﻮد از آن‬
‫ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از روی ﺳﮫﻮ دﭼﺎر ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه در ﺗﻤﺎم ﺳﺨﻨﺎن‬
‫) ‪ُ َ َ ْ َ (١‬‬
‫ﻲﺴ َوﻫ َﻮ َﺻﺎﺋِ ٌﻢ‪،‬‬
‫ﺷﺎرع ﺟﺎری ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻮن اﯾﻨﮑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻣﻦ � ِ‬
‫َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ َّ َ ْ َ ُ َ َّ َ َ ْ َ َ ُ ُ َ‬
‫اﷲ َو َﺳﻘ ُﺎه« »ھﺮ ﺷﺨﺺ روزهداری ﮐﻪ از روی‬ ‫ﺮﺷب‪ ،‬ﻓﻠﻴ ِﺘﻢ ﺻﻮﻣﻪ‪ ،‬ﻓ ِﺈ�ﻤﺎ أﻃﻌﻤﻪ‬
‫ﻓﺄ�ﻞ أو ِ‬
‫ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﭼﯿﺰی ﺑﺨﻮرد ﯾﺎ ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﺪ‪ ،‬روزهی ﺧﻮد را ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ زﯾﺮا )در ﺣﻘﯿﻘﺖ( اﻟﻠﻪ‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ او ﻃﻌﺎم و ﺷﺮاب داده اﺳﺖ‪«.‬‬
‫‪ -٣‬اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﺪ‪ :‬و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺣﮑﻢ آﻧﺪو )ﻋﺎﻣﺪ و ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺎر( را در ﻣﻮرد‬
‫ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﺑﺮای آن وﻗﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه و روزه ﻓﺮﺿﯽ ﮐﻪ وﻗﺖ آن رﻣﻀﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫زﺑﺎن رﺳﻮﻟﺶ ﯾﮑﺴﺎن ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﺮﯾﮏ از آﻧﺪو ﭘﺲ از ﺧﺮوج وﻗﺘﺶ‬
‫ﻗﻀﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﺟﺎ آوردن ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز در ﻣﻮرد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ آنرا ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ذﮐﺮ‬
‫ﻧﻤﻮدﯾﻢ‪ ،‬و در ﺑﺎب روزه در ﻣﻮرد ﻣﺮﯾﺾ و ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺪان ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫اﻣﺖ اﺟﻤﺎع ﮐﺮده و ھﻤﮕﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را ﻋﻤﺪا روزه‬
‫ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﺮ ﻓﺮﺿﯿﺖ آن ﻣﻮﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻨﮫﺎ از روی ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و ﺳﺮﮐﺸﯽ‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري )‪ (١٩٣٣‬وﻣﺴﻠﻢ )‪(١١٥٥‬ﻛﻼﳘﺎ ﰲ اﻟﺼﻮم‪.‬‬

 ‫‪١٨٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫آنرا ﺗﺮک ﮐﺮده و ﭘﺲ از آن ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وی ﻗﻀﺎی رﻣﻀﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﮐﻼم‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ آن از ﭼﻨﺪ وﺟﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﯾﻨﮑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﻧﻤﺎز و روزه را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺎ آنﮐﻪ از روی‬
‫ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ آنھﺎ را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺎوی ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﺎﻃﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬و ھﺮﮔﺰ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ دو را ﯾﮑﺴﺎن ﻗﺮار ﻧﺪاده و ﮐﻼم ﻣﺎ در ﻣﻮرد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫آن اﺳﺖ ﮐﻪ وی ﮔﻨﻪﮐﺎر ﺑﻮده و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﮐﺮده و ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻮﺗﺎھﯽ ورزﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺠﺎ‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺣﮑﻢ آﻧﺪو را در ﻧﻤﺎز و روزه ﯾﮑﺴﺎن ﻗﺮار داده اﺳﺖ؟‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ ﺳﺨﻦﺗﺎن ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه و ﯾﺎ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه؛ ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد از ﻧﺴﯿﺎن و ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺴﯿﺎن ﺳﮫﻮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ھﻤﭽﻮن ﺧﻮاب ﻧﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﮐﻪ از روی ﻋﻤﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ؛‬
‫و ﺣﻤﻞ آن ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ از روی ﻋﻤﺪ ﺑﻮده ﺑﻪ ھﯿﭻ وﺟﻪ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﻮده و ﻋﺎﻣﺪ در آن راھﯽ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ رﺧﺼﺘﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮرد روزه رﻣﻀﺎن‪ ،‬در ﺑﺎب اﻓﻄﺎر ﺑﺮای ﻣﺮﯾﺾ و ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﺑﺪان‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ آﻧﺪو روزه را ﻋﻤﺪا اﻓﻄﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ھﻢ اﯾﻦ اﻣﮑﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ از آنھﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد؛ و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و رﺳﻮﻟﺶج‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻋﻤﺪا و از روی ﺳﺮﮐﺸﯽ ﺗﺮک ﮐﺮده ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺘﺶ ﺧﺎرج ﺷﺪه و ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ روزه را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﯿﻤﺎری ﯾﺎ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺗﺮک ﮐﺮده‪ ،‬ﯾﮑﺴﺎن ﻗﺮار ﻧﺪادهاﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﮑﻢ‬
‫ﯾﮑﯽ از دﯾﮕﺮی ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روزه را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﯿﻤﺎری ﯾﺎ ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻪ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﻮاب ﯾﺎ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و درﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ دو ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و رﺳﻮﻟﺶ ج ﺣﮑﻢﺷﺎن را ﻣﺴﺎوی ﻗﺮار‬
‫دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﻣﻮرد ﺣﮑﻢ ﻣﺮﯾﺾ و ﻣﺴﺎﻓﺮ در ﺑﺎب روزه ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ‬
‫آﻧﺪو ﻣﻌﺬور ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻣﻮرد ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده و ﯾﺎ‬
‫از آن ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮدو در ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز ﻣﻌﺬور ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و در‬
‫ﻋﺎﻣﺪ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ دو ﮔﺮوه را در ﺑﺎب ﻧﻤﺎز و روزه ﺑﺎ ھﻢ ﯾﮑﺴﺎن ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ‪ ،‬ﮐﺠﺎ ِ‬
‫ﺗﻔﺮﯾﻂﮐﻨﻨﺪهی ﮔﻨﻪﮐﺎر ﺑﺎ ﻣﺮﯾﺾ و ﻣﺴﺎﻓﺮ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه و ﯾﺎ آنرا‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ‪ -‬ﮐﻪ ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ ﻣﻌﺬور ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ‪ -‬ﯾﮑﺴﺎن ﻗﺮار داده ﺷﺪه؟ و اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع را اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ واﺿﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺎھﯽ اﻓﻄﺎر ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺮﯾﻀﯽ واﺟﺐ‬
‫ﺑﻮده و روزه ﺑﺮ وی ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻓﻄﺎر در ﺳﻔﺮ ﻧﺰد ﻋﺪهای از ﺳﻠﻒ و ﺧﻠﻒ ﯾﺎ واﺟﺐ‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٨٦‬‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﻓﻄﺎر ﮐﺮدن را ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺰد آنھﺎ ھﺮ دو‪ ،‬ﭼﻪ اﻓﻄﺎر و ﯾﺎ‬
‫روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮑﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنھﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﻘﺘﯽ ﺑﺮ‬
‫وی ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻦ روزه ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ھﺮﺣﺎل ﻣﻠﺤﻖ ﮐﺮدن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا و ﻋﺪواﻧﺎ‬
‫ﻧﻤﺎز و روزه را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺬور ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﻓﺎﺳﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﻠﺤﻘﺎت و‬
‫ﺑﺎﻃﻞﺗﺮﯾﻦ ﻗﯿﺎﺳﮫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ھﯿﭻ ﻋﺎﻟﻤﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﺪ‪ :‬اﻣﺖ اﺗﻔﺎق ﮐﺮده و ھﻤﻪ و ھﻤﻪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‬
‫را ﻋﻤﺪا روزه ﻧﮕﯿﺮد ﭼﻪ از روی ﮐﻮﺗﺎھﯽ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻏﺮور و ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﺳﭙﺲ ﺗﻮﺑﻪ‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺮ او ﻗﻀﺎی آن ﻻزم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ده ﻧﻔﺮ از اﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از دﯾﮕﺮان را ﯾﺎﻓﺘﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪) .‬ﻋﺪم ﻗﻀﺎی روزهای ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﺷﺪه(‪ .‬ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ‬
‫راھﯽ ﺑﻪ ﺳﻮی آن ﻧﯿﺎﻓﺘﯿﺪ‪ .‬و اﺋﻤﻪ ھﻤﭽﻮن اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﻏﯿﺮ اﯾﺸﺎن ادﻋﺎی اﯾﻦ‬
‫اﺟﻤﺎﻋﺎت را ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻞ آن ﻋﺪم ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺧﻼف و ﻧﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻋﺪم ﺧﻼف اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﮑﺎر‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ راھﯽ ﺑﻪ ﺳﻮی ادﻋﺎی ﭼﻨﯿﻦ اﺟﻤﺎﻋﺎﺗﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ در ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻋﻠﻢ ﺿﺮوری و ﯾﻘﯿﻨﯽ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎ آن آﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد آﻧﭽﻪ ﺑﺮ‬
‫آن ادﻟﻪی ﺷﺮﻋﯽ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ھﯿﭻ ﮐﺲ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺪم ﻋﻠﻢ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮرد آن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺶ را ﻧﻔﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا دﻟﯿﻞ‪ ،‬اﺗﺒﺎع ﻣﺪﻟﻮﻟﺶ را‬
‫واﺟﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﺪم ﻋﻠﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮرد آن ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺪم ﻣﻌﺎرض در آن زﻣﯿﻨﻪ ﺗﻠﻘﯽ ﮔﺮدد‪ .‬و اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ھﻤﻪی اﺋﻤﻪ‪-‬‬
‫ای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﮫﺎ اﻗﺘﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ در رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ادﻋﺎی‬
‫اﺟﻤﺎع ﮐﻨﺪ‪ ،‬دروﻏﮕﻮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺮدم اﺧﺘﻼف ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﯿﺰ دﻋﻮای ﺑﺸﺮ‬
‫ﻣﺮﯾﺴﯽ و اﺻﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ اﺧﺘﻼﻓﯽ در ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ اﺧﺘﻼﻓﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وی ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ) ‪ .(١‬و در رواﯾﺖ ﻣﺮوزی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﻗﺎﺿﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻇﺎھﺮ اﯾﻦ ﮐﻼم ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ از ﺻﺤﺖ اﺟﻤﺎع ﻣﻨﻊ ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﯾﺸﺎن ﺑﺮ ﻇﺎھﺮش ﺣﻤﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﮐﻼم را ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ورع و زھﺪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺎﻟﻪای ادﻋﺎی اﺟﻤﺎع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺧﻼف ﻣﻮﺟﻮد در‬
‫آن ﻣﻮرد ﺑﺪو ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را در ﺣﻖ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﺧﻼف ﺳﻠﻒ آ ﮔﺎھﯽ‬
‫ﻧﺪارد و ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد ادﻋﺎی اﺟﻤﺎع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ اﯾﺸﺎن در رواﯾﺖ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ و اﺑﯽ اﻟﺤﺎرث ﺑﻪ‬
 ‫‪١٨٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮای ﻓﺮدی ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﺟﻤﺎع ﺷﺪه؟ ھﺮﮔﺎه ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫اﺟﻤﺎع ﺷﺪه‪ ،‬آنھﺎ را ﻣﺘﮫﻢ ﮐﻨﯿﺪ؛ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﯽ را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻢ‪،‬‬
‫ﺳﺎﻟﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬و در رواﯾﺖ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ادﻋﺎی اﺟﻤﺎع دروغ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰی‬
‫او را آ ﮔﺎه ﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﺮدم اﺟﻤﺎع ﮐﺮدهاﻧﺪ؟ ﻟﯿﮑﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ اﺧﺘﻼﻓﯽ را‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ از آن ﺳﺨﻨﺶ ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮدم اﺟﻤﺎ ع ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و در‬
‫رواﯾﺖ اﺑﯽ اﻟﺤﺎرث ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮای ھﯿﭻ ﮐﺲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ادﻋﺎی اﺟﻤﺎع ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺮدم اﺧﺘﻼف ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ در ﺣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻇﺮه ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮای ھﯿﭻ ﮐﺲ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﺟﻤﺎع ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﺟﻤﺎع آنھﺎ را در ﺳﺮزﻣﯿﻦھﺎ ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬دور ﺑﻮدن‬
‫و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮدن ﺧﺎﻧﻪ در ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن اﻗﻮال اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﺮوھﯽ از ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ‬
‫ﻧﻘﻞ اﻗﻮال ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺑﺴﯿﺎر دﺷﻮار‬
‫اﺳﺖ؟ ﺑﺪو ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﺳﺨﺘﯽاش ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺿﻌﻒ ادﻋﺎی اﺟﻤﺎع آﺷﮑﺎر و واﺿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮرد ﻣﻨﺎﻇﺮه ﻣﯽﮐﺮد ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ وی ﻋﺎﺟﺰ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﻇﺮ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ‬
‫اﺟﻤﺎﻋﯽ ھﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اﻟﺤﻤﺪﻟﻠﻪ ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻮرد ھﻤﻪی ﻓﺮاﺋﻀﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮرد‬
‫آنھﺎ ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ ﺟﮫﻞ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺟﻤﺎع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ھﻤﺎن اﺟﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯽ ﻣﺮدم اﺟﻤﺎع ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ھﯿﭽﮑﺲ را ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد اﺟﻤﺎع‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﻣﻮرد ادﻋﺎی اﺟﻤﺎع‪ ،‬اﯾﻦ ھﻤﺎن راھﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس آن ھﺮﮐﺲ‬
‫ادﻋﺎی اﺟﻤﺎع ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺻﺤﺖ اﺟﻤﺎع ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده و در رواﯾﺖ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺛﻮاب ادﻋﺎی اﺟﻤﺎع ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻣﺎم‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻪ ﺗﮑﺒﯿﺮﮔﻔﺘﻦ از ﺻﺒﺢ روز ﻋﺮﻓﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن اﯾﺎم ﺗﺸﺮﯾﻖ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪:‬‬
‫اﺳﺘﻨﺎدﺗﺎن در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﻋﻤﺮ و ﻋﻠﯽ و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬
‫ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪) .‬اﻟﻤﺴﺘﺪرک ﻋﻠﯽ ﻣﺠﻤﻮع اﻟﻔﺘﺎوی‪ .(١١٤/٢‬و ﻧﺼﻮص رﺳﻮل اﻟﻠﻪ در ﻧﺰد اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﺣﻨﺒﻞ و ﺳﺎﯾﺮ اﺋﻤﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﺟﻠﯿﻞﺗﺮ از آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻮھﻢ اﺟﻤﺎﻋﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻮاﺳﺘﻪ از ﻋﺪم ﻋﻠﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻼف ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ آن ﻣﻘﺪم ﮐﻨﻨﺪ و اﮔﺮ اﯾﻦ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﻧﺼﻮص ﺗﻌﻄﯿﻞ ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﺮای ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ‬
‫ﻗﻮل ﻣﺨﺎﻟﻒ در ﻣﺴﺎﻟﻪای را ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮد ﮐﻪ در آن ﻣﻮرد‪ ،‬ﺟﮫﻠﺶ را ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از ﻧﺼﻮص‬
‫ﺑﺎ وی ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺪم ﮐﻨﺪ‪ .‬درواﻗﻊ ادﻋﺎی اﯾﻦ ﻧﻮع اﺟﻤﺎع ھﻤﺎن ﭼﯿﺰی ﺑﻮده ﮐﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ آنرا اﻧﮑﺎر ﮐﺮدﻧﺪ ﻧﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن وﺟﻮد اﺟﻤﺎع را ﺑﻌﯿﺪ‬
‫و ﻧﺎﻣﺤﺘﻤﻞ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪) .‬اﻋﻼم اﻟﻤﻮﻗﻌﯿﻦ ﻋﻦ رب اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ‪) .(٢٤/١‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٨٨‬‬

‫اﯾﺸﺎن ﭘﺲ از ﺳﺨﻨﺎن ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﻨﺎﻇﺮهاش ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ در ﻣﻌﯿﻮب‬

‫و ﻧﺎﻗﺺ ﺑﻮدن )ادﻋﺎی( اﺟﻤﺎع‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺖ ھﻤﯿﻦ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از اﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﭘﺲ از اﯾﺸﺎن ادﻋﺎی اﺟﻤﺎع ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﻣﮕﺮ در آﻧﭽﻪ ھﯿﭽﮑﺲ در آن اﺧﺘﻼﻓﯽ‬
‫ﻧﺪارد‪) ،‬ھﻤﭽﻮن ﻧﻤﺎز‪ ،‬روزه‪ ،‬زﮐﺎت‪ ،‬ﺣﺞ و‪ .(..‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ زﻣﺎﻧﻪی ﺷﻤﺎ رﺳﯿﺪ؟ ﻣﻨﺎﻇﺮ ﺑﻪ‬
‫اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻤﺎ ادﻋﺎی اﺟﻤﺎع ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﯾﺎ از آﻧﭽﻪ ادﻋﺎ ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ در اﺟﻤﺎﻋﯽ ﮐﻪ ﺑﺪان اﺳﺘﺪﻻل‬
‫ﮐﺮدی‪ ،‬داﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻋﯿﺐ آن ﺑﺮ ﺗﻮ واﺿﺢ و آﺷﮑﺎر ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه ﮔﻔﺘﯽ‬
‫در ﻓﻼن ﻣﺴﺎﻟﻪ اﺟﻤﺎع اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ رای و ﻧﻈﺮ را ﻧﺰد ﺧﻮدت ﻧﯿﮑﻮ ﻣﺸﻤﺎر‪ ،‬زﯾﺮا ﭘﯿﺮاﻣﻮن‬
‫ﺧﻮد ﮐﺴﯽ را ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﺎذاﻟﻠﻪ‪ ،‬اﮔﺮ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ اﺟﻤﺎع ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ در »اﻟﺮﺳﺎﻟﻪ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﻣﻮرد آﻧﭽﻪ در ﻣﻮرد آن ﺧﻼف داﻧﺴﺘﻪ‬
‫ﻧﺸﺪه‪ ،‬اﺟﻤﺎﻋﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﻼم اﺋﻤﻪی اھﻞ ﻋﻠﻢ در ﻣﻮرد ادﻋﺎی اﺟﻤﺎع ﺑﻮد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدی‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﺻﻞ ﮐﻼم و ﻣﻘﺼﻮد اﺻﻠﯽ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از اﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﻟﻠﻪج‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز را ﻋﻤﺪا و ﺑﺪون ﻋﺬر ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺘﺶ ﺧﺎرج ﺷﻮد و آنرا‬
‫ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎزی از وی ﻗﺒﻮل ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻧﻔﻊ رﺳﺎﻧﺪه و ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن آن ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ ﺑﺮی اﻟﺬﻣﻪ ﻣﯽﮔﺮدد؟‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ھﯿﭽﯿﮏ از ﺻﺤﺎﺑﻪ را ﻧﯿﺎﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺪان ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻠﮑﻪ از‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺑﺮﺧﻼف آنرا ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺣﮑﺎﯾﺖ آن ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫و ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﺼﺮ ﻣﺮوزی در ﮐﺘﺎﺑﺶ‬
‫در ﺑﺎب ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪ :(١‬اﺳﺤﺎق رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻧﻀﺮ از اﺷﻌﺚ از ﺣﺴﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ ﯾﮏ ﻧﻤﺎز را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ آنرا ﻗﻀﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻗﻮل ﺣﺴﻦ اﺣﺘﻤﺎل دو ﻣﻌﻨﺎ را دارد‪:‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎی اول‪ :‬وی ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﮑﻔﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‬
‫ﺑﺮ وی ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﺎﻓﺮ ﭘﺲ از اﺳﻼم آوردن ﺑﻪ ﻗﻀﺎی آﻧﭽﻪ در ﺣﺎل ﮐﻔﺮش ﺗﺮک‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬اﻣﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎی دوم‪ :‬اﺣﺘﻤﺎل دﯾﮕﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﮐﺎﻓﺮ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪.(١٠٧٨‬‬

 ‫‪١٨٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻨﮫﺎ ﻧﻤﺎز را در وﻗﺘﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﭘﺲ‬
‫ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﺗﺮک ﺷﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﺶ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﻓﺮﺿﯽ ﮐﻪ در‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﺑﺪان اﻣﺮ ﺷﺪه‪ ،‬دﭼﺎر ﻣﻌﺼﯿﺖ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ آنرا ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫درﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﻤﺎز را در وﻗﺘﯽ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪان اﻣﺮ ﻧﺸﺪه؛ ﻟﺬا اﯾﻦ ﻋﻤﻠﮑﺮد وی‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫آﻧﭽﻪ را ﺑﺪان ﻣﺎﻣﻮر ﻧﺸﺪه را ﺑﻪ ﺟﺎی آﻧﭽﻪ ﺑﺪان ﻣﺎﻣﻮر ﺷﺪه اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وی ﺳﻮدی‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ ﺧﻼف آن اﺟﻤﺎع ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻗﻮل ﻋﺠﯿﺒﯽ ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﺷﺪه ﭼﻨﯿﻦ اﻋﺘﻘﺎدی‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻗﯿﺎس‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﻮرد ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه و ﯾﺎ ﻧﻤﺎز را‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺘﺶ ﺧﺎرج ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﻀﺎی اﯾﻦ دو ﻧﯿﺰ واﺟﺐ‬
‫َ ْ َ َ َ‬
‫ﺎم � ْﻦ‬ ‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﻧﻤﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﻧ‬
‫َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ ِّ َ َ ْ َ َ َ َ َ‬
‫اﺳتﻴْﻘ َﻆ أ ْو ذﻛ َﺮ« »ھﺮﮐﺲ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪ ﯾﺎ آنرا‬ ‫ﺻﻼ ٍة أو � ِﺴﻴﻬﺎ ﻓﻠﻴﺼﻠﻬﺎ ِإذا‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﺑﯿﺪار ﺷﺪ و ﯾﺎ آنرا ﺑﻪ ﯾﺎد آورد‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ «.‬و ھﻤﭙﻨﯿﻦ اﮔﺮ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪ و ﻗﻀﺎی آنرا ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ ﺑﻪ ﺟﺎ آورد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در اﯾﻦ ﻣﻮرد رواﯾﺖ ﺷﺪه‪ ،‬ﻗﻀﺎی آن ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آنرا‬
‫ﺗﺮک ﮐﺮده‪ ،‬واﺟﺐ ﺑﻮده و ﺑﮫﺮهی رای و ﻧﻈﺮ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫درﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻼف را در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺻﺮﯾﺤﺎ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و ﮔﻤﺎن ﮐﺮده ﮐﻪ اﻣﺖ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف آن اﺟﻤﺎع ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﻤﺎن وی اﺣﺘﻤﺎل دو ﻣﻌﻨﺎ را دارد‪:‬‬
‫‪ -١‬وی ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺟﻤﺎع ﭘﺲ از ﺧﻼﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ او ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ در ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪن اﺟﻤﺎع ﺧﻠﻠﯽ وارد‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ دو ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻧﺰاع ﻣﻌﺮوﻓﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﺒﺮ ﻧﻤﯽﺑﻮد‪ ،‬ﻗﯿﺎس ﻣﻘﺘﻀﯽ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه و ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﻧﯿﺰ ھﻤﭽﻮن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﮐﺮده‪ ،‬ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز‬
‫را ﺑﻪ ﺟﺎ ﻧﻤﯽآورد‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاب‬
‫ﻣﺎﻧﺪه و ﯾﺎ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده‪ ،‬درﺣﻘﯿﻘﺖ ھﻤﺎن وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آنرا ﺑﻪ ﯾﺎد آورده و ﻣﺘﻮﺟﻪ آن‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﺑﺮای وی وﻗﺘﯽ ﻏﯿﺮ از آن ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬واﻟﻠﻪ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﺪ‪ :‬ھﻤﻪ و ھﻤﻪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﻣﺖ اﺟﻤﺎع ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﻣﺎه‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٩٠‬‬

‫رﻣﻀﺎن را ﺑﻪ ﻋﻤﺪ و از روی ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ روزه ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺮ وی ﻗﻀﺎی آن ﻻزم‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ از اﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﻘﻞ آن‬
‫ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اھﻞ ﺳﻨﻦ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪ از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ا� َ ُ‬ ‫َْ ُ ْ‬
‫ﺧ َﺼﺔ َر َّﺧ َﺼ َﻬﺎ َّ ُ‬ ‫) ‪َ َ َ َ ْ ً ْ َ َ َ ْ َ ْ َ (١‬‬
‫ﻪﻟ‬ ‫ٍ‬ ‫�ر‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫ﺎن‬‫رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻣﻦ أ�ﻄﺮ ﻳﻮﻣﺎ ِﻣﻦ رمﻀ‬
‫َ ْ ُ َ ُ َّ ْ‬ ‫َ َْ‬
‫اﺪﻟﻫ ِﺮ« »ھﺮﮐﺲ روزی را در رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺑﺪون رﺧﺼﺖ اﻟﮫﯽ و ﻣﺠﻮز‬ ‫ل ْﻢ �ﻘ ِﺾ �ﻨﻪ ِﺻﻴﺎم‬
‫ﺷﺮﻋﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮای وی ﻣﻘﺮر ﮐﺮده‪ ،‬اﻓﻄﺎرﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻤﺎم اﯾﺎم روزه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﻗﻀﺎی آنرا ﺑﻪ ﺟﺎی آورد‪ «.‬و اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺠﺎﺳﺖ رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ از‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﯾﺎ از اﺻﺤﺎب اﯾﺸﺎن وارد ﺷﺪه و ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‪ :‬ھﺮﮐﺲ رﻣﻀﺎن ﯾﺎ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از آنرا روزه ﻧﮕﯿﺮد ﺑﺮ وی ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد روزھﺎﯾﯽ ﮐﻪ روزه ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬روزه‬
‫ﺑﮕﯿﺮد؟‬
‫اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز و روزه دﯾﻦ ﺛﺎﺑﺘﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎ ادا ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ وﻗﺘﯽ‬
‫َْ‬ ‫َ ْ ُ َّ َ‬
‫ا� أ َﺣ ُّﻖ أن‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮای آنھﺎ ﺗﻌﯿﻦ ﺷﺪه‪ ،‬ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬د�ﻦ ِ‬
‫ُْ‬
‫�ﻘ َﻰﻀ« »دﯾﻦ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ادا ﮔﺮدد«‪.‬‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ دو ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻧﻤﺎز و روزه دﯾﻮن ﺛﺎﺑﺘﯽ ﺑﺮ ذﻣﻪی ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آنرا ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ب( اﯾﻦ دﯾﻦ ﻗﺎﺑﻞ ادا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ادای آن واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪی اول‪ :‬در آن ﻧﺰاﻋﯽ ﻧﯿﺴﺖ و از اھﻞ ﻋﻠﻢ ﮐﺴﯽ را ﺳﺮاغ ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﮐﺮدن در وﻗﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز از ذﻣﻪی وی ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻤﺎن ﺑﺮدﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺪان ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻢ و ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺑﺎد اﻧﺘﻘﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ و ھﯿﺎھﻮ ﺑﻪ ﭘﺎ ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮدی ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﺎ و ﻧﻪ اﺣﺪی از اھﻞ اﺳﻼم ﺑﺪان ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪی دوم‪ :‬ﮐﻪ در آن ﻧﺰاع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺷﻤﺎ در اﯾﻦ ﺑﺎب دﻟﯿﻠﯽ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﮑﺮدﯾﺪ و‬

‫‪ -١‬أﲪﺪ )‪ (٩٠١٤‬وأﺑﻮداود )‪ (٢٣٩٦‬واﻟﱰﻣﺬي )‪ (٧٢٣‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ (١٦٧٢‬ﻛﻠﻬﻢ ﰲ اﻟﺼﻮم وإﺳﻨﺎده‬

‫ﻏﺮﻳﺐ ﻛﲈ ﰲ اﳌﺠﻤﻮع ‪ ٣٢٩/٦‬وﻗﺎل اﻟﱰﻣﺬي ﻋﻘﺒﻪ‪ :‬ﻻ ﻧﻌﺮﻓﻪ إﻻ ﻣﻦ ﻫﺬا اﻟﻮﺟﻪ وﺳﻤﻌﺖ ﳏﻤﺪا‬
‫)اﻟﺒﺨﺎري( ﻳﻘﻮل‪ :‬اﺑﻮاﳌﻄﻮس اﺳﻤﻪ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ اﳌﻄﻮس وﻻ أﻋﺮف ﻟﻪ ﻏﲑ ﻫﺬا اﳊﺪﻳﺚ وذﻛﺮ اﳌﻨﺬري ﰲ‬
‫اﻟﱰﻏﻴﺐ واﻟﱰﻫﻴﺐ‪١٠٨/٢‬ﻋﻦ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن أﻧﻪ ﻻﳚﻮز اﻻﺣﺘﺠﺎج ﺑﲈ اﻧﻔﺮد ﺑﻪ‪ .‬واﷲ أﻋﻠﻢ‪.‬‬
 ‫‪١٩١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫ﺑﻠﮑﻪ ادﻋﺎیﺗﺎن ﺑﺮ آن‪ ،‬ﺧﻮد ادﻋﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﻧﺰاع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﺎﺑﻞ ادا ﺑﻮدن اﯾﻦ ﻧﻤﺎز‬
‫را ﻣﻘﺪﻣﻪای از ﻣﻘﺪﻣﺎت دﻟﯿﻞ ﻗﺮار داده و ﺣﮑﻢ )وﺟﻮب ادا( را ﺑﺎ ﺧﻮدش ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮدهاﯾﺪ‪.‬‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﻨﺎزﻋﯿﻦ ﺷﻤﺎ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮای ﻣﮑﻠﻒ راھﯽ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺟﺒﺮان‬
‫ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﻓﻮت ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ادای اﯾﻦ ﺣﻖ را ﺟﺰ در وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫آن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده و ﺟﺰ ﺑﺎ ﺻﻔﺘﯽ ﮐﻪ آنرا ﻣﺸﺮوع ﻗﺮار داده‪ ،‬ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬و ادﻟﻪای ﮐﻪ‬
‫ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﺣﻖ در ﻏﯿﺮ از وﻗﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺮﻋﺎ ﺑﺮای آن ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ادا ﺑﻮده و اﻧﺠﺎم آن ﭘﺲ از ﺧﺮوج وﻗﺘﺶ ﻋﺒﺎدت‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ ْ‬
‫ا�‪ُ � ،‬ﻬ َﻮ أ َﺣ ُّﻖ ﺑِﺎﻟﻘ َﻀﺎ ِء«) ‪» (١‬ﭘﺲ ) ِدﯾﻦ(‬ ‫اﻣﺎ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﮐﻪ‪» :‬ﻓﺎﻗ ِﺾ‬
‫ِ‬
‫ﺧﺪا را ﻗﻀﺎ ﮐﻦ ازی دﯾﻦ ﺧﺪا ﺑﺮای ادا ﮐﺮدن‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ‪ «.‬و اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬د ْ�ﻦُ‬
‫ِ ِ‬
‫َْ ُْ‬ ‫َّ َ‬
‫ا� أ َﺣ ُّﻖ أن �ﻘ َﻰﻀ«‪.‬‬
‫ِ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آنرا در ﺣﻖ ﻣﻌﺬور ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﻧﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ادای آن‬
‫ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﻨﯿﻦ دﯾﻮﻧﯽ‪ ،‬ﻗﻀﺎﯾﺶ ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را در ﻣﻮرد ﻧﺬر ﻣﻄﻠﻖ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای آن ﻣﺪت زﻣﺎن ﺧﺎﺻﯽ ﮐﻪ دو ﻃﺮف آن‬
‫ﻣﻌﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد) ‪:(٢‬‬
‫»زﻧﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎرﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺎدرم در ﺣﺎﻟﯽ ﻓﻮت ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ذﻣﻪاش روزهی ﻧﺬر ﺑﻮد‪ ،‬آﯾﺎ‬
‫َ َ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ َ ُ ِّ َ ْ َ َ َ‬
‫ﺖ ل ْﻮ ﺎﻛن َﻰﻠﻋ أﻣ ِﻚ د� ٌﻦ �ﻘﻀﻴْتِﻴ ِﻪ‪ ،‬أ�ﺎن‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻪ ﺟﺎی او روزه ﺑﮕﯿﺮم؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أرأﻳ ِ‬
‫ْ‬ ‫ِّ َ‬
‫ﻳُ َﺆدي ذل ِ ِﻚ َ�ﻨ َﻬﺎ؟« »اﮔﺮ ﻣﺎدرت ﺑﺪھﮑﺎر ﻣﯽﺑﻮد و ﺑﺪھﮑﺎریاش را ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﯽ‪ ،‬از ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ُ‬ ‫َ ُ‬
‫ﻮ� َ� ْﻦ أ ِّﻣ ِﻚ« »ﭘﺲ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺎدرت روزه‬ ‫او ادا ﻧﻤﯽﺷﺪ؟« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻓﺼ ِ‬
‫ﺑﮕﯿﺮ‪«.‬‬
‫) ‪(٣‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ‪» :‬زﻧﯽ در درﯾﺎ ﺳﻔﺮ ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﺬر ﮐﺮد اﮔﺮ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل وی‬
‫را از درﯾﺎ ﻧﺠﺎت دھﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﺎه روزه ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل وی را ﻧﺠﺎت داد‪ .‬ﭘﺲ از آن‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷﻳﲈن واﻟﻨﺬور )‪ (٦٦٩٩‬واﻻﻋﺘﺼﺎم )‪.(٧٣١٥‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺴﻠﻢ )‪ (١١٤٨‬وﺑﺨﺎري )‪.(١٩٥٢‬‬
‫‪ -٣‬أﺑﻮداود )‪.(٣٣٠٨‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٩٢‬‬

‫روزه ﻧﮕﺮﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮد‪ .‬ﭘﺲ دﺧﺘﺮ ﯾﺎ ﺧﻮاھﺮش ﻧﺰد رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آﻣﺪه و اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ را‬
‫ْ‬
‫ﻮ� َ�ﻨ َﻬﺎ« »از ﺟﺎﻧﺐ وی‬ ‫ُ‬
‫ﺑﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻣﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺻ ِ‬
‫روزه ﺑﮕﯿﺮ‪«.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻗﻀﺎی ﺣﺞ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻧﻮع دﯾﻮن ﺑﻮده و وﻗﺖ آن ﺟﺰ ﺑﺎ اﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ ﺗﻤﺎم‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺰ اﻣﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺴﻨﺪ و ﺳﻨﻦ) ‪ (١‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ زﺑﯿﺮس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺮدی از ﻗﺒﯿﻠﻪی ﺧﺜﻌﻢ ﻧﺰد رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آﻣﺪه و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺪرم در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﻼم را‬
‫درک ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺮدی ﭘﯿﺮ ﺑﻮده و اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ﺳﻔﺮ ﮐﺮدن را ﻧﺪاﺷﺖ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺣﺞ ﺑﺮ او‬
‫ﺖ‬ ‫ﻓﺮض ﺑﻮد‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ از ﺟﺎﻧﺐ او ﺣﺞ را ﺑﻪ ﺟﺎی آورم؟ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أَﻧ ْ َ‬
‫َ ََْ َ َ َ َ‬ ‫َ َُْ ََ‬
‫ﺖ ل ْﻮ ﺎﻛن‬ ‫ﺪﻟ ِه؟« »ﺗﻮ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪش ھﺴﺘﯽ؟« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أرأﻳ‬ ‫أ�ﺮﺒ و ِ‬
‫َ َ َ َ ُْ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ْ ََ‬
‫َﻰﻠﻋ أ ِ�ﻴﻚ َد� ٌﻦ �ﻘ َﻀﻴْﺘَ ُﻪ َ�ﻨ ُﻪ‪ ،‬أ�ﺎن ذلِﻚ � ِﺰئ َ�ﻨ ُﻪ؟« »اﮔﺮ ﭘﺪرت ﺑﺪھﮑﺎر ﻣﯽﺑﻮد و و‬
‫َ ْ‬
‫ﺠ ْﺞ‬‫ﺎﺣ ُ‬ ‫ﺑﺪھﮑﺎریاش را ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﯽ‪ ،‬از ﺟﺎﻧﺐ او ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺒﻮد؟« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻓ‬
‫ْ‬
‫َ�ﻨ ُﻪ« »ﭘﺲ از ﺟﺎﻧﺐ وی ﺣﺞ ﮐﻦ‪«.‬‬
‫و از اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس رواﯾﺖ اﺳﺖ) ‪ (٢‬ﮐﻪ زﻧﯽ از ﻗﺒﯿﻠﻪی ﺟﮫﯿﻨﻪ ﻧﺰد رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آﻣﺪه و‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎدرم ﻧﺬر ﮐﺮده ﺑﻮد ﺣﺞ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺞ ﻧﮑﺮد ﺗﺎ ﻣﺮد‪ ،‬آﯾﺎ از ﺟﺎﻧﺐ وی ﺣﺞ را ﺑﻪ ﺟﺎ‬
‫َْ ٌ َ ُْ‬ ‫َ َ ْ ُ ِّ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ ِّ‬
‫ﺖ‬‫ﺖ لﻮ ﺎﻛن ﻰﻠﻋ أﻣ ِﻚ د�ﻦ أ�ﻨ ِ‬ ‫آورم؟ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪�» :‬ﻌﻢ ﺣﻲﺠ �ﻨﻬﺎ‪ ،‬أرأﻳ ِ‬
‫ََ‬ ‫َّ َ َ َّ ُ َ‬ ‫ً ْ‬ ‫َ‬
‫ﺎلﻮﻓﺎ ِء« »آری‪ ،‬از ﺟﺎﻧﺐ وی ﺣﺞ ﮐﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺎدرت ﺑﺪھﮑﺎر‬ ‫ﺎ� أ َﺣ ُّﻖ ِﺑ‬ ‫ﺎﺿﻴَﺔ؟ اﻗ ُﻀﻮا ا� ﻓ‬
‫ﻗ ِ‬
‫ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﺪھﮑﺎرﯾﺶ را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮدی؟ ﭘﺲ وام ﺧﺪا را ادا ﮐﻦ‪ .‬زﯾﺮا ادای ﺣﻖ‬
‫ﺧﺪا‪ ،‬ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس رواﯾﺖ اﺳﺖ) ‪ (٣‬ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺮدی ﻧﺰد رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آﻣﺪ و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺪرم در ﺣﺎﻟﯽ ﻣﺮد ﮐﻪ ﺣﺞ اﺳﻼم ﺑﺮ ﻋﮫﺪهی وی ﺑﻮد‪ .‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﺟﺎی او ﺣﺞ ﮐﻨﻢ؟‬
‫ْ‬ ‫َ ََ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ ْ َ َّ َ َ َ َ‬
‫ﺎك ﺗ َﺮ َك َد�ﻨًﺎ َﻋﻠﻴْ ِﻪ أﻗ َﻀﻴْﺘَ ُﻪ َ�ﻨ ُﻪ؟« »اﮔﺮ ﭘﺪرت ﭘﺲ‬ ‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أرأﻳﺖ لﻮ أن أﺑ‬
‫از ﻣﺮدن دﯾﻨﯽ را از ﺧﻮد ﺑﺮﺟﺎی ﮔﺰارده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آنرا از ﺟﺎﻧﺐ وی ﻧﻤﯽﭘﺮدازی؟« ﮔﻔﺖ‪:‬‬

‫‪ -١‬اﳌﺴﻨﺪ )‪ (١٦١٢٥‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ ﰲ اﳌﻨﺎﺳﻚ اﳊﺞ )‪.(٢٦٣٨‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري )‪ (١٨٥٣‬وﻣﺴﻠﻢ )‪ (١٣٣٤‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (٢٦٣٣‬وﺟﺎﻣﻊ اﻷﺻﻮل‪.٤٢٠/٣‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺪارﻗﻄﻨﻲ )‪.(٢٦٠٩‬‬
 ‫‪١٩٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬
‫َ َ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺑﻠﻪ ﻣﯽﭘﺮدازم‪ .‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻓﺎﺣ ُﺠ ْﺞ َ� ْﻦ أ�ِﻴﻚ« »ﭘﺲ از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺪرت ﺣﺞ‬
‫ﮐﻦ‪«.‬‬
‫ﻣﺎ ﻧﯿﺰ در ﻣﻮرد ﭼﻨﯿﻦ ِدﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ادا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬دﯾﻦ اﻟﻠﻪ ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ادا ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬واﺿﺢ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺪان اﺷﺎره ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻗﻀﺎی ﻋﺒﺎداﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺮﻓﯿﻦ وﻗﺘﺶ ﻣﺤﺪود ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را‬
‫– ﮐﻪ ﻋﺒﺎدﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ وﻗﺖ دو ﻃﺮف آن ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﻋﻤﺪا ﺗﺮک‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺑﺎ ﻓﻮت ﮐﺮدن آن از روی ﻏﺮور و ﺳﺮﮐﺸﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻨﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﻌﺼﯿﺖ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦرو اﯾﻦ ﻧﻮع دﯾﻦ ﻣﺴﺘﺤﻖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻣﺮهی ﻗﻀﺎی ﻋﺒﺎداﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ وﻗﺖ آن ﻣﺤﺪود ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﯿﺎﻣﺪه و از ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻗﺒﻮل ﻧﺸﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻗﻀﺎی آنرا ﺑﺮ ﺻﻔﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺮوع ﻗﺮار داده ﺷﺪه )ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﻮاب ﯾﺎ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ( ﺑﻪ ﺟﺎ‬
‫آورد‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﮔﺮ ﻗﻀﺎی آنرا ﺑﺮ ﻏﯿﺮ از آن ﺻﻔﺖ اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﺑﺪو ﺳﻮدی‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٤‬اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﺪ‪ :‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ‪-‬‬
‫درﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ھﺮدو ﻣﻌﺬور ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ‪ -‬ﻧﻤﺎز را ﭘﺲ از ﺧﺮوج وﻗﺘﺶ ﻗﻀﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻗﻀﺎ ﮐﺮدن آن ﺳﺰاوارﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ آن از ﭼﻨﺪ وﺟﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻌﺎرﺿﻪ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و آن اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه‪ :‬از ﺻﺤﺖ و ﻗﺒﻮﻟﯽ ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از وﻗﺖ ﺗﻮﺳﻂ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺬور و ﻣﻄﯿﻊ اﻟﻠﻪ و‬
‫رﺳﻮﻟﺶ ج ﺑﻮده و در اﻧﺠﺎم آﻧﭽﻪ ﺑﺪان اﻣﺮ ﺷﺪه ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﻧﮑﺮده‪ ،‬ﻗﺒﻮﻟﯿﺖ و ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺣﺪود اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﺠﺎوز ﮐﺮده و اﻣﺮش را ﺿﺎﯾﻊ ﮔﺮداﻧﯿﺪه و ﺣﻘﺶ را ﻋﻤﺪا و‬
‫ﻋﺪواﻧﺎ ﺗﺮک ﮐﺮده ﻻزم ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻗﯿﺎس ﮐﺮدن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﺮده‬
‫ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﻮت ﺷﺪن ﻏﯿﺮ ﻋﻤﺪی ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﻌﺬور ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻗﺒﻮﻟﯿﺖ و ﺻﺤﺖ ﻋﺒﺎدت‬
‫و ﺑﺮی اﻟﺬﻣﻪ ﺷﺪن وی‪ ،‬از ﻓﺎﺳﺪﺗﺮﯾﻦ ﻗﯿﺎسھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﻮاب ﯾﺎ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻣﻌﺬور ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﻧﻤﺎز را در ﻏﯿﺮ از‬
‫وﻗﺖ ﺧﻮدش ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﻤﺎز را در وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮای او ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮده‪،‬‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و وﻗﺖ ﻧﻤﺎز در ﺣﻖ وی زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﺧﻮاب ﺑﯿﺪار ﺷﺪه و ﯾﺎ آنرا ﺑﻪ ﯾﺎد‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َ ً َ ْ‬ ‫ﻣﯽآورد‪ .‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ � َ ِ َ‬
‫ﻲﺴ َﺻﻼة ﻓ َﻮ�ﺘُ َﻬﺎ ِإذا ذﻛ َﺮﻫﺎ«‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٩٤‬‬

‫»ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‪ ،‬وﻗﺖ آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آنرا ﺑﻪ ﯾﺎد آورد‪«.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ وﻗﺖ دو ﻧﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬وﻗﺖ اﺧﺘﯿﺎر و وﻗﺖ ﻋﺬر‪ .‬ﮐﻪ وﻗﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاب‬
‫ﻣﺎﻧﺪه و ﯾﺎ دﭼﺎر ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺷﺪه زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺧﻮاب ﺑﯿﺪار ﺷﺪه و ﯾﺎ آنرا ﺑﻪ ﯾﺎد آورد‬
‫و در اﯾﻨﺼﻮرت ﻓﺮد ﻣﻌﺬور ﻧﻤﺎز را ﺟﺰ در وﻗﺘﺶ ﻧﺨﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا و ﻋﺪواﻧﺎ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﺮده و آنرا در ﻏﯿﺮ وﻗﺘﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺑﺮ وی ﻗﯿﺎس‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫‪ -٣‬ﺷﺮﯾﻌﺖ در ﻣﺼﺎدر و ﻣﻮارد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﯿﻦ ﻋﺎﻣﺪ و ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺎر و ﺑﯿﻦ ﻣﻌﺬور و ﻏﯿﺮ‬
‫آن ﻓﺮق ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﭼﯿﺰی ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻟﺤﺎق ﯾﮑﯽ‬
‫ﺑﺮ دﯾﮕﺮی ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﻣﺎ ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز را از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا در ادای آن ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﮐﺮده‪ ،‬ﺳﺎﻗﻂ ﻧﮑﺮدﯾﻢ و‬
‫ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﻣﻌﺬور اﺳﺖ ﺑﺪان اﻣﺮ ﻧﮑﺮدﯾﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ آﻧﭽﻪ ذﮐﺮ ﻧﻤﻮدﯾﺪ ﺣﺠﺘﯽ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺘﺠﺎوز ﺳﮫﻞ اﻧﮕﺎر را ﺑﺮ وﺟﮫﯽ ﮐﻪ راھﯽ ﺑﺮای وی ﺑﻪ ﺳﻮی‬ ‫ِ‬ ‫ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺟﺒﺮان آن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻠﺰوم ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﺷﺪت ﻋﻤﻠﯽ در ﺣﻖ وی ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﻀﺎی آنرا‬
‫ﺑﺮای ﻣﻌﺬوری ﮐﻪ ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﻧﮑﺮده‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫َ‬
‫‪ -٥‬اﻣﺎ اﺳﺘﺪﻻلﺗﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ أ ْد َر َك ﻣ َﻦ ُّ‬
‫الﺼﺒْ ِﺢ‬ ‫ِ‬
‫َ ْ َ ً َ ْ َ َ ْ َ ْ ُ َ َّ ْ ُ َ َ ْ َ ْ َ َ ُّ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ ً َ َ ْ َ َ‬
‫ﺮﺼ �ﺒْﻞ‬‫َر�ﻌﺔ �ﺒﻞ أن �ﻄﻠﻊ الﺸ َﻤﺲ‪� ،‬ﻘﺪ أدرك الﺼﺒﺢ‪ ،‬وﻣﻦ أدرك ر�ﻌﺔ ِﻣﻦ اﻟﻌ ِ‬
‫الﺸ ْﻤ ُﺲ‪َ �َ ،‬ﻘ ْﺪ أ ْد َر َك َ‬
‫اﻟﻌ ْ َ‬
‫ﺮﺼ«) ‪.(١‬‬
‫ْ َ ْ ُ َ َّ‬
‫أن �ﻐﺮب‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰی از ﺣﺪﯾﺚ آﻧﭽﻪ را ﮔﻔﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺎﯾﯿﺪ ﮐﺮده و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽداﻧﺪ!! در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ آﻧﭽﻪ ﻣﻘﺘﻀﯽ ﻗﻮل ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻢ‪ ،‬ﭼﻮن ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﻤﺎز‬
‫را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ درک ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﭼﯿﺰی از وﻗﺘﺶ را درک ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ‬
‫ﮐﻪ وی ﺣﺘﯽ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ آنرا درک ﮐﺮده و اﯾﻦ ﻧﻤﺎز وی‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮده و او را ﺑﺮی اﻟﺬﻣﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻣﯽﺑﻮد و از ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ادراک ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ در وﻗﺘﺶ‬
‫ﻣﻌﻠﻖ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻔﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ ،‬ھﺮﮐﺲ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ از ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﺼﺮ را درک ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺑﺪون ﮔﻨﺎه ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ وی ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻋﻤﺪی‬

‫‪ -١‬ھﺮﮐﺲ رﮐﻌﺘﯽ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﻗﺒﻞ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬درﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﻧﯿﺰ درﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫ھﺮﮐﺲ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﻗﺒﻞ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ درﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را درﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪١٩٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺗﺎ آﺧﺮ وﻗﺖ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا وی اﻣﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ھﻤﻪی ﻧﻤﺎز را در وﻗﺘﺶ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ادراک ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻋﻤﺪی آنرا از وی دور ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫وی در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻧﻤﺎز را در ﺣﺎﻟﯽ درک ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از ﻏﺮوب ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻣﯿﺎن اﯾﻨﮑﻪ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ از آنرا در وﻗﺘﺶ درک‬
‫ﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭼﯿﺰی از ﻧﻤﺎز را در وﻗﺘﺶ درک ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺗﻔﺎوت ﺗﻨﮫﺎ در ﮔﻨﺎه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﻤﺎز را ﺗﺎ ﭘﺲ از ﻏﺮوب ﺑﻪ‬
‫ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪازد‪ ،‬ﮔﻨﺎھﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ؛ در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺑﯿﻦ ادراک ﯾﮏ‬
‫رﮐﻌﺖ و ﯾﺎ ﻋﺪم آن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻢ ﯾﺎ زﯾﺎد ﺑﻮدن ﮔﻨﺎه ﻓﺮق ﻧﮕﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ادراک و ﻋﺪم‬
‫ادراک ﻧﻤﺎز ﺑﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ را در وﻗﺖ درﯾﺎﻓﺘﻪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ھﻢ‬
‫در وﻗﺖ آن درﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮق ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬و ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎز‬
‫را از وﻗﺘﺶ ﻓﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮐﺜﺮ ﻧﻤﺎز را از وﻗﺘﺶ ﻓﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﮔﻨﺎه ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﮐﺜﺮ ﻧﻤﺎز را در وﻗﺘﺶ ﻓﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮏ‬
‫رﮐﻌﺖ از ﻧﻤﺎز را در وﻗﺘﺶ ﻓﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺎ از ﺷﻤﺎ ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﻢ و ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫ادراﮐﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﭼﯿﺴﺖ؟ آﯾﺎ اﯾﻦ ادراک ﮔﻨﺎه ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻋﻤﺪی آنرا رﻓﻊ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﮐﻪ ﻃﺒﻌﺎ ھﯿﭽﮑﺲ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ادراک ﻣﻘﺘﻀﯽ ﺻﺤﺖ‬
‫اﺳﺖ؟ ﮐﻪ در اﯾﻨﺼﻮرت ھﯿﭻ ﺗﻔﺎوﺗﯽ در آن ﺑﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻓﻮت‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎز ﺟﺰ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ را ﻓﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ -٦‬اﻣﺎ اﺳﺘﺪﻻلﺗﺎن ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در روز ﺧﻨﺪق ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮاب و ﯾﺎ‬
‫ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ در ﻣﯿﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﭘﺲ از وﻗﺘﺶ آنرا ﻗﻀﺎ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا ﭼﻘﺪر ﻋﺠﯿﺐ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺎ ھﻤﭽﻮن اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﯽآوردﯾﻢ‪ ،‬ﻗﯿﺎﻣﺖﺗﺎن را ﺑﻪ ﭘﺎ ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ و ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﺎ را ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺗﺎﺧﺘﻦ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻓﻮت ﮐﺮده و در اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻋﺼﯿﺎن و ﺳﺮﮐﺸﯽ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل را‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه و از ﺣﺪودش ﺗﺠﺎوز ﮐﺮده و ﻣﺴﺘﻮﺟﺐ ﻋﻘﺎب و ﻋﺬاب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻓﻮت‬
‫ﺷﺪن ﻧﻤﺎز از ﺳﻮی ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدارﺗﺮﯾﻦ ﺧﻠﻖ و ﻣﻮرد رﺿﺎﯾﺖﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﻧﺰد اﻟﻠﻪ و ﻣﺘﺒﻊﺗﺮﯾﻦ‬
‫اﯾﺸﺎن در اﻣﺮ اﻟﻠﻪ‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﯾﺸﺎن در اﯾﻦ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﻄﯿﻊ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫و ﭘﯿﺮو رﺿﺎﯾﺖ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻮدﻧﺪ؟‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٩٦‬‬

‫اﻣﺎ اﯾﻦ ﺗﺎﺧﯿﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺑﻮده و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﻤﺪا آنرا ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و در ھﺮدو ﺗﻘﺪﯾﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ھﯿﭻ وﺟﻪ در آن ﺣﺠﺘﯽ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺗﺎﺧﯿﺮ از روی ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﺎ و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻓﺮاﻣﻮشﮐﻨﻨﺪهی‬
‫ﻧﻤﺎز ھﺮﮔﺎه آنرا ﺑﻪ ﯾﺎد آورد‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ و اﮔﺮ ﻋﻤﺪا ﺑﻮده‪ ،‬آن ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز از وﻗﺘﯽ ﺑﻪ وﻗﺖ‬
‫دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﺑﺪان اﺟﺎزه داده ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻮده اﺳﺖ ھﻤﭽﻮن ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﺗﺎ وﻗﺖ ﻋﺼﺮ و‬
‫ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﻐﺮب ﺗﺎ وﻗﺖ ﻋﺸﺎء ﺑﺮای ﻣﺴﺎﻓﺮ و ﻣﻌﺬور‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ در ﻣﻮرد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ دﺷﻤﻦ‪ ،‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ او وارد ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﻪ‬
‫ﻗﻮل اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( وی ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﯿﻨﺪازد و ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ دارد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺗﺎﺧﯿﺮی ﮐﻪ در روز ﺧﻨﺪق ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﻨﺴﻮخ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و‬
‫ﻣﺎﻟﮏ و آﻧﭽﻪ در ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﺸﮫﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎز را در روز‬
‫ﺧﻨﺪق ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﻗﻮل اول اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه را اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ دادهاﻧﺪ‪ :‬ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز در روز ﺧﻨﺪق‬
‫ﻗﺒﻞ از ﻣﺸﺮوع ﺷﺪن ﻧﻤﺎز ﺧﻮف ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮف ﻣﺸﺮوع ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از آن‬
‫ﺣﺘﯽ در ﯾﮏ ﻏﺰوه ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﯿﻨﺪاﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻨﻔﯿﻪ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل را ﭘﺎﺳﺦ داده و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮف ﺑﺮ آن وﺟﻪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺸﺮوع ﻗﺮار داده ﺷﺪه ﮐﻪ ھﻨﻮز ﺟﻨﮓ در ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ و ﺟﻮش ﻧﺨﻮرده اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫اﯾﻦ زﻣﺎن اﻣﮑﺎن آن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮف را آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺪان اﻣﺮ ﮐﺮده‪،‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد ﺑﺪﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ دو ﺻﻒ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷﻮد ﮐﻪ ﯾﮏ ﺻﻒ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺻﻒ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻧﮕﮫﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در زﻣﺎن درﮔﯿﺮی و اوج ﺟﻨﮓ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز در زﻣﺎن اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮف ﺑﺮای زﻣﺎن روﺑﺮو ﺷﺪن ﺑﺎ دﺷﻤﻦ ﻗﺒﻞ از ﺷﺮو ع درﮔﯿﺮی ﺑﯿﻦ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻣﺸﺮوع ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ھﺮﯾﮏ از آنھﺎ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮد را دارد‪.‬‬
‫ج( و ﮔﺮوه ﺳﻮم ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﻘﺪم داﺷﺘﻦ ﻧﻤﺎز و ﺧﻮاﻧﺪن آن ﺑﺮ‬
‫ﺣﺴﺐ ﺣﺎﻟﺶ و ﺑﯿﻦ ﺗﺎﺧﯿﺮ آن ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺑﺮای وی ﻣﻘﺪور ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺨﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺬھﺐ ﮔﺮوھﯽ از اھﻞ ﺷﺎم و ﯾﮑﯽ از دو رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺻﺤﺎﺑﻪش ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﻗﺼﻪی ﺑﻨﯽﻗﺮﯾﻈﻪ ‪-‬‬
 ‫‪١٩٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫ان ﺷﺎءاﻟﻠﻪ ‪ -‬ﺧﻮاھﺪ آﻣﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻗﻮال ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﺣﺠﺘﯽ ﺑﺮای ﮔﻨﻪ ﮐﺎر ﺳﮫﻞاﻧﮕﺎر ﻣﺘﺠﺎوز ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﮔﻨﻪﮐﺎری ﮐﻪ ﻗﻄﻌﺎ ﻋﻘﻮﺑﺖ و ﻋﺬاب اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و ﮔﻨﺎه ﻓﻮت ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز ﺑﻪ وی ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫و درﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮاﺳﺎس اﯾﻦ اﻗﻮال‪ ،‬ﺟﻮاب اﺳﺘﺪﻻلﺗﺎن ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻋﻤﺪی ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺗﺎ ﺑﻌﺪ‬
‫از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد؛ آﻧﮕﺎه ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻻ‬
‫ُ َ‬ ‫ُ َ ِّ َ َّ َ َ ٌ ْ َ ْ َ َّ‬
‫ﺮﺼ ِإﻻ ِﻲﻓ ﺑَ ِ� ﻗ َﺮ�ْ َﻈﺔ« »ھﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﻧﺨﻮاﻧﺪ ﻣﮕﺮ در‬ ‫ﻳﺼﻠ� أﺣﺪ اﻟﻌ‬
‫ﺑﻨﯽﻗﺮﯾﻈﻪ« ﮐﻪ ﻋﺪهای ﻧﻤﺎز را در راه ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز از ﻣﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻧﺸﺪه‪،‬‬
‫ﭘﺲ ﻧﻤﺎز را در راه ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ از ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺟﺰ در ﺑﻨﯽﻗﺮﯾﻈﻪ اﻣﺘﻨﺎع‬
‫ورزﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﻧﻤﺎز را ﭘﺲ از ﻏﺮوب در ﺑﻨﯽﻗﺮﯾﻈﻪ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ھﻤﻪ رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪ ج ھﯿﭻ ﯾﮏ از دو ﮔﺮوه را ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﮑﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ﮔﺮوھﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‬
‫از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮده و ﺑﺮ اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﯾﻦ ﻧﻤﺎز واﺟﺐ‪ ،‬و وﻗﺖ‬
‫آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪان اﻣﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ و آن رﺳﯿﺪنﺷﺎن ﺑﻪ ﺑﻨﯽﻗﺮﯾﻈﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮔﻨﻪﮐﺎر ﺳﺮﮐﺸﯽ ﮐﻪ از ﺣﺪود اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﺠﺎوز ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻄﯿﻊ اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ ج ﺑﻮده و اﻧﺠﺎم دھﻨﺪهی اﻣﺮ اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ ج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﯿﺎس‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؟ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ از ﺑﺎﻃﻞﺗﺮﯾﻦ و ﻓﺎﺳﺪﺗﺮﯾﻦ ﻗﯿﺎسھﺎ در ﻋﺎﻟﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﺑﺎﻟﻠﻪ‬
‫اﻟﺘﻮﻓﯿﻖ‪.‬‬
‫و ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺎ ﺑﻨﯽﻗﺮﯾﻈﻪ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز را در راه ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮی دادهاﻧﺪ‪ .‬و دﻟﯿﻞ آنرا اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬زﯾﺮا آنھﺎ اﻣﺮ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را ﺑﺮ وﺟﻪ ﺣﻘﯿﻘﯽ آن اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ اﻣﺮ اﯾﺸﺎن را‬
‫ﺗﺎوﯾﻞ ﮐﺮده و ﻧﻤﺎز را در راه ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٧‬اﻣﺎ اﺳﺘﺪﻻلﺗﺎن ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﮐﻪ در آن اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺮاه اﻣﺮاء و‬
‫ﭘﺎدﺷﺎھﺎﻧﯽ ﮐﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز را ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮده و آنرا در ﻏﯿﺮ از وﻗﺘﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﺎﻓﻠﻪ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺠﺘﯽ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا آنھﺎ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ﺗﺎ روز و‬
‫ﻧﻤﺎز روز را ﺗﺎ ﺷﺐ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﺗﺎ وﻗﺖ ﻋﺼﺮ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﺼﺮ را ﺗﺎ وﻗﺖ زردی ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪١٩٨‬‬

‫و ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزی را ﮐﻪ ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از ﺧﻮد را‬

‫دارد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻌﺬور ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪازد‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ آنرا در‬
‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز دوم ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ھﺮﮔﺎه ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺗﺎ وﻗﺖ زردی ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ از وﻗﺖ آن ﺑﻪ اﻧﺪازه ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪازد‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺺ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺮس و ﯾﺎ ﺑﺎراﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻗﺼﺪ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪن ﺣﺮج و ﻣﺸﻘﺖ از‬
‫اﻣﺖ را داﺷﺘﻨﺪ) ‪ .(١‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺎﺧﯿﺮی ﻣﺎﻧﻊ از ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﺪ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎ وﺟﻮد ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﺷﺨﺺ در ﺧﺮوج وﻗﺖ ﻇﮫﺮ‪ ،‬ﺑﻪ وی‬
‫اﺟﺎزه دادﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﺗﺎ وﻗﺖ ﻋﺼﺮ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪازد‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺨﺶ آن اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ اﯾﻦ وﻗﺖ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز ﻣﺸﺘﺮک ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪ ج در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺮس و ﺧﻮﻓﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮﯾﺾ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻊ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﻨﺎزﻋﻪای ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ آﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﺟﺎزه دادﻧﺪ‬
‫ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺬری ھﻤﭽﻮن ﺧﻮاب و ﯾﺎ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ در وﻗﺖ ﻇﮫﺮ ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ﺷﻮد؟‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﺪ‪ :‬از اﺑﻮﻗﺘﺎده رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‬
‫ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬إذا ﺎﻛن اﻟﻐﺪ ﻓﻠﻴﺼﻠﻬﺎ ﻤﻟﻴﻘﺎﺗﻬﺎ« »ﻓﺮدا ﮐﻪ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬آنرا در‬
‫وﻗﺖ ﺧﻮدش ﺑﺨﻮان‪ «.‬و ﺑﺪان اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ادای ﻧﻤﺎز ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﺳﮫﻞاﻧﮕﺎری ﮐﻪ ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﮐﺮده‪ ،‬در زﻣﺎن ﯾﺎدآوری و ﯾﺎ ﭘﺲ از آن واﺿﺢ و آﺷﮑﺎر ﺑﻮده و‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ اﻻﺳﻨﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا ﭼﻘﺪر ﻋﺠﯿﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺪام ﺑﺨﺶ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻧﺼﯽ ﯾﺎ‬
‫ﺳﺮﮐﺶ ﻣﺘﺠﺎوز از ﺣﺪود اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﻓﻮت‬‫ِ‬ ‫ﻇﺎھﺮش و ﯾﺎ اﺷﺎرهای ﺑﺮ اﯾﻦ دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ‬
‫ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز از وﻗﺘﺶ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﭘﺲ از وﻗﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮده و ﺑﺎ اﻧﺠﺎم آن ﺑﺮی اﻟﺬﻣﻪ ﺷﺪه و‬
‫اﯾﻦ ﻧﻤﺎز از وی ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﻮد؟ ﮔﻮﯾﺎ ﺷﻤﺎ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج »إذا ﺎﻛن اﻟﻐﺪ‬
‫ﻓﻠﻴﺼﻠﻬﺎ ﻤﻟﻴﻘﺎﺗﻬﺎ« را اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻓﮫﻤﯿﺪهاﯾﺪ‪ :‬اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز ﺗﺎ روز ﺑﻌﺪ اﻣﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﮫﻤﯽ ﻗﻄﻌﺎ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺪان ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﺣﺪﯾﺚ‬

‫‪ -١‬أﺧﺮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﰲ ﺻﻼة اﳌﺴﺎﻓﺮﻳﻦ )‪ (٧٠٥‬وﺑﻤﻌﻨﺎه اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﳌﻮاﻗﻴﺖ )‪.(٥٤٣‬‬

 ‫‪١٩٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫در اﺑﻄﺎل آن ﺻﺮﯾﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آن ﺷﺨﺺ را اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﺑﯿﺪار‬
‫ﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ آنرا ﺑﻪ ﯾﺎد آورد‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ و ﭘﺲ از اﯾﻦ در آﺧﺮ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ زﯾﺎده »إذا ﺎﻛن‬
‫اﻟﻐﺪ ﻓﻠﻴﺼﻠﻬﺎ ﻤﻟﻴﻘﺎﺗﻬﺎ« رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم در اﯾﻦ زﯾﺎده و ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﺧﺘﻼف‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﻔﺎظ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ زﯾﺎده وھﻤﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ از‬
‫ﺳﻮی ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ رﺑﺎح ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ را از اﺑﻮﻗﺘﺎده ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از راوﯾﺎن رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و از اﻣﺎم ﺑﺨﺎری رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﯾﻦ زﯾﺎده در ﺳﺨﻦ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭘﯿﺮوی‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش از ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦس رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ھﻤﺮاه رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺳﻔﺮ ﮐﺮدم‪ ،‬آﺧﺮ ﺷﺐ ﮐﻪ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ ﺑﺮای اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻓﺮود آﻣﺪﯾﻢ و‬
‫ﺧﻮاﺑﯿﺪﯾﻢ و ﺑﯿﺪار ﻧﺸﺪﯾﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﺎ را ﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺮﯾﺸﺎن ﺑﺮای‬
‫ﻃﮫﺎرت ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آنھﺎ را اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ آرام ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺑﻪ راه‬
‫اﻓﺘﺎدﯾﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ارﺗﻔﺎع ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻼل را )ﺑﻪ‬
‫اذان دادن( اﻣﺮ ﮐﺮد‪ .‬وﻗﺘﯽ اذان داده ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺸﺎن دو رﮐﻌﺖ ﻗﺒﻞ از ﻓﺠﺮ را ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‬
‫ﺳﭙﺲ اﻗﺎﻣﻪی ﻧﻤﺎز ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ و ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﯾﻢ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬آﯾﺎ‬
‫ْ ُُ‬ ‫) ‪ُ ُّ َ ْ ُ َ ْ َ َ (١‬‬
‫� ْﻢ َﻋﻦ ِّ‬
‫الﺮ�َﺎ َو�َﻘﺒَﻠﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ﻗﻀﺎی آنرا ﻓﺮدا در وﻗﺘﺶ اﻋﺎده ﮐﻨﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬أ�ﻨﻬﺎ�ﻢ ر�‬
‫ْ ُ‬
‫� ْﻢ؟« »آﯾﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺗﺒﺎرک و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺷﻤﺎ را از رﺑﺎ ﻧﮫﯽ ﮐﺮده درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ آنرا از ﺷﻤﺎ‬ ‫ِﻣﻨ‬
‫ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ؟« ]ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﻀﺎ ﺷﺪن ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮏ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﻋﮫﺪهی آنھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫و اﯾﻦ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و اﮔﺮ آنرا دوﺑﺎره ﻓﺮدای آﻧﺮوز در وﻗﺖ ﺻﺒﺢ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬دو ﻧﻤﺎز در ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﮏ ﻧﻤﺎز ﻗﻀﺎ ﺷﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ رﺑﺎ اﺳﺖ[‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻮاﺣﺪ اﻟﻤﻘﺪﺳﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دﻟﯿﻠﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ‬
‫آﻧﭽﻪ ﺑﺨﺎری ﮔﻔﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮده و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ رﺑﺎح از‬
‫اﺑﻮﻗﺘﺎده رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬و در ﻧﺰد ﻣﺎ ﺑﯿﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ ﺗﻌﺎرﺿﯽ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ اﻋﺎدهی ﻧﻤﺎز در ﻓﺮدای آﻧﺮوز اﻣﺮ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺪان اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫ﻓﻘﻂ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻓﺮدا‪ ،‬در وﻗﺘﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ )و در واﻗﻊ ﺑﺮ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻓﺮدای‬
‫آﻧﺮوز ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮای ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻓﻮت ﻧﺸﻮد( و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮاب و‬

‫‪ -١‬اﳌﺴﻨﺪ )‪ (١٩٩٦‬وﻋﺰاه اﳍﻴﺜﻤﻲ ﰲ ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ ٣٢٢/١‬ﻟﻠﻄﱪاﲏ ﰲ اﻷوﺳﻂ وﻓﻴﻪ ﻛﺜﲑ ﺑﻦ ﳛﻴﻰ وﻫﻮ‬
‫ﺿﻌﻴﻒ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٠٠‬‬

‫ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ‪ ،‬وﻗﺖ ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی آﻧﭽﻪ ﺑﺮ آن ﺑﻮده ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬واﻟﻠﻪ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﺪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻘﻤﻪ ﺛﻘﻔﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ وﻓﺪ ﺛﻘﯿﻒ ﺑﺮ‬
‫رﺳﻮلاﻟﻠﻪ ج وارد ﺷﺪﻧﺪ و از اﯾﺸﺎن ﺳﻮال ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ﻧﻤﺎز‬
‫ﻇﮫﺮ را ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ در آﺧﺮ وﻗﺖ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ و اﻣﺜﺎل آن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﮑﺮر ﮔﺬﺷﺖ؛ و اﯾﻦ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻃﺎﻋﺖ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل و ﻗﺼﺪ ﻗﺮﺑﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻧﮫﺎﯾﺖ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ اﻣﺮی ﻣﮫﻢ از اﻣﻮر ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻠﺤﻖ‬
‫ﻧﻤﻮدن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺣﺪود اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﺠﺎوز ﮐﺮده و ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ﺑﻪ روز و ﻧﻤﺎز روز را در‬
‫ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪان ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؟ ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﻣﺴﺎﻟﻪای ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ دﻟﯿﻠﯽ آنرا ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ ﻗﻮل‪ :‬ﮐﻪ ﻧﺰد ﺟﻤﮫﻮر ﺗﺮک ﻋﻤﺪی ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ وﻗﺖ آن ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ ،‬از‬
‫ﮐﺒﺎﺋﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﯾﺎ اﻟﻠﻪ ﭼﻘﺪر ﻋﺠﯿﺐ اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺟﺎی ﻧﺰاع‬
‫دارد؟ آﯾﺎ ﺗﺮک ﻋﻤﺪی ﻧﻤﺎز از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎھﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﻧﯿﺴﺖ؟ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﻮت ﮐﺮدن‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺳﺒﺐ ﺑﺎﻃﻞ و ﺗﺒﺎه ﺷﺪن ﻋﻤﻞ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎل ﮐﺪام ﮐﺒﯿﺮه ﻏﯿﺮ از ﻓﻮت‬
‫ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﺒﺎھﯽ و ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮔﺮدد؟‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎبس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز ﺑﺪون ﻋﺬر از ﮐﺒﺎﺋﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺣﺘﯽ ﯾﮏ ﺻﺤﺎﺑﻪ ھﻢ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﮑﺮدﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ از‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪش آﺛﺎری ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﻪی آنھﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗﻮل ﻣﻮاﻓﻖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ درﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻊﮐﻨﻨﺪهی ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز‪ ،‬درﺣﻘﯿﻘﺖ ھﺮدو ﻧﻤﺎز را‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺬر در وﻗﺖ ﯾﮑﯽ از آﻧﺪو ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ در ﻣﻮرد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻋﺬر ﻧﻤﺎز‬
‫ﺻﺒﺢ را ﻋﻤﺪا و ﻋﺪواﻧﺎ در وﻗﺖ ﻇﮫﺮ و ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را در ﻧﯿﻤﻪی ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ؟‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖس ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ ﻧﻤﺎز را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﺣﺘﯽ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ھﻢ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﮑﺮد‪ .‬و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز‬
‫ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﮐﺮده و آنرا ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﻞ و ﻏﯽ ﺗﮫﺪﯾﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮐﻪ‬
‫داﻧﺎﺗﺮﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ھﻤﺎﻧﺎ ﻣﻘﺼﻮد از آﯾﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز از وﻗﺘﺶ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺣﮑﺎﯾﺖ آن ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺷﮕﻔﺘﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﮐﺪام ﮐﺒﯿﺮه ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﮐﺒﯿﺮهای اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ را ﻧﺎﺑﻮد و ﺗﺒﺎه‬
 ‫‪٢٠١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺻﺎﺣﺒﺶ را ھﻤﭽﻮن ﮐﺴﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﻣﺎل و اھﻠﺶ از وی ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؟ و اﮔﺮ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز روز ﺗﺎ ﺷﺐ و ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺗﺎ روز‪ ،‬ﺑﺪون ﻋﺬر از ﮐﺒﺎﺋﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻧﮕﺮﻓﺘﻦ روزهی رﻣﻀﺎن ﺑﺪون ﻋﺬر و روزهی ﻣﺎه ﺷﻮال ﺑﻪ ﺟﺎی آن از ﮐﺒﺎﺋﺮ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻌﺪ از ﺷﺮک ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ھﺮ‬
‫ﮐﺒﯿﺮهای ﻣﯽﺑـﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﺑﻨﺪهای اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل را ﺑﺎ ھﺮ ﮔﻨﺎھﯽ ﻏﯿﺮ از ﺷﺮک ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﺪ‬
‫ﺑـﺮای وی ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ از اﯾﻨﮑﻪ ﻋﻤﺪا و ﻋﺪواﻧﺎ و ﺑﺪون ﻋﺬر‪ ،‬ﻧﻤﺎز روز را ﺑﻪ ﺷﺐ و ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‬
‫را ﺗﺎ روز ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪازد‪.‬‬
‫ھﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺮوه از ﭘﺪرش از ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻦ ﯾﺴﺎر از ﻣﺴﻮر ﺑﻦ ﺧﺮاﻣﻪ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ) ‪ (١‬ﮐﻪ‬
‫وی زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎبس ﺿﺮﺑﻪ ﺧﻮرده ﺑﻮد‪ ،‬ھﻤﺮاه اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس ﺑﺮ اﯾﺸﺎن وارد‬
‫ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس ﮔﻔﺖ‪ :‬ای اﻣﯿﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻧﻤﺎز؛ ﻋﻤﺮس ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ھﯿﭻ‬
‫ﺑﮫﺮهای از اﺳﻼم ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ از‬
‫زﺧﻤﺶ ﺧﻮن ﺟﺎری ﺑﻮد ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪.‬‬
‫ُ‬
‫و اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ َﻋﻠ ّﯿﻪ از اﯾﻮب از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﺧﺒﺮ‬
‫) ‪(٢‬‬

‫ﺷﺪم ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮب‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺗﻌﻠﯿﻢ اﺳﻼم ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎدت اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل را‬
‫ﮐﺮده و ﺑﺎ او ﭼﯿﺰی را ﺷﺮﯾﮏ ﻗﺮار ﻧﺪھﯿﺪ و ﻧﻤﺎزی را ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮض ﮐﺮده در ﻣﻮﻋﺪ‬
‫ﻣﻘﺮر آن ﺑﺮ ﭘﺎ ﮐﻨﯿﺪ زﯾﺮا در ﮐﻮﺗﺎھﯽ آن ھﻼﮐﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﺼﺮ اﻟﻤﺮوزی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از اﺳﺤﺎق ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ رای اھﻞ ﻋﻠﻢ از زﻣﺎن‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺗﺎ اﻣﺮوز اﯾﻦ ﺑﻮده ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا و ﺑﺪون ﻋﺬر ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫وﻗﺘﺶ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ وﻗﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﺗﺎ وﻗﺖ‬
‫ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را ﺗﺎ ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪازد؛ و ﻓﻘﻂ ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ اوﻗﺎت‬
‫ﻧﻤﺎز در آﻧﭽﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ )ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ ﺑﺎ ھﻢ و ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء ﺑﺎ ھﻢ( ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز در ﻋﺮﻓﻪ و ﻣﺰدﻟﻔﻪ و در ﺳﻔﺮ ﺟﻤﻊ ﮐﺮده و ﯾﮑﯽ را در وﻗﺖ‬

‫‪ -١‬اﻟﺪارﻗﻄﻨﻲ )‪ (١٧٥٠‬واﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ٣٥٠/٣‬وﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﴫ ﰲ ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪ (٩٢٥‬واﻟﺴـﻨﻦ اﻟﻜـﱪ￯‬

‫ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪.(١٦٧٣‬‬
‫‪ -٢‬ﲠﺬا اﻟﺴﻴﺎق ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﴫ ﰲ ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪ (٩٣٢‬وﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﰲ اﳌﺼﻨﻒ )‪.(٥٠١٣‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٠٢‬‬

‫دﯾﮕﺮی ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ) ‪.(١‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج وﻗﺖ ﯾﮑﯽ از دو ﻧﻤﺎز را در ﺣﺎﻟﺘﯽ‪ ،‬وﻗﺖ دﯾﮕﺮی ﻗﺮار‬
‫دادﻧﺪ و در ﺣﺎﻟﺘﯽ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮ را وﻗﺖ ﻧﻤﺎز اوﻟﯽ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﻋﺬر‪ ،‬آن وﻗﺖ ﺑﺮای دو ﻧﻤﺎز ﯾﮏ وﻗﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﮔﺮ ﺣﺎﺋﺾ ﻗﺒﻞ از‬
‫ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﭘﺎک ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺮ ﺷﺪه ﺗﺎ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ را ﺑﺎ ھﻢ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و‬
‫اﮔﺮ در آﺧﺮ ﺷﺐ ﭘﺎک ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء ﺑﺎ ھﻢ اﻣﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ) ‪.(٢‬‬
‫و درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺺ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﺗﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﺑﯿﻦ دوﺷﺎخ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﻨﺎﻓﻖ اﺳﺖ) ‪ ،(٣‬ﭘﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ‪ -‬ﮐﻪ ﭘﺪر و‬
‫ﻣﺎدرم ﺑﻪ ﻓﺪاﯾﺶ ﺑﺎد ‪ -‬در ﻣﻮرد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آنرا ﭘﺲ از ﻋﺸﺎء ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ؟‬
‫ُۡ َ َۡ‬ ‫َۡ ْ َ ٓ‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻧﺴﺎء آﯾﻪ ‪ ٣١‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِن � َتن ِ ُبوا ك َبا� ِ َر َما �ن َه ۡون �ن ُه‬
‫ُ َّۡ َ ُ ۡ َ َّ ُ‬
‫�ٔات ِ� ۡم﴾ »اﮔﺮ از ﮔﻨﺎھﺎن ﮐﺒﯿﺮهای ﺑﭙﺮھﯿﺰﯾﺪ ﮐﻪ از آن ﻧﮫﯽ ﺷﺪهاﯾﺪ‪،‬‬ ‫ن� ِفر عن�م س ِ‬
‫ﮔﻨﺎھﺎن ﺻﻐﯿﺮه ﺷﻤﺎ را )ﺑﺎ ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ ﺧﻮد( از ﺷﻤﺎ ﻣﯽزداﺋﯿﻢ‪«.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن از ﮐﺒﺎﺋﺮی ﮐﻪ از آنھﺎ ﻧﮫﯽ ﺷﺪه‪ ،‬اﺟﺘﻨﺎب ﮐﻨﺪ و ﻣﺪاوم ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‬
‫را در وﻗﺖ ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ را ﺑﻌﺪ از ﻋﺸﺎء ﺑﺨﻮاﻧﺪ ‪ -‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ ‪ -‬ﻣﻮرد ﻣﻐﻔﺮت و‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ھﯿﭻ اﺣﺪی ﺑﺪان ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﮕﻔﺘﺎ از اﯾﻦ ﻇﺎھﺮی ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺻﻠﺶ را ﻧﻘﺾ ﮐﺮده؟ وی‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﻧﭽﻪ ﺑﺎ اﺟﻤﺎع واﺟﺐ ﺷﺪه ﺟﺰ ﺑﺎ اﺟﻤﺎع ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻧﮫﺎﯾﺖ اﯾﻦ ﮐﻼم آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎزع ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ وی دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮدن ﺳﺨﻦ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ارادهی اﺳﺘﺼﺤﺎب دارﯾﺪ و اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﺑﺮ ﻋﮫﺪهی وی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ آن ﺟﺰ ﺑﺎ اﺟﻤﺎع از وی ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﯽﺷﻮد درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﯾﻦ اﺟﻤﺎع ﻣﻔﻘﻮد اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ در ﻣﻮرد ﺳﻘﻮط ﻧﻤﺎز از ذﻣﻪی ﺷﺨﺺ ﺑﺎ ﺗﺎﺧﯿﺮ آن از‬

‫‪ -١‬اﳉﻤﻊ ﰲ ﻋﺮﻓﺔ‪ ،‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﳊﺞ )‪ (١٦٦٢‬واﳊﺞ ﰲ اﳌﺰدﻟﻔﻪ )‪ (١٦٧٢‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳊﺞ‬

‫)‪.(١٢٨٨‬‬
‫‪ -٢‬ﻗﻮل ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﴫ ﻫﺬا ﰲ ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪.(٩٩٠‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ وﻣﻮاﺿﻊ اﻟﺼﻼة )‪.(٦٢٢‬‬
 ‫‪٢٠٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫وﻗﺘﺶ و ﺑﺮی اﻟﺬﻣﻪ ﺷﺪن وی ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﺑﺪان ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻄﻼن‬
‫آن روﺷﻦﺗﺮ و آﺷﮑﺎرﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ دﻟﯿﻞ آوردن ﺑﺮ آن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬آﻧﭽﻪ‬
‫ﻣﻨﺎزﻋﯿﻦ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ذﻣﻪی وی ﻣﻘﺮر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وﺟﮫﯽ ﮐﻪ‬
‫راھﯽ ﺑﻪ ﺳﻮی ادا و ﺟﺒﺮان آن ﺟﺰ ﺑﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ آن وﻗﺖ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﯾﻦ اﺟﻤﺎع را ﺑﺮ اﺟﻤﺎﻋﯽ ﺷﺒﯿﻪ آن و ﯾﺎ ﻗﻮیﺗﺮ از آن ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدی ﺑﺎ ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن وﻗﺖ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺳﺮﮐﺸﯽ و‬
‫ﮐﻮﺗﺎھﯽ و ﺗﺠﺎوز ﮐﺮده‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ اﺟﻤﺎع ﺟﺰ ﺑﺎ اﺟﻤﺎﻋﯽ ﻣﺜﻞ آن ﺑﺮﻃﺮف ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬و اﯾﻦ‬
‫درﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺟﻤﺎع ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه و ﻋﺪوان وی ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از‬
‫وﻗﺘﺶ از وی ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ھﯿﭽﮑﺲ ﺑﺪان ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ ادﻟﻪی دو ﻃﺮف در ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﻮد و ﺑﺮای ﻣﺎ ﻏﺮﺿﯽ در ورای آن ﻧﺒﻮد؛ و‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ‪ ،‬در اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و اﻗﻮال ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ‬
‫ﻣﻮﻓﻖﺗﺮ و ﺑﻪ ﺣﻖ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬واﻟﻠﻪ اﻟﻤﺴﺘﻌﺎن‪.‬‬
‫‪ -٨‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در دو ﻣﻮرد ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ روزه را در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‬
‫ﻋﻤﺪا اﻓﻄﺎر ﮐﺮده‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻗﻀﺎی آن روز ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ آﻧﮑﻪ ﺟﻤﺎع ﮐﺮده و دﯾﮕﺮی‬
‫آﻧﮑﻪ ﻋﻤﺪا اﺳﺘﻔﺮاغ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﻨﻦ) ‪ (١‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدی ﮐﻪ ﺑﺎ ھﻤﺴﺮش در رﻣﻀﺎن‬
‫ﺟﻤﺎع ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰد رﺳﻮل اﻟﻠﻪ آﻣﺪ‪ .‬و ﺣﺪﯾﺚ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺲ‬
‫ﺑﺮای رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج زﻧﺒﯿﻠﯽ از ﺧﺮﻣﺎ ﮐﻪ ﻣﻌﺎدل ‪١٥‬ﺻﺎع ﺑﻮد‪ ،‬آوردﻧﺪ و ﺣﺪﯾﺚ را ذﮐﺮ‬
‫َ َُ‬ ‫ُُْ َْ َ َ ْ ُ ْ َ‬
‫ﺖ َوأﻫﻞ ﺑَي ِﺘﻚ‪َ ،‬و ُﺻ ْﻢ ﻳَ ْﻮ ًﻣﺎ َﻣﺎﻜﻧﻪ‪،‬‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻠﻛﻪ أﻧ‬
‫اﷲ« »ھﻤﻪی آن ﺑﺮای ﺗﻮ و ﺧﺎﻧﻮادهات ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﯾﮏ روز ﺑﻪ ﺟﺎی آﻧﺮوز روزه‬ ‫اﺳﺘَ ْﻐ َﻔﺮ َ‬ ‫َو ْ‬
‫ِ‬
‫ﺑﮕﯿﺮ و از اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻃﻠﺐ ﻣﻐﻔﺮت ﮐﻦ‪ «.‬و ﻧﺰد اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ) ‪ (٢‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪:‬‬
‫َ َ‬
‫» َو ُﺻ ْﻢ ﻳَ ْﻮ ًﻣﺎ َﻣﺎﻜﻧ ُﻪ« »ﯾﮏ روز ﺑﻪ ﺟﺎی ﻗﻀﺎی آﻧﺮوز روزه ﺑﮕﯿﺮ«‪.‬‬

‫‪ -١‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪.(٨٠٦١‬‬

‫‪ -٢‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ (١٦٧١‬وأﺑﻮداود )‪ (٢٣٩٣‬واﻟﺪارﻗﻄﻨﻲ )‪.(٢٢٤١‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٠٤‬‬

‫و در ﺳﻨﻦ و ﻣﺴﻨﺪ) ‪ (١‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ‬
‫َ َ َ ُ َْْ ُ َ ُ َ َ ٌ ََْ َ َ َْ َ َ ٌ َ َ ْ ََ َ َْ ْ‬
‫ﺎء‪ ،‬ﻓﻠﻴَﻘ ِﺾ« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون اﺧﺘﯿﺎر‬ ‫ذرﻋﻪ اﻟﻲﻘء وﻫﻮ ﺻﺎﺋِﻢ ﻓﻠيﺲ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻗﻀﺎء‪ ،‬وﻣ ِﻦ اﺳﺘﻘ‬
‫اﺳﺘﻔﺮاغ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وی ﻗﻀﺎی روزه ﻧﯿﺴﺖ )و روزهاش ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد( و ھﺮﮐﺲ ﻋﻤﺪا‬
‫اﺳﺘﻔﺮاغ ﮐﻨﺪ )روزهاش ﺑﺎﻃﻞ و( ﺑﺎﯾﺪ روزهاش را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ‪ «.‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺖ‬
‫ﻣﻌﻠﻞ) ‪ (٢‬ﺑﻮده و ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻗﺼﻪی ﻓﺮدی ﮐﻪ در رﻣﻀﺎن ﺟﻤﺎع ﮐﺮده ﺑﻮد؛ ﺑﺮاﺳﺘﯽ اﺻﺤﺎب ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦ رواﯾﺖ‬
‫را آوردهاﻧﺪ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ھﯿﭽﯿﮏ از آنھﺎ اﯾﻦ زﯾﺎده را رواﯾﺖ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آنرا‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده ﺣﺠﺘﯽ ﺑﺮ آن اﻗﺎﻣﻪ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر ﺑﻦ ﻋﻤﺮ اﻻﯾﻠﯽ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ اﺋﻤﻪ وی را ﺗﻀﻌﯿﻒ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ َﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻟﻴﺲ ﺑﴚء« و‬
‫ﺣﺪﯾﺜﺶ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬و ﻣﺮة ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪ .‬و اﺑﻮزرﻋﻪ و ﺳﻌﺪی و ﻧﺴﺎﺋﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺨﺎری ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﻮی ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﻧﺰد وی ﻣﻨﺎﮐﯿﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺪی‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤﻮﻣﺎ آﻧﭽﻪ از وی رواﯾﺖ ﺷﺪه در آن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺷﺪه و ﺿﻌﻒ در رواﯾﺎﺗﺶ واﺿﺢ‬
‫و آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و اﺋﻤﻪ اﺻﺤﺎب اﺑﻦ ﺷﮫﺎب ھﻤﭽﻮن ﻣﺎﻟﮏ و ﺟﺰ اﯾﺸﺎن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از وی رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در آن اﯾﻦ ﻗﻮل را »ﺻﻢ ﻳﻮﻣﺎ مﺎﻜﻧﻪ« ﯾﮏ روز را ﺑﻪ ﺟﺎی آن روزه ﺑﮕﯿﺮ‪ ،‬ذﮐﺮ‬
‫ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﳌﺴﻨﺪ )‪ (١٠٤٦٣‬واﻟﱰﻣﺬي )‪ (٧٢٠‬وأﺑﻮداود )‪ (٢٣٨٠‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ (١٦٧٦‬واﺑﻦ ﺣﺒﺎن )‪(٣٥١٨‬‬

‫وأﻋﻠﻪ اﻟﺒﺨﺎري وأﲪﺪ ﻛﲈ ﰲ ﻧﺼﺐ اﻟﺮاﻳﺔ‪ ٤٤٨/٢‬وﺻﺤﺢ اﻷﻟﺒﺎﲏ ﰲ اﻹرواء )‪ (٩٢٣‬وﺻﺤﻴﺢ اﳉﺎﻣﻊ‬
‫)‪.(٦٢٤٣‬‬
‫‪ -٢‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﻠﻞ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ درآن ﺑﺮﻋﻠﺘﯽ ﻗﺎدﺣﻪ و زﯾﺎن آور ﺑﻪ ﺻﺤﺘﺶ‪ ،‬اﻃﻼع و آ ﮔﺎھﯽ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ از ارزش و اﻋﺘﺒﺎر ﺣﺪﯾﺚ ﮐﺎﺳﺘﻪ و ﺻﺤﺖ آن را زﯾﺮ ﺳﻮال ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬درﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ‬
‫ﻇﺎھﺮ‪ ،‬آن ﺣﺪﯾﺚ ﺧﺎﻟﯽ از ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و در ﻇﺎھﺮ ﺣﺪﯾﺚ اﺛﺮی از آن ﻋﻠﺖ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮرد و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮی دﻗﯿﻖ ﺗﺮ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻞ ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ راوی آن از ﻟﺤﺎظ رﻓﻊ و وﻗﻒ و اﺗﺼﺎل و‬
‫اﻧﻘﻄﺎع و داﺧﻞ ﮐﺮدن ﺣﺪﯾﺜﯽ در ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ در ﻇﺎھﺮ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ او از‬
‫ھﻤﻪی ﻋﯿﻮب و ﻧﻘﺎﺋﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺤﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﺿﺮر ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺎرﯾﮏ ﺑﯿﻦ و‬
‫اھﻞ ﺗﺨﺼﺺ در ﻋﻠﻢ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻋﯿﺐھﺎی ﭘﻨﮫﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﻇﺎھﺮ ﻧﻤﻮده و آن را ﺑﻪ ﻧﻘﺪ‬
‫ﮐﺸﻨﺪ و ﺑﺮاﺳﺘﯽ اﯾﻦ ﻗﺴﻢ از ﻣﺸﮑﻞﺗﺮﯾﻦ و ﭘﯿﭽﯿﺪهﺗﺮﯾﻦ اﻧﻮاع ﻋﻠﻢ اﻟﺤﺪﯾﺚ دراﯾﺘﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ‬
‫از ﮐﺘﺎب درآﻣﺪی ﺑﺮ ﻋﻠﻮم ﺣﺪﯾﺚ ص‪) .١٦٧‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
 ‫‪٢٠٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫و اﺑﻮﻣﺮوان ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ از اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ از ﻟﯿﺚ از اﺑﻦ ﺷﮫﺎب از ﺣﻤﯿﺪ از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس‬

‫ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ آن ﺷﺨﺺ در اﯾﻦ ﻗﺼﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬اﻗﺾ ﻳﻮﻣﺎ‬
‫مﺎﻜﻧﻪ« »روزی را ﺑﻪ ﺟﺎی آن ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺟﺎ آور‪ «.‬و اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ از دراوردی از اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻦ‬
‫ﺳﻌﺪ از ﻟﯿﺚ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﮫﻘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد اﺑﺮاھﯿﻢ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ از زھﺮی ﺑﺪون اﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ارﻃﺎة از اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ از اﺑﻦ ﻣﺴﯿﺐ و از زھﺮی از ﺣﻤﯿﺪ‬
‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس آنرا رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺣﺠﺎج از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ از ﭘﺪرش از ﺟﺪش‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻋﻤﺮو در آن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وی را اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ روزی را ﺑﻪ ﺟﺎی آن ﻗﻀﺎ‬
‫ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و ھﺸﺎم ﺑﻦ ﺳﻌﺪ از زھﺮی از اﺑﯽﺳﻠﻤﻪ از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در آن آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬وﺻﻢ ﻳﻮﻣﺎ مﺎﻜﻧﻪ واﺳﺘﻐﻔﺮ اﷲ«‪ .‬ﮐﻪ ھﺸﺎم در رواﯾﺘﺶ از اﺑﯽﺳﻠﻤﻪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده و ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﻤﯿﺪ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه و اﺑﻦ اﺑﯽاوﯾﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺪرم‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ﺷﮫﺎب او را از ﺣﻤﯿﺪ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮدی را ﮐﻪ در رﻣﻀﺎن روزه ﺧﻮاری ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ روز را ﺑﻪ ﺟﺎی‬
‫آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﻀﺎﯾﯽ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ رواﯾﺖ اﺻﺤﺎب اﺑﻦ ﺷﮫﺎب‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا آنھﺎ اﯾﻦ زﯾﺎده را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎﻟﮏ ﻣﺎ را از ﻋﻄﺎء ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ از اﺑﻦ ﻣﺴﯿﺐ ﺧﺒﺮ داده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻨﯽ ﻧﺰد رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آﻣﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ آن ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻓﺼﻢ ﻳﻮﻣﺎ مﺎﻜن ﻣﺎ أﺻﺒﺖ« »ﭘﺲ روزی را ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎی آﻧﭽﻪ اﻧﺠﺎم دادی‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮ‪ «.‬و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ) ‪ (١‬اﺳﺖ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ از ﻣﺮاﺳﯿﻞ اﺑﻦ‬

‫‪ -١‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﻘﻮط راوی در ﺑﯿﻦ ﺗﺎﺑﻌﯽ و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪ .‬ﺻﻮرت‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﻼن ﮐﺎر اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن راوی ﺻﺤﺎﺑﯽ در ﺑﯿﻦ ﺗﺎﺑﻌﯽ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺣﺬف ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دراﺻﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ ﺑﻪ دو دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺿﻌﯿﻒ و ﻣﺮدود ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﺟﮫﺖ ﻓﻘﺪان‬
‫ﺷﺮﻃﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺒﻮل وﺻﺤﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺮط »اﺗﺼﺎل ﺳﻨﺪ« ﭼﺮا ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﯾﮏ‬
‫راوی از اﺳﻨﺎد ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ و دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﺟﮫﺖ ﺑﯽ اﻃﻼع ﺑﻮدن از ﺣﺎﻻت راوی‬
‫ﻣﺤﺬوف‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﺻﻮرﺗﯽ اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل وﺟﻮد دارد ﮐﻪ راوی ﻣﺤﺬوف ﻏﯿﺮ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ آن راوی )ﻏﯿﺮ ﺻﺤﺎﺑﯽ( ﻓﺮدی ﺿﻌﯿﻒ و ﻣﻌﯿﻮب ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﯽ‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٠٦‬‬

‫ﻣﺴﯿﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آنرا داود ﺑﻦ اﺑﯽھﻨﺪ از ﻋﻄﺎ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و اﺑﻦ ﻣﺴﯿﺐ ﻋﻄﺎء را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮده و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وی ﺣﻔﻈﺶ ﺧﻮب ﻧﺒﻮد‪،‬‬

‫ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ در ﺣﮑﻢ ﻣﺮﺳﻞ و اﺳﺘﻨﺎد و اﺣﺘﺠﺎج ﺟﺴﺘﻦ ﺑﺪان‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع از اﻧﻘﻄﺎع راوی در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ ﺑﺎ ھﺮ ﻧﻮع اﻧﻘﻄﺎع دﯾﮕﺮ در ﺳﻨﺪ ﺣﺪﯾﺚ ﺗﻔﺎوت‬
‫دارد‪ ،‬ﭼﻮن راوی ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ھﻤﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻋﺎدل ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﮫﺎﻟﺖ و ﻧﺎداﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﻢ آنھﺎ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺻﺤﺖ ﺣﺪﯾﺚ وارد‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪی اﻗﻮال ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎره ﺣﺠﯿﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ ﺳﻪ ﻗﻮل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬اﻟﻒ( در‬
‫ﻧﺰد ﺟﻤﮫﻮر ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ و ﺗﻌﺪاد ﺑﯽﺷﻤﺎری از ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان اﺻﻮﻟﯽ و ﻓﻘﮫﯽ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫ﺿﻌﯿﻒ و ﻣﺮدود ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﮔﺮوه از ﻋﻠﻤﺎ و ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان اﺳﻼﻣﯽ ﺑﯽ اﻃﻼع ﺑﻮدن‬
‫از ﺣﺎات راوی ﻣﺤﺬوف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﭼﺮا ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل وﺟﻮد دارد ﮐﻪ راوی ﻣﺤﺬوف‬
‫ﻏﯿﺮ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ و در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ آن راوی ﻏﯿﺮ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﻓﺮدی ﺿﻌﯿﻒ و‬
‫ﻣﻌﯿﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻓﻘﻂ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻋﺎدل و وارﺳﺘﻪ و اﻧﺴﺎﻧﮫﺎی ﺛﻘﻪ و ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ‪ -‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ‪-‬‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ (.‬در ﻧﺰد اﺋﻤﻪی ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ‪ -‬اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ و در رواﯾﺖ ﻣﺸﮫﻮر از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ‪ -‬و‬
‫ﮔﺮوھﯽ از ﻋﻠﻤﺎ و ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺪان‬
‫اﺳﺘﻨﺎد و اﺣﺘﺠﺎج ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮط اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ از ﺟﺎﻧﺐ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﻮدش ﺛﻘﻪ‬
‫و ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد اﺳﺖ و ﻋﺎدﺗﺎ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺧﻮد وی‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﺰ از راوﯾﺎن ﺛﻘﻪ‪،‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻘﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ودﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﮔﺮوه از ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺛﻘﻪ ﺑﺮای ﺧﻮد روا‬
‫ﻧﻤﯽدارد ﺗﺎ »ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ« ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آن ﺣﺪﯾﺚ را از ﻓﺮدی ﺛﻘﻪ و ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺸﻨﻮد‪.‬‬
‫ج( در ﻧﺰد اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ ﺑﺎ ﻣﺮاﻋﺎت ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺻﺤﯿﺢ و ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﯽ اﺳﺖ‬
‫و اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺒﻮل ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ ﭼﮫﺎر ﺷﺮط اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻪ ﺷﺮط ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ راوی ارﺳﺎل ﮐﻨﻨﺪه و‬
‫ﯾﮏ ﺷﺮط آن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺪ از‪ -١ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ از ﺟﺎﻧﺐ ﮐﺒﺎر‬
‫ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﻣﺎﻧﻨﺪﻋﺒﯿﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺪی ﺑﻦ ﺧﯿﺎر‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﯿﺐ و اﻣﺜﺎل اﯾﻨﮫﺎ(‪ -٢ .‬ھﺮﮔﺎه‬
‫ارﺳﺎل ﮐﻨﻨﺪه ﻧﺎم ﮐﺴﯽ را ﺑﺮد ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ را از او ارﺳﺎل ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺎم ﻓﺮدی ﺛﻘﻪ و ﻣﻮرد‬
‫اﻋﺘﻤﺎد را ﺑﺒﺮد‪ -٣ .‬ھﺮﮔﺎه ﺣﺎﻓﻈﺎن ﻣﻌﺘﻤﺪ و ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺣﺪﺑﺚ‪ ،‬در رواﯾﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎ او ﺷﺮﯾﮏ ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺨﺎﻟﻒ او‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ را ﻧﻘﻞ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ او ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ -٤ .‬اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻪ ﺷﺮط ﭘﯿﺸﯿﻦ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ ذﯾﻞ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﻮد‪ :‬اﻟﻒ( ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ از ﻃﺮﯾﻘﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﻨﺪ رواﯾﺖ و ﺗﻘﻮﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ب( ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ از ﻃﺮﯾﻘﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺮﺳﻞ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﻓﺮدی دﯾﮕﺮ از ﻏﯿﺮ رﺟﺎل ﻣﺮﺳﻞ اول رواﯾﺖ و ارﺳﺎل ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ج( ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ ﻣﻮاﻓﻖ‬
‫ﻗﻮل ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬د( ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ ﻓﺘﻮا داده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬رﺟﻮع ﺷﻮد‬
‫ﺑﻪ ﮐﺘﺎب درآﻣﺪی ﺑﺮ ﻋﻠﻮم ﺣﺪﯾﺚ ص‪.١٢١-١١٥‬‬
 ‫‪٢٠٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را در روز و ﻧﻤﺎز روز را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫ﺧﻄﺎ ﻣﯽﮐﺮد و ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﺣﺘﺠﺎج ﺑﻪ وی ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪.(٢ ).(١‬‬

‫اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﺮدی ﮐﻪ ﻋﻤﺪا اﺳﺘﻔﺮاغ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬و آن اﯾﻨﮑﻪ اﺑـﻮھﺮﯾﺮهس از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﻲﻘ ُء َو ُﻫ َﻮ َﺻﺎﺋِ ٌﻢ ﻓَﻠَي ْ َﺲ َﻋﻠَﻴْ ِﻪ ﻗَ َﻀ ٌ‬ ‫ْ‬
‫اﺳﺘَ َﻘ َ‬
‫ﺎء‪،‬‬ ‫ﺎء‪َ ،‬و َﻣﻦ ْ‬ ‫رواﯾﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َذ َر َﻋ ُﻪ اﻟ َ ْ‬
‫ِ‬
‫َْ ْ‬
‫ﻓﻠﻴَﻘ ِﺾ« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون اﺧﺘﯿﺎر اﺳﺘﻔﺮاغ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وی ﻗﻀﺎی روزه ﻧﯿﺴﺖ )و روزهاش‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد( و ھﺮﮐﺲ ﻋﻤﺪا اﺳﺘﻔﺮاغ ﮐﻨﺪ )روزهاش ﺑﺎﻃﻞ و( ﺑﺎﯾﺪ روزهاش را ﻗﻀﺎ‬
‫ﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫اﻣﺎم ﺗﺮﻣﺬی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ ﻏﺮﯾﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﻣﺎم ﺑﺨﺎری ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آنرا ﻣﺤﻔﻮظ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻢ‪ .‬و اﺑﻮداود ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‬
‫ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﯿﺰی از آن ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﺗﺮﻣﺬی در ﮐﺘﺎب اﻟﻌﻠﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ‬
‫ﺣﺠﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ از ھﺸﺎم ﺑﻦ ﺣﺴﺎن از اﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ ار اﺑﻮھﺮﯾﺮهس‬
‫َ‬ ‫ََْ‬ ‫ْ‬
‫ُ‬ ‫از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َذ َر َﻋ ُﻪ اﻟ َ ْ‬
‫ﻲﻘ ُء َوﻫ َﻮ َﺻﺎﺋِ ٌﻢ ﻓﻠي َﺲ َﻋﻠﻴْ ِﻪ‬
‫ْ ََ َ َْ ْ‬ ‫ﻗَ َﻀ ٌ‬
‫ﺎء ‪،‬ﻓﻠﻴَﻘ ِﺾ«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﺨﺎری‬ ‫ﺎء ‪َ ،‬و َﻣ ِﻦ اﺳﺘﻘ‬
‫در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻮال ﮐﺮدم ﮐﻪ آنرا ﺟﺰ از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ از ھﺸﺎم ﺑﻦ‬
‫ﺣﺴﺎن از اﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه‪ ،‬ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺧﺖ و آنرا ﻣﺤﻔﻮظ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و‬
‫ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺣﮑﯿﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ اﺑﻮھﺮﯾﺮه‪ ،‬اﺳﺘﻔﺮاغ را ﺑﺎﻃﻞﮐﻨﻨﺪهی‬
‫روزه ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫و ﺑﺮ ﻓﺮض ﺻﺤﺖ ﺣﺪﯾﺚ) ‪ (٣‬ھﻢ در آن ﺣﺠﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻘﺼﻮد آن ﻓﺮد ﻣﻌﺬوری‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن اﺳﺘﻔﺮاغ ﺑﺮای ﺧﻮد ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﺮﯾﻀﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ‬
‫اﺳﺘﻔﺮاغ دارد ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺮاغ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﻄﻮر ﻋﺎدی اﺳﺘﻔﺮاغ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺬر‬

‫‪ -١‬اﺣﺘﺞ ﺑﻪ اﻟﺸﺎﻓﻌﻴﺔ ﻋﲆ وﺟﻮب اﻟﻘﻀﺎء ﻛﲈ ﰲ اﳌﺠﻤﻮع‪ ٧١/٣‬وﻗﺎل اﻹﻣﺎم اﻟﻨﻮوي‪ :‬رواه اﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ﺑﺈﺳﻨﺎد‬
‫ﺟﻴﺪ‪ .‬وأورد ﻟﻪ اﳊﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﰲ ﺗﻠﺨﻴﺺ اﳊﺒﲑ‪٢١٩/٢‬ﻋﺪة ﻃﺮق ﻣﺮﺳﻠﺔ وﻣﺮﻓﻮﻋﺔ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺛﺒﻮت ﻗﻀﺎ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در رﻣﻀﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺠﺎﻣﻌﺖ اﻓﻄﺎر ﮐﺮده‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺪون زﯾﺎده ]وﺻﻢ ﯾﻮﻣﺎ ﻣﮑﺎن ﻣﺎ اﺻﺒﺖ[ ﺗﺨﺮﯾﺞ ﮐﺮدهاﻧﺪ و‬
‫اﯾﻦ زﯾﺎده ﺿﻌﯿﻒ ﺑﻮده و ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻧﻈﺮ ﳎﻤﻮع اﻟﻔﺘﺎوی‪ ،٤٠/٢٢‬و ﻧﺼﺐ اﻟﺮاﻳﺔ‪ ٤٥٣/٢‬و‬
‫اﻟﺘﻠﺨﻴﺺ‪ .٢١٩/٢‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺻﺤﻴﺢ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﺔ‪) .‬ﻣﱰﺟﻢ(‬
‫‪ -٣‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﺻﺤﺢ اﳊﺪﻳﺚ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن )‪ (٩٠٧‬ﻣﻦ اﳌﻮارد واﳊﺎﻛﻢ‪ ٤٢٧/١‬واﻟـﺪارﻗﻄﻨﻲ‪١٨٤/٢‬وﻗـﺎل‪ :‬رواﺗـﻪ‬
‫ﺛﻘﺎت ﻛﻠﻬﻢ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٠٨‬‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ وﮔﺮﻧﻪ ھﯿﭻ ﻋﺎﻗﻠﯽ ﺑﺪون ﻧﯿﺎز ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺮاغ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ‬
‫اﺳﺘﻔﺮاغ ﻣﯽﮐﻨﺪ درﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﺪاوا ﻣﯽﮐﻨﺪ ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮردن دارو و دوا‬
‫ﻣﺪاوا ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ روزه ﺧﻮردن و اﻓﻄﺎر ﮐﺮدن در رﻣﻀﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻀﺎﯾﺶ از‬
‫ﺻﺎﺣﺐ آن ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﺗﻔﺎﻗﺎ ﺑﺮ ﻗﻀﺎی آن اﻣﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻓﻘﮫﺎ در ﻣﻮرد ﻓﺮدی ﮐﻪ در روز رﻣﻀﺎن ﺟﻤﺎع ﮐﺮده و ﮐﻔﺎره داده‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﮐﻔﺎره‪ ،‬روزی را ﺑﻪ ﺟﺎی آن روز ﮐﻪ‬
‫اﻓﻄﺎر ﮐﺮده‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد؟ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺳﻪ ﻗﻮل ﻧﺰد ﻋﻠﻤﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ از اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ‬
‫ھﻢ ھﺮ ﺳﻪ ﻗﻮل رواﯾﺖ ﺷﺪه‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮ وی واﺟﺐ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬و ﻗﻮل ﺳﻮم اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﻔﺎره را ﺑﺎ آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮده ﯾﺎ ﺧﻮراﻧﺪن داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫وی روزهی ﻗﻀﺎﯾﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﮐﻔﺎره آنرا ﺑﺎ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ داده‪ ،‬ﻗﻀﺎی آن روز ﺑﺮ‬
‫وی واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؟‬

‫ﺟﻮاب ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺷﺸﻢ و آن اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ دو اﺻﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ اﯾﻨﮑﻪ آﯾﺎ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻓﺮض اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟ و دﯾﮕﺮی آﻧﮑﻪ اﮔﺮ ﻓﺮض ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﺷﺮﻃﯽ ﺑﺮای ﺻﺤﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺪون آن‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻋﺼﯿﺎن و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﺗﺎرک آن ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟ ﭘﺲ در اﯾﻨﺠﺎ دو ﻣﺴﺎﻟﻪ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺴﺎﻟﻪ اول‪ :‬ﻓﻘﮫﺎ در آن اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﻄﺎء ﺑﻦ رﺑﺎح و ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی و‬
‫اﺑﻮﻋﻤﺮ اوزاﻋﯽ و اﺑﻮﺛﻮر و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ در ﻇﺎھﺮ ﻣﺬھﺐ اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ در ﻣﺨﺘﺼﺮاﻟﻤﺰﻧﯽ) ‪ (١‬ﺑﺪان ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬و‬
‫اﻣﺎ در ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ رﺧﺼﺘﯽ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻢ و ﺑﺪان اﺟﺎزه ﻧﻤﯽدھﻢ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺬر‪«.‬‬
‫و اﺑﻦ ﻣﻨﺬر در ﮐﺘﺎب اﻻوﺳﻂ ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ذﮐﺮ ﺣﻀﻮر اﻓﺮاد ﮐﻮر در‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺧﺎﻧﻪھﺎﯾﺸﺎن از ﻣﺴﺠﺪ دور ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪن در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻓﺮض ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ام ﻣﮑﺘﻮم را‬
‫ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ وی ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﻦ و ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺨﻞ و‬
‫ََ‬
‫درﺧﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ در ﺧﺎﻧﻪام ﻧﻤﺎز ﮔﺰارم؟ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أ� ْﺴ َﻤ ُﻊ‬
‫َْ‬ ‫ْ َ ََ‬
‫ﺎﻣﺔ؟« »آﯾﺎ ﺻﺪای اﻗﺎﻣﻪ را ﻣﯽﺷﻨﻮی؟« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻓﺄﺗِ َﻬﺎ« »ﭘﺲ در ﻧﻤﺎز‬ ‫اﻹﻗ‬
‫ِ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻦ‪«.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﺑﻦ ﻣﻨﺬر در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺑﺎﺑﯽ را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ذﮐﺮ ﺗﺮس ﻧﻔﺎق ﺑﺮ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻋﺸﺎء و ﺻﺒﺢ« ذﮐﺮ ﮐﺮده و در اﺛﻨﺎی اﯾﻦ ﺑﺎب ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺧﺒﺎری ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﺑﺮ‬
‫وﺟﻮب و ﻓﺮضﺑﻮدن ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﺬری ﻧﺪارد‪ ،‬دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫َ َ ْ ً‬ ‫َ َ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ اﺑﻦ ام ﻣﮑﺘﻮم‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(٢‬ﻻ أ ِﺟ ُﺪ لﻚ ُرﺧ َﺼﺔ«‬

‫‪ -١‬ﳐﺘﴫ اﳌﺰﲏ اﻟﺬي ﲠﺎﻣﺶ اﻷم‪.١٠٩/١‬‬

‫‪ -٢‬أﺑﻮداود )‪ (٥٥٢‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ (٧٩٢‬وﻧﺴﺎﺋﻲ )‪ (٨٥١‬وأﲪﺪ )‪.(١٥٤٩٠‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢١٠‬‬

‫»ﺑﺮای ﺗﻮ )در ﺗﺮک ﺟﻤﺎﻋﺖ( رﺧﺼﺘﯽ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻢ‪ «.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﭼﻮن ﺑﺮای ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﺟﻮازی در‬
‫ﺗﺮک ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ اوﻟﯽ ﺗﺮک ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮای ﺷﺨﺺ ﺑﯿﻨﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﺬر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و در ﺗﺼﻤﯿﻢ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﻮزاﻧﺪن ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺨﻠﻒ ورزﯾﺪه و ﻧﻤﺎز را در ﺧﺎﻧﻪھﺎیﺷﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن واﺿﺢ و‬
‫آﺷﮑﺎری ﺑﺮ وﺟﻮب ﻓﺮض ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪج ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ از ﻋﻤﻠﯽ ﻣﺴﺘﺤﺐ و ﯾﺎ آﻧﭽﻪ ﻓﺮض ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺨﻠﻒ ورزﯾﺪه‪ ،‬ﺗﮫﺪﯾﺪ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﯾﻦ را ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮھﺮﯾﺮهس) ‪ (١‬ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدی ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮذن اذان ﮔﻔﺖ‪ ،‬از‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ از ﻓﺮﻣﺎن اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‬
‫ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﺗﺮک و اﻧﺠﺎم ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺨﯿﺮ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﺒﻮد آﻧﮑﻪ از ﺣﻀﻮر‬
‫در آﻧﭽﻪ ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺨﻠﻒ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺼﯿﺎن و ﺳﺮﮐﺸﯽ وﺻﻒ ﺷﻮد‪.‬‬
‫و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺣﺎل ﺧﻮف و ﺗﺮس اﻣﺮ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﺮ آن‬
‫دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺣﺎل اﻣﻨﯿﺖ و آراﻣﺶ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﺧﺒﺎری‬
‫ﮐﻪ در ﻣﻮرد اﺟﺎزهی ﺗﺨﻠﻒ از ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮای اﻓﺮادی ﮐﻪ ﻣﻌﺬور ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﺬری ﻧﺪارد‪ ،‬ﻓﺮض ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﻋﺬر و ﻏﯿﺮ آن ﯾﮑﺴﺎن ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬در رﺧﺼﺖ ﺗﺮک ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺣﺎﻟﺖھﺎی ﻋﺬر‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫و ﺑﺮ ﻓﺮض ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ اﯾﻦ رھﻨﻤﻮد ﻧﺒﻮی ﻧﯿﺰ دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ) ‪:(٢‬‬
‫ْ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ ْ َ َ ِّ َ َ َ َ ْ َ َ‬
‫اء ﻓﻠ ْﻢ ﻳَﺄﺗِ ِﻪ‪ ،‬ﻓﻼ َﺻﻼ َة ُﻪﻟ‪ ،‬إِﻻ ِﻣ ْﻦ ُﻋﺬ ٍر« »ھﺮﮐﺲ اذان را ﺑﺸﻨﻮد و ﺑﺮای ﻧﻤﺎز‬ ‫»ﻣﻦ ﺳ ِﻤﻊ اﻨﻟﺪ‬
‫)ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ( ﻧﺮود‪ ،‬ﺑﺮای وی ﻧﻤﺎزی ﻧﺒﻮده و ﻧﻤﺎزش ﻗﺒﻮل ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻋﺬری‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اذان‬
‫َّ َ‬ ‫َ َ َُۡ َ‬
‫را ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ذا ناد�ت ۡم إِ� ٱلصل ٰوة ِ﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪[٥٨ :‬‬
‫َ ُ‬
‫»وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ادای ﻧﻤﺎز اذان ﮔﻔﺘﯿﺪ‪ «.‬و در ﺳﻮره ﺟﻤﻌﻪ آﯾﻪ ‪ ٩‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِذا نود َِي‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪ (٦٥٥‬وأﺧﺮﺟﻪ ﻏﲑه‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ واﳉﲈﻋﺎت )‪ (٧٩٣‬وأﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٥٥١‬واﻟﺪارﻗﻄﻨﻲ )‪ (١٥٥٥‬وﺻﺤﺤﻪ‬
‫اﳊﺎﻛﻢ‪ ٢٤٥/١‬واﺑﻦ ﺣﺒﺎن )‪.(٢٠٦٤‬‬
 ‫‪٢١١‬‬ ‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ‪...‬‬

‫ْ َ ۡ َّ‬ ‫َ‬ ‫ِلصلَ ٰوة ِ مِن يَ ۡو ِم ٱ ۡ ُ‬

‫� ُم َعةِ فٱ ۡس َع ۡوا إ ِ ٰ� ذِكرِ ٱ� ِ﴾ »ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‬ ‫ل َّ‬
‫اذان ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮی ذﮐﺮ و ﻋﺒﺎدت ﺧﺪا ﺑﺸﺘﺎﺑﯿﺪ‪ «.‬و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ اذان را ﺑﺮای‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آﻧﭽﻪ وﺻﻔﺶ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ادﻟﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺳﻮ ﻣﯽروﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض ﺟﺰ ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ اﻓﺮاد‬
‫ﻣﻘﯿﻢ و ﻣﺴﺎﻓﺮ را ﻧﯿﺰ در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﺮﮐﺖ در ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ را دارد رﺧﺼﺘﯽ در ﺗﺮک آن ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻢ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺬری داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺨﻠﻒ ورزﯾﺪه و ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﺑﺮ وی اﻋﺎدهی آن واﺟﺐ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻗﺒﻞ از اﻣﺎم ﮔﺰارده ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﺲ از اﻣﺎم ﻧﻤﺎز را‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﻣﻮرد ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﻗﺒﻞ از اﻣﺎم‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آنرا اﻋﺎده ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻓﺮض‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﻪی اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺳﺨﻦ اﺑﻦ ﻣﻨﺬر ﺑﻮد‪.‬‬
‫و ﺣﻨﻔﯿﻪ و ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺳﻨﺖ ﻣﻮﮐﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ آنھﺎ ﺗﺎرک‬
‫ﺳﻨﻦ ﻣﻮﮐﺪه را ﮔﻨﻪﮐﺎر و ﻧﻤﺎز را ﺑﺪون ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ و در واﻗﻊ اﺧﺘﻼف‬
‫ﻣﯿﺎن آنھﺎ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ اﺧﺘﻼﻓﯽ ﻟﻔﻈﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫دﻻﯾﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪:‬‬

‫ۡ َََ ۡ َ َ‬ ‫�ذا ُك َ‬ ‫َ‬
‫ت ل ُه ُم‬ ‫نت �ِي ِهم فأ�م‬ ‫‪ -١‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻧﺴﺎء آﯾﻪ ‪ ١٠٢‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬‬
‫َّ َ ٰ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ ٓ َ ‪ْ ُ ُ ۡ َ ْ َ َ َ َ ۡ ُ َ َ ۡ َ ْ ٓ ُ ُ ۡ َ ۡ َ َ َ َّ ُ ۡ ّ ٞ‬‬
‫ج ُدوا فل َيكونوا مِن‬ ‫ٱلصلوة فلتقم طا�ِفة مِنهم معك و�أخذوا أسل ِحتهمۖ فإِذا س‬
‫َ ۡ ُ ُ ْ ۡ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ُّ ْ َ ۡ ُّ ْ‬ ‫َ َٓ ُ ۡ ََۡۡ َ ٓ َ ٌ ُ ۡ َ ٰ َ‬
‫ى ل ۡم يُ َصلوا فل ُي َصلوا َم َعك َو�َأخذوا حِذ َره ۡم‬ ‫ت طا�ِفة أخر‬ ‫ورا�ِ�م و�أ ِ‬
‫َ‬
‫َوأ ۡسل َِح َت ُه ۡمۗ ‪» ﴾...‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ )ﺗﻮ‪ ،‬ای ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ( در ﻣﯿﺎنﺷﺎن ﺑﻮدی و ﻧﻤﺎز )ﺧﻮف(‬
‫را ﺑﺮایﺷﺎن ﺑﭙﺎداﺷﺘﯽ‪ ،‬دﺳﺘﻪای از آﻧﺎن ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﺳﻠﺤﻪ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و وﻗﺘﯽ ﮐﻪ )ﻧﺼﻒ( ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﺗﻮ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ )ﺳﻼم‬
‫ﺑﺪھﻨﺪ و ﺑﻪ ﮐﺸﯿﮏ و ﻧﮕﮫﺒﺎﻧﯽ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و( ﺷﻤﺎ را )از دﺷﻤﻨﺎن( ﺑﭙﺎﯾﻨﺪ و دﺳﺘﻪ‬
‫دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ھﻨﻮز ﻧﻤﺎز را ﻧﺨﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎده و اﺣﺘﯿﺎط ﺧﻮد‬
‫را ﻣﺮاﻋﺎت و اﺳﻠﺤﻪ ﺧﻮد را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ آﯾﻪ از ﭼﻨﺪ وﺟﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل آنھﺎ‬
‫را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ اﻣﺮ ﮐﺮده و اﯾﻦ اﻣﺮ را ﺑﺮای ﺑﺎر دﯾﮕﺮ در ﺣﻖ ﮔﺮوه دوم ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮐﺮده‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢١٢‬‬
‫َ‬ ‫ُّ ْ َ ۡ ُّ ْ‬ ‫ََۡۡ َ ٓ َ ٌ ُ ۡ َ ٰ َ‬
‫ى ل ۡم يُ َصلوا فليُ َصلوا َم َعك﴾ و اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ‬ ‫ت طا�ِفة أخر‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و�أ ِ‬
‫ﺧﻮد ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻓﺮض ﻋﯿﻦ ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل آنرا از ﮔﺮوه‬
‫دوم ﺑﺎ اﻧﺠﺎم آن ﺗﻮﺳﻂ ﮔﺮوه اول ﺳﺎﻗﻂ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﻋﺬرھﺎ ﺑﻪ ﺳﻘﻮط آن‪ ،‬ﻋﺬر ﺧﻮف و ﺗﺮس از دﺷﻤﻦ ﺑﻮد و اﮔﺮ ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺠﺎم آن ﺗﻮﺳﻂ ﮔﺮوه اول از ﮔﺮوه دوم ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ آﯾﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ‬
‫وﺟﻮب ﻋﯿﻨﯽ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﺮ ﺳﻪ وﺟﻪ در آﯾﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﻣﺮ‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺪان در ﻣﺮﺗﺒﻪی اول‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﻣﺮ ﻧﻤﻮدن دوﺑﺎرهی آن از ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و‬
‫اﯾﻨﮑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ آنھﺎ اﺟﺎزهی ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮف و ﺗﺮس را ﻧﺪادﻧﺪ‪.‬‬
‫اق‬ ‫ََۡ ُ ۡ َ ُ َ َ‬
‫‪ -٢‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻗﻠﻢ آﯾﺎت ‪ ٤٢‬و ‪ ٤٣‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪﴿ :‬يوم ي�شف عن س ٖ‬
‫َّ ‪َ ٞ‬‬ ‫ً َ َ ُ َ َُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ۡ َ ۡ َ َ ُّ ُ َ َ َ ۡ َ ُ َ‬
‫يعون ‪ٰ� ٤٢‬شِ َعة �بۡ�ٰ ُره ۡم ت ۡرهق ُه ۡم ذِلة ۖ َوق ۡد‬ ‫و�دعون إِ� ٱلسجودِ ف� �ست ِط‬
‫َ ُ ْ ُ ۡ َ ۡ َ َ ُّ ُ َ ُ ۡ َ ٰ َ‬
‫�ل ُِمون ‪» ﴾٤٣‬روزی ﮐﻪ ﺳﺎق ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬ ‫�نوا يدعون إِ� ٱلسجودِ وهم‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ھﻨﮕﺎم از ﮐﺎﻓﺮان و ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺠﺪه ﮐﻨﻨﺪ و ﮐﺮﻧﺶ‬
‫ﺑﺮﻧﺪ‪ّ ،‬اﻣﺎ اﯾﺸﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺸﻤﺎنﺷﺎن )از‬
‫ﺧﻮف و وﺣﺸﺖ و ﺷﺮﻣﻨﺪﮔﯽ و ﺷﺮﻣﺴﺎری( ﺑﻪ زﯾﺮ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ و ﺧﻮاری و ﭘﺴﺘﯽ‬
‫وﺟﻮد اﯾﺸﺎن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﻧﯿﺰ )در دﻧﯿﺎ( ﺑﺪان ﮔﺎه ﮐﻪ ﺳﺎﻟﻢ و‬
‫ﺗﻨﺪرﺳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﺮدن و ﮐﺮﻧﺶ ﮐﺮدن ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ )و اﯾﺸﺎن ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺳﺠﺪه و ﮐﺮﻧﺶ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ(«‪.‬‬
‫وﺟﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ آﯾﻪ‪ :‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل آنھﺎ را در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﻦ آنھﺎ و ﺳﺠﺪهﮐﺮدن ﻣﺎﻧﻊ و ﺣﺎﯾﻞ ﻗﺮار داده و از ﺳﺠﺪهﮐﺮدن آنھﺎ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﭼﺮا ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺳﺠﺪه ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻨﮑﻪ داﻋﯽ و ﻧﺪا‬
‫دھﻨﺪهی آنرا اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﺑﺎ ورزﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﮐﻪ اﯾﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪ‪ ،‬واﺿﺢ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ‬
‫اﺟﺎﺑﺖ دﻋﻮت دھﻨﺪهی ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬آﻣﺪن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮای ﺣﻀﻮر در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز را در ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ اﺟﺎﺑﺖ را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮدﻧﺪ؛‬
‫ﻣﺴﻠﻢ) ‪ (١‬در ﺻﺤﯿﺤﺶ از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﻧﺰد رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪ ج آﻣﺪه و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﺪارم ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺴﺠﺪ ھﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ و‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ وﻣﻮاﺿﻊ اﻟﺼﻼة )‪.(٦٥٣‬‬

 ‫‪٢١٣‬‬ ‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ‪...‬‬

‫ﭘﺲ از آن از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ وی اﺟﺎزه دھﺪ ﺗﺎ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪،‬‬
‫ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ وی اﺟﺎزه دادﻧﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ روی ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه و ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬او‬
‫را ﺻﺪا زده و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻫ ْﻞ � َ ْﺴ َﻤ ُﻊ اﻨﻟِّ َﺪ َ‬
‫اء؟« »آﯾﺎ ﺻﺪای اذان را ﻣﯽﺷﻨﻮی؟« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ؛‬
‫ْ‬ ‫ََ‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻓﺄ ِﺟﺐ« »ﭘﺲ آن را اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻦ‪«.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج وی را ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز در ﺧﺎﻧﻪاش‪،‬‬
‫اﺟﺎﺑﺖﮐﻨﻨﺪهی آن ﻧﺪاﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮد دﻻﻟﺖ ﺑﺮ آن دارد ﮐﻪ اﺟﺎﺑﺖ آﻧﭽﻪ ﺑﺪان اﻣﺮ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬آﻣﺪن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮای ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ام ﻣﮑﺘﻮم ﻧﯿﺰ ﺑﺮ‬
‫آن ﻧﯿﺰ دﻻﻟﺖ دارد‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺎﻧﻮر‬
‫َ َّ َ‬ ‫) ‪َ َّ َ َ َّ َ ُ َ ْ َ َ (١‬‬
‫ﻲﺣ َﻰﻠﻋ‬ ‫الﺼﻼ ِة‪،‬‬ ‫ﺧﺰﻧﺪه و درﻧﺪه دارد‪ .‬ﭘﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬أ�ﺴﻤﻊ ﻲﺣ ﻰﻠﻋ‬
‫َْ َ‬
‫اﻟﻔﻼ ِح؟« »آﯾﺎ ﺻﺪای »ﺣﻲ ﻋﲆ اﻟﺼﻼة« و »ﺣﻲ ﻋﲆ اﻟﻔﻼح« را ﻣﯽﺷﻨﻮی؟« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ؛‬
‫َ َ َّ ً‬
‫ﻲﺤ َﻫﻼ« »ﭘﺲ ﭘﺬﯾﺮا ﺑﺎش و آنرا اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻦ‪ «.‬و ﺣﯿﮫﻼ‪ ،‬اﺳﻢ ﻓﻌﻞ‬ ‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻓ‬
‫اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻗﺒﻮل و اﺟﺎﺑﺖ ﮐﺮدن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در اﯾﻨﮑﻪ اﺟﺎﺑﺖ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ‬
‫ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺮﯾﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺘﺨﻠﻒ از ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖﮐﻨﻨﺪهی‬
‫ََۡ َ ُ ْ‬
‫آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﻋﺪهی زﯾﺎدی از ﺳﻠﻒ در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‪﴿ :‬وقد �نوا‬
‫َ‬
‫�ل ُِمون ‪ ﴾٤٣‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻗﻮل ﻣﻮذن ﮐﻪ‬ ‫جودِ َو ُه ۡم َ ٰ‬ ‫يُ ۡد َع ۡو َن إ َ� ٱ ُّ‬
‫لس ُ‬
‫ِ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﻲ ﻋﻠﯽ اﻟﺼﻼة‪ ،‬ﺣﻲ ﻋﻠﯽ اﻟﻔﻼح) ‪ .(٢‬اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ دو ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﯾﮑﯽ آﻧﮑﻪ اﯾﻦ اﺟﺎﺑﺖ واﺟﺐ اﺳﺖ و دﯾﮕﺮی اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ اﺟﺎﺑﺖ ﺟﺰ ﺑﺎ ﺷﺮﮐﺖ و ﺣﻀﻮر‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻦ در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ آﻧﭽﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻢﺗﺮﯾﻦ اﻣﺖ و ﻓﻘﯿﻪﺗﺮﯾﻦ‬
‫آنھﺎ در ﻣﻮرد اﺟﺎﺑﺖ ﻓﮫﻤﯿﺪﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺤﺎﺑﻪ رﺿﯽ اﻟﻠﻪ ﻋﻨﮫﻢ اﺟﻤﻌﯿﻦ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو اﺑﻦ ﻣﻨﺬر در ﮐﺘﺎب اﻻوﺳﻂ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮای ﻣﺎ از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‬
‫اﺷﻌﺮیس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﻧﺪای اذان را ﺑﺸﻨﻮد و آنرا اﺟﺎﺑﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪،‬‬

‫‪ -١‬ﲠﺬا اﻟﻠﻔﻆ أﺧﺮﺟﻪ أﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٥٥٣‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (٨٥١‬وﺑﻤﻌﻨﺎه أﲪﺪ )‪ (١٥٤٩٠‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﰲ‬
‫اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪ (٧٩٢‬وﺻﺤﺤﻪ اﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﺔ )‪.(١٤٨٠‬‬
‫‪ -٢‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﻄﱪي ‪٤٣/٢٩‬ﻋﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ اﻟﺘﻴﻤﻲ وﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﲑ وﻋﺰاه اﻟﺴﻴﻮﻃﻲ ﰲ اﻟﺪر اﳌﻨﺜـﻮر‪ ٢٥٦/٨‬إﱃ‬
‫اﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس واﺑﻦ ﻣﺮدوﻳﻪ ﻋﻦ ﻛﻌﺐ اﻷﺣﺒﺎر‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢١٤‬‬

‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش از ﺳﺮش ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺬری داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ) ‪.(١‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﺬر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﻧﺪای اذان را ﺑﺸﻨﻮد و‬
‫آنرا اﺟﺎﺑﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﻮدش ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺧﯿﺮ ﺑﻮده و ﻧﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺧﯿﺮ را ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل او‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮای ﻓﺮزﻧﺪ آدم ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﺷﮫﺎﯾﺶ را از‬
‫ُﺳﺮب ﻣﺬاب ﭘﺮ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺪای ﻣﻮذن را ﺑﺸﻨﻮد و آنرا اﺟﺎﺑﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﻏﯿﺮ آنھﺎ ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺟﺎﺑﺖ در ﻧﺰد ﺻﺤﺎﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﻀﻮر در ﺟﻤﺎﻋﺖ؛ و در واﻗﻊ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از آن ﺗﺨﻠﻒ ورزد‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﻧﮑﺮده‬
‫و ﻋﺎﺻﯽ و ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ‬‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫لصل ٰوة َو َءاتوا ٱ َّلزك ٰوة‬ ‫‪ -٣‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺑﻘﺮه آﯾﻪ ‪ ٤٣‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وأ� ُ‬
‫ِيموا ٱ‬
‫� ‪» ﴾٤٣‬و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎدارﯾﺪ و زﮐﺎت را ﺑﭙﺮدازﯾﺪ و ﺑﺎ‬ ‫ل�ٰكِع َ‬ ‫َوٱ ۡر َك ُعوا ْ َم َع ٱ َّ‬
‫ِ‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰاران )ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ( ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪«.‬‬
‫وﺟﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ آﯾﻪ‪ :‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل آنھﺎ را ﺑﻪ رﮐﻮع ﮐﻪ ھﻤﺎن ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ و از ﻧﻤﺎز ﺑﻪ رﮐﻮع ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﭼﻮن از ارﮐﺎن ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ارﮐﺎن و‬
‫واﺟﺒﺎﺗﺶ ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل آنرا ﺳﺠﻮد و ﻗﺮآن و ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫�﴾ ﻓﺎﯾﺪهای دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‪َ ﴿ :‬م َع ٱ َّ‬
‫ل�ٰكِع َ‬
‫ِ‬
‫ﻓﺎﯾﺪهای ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ اﻧﺠﺎم آن ھﻤﺮاه ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎزﮔﺰار؛ و ﻣﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ در آﯾﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻣﻔﯿﺪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ھﺮﮔﺎه ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪ آﻧﭽﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺪان اﻣﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﯾﺎ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺧﺎص‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻣﻮر ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم آن اﻣﺮ ﺑﺮ آن ﺻﻔﺖ و ﺣﺎﻟﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﯿﻊ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺮ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی اﻟﻠﻪ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ۡ ُ‬ ‫ّ‬ ‫ُۡ‬ ‫َ‬
‫ك َوٱسجدِي َوٱرك ِ� م َع ٱل�ٰكِ ِع� ‪] ﴾٤٣‬آل‬ ‫ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ٰ �﴿ :‬م ۡر َ� ُم ٱ�ن ِ� ل َِر� ِ ِ‬
‫ﻋﻤﺮان‪ [٤٣ :‬ﻧﻘﺾ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺣﻀﻮر در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮای زن واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬اﻣﺮ در اﯾﻦ آﯾﻪ ھﻤﻪی زنھﺎ را در ﺑﺮ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﺮﯾﻢ‬

‫‪ -١‬رواه اﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ﰲ اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯‪.١٧٤/٣‬‬

 ‫‪٢١٥‬‬ ‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ‪...‬‬

‫ﺑﺪان اﻣﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺮ ﺧﻼف آﻧﭽﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺑﻘﺮه آﯾﻪ ‪ ٤٣‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ )ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ھﻤﻪی ﻣﺮدان ﻣﯽﺷﻮد(‪ .‬و ﻣﺮﯾﻢ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺧﺎص ﺑﻮده و ھﻤﭽﻮن ﺳﺎﯾﺮ زنھﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﻣﺎدرش ھﻤﺴﺮ ﻋﻤﺮان‪ ،‬ﻣﺮﯾﻢ را ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ ﻧﺬر اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و ﻋﺒﺎدت ﺣﻖ و‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ )ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس( ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ وی از ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺪا ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫اﻣﺮ ﺷﺪ ﺗﺎ ھﻤﺮاه اھﻞ ﻣﺴﺠﺪ رﮐﻮع ﮐﺮده و ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪ .‬و زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل وی را از‬
‫ﻧﺎﭘﺎﮐﯽھﺎ زدود و ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ زﻧﺎن ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ﺑﺮﺗﺮی داد‪ ،‬از ﻃﺎﻋﺘﺶ ﭼﯿﺰی را ﺑﻪ وی‬
‫اﺧﺘﺼﺎص داده و او را ﺑﺪان اﻣﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ زﻧﺎن ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﺑﻮد‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫�‬‫ك َ َٰ‬ ‫ۡ َ‬
‫ك َو َط َّه َركِ َوٱص َطفٮ ٰ ِ‬
‫ۡ َ َ ٰٓ َ ُ َ ٰ َ ۡ َ ُ َّ َّ َ ۡ َ‬
‫� ٱص َطفٮ ٰ ِ‬ ‫ت ٱلم��ِكة �مر�م إِن ٱ‬
‫ۡ َ َ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ذ قال ِ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ َ َ‬ ‫ۡ ُ‬ ‫ّ‬ ‫ُۡ‬ ‫َ‬ ‫ٓ َۡ َ َ‬
‫ك َوٱسجدِي َوٱرك ِ� م َع ٱل�ٰكِعِ� ‪] ﴾٤٣‬آل ﻋﻤﺮان‪:‬‬ ‫� َِساءِ ٱل�ٰل ِم� ‪َ ٰ � ٤٢‬م ۡر َ� ُم ٱ�ن ِ� ل َِر� ِ ِ‬
‫‪)» [٤٣-٤٢‬ﺗﻮ ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺘﯽ( ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای ﻣﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺧﺪا ﺗﻮ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه‬
‫و ﭘﺎﮐﯿﺰهات داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﻮ را ﺑﺮ ھﻤﻪ زﻧﺎن ﺟﮫﺎن ﺑﺮﺗﺮی داده اﺳﺖ‪ .‬ای ﻣﺮﯾﻢ‪) ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺷﮑﺮاﻧﻪ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺰرگ( ھﻤﯿﺸﻪ ﺧﺎﺷﻌﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺒﺎدت ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻣﺸﻐﻮل ﺷﻮ و‬
‫ﺑﺎ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﻪ ﺳﺠﺪه و رﮐﻮع ﺑﭙﺮداز )و ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان(«‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬اﯾﻨﮑﻪ آنھﺎ ﻣﺎﻣﻮر ﺑﻪ رﮐﻮع ﮐﺮدن ھﻤﺮاه رﮐﻮع ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫ﺑﺮ وﺟﻮب رﮐﻮع ھﻤﺮاه آنھﺎ در ﺣﺎل رﮐﻮعﺷﺎن دﻻﻟﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ‬
‫آﻧﭽﻪ آنھﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ‪ ،‬دﻻﻟﺖ دارد‪ ،‬ھﻤﭽﻮن اﯾﻨﮑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺗﻮﺑﻪ آﯾﻪ‬
‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َّ ُ ْ َّ َ َ ُ ُ ْ‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا ٱ�قوا ٱ� و�ونوا مع ٱل� ِد�ِ� ‪» ﴾١١٩‬ای‬ ‫‪ ١١٩‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬از ﺧﺪا ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ و ھﻤﮕﺎم ﺑﺎ راﺳﺘﺎن ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ «.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻌﯿﺖ و ھﻤﺮاھﯽ‪ ،‬اﻗﺘﻀﺎی‬
‫ﻣﺸﺎرﮐﺖ در ﻓﻌﻞ را دارد و ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻣﻘﺎرﻧﻪی در آن ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻌﯿﺖ و ھﻤﺮاھﯽ‪ ،‬ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ ﻣﺎﺑﻌﺪ ﺑﺎ ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻣﺼﺎﺣﺒﺘﯽ ﮐﻪ در آﯾﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﻣﻔﯿﺪ آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ‪ ،‬زاﺋﺪ ﺑﺮ ﻣﺸﺎرﮐﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ھﺮﮔﺎه ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬ھﻤﺮاه ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار ﯾﺎ ھﻤﺮاه ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردم‪ ،‬از اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ ﺻﺎﺣﺐ آن ھﻤﺮاه‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰاران در ﻧﻤﺎز ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻤﻮده و ﺑﺪاﻧﮫﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﮫﻤﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫َّ‬
‫‪ -٤‬در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪َ » :‬و ِ‬
‫) ‪(١‬‬
‫اﺬﻟي‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٦٤٤‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪.(٦٥١‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢١٦‬‬
‫َ ُ ْ َ َ ُ َّ ُ َ َّ َ َ َ َّ َ َ ُ‬
‫ﺎلﺼﻼ ِة‪� ،‬ﻴُﺆذن ل َﻬﺎ‪َّ � ،‬ﻢ‬ ‫ﺐ‪� ،‬ﻴﺤﻄﺐ ‪�،‬ﻢ آمﺮ ِﺑ‬ ‫ﺖ أَ ْن ُ‬
‫آم َﺮ ﺤﺑَ َ‬
‫ﻄ‬ ‫َ� ْﻔﻲﺴ �ﻴَﺪه ﻟَ َﻘ ْﺪ َﻫ َﻤ ْﻤ ُ‬
‫ِ ٍ‬ ‫ِ ِ ِِ‬
‫َ ُ َ ِّ َ َ َ ْ ْ ُ ُ َ ُ ْ َ َّ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ ُ ً َ َ ُ َّ َّ َ ُ َّ ُ َ َ َ‬
‫اﺬﻟي �ﻔ ِﻲﺴ‬ ‫ﺎل‪ ،‬ﻓﺄﺣﺮق ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ �ﻴﻮ�ﻬﻢ ‪،‬و ِ‬ ‫آمﺮ رﺟﻼ �ﻴﺆم اﻨﻟﺎس‪� ،‬ﻢ أﺧﺎ ِﻟﻒ ِإﻰﻟ ِرﺟ ٍ‬
‫َ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ ُ ُ ْ َ َّ ُ َ ُ َ ْ ً َ ً ْ ْ َ َ‬
‫ﺎ� ْ� َﺣ َﺴنَﺘَ ْ� ‪،‬ل َ َﺸﻬ َﺪ اﻟ ِﻌ َﺸ َ‬
‫َ‬
‫ﺎء«‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�ﺪ ﻋﺮﻗﺎ ﺳ ِﻤﻴﻨﺎ ‪،‬أو ِمﺮﻣ ِ‬ ‫ِ�ﻴ ِﺪهِ لﻮ �ﻌﻠﻢ أﺣﺪﻫﻢ‪� ،‬ﻧﻪ ِ‬
‫»ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در ﯾﺪ ﻗﺪرت اوﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ دﺳﺘﻮر دھﻢ ﺗﺎ‬
‫ھﯿﺰم آﻣﺎده ﮐﻨﻨﺪ و ﭘﺲ از اذان‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﺑﺮای اﻣﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﻤﺎرم و ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﺰد‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮوم ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪھﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪ و در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و آنھﺎ‬
‫را ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻪھﺎیﺷﺎن آﺗﺶ ﺑﺰﻧﻢ‪ .‬ﺑﺨﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﺨﻮاﻧﯽ ﭼﺮب ﯾﺎ دو ﺗﮑﻪ ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮب ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎ‬
‫در ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪«.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫و از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(١‬إ َّن أ ْ� َﻘ ُﻞ َّ‬
‫الﺼﻼةِ َﻰﻠﻋ‬ ‫ِ‬
‫َ ََْ ُ َ ََْ َ ًْ َََ ْ‬ ‫َ ََْ َ‬ ‫ُ َْ ْ‬ ‫ُ ْ َ‬ ‫ال ْ ُﻤﻨَﺎﻓﻘ َ‬
‫� َﺻﻼة اﻟ ِﻌﺸﺎ ِء َو َﺻﻼة اﻟﻔﺠ ِﺮ ‪َ .‬ول ْﻮ �ﻌﻠ ُﻤﻮن َﻣﺎ ِ�ﻴﻬﺎ ﻷﺗﻮﻫﻤﺎ ولﻮ ﺣﺒﻮا‪ .‬وﻟﻘﺪ‬ ‫ِِ‬
‫ٌ‬ ‫َ‬
‫ُ ْ‬ ‫ً‬
‫َ ُ َ َ ُ َّ ُ َ َ ُ َ ُ َ ِّ‬ ‫َ َ ْ ُ ْ ُ َ َّ‬ ‫َ‬
‫ﺎس‪َّ � ،‬ﻢ أ� َﻄ ِﻠ َﻖ َﻣ ِﻲﻌ ِر َﺟﺎل َﻣ َﻌ ُﻬ ْﻢ‬ ‫� ﺑ َّ‬
‫ﺎﻨﻟ ِ‬ ‫ﻫﻤﻤﺖ أن آمﺮ ﺑِﺎلﺼﻼ ِة �ﺘﻘﺎم‪� ،‬ﻢ آمﺮ رﺟﻼ �ﻴﺼ َ ِ‬
‫ﻮ� ُﻬ ْﻢ ﺑ َّ‬‫َ ْ َ ُ َ َّ َ َ ُ َ ِّ َ َ َ ْ ْ ُ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َ ٌ ْ َ َ‬
‫ﺎر« »ﺑﺮاﺳﺘﯽ‬ ‫ﺎﻨﻟ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﺐ إﻰﻟ ﻗ ْﻮمٍ ﻻ �ﺸﻬﺪون الﺼﻼة‪ ،‬ﻓﺄﺣﺮق ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ �ﻴ‬ ‫ﺣﺰم ِﻣﻦ ﺣﻄ ٍ‬
‫ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ و ﮔﺮانﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎزھﺎ ﺑﺮای ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ اﺳﺖ؛ و اﮔﺮ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ اﯾﻦ دو ﻧﻤﺎز ﭼﻪ اﺟﺮی دارد‪ ،‬اﻓﺘﺎن و ﺧﯿﺰان ھﻢ ﮐﻪ ﺑﻮد در آن ﺷﺮﮐﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ و ﺧﻮاﺳﺘﻢ دﺳﺘﻮر اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺪھﻢ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ ﺑﺴﭙﺎرم ﺗﺎ ﺑﺮای ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﯽ از ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻮﻟﻪھﺎﯾﯽ از ھﯿﺰم ﺑﺮ دوش دارﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﻮی‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮوم ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﺎﻧﻪھﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺮ آنھﺎ‬
‫ﺑﺴﻮزاﻧﻢ«‪.‬‬
‫َ َ‬
‫و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪ از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ل ْﻮﻻ‬
‫ُْ ُ َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫َ ِّ َ َ ُّ ِّ َّ َ َ َ ْ ُ َّ َ َ َ َ ْ َ‬ ‫َﻣﺎ ﻲﻓ ْ ُ ُ‬
‫الﺼﻼة‪َ ،‬ﺻﻼة اﻟ ِﻌﺸﺎءِ‪َ ،‬وأ َم ْﺮت ﻓِﺘﻴَ ِﺎ� � ِﺮﻗﻮن َﻣﺎ‬ ‫ﻮت ِﻣﻦ اﻟنﺴﺎ ِء واﺬﻟر� ِﺔ‪ ،‬ﻷ�ﻤﺖ‬ ‫اﺒﻟﻴ ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫ْ‬
‫ﻲﻓ ُ ُ‬
‫ﺎر« »اﮔﺮ در ﺧﺎﻧﻪھﺎ زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﻤﯽﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را اﻗﺎﻣﻪ ﮐﺮده و‬ ‫ﻮت ﺑِﺎﻨﻟ ِ‬ ‫اﺒﻟﻴ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺟﻮاﻧﺎﻧﻢ را اﻣﺮ ﻣﯽﮐﺮدم‪ ،‬آﻧﭽﻪ در ﺧﺎﻧﻪھﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آﺗﺶ ﺑﺴﻮزاﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺪم وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ دﻟﯿﻞ‬
‫ﺑﺮ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ دﻻﻟﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﲆ ﺻﺤﺘﻪ واﻟﻠﻔﻆ ﳌﺴﻠﻢ )‪ (٦٥١‬و ﺑﺨﺎري )‪.(٦٥٧‬‬

 ‫‪٢١٧‬‬ ‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ‪...‬‬

‫اﻟﻒ( اﯾﻦ وﻋﯿﺪ و ﺗﮫﺪﯾﺪ در ﻣﻮرد ﮐﺴﺎﻧﯽ وارد ﺷﺪه ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺗﺨﻠﻒ ﻣﯽورزﻧﺪ‪،‬‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻢ در ﺻﺤﯿﺤﺶ) ‪ (١‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﺖ أَ ْن ُ‬
‫آم َﺮ‬ ‫در ﻣﻮرد ﮔﺮوھﯽ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺗﺨﻠﻒ ﻣﯽورزﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻟَ َﻘ ْﺪ َﻫ َﻤ ْﻤ ُ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َّ ُ َ ِّ َ َ َ َ َ َ َّ ُ َ‬ ‫َر ُﺟ ًﻼ ﻳُ َﺼ ِّ� ﺑ َّ‬
‫ﺎل �ﺘَﺨﻠﻔﻮن َﻋ ِﻦ اﺠﻟ ُ ُﻤ َﻌ ِﺔ ُ�ﻴُﻮ� ُﻬ ْﻢ« »ﺗﺼﻤﯿﻢ داﺷﺘﻢ‬
‫ﺎس‪� ،‬ﻢ أﺣﺮق ﻰﻠﻋ ِرﺟ ٍ‬‫ﺎﻨﻟ ِ‬‫ِ‬
‫ﻣﺮدی را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﻢ ﺗﺎ ﺑﺮای ﻣﺮدم اﻣﺎﻣﺖ ﮐﻨﺪ ﺳﭙﺲ ﺧﻮد ﺑﺮوم و ﺧﺎﻧﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺗﺨﻠﻒ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﺴﻮزاﻧﻢ‪«.‬‬
‫ب( اﯾﻦ ﻋﻤﻞ زﻣﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺠﺎزاتھﺎی ﻣﺎﻟﯽ »ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺨﻠﻒ( ﺟﻮاز داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻧﺴﺦ ﻣﺠﺎزاتھﺎی ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻧﯿﺰ آﻧﮫﻢ ﻧﺴﺦ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ج( رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﻘﻂ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و اﻧﺠﺎم ﻧﺪادﻧﺪ و اﮔﺮ ﺳﻮزاﻧﺪن ﺧﺎﻧﻪھﺎ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬واﺟﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ اﺗﻔﺎق ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﻘﻮﺑﺖ و ﻣﺠﺎزات دو ﻃﺮﻓﺶ ﻣﺴﺎوی‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮک و ﻋﻤﻠﺶ ﻣﺴﺎوی ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﯾﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺣﺮام‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ وﻗﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم ﻧﺪادﻧﺪ‪ ،‬دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻋﺪم ﺟﻮاز آن دارد‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ ﻋﺪم ﻓﺮض ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ دﻻﻟﺖ دارد‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﺧﻮد ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ‪) ،‬رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺨﻠﻒ‬
‫ورزﯾﺪهاﻧﺪ( ارادهی ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﯾﺸﺎن ھﯿﭽﮕﺎه ﺑﺮ ﺗﺮک واﺟﺐ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻧﮕﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺳﻮزاﻧﺪن ﺧﺎﻧﻪھﺎیﺷﺎن ﺑﺮ آنھﺎ را‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﻧﻔﺎقﺷﺎن ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺨﻠﻒ آنھﺎ از ﺣﻀﻮر در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ اﯾﻦ دﻻﯾﻞ را اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ دادهاﻧﺪ‪:‬‬
‫در آﻧﭽﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ ﻓﺮض ﺑﻮدن ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺳﺎﻗﻂ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺗﮫﺪﯾﺪ و وﻋﯿﺪ ﺗﻨﮫﺎ در ﺣﻖ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ آری وﻋﯿﺪ‬
‫در ﺣﻖ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ و ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮھﺮﯾﺮهس در اﯾﻨﮑﻪ وﻋﯿﺪ در‬
‫ﺣﻖ ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺮﯾﺢ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ در اﺑﺘﺪا و آﺧﺮ ﺣﺪﯾﺚ واﺿﺢ و‬
‫آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ وﻋﯿﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺣﻖ‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ وﻣﻮاﺿﻊ اﻟﺼﻼة )‪.(٦٥٢‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢١٨‬‬

‫ﺗﺎرک ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﺪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻨﺴﻮخ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﭼﻪ ﻗﺪر اﯾﻦ ادﻋﺎ ﻧﺎﮔﻮار و اﺛﺒﺎت آن‬
‫ﺗﻠﺦ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺠﺎﺳﺖ ﺷﺮوط ﻧﺴﺦ از ﺟﻤﻠﻪ وﺟﻮد ﻣﻌﺎرض ﻣﺨﺎﻟﻔﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﺎﺧﺮ از آن ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫ھﺮﮔﺰ ﻧﻪ ﺷﻤﺎ و ﻧﻪ ھﯿﭻﯾﮏ از اھﻞ زﻣﯿﻦ راھﯽ ﺑﺮای اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻣﺠﺮد ادﻋﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬درﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺮدم ادﻋﺎی ﻧﺴﺦ و اﺟﻤﺎع را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺮدﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮای‬
‫اﺑﻄﺎل ﺑﺴﯿﺎری از ﺳﻨﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج دﺳﺘﺎوﯾﺰ ﻗﺮار ﻣﯽدھﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪای ﺑﯽارزش و ﻋﺎدی ﻧﯿﺴﺖ؛ و ﺑﺎ اﯾﻦ ادﻋﺎی اﺟﻤﺎع ھﯿﭻ ﺳﻨﺖ ﺻﺤﯿﺤﯽ را از‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ادﻋﺎی ﻧﺴﺦ ﺗﻨﮫﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺎﺳﺨﯽ ﺻﺤﯿﺢ و ﺻﺮﯾﺢ و ﻣﺘﺎﺧﺮ از ﻧﺺ ﻗﺒﻠﯽ ﮐﻪ اﺋﻤﻪ آنرا ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و آنرا ﺣﻔﻆ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺮ اﻣﺖ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﻧﺎﺳﺨﯽ را ﮐﻪ ﺣﻔﻆ آن ﻻزم‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮده و ﻣﻨﺴﻮﺧﯽ را ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﺪان ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺰﺋﯽ از دﯾﻦ‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺘﻌﺼﺐﭘﺮوران‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﺬھﺐﺷﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬آنرا ﺑﺎ ﺗﺎوﯾﻞ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺮاﺳﺎس راھﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﺎوﯾﻞ آن ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ آنرا ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف ﻇﺎھﺮش ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ھﺮﮔﺎه در ﺗﺎوﯾﻞ ﮐﺮدن ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻣﻐﻠﻮب ﺷﺪه و راھﯽ‬
‫ﺑﺮای ﺗﺎوﯾﻞ آن ﭘﯿﺪا ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ادﻋﺎی اﺟﻤﺎع ﺑﺮ ﺧﻼف آن‪ ،‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و اﮔﺮ ﺧﻼف را‬
‫در آن زﻣﯿﻨﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ادﻋﺎی اﺟﻤﺎع ﺑﺮای آنھﺎ ﻣﯿﺴﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻗﻮل ﮐﻪ ﻣﻨﺴﻮخ اﺳﺖ‪ ،‬روی ﻣﯽآورﻧﺪ‪ .‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﯾﻦ روش اﺋﻤﻪی اﺳﻼم ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ھﻤﻪی اﺋﻤﻪ اﺳﻼم ﺑﺮ ﺧﻼف اﯾﻦ روش ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ آنھﺎ ھﺮﮔﺎه از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﺳﻨﺖ ﺻﺮﯾﺢ ﺻﺤﯿﺤﯽ را ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬آنرا ﺑﺎ ﺗﺎوﯾﻞ و ادﻋﺎی اﺟﻤﺎع و ﻧﺴﺦ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﮑﺎر اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫وﺑﺎﻟﻠﻪ اﻟﺘﻮﻓﯿﻖ‪.‬‬
‫و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺪان ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﮐﻪ از آن‬
‫اﻃﻼع داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ ﻧﮑﺮدﻧﺪ و آن اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺎﻧﻪھﺎی آنھﺎ زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﯽ را در ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ آنھﺎ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ واﺟﺐ ﻧﺒﻮد و اﮔﺮ ﺧﺎﻧﻪھﺎ را ﺑﺮ زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان آﺗﺶ ﻣﯽزدﻧﺪ‪،‬‬
‫درواﻗﻊ ﻋﻘﻮﺑﺖ و ﻣﺠﺎزات ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ آنھﺎ واﺟﺐ ﻧﺒﻮد و اﯾﻦ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﮔﺮ ﺣﺪ ﺑﺮ زن ﺣﺎﻣﻠﻪ واﺟﺐ ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺪ ﺑﺮ وی اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫وﺿﻊ ﺣﻤﻞ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﺛﺮ ﻋﻘﻮﺑﺖ و ﻣﺠﺎزات ﺑﻪ ﺣﻤﻞ ﺗﺴﺮی ﭘﯿﺪا ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬و از ﻃﺮﻓﯽ ﻗﻄﻌﺎ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮ اﻧﺠﺎم آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﻧﺠﺎﻣﺶ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻧﮕﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪٢١٩‬‬ ‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ‪...‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺷﺒﮫﻪی ﻧﺴﺦ را ﭘﺎﺳﺨﯽ دﯾﮕﺮ دادهاﻧﺪ و آن اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬ﻣﺮدم از زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻣﻄﺮح ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪﻧﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ ﺗﺨﻠﻒ‬
‫از ﺟﻤﺎﻋﺖ اﺻﺮار ورزﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﺪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ ﻋﺪم وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪ ج ﺧﻮد ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ‪ ،‬ارادهی ﺗﺮک آنرا ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﻣﻮری ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﮫﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﮔﻤﺎن آن در ﻣﻮرد رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﯽرود آن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺮک ﺳﻨﺘﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ ج آنرا ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ واﺟﺐ‬
‫ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات ﮔﺮوھﯽ از ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﺎ ﺳﻮزاﻧﺪن ﺧﺎﻧﻪھﺎیﺷﺎن ﺑﺮ آنھﺎ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬و از ﻃﺮﻓﯽ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﻧﻔﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﻧﻤﺎز را در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﻤﺎز را ھﻤﺮاه ﯾﺎرانﺷﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ آنھﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی آن ﺧﺎﻧﻪھﺎ ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ھﻢ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در آﻧﺠﺎ دو واﺟﺐ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ :‬واﺟﺐ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ و واﺟﺐ ﻋﻘﻮﺑﺖ و ﻣﺠﺎزات ﮐﺮدن ﺳﺮﮐﺸﺎن و ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ آنھﺎ‪،‬‬
‫ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج واﺟﺒﯽ را ﮐﻪ اھﻤﯿﺘﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮی ﮐﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮک ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ھﻤﭽﻮن ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺧﻮف ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﺪ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﻔﺎق آنھﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﻣﺠﺎزاتﺷﺎن ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و‬
‫ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺨﻠﻒﺷﺎن از ﺟﻤﺎﻋﺖ؛‬
‫اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﺴﺘﻠﺰم دو اﻣﺮ ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻟﻐﻮ ﮐﺮدن آﻧﭽﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ آنرا ﻣﻌﺘﺒﺮ داﻧﺴﺘﻪ و ﻣﻌﻠﻖ ﮐﺮدن ﺣﮑﻢ از ﺗﺨﻠﻒ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺪان‪.‬‬
‫ب( ﻣﻌﺘﺒﺮ داﻧﺴﺘﻦ آﻧﭽﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آنرا ﻟﻐﻮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﺸﺎن ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ را ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﻧﻔﺎقﺷﺎن ﻣﺠﺎزات ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از آنھﺎ ﻇﺎھﺮﺷﺎن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎﻃﻦﺷﺎن را ﺑﻪ‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل واﮔﺬار ﻧﻤﻮدﻧﺪ) ‪.(١‬‬

‫‪ -١‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد از آن ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﻏﯿﺮ اﯾﺸﺎن ھﺴﺘﻨﺪ‬
‫ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در اﻟﻤﺠﻤﻮع اﻣﺎم ﻧﻮوی ‪١٩٢/٤‬آﻣﺪه اﺳﺖ و اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در ﺷﺮح اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﻓﺘﺢ‬
‫اﻟﺒﺎری اﯾﻦ ﻗﻮل را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﺮده ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺮﺟﯿﺢ داده ﻣﺮاد از آن ﻧﻔﺎق ﻣﻌﺼﯿﺖ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻧﻔﺎﻗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﮐﻔﺮ اﺳﺖ و ﻣﺼﻨﻒ آن را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٢٠‬‬

‫‪ -٥‬ﻣﺴﻠﻢ در ﺻﺤﯿﺤﺶ) ‪ (١‬رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﺮدی ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﺪارم ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺴﺠﺪ ھﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ و از رﺳﻮل اﻟﻠﻪج‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ وی اﺟﺎزه دھﺪ ﺗﺎ در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﮑﻨﺪ و اﺑﺘﺪای اﻣﺮ رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪج ﺑﻪ وی اﺟﺎزه دادﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﮐﺮده و ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬وی را ﺻﺪا زده و‬
‫َ ْ َ ْ َ ُ ِّ َ َ َّ َ‬
‫ﺎلﺼﻼ ِة؟« »آﯾﺎ اذان ﻧﻤﺎز را ﻣﯽﺷﻨﻮی؟« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪،‬‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻫﻞ �ﺴﻤﻊ اﻨﻟﺪاء ﺑِ‬
‫ﺐ« »ﭘﺲ ﻧﺪای ﻣﺆذن را اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻦ )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻓَﺄَﺟ ْ‬
‫ِ‬
‫ﺑﯿﺎ(«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺮد اﺑﻦ ام ﻣﮑﺘﻮم ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در اﺳﻤﺶ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﺪهای ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ و ﻋﺪهای ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮو‪.‬‬
‫) ‪(٢‬‬
‫و در ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﺳﻨﻦ اﺑﻮداود از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ام ﻣﮑﺘﻮم رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻓﺮدی ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ھﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪام دور اﺳﺖ و ﺑﺮای ﻣﻦ راھﻨﻤﺎﯾﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮا )در آﻣﺪن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮای ﺣﻀﻮر در ﺟﻤﺎﻋﺖ( ﮐﻤﮏ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎ رﺧﺼﺖ و‬
‫َ‬
‫ﺟﻮازی ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ در ﺧﺎﻧﻪام ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ ،‬ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أ� َ ْﺴ َﻤ ُﻊ اﻨﻟِّ َﺪ َ‬
‫اء؟« »آﯾﺎ ﺻﺪای‬
‫َ َ ْ ً‬ ‫َ‬
‫اذان را ﻣﯽﺷﻨﻮی؟« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻣﺎ أ ِﺟ ُﺪ لﻚ ُرﺧ َﺼﺔ« »ﺑﺮای ﺗﻮ رﺧﺼﺖ و‬
‫ﺟﻮازی )در ﺗﺮک ﺟﻤﺎﻋﺖ( ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻢ‪«.‬‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻦ ﺑﻪ ﻋﺪم وﺟﻮب ﺟﻤﺎﻋﺖ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ اﻣﺮ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ اﺳﺘﺤﺒﺎب دارد و اﻣﺮی‬
‫َ َ ْ ً‬ ‫َ‬
‫ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ وﺟﻮب ﮐﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و اﯾﻨﮑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻣﺎ أ ِﺟ ُﺪ لﻚ ُرﺧ َﺼﺔ« ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ ارادهی ﮐﺴﺐ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ را داری‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﻮ ﺟﻮازی در ﺗﺮک‬
‫آن ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻢ‪ .‬و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻨﺴﻮخ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﻣﺮ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻻﻟﺖ ﺑﺮ‬
‫وﺟﻮب دارد و ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ اﺳﺘﺤﺒﺎب دارد درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺮع ﺑﺮ ﻓﺮدی‬
‫ﮐﻪ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﺑﻮده و ﺧﺎﻧﻪاش دور از ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و راھﻨﻤﺎﯾﺶ وی را در آﻣﺪن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﯾﺎری ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺼﺮﯾﺢ دارد ﮐﻪ ﺑﺮ وی در ﺗﺨﻠﻒ از ﺟﻤﺎﻋﺖ رﺧﺼﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﻨﺪه‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ )‪.(٦٥٣‬‬
‫‪ -٢‬أﺑﻮداود )‪ (٥٥٢‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ (٧٩٢‬وﻣﺴﻨﺪأﲪﺪ )‪ (١٥٤٩٠‬واﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ )‪ (٤٩٤٨‬واﳌﻌﺠﻢ اﻷوﺳﻂ‬
‫)‪ (٤٩١٤‬و اﺑﻦ أﰊ ﺷﻴﺒﺔ )‪.(٣٤٧٤‬‬
 ‫‪٢٢١‬‬ ‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ‪...‬‬

‫در اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ و ﯾﺎ ھﻤﺮاه ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺨﯿﺮ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺰاوارﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم در‬
‫اﯾﻦ اﺧﺘﯿﺎر اﻓﺮادی ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻦ ﻣﻨﺬر در ﺑﺎب »ذﮐﺮ ﺣﻀﻮر در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮای ﻧﺎﺑﯿﻨﺎﯾﺎن ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻨﺎزلﺷﺎن‬
‫دور ﺑﺎﺷﺪ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ ﻓﺮض ﺑﻮدن ﺣﻀﻮر در ﺟﻤﺎﻋﺖ و ﻧﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن‬
‫آن‪ ،‬دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و از آﻧﺠﺎﺋﯽﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ اﺑﻦ ام ﻣﮑﺘﻮم ‪ -‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ‬
‫َ َ ْ ً‬ ‫َ‬
‫ﺑﻮد ‪ -‬ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬ﻣﺎ أ ِﺟ ُﺪ لﻚ ُرﺧ َﺼﺔ« ﭘﺲ ﻓﺮدی ﮐﻪ ﺑﯿﻨﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﺪم رﺧﺼﺖ و ﺟﻮاز ﺑﺮ‬
‫ﺗﺮک ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺳﺰاوارﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -٦‬اﺑﻮداود و اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن در ﺻﺤﯿﺤﺶ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ْ‬ ‫ِّ‬ ‫ََ َ َُْ‬ ‫ْ َ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َﺳ ِﻤ َﻊ ال ُﻤﻨﺎ ِد َي ﻓﻠ ْﻢ � ْﻤﻨﻌﻪ ِﻣ َﻦ ا�ﺒَﺎ ِﻋ ِﻪ‪ُ ،‬ﻋﺬ ٌر«‬
‫»ھﺮﮐﺲ ﺻﺪای ﻣﻮذن را ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﺟﺰ ﻋﺬر او را از ﺗﺒﻌﯿﺖ آن ﺑﺎز‬
‫َ ْ ٌ َ ْ َ َ ٌ َ ْ ُ ْ َ ْ ْ ُ َّ َ ُ‬
‫الﺼﻼة‬ ‫ﻧﻤﯽدارد‪ «.‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻋﺬر ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺧﻮف أو مﺮض‪ ،‬لﻢ �ﻘﺒﻞ ِﻣﻨﻪ‬
‫َّ‬ ‫َّ‬
‫اﻟ ِﻲﺘ َﺻ�« »ﺗﺮس ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎری‪) ،‬و در ﻏﯿﺮ اﯾﻨﺼﻮرت( ﻧﻤﺎزی را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ از وی ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﺪم وﺟﻮب ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دو ﻋﻠﺖ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ؛ ﯾﮑﯽ اﯾﻨﮑﻪ در‬
‫راوﯾﺎن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻣﻐﺮاء اﻟﻌﺒﺪی ﻣﯽﺑـﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧـﺰد آنھﺎ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ و دﯾﮕﺮی آﻧـﮑﻪ‬
‫اﯾـﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻮﻗﻮف) ‪ (١‬ﺑﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ وﺟﻮب در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ اﺻﺒﻎ در ﮐﺘﺎﺑﺶ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺳﻨﺪ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﺣﺪﺛﻨﺎ إﺳﲈﻋﻴﻞ ﺑﻦ إﺳﺤﺎق اﻟﻘﺎﴈ ﺣﺪﺛﻨﺎ ﺳﻠﻴﲈن ﺑﻦ ﺣﺮب ﺣﺪﺛﻨﺎ ﺷﻌﺒﺔ‬
‫َ ْ َ َ ِّ َ َ َ َ‬
‫اء ﻓﻠ ْﻢ‬ ‫ﻋﻦ ﺣﺒﻴﺐ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻋﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﲑ ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس أن اﻟﻨﺒﻲ ج ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﺳ ِﻤﻊ اﻨﻟﺪ‬
‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ْ َ َ‬
‫ﺐ ﻓﻼ َﺻﻼ َة ُﻪﻟ إِﻻ ِﻣ ْﻦ ُﻋﺬ ٍر« ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل‬ ‫�‬
‫ِ‬

‫‪ -١‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻮﻗﻮف ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻗﻮال ﯾﺎ اﻓﻌﺎل و ﯾﺎ ﺗﺎﯾﯿﺪاﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﺻﻞ در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻮﻗﻮف‪ ،‬ﻋﺪم اﺣﺘﺠﺎج و اﺳﺘﻨﺎد ﺑﺪان اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻣﻮﻗﻮف‪ ،‬ھﻤﺎن اﻗﻮال و اﻓﻌﺎل ﺻﺤﺎﺑﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد اﮔﺮ ﺻﺤﺖ ﻣﻮﻗﻮف ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﺑﺮﺳﺪ اﯾﻦ ﺗﻮان را دارد ﺗﺎ ﺑﺮﺧﯽ از اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫ﺿﻌﯿﻒ را ﻗﻮت و ﻧﯿﺮو ﺑﺨﺸﺪ و آنھﺎ را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺣﺎﻟﺖ ﺻﺤﺎﺑﻪ ھﻤﻮاره و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ دﻧﺒﺎل ﮐﻨﻨﺪه و ﭘﯿﺮو ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﮐﺘﺎب درآﻣﺪی ﺑﺮ ﻋﻠﻮم ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ص ‪.٢٣٠-٢٢٤‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٢٢‬‬

‫اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﺪای اذان را ﺑﺸﻨﻮد و آنرا اﺟﺎﺑﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮای وی ﻧﻤﺎزی‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺬری«‪ .‬و ﺻﺤﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎ اﯾﻦ اﺳﻨﺎد ﺑﺮای ﺗﻮ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ) ‪.(١‬‬
‫) ‪(٢‬‬
‫رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬ ‫و اﺑﻦ ﻣﻨﺬر آنرا ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﻨﺪ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع‬
‫ﺣﺪﺛﻨﺎ ﻋﲇ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﻳﺰ ﺣﺪﺛﻨﺎ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﻮف ﺣﺪﺛﻨﺎ ﻫﺸﻴﻢ ﺷﻌﺒﺔ ﻋﻦ ﻋﺪي ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻋﻦ‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﲑ ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس) ‪ .(٣‬و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﺑﻮاﺳﺤﺎق ﺳﺒﯿﻌﯽ از ﺑﺰرﮔﻮاری‬
‫ﻣﻐﺮاء اﻟﻌﺒﺪی رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﺮ ﻓﺮض‪ ،‬رﻓﻊ وی )در ﺳﻨﺪ ﺣﺪﯾﺚ( ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ و ﺑﺪون ﺷﮏ ﺣﺪﯾﺚ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﺷﺪه و در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت آن ﻗﻮل ﺻﺤﺎﺑﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪای دﯾﮕﺮ ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٧‬ﻣﺴﻠﻢ در ﺻﺤﯿﺤﺶ) ‪ (٤‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮐﺲ‬
‫آرزو دارد و ﺑﺪان ﺧﻮﺷﺤﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮدای ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺣﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫را ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﺪ ﺑﺮ ﻧﻤﺎزھﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ ﻣﻮاﻇﺒﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی آنھﺎ‬
‫ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺷﻤﺎ ﺳﻨﺖھﺎ و راهھﺎی ھﺪاﯾﺘﯽ را‬
‫ﺑﻨﯿﺎن ﻧﮫﺎد؛ و ﻧﻤﺎزھﺎ از ﺳﻨﺖھﺎ و راهھﺎی ھﺪاﯾﺖ ھﺴﺘﻨﺪ و اﮔﺮ ﺷﻤﺎ در ﺧﺎﻧﻪھﺎی‬
‫ﺧﻮد ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﯾﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺘﺨﻠﻒ در ﺧﺎﻧﻪی ﺧﻮد ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮد را ﺗﺮک ﮐﺮدهاﯾﺪ و اﮔﺮ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺗﺎن را ﺗﺮک ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺮاه‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و ھﯿﭻ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻃﮫﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮی‬
‫ﻣﺴﺠﺪی از ﻣﺴﺎﺟﺪ روی ﻣﯽآورد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮای وی ﺑﺎ ھﺮ ﮔﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ ﻣﯽدارد‪ ،‬ﺣﺴﻨﻪای ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن درﺟﻪی او را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد و ﺑﺎ آن‬
‫ﮔﻨﺎھﯽ را از وی ﻣﯽزداﯾﺪ و ﻣﻦ ﺧﻮدﻣﺎن )ﺻﺤﺎﺑﻪ( را دﯾﺪم ﮐﻪ در آن زﻣﺎن ﮐﺴﯽ‬
‫از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺨﻠﻒ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺎﻗﺶ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد؛ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﺣﺘﯽ ﻓﺮد )ﺑﯿﻤﺎر ﯾﺎ ﻧﺎﺗﻮان( آورده و زﯾﺮ ﺑﺎزوی او ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺎ در ﺻﻒ ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ﺣﺰم ﰲ اﳌﺤﲆ‪.١٩٠/٤‬‬

‫‪ -٢‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﻓﻮع ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻗﻮال ﯾﺎ اﻓﻌﺎل ﯾﺎ ﺗﺎﯾﯿﺪات و ﯾﺎ ﺻﻔﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺴﺒﺖ داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮد ﻧﺴﺒﺖ دھﻨﺪه ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ از اﻓﺮاد ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از آنھﺎ ھﻤﭽﻮن‬
‫ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﺗﺒﻊ ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و‪ ....‬درآﻣﺪی ﺑﺮ ﻋﻠﻮم ﺣﺪﯾﺚ ص ‪.٢٢٢‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻧﺴﻴﻢ ﻋﻦ ﺷﻌﺒﻪ أﺧﺮﺟﻪ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن )‪ (٢٠٤٦‬واﻟﺒﻴﻬﻘﻲ‪.١٧٤/٣‬‬
‫‪ -٤‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ وﻣﻮاﺿﻊ اﻟﺼﻼة )‪.(٦٥٤‬‬
 ‫‪٢٢٣‬‬ ‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ‪...‬‬

‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ )و او ھﻢ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ادا ﮐﻨﺪ(‪«.‬‬

‫و در ﻟﻔﻆ دﯾﮕﺮی آﻣﺪه اﺳﺖ) ‪ (١‬ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪس ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج راهھﺎی ھﺪاﯾﺖ را‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﻌﻠﯿﻢ دادﻧﺪ و از ﺟﻤﻠﻪ راهھﺎی ھﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺠﺪی اﺳﺖ ﮐﻪ در آن‬
‫اذان ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫وﺟﻪ دﻻﻟﺖ ﺣﺪﯾﺚ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺗﺨﻠﻒ از ﺟﻤﺎﻋﺖ را از ﻋﻼﻣﺎت ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺎﻗﺸﺎن‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورده اﺳﺖ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺗﺮک ﻋﻤﻠﯽ ﻣﺴﺘﺤﺐ و ﯾﺎ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﻣﮑﺮوه از ﻋﻼﻣﺎت ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و ھﺮﮐﺲ ﻋﻼﻣﺎت ﻧﻔﺎق را در ﺳﻨﺖ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آنرا ﯾﺎ ﺗﺮک ﻓﺮﯾﻀﻪ و ﯾﺎ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﯽ ﺣﺮام ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﻗﻮل‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪس ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﺮﮐﺲ آرزو دارد و ﺑﺪان ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮدای ﻗﯿﺎﻣﺖ درﺣﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل را ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﺪ ﺑﺮ ﻧﻤﺎزھﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ھﺮﺟﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮی آنھﺎ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮاﻇﺒﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺗﺎرک ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را در ﺧﺎﻧﻪاش‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺨﻠﻔﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی ﺳﻨﺘﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻃﺮﯾﻘﻪی رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪج ﺑﻮده و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و ﺷﺮﯾﻌﺖﺷﺎن آنرا ﺑﺮای اﻣﺘﺶ ﺗﺸﺮﯾﻊ ﮐﺮده و ﺑﺮ آن ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺮاد از اﯾﻦ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺳﻨﺘﯽ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺠﺎم دھﺪ و ھﺮ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﺪ‪ ،‬ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺗﺮک اﯾﻦ ﻧﻮع از ﺳﻨﺖھﺎ از ﻋﻼﻣﺎت ﻧﻔﺎق و ﺿﻼﻟﺖ‬
‫و ﮔﻤﺮاھﯽ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﺿﺤﯽ و ﻗﯿﺎم ﺷﺐ و روزه روز دوﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺞ‬
‫ﺷﻨﺒﻪ‪.‬‬
‫‪ -٨‬ﻣﺴﻠﻢ در ﺻﺤﯿﺤﺶ) ‪ (٢‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪریس رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫َ َ ُ َ َ َ ً َ ْ َ ُ َّ ُ ْ َ َ ُ ُ ْ َ َ َ ُّ ُ ْ ْ َ َ َ ْ ُ‬
‫ﺎﻣ ِﺔ أﻗ َﺮؤ ُﻫ ْﻢ« »ھﺮﮔﺎه ﺳﻪ‬‫ﺎﻹﻣ‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬إِذا ﺎﻛﻧﻮا ﺛﻼﺛﺔ ﻓﻠﻴﺆمﻬﻢ أﺣﺪﻫﻢ‪ ،‬وأﺣﻘﻬﻢ ﺑِ ِ‬
‫ﻧﻔﺮ )ﺑﺎ ھﻢ( ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن اﻣﺎﻣﺖ دھﺪ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ‬
‫آنھﺎ ﺑﺮ اﻣﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻗﺎریﺗﺮﯾﻦ آنھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫وﺟﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ‪ :‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ و اﻣﺮ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج دﻻﻟﺖ ﺑﺮ وﺟﻮب دارد‪.‬‬
‫‪ -٩‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ در ﭘﺸﺖ ﺻﻔﻮف ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ اﯾﺴﺘﺎده و ھﻤﺮاه‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ )‪.(٦٥٤‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ وﻣﻮاﺿﻊ اﻟﺼﻼة )‪.(٦٧٢‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٢٤‬‬

‫اﯾﺸﺎن ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎز را اﻋﺎده ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و‬
‫اھﻞ ﺳﻨﻦ و اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ ﺑﻦ ﺣﺒﺎن در ﺻﺤﯿﺤﺶ رواﯾﺖ ﮐﺮده و اﻣﺎم ﺗﺮﻣﺬی آنرا‬
‫ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ) ‪.(١‬‬
‫و از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺷﯿﺒﺎن رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ) ‪ :(٢‬ﺑﻪ ﺳﻮی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺧﺎرج ﺷﺪﯾﻢ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن وارد ﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﯾﻢ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﯾﺸﺎن ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﯾﺸﺎن ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮی ﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ‪ ،‬ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز ﺗﻤﺎم‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮدی را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ در ﭘﺸﺖ ﺻﻔﻮف )اﯾﺴﺘﺎده و ھﻤﺮاه ﺟﻤﺎﻋﺖ(‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬دﯾﺪﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﻣﻨﺘﻈﺮ وی ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز وی ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫َّ ِّ‬ ‫َ َْ‬ ‫ْ َ ْ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ‬
‫الﺼﻒ« »دوﺑﺎره ﺑﺎ ﻧﻤﺎزت روﺑﺮو ﺷﻮ و‬ ‫�ي ﺧﻠﻒ‬‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬اﺳﺘﻘ ِﺒﻞ ﺻﻼﺗﻚ‪ ،‬ﻻ ﺻﻼة ل ِ ِ‬
‫آنرا دوﺑﺎره ﺑﺨﻮان‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ )ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ( در ﭘﺸﺖ ﺻﻔﻮف ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎزی ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺷﯿﺒﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺸﺖ‬
‫ﺳﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردم ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﺮدی را ﮐﻪ در ﭘﺸﺖ ﺻﻔﻮف ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ اﯾﺴﺘﺎده و ھﻤﺮاه ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬دﯾﺪﻧﺪ؛ ﭘﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﻨﺘﻈﺮ‬
‫َ َ َ‬ ‫َ َ َ ََ‬ ‫ْ ْ ْ‬
‫اﺳ َﺘﻘﺒَﻞ َﺻﻼﺗﻚ‪ ،‬ﻓﻼ َﺻﻼة ِﻟﻔ ْﺮ ٍد‬‫وی ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎزش ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ وی ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬‬
‫َّ ِّ‬ ‫َ َْ‬
‫الﺼﻒ« »دوﺑﺎره ﺑﺎ ﻧﻤﺎزت روﺑﺮو ﺷﻮ و دوﺑﺎره آنرا ﺑﺨﻮان‪ ،‬ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ‬ ‫ﺧﻠﻒ‬
‫در ﭘﺸﺖ ﺻﻔﻮف ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎز )را ﮔﺮﭼﻪ ھﻤﺮاه ﺟﻤﺎﻋﺖ( ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزی ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﺬر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق ﺛﺒﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫وﺟﻪ دﻻﻟﺖ ﺣﺪﯾﺚ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ در ﺑﯿﺮون از ﺻﻒ‪،‬‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ھﻤﺮاه ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮدی ﮐﻪ وی ﺗﻨﮫﺎ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﮑﺎﻧﯽ از ﺻﻔﻮف ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ در ﭘﺸﺖ ﺻﻔﻮف ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ وی‬
‫را ﺑﻪ اﻋﺎدهی ﻧﻤﺎز اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﻓﺮدی ﮐﻪ ھﻢ در ﺟﻤﺎﻋﺖ و ھﻢ در ﻣﮑﺎن‬
‫ﺑﺮﮔﺰاری ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺣﻀﻮر ﻧﺪارد‪ ،‬ﺳﺰاوارﺗﺮ ﺑﻪ ﺑﻄﻼن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻧﮫﺎﯾﺖ اﯾﻦ ﺗﻨﮫﺎ ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻨﺪأﲪﺪ )‪ (١٨٠٠٠‬وأﺑﻮداود )‪ (٦٨٢‬واﻟﱰﻣﺬي )‪ (٢٣١) (٢٣٠‬وﺣﺴﻨﻪ‪ ،‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ (١٠٠٤‬واﺑﻦ‬

‫ﺣﺒﺎن )‪ (٢١٩٩) (٢١٩٨‬ﻛﻠﻬﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة‪.‬‬
‫‪ -٢‬أﲪﺪ‪ ٢٣/٤‬واﺑﻦ ﺣﺒﺎن )‪ (٢٢٠٢‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ (١٠٠٣‬وﰲ اﻟﺰواﺋﺪ‪ :‬إﺳﻨﺎده ﺻﺤﻴﺢ ورﺟﺎﻟﻪ ﺛﻘﺎت‬
‫وﺻﺤﺤﻪ اﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﺔ )‪.(١٥٦٩‬‬
 ‫‪٢٢٥‬‬ ‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ‪...‬‬

‫ﺧﻮاﻧﺪن آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮد ﻣﻨﻔﺮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﻣﻨﻔﺮد ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﺑﻪ ﻧﻔﯽ آن ﺣﮑﻢ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ ،‬اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎزش را‬
‫اﻋﺎده ﮐﻨﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻦ ﺑﻪ ﻋﺪم وﺟﻮب اﻋﺎدهی ﻧﻤﺎز در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮای ﺷﻤﺎ اﯾﻦ اﻣﮑﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺘﻨﺎد ﮐﻨﯿﺪ ﻣﮕﺮ ﭘﺲ از اﺛﺒﺎت‬
‫ﺑﻄﻼن ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫـﺎﯾﯽ در ﭘﺸﺖ ﺻﻔﻮف ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﯾﻦ ﻗـﻮل ﺷـﺎذی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﺟﻤﮫﻮر اھﻞ ﻋﻠﻢ) ‪ (٢‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ ﺻﺤﺖ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎزی‪ ،‬اﺟﻤـﺎع ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ در ﭘﺸﺖ ﺻﻔﻮف ﻣﺮدان‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ) ‪ ،(٣‬دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻗﻮل ﺑﻪ ﺑﻄﻼن ﻧﻤﺎز ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ و اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎزش ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺬھﺐ اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق و ﻧﺨﻌﯽ‬
‫و اﺑﻦ اﺑﯽﺷﯿﺒﻪ و اﺑﻦ ﻣﻨﺬر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻻوﺳﻂ‪ ،١٨٣/٤‬اﻟﻤﻐﻨﯽ ‪ ،٢١١/٢‬واﻟﻤﻤﺘﻊ‪ .٣٧٦/٤‬و ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺷﯿﺒﺎن ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ واﺑﺼﻪ ﺑﻦ ﻣﻌﺒﺪ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدی در ﭘﺸﺖ ﺻﻒ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج وی را اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎزش را اﻋﺎده ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی‬
‫)‪ (٢٣١) (٢٣٠‬و أﺑﻮداود )‪ (٦٨٢‬و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ (١٠٠٤‬و اﺣﻤﺪ ‪ ٢٢٨/٤‬و ﺑﻨﮕﺮ اﻹرواء )‪ .(٥٤١‬و‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎزش ﺑﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻓﺎﺳﺪ ﻧﻤﯽﺑﻮد‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج وی را اﻣﺮ ﺑﻪ اﻋﺎدهی ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ اﻋﺎده در اﻣﺮی ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه و ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﺰام و ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﻓﺎﺳﺪ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﻮد‪ ،‬ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ اﻋﺎده ﻧﻤﯽﺷﺪ‪).‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
‫‪ -٢‬اﯾﻦ ﻗﻮل ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎزی ﺑﺪون ﻋﺬر ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺬھﺐ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و اﺻﺤﺎﺑﺶ و ﻣﺎﻟﮏ و اوزاﻋﯽ‬
‫و ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﺒﺪاﺋﻊ‪ ٢١٨/١‬و ﻣﻐﻨﯽ اﻟﻤﺤﺘﺎج‪ ٢٤٧/١‬و ﺟﻮاھﺮ اﻻﮐﻠﯿﻞ‪ ٨٠/١‬و‬
‫اﻻوﺳﻂ‪.١٨٣/٤‬‬
‫‪ -٣‬از اﻧﺲس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ و ﯾﺘﯿﻤﯽ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﺎدرم ام‬
‫ﺳﻠﯿﻢ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﺎ ﺑﻮد‪) .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری )‪ (٧٢٧‬و ﻣﺴﻠﻢ )‪ ((٦٥٨‬و از اﻧﺲس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮ اﯾﺸﺎن اﻣﺎﻣﺖ داده درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ زﻧﯽ ھﻤﺮاه آنھﺎ ﺑﻮد‪ .‬اﻧﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫وی را ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار داده و آن زن ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﺎ ھﻤﺮاه ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪) .‬اﺧﺮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻢ‬
‫)‪ ٦٦٠٩‬و اﺑﻦ أﺑﯽﺷﯿﺒﺔ ‪ .(٨٨/٢‬ﺷﯿﺦ اﻻﺳﻼم اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ ﺻﺤﺖ وﻗﻮف زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ در ﺻﻒ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ زن دﯾﮕﺮی ھﻤﺮاه وی در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ‪،‬‬
‫ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﻣﻮرد آن ﺣﺪﯾﺚ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮع اﻟﻔﺘﺎوی‪ .٣٩٥/٢٣‬و در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه زﻧﯽ‪ ،‬زن دﯾﮕﺮی را ﻧﯿﺎﻓﺖ ﮐﻪ ھﻤﺮاه وی در ﺻﻒ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺗﻔﺎق اﺋﻤﻪ در ﭘﺸﺖ‬
‫ﺻﻒ ﻣﺮدان ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮع اﻟﻔﺘﺎوی‪.٤٠٧/٢٣‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٢٦‬‬

‫و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﻧﺰد رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آﻣﺪ ﺗﺎ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺑﯿﺎﻣﻮزد‪ ،‬ﭘﺲ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﭘﯿﺶ‬
‫رﻓﺘﻪ و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﯾﺸﺎن و ﻣﺮدم ﭘﺸﺖ ﺳﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را در زﻣﺎن ﮐﻨﺎر رﻓﺘﻦ ﺧﻮرﺷﯿﺪ )ﭘﺲ از زوال( ﺧﻮاﻧﺪ و وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪ ھﺮ ﭼﯿﺰ‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺧﻮدش ﺷﺪ‪ ،‬آﻣﺪه و ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﭽﻪ در ﻇﮫﺮ اﻧﺠﺎم داده ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺶ رﻓﺘﻪ و رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪ ج ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﯾﺸﺎن و ﻣﺮدم ﭘﺸﺖ ﺳﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻮدﻧﺪ) ‪ .(١‬و اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪج ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن اﻗﺘﺪا ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﮔﺰاردﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬و اﺑﻮﺑﮑﺮه ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺗﺤﺮﯾﻤﻪ را ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ در ﭘﺸﺖ ﺻﻒ ﮔﻔﺖ و ﺳﭙﺲ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺻﻒ ﭘﯿﻮﺳﺖ و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج وی را ﺑﻪ اﻋﺎدهی ﻧﻤﺎز اﻣﺮ ﻧﮑﺮدﻧﺪ) ‪.(٢‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬و اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺗﺤﺮﯾﻤﻪ را ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج دﺳﺘﺶ را ﮔﺮﻓﺘﻪ و وی را در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار دادﻧﺪ) ‪ .(٣‬و رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪ ج وی را ﺑﻪ دوﺑﺎره ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز اﻣﺮ ﻧﮑﺮدﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ وی ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ را‬
‫ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﻣﻮرد ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ و ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮس در ﻣﻮرد ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﯾﺴﺘﺎد ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎ‬
‫دﺳﺖ ﻣﺒﺎرک وی را ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار دادﻧﺪ) ‪.(٤‬‬
‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ وﺟﻮب اﻋﺎدهی ﻧﻤﺎز ﺗﻮﺳﻂ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺟﺎی ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﺻﺮﯾﺢ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در ﺗﻌﺎرض‬
‫ﻗﺮار داده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﻪ ھﯿﭻ وﺟﻪ ﺑﺎ ھﻢ ﺗﻌﺎرﺿﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻗﻮﻟﯽ ﺷﺎذ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺎذ ﻧﯿﺴﺖ و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬اﮔﺮ زن دﯾﮕﺮی ﻏﯿﺮ از وی ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ دو ﺑﺎھﻢ ﺻﻒ ﺗﺸﮑﯿﻞ دھﻨﺪ وﮔﺮﻧﻪ ﺣﮑـﻢ‬
‫ھﻤﺎن ﻣﺮدی را دارﻧﺪ ﮐﻪ در ﭘﺸﺖ ﺻﻔﻮف ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد‪.‬‬
‫‪ -١‬اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ ﰲ اﳌﻮاﻗﻴﺖ )‪.(٥١٣‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪.(٧٨٣‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٦٩٩‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ ﺻﻼة اﳌﺴﺎﻓﺮﻳﻦ )‪.(٧٦٣‬‬
‫‪ -٤‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺰﻫﺪ واﻟﺮﻗﺎﺋﻖ ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻃﻮﻳﻞ )‪.(٣٠١٠‬‬
 ‫‪٢٢٧‬‬ ‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ‪...‬‬

‫و ﺳﻨﺖ ﺻﺤﯿﺢ و ﺻﺮﯾﺤﺶ ھﻤﺮاه آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﺳﻨﺖ را ﺗﺮک ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ آنرا ﺗﺮک ﮐﺮده‪ .‬ﻟﺬا ﺗﺮک ﺳﻨﺖھﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺨﻔﯽ ﺑﻮدن آنھﺎ ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ آنرا ﺗﺮک‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ آنرا ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺎوﯾﻞ ﺟﺎﯾﺰی ﮐﻪ ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ آن ﺑﻮده ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻋﻤﻞ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮک ﺗﺮکﮐﻨﻨﺪهی اﯾﻦ ﺳﻨﺖ ﺑﺮ‬ ‫ﺳﻨﺘﯽ ﻏﯿﺮ از آن ﺗﺮک ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﭼﮕﻮﻧﻪ ِ‬
‫ﺧﻮد ﺳﻨﺖ ﻣﻘﺪم ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫و اﯾﻦ درﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮوھﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﺳﻨﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪،‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ‪ ،‬ﻃﺎوس‪ ،‬اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺨﻌﯽ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻏﯿﺮ از اﯾﺸﺎن ھﻤﭽﻮن‪ :‬ﺣﮑﻢ‪،‬‬
‫ﺣﻤﺎد‪ ،‬اﺑﻦ اﺑﯽ ﻟﯿﻠﯽ‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬وﮐﯿﻊ‪ ،‬اوزاﻋﯽ ‪ -‬ﮐﻪ ﻃﺤﺎوی از وی ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪-‬‬
‫اﺳﺤﺎق ﺑﻦ راھﻮﯾﻪ‪ ،‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻦ ﻣﻨﺬر و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﺷﺬوذ ﮐﺠﺎﺳﺖ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﺪه از ﻋﻠﻤﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﺑﻮدن آن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ؟‬
‫اﻣﺎ اﻋﺘﺮاضﺗﺎن ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﺤﻞ اﯾﺴﺘﺎدن زن در ﺻﻔﻮف )ﭘﺲ از ﻣﺮدان ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ( از‬
‫ﻓﺎﺳﺪﺗﺮﯾﻦ اﻋﺘﺮاﺿﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ آن ﺟﺎﯾﮕﺎه وی ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﺮای او ﺗﺸﺮﯾﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﮔﺮ در ﺻﻒ ﻣﺮدان ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ھﺮﯾﮏ از ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ وی ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬در‬
‫ﻧﺰد اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﯾﮑﯽ از دو ﻗﻮل در ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬اﮔﺮ زﻧﯽ در ﭘﺸﺖ ﺻﻒ زﻧﺎن ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ اﮔﺮ زﻧﯽ از ﺻﻔﻮف زﻧﺎن ﻣﻨﻔﺮد ﺷﻮد‪،‬‬
‫ھﻤﭽﻮن ﻣﺮدی ﮐﻪ در ﭘﺸﺖ ﺻﻒ ﻣﺮدان ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﻓﺎﺳﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ را ﻗﺎﺿﯽ اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ در ﺗﻌﻠﯿﻘﺶ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ زﯾﺮا ﺣﺪﯾﺚ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در اﯾﻦ‬
‫َّ ِّ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬
‫الﺼﻒ« »ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در‬ ‫زﻣﯿﻨﻪ ﻋﺎم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻻ َﺻﻼة ِﻟﻔ ْﺮ ٍد ﺧﻠﻒ‬
‫ﭘﺸﺖ ﺻﻔﻮف ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز )را ﮔﺮﭼﻪ ھﻤﺮاه ﺟﻤﺎﻋﺖ( ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزی‬
‫ﻧﯿﺴﺖ«) ‪ (١‬اﻣﺎ زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ در ﭘﺸﺖ ﺻﻔﻮف ﻣﺮدان ﺑﻪ ھﻤﺮاه ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺰارد و زن دﯾﮕﺮی ھﻤﺮاه وی ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ از اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﺧﺎرج‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و در ﻣﻮرد ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ ﻋﻤﻮم ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻗﺼﻪی ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﯾﺸﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ -۱‬ﻣﻘﺼﻮد آناﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﻔﻮف ﺟﻤﺎﻋﺖ ھﻤﺮاه دﯾﮕﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﻧﺎﯾﺴﺘﺪ و ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ در ﭘﺸﺖ‬
‫ﺻﻔﻮف ﺑﻪ اﻣﺎم اﻗﺘﺪا ﮐﻨﺪ و درواﻗﻊ ﺻﻔﯽ ﯾﮏ ﻧﻔﺮه ﺗﺸﮑﯿﻞ دھﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٢٨‬‬

‫اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻧﯿﺰ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ داده ﺷﺪه‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ در اﺑﺘﺪای اﻣﺮ ﺑﻮد‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺗﻌﻠﯿﻢ‬
‫ﻣﯽداد درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﻣﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ اﻋﺎدهی ﻧﻤﺎز ﺑﺮای ﻣﺮدی ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ در ﭘﺸﺖ‬
‫ﺻﻔﻮف ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد از آن ﻣﺘﺎﺧﺮ ﺑﻮده و ﺑﻌﺪ از آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻧﺰد ﻣﻦ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺟﻮاب دﯾﮕﺮی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آن اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﻣﺎم‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﺟﻠﻮی آنھﺎ و درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ اﻗﺘﺪا‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬و از آﻧﺠﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ در ﻣﻘﺎم ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﻠﻮﺗﺮ ﺑﻮدن اﯾﺸﺎن از رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪ ج در ﺣﺼﻮل ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺑﺴﯿﺎر رﺳﺎﺗﺮ و ﺑﻠﯿﻎﺗﺮ از آن ﺑﻮد ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ؛ ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻣﻨﺒﺮ ﺑﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن‬
‫اﻗﺘﺪا ﮐﺮده و ﻧﻤﺎز را ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ و اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از اﯾﻨﮑﻪ اﻣﺎم در‬
‫اﻣﺎﻣﺖ ﺑﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬در ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﺎﻻﺗﺮ از آنھﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﮫﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﭼﻮن ﻣﻘﺼﻮد از آن‬
‫ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺑﻮده در ﻧﮫﯽ داﺧﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫رﮐﻮعﮐﺮدن ﻗﺒﻞ از داﺧﻞ ﺷﺪن در ﺻﻒ‪:‬‬

‫اﻣﺎ ﻗﺼﻪی اﺑﻮﺑﮑﺮه‪ ،‬در آن وارد ﻧﺸﺪه ﮐﻪ وی ﻗﺒﻞ از داﺧﻞ ﺷﺪن در ﺻﻒ از رﮐﻮع‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺪان ﺗﻤﺴﮏ ﺟﺴﺖ ﮐﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد وی ﻗﺒﻞ از‬
‫داﺧﻞ ﺷﺪن در ﺻﻒ ﺳﺮش را از رﮐﻮع ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ راھﯽ ﺑﻪ ﺳﻮی اﺛﺒﺎت‬
‫آن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫و در ﻣﻮرد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺑﯿﺮون از ﺻﻒ رﮐﻮع ﮐﺮده و ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ اﻣﺎم از رﮐﻮع‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﺖ رﮐﻮع ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮده و ﺑﻪ ﺻﻒ ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد‪ ،‬در اﯾﻨﮑﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ رﮐﻌﺖ را‬
‫درﯾﺎﻓﺘﻪ ﯾﺎ ﻧﻪ‪ ،‬رواﯾﺖھﺎ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از اﯾﺸﺎن ﺳﻪ رواﯾﺖ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‬
‫وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫رواﯾﺖ اول‪ :‬ﻣﻄﻠﻘﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻠﺶ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮده و رﮐﻌﺖ را درﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و دﻟﯿﻞ اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﺑﻮﺑﮑﺮه را ﺑﻪ اﻋﺎدهی ﻧﻤﺎز اﻣﺮ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬و از وی‬
‫ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻋﻤﻠﺶ را ﻧﺨﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺻﻒ را ﻗﺒﻞ از اﯾﻨﮑﻪ اﯾﺸﺎن ﺳﺮ را از رﮐﻮع ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫درﯾﺎﻓﺘﻪ ﯾﺎ ﻧﻪ؟ و اﮔﺮ اﯾﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ )ادراک ﺻﻒ ﺑﻌﺪ از ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن اﻣﺎم از رﮐﻮع و ادراک‬
‫ﺻﻒ ﻗﺒﻞ از ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن اﻣﺎم از رﮐﻮع( ﺗﻔﺎوت ﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از وی ﺗﻔﺼﯿﻞ و‬
‫ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻋﻤﻠﺶ را ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر در ﺳﻨﻦ ﺧﻮد از زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖس رواﯾﺖ‬
 ‫‪٢٢٩‬‬ ‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ‪...‬‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ وی ﻗﺒﻞ از اﯾﻨﮑﻪ در ﺻﻒ داﺧﻞ ﺷﻮد رﮐﻮع ﻣﯽﮐﺮد و ﺳﭙﺲ در ﺣﺎﻟﺖ رﮐﻮع‬
‫ﻮع اﻣﺎم ﺑﻪ ﺻﻒ‬
‫ﺑﺎ اﻃﻤﯿﻨﺎن و آراﻣﺶ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺻﻒ ﺑﭙﯿﻮﻧﺪد‪ ،‬ﭼﻪ در ﺣﺎﻟﺖ رﮐ ِ‬
‫ﻣﯽﭘﯿﻮﺳﺖ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻌﺪ از ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن اﻣﺎم از رﮐﻮع ﺑﺪان ﻣﻠﺤﻖ ﺷﻮد) ‪.(١‬‬
‫رواﯾﺖ دوم‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﻮده و آن رﮐﻌﺖ را درک ﻧﮑﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ در رواﯾﺖ‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﺎرث و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﮑﻢ ﺑﺪان ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﯿﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ و‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﮐﻮع را در ﺻﻒ درک ﮐﺮده‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ وی در ﺻﻒ آﻧﭽﻪ‬
‫را ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی آن رﮐﻌﺖ درک ﻣﯽﺷﻮد )رﮐﻮع(‪ ،‬درک ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ وی ﺷﺒﯿﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺠﺪهای را در ﻧﻤﺎز ﺗﺮک ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﺰد اﮐﺜﺮ اﺻﺤﺎب اﻣﺎم اﺣﻤﺪ اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺳﻮم‪ :‬اﮔﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﻧﮫﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ وﮔﺮﻧﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻗﺼﻪی‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮه و ﻧﮫﯽ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻻ ﺗﻌﺪ« »اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻧﮑﻦ‪ «.‬ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻧﮫﯽ ﻣﻘﺘﻀﯽ ﻓﺴﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﻧﮫﯽ در ﺣﻖ ﺟﺎھﻞ ﺑﺪان‪ ،‬ﺗﺮک‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﺑﻮﺑﮑﺮه را ﺑﻪ اﻋﺎدهی ﻧﻤﺎزش اﻣﺮ ﻧﮑﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ ﺣﺎل‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮه ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻗﺼﻪی اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﺟﺎﺑﺮب ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آنھﺎ را ﺑﻪ دوﺑﺎره ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز‬
‫اﻣﺮ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ھﺮﯾﮏ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺗﺤﺮﯾﻤﻪ را ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫در اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﯿﺎﻣﺪه ﮐﻪ آﻧﺪو ﺑﺎ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ وارد ﻧﻤﺎز ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ در آن آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ در ھﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪ اﯾﺴﺘﺎدن‪ ،‬رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪج ھﺮﯾﮏ از آنھﺎ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺧﻮد آوردﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺮ ﻓﺮض ﮐﻪ ھﺮ دوی آنھﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺎرج از ﺻﻒ وارد ﻧﻤﺎز ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﮑﺒﯿﺮش ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آﻧﭽﻪ در‬
‫ﺑﻄﻼن ﻧﻤﺎز ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ رﮐﻮع ﮐﺮدن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ وﮔﺮﻧﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻗﺒﻞ از‬
‫رﮐﻮع ﺑﻪ وی ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪه و ھﻤﺮاه وی ﺻﻒ ﺗﺸﮑﯿﻞ داده و در ﮐﻨﺎر وی ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ وی ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ در ﭘﺸﺖ ﺻﻔﻮف ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﺮای‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺗﺤﺮﯾﻤﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﺑﺎھﻢ‪ ،‬را ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺗﺤﺮﯾﻤﻪ ھﯿﭽﯿﮏ از‬
‫ِ‬
‫ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﯽﮔﺮدد ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺗﮑﺒﯿﺮ ھﺮﯾﮏ از آنھﺎ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎرش‬
‫ﻗﺮار دارد در اﺑﺘﺪا و اﻧﺘﮫﺎی آن ﮐﺎﻣﻼ ھﻤﺎھﻨﮓ و ﯾﮑﺴﺎن ﺑﻮده و ﺑﺮاﺑﺮ و ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ ھﻢ‬

‫‪ -١‬ﻣﺎﻟﻚ ﰲ اﳌﻮﻃﺄ‪ ،١٦٥/١‬واﻟﻄﺤﺎوي ﰲ ﴍح ﻣﻌﺎﲏ اﻵﺛﺎر‪ ٣٩٨/١‬واﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ﰲ اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ‪.٩٠/٢‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٣٠‬‬

‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮج و ﺳﺨﺘﯽ و ﻣﺸﻘﺖ آن ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺎس اﺳﺖ ﮐﻪ ھﯿﭽﮑﺲ‪ ،‬ﺑﻪ ھﯿﭻ ﻋﻨﻮان‪ ،‬ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺗﺤﺮﯾﻤﻪ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﺑﺎھﻢ‪ ،‬را در ﺻﺤﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬واﻟﻠﻪ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -١٠‬اﺑﻮداود در ﺳﻨﻦ ﺧﻮد و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش) ‪ (١‬از اﺑﻮدرداءس رواﯾﺖ‬
‫ﻴﻬ ُﻢ‬ ‫ََْ ََ َْ َ َُ ُ‬ ‫َ ْ ََ َ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻣﺎ ِﻣﻦ ﺛﻼﺛ ٍﺔ ِﻲﻓ ﻗﺮ� ٍﺔ وﻻ ﺑﺪ ٍو ﻻ �ﻘﺎم ِ� ِ‬
‫ْ َ َ َ َ َّ َ َ ْ ُ ُ ِّ‬
‫اﺬﻟﺋْ ُ‬ ‫ُ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ ُ َّ َ ْ ْ َ َ‬
‫ﺐ‬ ‫اﺳﺘَﺤ َﻮذ َﻋﻠﻴْ ِﻬ ُﻢ الﺸﻴْ َﻄﺎن‪َ � ،‬ﻌﻠﻴْﻚ ﺑِﺎﺠﻟﻤﺎﻋ ِﺔ ﻓ ِﺈ�ﻤﺎ ﻳﺄ�ﻞ‬ ‫الﺼﻼة ِإﻻ ﻗ ِﺪ‬
‫َ‬ ‫َْ‬
‫ﺎﺻﻴَﺔ« »ھﯿﭻ ﺳﻪ ﻧﻔﺮی ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در روﺳﺘﺎ ﯾﺎ ﺻﺤﺮا ﯾﺎ ﺑﯿﺎﺑﺎن ﮔﺮدھﻢ آﯾﻨﺪ و‬ ‫اﻟﻘ ِ‬
‫ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ ﭘﺎی ﻧﺪارﻧﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺮ آنھﺎ ﭼﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺎد ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و ﺑﺮ ادای ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﻮاﻇﺒﺖ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﭙﯿﻮﻧﺪﯾﺪ و ﺗﮏ روی ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮔﺮگ آن ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی را‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ از ﮔﻠﻪ ﺟﺪا ﺷﺪه و دور ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫وﺟﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از ﭼﯿﺮه ﺷﺪن ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺮ آنھﺎ در اﺛﺮ ﺗﺮک‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪی آن اذان و اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ؛ اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮد ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺷﺨﺺ در ﺗﺮک و اﻧﺠﺎم آن ﻣﺨﯿﺮ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺮ ﺗﺎرک آن و‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎﯾﺶ ﭼﯿﺮه ﻧﻤﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -١١‬ﻣﺴﻠﻢ در ﺻﺤﯿﺤﺶ) ‪ (٢‬از اﺑﯽﺷﻌﺜﺎء ﻣﺤﺎرﺑﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻤﺮاه‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮهس در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﻮذن اذان ﮔﻔﺖ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﻣﺮدی از‬
‫ﺣﺎﺿﺮان در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و راه ﺧﺮوج از ﻣﺴﺠﺪ را در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫ھﻨﮕﺎم اﺑﻮھﺮﯾﺮهس وی را ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ از ﻣﺴﺠﺪ ﺧﺎرج‬
‫ﺷﺪ؛ اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ج را ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮد‪ .‬و در‬
‫رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﭼﻮن ﻣﺮدی را دﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺲ از اذان از ﻣﺴﺠﺪ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ج را‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫وﺟﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ‪ :‬اﺑﻮھﺮﯾﺮهس آن ﺷﺨﺺ را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﺮوج از ﻣﺴﺠﺪ ﭘﺲ از‬

‫‪ -١‬أﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٥٤٧‬وأﲪﺪ )‪ (٢١٧١٠‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ ﰲ اﻹﻣﺎﻣﺔ )‪.(٨٤٧‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺴﻠﻢ )‪.(٦٥٥‬‬
 ‫‪٢٣١‬‬ ‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ‪...‬‬

‫اذان‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن و ﺳﺮﮐﺶ و ﻋﺎﺻﯽ از ﻓﺮﻣﺎن رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ‬
‫از اذان از ﻣﺴﺠﺪ ﺧﺎرج ﺷﻮد و ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺑﺨﻮاﻧﺪ از ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ ج‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬و اﺑﻦ ﻣﻨﺬر در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺑﺮ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻓﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﺗﺮک ﺟﻤﺎﻋﺖ و اﻧﺠﺎم آن ﻣﺨﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﻓﺮد ﺑﺎ ﺗﺨﻠﻒ از آﻧﭽﻪ ﺣﻀﻮرش در آن ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﻋﺎﺻﯽ‬
‫و ﮔﻨﻪﮐﺎر ﺷﻮد‪ .‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ھﺮ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاھﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ و ھﺮﮐﺲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آنرا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮای‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ از ﻣﺴﺠﺪ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﻮذن اﻗﺎﻣﻪی ﻧﻤﺎز را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺟﻮاز‬
‫ﺻﺎدر ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮای وی ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و ھﻤﺮاه اﻣﺎم و‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪه و ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز آنھﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬درﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و اﺻﺤﺎب ﺑﺰرﮔﻮار اﯾﺸﺎن ﮐﺴﯽ را ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺪت اﯾﻦ ﻋﻤﻠﺶ را ﺑﺮ وی اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ اﻧﮑﺎر ﮐﺮدﻧﺪ و آن اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ھﻤﺮاه ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪه ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﮐﻨﺎر ﺑﺎروﺑﻨﻪ و اﺛﺎﺛﯿﻪاش اﮐﺘﻔﺎ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﮑﺎر‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ََ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫) ‪ِّ َ ُ ْ َ َ َ َ َ َ (١‬‬
‫ﺎس‪ ،‬ألﺴﺖ ﺑِﺮﺟ ٍﻞ‬ ‫َ‬
‫ﮐﺮده و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ وی ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻨﻌﻚ أن ﺗﺼ� ﻣﻊ اﻨﻟ ِ‬
‫ُم ْﺴ ِﻠ ٍﻢ؟« »ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﺗﻮ را از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ھﻤﺮاه ﻣﺮدم ﺑﺎزداﺷﺖ‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﺮدی ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﻧﯿﺴﺘﯽ؟«‬
‫و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ دو ﻧﻔﺮی ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫ُ ُ ََْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬
‫ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(٢‬ﻓﻼ �ﻔ َﻌﻼ‪ِ ،‬إذا َﺻﻠﻴْﺘُ َﻤﺎ ِﻲﻓ ِر َﺣﺎ ِﻟﻜ َﻤﺎ � َّﻢ أﺗيﺘُ َﻤﺎ‬
‫َ َّ َ ُ َ َ ٌ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ ِّ‬
‫ﺎﻋ ٍﺔ ﻓ َﺼﻠﻴَﺎ َﻣ َﻌ ُﻬ ْﻢ‪ ،‬ﻓ ِﺈ� َﻬﺎ ﻟﻜ َﻤﺎ ﻧﺎﻓِﻠﺔ« »اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه در ﺧﺎﻧﻪھﺎیﺗﺎن‬ ‫مﺴ ِﺠﺪ ﻤﺟ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪﯾﺪ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ھﻤﺮاه ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻧﺎﻓﻠﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻨﺪ أﲪﺪ )‪ (١٦٣٩٥‬واﻟﺪارﻗﻄﻨﻲ )‪ (١٥٤١‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪.(٨٥٧‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٢١٩‬وﻗﺎل ﺣﺴﻦ ﺻﺤﻴﺢ واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (٨٥٨‬وأﺑﻮداود )‪ (٥٧٥‬وأﲪﺪ )‪.(١٧٤٧٤‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٣٢‬‬

‫اﺟﻤﺎع ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺮ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪:‬‬

‫‪ -١٢‬ﺻﺤﺎﺑﻪ رﺿﻮان اﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻋﻠﯿﻬﻢ اﺟﻤﻌﯿﻦ ﺑﺮ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﯿﺰ اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ‪ .‬و‬
‫ﻣﺎ ﻧﺼﻮص آنھﺎ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ) ‪» :(١‬ﻣﻦ ﺧﻮدﻣﺎن )ﺻﺤﺎﺑﻪ( را دﯾﺪم‬
‫ﮐﻪ در آن زﻣﺎن ﮐﺴﯽ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺨﻠﻒ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺎﻗﺶ ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﺑﻮد«‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ) ‪ (٢‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬وﮐﯿﻊ ﺑﺮای ﻣﺎ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻐﯿﺮه از‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ ھﻼﻟﯽ از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﺪای ﻣﻨﺎدی‬
‫و ﻣﻮذن را ﺑﺸﻨﻮد و ﺑﺪون ﻋﺬر آنرا )ﺑﺎ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ و ﺣﻀﻮر در ﺟﻤﺎﻋﺖ( اﺟﺎﺑﺖ‬
‫ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزی ﻧﯿﺴﺖ‪«.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪» :(٣‬وﮐﯿﻊ ﺑﺮ ﻣﺎ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﺴﻌﺮ از اﺑﯽاﻟﺤﺼﯿﻦ از‬
‫اﺑﯽﺑﺮدة از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﺻﺪای ﻣﻨﺎدی و ﻣﻮذن را‬
‫ﺑﺸﻨﻮد و ﺑﺪون ﻋﺬر آنرا اﺟﺎﺑﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮای وی ﻧﻤﺎزی ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫و اﺣﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪» :(٤‬وﮐﯿﻊ از ﺳﻔﯿﺎن از اﺑﯽﺣﯿﺎن ﺗﯿﻤﯽ از ﭘﺪرش از ﻋﻠﯽس رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮ ھﻤﺴﺎﯾﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزی ﺟﺰ در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ھﻤﺴﺎﯾﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﮐﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﺪای ﻣﻨﺎدی و ﻣﻮذن را ﺑﺸﻨﻮد«‪.‬‬
‫و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ھﺸﯿﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺎ را از ﺣﺴﻦ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻠﯽس ﺧﺒﺮ داده ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﺪای اذان را ﺑﺸﻨﻮد و ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺮود‪ ،‬ﻧﻤﺎزش از ﺳﺮش ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ )و ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻧﻤﯽرود( ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﻋﺬری ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫و ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬از اﻧﺲ از اﺑﯽاﺳﺤﺎق از ﺣﺎرث از ﻋﻠﯽس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ وﻣﻮاﺿﻊ اﻟﺼﻼة )‪.(٦٥٤‬‬

‫‪ -٢‬ذﻛﺮه اﺑﻦ ﺣﺰم ﰲ اﳌﺤﲆ‪.١٩٥/٤‬‬
‫‪ -٣‬أﺧﺮﺟﻪ اﳊﺎﻛﻢ‪ ٢٤٦/١‬وﺻﺤﺤﻪ وواﻓﻘﻪ اﻟﺬﻫﺒﻲ واﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ﻣﺮﻓﻮﻋﺎ وﻣﻮﻗﻮﻓﺎ‪١٧٤/٣‬واﻧﻈﺮ ﳎﻤﻊ‬
‫اﻟﺰواﺋﺪ‪.٤٢/٢‬‬
‫‪ -٤‬أﺧﺮﺟﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق‪ ٤٩٧/١١‬واﻟﺒﻴﻬﻘﻲ‪ ٥٧/٣‬و‪ ١٧٤‬وﺿﻌﻔﻪ اﳊﺎﻓﻆ ﰲ ﺗﻠﺨﻴﺺ اﳊﺒﲑ ‪.٣٢/٢‬‬
 ‫‪٢٣٣‬‬ ‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ‪...‬‬

‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ھﺮﯾﮏ از ھﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﻣﺴﺠﺪ ﮐﻪ ﺻﺪای اذان را ﺑﺸﻨﻮد و درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺳﺎﻟﻢ و‬

‫ﺗﻨﺪرﺳﺖ اﺳﺖ و ﻋﺬری ﻧﺪارد‪) ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﯿﺎﻣﺪه و ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺑﺨﻮاﻧﺪ( ﺑﺮای وی‬
‫ﻧﻤﺎزی ﻧﯿﺴﺖ) ‪.«(١‬‬
‫و وﮐﯿﻊ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ از اﺑﯽﻧﺠﯿﺢ ﻣﻠﮑﯽ از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ اﮔﺮ دو ﮔﻮش ﻓﺮزﻧﺪ آدم ﭘﺮ از ﺳﺮب ﻣﺬاب ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮای وی ﺑﮫﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ از اﯾﻨﮑﻪ ﺻﺪای ﻣﻨﺎدی و ﻣﻮذن را ﺑﺸﻨﻮد و آنرا اﺟﺎﺑﺖ ﻧﮑﻨﺪ) ‪«.(٢‬‬
‫در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ وﮐﯿﻊ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺷﻌﺒﻪ از ﻋﺪی ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ از ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ از اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎسس رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﺻﺪای اذان را ﺑﺸﻨﻮد و ﭘﺲ از آن ﺑﺪون ﻋﺬر‪،‬‬
‫اﺟﺎﺑﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزی ﺑﺮای وی ﻧﯿﺴﺖ) ‪«.(٣‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬از ﻟﯿﺚ از ﻣﺠﺎھﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺮدی از اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎسس در ﻣﻮرد ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ روز را روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺷﺐ را در ﻗﯿﺎم ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد وﻟﯽ‬
‫در ﺟﻤﻌﻪ و ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻮال ﭘﺮﺳﯿﺪ؟ اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ در‬
‫آﺗﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮدای آن روز ھﻤﺎن ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻧﺰد اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس آﻣﺪ و ھﻤﺎن ﺳﻮال را‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬وی در آﺗﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﺎھﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آن ﺷﺨﺺ‬
‫ﺣﺪود ﯾﮏ ﻣﺎه‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﺰد اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﯽﮐﺮد و از او اﯾﻦ ﺳﻮال را‬
‫ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪ و ھﺮ ﺑﺎر اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬وی در آﺗﺶ اﺳﺖ) ‪«.(٤‬‬
‫ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﺼﻮص ﺻﺤﯿﺢ و واﺿﺢ و آﺷﮑﺎر ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﻮد‪ .‬و‬
‫ﺣﺘﯽ از ﯾﮏ ﺻﺤﺎﺑﻪ ھﻢ ﺧﻼف اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ھﺮﯾﮏ از اﯾﻦ آﺛﺎر ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ‬
‫دﻟﯿﻞ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ در ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎل اﮔﺮ ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ در ﮐﻨﺎر ھﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ھﻢ داده و ھﻤﺪﯾﮕﺮ را ﯾﺎری ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد؟ وﺑﺎﻟﻠﻪ اﻟﺘﻮﻓﯿﻖ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق‪ ٤٩٨/١‬واﻟﺪارﻗﻄﻨﻲ‪ ٤٢٠/١‬واﻟﺒﻴﻬﻘﻲ‪.٥٧/٣‬‬

‫‪ -٢‬اﳌﺤﲆ‪.١٩٥/٤‬‬
‫‪ -٣‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ (٧٩٣‬واﺑﻦ ﺣﺒﺎن )‪ (٢٠٦٤‬واﻟﺪارﻗﻄﻨﻲ‪ ٤٢٠/١‬واﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ‪.٥٧/٣‬‬
‫‪ -٤‬اﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٢١٨‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٣٤‬‬

‫ﺣﮑﻢ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮای زﻧﺎن) ‪:(١‬‬

‫ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ زﻧﺎن واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﻧﺰد ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﮐﻠﯽ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺣﻖ آنھﺎ ﻣﺸﺮوع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎز زﻧﺎن در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﯾﮏ زن ﺑﺎ اﻣﺎﻣﺖ زن دﯾﮕﺮی ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﺳﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺸﺮوع‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -١‬ﻋﻤﻮم اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ در ﻓﻀﻞ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ و اﺻﻞ آن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺎل«‬ ‫ِّ َ ُ َ َ ُ ِّ َ‬ ‫) ‪(٢‬‬
‫زﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﺮدان ﯾﮑﺴﺎناﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬اﻟنﺴﺎء ﺷﻘﺎﺋِﻖ الﺮﺟ ِ‬
‫»زﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﺮدان ھﻤﺴﺎﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻋﺪم ورود ﻧﮫﯽ از اﻣﺎﻣﺖ زﻧﯽ ﺑﺮ زﻧﺎن‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻋﻤﻞ ﺑﻌﻀﯽ از زﻧﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ ھﻤﭽﻮن ام ﺳﻠﻤﻪ و ﻋﺎﯾﺸﻪب‪.‬‬
‫از رﻳﻄﺔ اﻟﺤﻨﻔﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖ) ‪ (٣‬ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ ل ﺑﺮ زﻧﺎن اﻣﺎﻣﺖ داده درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ در‬
‫ﻧﻤﺎز ﻓﺮض در ﺑﯿﻦ ﺻﻔﻮف زﻧﺎن اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد‪.‬‬
‫و از ﻋﻤﺎر اﻟﺪھﻨﯽ از زﻧﯽ از ﻗﻮﻣﺶ ﮐﻪ ﺑﻪ وی ﺣﺠﯿﺮه ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ از ام ﺳﻠﻤﻪل‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ) ‪ :(٤‬اﯾﺸﺎن ﺑﺮ زﻧﺎن اﻣﺎﻣﺖ داده و در وﺳﻂ ﺻﻔﻮف زﻧﺎن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻤﻞ اﯾﻦ زﻧﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﻋﺪم وﺟﻮد ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ اﻣﺎﻣﺖ زﻧﺎن ﺑﺮ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دﻻﻟﺖ دارد‪ .‬و از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﻮذﻧﯽ را ﺑﺮای امورﻗﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﺑﺮای وی اذان دھﺪ و او را اﻣﺮ ﮐﺮد ﺗﺎ اھﻞ ﺧﺎﻧﻪاش )از زﻧﺎن را( اﻣﺎﻣﺖ دھﺪ) ‪.(٥‬‬
‫ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ و ﺣﻨﺎﺑﻠﻪ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ زﻧﺎن ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ و‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺻﺤﯿﺢ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﺔ ج‪) .٥١٠-٥٠٨/١‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬

‫‪ -٢‬ﺣﺴﻦ ﺑﻄﺮﻗﻪ‪ ،‬أﺧﺮﺟﻪ أﺑﻮداود )‪ (٢٣٦‬واﻟﱰﻣﺬي )‪ (١١٣‬وأﲪﺪ )‪ (٢٦١٩٥‬واﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ‬
‫)‪.(٧٩٦‬‬
‫‪ -٣‬ﺻﺤﻴﺢ ﻟﺸﻮاﻫﺪه‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق )‪ (٥٠٨٦‬واﻟﺪارﻗﻄﻨﻲ )‪ (١٥٠٧‬واﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ‪.١٣١/٣‬‬
‫‪ -٤‬ﺻﺤﻴﺢ ﻟﺸﻮاﻫﺪه‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق‪ ١٤٠/٣‬واﻟﺪارﻗﻄﻨﻲ ‪ ٤٠٥/١‬واﻟﺴﻨﻦ اﻟﺼﻐﲑ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪(٥٥٥‬‬
‫وﻣﻌﺮﻓﺔ اﻟﺴﻨﻦ واﻵﺛﺎر )‪.(٥٩٧٤‬‬
‫‪ -٥‬ﺿﻌﻴﻒ‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ أﺑﻮداود )‪ (٥٩٢‬واﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﺔ‪ ٨٩/٣‬واﻟﺒﻴﻬﻘﻲ‪.١٣٠/٣‬‬
 ‫‪٢٣٥‬‬ ‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ‪...‬‬

‫ب( زن ﺑﺎ اﻣﺎﻣﺖ ﻣﺮدی ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ آن زن ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻋﺪهای از زﻧﺎن‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺻﻔﻮف ﻣﺮدان ﺑﻪ اﻣﺎم اﻗﺘﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫زﯾﺎدی ﻣﺸﺮوع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲس) ‪ (١‬ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ و ﯾﺘﯿﻤﯽ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﯾﻢ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﺎدرم ام ﺳﻠﯿﻢ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﺎ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد‪.‬‬
‫دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮ ﺣﺪﯾﺚ ام ﺳﻠﯿﻢ) ‪ (٢‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺳﻼم‬
‫ﻣﯽداد و ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬زنھﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﺤﻀﺮت ج اﻧﺪﮐﯽ‬
‫ﺗﻮﻗﻒ ﻣﯽﮐﺮد و آﻧﮕﺎه ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺒﺼﺮهھﺎ‪:‬‬
‫‪ -١‬ﺑﺮای ﻣﺮدی ﮐﻪ ﺑﺎ ھﻤﺴﺮ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از ﻣﺤﺎرﻣﺶ ﺗﻨﮫﺎ ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ھﻤﺮاه وی‬
‫ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺮاﮐﻪ ﺧﻠﻮت وی ﺑﺎ آن زن در ﻏﯿﺮ ﻧﻤﺎز ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدی‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮏ زن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ را اﻣﺎﻣﺖ دھﺪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺎم ﺑﻮدن اﯾﻦ‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ٌ ْ َ َّ َ َ َ‬ ‫َ َ ْ ُ َّ‬
‫رھﻨﻤﻮد ﻧﺒﻮی ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(٣‬ﻻ �ﻠ َﻮن َر ُﺟﻞ ﺑِﺎم َﺮأ ٍة ِإﻻ ﺎﻛن ﺛ ِﺎﺜﻟَ ُﻬ َﻤﺎ الﺸﻴْ َﻄﺎن«‬
‫»ھﯿﭻ ﻣﺮدی ﺑﺎ زﻧﯽ ﺗﻨﮫﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﻮﻣﯿﻦ آنھﺎ ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدی ﺑﺮای ﮔﺮوھﯽ از زﻧﺎن اﻣﺎﻣﺖ دھﺪ زﯾﺮا اﺟﺘﻤﺎع زﻧﺎن ﺧﻠﻮت‬
‫را ﻧﻔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﮫﯽ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬و از ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ وارد‬
‫ﺷﺪه ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻓﺘﻨﻪ در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺧﻮف ﻓﺘﻨﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺴﺎد را‬
‫دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻋﺬرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺗﺨﻠﻒ از ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺟﻮاز داده ﺷﺪه) ‪:(٤‬‬

‫ﻋﺬرھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺨﻠﻒ از ﺣﻀﻮر در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺠﺪ را ﻣﺒﺎح ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﻋﺎم‬
‫و ﺑﻌﻀﯽ ﺧﺎص ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٧٢٧‬وﻣﺴﻠﻢ )‪.(٦٥٨‬‬

‫‪ -٢‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٨٧٠‬وأﺑﻮداود )‪ (١٠٤٠‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (١٣٣٣‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪.(٩٣٢‬‬
‫‪ -٣‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﱰﻣﺬي )‪ (١١٧١‬وأﲪﺪ )‪.(١٧٢‬‬
‫‪ -٤‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺻﺤﯿﺢ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﺔ ج‪١‬ص‪.٥١٦-٥١١‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٣٦‬‬

‫ﻋﺬرھﺎی ﻋﺎم‪:‬‬
‫‪١‬و‪ -٢‬ﺑﺎران و ِﮔﻞ و ﻻی‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺧﺮوج وی ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺴﺠﺪ را ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬از ﻧﺎﻓﻊ رواﯾﺖ اﺳﺖ) ‪ (١‬ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﻤﺮس در ﺷﺒﯽ ﺳﺮد و ﻃﻮﻓﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز اذان داد‬
‫و ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﺧﺎﻧﻪھﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارﯾﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻤﺎﻧﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﺷﺒﯽ ﮐﻪ ﺳﺮد و‬
‫ﺑﺎراﻧﯽ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﻮذن ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺧﺎﻧﻪھﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارﯾﺪ‪.‬‬
‫و از ﺟﺎﺑﺮس رواﯾﺖ اﺳﺖ) ‪ (٢‬ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻤﺮاه رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮای ﺳﻔﺮی ﺧﺎرج ﺷﺪﯾﻢ‬
‫ُ َ ِّ َ ْ َ َ ْ ُ‬
‫ﺎء ِﻣﻨ� ْﻢ ِﻲﻓ‬‫ﮐﻪ ﺑﺎران ﺷﺮوع ﺑﺎ ﺑﺎرﯾﺪن ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ِ » :‬ﻴﻟﺼﻞ ﻣﻦ ﺷ‬
‫ْ‬
‫َرﺣ ِﻠ ِﻪ« »ھﺮﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ در ﮐﻨﺎر ﺑﺎروﺑﻨﻪاش ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪«.‬‬
‫ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺎ اﯾﻦ ھﻤﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ ،‬اﻓﻀﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪریس ﮐﻪ ﮔﻔﺖ) ‪» :(٣‬اﺑﺮی ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ و ﭼﻨﺎن ﺑﺎرﯾﺪن ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ از‬
‫ﺳﻘﻒ )ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺒﻮی( ﮐﻪ از ﺷﺎﺧﻪی درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻮد‪ ،‬آب ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﺪ و ﻣﻦ رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪج را دﯾﺪم ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن آب و ﮔﻞ ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ آﻧﮑﻪ اﺛﺮ ﮔﻞ را ﺑﺮ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ‬
‫آﻧﺤﻀﺮت ج ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدم‪«.‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻋﻠﯽ رﻏﻢ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎران و ﮔﻞ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺘﯽ ﮐﻪ در آب و ﮔﻞ ﺳﺠﺪه ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺳﺮﻣﺎی ﺷﺪﯾﺪ‪ :‬ﺳﺮﻣﺎﯾﯽ ﺷﺪﯾﺪی ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﻣﻘﺪاری ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺪان ﻣﺎﻧﻮس‬
‫ﺷﺪه و ﻋﺎدت ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻋﻤﺮس در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬و از ﻧﻌﯿﻢ ﻧﺤﺎم‬
‫رواﯾﺖ اﺳﺖ) ‪ (٤‬ﮐﻪ‪ :‬در روزی ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺮد‪ ،‬اذان ﺻﺒﺢ داده ﺷﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ وی ﻣﻮی ﺳﺮ‬
‫ھﻤﺴﺮش را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬در اﯾﻦ ھﻨﮕﺎم ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﮐﺎش ﻣﻮذن ﻧﺪا ﻣﯽداد ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ‬
‫)در ﺧﺎﻧﻪاش( ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪) ،‬و در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﮑﻨﺪ( ﺑﺮ او ﺣﺮﺟﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮذن رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در آﺧﺮ اذاﻧﺶ ﻧﺪا داد ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ )در ﺧﺎﻧﻪ( ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و )در ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﻴﺢ‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٦٦٦‬وﻣﺴﻠﻢ )‪.(٦٩٧‬‬

‫‪ -٢‬ﺻﺤﻴﺢ‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻢ )‪ (٦٩٨‬وأﺑﻮداود )‪ (١٠٦٥‬واﻟﱰﻣﺬي )‪.(٤٠٩‬‬
‫‪ -٣‬ﺻﺤﻴﺢ‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٦٦٩‬وﻣﺴﻠﻢ )‪.(١١٦٧‬‬
‫‪ -٤‬ﺻﺤﻴﺢ‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ أﲪﺪ )‪ (١٧٩٣٤‬واﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪ (١٨٦٨‬وﻣﺴﻨﺪ اﺑﻦ أﰊ ﺷﻴﺒﺔ )‪(٥٥٣‬‬
‫وﻋﺒﺪاﻟﺮزاق )‪.(١٩٢٧‬‬
 ‫‪٢٣٧‬‬ ‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ‪...‬‬

‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﮑﻨﺪ( ﺑﺮ او ﺣﺮﺟﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و اﯾﻦ در ﺣﯿﺎت رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و در‬
‫آﺧﺮ اذان ﻣﻮذن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﺬرھﺎ ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺷﺪﯾﺪی را ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در آن ﻣﺴﯿﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻮی‬
‫ﻣﺴﺠﺪ را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬اﻓﺰودهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎﯾﺪه‪ :‬اﻣﺎم ﻧﻮوی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪» :(١‬اﺻﺤﺎب ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﻋﺬرھﺎ]ی ﻣﺸﺮوع[ ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد و در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ‬
‫ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ و ﯾﺎ ﻓﺮض ﻋﯿﻦ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﻣﺜﻼ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺳﻨﺖ ﻣﻮﮐﺪهای اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺮک آن ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺬری ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺮک ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﮐﺮاھﺖ از وی‬
‫زاﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺬری ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺗﺮک ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪون ﺷﮏ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮای‬
‫وی ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﺪه و ﻓﻘﻂ ﻣﻌﻨﺎی آن ﺳﻘﻮط ﮔﻨﺎه و ﮐﺮاھﺖ از وی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻋﺬرھﺎی ﺧﺎص‪:‬‬
‫‪ -٤‬ﺑﯿﻤﺎری‪ :‬ﺑﯿﻤﺎری ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد آن‪ ،‬آﻣﺪن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮای ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺳﺨﺖ‬
‫و دﺷﻮار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻣﻨﺬر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬در ﺑﯿﻦ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺧﻼﻓﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮای ﻣﺮﯾﺾ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﯿﻤﺎریاش ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ .‬و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮدداری ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪ُ » :(٢‬م ُﺮوا أﺑَﺎ ﺑَ� ٍﺮ‬
‫ﺎس« »اﺑﻮﺑﮑﺮ را ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪«.‬‬ ‫ﻓَﻠْﻴُ َﺼ ِّﻞ ﺑ َّ‬
‫ﺎﻨﻟ ِ‬‫ِ‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﯿﻤﺎری ﺟﺰﺋﯽ ﺑﻮده و ﺷﺪﯾﺪ ﻧﺒﻮد ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺑﯿﻤﺎری‪ ،‬آﻣﺪن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار ﻧﺒﻮد ‪ -‬ﺑﯿﻤﺎریھﺎﯾﯽ ھﻤﭽﻮن درد دﻧﺪان ﯾﺎ درد ﺳﺮ ﺟﺰﺋﯽ و ﺗﺐ ﺧﻔﯿﻒ‬
‫‪ -‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﻤﺎریھﺎی ﺟﺰﺋﯽ ﻋﺬر ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﯿﻤﺎریھﺎﯾﯽ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﺘﯽ و دﺷﻮاری آن ھﻤﭽﻮن دﺷﻮاری و ﺳﺨﺘﯽ آﻣﺪن ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ در ﺑﺎران ﺑﺎﺷﺪ) ‪.(٣‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ در ﺻﻮرت ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻋﺰﯾﻤﺖ را اﺧﺘﯿﺎر ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮد ﺑﯿﻤﺎری ﺑﺮای ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ‬

‫‪ -١‬اﳌﺠﻤﻮع ﻟﻠﻨﻮوي‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺻﺤﻴﺢ‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٦٦٤‬وﻣﺴﻠﻢ )‪.(٤١٨‬‬
‫‪ -٣‬اﳌﺠﻤﻮع ﻟﻠﻨﻮوي‪.٢٠٥/٤‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٣٨‬‬

‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬اﻓﻀﻞ و ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ) ‪» :(١‬ﻣﻦ‬
‫ﺧﻮدﻣﺎن )ﺻﺤﺎﺑﻪ( را دﯾﺪم ﮐﻪ در آن زﻣﺎن ﮐﺴﯽ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺨﻠﻒ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺎﻗﺶ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد؛ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺣﺘﯽ ﻓﺮد )ﺑﯿﻤﺎر ﯾﺎ ﻧﺎﺗﻮان( آورده و زﯾﺮ ﺑﺎزوی او‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺎ در ﺻﻒ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ )و او ھﻢ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ادا‬
‫ﮐﻨﺪ(«‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﺑﯿﻤﺎری ھﻤﯿﺸﮕﯽ ھﻤﭽﻮن ﮐﻮری و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن؛ ﭼﻮن زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻋﺘﺒﺎن ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻪ‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎرﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﭼﺸﻢ ﻣﻦ ﺿﻌﯿﻒ ﮔﺸﺘﻪ و ﻣﻦ ﻣﺮدم ﺧﻮﯾﺶ را اﻣﺎﻣﺖ‬
‫ﻣﯽدھﻢ و ھﺮﮔﺎه ﺑﺎران ﻣﯽآﯾﺪ در وادی ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﻦ و اﯾﺸﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﯿﻼب ﺳﺮازﯾﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮوم و ﺑﺮایﺷﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارم‪ .‬رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﻪ وی اﺟﺎزه‬
‫دادﻧﺪ ﺗﺎ در ﺧﺎﻧﻪاش ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ) ‪.(٢‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎﯾﯽ و ﺑﺎران ﺑﻪ ھﻤﺮاه ھﻢ ﺑﺮای ﻋﺘﺒﺎن ﻋﺬر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﻟﻔﻆ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲس آﻣﺪه اﺳﺖ) ‪ :(٣‬ﺷﺨﺼﯽ از اﻧﺼﺎر ﮐﻪ ﺧﯿﻠﯽ ﻓﺮﺑﻪ و ﭼﺎق ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺤﻀﺮتج‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﻏﺬاﺋﯽ ﺗﺪارک دﯾﺪ و‬
‫آﻧﺤﻀﺮتج را ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺶ دﻋﻮت ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺣﺼﯿﺮی ﭘﮫﻦ ﻧﻤﻮد و روی آن آب ﭘﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ روی آن دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﺗﻨﻮﻣﻨﺪی و ﭼﺎﻗﯽ ﻓﺮد را از ﻋﺬرھﺎی ﻣﺒﺎحﮐﻨﻨﺪهی ﺗﺮک ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﮔﻮاه و ﺷﺎھﺪ ﺑﺮ ﺗﺮک ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺘﺒﺎن آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻓﺮد‬
‫ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ‪ ،‬راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻪ وی را ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺴﺠﺪ ھﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ ،‬در اﯾﻨﺼﻮرت ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺑﺮای وی ﻣﺒﺎح ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎد‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺣﻨﻔﯿﻪ ﮐﻪ ﻓﺮد ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ را ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻣﻌﺬور ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮای وی‬
‫راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﺮای آوردن او ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ) ‪.(٤‬‬
‫‪ -٦‬ﺗﺮس‪ :‬ھﻤﭽﻮن اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﺒﺐ وﺟﻮد ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﻇﺎﻟﻢ‪ ،‬دﺷﻤﻦ‪ ،‬دزد و‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦھﺎ ھﺮاﺳﺎن و ﺑﯿﻤﻨﺎک ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ ﻣﺎل و اھﻠﺶ ﺑﯿﻤﻨﺎک ﺑﻮده و ﻻزم اﺳﺖ‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﻴﺢ‪ :‬اﺧﺮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻢ )‪ (٦٥٤‬وﻏﲑه‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺻﺤﻴﺢ‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٤٢٥‬وﻣﺴﻠﻢ )‪.(٣٣‬‬
‫‪ -٣‬ﺻﺤﻴﺢ‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٦٧٠‬وأﺑﻮداود )‪.(٦٥٧‬‬
‫‪ -٤‬اﺑﻦ ﻋﺎﺑﺪﻳﻦ‪ ،٣٧٣/١‬اﻟﺪﺳﻮﻗﻲ‪ ،٣٩١/١‬وﻛﺸﻒ اﻟﻘﻨﺎع‪.٤٩٧/١‬‬
 ‫‪٢٣٩‬‬ ‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ‪...‬‬

‫ﮐﻪ ﮐﺴﯽ از آنھﺎ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻧﺰد ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد اﺧﺘﻼﻓﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﺗﻔﺼﯿﻼت آن دارﻧﺪ) ‪ ،(١‬ﻋﺬری در ﺗﺮک ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻟﯿﻞ ﻋﻤﺪهای ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬رواﯾﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺮﻓﻮع وارد ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از رﺳﻮل‬
‫ْ‬ ‫ِّ‬ ‫ََ َ َُْ‬ ‫ْ َ‬
‫اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪َ » :(٢‬ﻣ ْﻦ َﺳ ِﻤ َﻊ ال ُﻤﻨﺎ ِد َي ﻓﻠ ْﻢ � ْﻤﻨﻌﻪ ِﻣ َﻦ ا�ﺒَﺎ ِﻋ ِﻪ‪ُ ،‬ﻋﺬ ٌر«‬
‫»ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺻﺪای ﻣﻮذن را ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﺟﺰ ﻋﺬر او را از ﺗﺒﻌﯿﺖ آن ﺑﺎز ﻧﻤﯽدارد‪«.‬‬
‫َّ‬ ‫َ ْ ٌ َ ْ َ َ ٌ َ ْ ُ ْ َ ْ ْ ُ َّ َ َّ‬
‫الﺼﻼ ُة اﻟ ِﻲﺘ َﺻ�« »ﺗﺮس‬ ‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻋﺬر ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺧﻮف أو مﺮض‪ ،‬لﻢ �ﻘﺒﻞ ِﻣﻨﻪ‬
‫ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎری‪) ،‬و در ﻏﯿﺮ اﯾﻨﺼﻮرت( ﻧﻤﺎزی را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ از وی ﻗﺒﻮل‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫‪ -٧‬ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪن ﻏﺬا ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪان ﻧﯿﺎز دارد‪ :‬از ﻧﺎﻓﻊ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮس از رﺳﻮل‬
‫َّ َ ُ َ َ‬
‫الﺼﻼة‪ ،‬ﻓﺎﺑْﺪ ُءوا‬ ‫اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(٣‬إ َذا ُوﺿ َﻊ َﻋ َﺸ ُ َ َ ُ ْ ُ َ‬
‫ﺎء أﺣ ِﺪ�ﻢ َوأ ِ�ﻴﻤ ِ‬
‫ﺖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َْ َ ْ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎﻟﻌﺸﺎ ِء َوﻻ � ْﻌ َﺠﻞ َﺣ َّﻰﺘ �ﻔ ُﺮغ ِﻣﻨ ُﻪ« »ھﺮﮔﺎه ﻏﺬای ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ و در اﯾﻦ ﺣﺎل‬‫ﺑِ‬
‫اﻗﺎﻣﻪی ﻧﻤﺎز ھﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮردن ﻏﺬا ﮐﻨﺪ و ﻋﺠﻠﻪ ﻧﮑﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ از آن‬
‫ﻓﺎرغ ﺷﻮد‪ «.‬و وﻗﺘﯽ ﺑﺮای اﺑﻦ ﻋﻤﺮس ﻏﺬا آﻣﺎده ﺷﺪ و در اﯾﻦ ﺣﺎل اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ھﻢ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻗﺮاﺋﺖ اﻣﺎم را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽآﻣﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ از ﺧﻮردن ﻏﺬا ﻓﺎرغ‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬
‫َ َ‬
‫ﺎﻟﻌﺸﺎ ِء« را ﺣﻤﻞ ﺑﺮ اﺳﺘﺤﺒﺎب‬ ‫َ َْ ُ‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج »ﻓﺎﺑﺪءوا ﺑِ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﺧﺘﻼف ﮐﺮده و ﻋﺪهای آنرا ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺧﻮردن‬
‫ﻏﺬا دارد ﮐﻪ ﻣﺸﮫﻮر ﻧﺰد ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ھﻤﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻋﺪهای آنرا ﻣﻘﯿﺪ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺛﻮری و اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق ﺑﺪان ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ و ﺑﺮ آن ﻋﻤﻞ اﺑﻦ ﻋﻤﺮس دﻻﻟﺖ دارد‪ .‬و اﺑﻦ ﺣﺰم‬
‫اﻓﺮاط ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎز را ﺑﺮ ﻏﺬا ﻣﻘﺪم دارد‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ .‬و ﻋﺪهای‬
‫ﻣﻘﺪم داﺷﺘﻦ ﻧﻤﺎز را ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺴﺶ ﺑﺮ ﻏﺬا ﻣﺘﮑﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻗﻮل از ﻣﺎﻟﮏ و اﺻﺤﺎﺑﺶ ﻣﻨﻘﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﻮردن را ﺑﺮ ﻧﻤﺎزش ﻣﻘﺪم ﮐﻨﺪ و‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ﻋﺎﺑﺪﻳﻦ‪ ،٣٧٤/١‬ﻣﻐﻨﻲ اﳌﺤﺘﺎج‪ ،٢٣٥/١‬اﳌﻐﻨﻲ‪.٦٣١/١‬‬

‫‪ -٢‬ﺿﻌﻴﻒ ﻣﺮﻓﻮﻋﺎ واﻟﺼﻮاب ﻣﻮﻗﻮﻓﺎ‪ .‬أﻋﻞ ﺑﺎﻟﻮﻗﻒ‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ أﺑﻮداود )‪ (٥٥١‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ (٧٩٣‬واﳊﺎﻛﻢ‬
‫‪ ،٢٤٥/١‬واﻟﺒﻴﻬﻘﻲ‪ ٥٧،١٧٤/٣‬ورﺟﺢ وﻗﻔﻪ وﻫﻮاﻟﺼﻮاب‪ .‬واﷲ أﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺻﺤﻴﺢ‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٦٧٣‬وﻣﺴﻠﻢ )‪.(٥٥٩‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٤٠‬‬

‫ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮردن ﻏﺬا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وی ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش را اﻋﺎده ﮐﻨﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪) :‬اﺑﻮﻣﺎﻟﮏ ﮐﻤﺎل ﺑﻦ ﺳﯿﺪ ﺳﺎﻟﻢ( دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ اﺳﺘﺤﺒﺎب اﻋﺎدهی ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫اﻣﺮ وارد ﺷﺪه در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﻘﺪم داﺷﺘﻦ ﻏﺬا ﺑﺮ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺣﻤﻞ ﺑﺮ اﺳﺘﺤﺒﺎب و ﻧﻪ‬
‫وﺟﻮب ﻣﯽﺷﻮد و دﻟﯿﻞ آن ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻣﯿﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪» :(٢‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را‬
‫دﯾﺪم ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺎﻧﻪی ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی را ﺑﺎ ﮐﺎرد ﺑﺮﯾﺪه و آنرا ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و ﮐﺎرد را رھﺎ ﮐﺮده و ﻧﻤﺎز ﮔﺰارده و وﺿﻮ ﻧﮑﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫‪ -٨‬دﻓﻊ ﺑﻮل و ﻏﺎﺋﻂ‪ :‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺣﺪﯾﺚ ام اﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪل ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬از رﺳﻮل‬
‫) ‪َ َ ْ َ ْ ُ ُ َ ُ َ ُ َ َ َ َّ َ ْ َ َ َ َ َ (٣‬‬
‫ﺎن« »ﻧﻤﺎز‬‫اﻟﻠﻪ ج ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻻ ﺻﻼة ِﺤﺑﺮﻀةِ اﻟﻄﻌﺎمِ ‪ ،‬وﻻ ﻫﻮ ﻳﺪاﻓِﻌﻪ اﻷﺧﺒﺜ ِ‬
‫ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪن ﻏﺬا و ھﻤﭽﻨﯿﻦ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﺑﻮل و ﻏﺎﺋﻂ ﻗﺮار دارد‪،‬‬
‫درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪«.‬‬
‫و از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ارﻗﻢ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬وی ﺑﺮای ﺣﺞ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه ھﻤﺮاه ﻣﺮدم ﺧﺎرج ﺷﺪ‪،‬‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ وی آنھﺎ را اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽداد‪ ،‬روزی ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز اﻗﺎﻣﻪ ﺷﺪ ‪ -‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ‪-‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﺮای اﻣﺎﻣﺖ ﭘﯿﺶ رود‪ .‬و ﺧﻮدش ﺑﺮای ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬از‬
‫َ َ‬ ‫) ‪َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ َ َ (٤‬‬
‫ﺖ‬‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬إِذا أراد أﺣﺪ�ﻢ أن ﻳﺬﻫﺐ اﺨﻟﻼ َء َوﻗﺎﻣ ِ‬
‫َْ ْ ْ َ‬ ‫َّ َ‬
‫الﺼﻼ ُة‪ ،‬ﻓﻠﻴَﺒْ َﺪأ ﺑِﺎﺨﻟَﻼ ِء« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻗﺼﺪ رﻓﺘﻦ ﺑﺮای ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ داﺷﺖ و‬
‫ﻧﻤﺎز اﻗﺎﻣﻪ ﺷﺪ‪ ،‬رﻓﺘﻦ ﺑﺮای ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ را ﺑﺮ ﻧﻤﺎز ﻣﻘﺪم ﮐﺮده و اﺑﺘﺪا ﺑﺮای ﻗﻀﺎی‬
‫ﺣﺎﺟﺖ ﺑﺮود‪«.‬‬
‫ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎ دﻓﻊ ﺑﻮل و ﻏﺎﺋﻂ دو ﻋﺬر ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮﯾﮏ از آنھﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﺳﺎﻗﻂ‬
‫ﺷﺪن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ از ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و اﯾﺴﺘﺎدن ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﯿﺎز ﺑﻪ دﻓﻊ‬
‫ﯾﮑﯽ از آندو‪ ،‬ﺳﺒﺐ دوری ﻧﻤﺎز از ﺧﺸﻮع و ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪن ﺑﻪ آنھﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۹‬ﺧﻮردن ﺳﯿﺮ و ﭘﯿﺎز و ﺗﺮه ﻓﺮﻧﮕﯽ )ﭘﯿﺎزﭼﻪ( و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦھﺎ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻮی آن ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري ﺑﺘﴫف ﻳﺴﲑ‪.١٨٨/٢‬‬

‫‪ -٢‬ﺻﺤﻴﺢ‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٦٧٥‬وﻣﺴﻠﻢ )‪.(٣٥٥‬‬
‫‪ -٣‬ﺻﺤﻴﺢ‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻢ )‪ (٥٦٠‬وأﺑﻮداود )‪ (٨٩‬وأﲪﺪ )‪.(٢٤٢٧٠‬‬
‫‪ -٤‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﻄﺮﻗﻪ‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ أﺑﻮداود )‪ (٨٨‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (٨٥٢‬واﻟﱰﻣﺬي )‪ (١٤٢‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ (٦١٦‬وﻏﲑﻫﻢ‪.‬‬
 ‫‪٢٤١‬‬ ‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ‪...‬‬

‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪن ﺑﻮی آنھﺎ ﻋﺬری در ﻋﺪم ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮدم و‬
‫َ ََ‬
‫ﻣﻼﺋﮑﻪ اذﯾﺖ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ .‬از ﺟﺎﺑﺮس از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪َ » :(١‬ﻣ ْﻦ أ�ﻞ‬
‫ََ‬ ‫َ َ َ َّ ً َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ ُّ َ ْ ُ َ َ َ َ ْ‬ ‫َْ ْ َ‬ ‫َ‬
‫ﻮم َواﻟﻜ َّﺮاث ﻓﻼ �ﻘ َﺮ َ� َّﻦ َم ْﺴ ِﺠﺪﻧﺎ‪،‬‬ ‫اﺒﻟﻘﻠ ِﺔ‪ ،‬اﺜﻟُّﻮمِ ‪ -‬وﻗﺎل مﺮة‪ :‬ﻣﻦ أ�ﻞ اﺒﻟﺼﻞ واﺜﻟ‬ ‫ِﻣ ْﻦ ﻫ ِﺬ ِه‬
‫ْ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ َّ ْ َ َ َ َ َ َ َّ‬
‫�ﺔ �ﺘَﺄذى ِم َّﻤﺎ �ﺘَﺄذى ِﻣﻨ ُﻪ َ�ﻨُﻮ َآد َم« »ھﺮﮐﺲ از اﯾﻦ ﺳﺒﺰی ‪ -‬ﺳﯿﺮ‪ -‬ﺑﺨﻮرد و‬ ‫ﻓ ِﺈن الﻤﻼﺋِ‬
‫ﺑﺎری دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﭘﯿﺎز و ﺳﯿﺮ و ﺗﺮه ﻓﺮﻧﮕﯽ )ﭘﯿﺎزﭼﻪ( ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮد ﭼﺮا ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن از آﻧﭽﻪ اﻧﺴﺎﻧﮫﺎ از آن ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖ‬
‫و اذﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪«.‬‬
‫و اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺒﺰﯾﺠﺎت ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺎم ﺧﻮرده ﺷﻮد اﻣﺎ ﭼﻮن ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﭘﺨﺘﻪ ﺧﻮرده ﺷﻮﻧﺪ ﺣﺮﺟﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻋﻠﺖ اذﯾﺖ و آزار دﯾﮕﺮان ﮐﻪ ﺑﻮی‬
‫آنھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺨﺘﻪ ﺷﺪن زاﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎبس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﻨﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد) ‪» :(٢‬ﭘﺲ ﺷﻤﺎ ای ﻣﺮدم‪ ،‬از دو درﺧﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮرﯾﺪ ﮐﻪ آنھﺎ را )از ﺟﮫﺖ ﺑﻮ(‬
‫ﺧﺒﯿﺚ ﻣﯽداﻧﻢ‪ ،‬آندو ﭘﯿﺎز و ﺳﯿﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را دﯾﺪم ﮐﻪ ﭼﻮن در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮی آنرا از ﮐﺴﯽ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد ﺗﺎ وی را از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﺳﻮی‬
‫ﺑﻘﯿﻊ ﺧﺎرج ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ از ﺷﻤﺎ آنرا ﺧﻮرد‪ ،‬ﭘﺨﺘﻪ ﺷﺪهی آنرا ﺑﺨﻮرد ﺗﺎ ﺑﻮﯾﺶ از‬
‫ﺑﯿﻦ ﺑﺮود«‪.‬‬
‫اھﻞ ﻋﻠﻢ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺷﻐﻠﯽ دارد ﮐﻪ در آن ﺑﻮی اذﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪهای ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن‬
‫ﻗﺼﺎﺑﯽ و ﺳﻼﺧﯽ و ﻓﺮوﺷﻨﺪهی زﯾﺘﻮن و ﻣـﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦھﺎ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﭼﻨﺎن‬
‫ﺑﯿﻤﺎری دارد ﮐﻪ ﺑـﻪ ﺳﺒﺐ آن ﻣﻮﺟﺐ اذﯾﺖ دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺷﻮد ھﻤﭽﻮن ﺟﺬام و ﭘﯿﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻋﺬر ﻣﻠﺤﻖ ﮐﺮدهاﻧﺪ) ‪.(٣‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ )اﺑﻮﻣﺎﻟﮏ ﮐﻤﺎل ﺑﻦ ﺳﯿﺪ ﺳﺎﻟﻢ(‪ :‬ﺳﺰاوارﺗﺮ از اﯾﻦھﺎ در اﻟﺤﺎق ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﺬر‪،‬‬
‫ﻣﻌﺘﺎدﯾﻦ ﺑﻪ دﺧﺎﻧﯿﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﺎن زﯾﺎد ھﺴﺘﻨﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ اذﯾﺖ و‬
‫آزار ﺑﻮی ﺳﯿﮕﺎر و دﺧﺎﻧﯿﺎت ﺑﺴﯿﺎر ﺑﯿﺸﺘﺮ از اذﯾﺖ ﺑﻮی دھﺎن ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﯿﺮ و ﭘﯿﺎز‬
‫ﺧﻮرده اﺳﺖ و اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎز و ﺳﯿﺮ در اﺻﻞ ﺣﻼل ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺮ ﺧﻼف‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﻴﺢ‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٨٥٤‬وﻣﺴﻠﻢ )‪ (٥٦٤‬واﻟﻠﻔﻆ ﻟﻪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺻﺤﻴﺢ‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻢ )‪ (٥٦٧‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (٧٠٨‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ (٣٣٦٣‬وﻣﺴﻨﺪ أﲪﺪ )‪.(٨٩‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺪﺳﻮﻗﻲ‪ ،٣٨٩/١‬ﻣﻐﻨﻲ اﳌﺤﺘﺎج‪ ،٢٣٦/١‬ﻛﺸﺎف اﻟﻘﻨﺎع‪.٤٩٧/١‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٤٢‬‬

‫اﺳﺘﻌﻤﺎل دود‪ .‬واﻟﻠﻪ اﻋﻠﻢ‪.‬‬

‫ﻓﺎﯾﺪه‪ :‬ﻓﻘﮫﺎ ﻧﯿﺎﻓﺘﻦ آﻧﭽﻪ ﺑﺎ آن ﻋﻮرت را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬از ﻋﺬرھﺎی ﻋﺪم ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻨﺒﯿﻪ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﺎﻧﺪن در ﮐﻨﺎر ﻋﺮوس در ﺷﺐ زﻓﺎف‪ ،‬در ﻋﺪم ﺧﺮوج ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪،‬‬
‫ﻋﺬر ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫ﻓﻘﮫﺎی ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺣﻨﺒﻠﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ) ‪ (١‬ﮐﻪ زﻓﺎف ﻣﺮد ﺑﺎ ھﻤﺴﺮش ﻋﺬری اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫وی ﻣﺎﻧﺪن در ﻧﺰد زن و ﻋﺪم ﺧﺮوج وی ﺑﺮای ﺟﻤﺎﻋﺖ را ھﻔﺖ روز ﺑﺮای زن ﺑﺎﮐﺮه و ﺳﻪ‬
‫روز ﺑﺮای زﻧﯽ ﮐﻪ ﻃﻼق ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺒﺎح ﻣﯽﮐﻨﺪ؟! و ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﻓﻘﻂ آنرا ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ ﺗﺮک‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻧﻤﺎزھﺎی ﺷﺒﺎﻧﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ!!‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ )اﺑﻮﻣﺎﻟﮏ(‪ :‬اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪ .‬و آﻧﭽﻪ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ /‬ﺑﺪان ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﻮده‪،‬‬
‫ﮐﺮاھﺖ ﺗﺮک ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ زﻓﺎف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻨﺸﺎ اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﻋﺪم ﻓﮫﻢ ﺻﺤﯿﺢ از‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲس ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪ :(٢‬ﺳﻨﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﻣﺮدی ﺑﺎ دوﺷﯿﺰهای‬
‫ازدواج ﮐﺮد‪ ،‬ھﻔﺖ ﺷﺐ ﭘﯿﺸﺶ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺳﭙﺲ اوﻗﺎﺗﺶ را ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺑﯿﻦ ھﻤﺴﺮاﻧﺶ ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﮐﻨﺪ و ھﺮﮔﺎه ﺑﺎ زن ﺑﯿﻮهای ازدواج ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﻪ ﺷﺐ ﻧﺰدش ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺎدﻻﻧﻪ‬
‫اوﻗﺎﺗﺶ را ﺑﯿﻦ ھﻤﺴﺮاﻧﺶ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ واﺿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آن اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﻣﺮدی ﺑﺎ دوﺷﯿﺰهای ازدواج‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮ اوﺳﺖ ﮐﻪ ھﻔﺖ ﺷﺐ در ﮐﻨﺎر آن زن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اوﻗﺎﺗﺶ را ﺑﯿﻦ ھﻤﺴﺮاﻧﺶ‬
‫ﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﻣﺴﺎوی ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﺪ و در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دﻟﯿﻠﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﺪم ﺧﺮوج ﺑﺮای ﺷﺮﮐﺖ‬
‫در ﻧﻤﺎزھﺎی ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ زن ﺑﯿﻮهای را ازدواج ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﻪ‬
‫روز ﻧﺰد وی ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬و از ﺟﻤﻠﻪ آﻧﭽﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ را واﺿﺢ ﮐﺮده و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﻣﺮاد‬
‫از اﯾﻦ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎری اﻗﺎﻣﺖ ﻧﺰد ھﻤﺴﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﺎ ام‬
‫َ‬ ‫َّ ُ َ ْ‬
‫ﺳﻠﻤﻪ ازدواج ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻪ روز ﻧﺰد اﯾﺸﺎن اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪ِ » :(٣‬إﻧﻪ ﻟي َﺲ ﺑِ ِﻚ َﻰﻠﻋ‬
‫ﺖ لَﻚ‪َ ،‬ﺳ َّﺒ ْﻌ ُ‬
‫ﺖ لَﻚ‪َ ،‬و� ْن َﺳ َّﺒ ْﻌ ُ‬
‫ان‪ ،‬إ ْن ﺷﺌْﺖ َﺳ َّﺒ ْﻌ ُ‬
‫ََ ٌ‬ ‫َْ‬
‫ﺖ ِﻟنِ َﺴ ِﺎﻲﺋ« »ﺗﻮ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهات‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻚ‬
‫ِ‬ ‫ﻠ‬
‫ِ‬ ‫ﻫ‬ ‫أ‬

‫‪ -١‬ﻣﻐﻨﻲ اﳌﺤﺘﺎج‪ ،٢٣٦/١‬وﻛﺸﺎف اﻟﻘﻨﺎع‪.٤٩٧/١‬‬

‫‪ -٢‬ﺻﺤﻴﺢ‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٥٢١٤‬وﻣﺴﻠﻢ )‪.(١٤٦١‬‬
‫‪ -٣‬ﺻﺤﻴﺢ‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻢ )‪ (١٤٦٠‬وأﺑﻮداود )‪ (٢١٢٢‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ (١٩١٧‬وﻣﺎﻟﻚ )‪.(١١٢٣‬‬
 ‫‪٢٤٣‬‬ ‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ‪...‬‬

‫ﮐﻢ ارزش ﻧﯿﺴﺘﯽ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ھﻔﺖ روز ﭘﯿﺶ ﺗﻮ ﻣﯽﻣﺎﻧﻢ و اﮔﺮ ھﻔﺖ روز ﭘﯿﺸﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﻧﺰد زﻧﺎن دﯾﮕﺮ ھﻢ ھﻔﺖ روز ﺧﻮاھﻢ ﻣﺎﻧﺪ«‪.‬‬
 ‫آﯾﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺮط اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫ﺟﻮاب ﻣﺴﺎﻟﻪ ھﻔﺘﻢ و آن اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﺮ دو ﻗﻮل اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻗﻮل اول‪ :‬ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻓﺮض ﺑﻮده و ﺗﺎرک آن ﮔﻨﻪ ﮐﺎر و ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺑﺮی‬
‫اﻟﺬﻣﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ﻗﻮل اﮐﺜﺮ ﻣﺘﺎﺧﺮﯾﻦ از ﯾﺎران اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﺣﻤﺪ در رواﯾﺖ‬
‫ﺣﻨﺒﻞ ﺑﺪان ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺟﺎﺑﺖ دﻋﻮت دھﻨﺪهی ﺑﻪ ﺳﻮی ﻧﻤﺎز )ﻣﻮذن(‬
‫ﻓﺮض ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﻓﺮدی ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﺰد ﻣﻦ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و ﻧﻤﺎز را ھﻤﭽﻮن‬
‫وﺗﺮ و ﻧﻤﺎزھﺎی دﯾﮕﺮ در ﺧﺎﻧﻪام ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﻞ ﮐﺮده و ﻧﻤﺎزش ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻮل دوم‪ :‬از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ زﻋﻔﺮاﻧﯽ در ﮐﺘﺎب اﻗﻨﺎع‬
‫آنرا ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺮط ﺑﻮده و ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ‬
‫)ﺑﺪون ﻋﺬر( ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻗﺎﺿﯽ آنرا از ﺑﺮﺧﯽ از اﺻﺤﺎب ﺣﮑﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﺑﻮاﻟﻮﻓﺎء ﺑﻦ ﻋﻘﯿﻞ و اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺗﻤﯿﻤﯽ اﯾﻦ ﻗﻮل را اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﯾﻦ ﻗﻮل‬
‫داود و اﺻﺤﺎﺑﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺰم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻗﻮل ھﻤﻪی اﺻﺤﺎب ﻣﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪.(١‬‬
‫اﮐﻨﻮن دﻻﯾﻞ ﻃﺮﻓﯿﻦ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮط ﺑﻮدن ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -١‬ھﺮ دﻟﯿﻠﯽ را ﮐﻪ در ﺑﺤﺚ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫در ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺮط اﺳﺖ‪ ،‬دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و زﻣﺎﻧﯿﮑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ واﺟﺐ اﺳﺖ در‬
‫واﻗﻊ اﮔﺮ ﻣﮑﻠﻒ آنرا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺪان اﻣﺮ ﺷﺪه اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده اﺳﺖ و‬
‫ﺗﻌﮫﺪ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ آﻧﭽﻪ ﺑﺪان اﻣﺮ ﺷﺪه ﺑﺮ ﻋﮫﺪه وی ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﺑﺪون ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬اﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ در‬
‫اﯾﻨﺼﻮرت ﻧﻤﺎزی ﺑﺮ وی ﻧﯿﺴﺖ و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﯽﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ھﺮﮐﺲ ﺻﺪای‬
‫ﻣﻨﺎدی و ﻣﻮذن را ﺑﺸﻨﻮد و آنرا اﺟﺎﺑﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزی را ﮐﻪ )ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ( ﺧﻮاﻧﺪه‬

‫‪ -١‬اﳌﺤﲆ‪.١٩٦/٤‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٤٦‬‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬از وی ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ «.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻗﺒﻮﻟﯿﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺑﺮ ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫آن ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺷﺮط ﺑﻮدن ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺻﺤﺖ و ﻗﺒﻮﻟﯿﺖ‬
‫آن دارد ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻗﺒﻮﻟﯿﺖ ﻧﻤﺎز را ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺑﺮ وﺿﻮ از ﺣﺪث‬
‫اﺻﻐﺮ )ﺑﯽوﺿﻮﯾﯽ( ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﺷﺮط ﺑﻮدن وﺿﻮ ﺑﺮای ﻗﺒﻮﻟﯿﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻧﻔﯽ ﻗﺒﻮﻟﯿﺖ ﻧﻤﺎز »ﻻ ﺻﻼة« و »لﻢ ﺗﻘﺒﻞ ﻣﻨﻪ الﺼﻼة اﻟﻲﺘ ﺻ�« ﯾﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻓﻮت‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺮده‬
‫رﮐﻦ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻓﻮت ﺷﺮﻃﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﻧﻔﯽ ﻗﺒﻮﻟﯿﺖ ِ‬
‫ﻓﺮاری و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﺮاب ﻧﻮﺷﯿﺪه و ﺗﺎ ﭼﮫﻞ روز ﻧﻤﺎزش ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻘﺾ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا در آﻧﺠﺎ‪ ،‬ﻋﺪم ﻗﺒﻮﻟﯽ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ارﺗﮑﺎب اﻣﺮی ﺣﺮام ﺑﻮده ﮐﻪ ﻣﻘﺎرن‬
‫ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﺟﺮ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -٤‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮد‪ ،‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ‬
‫ﮐﻪ وی در آﺗﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻧﻤﺎزش ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺑﻮد و ﻋﺒﺎدت ﺷﺨﺺ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺪان اﻣﺮ ﺷﺪه و آنرا ادا ﮐﺮده‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﻮد؛ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ادﻟﻪ‪-‬‬
‫ای را ﮐﻪ ﺑﺮ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﺮد و در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺑﺪون ﻋﺬر ﺗﺮک ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻋﺪهای ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﺑﻮدن ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﺷﺨﺺ ﺑﺨﻮاھﺪ آنرا‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ و ھﺮﮔﺎه ﺑﺨﻮاھﺪ آنرا ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﻋﺪهای ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﮔﺮوھﯽ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮض ﺑﻮدن آن از‬
‫دﯾﮕﺮان ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد و ﻋﺪهای ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻓﺮض ﻋﯿﻦ ﺑﻮده و ﻧﻤﺎز ﺑﺪون آن‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫) ‪َُ َ (١‬‬
‫در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﺻﻼة‬
‫ً‬ ‫ََ َ َْ ُ ُ َ ََ َ‬
‫اﻟﻔ ِّﺬ � َﺴﺒْﻊ َو ِﻋ ْﺮﺸ َ‬
‫�ﻦ َد َر َﺟﺔ« »ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫اﺠﻟﻤﺎﻋ ِﺔ �ﻔﻀﻞ ﺻﻼة‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٦٤٥‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪.(٦٥٠‬‬

 ‫‪٢٤٧‬‬ ‫آﯾﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺮط اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ و ھﻔﺖ درﺟﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮی دارد«‪.‬‬

‫) ‪َُ َ (١‬‬
‫و در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﺻﻼة‬
‫َْ ً َ ْ َ ًْ َ َ‬ ‫َْ َ ُ‬ ‫َ َ َ ُ َ َّ ُ َ َ َ َ‬ ‫َّ ُ‬
‫�ﻦ ِﺿﻌﻔﺎ‪َ ،‬وذلِﻚ‬ ‫ﺮﺸ‬
‫َالﺮﺟ ِﻞ ِﻲﻓ اﺠﻟ َﻤﺎﻋ َ ِﺔ ﺗﻀﻌﻒ ﻰﻠﻋ ﺻﻼﺗِ ِﻪ ِﻲﻓ ﺑي ِﺘ ِﻪ‪ ،‬و ِ� ﺳﻮ ِﻗ ِﻪ‪ ،‬ﻤﺧﺴﺎ و ِﻋ ِ‬
‫َّ َ ُ َ َ ْ‬ ‫َ ُ ْ ُ َّ‬ ‫ﻮء‪َّ �ُ ،‬ﻢ َﺧ َﺮ َج إ َﻰﻟ َ‬ ‫�ﻧَّ ُﻪ‪ :‬إ َذا ﺗَ َﻮ َّﺿﺄ‪ ،‬ﻓَﺄ ْﺣ َﺴ َﻦ ُ‬
‫الﻮ ُﺿ َ‬
‫الﺼﻼة‪ ،‬ل ْﻢ � ُﻂ‬ ‫الﻤ ْﺴ ِﺠ ِﺪ‪ ،‬ﻻ � ِﺮ ُﺟﻪ ِإﻻ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ ُ ُ َ ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ً َّ ُ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ٌ َ ُ َّ َ ْ ُ َ َ َ ٌ َ َ َ َّ َ ْ َ‬
‫ﺧﻄﻮة‪ ،‬إِﻻ رﻓِﻌﺖ ﻪﻟ ﺑِﻬﺎ درﺟﺔ‪ ،‬وﺣﻂ �ﻨﻪ ﺑِﻬﺎ ﺧ ِﻄﻴﺌﺔ‪ ،‬ﻓ ِﺈذا ﺻ�‪ ،‬لﻢ ﺗﺰ ِل الﻤﻼﺋِ�ﺔ ﺗﺼ�‬
‫ﻼة ﻣﺎَ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ُ َّ ْ َ ْ ُ َ َ َ َ ُ َ َ ُ ُ‬ ‫ُ َ َّ ُ َّ ُ َّ َ ِّ َ َ ْ‬ ‫َ َْ َ َ َ‬
‫ﻋﻠﻴ ِﻪ‪ ،‬ﻣﺎ دام ِﻲﻓ مﺼﻼه‪ :‬الﻠﻬﻢ ﺻﻞ ﻋﻠﻴ ِﻪ‪ ،‬الﻠﻬﻢ ارﻤﺣﻪ‪ ،‬وﻻ ﻳﺰال أﺣﺪ�ﻢ ِﻲﻓ ﺻ ٍ‬
‫ْ َ َ َ َّ َ‬
‫الﺼﻼ َة« »ﺛﻮاب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻤﺎزی اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﯾﺎ در‬ ‫ا�ﺘﻈﺮ‬
‫ﺑﺎزار ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﺰار وﺿﻮﯾﯽ درﺳﺖ ﺑﮕﯿﺮد‬
‫ﺳﭙﺲ ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود‪ ،‬ﺑﻪ ازای ھﺮ ﮔﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﯽدارد ﻣﻨﺰﻟﺘﺶ‬
‫ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻣﯽرود و ﯾﮏ ﮔﻨﺎه از او ﮐﻢ ﻣﯽﺷﻮد و وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﻣﻼﺋﮑﻪ ﺑﺮای او دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺧﺪاﯾﺎ ﺑﺮ او درود ﺑﻔﺮﺳﺖ و او‬
‫را ﻣﻮرد ﻣﻐﻔﺮت و رﺣﻤﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار ده و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ اﻗﺎﻣﻪی ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ اﺳﺖ‬
‫ﮔﻮﯾﯽ در ﻧﻤﺎز اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﻓﺮدی ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﺑﯿﻦ آن و‬
‫ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺑﺮﺗﺮی و اﺧﺘﻼف درﺟﻪ ﻧﻤﯽﺑﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺻﺤﯿﺢ و ﺑﺎﻃﻞ‪،‬‬
‫ﺗﻔﺎوت ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮی وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎنس از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻜ َ� َّ� َﻤﺎ ﻗَ َ‬
‫ﺎم ﻧ ْﺼ َﻒ الﻠَّﻴْﻞ ‪َ ،‬و َﻣ ْﻦ َﺻ َّ� ُّ‬
‫الﺼﺒْ َﺢ ِﻲﻓ‬
‫ََ َ َ َ‬
‫ﻓ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺎﻋ‬ ‫ﻤﺟ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪َ » :(٢‬ﻣ ْﻦ َﺻ َّ� اﻟْ ِﻌ َﺸ َ‬
‫ﺎء‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫َّ َّ َ ُ َّ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َّ‬
‫ﺎﻋ ٍﺔ ﻓﻜ�� َﻤﺎ َﺻ� الﻠﻴْﻞ ﻠﻛ ُﻪ« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ‬ ‫ﻤﺟ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﻤﯽ از ﺷﺐ را ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﺐ را ﻧﻤﺎز ﮔﺰارده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪) ،‬ﻋﺒﺎدت در ﺷﺐ(‬
‫ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ در ﻣﺸﺒﻪ )ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ( ﯾﺎ ھﻤﭽﻮن ﺣﮑﻢ در ﻣﺸﺒﻪ ﺑﻪ‬
‫)ﻋﺒﺎدت در ﺷﺐ ﮐﻪ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﺗﺎﮐﯿﺪ ﮐﻤﺘﺮ از آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٦٤٧‬واﻟﻠﻔﻆ ﻟﻪ وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪.(٦٤٩‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ ﻣﻮاﺿﻊ اﻟﺼﻼة )‪.(٦٥٦‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٤٨‬‬

‫و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬از ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ اﺳﻮد رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ) ‪ :(١‬در ﺣﺠﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫دادﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺮاه آﻧﺤﻀﺮت ﺑﻮدم ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑﻪ ھﻤﺮاه اﯾﺸﺎن در ﻣﺴﺠﺪ ﺧﯿﻒ ﺧﻮاﻧﺪم‪،‬‬
‫ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺎﯾﻞ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ھﻨﮕﺎم دو ﻣﺮدی را‬
‫دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ در اﻧﺘﮫﺎی ﻣﺴﺠﺪ در ﭘﺸﺖ ﺻﻔﻮف ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ و ھﻤﺮاه ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻲﻠﻋ ﺑِ ِﻬ َﻤﺎ« »آﻧﺪو را ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﯿﺎورﯾﺪ« ﮐﻪ آﻧﺪو را در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﻟﺮزه‬ ‫ﻧﺨﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َّ َ َ » :‬‬
‫َ‬ ‫َ ُ َ ْ ُ ِّ‬
‫ﺑﺮ اﻧﺪاﻣﺸﺎن اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪ ،‬آوردﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻣﺎ َﻣﻨ َﻌﻜ َﻤﺎ أن ﺗ َﺼﻠﻴَﺎ َﻣ َﻌﻨﺎ؟«‬
‫»ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﺷﻤﺎ را از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ھﻤﺮاه ﻣﺎ ﺑﺎزداﺷﺖ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎرﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺎ در‬
‫َّ‬ ‫َ َ َْ َ َ‬
‫ﺧﺎﻧﻪھﺎیﻣﺎن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ‪ .‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻓﻼ �ﻔ َﻌﻼ‪ ،‬إِذا َﺻﻠﻴْﺘُ َﻤﺎ ِﻲﻓ‬
‫َ َّ َ ُ َ َ ٌ‬ ‫َ ُ َ ُ َّ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َ ِّ‬
‫ﺎﻋ ٍﺔ ﻓ َﺼﻠﻴَﺎ َﻣ َﻌ ُﻬ ْﻢ‪ ،‬ﻓ ِﺈ� َﻬﺎ ﻟﻜ َﻤﺎ ﻧﺎﻓِﻠﺔ« »اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫ِرﺣﺎ ِﻟﻜﻤﺎ �ﻢ أﺗيﺘﻤﺎ مﺴ ِﺠﺪ ﻤﺟ‬
‫ھﺮﮔﺎه در ﺧﺎﻧﻪھﺎیﺗﺎن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﯾﺪ و ﭘﺲ از آن در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺑﺮ ﭘﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ھﻤﺮاه ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﮐﻪ آن ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻧﺎﻓﻠﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬
‫و اﺑﻮداود رواﯾﺖ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(٢‬إِذا َﺻ� أ َﺣ ُﺪ� ْﻢ ِﻲﻓ َرﺣ ِﻠ ِﻪ � َّﻢ‬
‫َ َّ َ َ َ ٌ‬ ‫ِّ َ ْ ِّ‬ ‫ََْ َ ْ َ َ َ‬
‫ﺎم َول ْﻢ ﻳُ َﺼﻞ‪ ،‬ﻓﻠﻴُ َﺼﻞ َﻣ َﻌ ُﻪ ﻓﺈِ� َﻬﺎ ُﻪﻟ ﻧﺎﻓِﻠﺔ« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ در ﺧﺎﻧﻪ ﻧﻤﺎز‬ ‫اﻹﻣ‬
‫أدرك ِ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﻣﺎم را در ﺣﺎﻟﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ھﻤﺮاه او ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد زﯾﺮا اﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺮای وی ﻧﺎﻓﻠﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﻘﺎم اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎز اوﻟﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز دوم‬
‫ﻧﺎﻓﻠﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫واز ﻣﺤﺠﻦ ﺑﻦ ادرع رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪ :(٣‬ﻧﺰد رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آﻣﺪم ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ آﻧﺤﻀﺮت ج ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﻧﺪ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻦ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪم ‪ -‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﺖ؟« »ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪی؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪم و‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أَ َﻻ َﺻﻠَّﻴْ َ‬
‫ْ ْ َ ًَ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َ ِّ‬
‫ﺖ‪ ،‬ﻓ َﺼﻞ َﻣ َﻌ ُﻬ ْﻢ‪َ ،‬واﺟ َﻌﻠ َﻬﺎ ﻧﺎﻓِﻠﺔ« »ھﺮﮔﺎه اﯾﻦ‬ ‫ﭘﺲ از آن ﻧﺰد ﺷﻤﺎ آﻣﺪم‪ .‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻓ ِﺈذا �ﻌﻠ‬

‫‪ -١‬ﺳﻨﻦ اﻟﱰﻣﺬي )‪ (٢١٩‬واﻟﺪارﻗﻄﻨﻲ )‪ (١٥٣٢‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (٨٥٨‬وأﲪﺪ )‪ (١٧٤٧٤‬واﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﺔ‬

‫)‪.(١٦٣٨‬‬
‫‪ -٢‬أﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٥٧٩‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (٨٥٨‬واﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٢١٩‬وﻗﺎل ﺣﺴﻦ ﺻﺤﻴﺢ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺴﻨﺪأﲪﺪ )‪.(١٨٩٧٨‬‬
 ‫‪٢٤٩‬‬ ‫آﯾﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺮط اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم دادی‪ ،‬ھﻤﺮاه ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار و اﯾﻦ را ﻧﺎﻓﻠﻪ ﻗﺮار ﺑﺪه«‪.‬‬
‫و در اﯾﻦ ﺑﺎب از اﺑﻮھﺮﯾﺮه و اﺑﻮذر و ﻋﺒﺎده و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮش رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻟﻔﻆ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻋﻤﺮس ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬از ﺳﻠﯿﻤﺎن‪ ،‬ﻏﻼم ﻣﯿﻤﻮﻧﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ در ﺑﻼط ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰد وی آﻣﺪم ﮐﻪ ﻣﺮدم در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﺗﻮ را از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ھﻤﺮاه ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺎزداﺷﺖ‪ :‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫) ‪ْ َ َّ َ ْ َ ً َ َ ُّ َ ُ َ (١‬‬
‫�« »در ﯾﮏ‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻻ ﺗﺼﻠﻮا ﺻﻼة ِﻲﻓ ﻳﻮمٍ مﺮ� ِ‬
‫روز‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻤﺎز را دوﺑﺎر ﻧﺨﻮاﻧﯿﺪ‪«.‬‬
‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺗﻔﻀﯿﻞ و ﺑﺮﺗﺮی ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺑﺮیءاﻟﺬﻣﻪ ﺷﺪن از ھﺮ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﻘﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺗﻔﻀﯿﻞ و ﺑﺮﺗﺮی ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﻐﺎﯾﺮت و ﺗﻔﺎوت ﻓﺎﺣﺶ ﻣﻔﻀﻞ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻔﻀﻞﺑﻪ از ھﺮ ﻧﻈﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ھﻤﭽﻮن اﯾﻨﮑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻓﺮﻗﺎن آﯾﻪ ‪٢٤‬‬
‫َٗ َ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪﴿ :‬أَ ۡص َ‬
‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫ب ٱ َۡ‬
‫� َّنةِ يَ ۡو َم� ِ ٍذ خ ۡ�‪ُّ ٞ‬م ۡس َتق ّر� َوأ ۡح َس ُن َمقِي� ‪» ﴾٢٤‬ﺑﮫﺸﺘﯿﺎن در آن‬ ‫�ٰ ُ‬
‫روز‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه و اﺳﺘﺮاﺣﺘﮕﺎھﺸﺎن ﺑﮫﺘﺮ و ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ اﺳﺖ‪) «.‬ﮐﻪ ﻗﻄﻌﺎ اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ آن ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ دوزﺧﯿﺎن وﺿﻊﺷﺎن ﺧﻮب اﺳﺖ و ﺑﮫﺸﺘﯿﺎن وﺿﻊﺷﺎن از آﻧﺎن ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ(‪ .‬و ﯾﺎ‬
‫ُ ۡ َ َ َ َ ۡ ٌ َ ۡ َ َّ ُ ۡ ُ ۡ‬
‫�﴾‬ ‫اﯾﻨﮑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻓﺮﻗﺎن آﯾﻪ ‪ ١٥‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪﴿ :‬قل أ�ٰل ِك خ� أم جنة ٱ� ِ‬
‫»)ای ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺪﯾﺸﺎن( ﺑﮕﻮ‪ :‬آﯾﺎ اﯾﻦ )ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺑﺪﻓﺮﺟﺎم دوزخ ﻧﺎم( ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﮫﺸﺖ‬
‫ﺟﺎوﯾﺪان«‪ .‬و از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ آﯾﺎت زﯾﺎد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﻓﺮدی ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰء واﺣﺪی از ‪٢٧‬ﺟﺰء از ﻧﻤﺎزی‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻔﻀﯿﻞ ﺑﻪ ھﯿﭻ وﺟﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم اﺳﻘﺎط ﻓﺮض ﺑﻮدن‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ و ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﻧﮫﺎﯾﺖ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ھﺮ‬
‫دوی آنھﺎ ادا ﻣﯽﺷﻮد و از ﻧﻈﺮ ﻓﻀﻞ ﺑﯿﻦ آنھﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺗﻔﺎوت اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ‬
‫دو ﻧﻔﺮی ﮐﻪ در ﯾﮏ ﺻﻒ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزﺷﺎن از ﻧﻈﺮ ﻓﻀﻞ و ﺑﺮﺗﺮی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ھﻢ‪،‬‬
‫ھﻤﭽﻮن ﻓﺎﺻﻠﻪی ﺑﯿﻦ آﺳﻤﺎﻧﮫﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﻨﻦ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬

‫‪ -١‬أﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٥٧٩‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (٨٦٠‬وأﲪﺪ‪ ١٩/٢‬وﺻﺤﺤﻪ أﲪﺪﺷﺎﻛﺮ )‪ (٤٦٨٩‬و ﻣﻘﺼﻮد از‬

‫آن ﻋﺪم اﻋﺎدهی ﯾﮏ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮای ﺑﺎر دوم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٥٠‬‬
‫ُ‬ ‫) ‪ُ َ ُ ْ ُ َّ َ ْ ُ َ ُ َ ْ ُ َ َ َ َّ ِّ َ ُ َ َ ْ َ ْ َّ (١‬‬
‫ﺮﺸﻫﺎ‪ْ � ،‬ﺴ ُﻌ َﻬﺎ‪ُ � ،‬ﻤﻨُ َﻬﺎ‪ُ ،‬ﺳﺒُ ُﻌ َﻬﺎ‪،‬‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪ِ » :‬إن اﻟﻌﺒﺪ ﻴﻟﺼ� الﺼﻼة ﻣﺎ ﻳ�ﺘﺐ ﻪﻟ ِﻣﻨﻬﺎ إِﻻ ﻋ‬
‫ُ‬ ‫ُُُ‬ ‫ُﺳ ُﺪ ُﺳ َﻬﺎ‪ُ ُ ،‬‬
‫ﻤﺧ ُﺴ َﻬﺎ‪ُ ،‬ر ُ� ُﻌ َﻬﺎ‪ ،‬ﺛﻠﺜ َﻬﺎ ﻧِ ْﺼﻔ َﻬﺎ« »ھﻤﺎﻧﺎ ﺑﻨﺪهای ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺟﺰ ﯾﮏ‬
‫دھﻢ ﯾﺎ ﯾﮏ ﻧﮫﻢ ﯾﺎ ﯾﮏ ھﺸﺘﻢ ﯾﺎ ﯾﮏ ھﻔﺘﻢ ﯾﺎ ﯾﮏ ﺷﺸﻢ و ﯾﺎ ﯾﮏ ﭘﻨﺠﻢ ﯾﺎ ﯾﮏ ﭼﮫﺎرم ﯾﺎ‬
‫ﯾﮏ ﺳﻮم و ﯾﺎ ﻧﺼﻒ اﺟﺮ و ﭘﺎداش آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﮐﻪ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪ در ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ در ﯾﮏ ﺻﻒ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﯾﮑﯽ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ دﯾﮕﺮی ﺗﺎ ده ﺟﺰء ﺑﺮﺗﺮی دارد درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻧﻤﺎز ھﺮ دوی آنھﺎ ﻓﺮض ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﮫﻤﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﯿﺰ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َْ‬
‫و رﺳﺎﺗﺮ از اﯾﻦ آن اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻟي َﺲ لﻚ ِﻣ ْﻦ َﺻﻼﺗِﻚ إِﻻ َﻣﺎ‬
‫ﻋﻘﻠﺖ ﻣﻨﻬﺎ« »ﺑﺮاﯾﺖ ﺟﺰ آﻧﭽﻪ از ﻧﻤﺎزت ﻓﮫﻤﯿﺪی‪) ،‬اﺟﺮ و ﭘﺎداش( ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫و ﺷﺎرع ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎزی را ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺎﻣﮕﺬاری ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻓﻘﮫﺎ در اﺻﻄﻼح آن‪-‬‬
‫را ﻧﻤﺎز و ﺻﻼة ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﻄﻠﻖ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ اﺛﺮش ﺑﺮ آن ﻣﺘﺮﺗﺐ‬
‫ﺷﺪه و ﻣﻘﺼﻮدش از آن ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪ .‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ اﺛﺮ ﻧﻤﺎز )ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪن آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ( ﻓﻮت ﺷﺪه و ﺑﺎ ادای آن ﻣﻘﺼﻮد ﻧﻤﺎز ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺴﯿﺎر دور از ﺻﺤﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎزی‬
‫دارد آن اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻋﻘﺎب از اﻧﺠﺎم دھﻨﺪهی آن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻘﺪاری از ﺛﻮاب‬
‫ﺑﻪ وی رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ھﻤﺎن ﺟﺰء اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ ﺗﻨﮫﺎ ﻗﻮل ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ را‬
‫ﺷﺮﻃﯽ ﺑﺮای ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز ﻗﺮار ﻧﻤﯽدھﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ را در ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺮط‬
‫ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﻋﺘﺮاض را اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ دادهاﻧﺪ‪ :‬ﺗﻔﻀﯿﻞ و ﺑﺮﺗﺮی ﺗﻨﮫﺎ در ﻣﯿﺎن دو ِ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺬر ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪون ﻋﺬر ﺑﺮای وی ﻧﻤﺎزی ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪش ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪.(٢‬‬
‫و آنھﺎ اﮔﺮ در راﺳﺘﺎی ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻨﺎزﻋﯿﻦ ﺧﻮد اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺟﻮاب دھﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬اﺟﺮ ﻓﺮد ﻣﻌﺬور‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻨﺪأﲪﺪ )‪ (١٨٨٩٤‬وأﺑﻮداود )‪ (٧٩٦‬وﺷﻌﺐ اﻹﻳﲈن )‪ (٢٨٥٢‬واﺑﻦ ﺣﺒﺎن )‪ (١٨٨٩‬واﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯‬

‫ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪ (٣٥٢٧‬واﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (٦١٤‬وﺗﻌﻈﻴﻢ ﻗﺪر اﻟﺼﻼة )‪.(١٥٦) (١٥٣) (١٥٢‬‬
‫‪ -٢‬اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ در اﻟﻤﻨﺘﻘﯽ‪ ٥٩٧/١‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﻤﻞ ﮐﺮدن ﻧﺺ ﺑﺮ ﻓﺮدی ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺬر ﺑﻪ‬
‫ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ اﺟﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﺶ در زﻣﺎن ﻧﺒﻮدن ﻋﺬر‪ ،‬ﮐﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﯽآورد‪.‬‬
 ‫‪٢٥١‬‬ ‫آﯾﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺮط اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ داده ﻣﯽﺷﻮد و از آن ﭼﯿﺰی ﮐﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ آنھﺎ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ داده‬
‫ﺷﺪه‪ :‬ﻣﻌﺬور از ﻧﻈﺮ ﻓﻌﻞ )ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه( ﺗﻨﮫﺎ ﻣﺴﺘﺤﻖ اﺟﺮ ﯾﮏ ﺟﺰء‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﮑﻤﯿﻞ اﺟﺮش از ﺟﮫﺖ ﻋﻤﻞ وی ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﺟﮫﺖ ﻧﯿﺖ وی‪ ،‬آﻧﮫﻢ‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ از ﻋﺎداﺗﺶ ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮﯾﺾ و ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫زﻧﺪاﻧﯽ ﺷﺪه و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﻔﺮ ﮐﺮده و ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮای وی ﺳﺨﺖ و‬
‫دﺷﻮار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و اﻟﻠﻪ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺘﺶ آن ﺑﻮده ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﻮان و ﻗﺪرت ﺷﺮﮐﺖ در‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ را داﺷﺖ‪ ،‬آنرا ﺗﺮک ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﺟﺮش ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ وﺟﻮدی ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز وی ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ از ﺟﮫﺖ ﻋﻤﻞ اﻓﻀﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ واﺿﺢ و آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آنرا ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺬر‪ ،‬ﺑﺪون‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻋﺬر ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﻧﺼﻮص ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺻﺮاﺣﺖ دارد ﮐﻪ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﺪای اذان را ﺑﺸﻨﻮد و ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎل ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﻧﻤﺎزی ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دھﻨﺪهی آن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺟﺰء از ‪٢٧‬ﺟﺰء ﺑﺮای وی ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﺎن ﻣﻌﺬوری اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای او ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻗﺎدر و ﺗﻮاﻧﺎ را ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﺟﺰ و ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺮﺗﺮی داده‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻧﺎﺗﻮان را ﻣﻮاﺧﺬه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﯾﻦ ﻓﻀﻞ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ھﺮﮐﺲ ﺑﺨﻮاھﺪ‪ ،‬ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری از ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻣﻮرد‬
‫ْ َّ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻮال ﮐﺮدم‪ ،‬ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪ِ » :(١‬إن َﺻ�‬
‫ََُ ْ ُ َ ْ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ َ ً َ َ ُ ْ ُ َ ْ َ‬ ‫َ َْ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻗﺎﺋِ ًﻤﺎ � ُﻬ َﻮ أﻓﻀﻞ َو َﻣ ْﻦ َﺻ� ﻗﺎ ِﻋﺪا‪ ،‬ﻓﻠﻪ ﻧِﺼﻒ أﺟ ِﺮ اﻟﻘﺎﺋِ ِﻢ‪َ ،‬و َﻣ ْﻦ َﺻ� ﻧﺎﺋِ ًﻤﺎ‪ ،‬ﻓﻠﻪ ﻧِﺼﻒ أﺟ ِﺮ‬
‫َ‬
‫اﻟﻘﺎ ِﻋ ِﺪ« »اﮔﺮ ﻧﻤﺎز را اﯾﺴﺘﺎده ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ و اﻓﻀﻞ اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺑﺮای وی ﻧﺼﻒ اﺟﺮ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺴﺘﺎده ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دراز‬
‫ﮐﺸﯿﺪه ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای وی ﻧﺼﻒ اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﻓﻘﻂ در ﺣﻖ ﻣﻌﺬور ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ وﮔﺮﻧﻪ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺬور‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ھﯿﭻ اﺟﺮی ﺑﺮای وی در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻧﺸﺴﺘﻪ ﯾﺎ دراز‬

‫‪ -١‬ﺑﺨﺎري ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(١١١٥‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٥٢‬‬

‫ﮐﺸﯿﺪه ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ و اﮔﺮ ﻧﻤﺎزش ﻧﻔﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ در ﺣﺎﻟﺖ دراز ﮐﺸﯿﺪه‬
‫ﺑﺮ وی ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﭼﺮا ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را در ھﯿﭻ روزی از روزھﺎ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻧﺪادﻧﺪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ھﯿﭽﯿﮏ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺣﺮﯾﺺ ﺑﻮدن ﺑﺮ اﻧﺠﺎم اﻧﻮاع ﻋﺒﺎدات و ھﺮ‬
‫ﺧﯿﺮی‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺟﻤﮫﻮر اﻣﺖ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺬور‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﺣﺎﻟﺖ دراز ﮐﺸﯿﺪه )ﺧﻮاﺑﯿﺪه( ﺟﺰ ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻧﺸﺴﺘﻦ را ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﻋﻤﺮان )ﮐﻪ‬
‫ََ ً َ ْ َ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫ِّ َ‬
‫ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎری ﺑﻮاﺳﯿﺮ) ‪ (١‬ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻮد( ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪َ » :(٢‬ﺻﻞ ﻗﺎﺋِ ًﻤﺎ ‪،‬ﻓ ِﺈن ل ْﻢ � ْﺴﺘَ ِﻄ ْﻊ �ﻘﺎ ِﻋﺪا‪ ،‬ﻓ ِﺈن ل ْﻢ‬
‫َْ َ ْ َََ َْ‬
‫ﺐ« »ﺣﺘﯽ اﻻﻣﮑﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎز را اﯾﺴﺘﺎده ﺑﺨﻮان‪ .‬اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻪ‬ ‫�ﺴﺘ ِﻄﻊ �ﻌ� ﺟﻨ ٍ‬
‫ﺑﺨﻮان‪ .‬و اﮔﺮ اﯾﻦ ھﻢ ﺑﺮاﯾﺖ ﻣﻘﺪور ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﮫﻠﻮ ﺧﻮاﺑﯿﺪه‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان‪«.‬‬
‫و ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ راوی ھﺮدو ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ھﺮدو ﺳﻮال را از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﺳﺘﺪﻻلﺗﺎن ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎنس‪ :‬ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﮐﻪ ﻧﺼﻒ ﺷﺐ را در ﻋﺒﺎدت ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل از ﻓﺎﺳﺪﺗﺮﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻلھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آﺷﮑﺎرﺗﺮﯾﻦ دﻟﯿﻞ در رد آن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫َ َ ُ َ ْ ُ ًّ‬
‫ﺎم َر َمﻀﺎن � َّﻢ أ�ﺒَ َﻌﻪ ِﺳﺘﺎ ِﻣ ْﻦ‬
‫اﯾﻦ ﻗﻮل رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪َ » :(٣‬ﻣ ْﻦ َﺻ َ‬
‫َ َ َ َّ َ َ َ َّ ْ‬ ‫َ َّ‬
‫اﺪﻟﻫ َﺮ« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﻣﻀﺎن را روزه ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ در ﭘﯽ آن )ﺑﻌﺪ از‬ ‫ال‪ ،‬ﻓﻜ��ﻤﺎ ﺻﺎم‬ ‫ﺷﻮ ٍ‬
‫ﻋﯿﺪ( ﺷﺶ روز از ﺷﻮال‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ را روزه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪«.‬‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ روزه ھﻤﻪ ﻋﻤﺮ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ اﻣﺎ روزهی رﻣﻀﺎن ﮐﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ ﺑﺪان‬
‫ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺤﯿﺢ آن اﺳﺖ ﮐﻪ روزهی ھﻤﻪی ﻋﻤﺮ ﻣﮑﺮوه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫روزهی واﺟﺐ ﺑﺪان ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺸﺒﯿﻪ واﺟﺐ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ اﺟﺮ واﺟﺒﯽ ﮐﻪ ﻣﺪت آن ﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻤﺘﻨﻊ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺛﻮاب آن واﺟﺐ‬
‫ﺑﻪ ﺛﻮاب ﻣﺴﺘﺤﺒﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺪار و ﻣﺪت آن وﺳﯿﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬زﺧﻢ و ورم رگھﺎی ﻣﻘﻌﺪ ﮐﻪ ﺣﺎد آن ﻣﻮﺟﺐ ﺧﻮﻧﺮﯾﺰی ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﺟﺮاﺣﯽ ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺮھﻨﮓ ﻣﻌﯿﻦ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ ﺗﻘﺼﲑ اﻟﺼﻼة )‪.(١١١٧‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺴﻠﻢ )‪ (١١٦٤‬واﻟﱰﻣﺬي )‪ (٧٥٩‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ (١٧١٦‬وأﺑﻮداود )‪ (٢٤٣٣‬ﻛﻠﻬﻢ ﰲ اﻟﺼﻮم‪.‬‬
 ‫‪٢٥٣‬‬ ‫آﯾﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺮط اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫اﻣﺎ اﺳﺘﺪﻻلﺗﺎن ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ اﺳﻮد و ﻣﺤﺠﻦ ﺑﻦ ادرع و اﺑﻮذر و ﻋﺒﺎده‪:‬‬

‫در ھﯿﭽﯿﮏ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﯿﺎﻣﺪه ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ اﻃﻼع ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪان‬
‫اﻗﺮار ﻧﮑﺮده و ﺑﻠﮑﻪ اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮس ﻧﮕﻔﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪم درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻮدم‪.‬‬
‫و ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﺮای وی ﻣﯿﺴﺮ و ﻣﻘﺪور ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺗﺮک ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬درﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ھﻤﭽﻮن ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫اﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺮای وی ﻧﻤﺎزی ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫و ﺗﻨﮫﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻮدهاﻧﺪ و آنرا ﺗﺮک‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو اﻣﺮ ﺑﺮای آنھﺎ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ :‬ﯾﺎ ﺑﻪ ھﻤﺮاه‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ در وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﻌﺬور‬
‫ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺬری ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ و ﭘﺲ از ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬در ھﻤﺎن وﻗﺖ ﻋﺬرش ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮ او اﻋﺎدهی ﻧﻤﺎز واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎ ﺗﯿﻤﻢ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﭘﺲ از آن در وﻗﺖ ھﻤﺎن ﻧﻤﺎز‪ ،‬آب ﺑﯿﺎﺑﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺮﺿﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و در ھﻤﺎن وﻗﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻣﺮﺿﺶ ﺑﺮﻃﺮف ﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺳﺘﺮ ﻋﻮرت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺮﯾﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﭘﺲ از‬
‫ﻧﻤﺎز در ھﻤﺎن وﻗﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﺑﺮای ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻋﻮرﺗﺶ ﺑﯿﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻋﺎدهی ﻧﻤﺎز در اﯾﻦ ﺣﺎﻻت ﺑﺮ‬
‫وی واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﺣﮑﺎم ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﺮ ﻓﺮض ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ ھﺮ ﻓﺮد دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫اﯾﻦ از ﭼﻨﺪ وﺟﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫وﺟﻪ اول‪ :‬ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﺎران ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮده و ﺟﻮاز آن ﺟﺰ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﺮ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﺑﺮای ھﺮ ﻓﺮد ﻣﻤﮑﻦ و ﻣﻘﺪور ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ در‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽﺑﻮد ﺗﺮک واﺟﺐ )ﺧﻮاﻧﺪن ھﺮ ﻧﻤﺎز‬
‫در وﻗﺖ ﺧﻮدش( و ﻣﻘﺪم داﺷﺘﻦ ﻧﻤﺎز از وﻗﺘﺶ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺴﺘﺤﺒﯽ ﻣﺤﺾ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫وﺟﻪ دوم‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﻣﺮﯾﺾ اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ﻗﯿﺎم در ﻧﻤﺎز را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﻤﺎز‬
‫را ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺎدر ﺑﻪ ﻗﯿﺎم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻗﯿﺎم را ﺗﺮک‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ رﮐﻨﯽ از ارﮐﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺴﺘﺤﺒﯽ ﻣﺤﺾ )ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺎﺷﺪ( ﺗﺮک ﺷﻮد‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٥٤‬‬

‫وﺟﻪ ﺳﻮم‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺣﻀﻮر دارﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮف و ﺗﺮس از اﻣﺎم ﺟﺪا‬
‫ﺷﺪه و در ﻧﻤﺎز ﻋﻤﻞ ﮐﺜﯿﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ و اﻣﺎم را در وﺳﻂ ﻧﻤﺎز )ﺑﺮای ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ ﺻﻔﻮف‬
‫ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ و ﻧﻤﺎزﮔﺰاران( ﺗﻨﮫﺎ ﻣﯽﮔﺰارﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ھﻤﻪی اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪن‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﺮای ھﺮﯾﮏ از اﻓﺮاد ﻣﻤﮑﻦ و ﻣﻘﺪور اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ و ﺑﺪون اﯾﻦ اﻣﻮر ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد و از ﺟﻤﻠﻪی ﻣﺤﺎﻻت اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﯾﮏ از اﻓﺮاد ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ اﻣﺮی ﻣﺴﺘﺤﺐ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آنرا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ و ﭼﻮن ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫آنرا اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ اﯾﻦ اﻣﻮر ﺷﻮد‪ .‬وﺑﺎﻟﻠﻪ اﻟﺘﻮﻓﯿﻖ‪.‬‬
 ‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫ﻧﻪ؟‬

‫ﺟﻮاب ﻣﺴﺎﻟﻪ ھﺸﺘﻢ و آن اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻧﺰد ﻋﻠﻤﺎ دو ﻗﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و دو رواﯾﺖ‬
‫از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻗﻮل اول‪ :‬ﺣﻨﻔﯿﻪ و ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺑﺮ وی ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪاش ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﯾﮑﯽ از دو وﺟﻪ در ﻧﺰد ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﻗﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻮل دوم‪ :‬ﺑﺮ وی ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮدن ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺧﺎﻧﻪاش ﺟﺰ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺬری ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫و در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻗﻮل ﺳﻮﻣﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آن اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮدن ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺠﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ وﺟﻪ دوم ﻧﺰد اﺻﺤﺎب اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫دﻻﯾﻞ ﻗﻮل اول‪:‬‬

‫‪ -١‬ﺣﺪﯾﺚ دو ﻣﺮدی ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪھﺎیﺷﺎن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آنھﺎ را ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺠﺪ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﺧﺎﻧﻪھﺎی‪-‬‬
‫ﺷﺎن را اﻧﮑﺎر ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺤﺠﻦ ﺑﻦ ادرع و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮب ﮐﻪ ذﮐﺮ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ -٣‬در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ) ‪ :(١‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﺮدم در اﺧﻼق ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎھﯽ اوﻗﺎت درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﺧﺎﻧﻪی ﻣﺎ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﻣﺮ ﻣﯽﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﻓﺮش زﯾﺮ ﭘﺎیﺷﺎن ﻧﻈﺎﻓﺖ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺟﺎرو‬
‫زده ﺷﺪه و ﻧﻤﺪار ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﻣﺎﻣﺖ داده و ﻣﺎ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﯾﺸﺎن‬
‫ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎدﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ‪ .‬و ﻓﺮش آنھﺎ از ﭼﻮب ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -٤‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ) ‪ :(٢‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٣٨٠‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪ (٦٥٩‬واﻟﻠﻔﻆ ﻟﻪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٦٨٩‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤١١‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٥٦‬‬

‫اﺳﺐ اﻓﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ﻃﺮف راﺳﺖ ﺑﺪن ﻣﺒﺎرکﺷﺎن‪ ،‬ﺧﺮاﺷﯿﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮای ﻋﯿﺎدت‬
‫ﺑﺮ اﯾﺸﺎن وارد ﺷﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮارﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ از اﺑﻮذرس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ) ‪ :(١‬از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪم ﮐﻪ ﮐﺪام ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮای ﺑﺎر اول در زﻣﯿﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ‬
‫اﻟﺤﺮام‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﮐﺪام ﻣﺴﺠﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ اﻻﻗﺼﯽ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫َ ًَ‬ ‫َ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪی ﻣﯿﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪن اﯾﻦ دو ﻣﺴﺠﺪ ﭼﻘﺪر ﺑﻮد؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أ ْر َ� ُﻌﻮن َﺳﻨﺔ ‪،‬‬
‫َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َّ َ َ ِّ َ‬
‫الﺼﻼ ُة ﻓ َﺼﻞ � ُﻬ َﻮ َم ْﺴ ِﺠ ٌﺪ« »ﭼﮫﻞ ﺳﺎل؛ و ھﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﺗﻮ را وﻗﺖ‬ ‫وأ�ﻨﻤﺎ أدر�ﺘﻚ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار ﮐﻪ آن ﻣﮑﺎن ﺑﺮای ﺗﻮ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫‪ -٦‬و ﺑﻪ ﻃﻮر ﺻﺤﯿﺢ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪ُ » :(٢‬ﺟﻌﻠَ ْ‬
‫ﺖ ِﻲﻟ اﻷ ْرض‬ ‫ِ‬
‫ﻮرا« »زﻣﯿﻦ ﺑﺮای ﻣﻦ ﻣﺴﺠﺪ و ﭘﺎک ﻗﺮار داده ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫َم ْﺴﺠ ًﺪا َو َﻃ ُﻬ ً‬
‫ِ‬

‫دﻻﯾﻞ ﻗﻮل دوم‪:‬‬

‫‪ -١‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ و دﻻﻟﺖ ﺑﺮ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ داﺷﺖ‪ ،‬در آﻣﺪن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺻﺮﯾﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬در ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ) ‪ (٣‬از اﺑﻦ ام ﻣﮑﺘﻮم رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ِّ‬
‫آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﺮدم ﻟﻄﺎﻓﺖ و ﻧﺮﻣﯽ و دوﺳﺘﯽ را اﺣﺴﺎس ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ِ » :‬إ�‬
‫َّ َ‬ ‫َ َ َّ ُ‬ ‫َ ً ُ َّ َ ْ ُ ُ َ َ َ ْ ُ َ َ‬
‫ﻰﻠﻋ إ� ْ َ‬ ‫َ َ ُ ُّ َ ْ َ ْ َ َ َّ‬
‫الﺼﻼ ِة‬ ‫ﺎن‪� ،‬ﺘَﺨﻠﻒ َﻋ ِﻦ‬ ‫ﺴ‬
‫ِ ٍ‬ ‫ر‬ ‫ﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﻗ‬‫أ‬ ‫ﻼ‬ ‫ﻓ‬ ‫ج‬ ‫ﺮ‬‫ﺧ‬ ‫أ‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬ ‫ﺎ‪،‬‬ ‫ﺎﻣ‬ ‫ﻣ‬ ‫إ‬
‫ِ‬ ‫ﺎس‬
‫ِ‬ ‫ﻠﻨ‬ ‫ﻷﻫﻢ أن أﺟﻌﻞ ل ِ‬
‫َ ْ َّ َ ْ َ ْ ُ ُ َ َْ‬
‫ِﻲﻓ ﺑي ِﺘ ِﻪ إِﻻ أﺣﺮ�ﺘﻪ ﻋﻠﻴ ِﻪ« »ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﺮای اﻣﺎﻣﺖ ﻣﺮدم‬
‫ﻗﺮار دھﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺧﺎرج ﺷﺪه و ﺑﻪ ھﯿﭻﯾﮏ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺨﻠﻒ‬
‫ورزﯾﺪه و ﻧﻤﺎز را در ﺧﺎﻧﻪاش ﺧﻮاﻧﺪه‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﮑﻨﻢ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش را ﺑﺮ وی‬
‫ُّ َ‬ ‫ُ َّ َ َ‬
‫آﻲﺗ ﻗ ْﻮ ًﻣﺎ ﻳُ َﺼﻠﻮن‬ ‫ﺑﺴﻮزاﻧﻢ‪ «.‬و در ﻟﻔﻈﯽ ﮐﻪ اﺑﻮداود رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪�» :‬ﻢ ِ‬
‫َ‬ ‫َّ ٌ َ ُ َ‬ ‫ﻲﻓ ُ�ﻴُﻮﺗﻬ ْﻢ ﻟَيْ َﺴ ْ‬
‫ﺖ ﺑِ ِﻬ ْﻢ ِﻋﻠﺔ ﻓﺄ َﺣ ِّﺮ� َﻬﺎ َﻋﻠﻴْ ِﻬ ْﻢ« »ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮی ﮔﺮوھﯽ ﺑﺮوم ﮐﻪ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﺪون ھﯿﭻ ﺑﯿﻤﺎری و ﺿﻌﻒ و ﻧﺎﺧﻮﺷﯽ در ﺧﺎﻧﻪھﺎیﺷﺎن ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺧﺎﻧﻪ‪-‬‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٣٣٦٦) (٣٤٢٥‬وﻣﺴﻠﻢ )‪ (٥٢٠‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ (٧٥٣‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪.(٦٩٠‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻟﺘﻴﻤﻢ )‪ (٣٣٥‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪.(٥٢١‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺴﻨﺪ أﲪﺪ )‪.(١٥٤٩١‬‬
 ‫‪٢٥٧‬‬ ‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫ھﺎیﺷﺎن را ﺑﺮ آنھﺎ آﺗﺶ ﺑﺰﻧﻢ‪«.‬‬

‫‪ -٣‬و زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ اﺑﻦ ام ﻣﮑﺘﻮمس ‪ -‬ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮدی ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﺑﻮد ‪ -‬ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﺮای ﻣﻦ رﺧﺼﺘﯽ در ﺗﺮک ﺟﻤﺎﻋﺖ و اﯾﻨﮑﻪ در ﺧﺎﻧﻪام ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪،‬‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻻ أﺟﺪ لﻚ رﺧﺼﺔ« »ﺑﺮای ﺗﻮ ﺟﻮازی در ﺗﺮک ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻢ«‪.‬‬
‫‪ -٤‬و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ھﻤﭽﻮن اﯾﻦ ﻣﺘﺨﻠﻒ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را در‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش ﺧﻮاﻧﺪه‪ ،‬ﻧﻤﺎز را در ﺧﺎﻧﻪھﺎیﺗﺎن ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺗﺎن را ﺗﺮک‬
‫ﮐﺮدهاﯾﺪ و اﮔﺮ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺗﺎن را ﺗﺮک ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫‪ -٥‬و از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪس رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ (١ ):‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﮔﺮوھﯽ از ﻧﻤﺎزﮔﺰاران را‬
‫َّ َ‬ ‫َ َّ َ ُ‬
‫الﺼﻼ ِة؟« »ﭼﻪ ﭼﯿﺰی‬ ‫در ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺪاﻧﮫﺎ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻣﺎ ﺧﻠﻔ� ْﻢ َﻋ ِﻦ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺨﻠﻒ ﺷﻤﺎ از ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬در ﺑﯿﻦ ﻣﺎ و ﻣﺴﺠﺪ آب‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ‬
‫ﺎر ال َﻤ ْﺴ ِﺠ ِﺪ إِﻻ ِﻲﻓ ال َﻤ ْﺴ ِﺠ ِﺪ«‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻻ ﺻﻼة ِﺠﻟ ِ‬
‫»ﺑﺮای ھﻤﺴﺎﯾﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎزی ﺟﺰ در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫و رواﯾﺎﺗﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐس و دﯾﮕﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪش ﭘﯿﺸﺘﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﺑﻪ‬
‫دﻟﯿﻞ دوازدھﻢ در ﺣﮑﻢ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ رﺟﻮع ﺷﻮد(‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺪون ﻋﺬر از ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺠﺪ ﺗﺨﻠﻒ ﮐﺮده و در ﺧﺎﻧﻪاش ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬در ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎزش دو ﻗﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت در ﺷﺮﺣﺶ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺨﻠﻒ ﮐﺮده و‬
‫ﺑﺪون ﻋﺬر در ﺧﺎﻧﻪاش ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی آﻧﭽﻪ‬
‫اﺑﻦ ﻋﻘﯿﻞ در ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ آنرا اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻧﮫﯽ ﺷﺪه و اﯾﻦ‬
‫َ َ َ َ َ ْ‬
‫ﺎر ال َﻤ ْﺴ ِﺠ ِﺪ‬
‫ﻗﻮل رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪ ،‬ﻗﻮل اﺑﻦ ﻋﻘﯿﻞ را ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻻ ﺻﻼة ِﺠﻟ ِ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬
‫ِإﻻ ِﻲﻓ ال َﻤ ْﺴ ِﺠ ِﺪ«‪.‬‬
‫َُ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و ﻣﺬھﺐ ﺻﺤﯿﺢ اﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﺻﻼة‬
‫ً‬ ‫َ َ َ ُ َ َّ ُ َ َ َ َ‬
‫ﻼﺗِ ِﻪ ﻲﻓ ﺑَيْﺘ ِﻪ‪َ ،‬و� ُﺳﻮﻗِ ِﻪ‪َ ،‬ﻤﺧْ ًﺴﺎ َو ِﻋ ْﺮﺸ َ‬
‫�ﻦ ِﺿ ْﻌﻔﺎ« »ﻧﻤﺎز‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫الﺮ ُﺟ ِﻞ ِﻲﻓ اﺠﻟﻤﺎﻋ ِﺔ ﺗﻀﻌﻒ ﻰﻠﻋ ﺻ‬ ‫َّ‬
‫ﻓﺮد ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﺳﺮ ﮐﺎر ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ٢٥ ،‬درﺟﻪ ﺑﺮﺗﺮی‬

‫‪ -١‬ﺳﻨﻦ اﻟﺪارﻗﻄﻨﻲ )‪ (١٥٥٣) (١٥٥٢‬واﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪.(٤٩٤٥‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٥٨‬‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ‬
‫ﺎر ال َﻤ ْﺴ ِﺠ ِﺪ إِﻻ ِﻲﻓ ال َﻤ ْﺴ ِﺠ ِﺪ« ﺑﺮ ﻧﻔﯽ‬
‫دارد‪ «.‬و اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪» :‬ﻻ ﺻﻼة ِﺠﻟ ِ‬
‫ﮐﻤﺎل ﻧﻤﺎز ﺣﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﯿﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ ﺟﻤﻊ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺻﺤﺎب ﻣﺎ رواﯾﺖ اول را اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﻀﻮر در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮای ﺷﺮﮐﺖ‬
‫در ﺟﻤﺎﻋﺖ واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺣﻤﻞ آن ﺑﺮ ﻇﺎھﺮش ﺑﻌﯿﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺷﻌﺎﺋﺮ دﯾﻦ و ﻋﻼﻣﺎت آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺮک ﮐﻠﯽ آن‬
‫ﻣﻔﺎﺳﺪ زﯾﺎدی را ﺑﻪ ﺗﻤﺎم و ﮐﻤﺎل ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد و آﺛﺎر ﻧﻤﺎز را ﻣﺤﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای‬
‫ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺳﺴﺘﯽ ھﻤﺖ اﮐﺜﺮ ﻣﺮدم در اﺻﻞ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﻮد ﮐﻪ اﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮدس ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ در ﺧﺎﻧﻪھﺎیﺗﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارﯾﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺘﺨﻠﻒ در‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺗﺎن را ﺗﺮک ﮐﺮدهاﯾﺪ و اﮔﺮ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺗﺎن را‬
‫ﺗﺮک ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﻨﺎی اﯾﻦ رواﯾﺖ ‪ -‬واﻟﻠﻪ اﻋﻠﻢ ‪ -‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮدن ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺧﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮای آﺣﺎد ﻣﺮدم ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮﮔﺰاری‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮاﺳﺎس اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ رواﯾﺖ )ﻧﻔﯽ ﮐﻤﺎل ﻧﻤﺎز(‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ و ﺑﺮاﺳﺎس‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ دﯾﮕﺮ از رواﯾﺖ )ﻧﻔﯽ اﺻﻞ ﻧﻤﺎز(‪ ،‬ﻓﺮض ﻋﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﺮ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺟﻮاز ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز ھﻨﮕﺎم ﺑﺎرﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬دﻻﻟﺖ‬
‫دارد‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ اﮔﺮ ﻓﻘﻂ ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮدن ﺟﻤﺎﻋﺖ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﯿﺮون از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﺎرﻧﺪﮔﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﺒﻮد زﯾﺮا ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺑﯿﺮون از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮ ﭘﺎ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ و اﮐﺜﺮ ﻣﺮدم ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺑﺮﮔﺰاری ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺧﺎﻧﻪھﺎ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻏﺎﻟﺒﺎ ﮐﻤﺘﺮ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺰد اﻧﺴﺎن‪ ،‬ھﻤﺴﺮ ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﯾﺎ ﻏﻼم ﯾﺎ دوﺳﺖ و ﯾﺎ ‪ ...‬ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺑﺮای وی ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺗﺮک ﺷﺮط ‪ -‬ﮐﻪ ھﻤﺎن وﻗﺖ اﺳﺖ ‪ -‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﻨﺘﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﭼﻮن‬
‫داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز در وﻗﺖ ﺑﺎرﻧﺪﮔﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬داﻧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻓﺮض ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻓﺮض ﻋﯿﻦ و ﯾﺎ ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﻼم ﺷﯿﺦ‬
‫اﻻﺳﻼم ﺑﻮد‪.‬‬
‫ھﺮﮐﺲ ﺑﺎ دﻗﺖ در ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی ﺗﺎﻣﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وی آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮔﺮدد ﺑﺮﮔﺰاری ﺟﻤﺎﻋﺖ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻓﺮض ﻋﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺎرﺿﻪای ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺗﺮک ﺟﻤﻌﻪ و ﺟﻤﺎﻋﺎت ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺮک ﺣﻀﻮر و ﺷﺮﮐﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺪون ﻋﺬر‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﺗﺮک اﺻﻞ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺪون ﻋﺬر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ھﻤﻪی اﺣﺎدﯾﺚ و آﺛﺎر ﻣﺘﻔﻖ و ھﻤﺎھﻨﮓ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﭼﻮن رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﻮت ﺷﺪﻧﺪ و اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ اھﻞ ﻣﮑﻪ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺳﮫﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‬
 ‫‪٢٥٩‬‬ ‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬

‫ﺟﺮﯾﺎن رﺣﻠﺖ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را ﺑﺮای ﻣﺮدم ﮔﻮﺷﺰد ﮐﺮد و ﻋﺘﺎب ﺑﻦ اﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﯾﺐ وی در‬
‫ﻣﮑﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﺮس از اھﻞ ﻣﮑﻪ ﭘﻨﮫﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﮫﯿﻞ وی را ﻧﻤﺎﯾﺎن ﮐﺮد و اھﻞ‬
‫ﻣﮑﻪ ﺑﺮ اﺳﻼم ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻋﺘﺎب آنھﺎ را ﺧﻄﺎب ﮐﺮده و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای اھﻞ ﻣﮑﻪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﺗﺨﻠﻒ ھﯿﭽﯿﮏ از ﺷﻤﺎ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﺮدﻧﺶ را ﻣﯽزﻧﻢ‪.‬‬
‫و اﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ ﻟﻄﻒ و اﺣﺴﺎن و ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﺶ از وی‬
‫ﺳﭙﺎﺳﮕﺬاری ﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ وی ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ ﻣﻘﺎﻣﺶ ﻧﺰد اﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ آﻧﭽﻪ ﻣﺎ آنرا اﻣﺮ و ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺑﺮای ھﯿﭻ اﺣﺪی‬
‫ﺟﺰ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺬری‪ ،‬ﺗﺨﻠﻒ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬واﻟﻠﻪ اﻋﻠﻢ ﺑﺎﻟﺼﻮاب‪.‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ آﺷﻔﺘﮕﯽ ﺧﻮاﻧﺪه و رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهی آنرا ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻧﯿﺎورده و ﮔﻮﯾﺎ ﻫﻤﭽﻮن ﮐﻼغ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻧﻮک‬
‫ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟‬

‫ﺟﻮاب ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻧﮫﻢ و آن اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و اﺻﺤﺎب ﮔﺮاﻣﯽ اﯾﺸﺎن در ﻣﻮرد آن ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﺟﺎﻣﻊ و ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺷﺎﻓﯽ و ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﻧﻔﺲ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از آﻧﭽﻪ در ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی در اﯾﻦ ﻣﻮرد آﻣﺪه‪ ،‬ﻣﻨﺤﺮف ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻣﺎ روش‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و اﺻﺤﺎﺑﺶ را در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدی وارد‬ ‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ اﺳﺖ‬
‫ﺷﺪه و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و ﭘﺲ از آن آﻣﺪه و ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺳﻼم ﮐﺮد ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫َ ِّ َ َّ َ َ ُ ِّ‬
‫ار ِﺟ ْﻊ ﻓ َﺼﻞ ﻓ ِﺈﻧﻚ ل ْﻢ ﺗ َﺼﻞ« »ﺑﺎزﮔﺮد و ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار‪،‬‬ ‫ﺳﻼم وی را ﭘﺎﺳﺦ داده و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ْ » :‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪی‪ «.‬و ﺳﻪ ﺑﺎر اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺗﮑﺮار ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺣﻖ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﻦ ﺑﮫﺘﺮ از اﯾﻦ را ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﻣﺮا ﺗﻌﻠﯿﻢ ده و ﺑﯿﺎﻣﻮز‪.‬‬
‫ُ ُ َ ُ‬ ‫ََ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َ ُْ َ َ‬
‫ﻮء ‪َّ � ،‬ﻢ‬ ‫ﺮﺒ ‪ -،‬و� رواﻳﺔ‪ :‬ﻓﺄ ْﺳ ِﺒ ِﻎ الﻮﺿ‬ ‫ﻜ ِّ ْ‬ ‫ﺖ ِإﻰﻟ الﺼﻼ ِة‪ ،‬ﻓ‬ ‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ِ » :‬إذا �ﻤ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ارﻛ ْﻊ َﺣ َّﻰﺘ َ� ْﻄ َﻤ َّ‬ ‫اﻟﻘ ْﺮآن‪َّ �ُ ،‬ﻢ ْ‬ ‫ْ َ َ َ َ ِّ ْ ُ َّ ْ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ َ َ ُ‬ ‫ْ ْ‬
‫ﻦﺌ َرا ِﻛ ًﻌﺎ‪َّ � ،‬ﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﺳﺘَﻘ ِﺒ ِﻞ اﻟ ِﻘﺒﻠﺔ ﻓﻜﺮﺒ‪� -‬ﻢ اﻗﺮأ ﻣﺎ ﺗيﺮﺴ ﻣﻌﻚ ِﻣﻦ‬
‫ُ‬
‫ﻦﺌ َﺟﺎل ِ ًﺴﺎ‪َّ � ،‬ﻢ‬‫ار َ� ْﻊ َﺣ َّﻰﺘ َ� ْﻄ َﻤ َّ‬‫ﻦﺌ َﺳﺎﺟ ًﺪا‪َّ �ُ ،‬ﻢ ْ‬ ‫ﺠ ْﺪ َﺣ َّﻰﺘ َ� ْﻄ َﻤ َّ‬ ‫ار َ� ْﻊ َﺣ َّﻰﺘ َ� ْﻌﺘَﺪ َل ﻗَﺎﺋ ًﻤﺎ ‪َّ �ُ ،‬ﻢ ْ‬
‫اﺳ ُ‬ ‫ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ُ ِّ‬ ‫ُ ْ ْ َ َ‬ ‫ْ ُ ْ َ َّ َ ْ َ َّ َ‬
‫ﺎﺟ ًﺪا‪َّ � ،‬ﻢ ا� َﻌﻞ ذلِﻚ ِﻲﻓ َﺻﻼﺗِﻚ ﻠﻛ َﻬﺎ« »ھﺮﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺘﯽ ﻧﻤﺎز‬ ‫اﺳﺠﺪ ﺣﻰﺘ �ﻄﻤ ِﻦﺌ ﺳ ِ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﮕﻮ‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮ‪ ،‬ﺳﭙﺲ رو ﺑﻪ‬
‫ﻗﺒﻠﻪ ﮐﻦ و ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﮕﻮ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آﻧﭽﻪ از ﻗﺮآن ﺣﻔﻆ داری و ﺑﺮاﯾﺖ ﻣﻘﺪور اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﻮان‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﮐﻮع ﮐﻦ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺪﻧﺖ ﺳﺎﮐﻦ و ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ ﮔﺮدﯾﺪه و )در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ( آرام ﺑﮕﯿﺮ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ از رﮐﻮع ﺑﻠﻨﺪ ﺷﻮ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ راﺳﺖ و ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺳﺠﺪه ﮐﻦ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺑﺪﻧﺖ ﺳﺎﮐﻦ و ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ ﮔﺮدﯾﺪه و )در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ( آرام ﺑﮕﯿﺮ‪ ،‬ﺳﭙﺲ از ﺣﺎﻟﺖ ﺳﺠﺪه ﺑﻠﻨﺪ‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٧٥٦) (٦٦٦٧) (٧٩٣‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼـﻼة )‪ (٣٩٧‬وأﺑـﻮداود )‪ (٨٥٦‬واﺑـﻦ ﻣﺎﺟـﻪ )‪(١٠٦٠‬‬

‫واﻟﱰﻣﺬي )‪ (٢٠٣‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪.(٨٨٤‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٦٢‬‬

‫ﺷﻮ و ﺑﺎ آراﻣﺶ‪ ،‬ﺳﺎﮐﻦ و ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ ﺑﻨﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺳﺠﺪه ﮐﻦ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺪﻧﺖ ﺳﺎﮐﻦ و‬
‫ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ ﮔﺮدﯾﺪه و )در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ( آرام ﺑﮕﯿﺮ؛ ﺳﭙﺲ در ھﻤﻪی ﻧﻤﺎزت اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﻦ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ ﺗﺨﺼﯿﺺ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﺮای ورود ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و اﯾﻨﮑﻪ ذﮐﺮ دﯾﮕﺮی ﺟﺎی آنرا‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ وﺿﻮ و روی آوردن ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز اﺧﺘﺼﺎص‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و در ﺣﺪﯾﺚ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ وﺟﻮب ﻗﺮاﺋﺖ در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﻘﯿﺪ ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﻣﯿﺴﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﯿﺪ وﺟﻮب ﻓﺎﺗﺤﻪ در ﻧﻤﺎز را ﻧﻔﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﭼﺮا ﮐﻪ دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮی از‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارد‪ .‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ھﻤﺎن ﮐﺴﯽ‬
‫َ َ َ ٌ‬
‫� ِﺧﺪاج«‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺎب‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ) ‪َ » :(١‬ﻣ ْﻦ َﺻ َّ� َﺻ َﻼ ًة ل َ ْﻢ َ� ْﻘﺮأْ � َ‬
‫ﻴﻬﺎ ﺑ َﻔﺎﺤﺗَﺔ اﻟْﻜﺘَ‬
‫ِ ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺬارد و در آن ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬آن ﻧﻤﺎز ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪ «.‬و ھﻤﺎن ﮐﺴﯽ‬
‫ﺎب« »ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﻼ َة ل َﻤ ْﻦ ل َ ْﻢ َ� ْﻘ َﺮأْ ﺑ َﻔﺎﺤﺗَﺔ الﻜﺘَ‬
‫) ‪َ َ َ (٢‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ‪» :‬ﻻ ﺻ‬
‫ِ ِ ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺳﻮرهی ﻓﺎﺗﺤﻪ را در ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزی ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫و ﺳﻨﺖھﺎی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ رھﺎ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬و در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ وﺟﻮب ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ و آرام ﮔﺮﻓﺘﻦ در اﻧﺠﺎم ھﺮ رﮐﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻨﮑﻪ ھﺮﮐﺲ آنرا‬
‫ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﺑﺪان اﻣﺮ ﺷﺪه اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده و اﻣﺮی ﮐﻪ از وی ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺮ ﻋﮫﺪهی‬
‫وی ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﻣﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ در رﮐﻮع و اﻋﺘﺪال در ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن از آن‪ ،‬ﺗﺎﻣﻞ‬
‫ﮐﻦ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ در رﮐﻦ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن از رﮐﻮع ﺗﻨﮫﺎ ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ راﺳﺖ و‬
‫ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ ﻣﺎﻧﺪه و اﻋﺘﺪال را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﯿﻦ ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ و اﻋﺘﺪال ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﻧﻤﺎزﮔﺰار رﮐﻮع ﮐﺮده و از ھﻤﺎن ﺣﺎﻟﺖ رﮐﻮع ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رود درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ‬
‫ﺳﺮش را از ﺣﺎﻟﺖ رﮐﻮع ﺑﺮای اﯾﺴﺘﺎدن ﺑﻠﻨﺪ ﻧﮑﺮده‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻣﺠﺮد ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن از رﮐﻮع اﮐﺘﻔﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﭘﺲ ﺑﺮای‬
‫ﮐﺎﻣﻼ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن از رﮐﻮع را اﻧﺠﺎم دھﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﺲ از رﮐﻮع آرام و ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ )ﻣﻌﺘﺪل(‪ .‬و اﯾﻦ ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ و اﻋﺘﺪال وﺟﻮب ﺗﺴﺒﯿﺢ در رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه و ﮔﻔﺘﻦ‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٣٩٥‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٧٥٦‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٣٩٤‬‬
 ‫‪٢٦٣‬‬ ‫ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ آﺷﻔﺘﮕﯽ ﺧﻮاﻧﺪه و رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهی آنرا ‪...‬‬

‫»ﺳﻤﻊ اﷲ ﳌﻦ ﲪﺪه« و ﺗﺤﻤﯿﺪ در ﺣﺎﻟﺖ ﻗﯿﺎم »رﺑﻨﺎ ﻟﻚ اﳊﻤﺪ« را ﻧﻔﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ‬
‫دﻻﯾﻞ دﯾﮕﺮی از ﺳﻨﺖ ﺑﺮ آنھﺎ اﺷﺎره دارد‪ .‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ و آراﻣﺶ و‬
‫اﻋﺘﺪال ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ و ﺑﺪان اﻣﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎن ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺴﺒﯿﺢ در رﮐﻮع اﻣﺮ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در زﻣﺎن ﻧﺎزل ﺷﺪن آﯾﻪی ‪ ٩٦‬ﺳﻮره واﻗﻌﻪ ﴿ف َس ّب ِ ۡح ب ِٱ ۡس ِم َر ّ�ِك‬
‫ُ‬ ‫ْ ُ َ‬ ‫ۡ‬
‫ٱل َع ِظي ِم ‪ ﴾٩٦‬ﻓﺮﻣﻮد) ‪» :(١‬اﺟ َﻌﻠﻮﻫﺎ ِﻲﻓ ُرﻛﻮ ِﻋ‬
‫ُ‬
‫� ْﻢ« آنرا در رﮐﻮﻋﺘﺎن ﻗﺮار دھﯿﺪ‪ .‬و ﺑﻪ‬
‫ﺎم‪َ :‬ﺳﻤ َﻊ َّ ُ‬
‫ا�‬ ‫ﺗﺤﻤﯿﺪ در ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن از رﮐﻮع اﻣﺮ ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(٢‬إ َذا ﻗَ َﺎل اﻹ َﻣ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ ْ َ‬
‫ﻤﺣ َﺪ ُه‪� ،‬ﻘﻮلﻮا‪َ :‬ر َّ�ﻨَﺎ َولﻚ اﺤﻟ َ ْﻤ ُﺪ« »ھﺮﮔﺎه اﻣﺎم ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻤﻊ اﷲ ﳌﻦ ﲪﺪه‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪:‬‬ ‫لِﻤﻦ ِ‬
‫رﺑﻨﺎ وﻟﻚ اﳊﻤﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﺎ را ﺑﻪ رﮐﻮع و ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ در آن و ﺑﻪ ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﺤﻤﯿﺪ اﻣﺮ‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ و در ﻣﻮرد ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن از ﺳﺠﺪه ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َّ �ُ » :‬ﻢ ْ‬
‫ار َ� ْﻊ َﺣ َّﻰﺘ َ� ْﻄ َﻤ َّ‬
‫ﻦﺌ َﺟﺎل ِ ًﺴﺎ« »ﺳﭙﺲ‬ ‫ِ‬
‫از ﺣﺎﻟﺖ ﺳﺠﺪه ﺑﻠﻨﺪ ﺷﻮ و ﺑﺎ آراﻣﺶ ﺑﻨﺸﯿﻦ‪ «.‬و در ﻟﻔﻈﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬
‫» َﺣ َّﻰﺘ � ْﻌﺘَ ِﺪل َﺟﺎل ِ ًﺴﺎ« »ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ راﺳﺖ و ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ ﺑﻨﺸﯿﻨﯽ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻪ ﻣﺠﺮد ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن از رﮐﻮع ﯾﺎ ﺳﺠﺪه ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ )ﺧﻤﯿﺪﮔﯽ( ﺗﯿﺰی ﺷﻤﺸﯿﺮ‪،‬‬
‫اﮐﺘﻔﺎ ﻧﺸﺪه ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ و اﻋﺘﺪال ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن از رﮐﻮع‬
‫و ﺳﺠﺪه و ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ و اﻋﺘﺪال در آن اﻣﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺗﻤﺴﮏ ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ‪» :‬ھﺮ آﻧﭽﻪ از اﻋﻤﺎل ﻧﻤﺎز ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺎﻣﺪه‪ ،‬دﻻﻟﺖ‬
‫ﺑﺮ اﺳﻘﺎط وﺟﻮب از آن دارد« ﻧﺰد ھﯿﭽﯿﮏ از اﺋﻤﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن ﻓﺎﺗﺤﻪ و ﺗﺸﮫﺪ آﺧﺮ و درود ﺑﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را در ﻧﻤﺎز‬
‫واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﺪ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ھﯿﭻ ذﮐﺮی از آنھﺎ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﺗﺸﮫﺪ و ﺧﺮوج از ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﻣﻨﺎﻓﯽ آنرا واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ھﯿﭻ ذﮐﺮی از آنھﺎ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬أﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٨٦٩‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﰲ اﻗﺎﻣﺔ اﻟﺼﻼة )‪ (٨٨٧‬وﺻﺤﻴﺢ اﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﺔ )‪(٦٠٠‬‬
‫واﳊﺎﻛﻢ‪ ٤٧٧/٢‬وواﻓﻘﻪ اﻟﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬ﻗﻠﺖ‪ :‬وﻣﻌﻨﺎه ﻋﻨﺪ ﻣﺴﻠﻢ ﰲ ﺻﻼة اﳌﺴﺎﻓﺮﻳﻦ )‪.(٧٧٢‬‬
‫‪ -٢‬اﳊﺪﻳﺚ ﲠﺬا اﻟﻠﻔﻆ أﺧﺮﺟﻪ اﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٢٦٧‬وأﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٧٩٦‬وﻣﺴﻠﻢ )‪ (٤٠٩‬ﺑﺪون‬
‫اﻟﻮاو ﻗﺒﻞ ﻟﻚ‪ ،‬رﺑﻨﺎ ﻟﻚ اﳊﻤﺪ‪ ،‬وﻫﻲ ﺛﺎﺑﺘﺔ ﰲ ﻏﲑ ﻫﺬا اﳊﺪﻳﺚ ﻋﻨﺪﳘﺎ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٦٤‬‬

‫و اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬ﺗﺸﮫﺪ و ﺳﻼم را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﯾﻦ اﻋﻤﺎل در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ذﮐﺮ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ در رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه و ﺗﺴﻤﯿﻊ »ﮔﻔﺘﻦ ﺳﻤﻊ اﷲ ﳌﻦ ﲪﺪه« و ﺗﺤﻤﯿﺪ‬
‫»رﺑﻨﺎ ﻟﻚ اﳊﻤﺪ« و ذﮐﺮ »رب اﻏﻔﺮ ﱄ« در ﺑﯿﻦ دو ﺳﺠﺪه را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ در‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ آﻧﮫﺎ اﺷﺎرهای ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای اﺣﺪی اﯾﻦ اﻣﮑﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ھﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه‬
‫را ﺳﺎﻗﻂ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ در ﻣﻮرد ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ آن ﻓﺮد ﺧﻮاﻧﺪه و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ وی ﺗﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻤﺎز را دوﺑﺎره ﺑﺨﻮان‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج دوﺑﺎر ﺑﺮ ﻧﻤﺎز وی اﻗﺮار ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ آن اﻗﺮار ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ ﭼﺮا ﮐﻪ آﻧﺤﻀﺮت ج ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻞ اﻗﺮار‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮ ﻧﻤﺎز وی اﻗﺮار ﮐﺮدﻧﺪ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﻪ وی‬
‫َ ِّ َ َّ َ َ ُ ِّ‬
‫ار ِﺟ ْﻊ ﻓ َﺼﻞ ﻓ ِﺈﻧﻚ ل ْﻢ ﺗ َﺼﻞ« »ﺑﺎزﮔﺮد و ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ْ » :‬‬

‫ﻧﺨﻮاﻧﺪی‪ «.‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج وی را ﺑﻪ دوﺑﺎره ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ و اﺳﻢ ﺻﻼة و ﻧﻤﺎز را‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺗﺸﺮﯾﻊ ﺷﺪه‪ ،‬از ﻋﻤﻞ وی ﻧﻔﯽ ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﮐﺪام اﻧﮑﺎر رﺳﺎﺗﺮ و ﺑﻠﯿﻎﺗﺮ‬
‫از اﯾﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫و اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻋﻤﻞ وی را در ھﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺮ وی اﻧﮑﺎر ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬آری رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎ وی اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﮑﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺑﯿﺰاری و دﻟﺴﺮدی وی ﻧﮕﺮدد و آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎ اﺧﺘﯿﺎر و اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ‬
‫ﻧﻔﺲ ﺑﻪ ﺗﻌﻠﯿﻢ روی آورد‪ .‬ھﻤﭽﻮن ﻋﺪم اﻧﮑﺎر آﻧﺤﻀﺮت ج ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ادرار‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ از آن ﻋﻤﻞ ﻓﺎرغ ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ وی را ﺗﻌﻠﯿﻢ دادﻧﺪ و اﯾﻦ از ﻟﻄﻒ و اﺣﺴﺎن و‬
‫ﮐﻤﺎل روش ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﺗﻌﻠﯿﻤﯽ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺻﻠﻮات اﻟﻠﻪ و ﺳﻼﻣﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﺮا رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ھﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎزش ﺑﻪ وی‬
‫ﻧﻔﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزت را ﻗﻄﻊ ﮐﻦ؟‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ادرار ﻣﯽﮐﺮد در ﺣﯿﻦ‬
‫ادرار ﮐﺮدﻧﺶ ﻧﻔﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ دﺳﺖ ﻧﮕﻪدار و ادرارت را ﻗﻄﻊ ﮐﻦ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺗﺬﮐﺮ دادن‬
 ‫‪٢٦٥‬‬ ‫ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ آﺷﻔﺘﮕﯽ ﺧﻮاﻧﺪه و رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهی آنرا ‪...‬‬

‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺳﺰاوارﺗﺮ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫آری اﮔﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻤﺎز اﻗﺮار ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ اﻋﺎدهی آن اﻣﺮ ﻧﮑﺮده و اﺳﻢ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺷﺮﻋﯽ را از آن ﻧﻔﯽ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬در آن ﺑﺮای ﺷﻤﺎ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺪان ﺗﻤﺴﮏ ﺟﻮﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج »لﻢ ﺗﺼﻞ« ﻧﻤﺎز ﻧﮕﺰاردی؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزی ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺨﻮاﻧﺪی‪.‬‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز وی ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮده و ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺮک ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از ﻣﺴﺘﺤﺒﺎﺗﺶ‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ وی ﻓﺮﻣﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪» :‬ﺑﺎزﮔﺮد و ﻧﻤﺎزﺑﮕﺰار‪ ،‬درﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﮕﺰاردی‪ «.‬و اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ در ﻧﮫﺎﯾﺖ ﺑﻄﻼن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و از رﻓﺎﻋﻪ ﺑﻦ راﻓﻊ رواﯾﺖ اﺳﺖ) ‪ :(١‬روزی ھﻤﺮاه رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﻓﺮدی ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺪوی ﺑﻮد‪ ،‬آﻣﺪه و ﻧﻤﺎز را ﮐﻮﺗﺎه و ﺧﻔﯿﻒ )در ﺗﻌﺪﯾﻞ‬
‫ارﮐﺎن( ﮔﺰارد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺳﻼم ﮐﺮد‪ .‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫َ ِّ َ َّ َ َ ُ ِّ‬ ‫َ َ َْ َ‬
‫ﻚ‪ ،‬ﻓَ ْ‬
‫ﺎر ِﺟ ْﻊ ﻓ َﺼﻞ ﻓ ِﺈﻧﻚ ل ْﻢ ﺗ َﺼﻞ« »ﻋﻠﯿﮏ اﻟﺴﻼم‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺮد و ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ‬ ‫»وﻋﻠﻴ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻧﮕﺰاردی‪ «.‬ﭘﺲ دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و ھﺮ ﺑﺎر ﻧﺰد اﯾﺸﺎن آﻣﺪه و ﺑﺮ آﻧﺤﻀﺮت ج‬
‫َ ِّ َ َّ َ َ‬ ‫ﻚ‪ ،‬ﻓَ ْ‬‫َ َ َْ َ‬
‫ﺎر ِﺟ ْﻊ ﻓ َﺼﻞ ﻓﺈِﻧﻚ ل ْﻢ‬ ‫ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮد و در ھﺮ ﺑﺎر رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﯽﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬وﻋﻠﻴ‬
‫ُ ِّ‬
‫ﺗ َﺼﻞ«‪ .‬ﻣﺮدم ﺗﺮﺳﯿﺪﻧﺪ و ﺑﺮ آنھﺎ دﺷﻮار آﻣﺪ و ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎزش را ﺧﻔﯿﻒ‬
‫و ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬درﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪه اﺳﺖ؛ آن ﻣﺮد در ﺑﺎر آﺧﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﯿﻮهی ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺎن ﺑﺪه و ﻣﺮا ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺑﺪه‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻦ ﺑﺸﺮی ھﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﮔﺎھﯽ ﺑﺮ ﺻﻮاب و‬
‫َ َ ْ َ ُ ْ َ َ َّ َ َ َ َّ ْ‬
‫ﮔﺎھﯽ ﺑﺮ ﺧﻄﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﻢ‪ .‬ﭘﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أﺟﻞ إِذا �ﻤﺖ إِﻰﻟ الﺼﻼةِ �ﺘ َﻮﺿﺄ‬
‫ﺮﺒ ُه‬‫ا� َو َ� ِّ ْ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ ُ ُ َّ َ َ َّ ْ َ َ ْ َ ْ ً َ ْ َ َ َ َ َ ُ ْ ٌ َ ْ ْ َّ َ ْ َ‬
‫ﺎﻤﺣﺪ َّ َ‬
‫ﻛﻤﺎ أم َﺮك ا�‪� ،‬ﻢ �ﺸﻬﺪ ﻓﺄﻗِﻢ أﻳﻀﺎ‪ ،‬ﻓﺈِن ﺎﻛن ﻣﻌﻚ ﻗﺮآن ﻓﺎﻗ َﺮأ ‪َ ،‬و�ِﻻ ﻓ ِ‬
‫َ َ ِّ ْ ُ ُ َّ ْ َ ْ َ ْ َ َّ َ ً ُ َّ ْ َ ْ َ ً ُ َّ ْ ُ ْ َ ْ َ ْ َ ً ُ ْ‬
‫ﺎﺟﺪا‪َّ � ،‬ﻢ اﺟ ِﻠ ْﺲ‬ ‫وﻫﻠﻠﻪ‪� ،‬ﻢ ارﻛﻊ ﻓﺎﻃﻤ ِﻦﺌ را ِﻛﻌﺎ‪� ،‬ﻢ ا�ﺘ ِﺪل ﻗﺎﺋِﻤﺎ ‪�،‬ﻢ اﺳﺠﺪ ﻓﺎ�ﺘ ِﺪل ﺳ ِ‬
‫َ ْ َ َّ َ ً ُ َّ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َّ ْ َ َ ُ َ َ ْ ْ َ َ ْ َ ْ ُ َ ْ‬
‫ﺖ ِﻣﻨﻪ ﺷيﺌًﺎ‬ ‫ﻓﺎﻃﻤ ِﻦﺌ ﺟﺎلِﺴﺎ‪� ،‬ﻢ �ﻢ‪ ،‬ﻓ ِﺈذا �ﻌﻠﺖ ذلِﻚ �ﻘﺪ �ﻤﺖ ﺻﻼﺗﻚ‪ ،‬و�ِن ا�ﺘﻘﺼ‬
‫َ َ‬ ‫ْا�ﺘَ َﻘ ْﺼ َ‬
‫ﺖ ِﻣ ْﻦ َﺻﻼﺗِﻚ« »آری‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﯽ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻮ را‬
‫اﻣﺮ ﮐﺮده‪ ،‬وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ را ﺑﮕﻮ و ﺑﺎﯾﺴﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﮔﺮ ﻗﺮآن ﺣﻔﻆ داری‪،‬‬

‫‪ -١‬اﳌﺴﻨﺪ )‪ (١٨٩٩٧‬واﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٣٠٢‬وﺣﺴﻨﻪ‪ .‬وأﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٨٥٨‬وﻣﺎﺑﻌﺪه‪ .‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ‬

‫)‪ (١٠٥٣‬وﺻﺤﺤﻪ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن )‪ (١٧٨٧‬واﳊﺎﻛﻢ )‪ (٢٤٢-٢٤١/١‬واﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﺔ )‪.(٥٤٥‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٦٦‬‬

‫ﺑﺨﻮان وﮔﺮﻧﻪ اﻟﺤﻤﺪﻟﻠﻪ و اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ و ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ ﺑﮕﻮ‪ .‬ﺳﭙﺲ رﮐﻮع ﮐﻦ و در رﮐﻮع آرام‬
‫ﺑﮕﯿﺮ‪ ،‬ﺳﭙﺲ راﺳﺖ ﺑﺎﯾﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از آن ﺳﺠﺪه ﮐﻦ و اﻋﺘﺪال را در ﺣﺎﻟﺖ ﺳﺠﺪه رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﮐﻦ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻨﺸﯿﻦ و در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ آرام ﺑﮕﯿﺮ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮﺧﯿﺰ؛ ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﺮدی‪ ،‬ﻧﻤﺎزت ﮐﺎﻣﻞ و ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﭼﯿﺰی از آنھﺎ را از ﻧﻤﺎزت ﮐﻢ ﮐﻨﯽ‪ ،‬از ﻧﻤﺎزت‬
‫ﭼﯿﺰی را ﮐﻢ ﮐﺮدهای«‪.‬‬
‫رﻓﺎﻋﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ از اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﭼﯿﺰی را ﺑﮑﺎھﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ از‬
‫ﻧﻤﺎزش ﭼﯿﺰی را ﮐﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺮدم راﺣﺖﺗﺮ و آﺳﺎنﺗﺮ از اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎزش را ﮐﻮﺗﺎه و ﺧﻔﯿﻒ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬درﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪه و ھﻤﻪی ﻧﻤﺎزش ﻧﺎﻗﺺ و‬
‫ﻧﺎﺗﻤﺎم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﷲ أ� َ ُ‬ ‫َ‬
‫و در رواﯾﺖ اﺑﻮداود آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬وﺗﻘﺮأ ﺑﻤﺎ ﺷﺌﺖ ﻣﻦ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﺛﻢ ﺗﻘﻮل‪ :‬ا ُ‬
‫ﺮﺒ« »و‬
‫آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ از ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاھﯽ‪ ،‬ﺑﺨﻮان‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ ﺑﮕﻮ‪ «.‬و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی آﻣﺪه‬
‫َ ُ ٌ َ ْ ْ‬ ‫َ ْ َ َ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻓ ِﺈن ﺎﻛن َﻣ َﻌﻚ ﻗ ْﺮآن ﻓﺎﻗ َﺮأ ﺑِ ِﻪ« »ﭘﺲ اﮔﺮ ﻗﺮآن از ﺣﻔﻆ داﺷﺘﯽ‪ ،‬آنرا ﺑﺨﻮان) ‪«.(١‬‬
‫ْ‬
‫ُ‬
‫آن‪َّ � ،‬ﻢ‬ ‫ﺮ‬‫ﺮﺒ ‪َّ �ُ ،‬ﻢ اﻗْ َﺮأ ﺑﺄُ ِّم اﻟْ ُﻘ ْ‬ ‫) ‪َ َ َ َ ْ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ (٢‬‬
‫ﻜ ِّ ْ‬ ‫و در رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ ‪ِ » :‬إذا اﺳﺘﻘﺒﻠﺖ اﻟ ِﻘﺒﻠﺔ ﻓ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِّ‬ ‫ْ ْ َ ْ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫ْ َ َ َ ََ ْ َ َ ْ َْ َ َ َ َ‬ ‫ْ ْ‬
‫اﺣ َﺘﻴْﻚ َﻰﻠﻋ ُرﻛﺒَتﻴْﻚ ‪َ ،‬واﻣ ُﺪد ﻇﻬ َﺮ َك َو َﻣ� ْﻦ‬ ‫اﻗ َﺮأ ﺑِ َﻤﺎ ِﺷﺌﺖ‪ ،‬ﻓ ِﺈذا ر�ﻌﺖ‪ ،‬ﻓﺎﺟﻌﻞ ر‬
‫َ َ َ َ َ ْ َ‬ ‫ُ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ َّ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ َ‬
‫ﺠﺪ ت‬ ‫ﺎﺻ ِﻠﻬﺎ‪ ،‬و�ِذا ﺳ‬ ‫ل ِ ُﺮﻛﻮ ِﻋﻚ ‪ ،‬ﻓ ِﺈذا ر�ﻌﺖ رأﺳﻚ ﻓﺄﻗِﻢ ﺻﻠﺒﻚ ﺣﻰﺘ ﺗﺮ ِﺟﻊ اﻟ ِﻌﻈﺎم ِإﻰﻟ ﻣﻔ ِ‬
‫اﺻﻨَﻊْ‬ ‫ﺮﺴى‪َّ �ُ ،‬ﻢ »ص‪ْ «۳۲۹:‬‬ ‫َ َ ِّ ْ ُ ُ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ ْ َ َ‬
‫ﻰﻠﻋ ﻓَﺨ ِﺬ َك اﻟْيُ ْ َ‬
‫ِ‬ ‫�ﻤ�ﻦ لِﺴﺠﻮ ِدك ‪ ،‬ﻓﺈِذا ر�ﻌﺖ رأﺳﻚ‪ ،‬ﻓﺎﺟ ِﻠﺲ‬
‫ُ ِّ ْ‬ ‫َ َ‬
‫ذلِﻚ ِﻲﻓ ﻞﻛ َر� َﻌ ٍﺔ َو َﺳ ْﺠ َﺪ ٍة« »وﻗﺘﯽ رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﮐﺮدی‪ ،‬ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﮕﻮ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ام اﻟﻘﺮآن )ﺳﻮره‬
‫ﻓﺎﺗﺤﻪ( را ﺑﺨﻮان و ﭘﺲ از آن ھﺮﭼﻪ از ﻗﺮآن ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ﺑﺨﻮان؛ وﻗﺘﯽﮐﻪ رﮐﻮع‬
‫ﮐﺮدی‪ ،‬ﮐﻒ دﺳﺘﺎﻧﺖ را ﺑﺮ زاﻧﻮھﺎﯾﺖ ﻗﺮار ﺑﺪه و ﭘﺸﺖ ﺧﻮد را ﭘﮫﻦ و دراز ﮐﻦ و رﮐﻮﻋﺖ را‬
‫ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ و اﺳﺘﻮار ﮐﻦ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﺮت را از رﮐﻮع ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدی ﮐﻤﺮت را راﺳﺖ ﮐﻦ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺳﺘﺨﻮاﻧﮫﺎ ﺑﻪ ﻣﻔﺎﺻﻞ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه ﺳﺠﺪه ﮐﺮدی‪ ،‬ﺳﺠﺪهات را‬
‫ﻣﺤﮑﻢ و اﺳﺘﻮار ﮐﻦ و ھﺮﮔﺎه ﺳﺮت را از ﺳﺠﺪه ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدی ﺑﺮ ران ﭼﭗ ﺧﻮد ﺑﻨﺸﯿﻦ و‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦ در ھﺮ رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﻦ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫و اﮔﺮ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ » َ�ﺘَ َﻮ َّﺿﺄ َﻛ َﻤﺎ أ َم َﺮ َك َّ ُ‬
‫ا�« را ﺑﺮ‬

‫‪ -١‬أﺑﻮداود )‪.(٨٦١‬‬
‫‪ -٢‬اﳌﺴﻨﺪ )‪.(١٨٩٩٥‬‬
 ‫‪٢٦٧‬‬ ‫ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ آﺷﻔﺘﮕﯽ ﺧﻮاﻧﺪه و رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهی آنرا ‪...‬‬

‫رھﻨﻤﻮد اﯾﺸﺎن در ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ‪» -‬اﺑﺪؤوا ﺑﻤﺎ ﺑﺪأ اﷲ ﺑﻪ« »از آن ﭼﯿﺰی آﻏﺎز ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل از آن ﺷﺮوع ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ -‬ﺿﻤﯿﻤﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬وﺟﻮب وﺿﻮ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫آنرا در ﻗﺮآن )ﻣﺎﺋﺪه ‪ (٦‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫ُ َّ َ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ْ ُ ِّ ْ ُ‬
‫آن‪� ،‬ﻢ اﻗﺮأ ﺑِﻤﺎ ِﺷﺌﺖ« ﻗﯿﺪی‬ ‫ْ‬
‫و اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﺣﺪﯾﺚ‪» :‬اﻗﺮأ ﺑِﺄم اﻟﻘﺮ ِ‬
‫ْ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ َ َ ُ‬
‫اﻟﻘ ْ‬
‫آن«‪ .‬و در واﻗﻊ‬‫ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺑﺮای اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬اﻗﺮأ ﺑِﻤﺎ ﺗيﺮﺴ ﻣﻌﻚ ِﻣﻦ‬
‫َ ْ‬
‫ﻣﻌﻨﺎی اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج »وﺗﻘﺮا ﺑﻤﺎ ﺷﺌﺖ ﻣﻦ اﻟﻘﺮآن« و اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻓﺈِن‬
‫ِّ ْ‬
‫ﺮﺒ ُه َو َﻫﻠﻠ ُﻪ« ﺧﻮاﻧﺪن ام اﻟﻘﺮآن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ا� َو َ� ِّ ْ‬ ‫آن ﻓَﺎﻗْ َﺮأْ ‪َ ،‬و� َّﻻ ﻓَ ْ َ‬
‫ﺎﻤﺣﺪ َّ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ُْ ٌ‬
‫ﺎﻛن ﻣﻌﻚ ﻗﺮ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻟﻔﺎظ ﻣﺘﻔﺎوت اﺣﺎدﯾﺚ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﺮده و ﻣﻘﺼﻮد رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را ﻧﯿﺰ‬
‫روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻨﺮو ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻟﻔﻈﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و ﺑﻘﯿﻪ اﻟﻔﺎظ ﺗﺮک ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺮﺒ« دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ اﯾﻦ‬ ‫ﷲ أَ ْ� َ ُ‬
‫و اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪» :‬ﺛﻢ ﺗﻘﻮل‪ :‬ا َ ُ‬
‫ﻟﻔﻆ و ﻧﻪ ﻏﯿﺮ آن ﺑﺮای ورود ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در واﻗﻊ ھﻤﺎن ﺗﮑﺒﯿﺮ‬
‫ﺮﺒ« »ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ‬ ‫ﷲ أَ ْ� َ ُ‬
‫ﻣﻌﮫﻮدی اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻓﺮﻣﻮدهی اﯾﺸﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺤﺗﺮ�ﻤﻬﺎ‪ ،‬ا َ ُ‬
‫اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ َّ َ ْ َ ْ َ ُ َ‬
‫و اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪» :‬ﻓﺈِذا ر�ﻌﺖ رأﺳﻚ ﻓﺄﻗِﻢ ﺻﻠﺒﻚ ﺣﻰﺘ ﺗﺮ ِﺟﻊ اﻟ ِﻌﻈﺎم إِﻰﻟ‬
‫ََ‬
‫ﺎﺻ ِﻠ َﻬﺎ« در وﺟﻮب ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﺳﺮ از رﮐﻮع و اﻋﺘﺪال و ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ ﭘﺲ از آن ﺻﺮﯾﺢ‬ ‫ﻣﻔ ِ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫و از اﺑﯽﻣﺴﻌﻮد اﻟﺒﺪریس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(١‬ﻻ ﺠﺗ ِﺰئ َﺻﻼة‬
‫ُّ ُ‬ ‫َّ ُ َ َّ ُ َ َ ْ‬
‫الﺴ ُﺠﻮ ِد« »ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد‪ ،‬ﭘﺸﺘﺶ را‬ ‫ﻮع َو ُّ‬
‫الﺮﻛ ِ‬ ‫ﻴﻢ ﻇﻬ َﺮ ُه ِﻲﻓ‬ ‫الﺮﺟ ِﻞ ﺣﻰﺘ ﻳ ِﻘ‬
‫راﺳﺖ ﻧﮑﻨﺪ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﻧﺺ ﺻﺮﯾﺤﯽ در رﮐﻦﺑﻮدن ﺑﻠﻨﺪﺷﺪن از رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه و ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ و اﻋﺘﺪال در‬
‫آنھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎ آنھﺎ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﳌﺴﻨﺪ )‪ (١٧٠٧٣‬واﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٢٦٥‬وﻗﺎل‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﻴﺢ‪ .‬وأﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٨٥٥‬واﺑﻦ‬

‫ﻣﺎﺟﻪ ﰲ اﻗﺎﻣﺔ اﻟﺼﻼة )‪ (٨٧٠‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ ﰲ اﻻﻓﺘﺘﺎح )‪ (١٠٢٧‬وﺻﺤﺤﻪ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن )‪ (١٨٩٢‬واﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﺔ‬
‫)‪.(٥٩١‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٦٨‬‬

‫و از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺷﯿﺒﺎن رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ) ‪ :(١‬ﺑﺎ ھﺪف ﺑﯿﻌﺖ ﺑﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺧﺎرج‬
‫ﺷﺪﯾﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن وارد ﺷﺪه و ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﯾﻢ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﯾﺸﺎن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫آﻧﺤﻀﺮت ﺑﺎ ﮔﻮﺷﻪی ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﻣﺮدی ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺸﺘﺶ را ﺑﺮای رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد ﺻﺎف‬
‫َ َ ْ َ َ ُْ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ ْ ُ‬
‫ﻴﻢ ُﺻﻠﺒَﻪ‬‫ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻳﺎ ﻣﻌﺮﺸ الﻤﺴ ِﻠ ِﻤ� ﻻ ﺻﻼة لِﻤﻦ ﻻ ﻳ ِﻘ‬
‫ُّ ُ‬
‫الﺴ ُﺠﻮ ِد« »ای ﮔﺮوه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد ﭘﺸﺘﺶ را‬ ‫ﻮع َو ُّ‬
‫الﺮﻛ ِ‬ ‫ِﻲﻓ‬
‫ﺻﺎف و راﺳﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزی ﻧﯿﺴﺖ‪«.‬‬
‫و اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج »ﻻ ﺻﻼة« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ]ﻻ ﲡﺰئ[ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ‬
‫ُّ ُ‬ ‫َ ُ ْ ُ َ َ ُ َّ ُ َ َّ ُ َ َ ْ‬
‫الﺴ ُﺠﻮ ِد«‪.‬‬
‫ﻮع َو ُّ‬
‫الﺮﻛ ِ‬ ‫ﻴﻢ ﻇﻬ َﺮ ُه ِﻲﻓ‬ ‫ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻻ ﺠﺗ ِﺰئ ﺻﻼة الﺮﺟ ِﻞ ﺣﻰﺘ ﻳ ِﻘ‬
‫) ‪َ َّ َ َ َّ َ ُ َّ ُ ُ ْ َ َ (٢‬‬
‫و ﻟﻔﻈﯽ ﮐﻪ اﺣﻤﺪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ رواﯾﺖ ﮐﺮده آن اﺳﺖ ﮐﻪ ‪» :‬ﻻ �ﻨﻈﺮ ا� ﻋﺰ وﺟﻞ ِإﻰﻟ‬
‫َ ُ َ ُ ُ ُ َُْ ََْ ُ‬
‫� ُرﻛﻮ ِﻋ ِﻪ َو ُﺳ ُﺠﻮ ِدهِ« »اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ ﺑﻪ ﻓﺮدی ﮐﻪ ﺑﯿﻦ رﮐﻮع و‬ ‫رﺟ ٍﻞ ﻻ ﻳ ِﻘﻴﻢ ﺻﻠﺒﻪ �‬
‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس‬ ‫ﺳﺠﺪهاش‪ ،‬ﮐﻤﺮ و ﭘﺸﺘﺶ را ﺻﺎف و راﺳﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ« و‬
‫َ ُ ُ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫) ‪َ ُ َّ ُ ُ ْ َ َ (٣‬‬
‫ﻴﻢ ُﺻﻠﺒَﻪ‬‫ﻻ ﻳ ِﻘ‬ ‫ا� إِﻰﻟ َﺻﻼةِ َر ُﺟ ٍﻞ‬ ‫رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻻ �ﻨﻈﺮ‬
‫ََْ ُ‬
‫� ُرﻛﻮ ِﻋ ِﻪ َو ُﺳ ُﺠﻮ ِدهِ« »اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺑﯿﻦ رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهاش‪ ،‬ﮐﻤﺮ و‬ ‫�‬
‫) ‪(٤‬‬
‫ﭘﺸﺘﺶ را ﺻﺎف و راﺳﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ «.‬و در ﺳﻨﻦ ﺑﯿﮫﻘﯽ از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ‬
‫الﺮ ُﺟ ُﻞ � َ‬
‫ﻴﻬﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻻ ُﺠﺗْﺰي َﺻ َﻼ ٌة َﻻ ﻳُﻘ ُ‬
‫ﻴﻢ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُّ ُ‬ ‫ْ ُ‬
‫الﺴ ُﺠﻮ ِد« »ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﻤﺮش را در رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﺻﺎف و راﺳﺖ‬ ‫ﻮع َو ُّ‬
‫الﺮﻛ ِ‬ ‫ُﺻﻠﺒَﻪ ِﻲﻓ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از ﻧﻮکزدن ھﻤﭽﻮن ﮐﻼغ در ﻧﻤﺎز ﻧﮫﯽ ﮐﺮده و ﺧﺒﺮ دادهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻨﺪ أﲪﺪ )‪ (١٦٢٩٧‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﰲ اﻗﺎﻣﺔ اﻟﺼﻼة )‪ (٨٧١‬وﰲ زواﺋﺪه‪ :‬اﺳﻨﺎده ﺻﺤﻴﺢ ورﺟﺎﻟﻪ ﺛﻘﺎت‪.‬‬
‫واﺑﻦ أﰊ ﺷﻴﺒﺔ )‪ (٢٩٥٧‬وﺻﺤﺤﻪ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن )‪ (١٨٩٣‬واﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﺔ )‪.(٥٩٣) (٥٩١‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﺴﻨﺪ أﲪﺪ )‪.(١٦٢٨٤‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺴﻨﺪأﲪﺪ )‪ (١٠٧٩٩‬وﻗﺎل اﳍﻴﺜﻤﻲ ﰲ ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪ :١٢٠/٢‬رواه أﲪﺪ ﻣﻦ رواﻳﺔ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﻳﺪ اﳊﻨﻔﻲ‬
‫ﻋﻦ أﰊ ﻫﺮﻳﺮة وﱂ أﺟﺪ ﻣﻦ ﺗﺮﲨﻪ‪.‬‬
‫‪ -٤‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﺒﻴﻬﻘﻲ )‪ (٢٧٢٥‬وﻗﺎل‪ :‬ﺗﻔﺮد ﺑﻪ ﳛﻴﻲ ﺑﻦ أﰊ ﺑﻜﺮ‪.‬‬
 ‫‪٢٦٩‬‬ ‫ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ آﺷﻔﺘﮕﯽ ﺧﻮاﻧﺪه و رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهی آنرا ‪...‬‬

‫ﻧﻤﺎزی‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﺴﻨﺪ و ﺳﻨﻦ) ‪ (١‬از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺷﺒﻞ رواﯾﺖ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از ﻧﻮک زدن ھﻤﭽﻮن ﮐﻼغ )ﺑﺪون ﺗﻌﺪﯾﻞ و آراﻣﺶ( و ﻓﺮش ﮐﺮدن‬
‫ﺑﺎزوھﺎ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ درﻧﺪهھﺎ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺳﺠﺪه و از اﺧﺘﺼﺎص دادن ﻣﮑﺎﻧﯽ در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ھﻤﭽﻮن ﺷﺘﺮ ﮐﻪ ﻣﮑﺎﻧﯽ را ﺑﺮای ﺧﻮد ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﮫﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻧﮫﯽ از ﺗﺸﺒﻪ ﺑﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت در ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﮫﯽ از ﺗﺸﺒﻪ ﺑﻪ ﮐﻼغ‬
‫در ﻧﻮک زدن و ﺑﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت درﻧﺪه در ﻓﺮشﮐﺮدن ﺑﺎزوھﺎ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺳﺠﺪه و در‬
‫ﻻزمﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﺑﺮای ﺧﻮد‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﺷﺘﺮ ﮐﻪ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ را ﺑﺮای اﻗﺎﻣﺘﺶ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و در ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از اﻗﻌﺎء ھﻤﭽﻮن اﻗﻌﺎء ﺳﮓ و ﭼﻮن روﺑﺎه ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ‬
‫و رﻓﻊ ﯾﺪﯾﻦ ﮐﺮدن ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺳﻼم دادن ھﻤﭽﻮن دم اﺳﺐ‪ ،‬ﻧﮫﯽ ﮐﺮدﻧﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از ﺗﺸﺒﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺶ ﺣﯿﻮان ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬اﺳﺐ‪ ،‬ﺳﮓ‪ ،‬ﺷﺘﺮ‪ ،‬روﺑﺎه‪،‬‬
‫ﮐﻼغ‪ ،‬درﻧﺪﮔﺎن(‪ .‬اﻣﺎ وﺻﻒ ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﺷﺒﯿﻪ ﻧﻮک زدن ﮐﻼغ ﺑﻮده و ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎزی در‬
‫زﻣﺮهی ﻧﻤﺎز ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻋﻼء ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وی ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪی اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس در ﺑﺼﺮه وارد ﺷﺪ‪،‬‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﻓﺎرغ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻼء ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﺮ وی وارد ﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺧﻮاﻧﺪﯾﺪ؟ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬اﻧﺪﮐﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﻓﺎرغ ﺷﺪﯾﻢ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺶ‬
‫روﯾﺪ و ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﯾﻢ‪ .‬ﭼﻮن از ﻧﻤﺎز ﻓﺎرغ ﺷﺪﯾﻢ‪،‬‬
‫ﺐ‬‫ﻚ َﺻ َﻼ ُة ال ْ ُﻤﻨَﺎﻓﻖ ‪ْ�َ ،‬ﻠ ُﺲ ﻳَ ْﺮﻗُ ُ‬
‫) ‪َ ْ (٣‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﺗِﻠ‬
‫ِ‬ ‫ِِ‬
‫َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ً َ َ ْ ُ ُ َ َ َّ َ ً‬ ‫� ﻗَ ْﺮ َ َّ ْ َ‬ ‫الﺸ ْﻤ َﺲ َﺣ َّﻰﺘ إ َذا َﺎﻛﻧَ ْ‬
‫ﺖ َ� ْ َ‬ ‫َّ‬
‫ﺎن‪ ،‬ﻗﺎم �ﻨﻘﺮﻫﺎ أر�ﻌﺎ ‪،‬ﻻ ﻳﺬﻛﺮ اﷲ ِ�ﻴﻬﺎ إِﻻ ﻗ ِﻠﻴﻼ«‬ ‫� الﺸﻴﻄ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻨﺪأﲪﺪ )‪ (٢٣٧٥٨) (١٥٦٦٧) (١٥٥٣٢‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ ﰲ اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ )‪ (٧٠٠‬وأﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة‬

‫)‪ (٨٦٢‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﰲ إﻗﺎﻣﺔ اﻟﺼﻼة )‪.(١٤٢٩‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﺴﻨﺪاﺣﻤﺪ )‪ (٨١٠٦‬وﺻﺤﺤﻪ اﺣﻤﺪﺷﺎﮐﺮ )‪ .(٨٠٩١‬و ﻧﮫﯽ از رﻓﻊ ﯾﺪﯾﻦ ھﻤﭽﻮن دم اﺳﺐ در‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ )‪ (٤٣١‬وارد ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﻌﻨﺎی آن اﺷﺎره ﮐﺮدن ﺑﺎ دﺳﺘﮫﺎ در ھﻨﮕﺎم ﺳﻼن دادن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻧﺺ ﺣﺪﯾﺚ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﻌﻨﺎی اﻗﻌﺎء‪ ،‬ﭼﺴﺒﺎﻧﺪن دو ﮐﭙﻞ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ‬
‫و ﻧﺼﺐ دو ﺳﺎق و ران و ﮔﺬاﺷﺘﻦ دو دﺳﺖ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺳﮓ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ وﻣﻮاﺿﻊ اﻟﺼﻼة )‪.(٦٢٢‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٧٠‬‬

‫»آن ﻧﻤﺎز ﻣﻨﺎﻓﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و در اﻧﺘﻈﺎر ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﯿﻦ دو ﺷﺎخ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و در آن اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل را ﺟﺰ اﻧﺪﮐﯽ ﯾﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻗﻮل اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس ﮐﻪ ذﮐﺮ آن ﮔﺬﺷﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ )ﺻﺤﺎﺑﻪ( ﻣﯽدﯾﺪﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺟﺰ ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺎﻗﺶ آﺷﮑﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺴﯽ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺨﻠﻒ ﻧﻤﯽﮐﺮد«‪.‬‬
‫ۡ‬
‫و ﺑﻪ راﺳﺘﯽ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﻧﺴﺎء آﯾﻪ ‪ ١٤٢‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪﴿ :‬إ َّن ٱل ُم َ�ٰفق َ‬
‫�‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫ُ َ ُ َ َّ َ َ ُ َ َ ُ ُ ۡ َ َ ُ ٓ ْ َ َّ َ ٰ َ ُ ْ ُ َ َ ٰ ُ َ ٓ ُ َ َّ َ َ َ‬
‫ي�ٰدِعون ٱ� وهو �ٰدِ�هم �ذا قاموا إِ� ٱلصلوة ِ قاموا كسا� يراءون ٱ�اس و�‬
‫َ ۡ ُ ُ َ َّ َ َّ َ ٗ‬
‫� إِ� قل ِي� ‪» ﴾١٤٢‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن )ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎیﺷﺎن را ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺎﻧﻨﺪ و ﮐﻔﺮ‬ ‫يذكرون ٱ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﭘﻨﮫﺎن ﻣﯽدارﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﯿﺎل ﺧﺎم ﺧﻮد( ﺧﺪا را ﮔﻮل ﻣﯽزﻧﻨﺪ! درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫)ﺧﻮنھﺎ و اﻣﻮالﺷﺎن را در دﻧﯿﺎ ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و در آﺧﺮت دوزخ را ﺑﺮای آﻧﺎن ﻣﮫﯿﺎ‬
‫ﻣﯽدارد و ﺑﺪﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ( اﯾﺸﺎن را ﮔﻮل ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺴﺖ و ﺑﯽﺣﺎل ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﻣﺮدم رﯾﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ )و ﻧﻤﺎزﺷﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺮدم اﺳﺖ؛ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﺪا( و ﺧﺪای را ﮐﻤﺘﺮ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺟﺰ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎدت او ﻧﻤﯽﭘﺮدازﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺶ ﺻﻔﺖ در ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﻋﻼﻣﺎت ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﺗﻨﺒﻠﯽ و ﮐﺴﻠﯽ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻗﯿﺎم ﺑﺮای ﻧﻤﺎز‪.‬‬
‫‪ -٢‬در ادای ﻧﻤﺎز ﻣﺮدم را در ﻧﻈﺮﮔﺮﻓﺘﻦ و رﯾﺎﮐﺮدن‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﺎﺧﯿﺮ ﮐﺮدن در ادای آن‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪن آن ھﻤﭽﻮن ﻧﻮک زدن ﮐﻼغ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ذﮐﺮ اﻧﺪک اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﻧﻤﺎز‪.‬‬
‫‪ -٦‬و ﺗﺨﻠﻒ ورزﯾﺪن از ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪.‬‬
‫و از اﺑﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺷﻌﺮیس رواﯾﺖ اﺳﺖ) ‪ (١‬ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮ اﺻﺤﺎبﺷﺎن ﻧﻤﺎز‬
‫ﮔﺰاردﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ در ﻣﯿﺎن ﻋﺪهای از آنھﺎ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮدی داﺧﻞ ﺷﺪه و اﯾﺴﺘﺎد و ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﺔ )‪ (٦٦٥‬وﻋﺰاه اﳍﻴﺜﻤﻲ ﰲ ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪١٢٢/٢‬ﻟﻠﻄﱪاﲏ وأﰊ ﻳﻌﲆ وﺣﺴﻦ إﺳﻨﺎده‪ .‬اﻟﺴﻨﻦ‬
‫اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪ (٢٥٧٣‬واﳌﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﲑ ﻟﻠﻄﱪاﲏ )‪ (٣٨٤٠‬وﻣﺴﻨﺪ أﰊ ﻳﻌﲆ )‪ (٧٣٥٠) (٧١٨٤‬وﻣﺴﻨﺪ‬
‫اﻟﺸﺎﻣﻴﲔ )‪.(١٦٢٤‬‬
 ‫‪٢٧١‬‬ ‫ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ آﺷﻔﺘﮕﯽ ﺧﻮاﻧﺪه و رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهی آنرا ‪...‬‬

‫ﮔﺰارد‪ ،‬ﭘﺲ رﮐﻮع ﮐﺮده و در ادای ﺳﺠﺪه ﻋﺠﻠﻪ ﻣﯽﮐﺮد درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ وی‬
‫َُْ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ْ َّ ُ َ‬
‫� ِمﻠ ِﺔ � َّﻤ ٍﺪ؟ �ﻨﻘ ُﺮ‬ ‫ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أﺗﺮون ﻫﺬا لﻮ ﻣﺎت ﻣﺎت ﻰﻠﻋ � ِ‬
‫َ َْ َ‬ ‫اﺪﻟ َم‪ ،‬إ َّ� َﻤﺎ َﻣﺜَ ُﻞ َّاﺬﻟي ﻳُ َﺼ ِّ� َو َﻻ ﻳَ ْﺮ َﻛ ُﻊ‪َ ،‬و َ�ﻨْ ُﻘ ُﺮ ﻲﻓ ُﺳ ُ‬
‫اب َّ‬ ‫َﺻ َﻼﺗَ ُﻪ َﻛ َﻤﺎ َ�ﻨْ ُﻘ ُﺮ اﻟْ ُﻐ َﺮ ُ‬
‫ﺠﻮ ِدهِ ﺎﻛﺠﻟﺎﺋِ ِﻊ ﻻ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ ََ ْ ُ ُْ ُ َ َ ٌْ ْ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َّ َ ْ َ ً َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ‬
‫ﺎر‪،‬‬‫ﺎب ِﻣﻦ اﻨﻟ ِ‬ ‫ﺎن �ﻨﻪ ﻓﺄﺳ ِﺒﻐﻮا الﻮﺿﻮء ‪ ،‬و�ﻞ لِﻸ�ﻘ ِ‬ ‫�‪� ،‬ﻤﺎذا �ﻐ ِﻨﻴ ِ‬ ‫ﻳﺄ�ﻞ إِﻻ �ﻤﺮة أو �ﻤﺮ� ِ‬
‫ُّ ُ َ َ ُّ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ﻮد« »آﯾﺎ اﯾﻦ ﻣﺮد را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻏﯿﺮ از‬ ‫َوأﺗِ ُّﻤﻮا الﺮﻛﻮع والﺴﺠ‬
‫اﻣﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺮده اﺳﺖ؟ ﻧﻤﺎزش را ﭼﻨﺎن ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ در ﻧﻤﺎز ھﻤﭽﻮن‬
‫ﮐﻼﻏﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮن ﻧﻮک ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﺎل ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و رﮐﻮع ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و‬
‫در ﺳﺠﻮدش ﻧﻮک ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺮﺳﻨﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﻋﺪد ﺧﺮﻣﺎ ﻣﯽﺧﻮرد وﻟﯽ‬
‫ﺳﻮدی در رﻓﻊ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ وی ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ وﺿﻮ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬وای از آﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ ﺑﺮ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﻮزکھﺎی ﭘﺎی ﺧﻮد را ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﻨﺪ‪ .‬و رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه را‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮده و ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﺑﻮﺻﺎﻟﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺷﻌﺮی ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺮای ﺗﻮ رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﯿﺮان ﺳﭙﺎھﯿﺎن‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ،‬ﺷﺮﺣﺒﯿﻞ ﺑﻦ ﺣﺴﻨﻪ و‬
‫ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﻔﯿﺎنش‪ .‬ھﺮﯾﮏ از آنھﺎ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ھﻤﭽﻮن ﮐﻼﻏﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻮک ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻏﯿﺮ اﺳﻼم ﻣﺮده اﺳﺖ‪) .‬ﭼﺮا ﮐﻪ در‬
‫واﻗﻊ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺶ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻮده و ﺳﻮدی ﺑﻪ وی ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﺨﻮاﻧﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫) ‪(١‬‬
‫و در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری از زﯾﺪ ﺑﻦ وھﺐ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺬﯾﻔﻪ ﻣﺮدی را دﯾﺪ ﮐﻪ رﮐﻮع‬
‫و ﺳﺠﺪهاش را ﮐﺎﻣﻞ ﻧﮑﺮده و ﻧﺎﻗﺺ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻧﻤﺎز ﻧﮕﺰاردی‪،‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻤﯿﺮی ﺑﺮ آﯾﯿﻨﯽ ﺟﺰ آﯾﯿﻨﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﺮ آن ﻓﺮﺳﺘﺎده‪ ،‬ﻣﺮدهای‪ «.‬و در‬
‫ﺳﻨﻦ ﻧﺴﺎﺋﯽ) ‪ (٢‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﺪان ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﻣﺪت اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺪت ﭼﮫﻞ ﺳﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﮫﻞ ﺳﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪی و‬
‫اﮔﺮ درﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮی ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردی‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻘﻪای ﻏﯿﺮ از روش‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪.(٧٩١‬‬

‫‪ -٢‬ﺳﻨﻦ اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪.(١٣١٢‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٧٢‬‬

‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﺮدهای‪.‬‬

‫و اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ و ھﻤﭽﻮن ﻧﻮک زدن ﮐﻼغ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن از ﻓﻄﺮت اﺳﻼم ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج دزد ﻧﻤﺎز را ﺷﺮورﺗﺮ از دزد اﻣﻮال ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺴﻨﺪ) ‪ (١‬از اﺑﯽ‪-‬‬
‫َْ ُ‬ ‫َ َ ً َّ‬ ‫َ ْ َُ‬
‫ﺮﺴق ِﻣ ْﻦ‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫ي‬ ‫اﺬﻟ‬
‫ِ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻗ‬‫ﺮﺳ‬
‫ِ‬ ‫ﺎس‬
‫ِ‬ ‫َّ‬
‫اﻨﻟ‬ ‫ﻗﺘﺎده رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أﺳﻮأ‬
‫َ‬
‫َﺻﻼﺗِ ِﻪ« »ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم در دزدی‪ ،‬ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎزش دزدی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ «.‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ‬
‫َ ُ ُّ ُ ُ َ َ َ َ ُ ُ َ َ‬
‫ﺠﻮدﻫﺎ«‬ ‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ از ﻧﻤﺎز دزدی ﻣﯽﺷﻮد؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻻ ﻳ ِﺘﻢ رﻛﻮ�ﻬﺎ وﻻ ﺳ‬
‫َ ُ ُ ُ َُْ‬
‫»رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه آن ﮐﺎﻣﻞ و ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ «.‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻻ ﻳ ِﻘﻴﻢ ﺻﻠﺒﻪ‬
‫ُّ ُ‬
‫الﺴ ُﺠﻮ ِد« »ﮐﻤﺮش در رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﺻﺎف ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﻮع َو ُّ‬
‫الﺮﻛ ِ‬ ‫ِﻲﻓ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺎل ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺪﺗﺮ از دزد و‬
‫دزد دﯾﻦ ﺑﺪﺗﺮ و ﺷﺮورﺗﺮ از دزد دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺳﺎرق اﻣﻮال ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ِ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و در ﻣﺴﻨﺪ) ‪ (٢‬از ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺠﻌﺪ از ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل‬
‫ﻜﻴَ ٌﺎل ‪َ �َ ،‬ﻤ ْﻦ َو َ� َو َ� َ ُ‬
‫ﻪﻟ َو َﻣ ْﻦ َﻃ َّﻔ َﻒ َ� َﻘ ْﺪ َﻋﻠ ْﻤﺘُ ْﻢ َﻣﺎ ﻗَ َﺎل َّ ُ‬
‫ا� ِﻲﻓ‬
‫َّ َ ُ ْ‬
‫اﻟﻠﻪج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬الﺼﻼة ِﻣ‬
‫ِ‬
‫�« »ﻧﻤﺎز ﻣﻼک و ﻣﻌﯿﺎر و ﻣﯿﺰان اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ ﺑﺪان وﻓﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ ﺑﺪو‬ ‫ال ْ ُﻤ َﻄ ِّﻔﻔ َ‬
‫ِ‬
‫وﻓﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﺮﮐﺲ از آن ﺑﮑﺎھﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﻣﻮرد ﻣﻄﻔﻔﯿﻦ ﭼﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد در ھﺮ ﭼﯿﺰی وﻓﺎء و ﺗﻄﻔﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ وﻗﺘﯽ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﮐﺎھﻨﺪﮔﺎن از اﻣﻮال را ﺑﻪ وﯾﻞ وﻋﺪه داده‪ ،‬ﭼﻪ ﮔﻤﺎﻧﯽ در ﻣﻮرد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽﮐﺎھﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻋﻘﯿﻠﯽ از اﺣﻮص ﺑﻦ ﺣﮑﯿﻢ از ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺪان از ﻋﺒﺎدة ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖس از‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻨﺪ أﲪﺪ )‪ (٢٢٦٤٢‬وﺻﺤﺤﻪ اﳊﺎﻛﻢ‪ ٢٢٩/١‬وواﻓﻘﻪ اﻟﺬﻫﺒﻲ واﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﺔ )‪ (٦٦٣‬وﻗﺎل اﳍﻴﺜﻤﻲ ﰲ‬
‫ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪ :١٢٠/٢‬رواه أﲪﺪ واﻟﻄﱪاﲏ ورﺟﺎﻟﻪ رﺟﺎل اﻟﺼﺤﻴﺢ‪ .‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪(٣٩٩٦‬‬
‫واﳌﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﲑ )‪ (٣٢٨٣‬واﳌﻌﺠﻢ اﻷوﺳﻂ )‪ (٨١٧٩‬واﳌﺴﺘﺪرك ﻋﲆ اﻟﺼﺤﻴﺤﲔ )‪.(٨٣٥‬‬
‫‪ -٢‬ﱂ أﺟﺪ ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺳﻠﲈن رﴈ اﷲ ﻋﻨﻪ ﻣﻦ اﳌﺴﻨﺪ وأﺧﺮﺟﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق )‪ (٣٧٥٠‬واﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ﰲ اﻟﺴﻨﻦ‬
‫اﻟﻜﱪ￯ )‪ (٣٥٨٦‬واﺑﻦ أﰊ ﺷﻴﺒﺔ )‪ (٢٩٧٩‬ﻛﻠﻬﻢ أوردوه ﻣﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺳﺎﱂ ﺑﻦ أﰊ اﳉﻌﺪ ﻋﻦ ﺳﻠﲈن ﻣﻮﻗﻮ ﹰﻓﺎ‪.‬‬
 ‫‪٢٧٣‬‬ ‫ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ آﺷﻔﺘﮕﯽ ﺧﻮاﻧﺪه و رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهی آنرا ‪...‬‬
‫) ‪َ َ َ َّ ُ ُ َ ُ ُ َ َ ْ َ َ ُ ْ َ ْ َ َّ َ َ َ (١‬‬
‫ﺎم إِﻰﻟ‬ ‫رﺳﻮلاﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬إِذا ﺗﻮﺿﺄ اﻟﻌﺒﺪ ﻓﺄﺣﺴﻦ وﺿﻮءه ‪� ،‬ﻢ ﻗ‬
‫َّ َ َ َ َ َّ ُ ُ َ َ َ ُ ُ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َّ َ ُ َ َ َ َّ ُ َ‬
‫ا� ﻛ َﻤﺎ‬ ‫الﺼﻼ ِة ﻓﺄ�ﻢ رﻛﻮ�ﻬﺎ‪ ،‬وﺳﺠﻮدﻫﺎ‪ ،‬واﻟ ِﻘﺮاءة ِ�ﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻗﺎﻟﺖ ﻪﻟ الﺼﻼة‪ :‬ﺣ ِﻔﻈﻚ‬
‫َ ْ َ ُ َّ ُ ْ َ َ َ َّ َ َ َ َ ْ ٌ َ ُ ٌ َ ُ َ ْ َ ُ َ ْ َ ُ َّ َ َ َّ َ ْ َ َ َ‬
‫ﺣ ِﻔﻈﺘ ِ� ‪�،‬ﻢ أﺻ ِﻌﺪ ﺑِﻬﺎ ِإﻰﻟ الﺴﻤﺎ ِء لﻬﺎ ﺿﻮء وﻧﻮر‪ ،‬وﻓ ِﺘﺤﺖ ﻪﻟ أﺑﻮاب الﺴﻤﺎ ِء ﺣﻰﺘ ﻳنﺘ ِ� إِﻰﻟ‬
‫اء َة � َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ َ ُ َ َ ُ ُ َ َ ُ ُ َ َ‬ ‫َّ َ َّ َ َّ َ َ ْ َ ُ َ‬
‫ﻴﻬﺎ‪،‬‬ ‫ﻮءﻫﺎ‪َ ،‬ورﻛﻮ�ﻬﺎ‪َ ،‬وﺳﺠﻮدﻫﺎ‪َ ،‬واﻟ ِﻘ َﺮ َ ِ‬ ‫ﺎﺣ ِﺒﻬﺎ‪ ،‬و�ِذا ﺿﻴﻊ وﺿ‬ ‫ا� ﻋﺰ َوﺟﻞ‪ ،‬ﻓتﺸﻔﻊ لِﺼ ِ‬ ‫ِ‬
‫الﺴ َﻤﺎء َو َﻋﻠَﻴْ َﻬﺎ ُﻇﻠْ َﻤ ٌﺔ َ� ُﻐﻠِّ َﻘﺖْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﻗَﺎﻟَﺖ ُ‬
‫ْ‬
‫ا� ﻛ َﻤﺎ ﺿﻴﻌﺘ ِ� � َّﻢ أﺻ ِﻌﺪ ﺑِﻬﺎ ِإﻰﻟ َّ ِ‬ ‫ﻪﻟ الﺼﻼة‪ :‬ﺿﻴﻌﻚ ُ‬
‫ﺟ ُﻪ َ‬ ‫َّ ْ ُ ْ َ ُ ُ َّ ُ ْ َ ُ َ َ ْ‬ ‫ُ َ َ َ ْ َ ُ َّ َ ُ َّ ُ َ ُّ َ َ ُ َ ُّ‬
‫ﺎﺣ ِﺒ َﻬﺎ« »ھﺮﮔﺎه‬ ‫ِ‬ ‫ﺻ‬ ‫و‬ ‫ﺎ‬‫ﻬ‬‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ب‬‫ﺮﻀ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻖ‬ ‫ﻠ‬
‫ِ‬ ‫اﺨﻟ‬ ‫ب‬ ‫ﻮ‬ ‫اﺜﻟ‬ ‫ﻒ‬ ‫دو�ﻬﺎ أﺑﻮاب الﺴﻤﺎ ِء �ﻢ ﺗﻠﻒ ﻛﻤﺎ ﻳﻠ‬
‫ﺑﻨﺪه وﺿﻮ ﮐﺮده و وﺿﻮﯾﺶ را ﻧﯿﮑﻮ ﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه و‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ را ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ و ﮐﻤﺎل اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﻪ وی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﺮا ﺣﻔﺎﻇﺖ‬
‫ﮐﺮدی‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﺗﻮ را ﺣﻔﺎﻇﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻧﻤﺎزش درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﺮای وی ﻧﻮر و روﺷﻨﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺳﻮی آﺳﻤﺎن ﺑﺎﻻ ﺑﺮده ﺷﺪه و درھﺎی آﺳﻤﺎن ﺑﺮای آن ﺑﺎز ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ در‬
‫ﻧﮫﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﺳﻮی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻨﺘﮫﯽ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺮای ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ھﺮﮔﺎه‬
‫وﺿﻮ و رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه و ﻗﺮاﺋﺖ در ﻧﻤﺎز را ﺿﺎﯾﻊ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﻪ وی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮا ﺿﺎﯾﻊ ﮔﺮداﻧﺪی‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻮ را ﺿﺎﯾﻊ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻧﻤﺎزش ﺑﻪ ﺳﻮی آﺳﻤﺎن ﺑﺎﻻ ﺑﺮده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺑﺮ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و درھﺎی آﺳﻤﺎن ﺑﺮ آن ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﻧﻤﺎزش ھﻤﭽﻮن ﭘﺎرﭼﻪای ﮐﮫﻨﻪ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺷﺪه و ﺑﺮﺻﻮرت ﺻﺎﺣﺒﺶ زده ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ در رواﯾﺖ ﻣﮫﻨﺎ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ اﻟﺸﺎﻣﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ وارد ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬إذا ﺗﻮﺿﺄ ﻓﺄﺣﺴﻦ الﺼﻼة« »ھﺮﮔﺎه وﺿﻮ ﮐﺮده و ﻧﻤﺎزش را ﻧﯿﮑﻮ ﮔﺮداﻧﺪ« ﺳﭙﺲ آن‬
‫را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻌﻠﯿﻘﯽ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ) ‪.(٢‬‬

‫‪ -١‬اﻟﻌﻘﻴﲇ ﰲ اﻟﻀﻌﻔﺎء اﻟﻜﺒﲑ )‪١٢١/١(١٤٥‬وﻗﺎل‪ :‬ﻓﻼ ﻳﺘﺎﺑﻊ أﺣﻮص ﻋﻠﻴﻪ وﻻ ﻳﻌﺮف إﻻ ﺑﻪ‪ ،‬وأورده‬
‫اﳍﻴﺜﻤﻲ ﰲ ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪١٢٢/٢‬وﻗﺎل‪ :‬رواه اﻟﻄﱪاﲏ ﰲ اﻟﻜﺒﲑ واﻟﺒﺰار ﺑﻨﺤﻮه وﻓﻴﻪ اﻷﺣﻮص ﺑﻦ ﺣﻜﻴﻢ‬
‫وﺛﻘﻪ اﺑﻦ اﳌﺪﻳﻨﻲ واﻟﻌﺠﲇ وﺿﻌﻔﻪ ﲨﺎﻋﺔ وﺑﻘﻴﺔ رﺟﺎﻟﻪ ﻣﻮﺛﻘﻮن‪ .‬ﺷﻌﺐ اﻹﻳﲈن )‪ (٢٨٧١‬وﻣﺴﻨﺪ أﰊ داود‬
‫اﻟﻄﻴﺎﻟﴘ )‪ (٥٨٦‬وﻣﺴﻨﺪاﻟﺸﺎﻣﻴﲔ )‪.(٤٢٧‬‬
‫‪ -٢‬ﰲ ﻛﺘﺎب اﻟﺼﻼة ﻣﻦ رواﻳﻪ ﻣﻬﻨﺎ ﺑﻦ ﳛﻴﻲ اﻟﺸﺎﻣﻲ ﻋﻨﺪ ﺗﺮﲨﺘﻪ ﰲ ﻛﺘﺎب ﻃﺒﻘﺎت اﳊﻨﺎﺑﻠﻪ ﻻﺑﻦ أﰊ‬
‫ﻳﻌﲆ‪ ٣٦٤/١‬وأوﻟﻪ‪] :‬إن اﻟﻌﺒﺪ إذا ﺻﲆ ﻓﺄﺣﺴﻦ اﻟﺼﻼة[‪.‬‬
 ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﺟﻮاب ﻣﺴﺎﻟﻪ دھﻢ و آن اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬ﻣﻘﺪار ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و واﻻﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻣﮫﻤﺘﺮﯾﻦ آنھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ آن ﺑﺰرﮔﺘﺮ و ﺑﯿﺸﺘﺮ از‬
‫ﻧﯿﺎزﺷﺎن ﺑﻪ آب و ﻏﺬا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم از ﻋﮫﺪ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس آنرا ﺿﺎﯾﻊ‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری) ‪ (١‬از زھﺮی رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس در دﻣﺸﻖ‬
‫وارد ﺷﺪم درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﺗﻮ را ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪)» :‬از آﻧﭽﻪ در ﻋﮫﺪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج( درﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدم‪ ،‬ﭼﯿﺰی را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ وﺟﻪ ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺟﺰ ھﻤﯿﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ آﻧﮫﻢ ﺿﺎﯾﻊ ﺷﺪ‪«.‬‬
‫و ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﮫﺪی از ﻏﯿﻼن از اﻧﺲس رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ) ‪:(٢‬‬
‫ﻣﻦ ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ در روزﮔﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﺑﻮده و ﺗﺎ اﯾﻦ زﻣﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻢ‪،‬‬
‫)ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺻﻞ ﺧﻮد ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز؛ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﭼﻨﺎن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮرد آن ﺿﺎﯾﻊ ﻧﻤﻮدﯾﺪ‪ ،‬آﻧﭽﺮا ﮐﻪ ﺿﺎﯾﻊ ﻧﻤﻮدﯾﺪ‪) .‬آنرا از وﻗﺘﺶ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﯿﺪ(‪«.‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس اﺟﻠﺶ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻓﺘﺎد ﺗﺎ ﺷﺎھﺪ ﺿﺎﯾﻊ ﺷﺪن ارﮐﺎن و اوﻗﺎت‬
‫ﻧﻤﺎز و ﺗﺴﺒﯿﺢ در رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه و اﺗﻤﺎم ﺗﮑﺒﯿﺮات اﻧﺘﻘﺎل در ﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آنرا اﻧﮑﺎر‬
‫ﮐﺮده و ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ھﺪاﯾﺖ و روش رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮﺧﻼف آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ در آﯾﻨﺪه ﺑﺤﺚ ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ان ﺷﺎءاﻟﻠﻪ‪.‬‬
‫در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ) ‪ (٣‬از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎز را ﻣﺨﺘﺼﺮ و‬
‫ﮐﻮﺗﺎه و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﮐﺎﻣﻞ ادا ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ ﻣﻮاﻗﻴﺖ اﻟﺼﻼة )‪.(٥٣٠‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ ﻣﻮاﻗﻴﺖ اﻟﺼﻼة )‪.(٥٢٩‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٧٠٦‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٦٩‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٧٦‬‬
‫) ‪(١‬‬
‫از وی رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﯿﭻ اﻣﺎﻣﯽ‬ ‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪم ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش از ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ و ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻮن‬
‫آﻧﺤﻀﺮتج ﮔﺮﯾﻪ ﻃﻔﻠﯽ را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ ﻧﻤﺎز را ﺳﺒﮏ ﻣﯽﮔﺰارد ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽداﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎدرش در ﻓﺘﻨﻪ ﺑﯿﻔﺘﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ اﯾﺠﺎز و اﺧﺘﺼﺎر و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﮐﺎﻣﻞ وﺻﻒ ﺷﺪ؛ و‬
‫اﺧﺘﺼﺎر آﻧﭽﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آنرا اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ ﻧﻪ آﻧﭽﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﯽاﻃﻼع و‬
‫ﻧﺎآ ﮔﺎھﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻘﺪار ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج واﻗﻒ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﮐﻮﺗﺎھﯽ و‬
‫اﺧﺘﺼﺎر اﻣﺮی ﻧﺴﺒﯽ اﺿﺎﻓﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد ﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﮫﻮت اﻣﺎم و ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ وی ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺑﯿﻦ‬
‫‪ ٦٠‬ﺗﺎ ‪ ١٠٠‬آﯾﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻌﺪاد آﯾﺎت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ ٦٠٠‬ﺗﺎ‪ ١٠٠٠‬آﯾﻪ اﯾﺠﺎز و‬
‫اﺧﺘﺼﺎر ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و وﻗﺘﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﺳﻮرهی اﻋﺮاف را ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫در واﻗﻊ اﯾﻦ ﺳﻮره ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻮره ﺑﻘﺮه اﯾﺠﺎز و اﺧﺘﺼﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻗﻮل اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ) ‪ (٢‬رواﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬دﻻﻟﺖ دارد‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻦ ﮐﯿﺴﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺪرم از وھﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻧﻮس‬
‫رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ اﻧﺲ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﮏس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﺲ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪم ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش‬
‫از اﯾﻦ ﺟﻮان ﺷﺒﯿﻪﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ‪ -‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻣﯽزدﯾﻢ در رﮐﻮﻋﺶ ده ﺗﺴﺒﯿﺢ و در ﺳﺠﺪهاش ده ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﻧﺲس در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪ :(٣‬ھﯿﭻ درﯾﻎ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ در اﯾﻨﮑﻪ‬
‫آﻧﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻢ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮای ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﻧﺲس در ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎزش ﮐﺎرھﺎﯾﯽ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد ﮐﻪ ﺷﻤﺎ آنرا اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدھﯿﺪ‪،‬‬
‫ھﺮﮔﺎه از رﮐﻮع ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ راﺳﺖ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد ﺑﻪ ﺣﺪی ﮐﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﺪ‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﺮود و ھﺮﮔﺎه ﺳﺮ از ﺳﺠﺪه ﺑﺎﻻ ﻣﯽآورد ﻧﯿﺰ ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﯿﻦ‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٧٠٨‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٦٩‬‬

‫‪ -٢‬أﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٨٨٨‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ ﰲ اﻟﺘﻄﺒﻴﻖ )‪.(٢٢٥/٢‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٨٢١‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٧٢‬‬
 ‫‪٢٧٧‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫دو ﺳﺠﺪه ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ ﺑﻪ ﺣﺪی ﮐﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺳﺠﺪه‬
‫ﺑﺮود«‪.‬‬
‫و اﻧﺲس ﻧﯿﺰ راوی اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ وی در ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﯿﭻ اﻣﺎﻣﯽ ﻧﻤﺎز ﻧﮕﺰاردم ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش از ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ و ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬و در واﻗﻊ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﺨﻨﺎن وی ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪) .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺧﺘﺼﺎر ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ را ﺑﯿﺎن‬
‫ِ‬ ‫ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮده و‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ آﻧﭽﻪ را ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ رواﯾﺖ اﺑﻮداود در ﺳﻨﻨﺶ) ‪ (١‬واﺿﺢ و آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫در آن آﻣﺪه‪ :‬از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪم‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ و ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﺤﻀﺮت ج ھﺮﮔﺎه »ﺳﻤﻊ اﷲ ﳌﻦ‬
‫ﲪﺪه« ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬اﯾﺸﺎن در اﺷﺘﺒﺎه اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ و‬
‫ﺑﯿﻦ دو ﺳﺠﺪه ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ در اﺷﺘﺒﺎه اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﯿﺎق ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲس ﺑﻮد‪ .‬اﻧﺲس در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﯿﻦ اﺧﺒﺎر ﻣﺘﻔﺎوت در‬
‫ﻣﻮرد اﯾﺠﺎز و اﺧﺘﺼﺎر ﻧﻤﺎز و اﺗﻤﺎم و ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻮدن آن ﺟﻤﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﯿﺎن ﮐﺮده ﮐﻪ‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن دو اﻋﺘﺪال و آراﻣﺶ و ﺳﮑﻮن ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع و ﺑﯿﻦ دو ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن در اﺷﺘﺒﺎه اﻓﺘﺎده و ﯾﺎ از ﺷﺪت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻮدن دﭼﺎر‬
‫ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰو اﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ وی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎزی ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ و‬
‫ﺧﻼﺻﻪﺗﺮ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ از ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﻧﺪﯾﺪم؛ ﻟﺬا در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ‬
‫دو اﻣﺮ ﺟﻤﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻮﯾﺎ ﮐﻪ اﯾﺠﺎز و اﺧﺘﺼﺎر در ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﻗﯿﺎم‪ ،‬و ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻮدن آن ﺑﻪ رﮐﻮع و‬
‫ﺳﺠﺪه و اﻋﺘﺪال و آراﻣﺶ و ﺳﮑﻮن در ﺑﯿﻦ آنھﺎ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻗﯿﺎم ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﻪ‬
‫وﺻﻒ اﺗﻤﺎم و ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻮدن ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف رﮐﻮع‬
‫ِ‬ ‫ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ادا ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ‬
‫و ﺳﺠﺪه و اﻋﺘﺪال ﺑﯿﻦ آنھﺎ )ﮐﻪ ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ادا ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ(‪.‬‬
‫ِﺳ ّﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﺠﺎز و اﺧﺘﺼﺎر ﻗﯿﺎم و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه و‬
‫اﻋﺘﺪال و آراﻣﺶ و ﺳﮑﻮن ﺑﯿﻦ آنھﺎ‪ ،‬اﻋﺘﺪال و ﺗﻘﺎرب اﻋﻤﺎل ﻧﻤﺎز ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﺎم و‬

‫‪ -١‬أﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٨٥٢‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٧٨‬‬

‫ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﻧﺲ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ و ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺪﯾﺪم‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ھﻤﺎن روﺷﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺮ آن ﺗﮑﯿﻪ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ آﻧﺤﻀﺮت ج ﻧﻤﺎز را ھﻤﺴﻄﺢ و ھﻤﻄﺮاز و ﻣﺴﺎوی و در ﯾﮏ ﺳﻄﺢ‬
‫ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﻗﯿﺎم و رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه و اﻋﺘﺪال و آراﻣﺶ و ﺳﮑﻮن در ﺑﯿﻦ‬
‫آنھﺎ را ﻣﺘﻌﺎدل و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ھﻢ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ از ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزبس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎ دﻗﺖ ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪم‪ ،‬دﯾﺪم ﮐﻪ ﻗﯿﺎم و رﮐﻮﻋﺶ و اﻋﺘﺪال ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهاش و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﯿﻦ‬
‫دو ﺳﺠﺪه و ﺳﺠﺪه دوﻣﺶ و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﯿﻦ ﺳﻼم دادن و ﺗﺮک ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬و در ﻟﻔﻈﯽ از ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ آﻣﺪه ﮐﻪ‪» :‬ﻣﺪت زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در‬
‫رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻪ ﺳﺮ از رﮐﻮع ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و وﻗﻔﻪی ﻣﯿﺎن دو ﺳﺠﺪه‬
‫اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺮاﺑﺮ و ﻣﺴﺎوی و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮد) ‪.«(١‬‬
‫و اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﺑﺨﺎری) ‪ (٢‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻧﺪارد‪ ،‬ﮐﻪ در آن‬
‫آﻣﺪه‪ :‬از ﺑﺮاءس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و ﻧﺸﺴﺘﻦ اﯾﺸﺎن در ﺑﯿﻦ‬
‫دو ﺳﺠﺪه و اﯾﺴﺘﺎدن ﭘﺲ از رﮐﻮع ﺑﺠﺰ ﻗﯿﺎم )ﮐﻪ در آن ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ( و ﻧﺸﺴﺘﻦ در‬
‫ﺗﺸﮫﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ )از ﻧﻈﺮ زﻣﺎﻧﯽ( ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزبس راوی ھﺮدو ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اول ﻗﯿﺎم ﻗﺮاﺋﺖ و‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮای ﺗﺸﮫﺪ را ذﮐﺮ ﮐﺮده درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮدش آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﯿﺎم ﻗﺮاﺋﺖ و‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮای ﺗﺸﮫﺪ ﺑﻪ اﻧﺪازهی رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﺑﻮده‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ھﻢ ﺳﯿﺎق‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اول را ﻧﻘﺾ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﻢ ﺳﯿﺎق ﺣﺪﯾﺚ دوم را؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻘﺼﻮد از ذﮐﺮ آنھﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺑﻮده ﮐﻪ ﻃﻮل ﻗﯿﺎم و ﺗﺸﮫﺪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻃﻮل رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه و اﻋﺘﺪال ﺑﯿﻦ آنھﺎ‪ ،‬ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﺷﺪﯾﺪ در ﻃﻮل ﻗﯿﺎم و ﺗﺸﮫﺪ و ﻗﺼﺮ و ﮐﻮﺗﺎھﯽ رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه‬
‫و اﻋﺘﺪال ﺑﯿﻦ آنھﺎ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ھﻢ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎری از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻨﺖ آ ﮔﺎھﯽ ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﺷﺪﯾﺪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪ .‬و ﻗﯿﺎم را ﺑﺴﯿﺎر ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٨٢٠) (٨٠١) (٧٢٩‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٧١‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪.(٧٢٩‬‬
 ‫‪٢٧٩‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻮﺗﺎه اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ و ﺑﺴﯿﺎری اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را در‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎی ﺗﺮاوﯾﺢ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ و اﯾﻦ ھﻤﺎن ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺲس آنرا اﻧﮑﺎر ﮐﺮده و‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﯿﭽﮑﺲ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪم ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ و ﺧﻼﺻﻪﺗﺮ از ﻧﻤﺎز رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎری از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﺎن و زﻣﺎﻣﺪاران زﻣﺎن وی‪ ،‬ﻗﯿﺎم ﻧﻤﺎز را ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ دﺷﻮار ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه و‬
‫اﻋﺘﺪال ﺑﯿﻦ آنھﺎ را ﮐﻮﺗﺎه و ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺧﻮد ﻧﻤﺎزﺷﺎن را ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دو اﻣﺮی ﮐﻪ اﻧﺲس‪ ،‬ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را ﺑﺪاﻧﮫﺎ وﺻﻒ ﮐﺮد‪ ،‬دو ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ زﻣﺎﻣﺪاران ﺑﺎ آنھﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﮐﻮﺗﺎھﯽ و اﻋﺘﺪال ﺑﯿﻦ دو‬
‫ﺳﺠﺪه و ﭘﺲ از رﮐﻮع‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻌﺎری ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﻘﮫﺎ آنرا‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن آنرا ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﻮد ﮐﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﻧﺲس در ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎزش ﮐﺎرھﺎﯾﯽ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد ﮐﻪ ﺷﻤﺎ آنرا اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدھﯿﺪ‪،‬‬
‫ھﺮﮔﺎه از رﮐﻮع ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﺪ ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ راﺳﺖ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد ﺑﻪ ﺣﺪی ﮐﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﺪ‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﺮود‪ .‬درواﻗﻊ ﻋﻤﻠﯽ را ﮐﻪ اﻧﺲ اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ھﻤﺎن ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آنرا اﻧﺠﺎم داده ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ آنرا ﻣﮑﺮوه ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﮑﺮوه‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬و ﺳﻨﺖ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺳﺰاوارﺗﺮ و ﻣﺴﺘﺤﻖﺗﺮ ﺑﻪ اﺗﺒﺎع و ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﻗﻮل ﺑﺮاءس در ﺳﯿﺎق ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻏﯿﺮ از ﻗﯿﺎم و ﺗﺸﮫﺪ« ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ آن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ رﮐﻦ ﻗﺮاﺋﺖ و ﺗﺸﮫﺪ ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ از ﻏﯿﺮ آﻧﺪو ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮوھﯽ ﮔﻤﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻘﺼﻮد اﻧﺲس از ﻗﯿﺎم و ﺗﺸﮫﺪ‪ ،‬ﻗﯿﺎم اﻋﺘﺪال ﭘﺲ از رﮐﻮع و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﯿﻦ دو ﺳﺠﺪه‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﺳﺘﺜﻨﺎ در ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﻪ ﮐﻮﺗﺎه اﻧﺠﺎم دادن و ﺗﻘﺼﯿﺮ در اﯾﻦ دو اﻋﺘﺪال ﻧﺴﺒﺖ‬
‫دادهاﻧﺪ و ﺑﻨﺎ را ﺑﺮ اﯾﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺗﻘﺼﯿﺮ و ﮐﻮﺗﺎه اﻧﺠﺎم دادن اﯾﻦ دو اﻋﺘﺪال‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ از آنھﺎ ﻏﻠﻮ ﮐﺮده و ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن آنھﺎ ﺑﺎﻃﻞ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﯾﻦ ﻏﻠﻂ و اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻟﻔﻆ ﺣﺪﯾﺚ و ﺳﯿﺎق آن‪ ،‬اﯾﻦ ﮔﻤﺎن را ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻟﻔﻆ ﺑﺮاء آن اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﯿﻦ دو‬
‫ﺳﺠﺪه و اﯾﺴﺘﺎدن ﭘﺲ از رﮐﻮع آﻧﺤﻀﺮت ج ‪ -‬ﺑﺠﺰ ﻗﯿﺎم و ﺗﺸﮫﺪ ‪ -‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﺎ ھﻢ )از ﻧﻈﺮ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ( ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ «.‬از اﯾﻨﺮو ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ ﮐﻼم وی اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻓﮫﻤﯿﺪه‬
‫ﺷﻮد ﮐﻪ‪ :‬رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﯿﻦ دو ﺳﺠﺪه و اﯾﺴﺘﺎدن ﭘﺲ از‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٨٠‬‬

‫رﮐﻮع آﻧﺤﻀﺮت ج‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ اﯾﺴﺘﺎدن ﭘﺲ از رﮐﻮع اﯾﺸﺎن ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ‬
‫ﻗﻄﻌﺎ اﯾﻦ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎز‬‫اﻣﺎ ﻋﻤﻞ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪ :‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد در ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدم ِ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را ﮔﺰارد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﺲ از رﮐﻮع ﻃﻮری ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﺷﺪ‪،‬‬
‫َ َ َ ْ‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﺮود و ﭘﺲ از ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺳﺮ از ﺳﺠﺪه ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬ر َّ�ﻨﺎ لﻚ اﺤﻟ َ ْﻤ ُﺪ‬
‫َ َ‬ ‫ْ ْ َ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ْ ْ ََْ َ‬ ‫َْ‬ ‫ْ‬
‫ﻲﺷ ٍء َ�ﻌ ُﺪ‪ ،‬أﻫﻞ اﺜﻟَّﻨﺎ ِء َوال َﻤﺠ ِﺪ‪ ،‬أ َﺣ ُّﻖ َﻣﺎ ﻗﺎل‬ ‫ات َواﻷ ْر ِض‪ ،‬و ِمﻞء ﻣﺎ ِﺷﺌﺖ ِﻣﻦ‬ ‫َّ َ َ‬
‫ِمﻞ ُء الﺴﻤﺎو ِ‬
‫ُ َّ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ ِّ‬ ‫ُ ُّ َ َ َ َ ٌ‬ ‫ْ‬
‫ﺖ ‪َ ،‬وﻻ �ﻨﻔ ُﻊ ذا اﺠﻟَﺪ‬ ‫اﻟ َﻌﺒْ ُﺪ‪َ ،‬و�ﻨﺎ لﻚ �ﺒْﺪ‪ :‬الﻠﻬﻢ ﻻ ﻣﺎﻧِﻊ لِﻤﺎ أ�ﻄﻴﺖ‪ ،‬وﻻ ﻣﻌ ِﻄﻲ لِﻤﺎ ﻣﻨﻌ‬
‫ْ َ ْ ُّ‬
‫ِﻣﻨﻚ اﺠﻟَﺪ« ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﻣﺴﻠﻢ) ‪ (١‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و از اﺑﻦ اﺑﯽ اوﻓﯽ‬
‫) ‪ْ ْ َ ْ َ ْ َ ُ ْ َ (٢‬‬
‫ﻲﺷ ٍء َ�ﻌ ُﺪ‬ ‫رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل در آن آﻣﺪه اﺳﺖ ‪» :‬و ِمﻞء ﻣﺎ ِﺷﺌﺖ ِﻣﻦ‬
‫َ ُ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُّ ُ‬ ‫ُ َّ َ ِّ ْ‬ ‫َّ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ‬ ‫ُ َّ َ ِّ ْ‬
‫ﻮب َواﺨﻟ َ َﻄﺎﻳَﺎ‪ ،‬ﻛ َﻤﺎ �ﻨﻰﻘ‬ ‫ﺎر ِد الﻠﻬﻢ ﻃﻬﺮ ِ� ِﻣﻦ اﺬﻟﻧ ِ‬ ‫الﻠﻬﻢ ﻃﻬ َﺮ ِ� ﺑِﺎﺜﻟﻠ ِﺞ واﻟﺮﺒ ِد‪ ،‬والﻤﺎ ِء اﺒﻟ ِ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫اﺜﻟَّ ْﻮ ُب اﻷ ْ�ﻴَ ُﺾ ِﻣ َﻦ ال َﻮ َﺳ ِﺦ«‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ روش و ھﺪاﯾﺖ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازهی ﻗﯿﺎمﺷﺎن رﮐﻮع ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ اﻧﺪازهی رﮐﻮعﺷﺎن ﭘﺲ از ﺳﺮ ﺑﺮداﺷﺘﻦ از رﮐﻮع‪،‬‬
‫ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ اﻧﺪازه ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﯿﻦ دو ﺳﺠﺪه اﯾﻦ ﻗﺪر ﻣﮑﺚ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫و در ﻧﻤﺎز ﮐﺴﻮف ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ رﮐﻦ اﻋﺘﺪال را ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻗﯿﺎم ﻧﻤﺎز‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ) ‪.(٣‬‬
‫و اﯾﻦ ھﺪاﯾﺖ و راھﻨﻤﺎﯾﯽ و روش و ﻃﺮﯾﻘﻪی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﮐﻪ آنرا در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ آﻧﺤﻀﺮت ج اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﻦ روش ﺧﻠﻔﺎی راﺷﺪﯾﻦ ش‬
‫ﺑﻌﺪ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ )‪ .(٤٧٦‬ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬ای ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺎ‪ ،‬ﺳﭙﺎس و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺗﻮﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازهی‬
‫ﭘﺮی آﺳﻤﺎﻧﮫﺎ و زﻣﯿﻦ و ﭘﺮی ھﺮ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﺨﻮاھﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻮ ﺳﺰاوار و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻣﺪح و‬
‫ﺑﺰرﮔﻮاری ھﺴﺘﯽ و ﺗﻮ از آﻧﭽﻪ ﺑﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺗﺮی‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ھﻤﻪی ﻣﺎ ﺑﻨﺪه ﺗﻮ ھﺴﺘﯿﻢ‪،‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻋﻄﺎ ﮐﻨﯽ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑﺮای آن ﻧﯿﺴﺖ و از آﻧﭽﻪ ﻣﻨﻊ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﯾﺎرای دادن ﻧﯿﺴﺖ‬
‫و ﻣﺎل و داراﯾﯽ ﺳﻮدی ﻧﺪارد‪ ،‬ھﺮﻧﻔﻌﯽ از ھﺴﺘﯽ )از ﻓﻀﻞ و ﻟﻄﻒ( ﺗﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﺴﻠﻢ )‪ .(٤٧٧‬ﺑﺎراﻟﮫﺎ! ﻣﺮا ﺑﺎ ﺑﺮف و ﺗﮕﺮگ و آب ﺳﺮد ﭘﺎک ﮔﺮدان‪ ،‬ﺑﺎراﻟﮫﺎ! ﻣﺮا از ﺧﻄﺎھﺎﯾﻢ ﭘﺎک‬
‫ﺳﺎزھﻤﺎﻧﻨﺪ ﻟﺒﺎس ﺳﻔﯿﺪی ﮐﻪ از آﻟﻮدﮔﯽ ﭘﺎک ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺨﺎري )‪ (١٠٥٦‬وﻣﺴﻠﻢ )‪ (٩٠١‬ﻛﻼﳘﺎ ﰲ اﻟﻜﺴﻮف‪.‬‬
 ‫‪٢٨١‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫زﯾﺪ ﺑﻦ اﺳﻠﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻋﻤﺮس ﻗﯿﺎم و ﺗﺸﮫﺪ را در ﻧﻤﺎز ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮده و رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه‬
‫را ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ «.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﻤﻪی اﺣﺎدﯾﺚ اﻧﺲس ﺑﺮ اﯾﻦ دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه و دو اﻋﺘﺪال ﺑﯿﻦ آنھﺎ را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺋﻤﻪ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ھﻤﻪی آنھﺎ ﺟﺰ آﻧﮑﻪ ﻧﺎدر اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و اﻧﺲس ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن‬
‫ﻗﯿﺎم‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ روش رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮ آن ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﮑﺎر ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻤﺎز‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ھﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﻌﺎﻟﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ و ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮد‪ «.‬و اﯾﻦ ﺑﺎ رواﯾﺖ ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزبس ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺟﺰای ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ و ھﻤﺎھﻨﮓ و ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻮد‪ «.‬و‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﺎﺑﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﺮﺧﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻧﺪازه و ﻣﻘﺪار ﻗﯿﺎم رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮای ﻗﺮاﺋﺖ‪:‬‬

‫اﻣﺎ ﻣﻘﺪار ﻗﯿﺎم رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮای ﻗﺮاﺋﺖ‪:‬‬

‫اﺑﻮﺑﺮزه اﺳﻠﻤﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪» :(١‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﻣﯽﮔﺰارد ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺮد ﭘﮫﻠﻮی ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ )اﻧﺪﮐﯽ ھﻮا روﺷﻦ ﻣﯽﺷﺪ(‬
‫و در دو رﮐﻌﺖ آن ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از آن دو رﮐﻌﺖ ﺷﺼﺖ ﺗﺎ ﺻﺪ آﯾﻪ از ﻗﺮآن را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫و در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ) ‪ (٢‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺳﺎﺋﺐس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را در ﻣﮑﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﮔﺰاردﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﺳﻮرهی ﻣﻮﻣﻨﻮن ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ذﮐﺮ ﻣﻮﺳﯽ و ھﺎرون ‪ -‬ﯾﺎ ذﮐﺮ ﻋﯿﺴﯽ ‪ -‬آﻣﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را ُﺳﺮﻓﻪ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﭘﺲ رﮐﻮع‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫و در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ) ‪ (٣‬از ﻗﻄﺒﻪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ رواﯾﺖس اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬وی از رﺳﻮل‬
‫َ َّ ۡ َ َ َ ٰ َّ َ َ ۡ ‪ٞ َّ ٞ‬‬
‫ضيد ‪ ﴾١٠‬را ﺗﻼوت‬
‫ت لها طلع ن ِ‬ ‫اﻟﻠﻪج ﺷﻨﯿﺪه ﮐﻪ اﯾﺸﺎن در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﴿وٱ�خل باسِ� ٖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮرهی »ق« را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪«.‬‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٧٧١‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪.(٦٤٧‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٥٥‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٥٧‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٨٢‬‬

‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ) ‪ (١‬از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮهس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در‬
‫جي ِد ‪ ﴾١‬را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و در دﯾﮕﺮ ﻧﻤﺎزھﺎ ﻗﺮاﺋﺖﺷﺎن‬ ‫َۡ‬ ‫ٓ َ َُۡۡ‬
‫ان ٱلم ِ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﴿قۚ وٱلقرء ِ‬
‫را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﮐﺎھﺶ ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺟﺎﺑﺮس ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎزھﺎی دﯾﮕﺮ ﻗﺮاﺋﺖ را ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ در ﺻﺤﯿﺤﺶ) ‪ (٢‬از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮهس دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫� ‪ ﴾١‬را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و در ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‬ ‫»رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﴿ َوٱ َّ ۡ‬
‫� ِل إ ِ َذا َ� ۡغ َ ٰ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﺳﻮره و در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻗﺮاﺋﺖ را از آن ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪«.‬‬
‫و در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ) ‪ (٣‬از ﺳﻤﺎک ﺑﻦ ﺣﺮب رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮهس از ﻧﻤﺎز‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺳﻮال ﮐﺮدم‪ .‬ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎز را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮔﺰارد و ھﻤﭽﻮن‬
‫ﻧﻤﺎز آنھﺎ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﮔﺰارد‪ «.‬ﺳﻤﺎک ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬و ﻣﺮا آ ﮔﺎه ﮐﺮد ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز‬
‫جي ِد ‪ ﴾١‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنرا ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮد‪«.‬‬ ‫ﺻﺒﺢ ﴿ ٓقۚ َوٱ ۡل ُق ۡر َء ۡ َ‬
‫ان ٱلم ِ‬
‫ِ‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲس ﺧﺒﺮ داده ﮐﻪ ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ در‬
‫آن ﺳﻮره »ق« و ﺳﻮرهھﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ آنرا ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﯿﻦ ﮐﻮﺗﺎه ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز رﺳﻮل‬
‫جي ِد ‪ ﴾١‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن از ﺳﻮی آﻧﺤﻀﺮت ج در‬ ‫َۡ‬ ‫ٓ َ َُۡۡ‬
‫ان ٱلم ِ‬
‫اﻟﻠﻪ ج و ﺑﯿﻦ ﻗﺮاﺋﺖ ﴿قۚ وٱلقرء ِ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪) .‬ﮔﻮﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫و در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری) ‪ (٤‬از ام ﺳﻠﻤﻪل رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺳﻮرهی »اﻟﻄﻮر« را در ﺣﺠﺔ اﻟﻮداع ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺳﻮرهی ﻃﻮر در ﺗﻌﺪاد آﯾﺎت ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﺳﻮرهی »ق« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﻃﻮر‪ ٤٩‬آﯾﻪ و ق ‪٤٥‬‬
‫آﯾﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٥٨‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٥٩‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٥٨‬‬
‫‪ -٤‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﳊﺞ )‪ (١٦١٩‬وﻟﻴﺴﺖ ﻓﻴﻬﺎ أن اﻟﺼﻼة ﻛﺎﻧﺖ اﻟﺼﺒﺢ وﻟﻜﻦ ﺗﺒﲔ ذﻟﻚ رواﻳﺔ أﺧﺮ￯ ﻫﺬا ﻣﺎ‬
‫ﻗﺎﻟﻪ اﳊﺎﻓﻆ ﰲ ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬واﻧﻈﺮﻫﺎ ﰲ اﳊﺞ )‪.(١٦٢٦‬‬
 ‫‪٢٨٣‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫و در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری) ‪ (١‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬روزی ﺳﻮره‬
‫»واﻟﻤﺮﺳﻼت ﻋﺮﻓﺎ« را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم ﮐﻪ ﻣﺎدرم‪ ،‬ام اﻟﻔﻀﻞ‪ ،‬آنرا ﺷﻨﯿﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪم‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻼوت اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﻪ ﯾﺎد رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﻧﺪاﺧﺘﯽ‪ .‬زﯾﺮا آﺧﺮﯾﻦ ﻗﺮاﺋﺘﯽ ﮐﻪ از اﯾﺸﺎن‬
‫ﺷﻨﯿﺪم‪ ،‬ھﻤﯿﻦ ﺳﻮره ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب آنرا ﺗﻼوت ﮐﺮد«‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ ام ﻓﻀﻞ ﺧﺒﺮ داده ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ ﺗﻼوﺗﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ وی از رﺳﻮل اﻟﻠﻪج‬
‫ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ام ﻓﻀﻞ از ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﻧﺒﻮد ﺑﻠﮑﻪ از ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﯿﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎسس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ و ﻣﺎدرم از ﺟﻤﻠﻪی ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﯿﻦ ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ را‬
‫ﻣﻌﺬور داﺷﺘﻪ اﺳﺖ) ‪ «(٢‬از اﯾﻦرو اﯾﻦ ﺳﻤﺎع و ﺷﻨﯿﺪن از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻗﻄﻌﺎ ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ‬
‫ﻣﮑﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری از ﻣﺮوان ﺑﻦ ﺣﮑﻢ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖس ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا در ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﺳﻮرهھﺎی ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺷﻨﯿﺪم رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫در ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب از ﻣﯿﺎن دو ﺳﻮره ﻃﻮﻻﻧﯽ‪ ،‬ﺳﻮره ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮد) ‪ .(٣‬ﻣﺮوان‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آن دو ﺳﻮره ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺪاﻣﻨﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻋﺮاف و دﯾﮕﺮی اﻧﻌﺎم‪ .‬ﻣﺮوان‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از اﺑﻦ ﻣﻠﯿﮑﻪ ‪ -‬ﯾﮑﯽ از راوﯾﺎن ﺣﺪﯾﺚ ‪ -‬ﺳﻮال ﮐﺮدم ﮐﻪ آن دو ﺳﻮرهی ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﮐﺪاﻣﻨﺪ؟ ﭘﺲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎﺋﺪه و اﻋﺮاف) ‪.(٤‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﺻﺤﺖ ﺗﻔﺴﯿﺮ وی ﺣﺪﯾﺚ ام اﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪل دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد) ‪» :(٥‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﺳﻮرهی اﻋﺮاف را ﺗﻼوت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ آنرا‬
‫در دو رﮐﻌﺖ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﺴﺎﺋﯽ) ‪ (٦‬از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٧٦٣‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٦٢‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري )‪.(٤٥٨٨‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٧٦٤‬وﺳﻮال اﺑﻦ أﰊ ﻣﻠﻴﻜﻪ ﻟﻴﺲ ﻓﻴﻪ‪.‬‬
‫‪ -٤‬أﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٨١٢‬‬
‫‪ -٥‬اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪.(٩٩١‬‬
‫‪ -٦‬اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪.(٩٨٨‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٨٤‬‬

‫ﺳﻮرهی دﺧﺎن را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ) ‪ (١‬از ﺟﺒﯿﺮ ﺑﻦ ﻣﻄﻌﻢس رواﯾﺖ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻣﻐﺮب ﺳﻮرهی ﻃﻮر را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء‪ :‬ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزبس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪» :(٢‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء‬
‫ون ‪ ﴾١‬را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮد و ﺻﻮﺗﯽ ﻧﺸﻨﯿﺪم ﮐﻪ زﯾﺒﺎﺗﺮ از ﺻﻮت اﯾﺸﺎن‬ ‫َ َّ ۡ ُ‬ ‫َ ّ‬
‫ِ� وٱلز�ت ِ‬ ‫﴿وٱ� ِ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ) ‪ (٣‬از اﺑﯽراﻓﻊ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ھﻤﺮاه اﺑﻮھﺮﯾﺮهس‬
‫َ َّ َ ٓ ُ َ‬
‫�ش َّق ۡ‬
‫ت ‪ ﴾١‬را ﺗﻼوت ﮐﺮد و ﺳﭙﺲ ﺳﺠﺪه ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را ﮔﺰاردم ﮐﻪ ﴿إِذا ٱلسماء ٱ‬
‫ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻢ‪) :‬ﭼﺮا ﺳﺠﺪه ﮐﺮدی؟( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ج درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺳﻮره را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﮐﺮدهام‪ .‬ﭘﺲ ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ آن آﯾﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫و در ﻣﺴﻨﺪ و ﺳﻨﻦ ﺗﺮﻣﺬی) ‪ (٤‬از ﺑﺮﯾﺪه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز‬
‫َ َّ‬
‫لش ۡمس َو ُض َ‬
‫حٮ ٰ َها ‪ ﴾١‬و ﺳﻮرهھﺎﯾﯽ ھﻤﭽﻮن آنرا ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻋﺸﺎء ﺳﻮرهی ﴿وٱ‬
‫َّ‬
‫و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﻣﻌﺎذس ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪ (٥‬ﺗﺎ در ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ﺳﻮرهھﺎی ﴿ َوٱلش ۡم ِس‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ۡ‬ ‫َ َۡ َۡ‬ ‫َو ُض َ‬
‫حٮ ٰ َها ‪ ﴾١‬و ﴿ َس ّبِحِ ٱ ۡس َم َر ّ�ِك ٱ�� ‪ ﴾١‬و ﴿ٱق َرأ ب ِٱ ۡس ِم َر ّ�ِك﴾ و ﴿ َوٱ ۡ� ِل إِذا‬
‫� ‪ ﴾١‬را ﺗﻼوت ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫َ� ۡغ َ ٰ‬

‫اﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ‪:‬‬

‫در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ) ‪ (٦‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪریس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﺑﺮﭘﺎ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺎ ﺑﺮای رﻓﻊ ﺣﺎﺟﺘﺶ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺑﻘﯿﻊ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ ﻧﯿﺎزش‬
‫ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﺎﻧﻮادهاش آﻣﺪه و وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و درﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٧٦٥‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٦٣‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٧٦٩‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٦٤‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٧٦٦‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪.(٥٧٨‬‬
‫‪ -٤‬ﻣﺴﻨﺪأﲪﺪ )‪ (٢٢٩٩٤) (١٠٨٨٢‬واﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٣٠٩‬وﻗﺎل‪ :‬ﺣﺴﻦ‪ .‬وأﺧﺮﺟﻪ اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪.(٩٩٩‬‬
‫‪ -٥‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ‪ .‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٧٠٥‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٦٥‬‬
‫‪ -٦‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٥٤‬‬
 ‫‪٢٨٥‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﺑﺎزﻣﯽﮔﺸﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در رﮐﻌﺖ اول ﻧﻤﺎز ﺑﻮد‪.‬‬

‫و از اﺑﻮﻗﺘﺎدهس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮ ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد ﮐﻪ در‬
‫اول ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻓﺎﺗﺤﺔ اﻟﮑﺘﺎب و ﺳﻮرهای ﺑﻪ ھﻤﺮاه آن ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫دو رﮐﻌﺖ ِ‬
‫ﮔﺎھﯽ آﯾﺘﯽ از آنرا ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﺎ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬رﮐﻌﺖ اول ﻧﻤﺎز را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد و رﮐﻌﺖ‬
‫دوم را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮔﺰارد و در دو رﮐﻌﺖ آﺧﺮ ﺗﻨﮫﺎ ﻓﺎﺗﺤﺔ اﻟﮑﺘﺎب را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮد‪ «.‬و در‬
‫رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬رﮐﻌﺖ اول از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮده و رﮐﻌﺖ دوم را‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮔﺰارد‪ «.‬و در رواﯾﺖ اﺑﻮداود آﻣﺪه ﮐﻪ‪» :‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻗﺼﺪ آن‬
‫دارد ﮐﻪ ﻣﺮدم رﮐﻌﺖ اول را درک ﮐﻨﻨﺪ) ‪«.(١‬‬
‫و در ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ) ‪ (٢‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ اوﻓﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در‬
‫رﮐﻌﺖ اول از ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﻃﻮری ﻗﯿﺎم ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺻﺪای ﭘﺎﯾﯽ ﺷﻨﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﺪ‪) «.‬ھﻤﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽرﺳﯿﺪﻧﺪ(‪.‬‬
‫و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎصس ﺑﻪ ﻋﻤﺮس ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ دو رﮐﻌﺖ اول را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻢ و دو‬
‫رﮐﻌﺖ آﺧﺮ را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮔﺰارم و ھﺮﮔﺰ از ﻧﺤﻮهی ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ در آن ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﻗﺘﺪا‬
‫ﮐﺮدم‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ «.‬ﻋﻤﺮس ﮔﻔﺖ‪» :‬راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﻣﺎ درﺑﺎره ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺑﻮد) ‪«.(٣‬‬
‫و اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪریس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺎ )ﺻﺤﺎﺑﻪ( ﻃﻮل ﻗﯿﺎم رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را در ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ‬
‫و ﻋﺼﺮ ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻣﯽزدﯾﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻗﯿﺎم آﻧﺤﻀﺮت ج را در دو رﮐﻌﺖ اول ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﺑﻪ‬
‫��ل﴾ ﺳﻮرهی ﺳﺠﺪه و دو رﮐﻌﺖ آﺧﺮ را ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻧﺼﻒ اﯾﻦ ﻣﻘﺪار‬
‫َ ُ‬
‫ت‬ ‫‪١‬‬ ‫اﻧﺪازه ﴿ال ٓ ٓ‬
‫م‬
‫ِ‬
‫ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻣﯽزدﯾﻢ و ﻗﯿﺎﻣﺸﺎن در دو رﮐﻌﺖ اول ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻧﺼﻒ اﯾﻦ ﻣﻘﺪار‪،‬‬
‫ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻣﯽزدﯾﻢ‪ «.‬و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی از وی آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در دو‬
‫رﮐﻌﺖ اول ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ‪ ،‬در ھﺮ رﮐﻌﺖ ﺑﻪ اﻧﺪازهی ‪ ٣٠‬آﯾﻪ ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و در دو رﮐﻌﺖ‬
‫دوم ﺑﻪ اﻧﺪازهی ‪ ١٥‬آﯾﻪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺼﻒ اﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و در دو رﮐﻌﺖ‬
‫اول ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ در ھﺮ رﮐﻌﺖ ﺑﻪ اﻧﺪازه ‪ ١٥‬آﯾﻪ و در دو رﮐﻌﺖ آﺧﺮ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻧﺼﻒ اﯾﻦ‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٧٧٦،٧٧٩‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٤٥١‬وأﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٨٠٠‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺴﻨﺪ أﲪﺪ )‪.(١٩١٤٦‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٧٥٥‬ﻣﻄﻮﻻ وﳐﺘﴫا ﻛﲈ ﰲ ﻟﻔﻆ اﳌﺼﻨﻒ )‪ (٧٧٠‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٥٣‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٨٦‬‬

‫ﻣﻘﺪار‪ ،‬ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ) ‪.«(١‬‬

‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺳﻮره را در دو رﮐﻌﺖ دوم‪ ،‬ﭘﺲ از ﻓﺎﺗﺤﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ آن ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻇﺎھﺮ و آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻗﺘﺎدهس ﮐﻪ ﺑﺮ ﺻﺤﺖ آن اﺗﻔﺎق ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺑﻮد ﮐﻪ وی ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪج در دو رﮐﻌﺖ اول‪ ،‬ﻓﺎﺗﺤﻪ اﻟﮑﺘﺎب را ھﻤﺮاه ﺳﻮرهای ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و در دو رﮐﻌﺖ دوم‬
‫ﺗﻨﮫﺎ ﻓﺎﺗﺤﺔ اﻟﮑﺘﺎب را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ «.‬ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺳﻮره در دو رﮐﻌﺖ اول و اﮐﺘﻔﺎی ﺑﻪ ﻓﺎﺗﺤﻪ‬
‫در دو رﮐﻌﺖ دوم‪ ،‬ﺑﺮ اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻘﺪار ﻗﺮاﺋﺘﯽ ﮐﻪ در ھﺮ رﮐﻌﺖ ذﮐﺮ ﺷﺪ در آن رﮐﻌﺖ‪،‬‬
‫دﻻﻟﺖ دارد‪) .‬ﺑﺪﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در دو رﮐﻌﺖ اول ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺎﺗﺤﻪ ﺑﻪ ھﻤﺮاه ﺳﻮره و در دو رﮐﻌﺖ‬
‫دوم ﺗﻨﮫﺎ ﻓﺎﺗﺤﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ اﺑﻮﻗﺘﺎدهس اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ را ﻣﻄﺮح ﻧﻤﯽﮐﺮد و اﺑﻮﺳﻌﯿﺪس ﺑﺪان ﺳﺨﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻌﺪ ﻣﺤﺘﻤﻞ ﻣﯽﺑﻮد‪ .‬و ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪس در ﻗﺮاﺋﺖ ﺳﻮره در دو‬
‫رﮐﻌﺖ آﺧﺮ ﺻﺮﯾﺢ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺗﺨﻤﯿﻦ و ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫َّ‬
‫� ‪﴾١‬‬ ‫� ِل إ ِ َذا َ� ۡغ َ ٰ‬
‫ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮهس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪» :(٢‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﴿ َوٱ ۡ‬
‫و در ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺳﻮرهای ﺷﺒﯿﻪ آنرا ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻗﺮاﺋﺖﺷﺎن از اﯾﻦ‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ ﺑﻮد‪«.‬‬
‫َ‬
‫َ ۡ َۡ‬
‫و از وی رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ) ‪» :(٣‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﴿ َس ّبِحِ ٱ ۡس َم َر ّ�ِك ٱ��‬
‫‪ ﴾١‬را ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻗﺮاﺋﺖﺷﺎن را از اﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪«.‬‬
‫َ َّ ٓ َ‬
‫لس َماءِ ذ ِ‬
‫ات‬ ‫و از وی رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ) ‪» :(٤‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ ﴿وٱ‬
‫لطارِ ِق ‪ ﴾١‬و ﺷﺒﯿﻪ آنھﺎ از ﺳﻮرهھﺎی دﯾﮕﺮ را ﺗﻼوت‬ ‫لس َمآءِ َوٱ َّ‬
‫وج ‪ ﴾١‬و ﴿ َوٱ َّ‬‫� ِ‬‫ٱ ۡل ُ ُ‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٥٢‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺴﻠﻢ )‪.(٤٥٩‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺴﻠﻢ )‪.(٤٦٠‬‬
‫‪ -٤‬ﻣﺴﻨﺪ أﲪﺪ )‪ (٢١٠١٨) (٢٠٩٨٢‬وأﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٨٠٥‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (٩٧٩‬واﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻟﺼﻼة‬
‫)‪ (٣٠٧‬وﻗﺎل‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﻴﺢ‪.‬‬
 ‫‪٢٨٧‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫) ‪(١‬‬
‫از ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزبس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬ ‫و در ﺳﻨﻦ ﻧﺴﺎﺋﯽ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ و از اﯾﺸﺎن آﯾﻪای را ﺑﻌﺪ از آﯾﺎﺗﯽ از ﺳﻮرهی ﻟﻘﻤﺎن‬
‫و اﻟﺬارﯾﺎت ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﯾﻢ«‪.‬‬
‫) ‪(٢‬‬
‫از اﺑﻦ ﻋﻤﺮس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﺳﺠﺪه‬ ‫و در ﺳﻨﻦ‬
‫)ﺗﻼوت( ﮐﺮده و ﺳﭙﺲ اﯾﺴﺘﺎده و رﮐﻮع ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ داﻧﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ آﻧﺤﻀﺮت ج ﺳﻮرهی‬
‫}ﺗﻨﺰﯾﻞ{ اﻟﺴﺠﺪه را ﺗﻼوت ﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ )آﯾﻪ( ﺳﺠﺪه در ﻧﻤﺎز ﺳﺮی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬ ‫ِ‬ ‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﻣﮑﺮوه ﻧﺒﻮدن‬
‫ھﺮﮔﺎه اﻣﺎم آﯾﻪی ﺳﺠﺪه را ﺧﻮاﻧﺪ و ﺳﺠﺪه ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﻘﺘﺪﯾﺎن در اﺗﺒﺎع و ﭘﯿﺮوی از اﻣﺎم و ﻋﺪم‬
‫اﺗﺒﺎع وی ﻣﺨﯿﺮ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ آنھﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﻣﺎم ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ و ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻧﺲس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪» :(٣‬ھﻤﺮاه رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﮔﺰاردم ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ اﯾﻦ دو‬
‫َۡ ََٰ َ َ ُ‬
‫ِيث ٱ ۡل َ� ٰ َ‬ ‫َ َۡ َۡ‬
‫شِيةِ‬ ‫ﺳﻮره را ﺗﻼوت ﮐﺮدﻧﺪ‪َ ﴿ :‬س ّبِحِ ٱ ۡس َم َر ّ�ِك ٱ�� ‪ ﴾١‬و ﴿هل �تٮك حد‬
‫‪.«﴾١‬‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪش ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن ﻗﯿﺎم ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﮐﺮده و ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ارﮐﺎن ﻧﻤﺎز‪،‬‬
‫ﺧﺼﻮﺻﺎ دو رﮐﻦ اﻋﺘﺪال را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮده و ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﮑﺒﯿﺮ را ﺑﻪ ﺗﻤﺎم و ﮐﻤﺎل اﻧﺠﺎم‬
‫ﻧﻤﯽدھﺪ و ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺎ آﺧﺮ وﻗﺘﺶ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺗﺨﻠﻒ ﻣﯽورزد‪ ،‬اﯾﻦ اﻋﻤﺎلﺷﺎن را اﻧﮑﺎر ﮐﺮده و ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫و از ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ آنرا ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ رﻓﯿﻖ اﻋﻠﯽ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ھﯿﭻ ﯾﮏ از آنھﺎ ‪ -‬ﺑﻪ ھﯿﭻ ﻋﻨﻮان ‪ -‬ذﮐﺮ ﻧﮑﺮدﻧﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫در آﺧﺮ ﺣﯿﺎت ﻣﺒﺎرکﺷﺎن‪ ،‬از ﻧﻤﺎز ﺧﻮد ﮐﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ آن ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ اﯾﺸﺎن‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺴﻮخ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻠﻔﺎی راﺷﺪﯾﻦش ﺑﺮ روش رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز‬
‫اﺳﺘﻤﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﺮ روش و ﻣﻨﮫﺞ ﻧﺒﻮی در ﻏﯿﺮ ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺟﺮﮐﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖس ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را در ﺣﺎﻟﯽ ﮔﺰارد ﮐﻪ در آن ﺳﻮرهی‬

‫‪ -١‬اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪.(٩٧١‬‬
‫‪ -٢‬أﺑﻮداود )‪ (٨٠٧‬واﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ﰲ اﻟﺴﻨﻦ اﻟﺼﻐﲑ )‪ (٨٧٠‬وﰲ اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ )‪ (٣٧٥٩‬وﻓﻴﻪ ﻣﻘﺎل‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪.(٩٧٢‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٨٨‬‬

‫ﺑﻘﺮه را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺗﻼوت ﻧﻤﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﻓﺎرغ ﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﻪش ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻃﻠﻮع ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﮔﺮ ﻃﻠﻮع ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎ را ﻏﺎﻓﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ) ‪.(١‬‬
‫و ﻋﻤﺮس در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺳﻮرهی ﻧﺤﻞ و ﯾﻮﻧﺲ و ﯾﻮﺳﻒ و ھﻮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦھﺎ از‬
‫ﺳﻮرهھﺎی دﯾﮕﺮ ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮد) ‪.(٢‬‬

‫دﻻﯾﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﮐﻮﺗﺎه ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﻫﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬

‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷﻤﺎ در ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﺗﻤﺴﮏ ﺟﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎ از ﺷﻤﺎ در ﺗﻤﺴﮏ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻨﺖ در اﯾﺠﺎز و اﺧﺘﺼﺎر و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ زﯾﺎدی ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮرد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﻣﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ اﯾﺠﺎز و اﺧﺘﺼﺎر و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز و‬
‫ﺷﺪت ﻧﺎراﺣﺘﯽ اﯾﺸﺎن ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﺼﯿﺤﺖ ﻧﻤﻮدن آنھﺎ و‬
‫اﯾﻨﮑﻪ آنھﺎ را ﺑﯿﺰار ﮐﻨﻨﺪه ﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪﺗﺮ و ﻣﻮﻓﻖﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬
‫از اﺑﻮﻣﺴﻌﻮدس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدی ﮔﻔﺖ‪» :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ‬
‫ﻓﻼﻧﯽ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ادای اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮم‪.‬‬
‫اﺑﻮﻣﺴﻌﻮدس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ھﺮﮔﺰ اﯾﺸﺎن را‬
‫) ‪ُ ْ َّ ُ َّ َ ُّ َ َ (٣‬‬
‫� ْﻢ ُﻣﻨَ ِّﻔﺮ َ‬
‫�ﻦ ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻧﺎراﺣﺖﺗﺮ از آن روز ﻧﺪﯾﺪه ﺑﻮدم‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻳﺎ ��ﻬﺎ اﻨﻟﺎس ِإن ِﻣﻨ‬
‫ْ َ َ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫اﺤﻟ َ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ﺎس‪ ،‬ﻓَﻠْﻴُ‬
‫اﻨﻟ َ‬ ‫َ َ ُّ ُ َ‬
‫ﺎﺟ ِﺔ« »ای ﻣﺮدم‪،‬‬ ‫ﻮﺟ ْﺰ ﻓ ِﺈن ِﻣ ْﻦ َو َراﺋِ ِﻪ اﻟﻜ ِﺒ�‪ ،‬والﻀ ِﻌﻴﻒ وذا‬ ‫� ْﻢ أ َّم َّ‬‫ﻓ�ﻳ‬
‫ِ‬
‫ﮔﺮوھﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﻔﺮت دﯾﮕﺮان از ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ اﻣﺎﻣﺖ ﻗﻮﻣﯽ‬
‫را ﺑﺮ ﻋﮫﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش را ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﭘﯿﺮﻣﺮد و ﮐﻮﭼﮏ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‬
‫و ﻣﻌﺬور ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫و از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪ِ » :(٤‬إذا أ َّم أ َﺣ ُﺪ� ُﻢ‬
‫َّ ْ َ‬ ‫ْ َ َ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫ُ َّ َ َ ْ َ‬ ‫َّ َ َ ْ ُ َ ِّ ْ َ َّ‬
‫�‪َ ،‬والﻀ ِﻌﻴﻒ‪َ ،‬وال َﻤ ِﺮ�ﺾ‪ ،‬ﻓﺈِذا َﺻ� َوﺣﺪ ُه‬ ‫ﻜﺒ َ‬
‫ﻴﻬﻢ الﺼ ِﻐ�‪ ،‬واﻟ ِ‬ ‫اﻨﻟﺎس‪ ،‬ﻓﻠﻴﺨﻔﻒ ‪،‬ﻓ ِﺈن ِ� ِ‬

‫‪ -١‬ﻗﺮاءة اﻟﺼﺪﻳﻖس ﻟﻠﺒﻘﺮة‪ ،‬أﺧﺮﺟﻬﺎ ﻣﺎﻟﻚ‪.٨٢/١‬‬

‫‪ -٢‬ﰲ اﳌﻮﻃﺄ ﻗﺮأ ﰲ اﻟﺼﺒﺢ )ﻳﻮﺳﻒ( و )اﳊﺞ(‪.٨٢/١‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٧٠٤‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٤٦٦‬واﻟﻠﻔﻆ ﳌﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -٤‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٧٠٣‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٤٦٧‬واﻟﻠﻔﻆ ﳌﺴﻠﻢ‪.‬‬
 ‫‪٢٨٩‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﻓَﻠْﻴُ َﺼ ِّﻞ َﻛﻴْ َﻒ َﺷ َ‬

‫ﺎء« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﻣﺮدم اﻣﺎﻣﺖ داد‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ )ﻧﻤﺎز را( ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ در ﻣﯿﺎنﺷﺎن ﺑﭽﻪ و اﻓﺮاد ﭘﯿﺮ و ﺿﻌﯿﻒ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ وﺟﻮد دارد؛ و ﭼﻮن‬
‫ﺗﻨﮫﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ھﺮ ﻃﻮر ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪.‬‬
‫) ‪َُّ (١‬‬
‫و از ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ اﺑﯽاﻟﻌﺎص ﺛﻘﻔﯽس از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬أم‬
‫َ َ‬
‫ﻗ ْﻮ َمﻚ« »ﺑﺮ ﻗﻮﻣﺖ اﻣﺎﻣﺖ ﺑﺪه« وی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬در ﻧﻔﺴﻢ ﭼﯿﺰی‬
‫اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﻢ )از وﺳﻮﺳﻪ ﯾﺎ ﻋﺠﺐ و ﻏﺮور ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺟﻠﻮﺗﺮ ﺑﻮدن از ﻣﺮدم(‪ .‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ُْْ‬
‫»ادﻧﻪ« »ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮ« ﮐﻪ ﻣﺮا ﺟﻠﻮی ﺧﻮد ﻧﺸﺎﻧﺪه و ﮐﻒ دﺳﺖﺷﺎن را وﺳﻂ ﺳﯿﻨﻪام ﻗﺮار‬
‫ََ ْ‬
‫ﺤﺗ َّﻮل« »ﺑﺮﮔﺮد« ﭘﺲ ﮐﻒ دﺳﺖﺷﺎن را در ﺑﯿﻦ دو ﮐﺘﻔﻢ‬ ‫داده و ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬‬
‫َّ‬ ‫ُ ْ َ‬
‫ﻜﺒ َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ ْ َ َ َ َ ْ َّ َ ْ ً َ ْ ُ َ ِّ ْ َ َّ‬ ‫ُ‬
‫�‪َ ،‬و�ِن‬ ‫ﻴﻬﻢ اﻟ ِ‬ ‫ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أم ﻗﻮمﻚ‪� .‬ﻤﻦ أم ﻗﻮﻣﺎ ﻓﻠﻴﺨﻔﻒ ‪،‬ﻓ ِﺈن ِ� ِ‬
‫ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ َّ َ‬ ‫ُ ْ َ َ َ َّ‬
‫ﺎﺟ ِﺔ‪َ ،‬و�ِذا َﺻ� أ َﺣ ُﺪ� ْﻢ َوﺣﺪ ُه‪،‬‬ ‫اﺤﻟ َ َ‬ ‫ﻴﻬﻢ ذا‬ ‫ﻴﻬﻢ الﻀ ِﻌﻴﻒ‪ ،‬و�ِن ِ� ِ‬‫ﻴﻬﻢ الﻤ ِﺮ�ﺾ‪ ،‬و�ِن ِ� ِ‬ ‫ِ� ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ‬
‫ُ َّ َ‬
‫الﺼﻼة«‬
‫َ َّ‬ ‫َ َ ْ َ َ‬
‫ﺖ ﻗ ْﻮ ًﻣﺎ ‪،‬ﻓﺄ ِﺧﻒ ﺑِ ِﻬﻢ‬ ‫ﺎء« و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ِ » :‬إذا أمﻤ‬ ‫ﻓَﻠْﻴُ َﺼ ِّﻞ َﻛﻴْ َﻒ َﺷ َ‬
‫»ﻗﻮﻣﺖ را اﻣﺎﻣﺖ ﺑﺪه؛ و ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻗﻮم و ﮔﺮوھﯽ را اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‪ ،‬ﭘﯿﺮﻣﺮد و ﻣﺮﯾﺾ و ﺿﻌﯿﻒ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ و ﻣﻌﺬور‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ھﺮﮔﺎه ھﺮﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ ،‬ھﺮﻃﻮر ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪ .‬و‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﻗﻮﻣﯽ را اﻣﺎﻣﺖ دادی‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﺮ آنھﺎ ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﺑﮕﺬار«‪.‬‬
‫و اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎز را ﮐﻮﺗﺎه و ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ‪ .‬و در‬
‫ﻟﻔﻈﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﮐﻮﺗﺎه و ﺗﻤﺎم ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ‪« .‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﻧﺲس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﺸﺖ ھﯿﭻ اﻣﺎﻣﯽ ﻧﻤﺎز ﻧﮕﺰاردم ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش ﺧﻔﯿﻒﺗﺮ و‬
‫ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ از ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﺻﺪای ﮔﺮﯾﻪ ﮐﻮدﮐﯽ را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬از ﺗﺮس‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎدرش ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪ اﻓﺘﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ «.‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ‪.‬‬
‫و از ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ اﺑﯽاﻟﻌﺎصس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪» :(٢‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺮا اﻣﺎم‬
‫َ ْ َ َ ُ ُ ْ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َّ ْ َ ِّ ً َ ْ ُ ُ َ َ َ‬
‫اﺨﺗﺬ ُمﺆذﻧﺎ ﻻ ﻳَﺄﺧﺬ َﻰﻠﻋ أذاﻧِ ِﻪ‬
‫ﻗﻮﻣﯽ ﻗﺮار ﺑﺪه‪ .‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أﻧﺖ ِإﻣﺎمﻬﻢ وا�ﺘ ِﺪ ﺑِﺄﺿﻌ ِﻔ ِﻬﻢ‪ ،‬و ِ‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٦٨‬‬

‫‪ -٢‬اﳌﺴﻨﺪ )‪ (١٦٢٧٠‬وأﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٥٣١‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ ﰲ اﻷذان )‪.(٦٧٢‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٩٠‬‬
‫َ ْ‬
‫أﺟ ًﺮا« »ﺗﻮ اﻣﺎم آنھﺎ ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ﭘﺲ )در اﻣﺎﻣﺖ( ﺑﻪ ﺿﻌﯿﻒﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران اﻗﺘﺪاﮐﻦ و‬
‫ﻣﻮذﻧﯽ را در اﺧﺘﯿﺎر ﺑﮕﯿﺮ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اذاﻧﺶ اﺟﺮ و ﻣﺰدی درﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫و اﺑﻮداود در ﺳﻨﻨﺶ) ‪ (١‬از ﺟﺮﯾﺮی از ﺳﻌﺪی از ﭘﺪرش ﯾﺎ ﻋﻤﻮﯾﺶ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺸﻢ دوﺧﺘﻢ ﮐﻪ در رﮐـﻮع و ﺳﺠﺪه‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﮔﻔﺘﻦ ﺳﻪ ﺑﺎر »ﺳﺒﺤﺎن اﷲ وﺑﺤﻤﺪه« ﻣﯽﻣﺎﻧﺪﻧﺪ«‪.‬‬
‫و اﺑﻮداود در ﺳﻨﻦ) ‪ (٢‬از اﺑﻦ وھﺐ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‬
‫ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﻌﻤﯿﺎء ﻣﺮا ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﺳﮫﻞ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻣﺎﻣﻪ ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﻪ ﭼﻮن وی‬
‫ھﻤﺮاه ﭘﺪرش ﺑﺮ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس در ﻣﺪﯾﻨﻪ وارد ﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫َ َ َّ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ ُ‬ ‫ُ َ َ َّ َ َ ُ َ َّ َ‬ ‫َ َُْ‬ ‫َ ُ َ ِّ ُ‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻻ �ﺸﺪدوا َﻰﻠﻋ أ�ﻔ ِﺴ� ْﻢ ﻓيُﺸﺪد َﻋﻠﻴْ� ْﻢ‪ ،‬ﻓ ِﺈن ﻗ ْﻮ ًﻣﺎ ﺷﺪدوا َﻰﻠﻋ أ�ﻔ ِﺴ ِﻬ ْﻢ ﻓﺸﺪد‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ً‬ ‫َّ ُ َ َ ْ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ‬
‫ﺎر ﴿ َو َره َبا� َِّية ٱ ۡ� َت َد ُعوها َما ك َت ۡب َ�ٰ َها‬
‫ِ‬
‫اﺪﻟﻳَ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺎﻫ ْﻢ ﻲﻓ َّ‬
‫الﺼ َﻮاﻣﻊ َو ِّ‬
‫ِ‬ ‫ا� ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ‪ ،‬ﻓ ِﺘﻠﻚ �ﻘﺎﻳ‬
‫ََ‬
‫عل ۡي ِه ۡم﴾« »ﺑﺮﺧﻮد ﺳﺨﺖ ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻗﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺖ و آن ﺑﻘﺎﯾﺎی آنھﺎ در ﺻﻮﻣﻌﻪھﺎ‬
‫و دﯾﺮھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺗﻼوت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬رھﺒﺎﻧﯿﺘﯽ ﮐﻪ آنھﺎ ﺧﻮد ﺑﺪﻋﺘﺶ‬
‫ﻧﮫﺎده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ آنرا ﺑﺮ آنھﺎ واﺟﺐ ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﯾﻢ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺖ اﺑﻦ داﺳﻪ از وی رواﯾﺖ اﺳﺖ) ‪ (٣‬ﮐﻪ ﺳﮫﻞ ﺑﻦ اﺑﯽاﻣﺎﻣﻪ ھﻤﺮاه ﭘﺪرش در‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ‪ -‬در زﻣﺎن ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﮐﻪ اﻣﯿﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻮد ‪ -‬ﺑﺮ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس وارد‬
‫ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﺲس ﻧﻤﺎزی ھﻤﭽﻮن ﻧﻤﺎز ﻣﺴﺎﻓﺮ ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺪان ﮔﺰارد‪ .‬ﭼﻮن ﺳﻼم داد‪،‬‬
‫ﭘﺪرم ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﺗﻮ رﺣﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮا آ ﮔﺎه ﮐﻦ‪ ،‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﻧﻤﺎزت ﻓﺮض ﺑﻮد ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ ﺑﻮد؟ اﻧﺲس ﮔﻔﺖ‪ :‬آن ﻧﻤﺎز ﻓﺮض و ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻮد‪ .‬رﺳﻮل‬
‫َ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫ُ َ َ َّ َ َ ُ َ َّ َ‬ ‫َ َُْ‬ ‫َ ُ َ ِّ ُ‬
‫اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻻ �ﺸﺪدوا َﻰﻠﻋ أ�ﻔ ِﺴ� ْﻢ ﻓيُﺸﺪد َﻋﻠﻴْ� ْﻢ‪ ،‬ﻓ ِﺈن ﻗ ْﻮ ًﻣﺎ ﺷﺪدوا َﻰﻠﻋ‬
‫َ‬ ‫ۡ ً‬ ‫َ ْ ُ ْ َ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ‬
‫ﺎر ﴿ َو َره َبا� َِّية ٱ ۡ� َت َد ُعوها َما‬
‫ِ‬
‫اﺪﻟﻳَ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺎﻫ ْﻢ ﻲﻓ َّ‬
‫الﺼ َﻮاﻣﻊ َو ِّ‬
‫ِ‬ ‫أ�ﻔ ِﺴ ِﻬﻢ ﻓﺸﺪد ا� ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ‪ ،‬ﻓ ِﺘﻠﻚ �ﻘﺎﻳ‬
‫ََ‬ ‫َ‬
‫ك َت ۡب َ�ٰ َها عل ۡي ِه ۡم﴾« »ﺑﺮ ﺧﻮد ﺳﺨﺖ ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻗﻮﻣﯽ‬

‫‪ -١‬أﺑﻮداودﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٨٨٥‬واﳌﺴﻨﺪ )‪.(٢٠٠٥٩) (٢٢٣٢٦‬‬

‫‪ -٢‬أﺑﻮداود ﰲ اﻻدب )‪ (٤٩٠٤‬وأﺑﻮﻳﻌﲆ )‪.(٣٦٨٢‬‬
‫‪ -٣‬أﺑﻮداود ﰲ اﻷدب )‪ (٤٩٠٤‬وأﺑﻮﻳﻌﲆ )‪.(٣٦٨٢‬‬
 ‫‪٢٩١‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺖ و آن ﺑﻘﺎﯾﺎی آنھﺎ در‬
‫ﺻﻮﻣﻌﻪھﺎ و دﯾﺮھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺗﻼوت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬رھﺒﺎﻧﯿﺘﯽ ﮐﻪ آنھﺎ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺪﻋﺘﺶ ﻧﮫﺎده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ آنرا ﺑﺮ آنھﺎ واﺟﺐ ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﯾﻢ«‪ .‬ﺳﭙﺲ اﺑﯽاﻣﺎﻣﻪ )ﭘﺪر‬
‫ﺳﮫﻞ( در ﺳﭙﯿﺪه دم ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ اﻧﺲس ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ھﻤﺮاه ﻣﺎ ﺳﻔﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﯽ ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﯽ و‬
‫ﻋﺒﺮت ﺑﮕﯿﺮی؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ ،‬ﭘﺲ ھﻤﻪ ﺑﺎ ھﻢ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪای رﺳﯿﺪﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ اھﻠﺶ ھﻼک و ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪه و ﺧﺎﻧﻪھﺎیﺷﺎن زﯾﺮ و رو ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻧﺲس ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ؟ اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﮐﺠﺎ ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ و اھﻠﺶ را ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﻢ؟‬
‫اﻧﺲس ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦھﺎ اھﻞ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺴﺪ و ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ آنھﺎ را ھﻼک ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺣﺴﺪ‪ ،‬ﻧﻮر ﺣﺴﻨﺎت را ﺧﺎﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ آنرا ﺗﺼﺪﯾﻖ و ﯾﺎ ﺗﮑﺬﯾﺐ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﺸﻢ و دﺳﺖ و ﭘﺎ و ﺟﺴﺪ و زﺑﺎن زﻧﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺷﺮﻣﮕﺎه آنرا ﺗﺼﺪﯾﻖ و ﯾﺎ‬
‫ﺗﮑﺬﯾﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺳﮫﻞ ﺑﻦ اﺑﯽاﻣﺎﻣﻪ را ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ َﻣﻌﯿﻦ ﺛﻘﻪ داﻧﺴﺘﻪ و ﻣﺴﻠﻢ از وی رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ و اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﻌﻤﯿﺎء از اھﻞ ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮔﺮﭼﻪ ﺣﺎل وی ﻣﺠﮫﻮل اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﺑﻮداود از وی رواﯾﺖ ﮐﺮده و در ﻣﻮرد وی ﺳﮑﻮت اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ھﺮ ﺣﺎل اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ آﻧﭽﻪ را اﻧﺲ از ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در زﻣﺎن ﺧﻮدش‬
‫اﻧﮑﺎر ﮐﺮده‪ ،‬ﺷﺪت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز ﺗﻮﺳﻂ اﻣﺎمھﺎی ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن در‬
‫ﻏﯿﺮ اﯾﻨﺼﻮرت‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺚ اﻧﺲس ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﺲ در‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﯿﻦ ﮐﻮﺗﺎھﯽ و ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺟﻤﻊ ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫ھﯿﭻ اﻣﺎﻣﯽ ﻧﻤﺎز ﻧﮕﺰاردم ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش از ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺧﻔﯿﻒﺗﺮ و ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و‬
‫ﻇﺎھﺮ اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ اﻧﺲس ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز را اﻧﮑﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ) ‪ (١‬ﻣﻔﺴﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل اﻧﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻧﺴﺎﺋﯽ از ﻋﻄﺎف ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ از زﯾﺪ ﺑﻦ اﺳﻠﻢ‬
‫رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس وارد ﺷﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﯾﺪ؟‬
‫ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬آری‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ای ﺟﺎرﯾﻪ آﺑﯽ ﺑﺮای وﺿﻮﯾﻢ ﺑﯿﺎور‪ .‬ﭘﺸﺖ ھﯿﭻ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﺎز ﻧﮕﺰاردم‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش ﺷﺒﯿﻪﺗﺮ از اﯾﻦ اﻣﺎمﺗﺎن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه را ﺑﻪ ﺗﻤﺎم و ﮐﻤﺎل اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد و ﻗﯿﺎم را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬و اﯾﻦ‬

‫‪ -١‬اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (٩٨١‬وأﺑﻮﻳﻌﲆ )‪.(٣٦٥٧‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٩٢‬‬

‫ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫) ‪(١‬‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ دارد؛ وی زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ در ﺑﺼﺮه‬ ‫و ﺑﺪﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦس‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻋﻠﯽس ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﻣﺮا ﺑﻪ ﯾﺎد ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬و‬
‫ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﺘﻌﺎدل و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﺤﻀﺮت ﻗﯿﺎم و ﺗﺸﮫﺪ را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮده و رﮐﻮع‬
‫و ﺳﺠﺪه را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ) ‪ (٢‬از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻣﻌﺎذس ﻗﯿﺎم را در‬
‫ﺖ؟« »ﻣﮕﺮ ﺗﻮ‬ ‫ﺎن أَﻧ ْ َ‬ ‫َ َ َّ ٌ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ وی ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أ�ﺘ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ﻣﺮدم را در ﻓﺘﻨﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﮐﻨﯽ؟« ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أﻓﺎﺗِ ٌﻦ« »ﻓﺘﻨﻪ‬
‫ﻣﯽاﻧﮕﯿﺰی‪ - «.‬و ﺳﻪ ﺑﺎر اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺗﮑﺮار ﮐﺮدﻧﺪ ‪ -‬و ﭘﺲ از آن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﭘﺲ ﭼﺮا‬
‫حٮ ٰ َها ‪َ ﴿ ﴾١‬وٱ َّ ۡ‬ ‫َ َۡ َۡ‬
‫�‬‫� ِل إ ِ َذا َ� ۡغ َ ٰ‬ ‫ِ‬
‫َ َّ‬
‫لش ۡمس َو ُض َ‬ ‫ﺳﻮرهھﺎی ﴿ َس ّبِحِ ٱ ۡس َم َر ّ�ِك ٱ�� ‪﴿ ﴾١‬وٱ‬
‫‪ ﴾١‬را در ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪی‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺗﻮ ﭘﯿﺮﻣﺮد و ﺿﻌﯿﻒ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ و ﻣﻌﺬور ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺰارد‪«.‬‬
‫و از ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺟﮫﻨﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖ) ‪ (٣‬ﮐﻪ ﻣﺮدی از ﺟﮫﯿﻨﻪ ﺑﻪ وی ﺧﺒﺮ داده ﮐﻪ‬
‫َۡ ُ‬ ‫َ ُۡ َ‬
‫ت ٱ��ض﴾ را در ھﺮدو رﮐﻌﺖ‬ ‫از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺷﻨﯿﺪه ﮐﻪ اﯾﺸﺎن در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﴿إِذا زل ِزل ِ‬
‫ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﻋﻤﺪا اﯾﻦ ﺳﻮره را ﺗﮑﺮار ﮐﺮدﻧﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ از روی‬
‫ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫و در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ) ‪ (٤‬از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺮﯾﺚ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وی از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺷﻨﯿﺪه‬
‫َ َ‬ ‫َّ‬
‫ﮐﻪ اﯾﺸﺎن در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﴿ َوٱ ۡ� ِل إِذا ع ۡس َع َس ‪ ﴾١٧‬را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫و از ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪ :(٥‬ﺷﺘﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را ھﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮدم‬

‫‪ -١‬ﺟﻤﻠﻪای ﮐﻪ در اﺑﺘﺪای اﺛﺮ آﻣﺪه‪ ،‬آن را ﺑﺨﺎری دراذان )‪ (٨٢٦‬وﻣﺴﻠﻢ در ﺑﺎب ﻧﻤﺎز )‪ (٣٩٣‬ﺗﺨﺮﯾﺞ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و زﯾﺎدهای ﮐﻪ ﭘﺲ از آن آﻣﺪه ﻧﻪ در ﻧﺰد ﺑﺨﺎری وﻣﺴﻠﻢ و ﻧﻪ در ﻧﺰد ﻧﺴﺎﺋﯽ و أﺑﻮداود‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٧٠٥‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٦٥‬‬
‫‪ -٣‬أﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٨١٦‬‬
‫‪ -٤‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٥٦‬‬
‫‪ -٥‬ﻣﺴﻨﺪأﲪﺪ )‪ (١٧٣٥٠‬وأﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(١٤٦٢‬‬
 ‫‪٢٩٣‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫َ‬ ‫َ َ ُ َ ِّ ُ َ ُ َ َ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ ْ‬
‫� لﻢ �ﻘﺮأ ﺑِ ِﻤﺜ ِﻠ ِﻬﻤﺎ؟« آﯾﺎ دو ﺳﻮره ﺑﻪ‬ ‫ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أﻻ أﻋﻠﻤﻚ ﺳﻮر� ِ‬
‫ُۡ ُ ُ َ ّ‬ ‫َ‬
‫ب‬‫ﺗﻮ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻧﺪھﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آنھﺎ ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﺸﺪه؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺮا ﴿قل أعوذ بِر ِ‬
‫ُۡ َ ُ ُ َ ّ َۡ َ‬
‫ب ٱلفل ِق ‪ ﴾١‬ﺗﻌﻠﯿﻢ دادﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‬ ‫اس ‪ ﴾١‬و ﴿قل أعوذ بِر ِ‬ ‫ٱ�َّ ِ‬
‫ﺖ‬ ‫آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دو ﺳﻮره را در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺗﻼوت ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻛﻴْ َﻒ َرأَﻳ ْ َ‬
‫ْ ُ‬
‫ﻳَﺎ ُ�ﻘﺒَﺔ؟« ای ﻋﻘﺒﻪ‪ ،‬اﯾﻦ دو ﺳﻮره را ﭼﮕﻮﻧﻪ دﯾﺪی؟ و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل‬
‫َ َ ُ َ ِّ ُ َ َ ْ َ ُ َ َ ْ ُ َ‬
‫� ﻗ ِﺮ�ﺘَﺎ؟« آﯾﺎ ﺗﻮ را ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ دو ﺳﻮرهای ﮐﻪ‬ ‫اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أﻻ أﻋﻠﻤﻚ ﺧ� ﺳﻮر� ِ‬
‫ُۡ‬ ‫ُۡ ُ ُ َ ّ‬ ‫َ‬
‫اس ‪ ﴾١‬و ﴿قل‬ ‫ب ٱ�َّ ِ‬‫ﻗﺮاﺋﺖ ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻧﺪھﻢ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪﴿ :‬قل أعوذ بِر ِ‬
‫َ ُ ُ َ ّ َۡ َ‬
‫ب ٱلفل ِق ‪ .﴾١‬و زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دو ﺳﻮره را در ﻧﻤﺎز‬ ‫أعوذ بِر ِ‬
‫ْ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺗﻼوت ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻛﻴْ َﻒ َرأﻳ ْ َ‬
‫ﺖ ﻳَﺎ ُ�ﻘﺒَﺔ؟« »اﯾﻦ دو ﺳﻮره را ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ؟«‬
‫و در ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﺳﻨﻦ ﻧﺴﺎﺋﯽ) ‪ (١‬از ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﯾﺎﺳﺮس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬وی‬
‫ﻧﻤﺎزی ﮐﻮﺗﺎه ﮔﺰارد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻠﺶ ﺑﺮ وی اﻧﮑﺎر ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه را ﺑﻪ‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ و ﮐﺎﻣﻞ ﻧﮕﺰاردم؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺎ ﻣﻦ در ﻧﻤﺎز دﻋﺎﯾﯽ را ﺧﻮاﻧﺪم ﮐﻪ رﺳﻮل‬
‫َّ ُ َّ ْ َ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ ْ ْ َ ْ‬
‫ﺐ‪َ ،‬وﻗﺪ َرﺗِﻚ َﻰﻠﻋ اﺨﻟَﻠ ِﻖ‪ ،‬أﺣ ِﻴ ِ�‬ ‫اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎ آن دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و آن اﯾﻨﮑﻪ‪» :‬الﻠﻬﻢ ﺑِ ِﻌﻠ ِﻤﻚ اﻟﻐﻴ‬
‫َْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ َ ْ ََ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ ُ َ ًْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ َ ْ َ ْ َ َ َ ًْ‬
‫ﺐ‬ ‫ﺖ الﻮﻓﺎة ﺧ�ا ِﻲﻟ‪ ،‬أﺳﺄلﻚ ﺧﺸيﺘﻚ ِﻲﻓ اﻟﻐﻴ ِ‬ ‫ﻣﺎ ﻋ ِﻠﻤﺖ اﺤﻟَﻴﺎة ﺧ�ا ِﻲﻟ‪َ ،‬وﺗﻮﻓ ِ� إِذا ﺎﻛﻧ ِ‬
‫ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ َ َّ َ َ‬
‫اﻨﻟﻈ ِﺮ ِإﻰﻟ‬ ‫الﺮﺿﺎ‪َ ،‬واﻟﻘﺼﺪ ِﻲﻓ اﻟﻔﻘ ِﺮ واﻟ ِﻐ�‪ ،‬وﺬﻟة‬
‫َْ ْ َ‬ ‫َ ِّ َ‬
‫ﺐو‬
‫َْ َ‬ ‫َ َّ َ َ َ َ َ َ ْ َ ِّ‬
‫والﺸﻬﺎد ِة‪ ،‬و�ِﻤﺔ اﺤﻟﻖ ِﻲﻓ اﻟﻐﻀ ِ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬
‫ﺮﻀ ٍة‪َ ،‬و ِﻣ ْﻦ ﻓِﺘﻨ ٍﺔ ُم ِﻀﻠ ٍﺔ ‪،‬الﻠ ُﻬ َّﻢ َز ِّ�ﻨﺎ ﺑِ ِﺰ�ﻨ ِﺔ‬
‫اء ُم َّ‬ ‫َّ ْ َ َ َ َ َ ُ ُ َ ْ َ َّ‬ ‫ْ َ‬
‫َوﺟ ِﻬﻚ‪َ ،‬والﺸﻮق ِإﻰﻟ ِﻟﻘﺎﺋِﻚ‪َ ،‬وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ ﺮﺿ َ ِ‬
‫�« »ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﺮ ﻋﻠﻤﺖ ﺑﺮ ﻧﮫﺎن و ﻗﺪرﺗﺖ ﺑﺮ ﺧﻠﻖ‬ ‫اﺟ َﻌﻠْﻨَﺎ ُﻫ َﺪ ًاة َم ْﻬﺪﻳِّ َ‬
‫َ ْ‬
‫ﺎن‪ ،‬و‬ ‫ْ َ‬
‫ِ‬ ‫اﻹﻳﻤ ِ‬
‫ِ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽدھﻢ‪ ،‬ﻣﺎدام ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﺮاﯾﻢ ﺧﯿﺮ ﻣﯽداری‪ ،‬ﻣﺮا زﻧﺪه ﻧﮕﻪدار و ﭼﻮن ﻣﺮگ‬
‫ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﮫﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﻤﯿﺮان‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﺧﺸﯿﺖ و ﺗﺮس از ﺗﻮ را در ﻧﮫﺎن و آﺷﮑﺎر‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﺎرم و ﺳﺨﻦ ﺣﻖ را از ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاھﻢ‪ .‬ﻋﺪل را در ﺧﺸﻢ و ﺧﺸﻨﻮدی ﺧﻮاھﺎﻧﻢ‪ ،‬ﺣﺪ‬
‫وﺳﻂ را در ﻓﻘﺮ و ﻏﻨﺎ از ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاھﻢ و ﻧﻌﻤﺘﯽ را ﺧﻮاھﺎﻧﻢ ﮐﻪ ﻓﻨﺎ ﻧﯿﺎﺑﺪ و ﻧﻮر ﭼﺸﻤﯽ را‬
‫ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻧﺸﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻗﻀﺎ رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮدی را ﻣﯽﺧﻮاھﻢ و ﺧﻨﮑﺎی زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﻌﺪ از‬

‫‪ -١‬اﳌﺴﻨﺪ )‪ (١٨٣٢٥‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ ﰲ اﻟﺴﻬﻮ )‪ (١٣٠٦) (١٣٠٥‬وﺻﺤﺤﻪ اﳊﺎﻛﻢ‪ ٥٢٥-٥٢٤/١‬واﺑﻦ‬

‫ﺣﺒﺎن‪.٣٠٥/٥‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٩٤‬‬

‫ﻣﺮگ و ﻟﺬت ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﺗﻮ و ﺷﻮق ﻟﻘﺎﯾﺖ را ﺧﻮاﺳﺘﺎرم‪) .‬ﻣﺮا زﻧﺪه ﺑﺪار( ﺑﺪون آﻧﮑﻪ زﯾﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﺤﻤﻞ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ و ﻓﺘﻨﻪھﺎی ﮔﻤﺮاه ﮐﻨﻨﺪه ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا ﻣﺎ را ﺑﺎ زﯾﻨﺖ اﯾﻤﺎن‬
‫ﺑﯿﺎرای و از ھﺎدﯾﺎن و ھﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﮕﺎن ﻗﺮار ﺑﺪه«‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦ دﻻﯾﻞ‪ ،‬ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﻮﺗﺎه ﮔﺰاردن ﻗﯿﺎم ﻧﻤﺎز ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺻﺤﺖ و ﮐﺜﺮت و ﺻﺮاﺣﺖ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز دارد‪،‬‬
‫ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ و در اﯾﻨﺠﺎ واﺿﺢ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن )ﻧﻤﺎز ﻃﻮﻻﻧﯽ( در اول‬
‫اﺳﻼم ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﻣﻌﺪود ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﭼﻮن زﯾﺎد ﺷﺪﻧﺪ و اﺳﻼم‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺨﻔﯿﻒ و ﮐﻮﺗﺎه ﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز ﻣﺸﺮوع ﺷﺪه و ﺑﺪان اﻣﺮ ﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬داﻋﯽ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻗﺒﻮﻟﯿﺖ و ﻣﺤﺒﺖ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺷﺨﺺ ﺑﺎ‬
‫ِ‬
‫اﺷﺘﯿﺎق و رﻏﺒﺖ وارد ﻧﻤﺎز ﺷﻮد و ﺑﺎ اﺷﺘﯿﺎق از آن ﺧﺎرج ﮔﺮدد و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﮔﺮدد ﺗﺎ‬
‫وﺳﻮﺳﻪھﺎ ﮐﺎھﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﻪ ﻧﺪرت دﭼﺎر وﺳﻮﺳﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ در اﯾﻨﺼﻮرت ﺛﻮاب‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﻧﻘﺼﺎن اﺟﺮش ﻣﻨﺘﻔﯽ ﻧﮕﺮدد‪ .‬زﯾﺮا ھﺮﮔﺎه ﻧﻤﺎز ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﺮدد‪،‬‬
‫وﺳﻮﺳﻪھﺎ ﺑﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺤﺒﺖ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و ﻗﯿﺎم در ﭘﺸﺖ‬
‫ﺳﺮ آﻧﺤﻀﺮت ج ﺑﺮای ﺷﻨﯿﺪن ﻗﺮآن و ﺷﺪت رﻏﺒﺖ و اﺷﺘﯿﺎق آنھﺎ ﺑﻪ دﯾﻦ و روی آوردن‬
‫ﻗﻠﺒﮫﺎیﺷﺎن ﺑﻪ ﺳﻮی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و ﻓﺎرغ ﮐﺮدن ﻗﻠﺐ از ھﺮﭼﯿﺰی ﺑﺮای ﻋﺒﺎدت اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫اﻣﺎﻣﺎن دﯾﮕﺮ ﺑﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻗﯿﺎس ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؟ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﻮد ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫�ﻦ« »ﮔﺮوھﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﻔﺮت دﯾﮕﺮان از ﻋﺒﺎدت‬ ‫� ْﻢ ُﻣﻨَ ِّﻔﺮ َ‬
‫َّ ْ ُ‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬إِن ِﻣﻨ‬
‫ِ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ «.‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ از ﻃﻮل ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﺎراﺿﯽ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و آﻧﭽﻪ ﺑﺮای‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﭘﺸﺖ ﺳﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻮدن آن‪ ،‬ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را ﺑﺮ ﻗﻠﺐ و ﺗﻮان ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻔﯿﻒ و ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﺎ ﻗﻠﺐ و ﺻﻮت و ﺧﺸﻮع و ﺣﺎﻟﺘﺶ در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﺤﻤﻞ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ھﺮﮔﺎه اﻣﺎم از ھﻤﻪی اﯾﻦ ﺻﻔﺎت ﻋﺎری ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﺧﺴﺘﻪ ﮐﻨﻨﺪه و ﺑﺮ آنھﺎ‬
‫دﺷﻮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺪم دﺷﻮاری ﻧﻤﺎز ﺑﺮ آنھﺎ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﺮای وی‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎه ﺑﮕﺰارد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﻐﺾ و ﮐﯿﻨﻪ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺧﻮارج را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﺨﺘﮕﯿﺮی ﺷﺪﯾﺪﺷﺎن در دﯾﻦ‬
 ‫‪٢٩٥‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬
‫َ‬ ‫ََُ‬ ‫ُ‬ ‫َْ َ‬
‫و ﻋﺒﺎدت ﻣﻼﻣﺖ و ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪ِ �» :(١‬ﻘ ُﺮ أ َﺣ ُﺪ� ْﻢ َﺻﻼﺗﻪ َﻣ َﻊ َﺻﻼﺗِ ِﻬ ْﻢ‪،‬‬
‫ﺎﻣ ُﻪ َﻣ َﻊ ِﺻﻴَﺎ ِم ِﻬ ْﻢ« »ھﺮﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻧﻤﺎزش را در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز اﯾﺸﺎن و روزهاش را‬‫َوﺻﻴَ َ‬
‫ِ‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ روزه اﯾﺸﺎن ﺣﻘﯿﺮ و ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪«.‬‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﻼﯾﻤﺖ و ﻣﻼﻃﻔﺖ و اھﻞ آنرا ﻣﺪح ﮐﺮده و ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﺒﺖ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮای ﭼﻨﯿﻦ اﺷﺨﺎﺻﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﻼﯾﻤﺖ ﺑﻪ وی ﭼﯿﺰی‬
‫) ‪ٌ َ َ ِّ َّ َ ُ ْ َ (٢‬‬
‫ﻳﻦ أ َﺣﺪ‬‫ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ آنرا ﺑﺎ ﺳﺨﺘﮕﯿﺮی ﻧﻤﯽدھﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻟﻦ �ﺸﺎد اﺪﻟ‬
‫َّ َ َ‬
‫إِﻻ ﻏﻠﺒَ ُﻪ« »ھﯿﭻ ﮐﺲ در دﯾﻦ )ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻃﺎﻋﺎت و ﻋﺒﺎدات ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻃﺎﻗﺘﺶ ﺑﺮ ﺧﻮد(‬
‫ﺳﺨﺘﯽ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ ﻣﮕﺮ آن ﮐﻪ ﻣﻐﻠﻮب دﯾﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ْ‬ ‫) ‪ُ ْ َ َ ٌ َ َ ِّ َ َ َّ (٣‬‬
‫و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬إِن ﻫﺬا اﺪﻟﻳﻦ ﻣ ِﺘ�‪ ،‬ﻓﺄو ِﻏﻠﻮا ِ�ﻴ ِﻪ ﺑِ ِﺮﻓ ٍﻖ« »اﯾﻦ دﯾﻦ‪ ،‬اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﺑﻪ آراﻣﯽ و ﻧﺮﻣﯽ در آن ﻧﻔﻮذ ﮐﻨﯿﺪ‪«.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﻤﻪی دﯾﻦ اﻋﺘﺪال و ﻣﯿﺎﻧﻪروی در ﻣﺴﯿﺮ ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫اﻋﻤﺎﻟﯽ را ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﺑﺮ آن ﻣﺪاوﻣﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ دارد و ﻧﻤﺎز ﻣﺘﻌﺎدل ﻧﻤﺎزی اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻣﮑﺎن ﻣﺪاوﻣﺖ ﺑﺮآن ﺑﺪور از ﺗﺠﺎوز از ﺣﺪ ﺑﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن آن‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫دﻻﯾﻞ ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻦ ﺑﻪ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز‪:‬‬

‫ﺑﺎ ھﺮ آﻧﭽﻪ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج وارد ﺷﺪه‪ ،‬ﺧﻮش آﻣﺪﯾﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ و ﭼﺸﻢ ﺟﺎ دارد‪.‬‬
‫آﯾﺎ ﻣﺎ ﺟﺰ ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﻗﺘﺪا ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ و ﭘﯿﺮوی از ھﺪاﯾﺖ و ﺳﻨﺖ اﯾﺸﺎن‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ؟ ﻣﺎ ﺑﻌﻀﯽ از ﺳﻨﺖ را ﺑﺎ ﻗﺴﻤﺘﯽ دﯾﮕﺮ از آن رد ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻋﻤﻠﮑﺮد ﻣﺎ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ از ﺳﻨﺖ آﺳﺎن اﺳﺖ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﺗﻨﺒﻠﯽ و ﺿﻌﻒ اراده‪ ،‬رھﺎ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻗﻠﻮب را ﭘﺮ ﮐﺮده و ﺑﺮ‬
‫اﻋﻀﺎ و ﺟﻮارح ﻣﺴﻠﻂ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺟﺎی ﻧﻤﺎز ﻋﺎﻣﻞ ﺧﻨﮑﯽ ﭼﺸﻢھﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﳌﻨﺎﻗﺐ )‪ (٣٦١٠‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ ذﻛﺮاﳋﻮارج )‪.(١٠٦٤‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻹﻳﲈن )‪.(٣٩‬‬
‫‪ -٣‬اﳌﺴﻨﺪ )‪ (١٣٠٥٢‬وﻗﺎل اﳍﻴﺜﻤﻲ ﰲ ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪ :٦٢/١‬رواه أﲪﺪ ورﺟﺎﻟﻪ ﻣﻮﺛﻘﻮن اﻻ ان ﺧﻠﻒ ﺑﻦ‬
‫ﻣﻬﺮان ﱂ ﻳﺪرك اﻧﺴﺎ واﷲ أﻋﻠﻢ‪ .‬واورده ﻣﻦ ﺑﻌﺪه ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺟﺎﺑﺮ وﻓﻴﻪ ﻛﺬاب وﻗﺎل اﻷﻟﺒﺎﲏ ﰲ ﺳﻠﺴﻠﺔ‬
‫اﻷﺣﺎدﻳﺚ اﻟﻀﻌﻴﻔﺔ واﳌﻮﺿﻮﻋﻪ‪:‬ﺿﻌﻴﻒ‪ (٢٤٨٠) ،‬واﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪.(٤٧٤٣‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٩٦‬‬

‫اﺣﺎدﯾﺚ رﺧﺼﺖ در ﺣﻖ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺷﺒﮫﻪای ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ ﺷﮫﻮت و ﺳﺴﺘﯽ در ﻋﺰم و اراده ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ و رﻏﺒﺖ و اﺷﺘﯿﺎق در ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮی ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺶ در ﻧﺼﯿﺤﺖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎموﻇﯿﻔﻪ‪،‬‬
‫ﮐﺎھﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﺣﻖ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﺎده و آﺳﺎن ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﮐﺮم و ﻏﻨﺎی اﻟﻠﻪ‬
‫ﻋﺰوﺟﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺑﻨﺪه‪ ،‬از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺷﺒﮫﺎت ﻧﻤﺎز در ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﮐﺮدن در ادای ﺣﻖ‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن آن و اﻧﺠﺎم آن ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ھﻮا و ھﻮسﻣﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺳﺨﻦ دﻟﺒﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ھﯿﭽﮕﺎه ﺣﻘﺶ را ﺑﻪ ﺗﻤﺎم و ﮐﻤﺎل و ﻋﻤﯿﻖ و‬
‫دﻗﯿﻖ ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل ﺳﺮ ﺳﭙﺮده ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬ﺣﻖ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫آﺳﺎﻧﯽ و ﻧﺮﻣﯽ و ﺗﺴﺎﻣﺢ و ﺗﺴﺎھﻞ و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﻮده و ﺣﻖ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﺒﻨﺎی آن ﺑﺨﯿﻠﯽ و ﺗﻨﮓ‬
‫ﻧﻈﺮی و ﺟﺰﺋﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮدن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو در ﺧﺪﻣﺖ ﻣﺨﻠﻮق ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﻗﯿﺎم ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮔﻮﯾﺎ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻓﺮﺷﯽ ﮔﺮم و ﻧﺮم و‬
‫راﺣﺖ و َﻣﺮﮐﺐھﺎی راﺣﺖ و آﺳﻮده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر و‬
‫ﺧﺎﻟﻘﺶ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﻗﯿﺎم ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮔﻮﯾﺎ ﮐﻪ ﺑﺮ آﺗﺶداﻧﯽ ﺳﻮزان ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و در‬
‫راﺳﺘﺎی اﯾﻦ ﻋﻤﻠﮑﺮد ﺑﯿﺶ از ﺗﻮان و زﻣﺎن ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬وﻗﺖ ﺻﺮف ﮐﺮده و ﮐﻤﺎل ﺑﮫﺮه را از‬
‫ﺖ« و »ﻳَﺎ‬ ‫ﺎن أَﻧ ْ َ‬
‫َ ُ َ ُ َ َ َّ ٌ‬
‫آن ﻣﯽﺑﺮد و از ﺳﻨﺖ ﺟﺰ اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﻔﻆ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﻳﺎ ﻣﻌﺎذ‪ ،‬أ�ﺘ‬
‫َ‬
‫�ﻦ« و ﺣﺪﯾﺚ را در ﻏﯿﺮ ﻣﮑﺎن ﺧﻮدش ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده و ﺑﻪ ﻗﺒﻞ‬ ‫� ْﻢ ُﻣﻨَ ِّﻔﺮ َ‬
‫َّ ْ ُ‬
‫ﻨ‬ ‫ﻣ‬
‫ِ‬ ‫ن‬ ‫إ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺎس‬ ‫� ُّ� َﻬﺎ َّ‬
‫اﻨﻟ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و ﺑﻌﺪ آن ﺗﻮﺟﮫﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺧﻨﮑﯽ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ و رﻓﺎه و آﺳﺎﯾﺶ و ﺷﺎدی و ﻟﺬت و ﺣﯿﺎت ﻗﻠﺐ و‬
‫ﮔﺸﺎدﮔﯽ ﺳﯿﻨﻪاش در ﻧﻤﺎز ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺟﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ و اﻣﺜﺎل آن ﻣﻨﺎﺳﺐ وی‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ وی ھﻤﺎن ﺣﺪﯾﺚ دزدان ﻧﻤﺎز و ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻼغ‬
‫ﻧﻮک ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﻧﻮک زدن ھﻤﭽﻮن ﮐﻼغ ﺑﺮای وی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽاش‬
‫ﺖ«‬ ‫ﺎن أَﻧ ْ َ‬
‫َ ُ َ ُ َ َ َّ ٌ‬
‫ﺑﺮای ﺧﺪﻣﺖ رب اﻻرﺑﺎب در اوﻟﻮﯾﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﻧﺰد وی ﺣﺪﯾﺚ »ﻳﺎ ﻣﻌﺎذ‪ ،‬أ�ﺘ‬
‫‪ -‬ﮐﻪ آنرا ﻧﻔﮫﻤﯿﺪه ‪ -‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در اوﻟﻮﯾﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪای اﻗﺎﻣﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺑﻘﯿﻊ ﻣﯽرﻓﺖ و ﻧﯿﺎزش را ﺑﺮ ﻃﺮف ﮐﺮده‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮی اھﻠﺶ رﻓﺘﻪ و وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽآﻣﺪ و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را‬
‫درﺣﺎﻟﯽ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ در رﮐﻌﺖ اول ﻧﻤﺎز ﺑﻮدﻧﺪ‪«.‬‬
‫و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻣﻌﻮذﺗﯿﻦ را ﺗﻼوت ﮐﺮدﻧﺪ – درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻧﻤﺎز در ﺳﻔﺮ ﺑﻮده ‪ -‬ﻧﺰد وی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در اوﻟﻮﯾﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‬
 ‫‪٢٩٧‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺻﺪ ﯾﺎ دوﯾﺴﺖ آﯾﻪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫َ‬ ‫� أَ َ‬
‫�� ُّ� َها‬‫ح ٌد ‪ ﴾١‬و ﴿قُ ۡل َ ٰٓ‬ ‫و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﴿قُ ۡل ُه َو ٱ َّ ُ‬
‫َ‬ ‫ۡ َ‬
‫ٱل�ٰفِ ُرون ‪ ﴾١‬را ﺗﻼوت ﮐﺮدﻧﺪ ‪ -‬ﮐﻪ ﻓﻘﻂ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ‪-‬‬
‫ﻧﺰد وی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺎری در ﺻﺤﯿﺤﺶ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در اوﻟﻮﯾﺖ ﻗﺮار دارد‬
‫ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﺳﻮرهی اﻋﺮاف را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ وی از ﺳﻨﺖ ﺑﻪ ﭼﯿﺰی ﺗﻤﺎﯾﻞ دارد ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ وی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از ﺳﻨﺖ ﭼﯿﺰی‬
‫را ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ وی ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺗﺎوﯾﻞ ﮐﻨﻨﺪه آﻧﭽﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ وی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آنرا‬
‫ﺑﺎ دﻟﯿﻠﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد وی ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬دﻓﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻼﻃﻔﺖ و ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺎ ﺑﺎ ﭘﻨﺎه ﺑﺮدن ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل از ﺳﯿﺮ و ﺳﻠﻮک در اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻘﻪ دوری ﻣﯽﺟﻮﯾﯿﻢ و از‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن ﻣﯽﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را از ﻃﺮﯾﻘﻪای ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺳﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن در آنرا‬
‫اﻣﺘﺤﺎن و آزﻣﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺖ دارد‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل را ﺑﺎ ھﻤﻪی آﻧﭽﻪ از‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﻃﻮر ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﺷﺪه‪ ،‬دﯾﻨﺪاری ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺮﺧﯽ از اﺣﺎدﯾﺚ را ﺑﺮای‬
‫ﺧﻮد و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ را ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﺧﻮد ﻗﺮار ﻧﻤﯽدھﯿﻢ ﭼﻨﺎنﮐﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ رای ﻣﺎﺳﺖ را‬
‫ﺑﺮ ﻇﺎھﺮش ﺣﻤﻞ ﮐﺮده و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ رای ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﻇﺎھﺮش ﺗﺎوﯾﻞ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ھﻤﻪی اﺣﺎدﯾﺚ را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ و ﺑﯿﻦ ﭼﯿﺰی از ﺳﻨﺖ ﻣﺒﺎرﮐﺶ ﻓﺮق‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺬارﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﻤﻪی آنھﺎ را ﺑﺎ ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ و ﺑﺎ ﺳﻤﻊ و ﻃﺎﻋﺖ آنرا‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﯾﻢ و دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺳﻨﺖھﺎ ﺑﻪ ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﺳﻮ رو ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ھﻤﺮاه آنھﺎ ھﺮﺟﺎ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺒﺎن ﺳﻨﺖھﺎ ﻃﻨﯿﻦ اﻓﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻨﺖھﺎی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و ﺑﺮﺧﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ رھﺎ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺰاوار آن اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﻪی ﺳﻨﺖھﺎی اﯾﺸﺎن اﺧﺬ ﺷﺪه و ھﺮﯾﮏ از‬
‫آنھﺎ در ﻣﮑﺎن و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار داده ﺷﻮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﺑﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﻌﯿﺎر اﯾﺠﺎز و اﺧﺘﺼﺎر و ﺗﺨﻔﯿﻔﯽ ﮐﻪ ﺑﺪان اﻣﺮ ﺷﺪه و ﺗﻄﻮﯾﻞ و‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﺰاردﻧﯽ ﮐﻪ از آن ﻧﮫﯽ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮی ﻋﺎدت ﮔﺮوھﯽ ﯾﺎ اھﻞ ﺷﮫﺮ و ﯾﺎ اھﻞ‬
‫ﻣﺬھﺒﯽ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺷﮫﻮت ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ و رﺿﺎﯾﺖ ﺧﺎﻃﺮ آنھﺎ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی اﺟﺘﮫﺎد و رای‬
‫اﻣﺎمھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدم اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽدھﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺮدد‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﻣﻼک و ﻣﻌﯿﺎر ﻣﻨﻀﺒﻄﯽ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫و آراء و ﻧﻈﺮات در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻀﻄﺮب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ھﯿﺌﺖ ﻧﻤﺎز را ﻓﺎﺳﺪ‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٢٩٨‬‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻘﺪار و اﻧﺪازهی آنرا ﭘﯿﺮو ﺷﮫﻮت اﻣﺎم ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس اﯾﻦ‬
‫ﻣﺒﻨﺎ ھﯿﭻ ﺣﮑﻤﯽ از ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺮﺟﻊ ﺗﺤﺎﮐﻢ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺮای اﻣﺖ ﺗﺸﺮﯾﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‬
‫و ﺑﺎ آن از ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل آﻣﺪه و ﻋﺎﻟﻢﺗﺮﯾﻦ اﻧﺴﺎنھﺎ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق و ﺣﺪود و ھﯿﺌﺖ و ارﮐﺎن‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﺸﺖ ﺳﺮ او ﺿﻌﯿﻒ و ﮐﮫﻨﺴﺎل و ﮐﻮﭼﮏ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﮔﺰارده اﺳﺖ‪ .‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﻣﺎﻣﯽ ﻏﯿﺮ از آﻧﺤﻀﺮت ﺻﻠﻮات اﷲ و ﺳﻼﻣﻪ ﻋﻠﯿﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آنرا اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻼک و ﻣﻌﯿﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ُ َۡ‬ ‫ََٓ ُ ُ َۡ ُ َ َ ُ َ ٓ َۡ‬
‫�د أن أخال ِف� ۡم إ ِ ٰ� َما �� َهٮٰ� ۡم �ن ُ ۚه﴾ ]ﻫﻮد‪» [٨٨ :‬ﻣﻦ ﻧﻤﯽﺧﻮاھﻢ ﺷﻤﺎ را از‬‫﴿وما أرِ‬
‫ﭼﯿﺰی ﺑﺎز دارم و ﺧﻮدم ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﺷﻮم )و ﺑﻠﮑﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎری ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻢ(«‪.‬‬
‫از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪریس در ﻣﻮرد ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺳﻮال ﺷﺪ‪ ،‬وی ﮔﻔﺖ) ‪» :(١‬در آن‬
‫ﺧﯿﺮی ﺑﺮای ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ‪ «.‬ﭘﺲ ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را ﺑﺮای وی ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﻇﮫﺮ اﻗﺎﻣﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺎ ﺑﺮای رﻓﻊ ﺣﺎﺟﺖ ﺑﻪ ﺑﻘﯿﻊ رﻓﺘﻪ و ﻧﯿﺎزش را ﺑﺮﻃﺮف‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮی اھﻠﺶ رﻓﺘﻪ‪ ،‬وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺸﺖ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را از ﺷﺪت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز در رﮐﻌﺖ اول ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪«.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ آﻧﭽﻪ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ و اﻧﺲ و ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ و ﺑﺮاء ﺑﻦ‬
‫ﻋﺎزبش اﻧﮑﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز و اﺧﺘﺼﺎر در آن و ﺑﺴﻨﺪه ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫آﻧﭽﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آنرا اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺲ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ھﯿﭻ درﯾﻎ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ در اﯾﻨﮑﻪ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻢ ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮای ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ «.‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اﻧﺲس در ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎزش‬
‫ﮐﺎرھﺎﯾﯽ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد ﮐﻪ ﺷﻤﺎ آنرا اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدھﯿﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه از رﮐﻮع ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‬
‫ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ راﺳﺖ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد ﺑﻪ ﺣﺪی ﮐﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﺪ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﻓﺘﺎده اﺳﺖ و‬
‫ھﺮﮔﺎه ﺑﯿﻦ دو ﺳﺠﺪه ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ ﺑﻪ ﺣﺪی ﻣﮑﺚ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﺪ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه‬
‫اﻓﺘﺎده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﯾﻦ آن اﻣﺮی ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﺲ ﺑﺮ اﺋﻤﻪ ﺟﻤﺎﻋﺎت اﻧﮑﺎر ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا آنھﺎ اﯾﻦ دو رﮐﻦ را‬

‫‪ -١‬رواه ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﺤﻴﺢ )‪.(٤٥٤‬‬

 ‫‪٢٩٩‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﺮ آنھﺎ ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه را اﻧﮑﺎر ﮐﺮد و ﺑﻪ آﻧﮫﺎ‬
‫ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﺷﺒﯿﻪﺗﺮﯾﻦ آنھﺎ در ﻧﻤﺎز ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ آنھﺎ ﺗﻌﺪاد ﺗﺴﺒﯿﺤﺎت وی در رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه را ﺑﻪ اﻧﺪازهی ده ﺗﺴﺒﯿﺢ در ھﺮ‬
‫رﮐﻦ ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻣﯽزدﻧﺪ‪ .‬و واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺴﺒﯿﺤﺎت وی ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ و ﺑﺪون ﺗﺪﺑﺮ ﻧﺒﻮده‪،‬‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ ﺣﺎﻟﺖ آنھﺎ ﺑﺰرﮔﻮارﺗﺮ از اﯾﻦ ﺑﻮده ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ و ﺑﺪون ﺗﺪﺑﺮ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺲس ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﻧﺪ وی ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮرد‬
‫اﻣﺘﺤﺎن واﻗﻊ ﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﺑﺮدﻧﺪ در رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ وی از رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪج ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ آﻧﺤﻀﺮت ﺟﮫﺮ ﺑﻪ »ﺑﺴﻢ اﻟﻠﻪ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﯿﻢ« را در ﻧﻤﺎز ﺗﺮک‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد آزﻣﺎﯾﺶ و اﻣﺘﺤﺎن واﻗﻊ ﺷﺪ و دﯾﮕﺮان در ﻣﻮرد وی ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬وی ﮐﻮدﮐﯽ‬
‫ﺑﻮده ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺻﻔﻮف ﻧﻤﺎز ﮔﺰارده اﺳﺖ و ﺟﮫﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺑﻪ »ﺑﺴﻢ اﻟﻠﻪ اﻟﺮﺣﻤﻦ‬
‫اﻟﺮﺣﯿﻢ« را ﻧﺸﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪ «.‬و ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﺑﺮدﻧﺪ وی در‬
‫ﺑﯿﺎن اﺣﺮام رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮای ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ﺑﺎ ھﻢ‪ ،‬ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﻓﺘﺎده‪ ،‬ﻣﻮرد آزﻣﺎﯾﺶ واﻗﻊ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬وی در آن زﻣﺎن از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دور ﺑﻮده و از اﺣﺮام وی ﭼﯿﺰی ﻧﺸﻨﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ «.‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﻧﺲ ﺑﺪاﻧﮫﺎ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺮا ﺟﺰ ﮐﻮدﮐﯽ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽآورﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻦ در زﯾﺮ‬
‫ﺷﮑﻢ ﺷﺘﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻮدم ﮐﻪ از اﯾﺸﺎن ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﺑﺮای ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ﺑﺎ ھﻢ‪ ،‬ﺗﮫﻠﯿﻞ‬
‫)ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ( ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج وارد ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺲ ده ﺳﺎل ﺳﻦ داﺷﺖ ﮐﻪ وی را ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﯾﮑﯽ از ﺧﺎدﻣﺎن ﺧﺼﻮﺻﯽ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ از اھﻞ ﺑﯿﺖ‬
‫اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ و ﻏﻼﻣﯽ زﯾﺮک و ﺑﺎھﻮش ﺑﻮد و زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﻮت‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وی ﻣﺮدی ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل ﺳﻦ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ھﻤﻪ ﺑﺎز ھﻢ در ﻣﻮرد‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ و ﻣﻘﺪار ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و ﮐﯿﻔﯿﺖ اﺣﺮام آﻧﺤﻀﺮت ج ﺑﻪ ﻏﻠﻂ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ؟! و‬
‫ﻏﻠﻂ و اﺷﺘﺒﺎه وی ﺗﺎ زﻣﺎن ﺧﻠﻔﺎی راﺷﺪﯾﻦش و ﭘﺲ از آنھﺎ اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ!! و‬
‫ھﻤﯿﺸﻪ در ﻧﻤﺎزھﺎ در آﺧﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮده ﮐﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ھﯿﭻ ﯾﮏ از ﺻﺤﺎﺑﻪ را ﻧﺸﻨﯿﺪه اﺳﺖ!!‬
‫ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﺘﻌﺎدل ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای‬
‫ﮐﻪ رﮐﻮع و ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ آﻧﺤﻀﺮت ج از آن و ﺳﺠﺪه و ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن آﻧﺤﻀﺮت از آن‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﺑﺎ ﻗﯿﺎم اﯾﺸﺎن در ﻧﻤﺎز ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ھﺮﮔﺎه در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺻﺪ ﺗﺎ دوﯾﺴﺖ آﯾﻪ ﺗﻼوت‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهﺷﺎن ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ ﻣﻘﺪار ﺗﻼوت ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٠٠‬‬

‫اﺳﺎس اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزبس ﮔﻔﺖ‪» :‬ھﻤﻪی اﺟﺰای ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻮد« و ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦس ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﺘﻌﺎدل ﺑﻮد و ﻗﯿﺎم‬
‫اﯾﺸﺎن در ﺷﺐ و ﻧﻤﺎز ﮐﺴﻮف ﻧﯿﺰ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﺑﻮد‪ «.‬و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮس ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺗﺨﻔﯿﻒ در ﻧﻤﺎز اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻮره ﺻﺎﻓﺎت ﺑﺮ ﻣﺎ‬
‫اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽدادﻧﺪ) ‪«.(١‬‬
‫و آن اﻣﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﺗﺨﻔﯿﻒ و اﯾﻦ ھﻢ ﻋﻤﻞ اﯾﺸﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪) ،‬اﻣﺎﻣﺖ ﺑﺎ ﺳﻮرهی‬
‫ﺻﺎﻓﺎت( ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻔﺴﺮ آن اﻣﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف اﯾﻨﮑﻪ اﺷﺘﺒﺎهﮐﻨﻨﺪهی ﻣﺨﻄﯽ‬
‫ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺻﺤﺎﺑﻪ را ﺑﻪ ﺗﺨﻔﯿﻒ در ﻧﻤﺎز اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮﺧﻼف آﻧﭽﻪ اﻣﺮ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﺋﻤﻪی ﺟﻤﺎﻋﺎت را اﻣﺮ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدم آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ) ‪ (٢‬از ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ﺣﻮﯾﺮث رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺟﻮاﻧﺎن ھﻢ ﺳﻦ و‬
‫ﺳﺎﻟﯽ ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻧﺰد رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رﻓﺘﯿﻢ و در ﺧﺪﻣﺖ اﯾﺸﺎن ﺑﯿﺴﺖ ﺷﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﺷﺪﯾﻢ‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺴﯿﺎر ﻣﮫﺮﺑﺎن و ﻧﺮمﺧﻮ ﺑﻮد و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﮔﻤﺎن ﺑﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﺸﺘﺎق‬
‫دﯾﺪار اھﻞ و ﮐﺴﺎن ﺧﻮد ﺷﺪهاﯾﻢ و از ﻣﺎ در ﻣﻮرد ﺧﺎﻧﻮادهﻣﺎن ﮐﻪ آنھﺎ را ﺗﺮک ﮐﺮده‬
‫َْ‬ ‫ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﺳﻮال ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺎ اﯾﺸﺎن را ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺳﺎﺧﺘﯿﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ْ » :‬‬
‫ار ُ‬
‫ﺟﻌﻮا ِإﻰﻟ أﻫﻠﻴ�ﻢ‬
‫ُّ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬
‫ﻴﻬﻢ‪َ ،‬وﻋﻠﻤﻮﻫﻢ َو ُم ُﺮوﻫﻢ‪َ ،‬و َﺻﻠﻮا َﺻﻼة ﻛﺬا ﻲﻓ ِﺣ� ﻛﺬا‪َ ،‬و َﺻﻠﻮا ﻛﺬا ﻲﻓ ِﺣ�‬
‫ِّ ُ‬
‫�‬ ‫ﻮا‬ ‫ﻓَﺄَ� ُ‬
‫ﻴﻤ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َّ ُ َ ِّ ْ‬ ‫َﻛ َﺬا‪ ،‬ﻓَﺈ َذا َﺣ َ َ‬
‫� َﻢ« و در رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ‬ ‫الﺼﻼة ﻓﻠﻴُﺆذن ﻟ� ْﻢ أ َﺣ ُﺪ�ﻢ‪َ ،‬وﻴﻟﺆﻣ�ﻢ أ�ﺮﺒ‬ ‫ﺮﻀ ِت‬ ‫ِ‬
‫ُ َ ِّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ َ َّ‬
‫اﻣﺎم ﺑﺨﺎری ذﮐﺮ ﻧﻤﻮده اﻓﺰوده ﮐﻪ‪» :‬وﺻﻠﻮا ﻛﻤﺎ رأﻳﺘﻤﻮ� أﺻ�«‪» .‬ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﺎﻧﻮادهی‬
‫ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺮدﯾﺪ و ﻧﺰد آنھﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﮐﻨﯿﺪ و آنھﺎ را ﺗﻌﻠﯿﻢ دھﯿﺪ و ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﻣﺮ ﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻤﺎز‬
‫ﻓﻼن را در ﻓﻼن وﻗﺖ اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ و ﻓﻼن ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮ را در ﻓﻼن وﻗﺖ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و ھﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ اذان ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ ﺑﺮایﺗﺎن اﻣﺎﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬و‬
‫ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﻣﻦ ﺧﻮاﻧﺪم و دﯾﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪«.‬‬
‫ﻗﻄﻌﺎ اﯾﻦ ِﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﺋﻤﻪ ﺟﻤﺎﻋﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺪاﻧﮫﺎ اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺣﺎل ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آنھﺎ را اﻣﺮ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﻧﻤﺎزی ﺷﺒﯿﻪ ﻧﻤﺎز اﯾﺸﺎن ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و‬

‫‪ -١‬اﳌﺴﻨﺪ وﺻﺤﺤﻪ أﲪﺪ ﺷﺎﻛﺮ )‪ (٤٧٩٦‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ ﰲ اﻻﻣﺎﻣﻪ )‪.(٨٢٦‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٦٢٨) (٧٢٤٦‬وﻣﺴﻠﻢ )‪.(٦٧٤‬‬
 ‫‪٣٠١‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ آنھﺎ را ﺑﻪ ﺗﺨﻔﯿﻒ در ﻧﻤﺎز اﻣﺮ ﮐﺮد‪ ،‬ﺿﺮورﺗﺎ داﻧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬آﻧﭽﻪ رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪج اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ھﻤﺎن ﭼﯿﺰی ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﺪان اﻣﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ را اﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ واﺿﺢﺗﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻏﺎﻟﺒﺎ ھﯿﭻ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ از آن ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ ﺧﻔﯿﻒ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﯿﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﺧﻔﯿﻒﺗﺮ و ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ از آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﮐﻮﺗﺎھﯽ و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻮدن‪ ،‬اﻣﺮی ﻧﺴﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻟﻐﺖ ﺣﺪ ﻣﺸﺨﺼﯽ ﺑﺮای آن ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ‬
‫ﺑﺪان رﺟﻮع ﮔﺮدد‪ ،‬ھﻤﭽﻮن اﺣﯿﺎءﻣﻮات و ﻗﺒﺾ و ﺣﺮز‪.‬‬
‫و ﻣﻘﺎدﯾﺮ و ﺻﻔﺎت و ھﯿﺌﺎت ﻋﺒﺎدات ﺑﻪ ﺷﺎرع ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﺻﻞ ﻋﺒﺎدات‬
‫ﺑﻪ ﺷﺎرع ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و اﮔﺮ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ رﺟﻮع ﺑﻪ ﻋﺮف ﻣﺮدم و ﻋﺎدتھﺎی آنھﺎ در‬
‫ﺗﺨﻔﯿﻒ و اﯾﺠﺎز و اﺧﺘﺼﺎر ﺟﺎﯾﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ اوﺿﺎع ﻧﻤﺎز و ﻣﻘﺎدﯾﺮ آن دﮔﺮﮔﻮن ﻣﯽﮔﺮدد ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ اﺧﺘﻼﻓﯽ ﺷﺪﯾﺪ و ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﺨﺺ ﮐﻪ ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﺿﺎﺑﻄﻪای در آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﯾﺠﺎد‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﺮادی ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻗﻠﻮبﺷﺎن را واروﻧﻪ ﮐﺮده‪،‬‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻓﮫﻤﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺨﻔﯿﻔﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺑﺪان اﻣﺮ ﺷﺪه‪ ،‬درواﻗﻊ ھﻤﺎن ﺗﺨﻔﯿﻒ و ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﮔﺰاردﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای وی ﻣﻤﮑﻦ و ﻣﯿﺴﺮ اﺳﺖ و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﭼﻪ ﻧﻤﺎز ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ و‬
‫ﺧﻼﺻﻪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺘﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺴﯿﺎری از آنھﺎ ﻧﻤﺎز را ھﻤﭽﻮن ﮔﺬر‬
‫ﺗﯿﺮ از ﮐﻤﺎن ﻣﯽﮔﺰارﻧﺪ و در رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﺮﻋﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﺟﺰ اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ ﺑﺮ آن‬
‫ﻧﻤﯽاﻓﺰاﯾﻨﺪ و ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺠﺪه وی از رﮐﻮﻋﺶ ﺳﺒﻘﺖ ﺑﮕﯿﺮد و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻮﺗﺎه ﮔﺰاردن رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﺑﺎ ﯾﮏ ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺗﺴﺒﯿﺢ‪ ،‬اﻓﻀﻞ و ﺑﺮﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﮐﻪ از ﺑﺮﺧﯽ از آنھﺎ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬وی ﻏﻼﻣﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آراﻣﺶ و‬
‫ﺳﮑﻮن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ وی را زده و ﺑﺪو ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﻮ را در ﭘﯽ ﮐﺎری‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬آﯾﺎ آن ﮐﺎر را ﺑﻪ اﯾﻦ آھﺴﺘﮕﯽ و ﺗﺎﻣﻞ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﯽ؟« )واﻟﻌﯿﺎذﺑﺎﻟﻠﻪ(‪.‬‬
‫درواﻗﻊ ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ ﺑﺎزی ﺑﺎ ﻧﻤﺎز و ﺗﻌﻄﯿﻞ ﮐﺮدن آن و ﻓﺮﯾﺒﯽ از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﯿﻄﺎن و‬
‫َ ُ ْ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﻣﺮ اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ ج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬أ�ِيموا‬
‫َّ َ َ‬
‫لصل ٰوة﴾ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﯾﺴﺘﺎدن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و ﺑﻪ ﺗﻤﺎم و‬ ‫ٱ‬
‫ﮐﻤﺎل اﻧﺠﺎم دادن ﻗﯿﺎم و رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه و اذﮐﺎر آن‪ ،‬اﻣﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﻼح و‬
‫رﺳﺘﮕﺎری را ﺑﻪ ﺧﺸﻮع ﻧﻤﺎزﮔﺰار در ﻧﻤﺎزش ﻣﻌﻠﻖ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺧﺸﻮع‬
‫ﻧﻤﺎزش از وی ﻓﻮت ﺷﻮد‪ ،‬از اھﻞ ﻓﻼح و رﺳﺘﮕﺎری ﻧﯿﺴﺖ و ﻗﻄﻌﺎ ﺣﺼﻮل ﺧﺸﻮع ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ‬
‫و ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﺸﻮع ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎ ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ و آراﻣﺶ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮔﺮدد و ھﺮﭼﻪ‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٠٢‬‬

‫ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ و آراﻣﺶ و ﺳﮑﻮن اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺧﺸﻮع و ﻓﺮوﺗﻨﯽ در ﻧﻤﺎز اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و‬
‫ھﺮﭼﻪ ﺧﺸﻮع وی ﮐﺎھﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻋﺠﻠﻪی وی ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺖ دو‬
‫دﺳﺘﺶ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪی ﻋﻤﻠﯽ ﺑﯿﮫﻮده ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻣﺼﺎﺣﺒﺘﯽ ﺑﺎ ﺧﺸﻮع و روی آوردن‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﻮدﯾﺖ و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻋﺒﻮدﯾﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫َ ُ ْ َّ َ َ‬
‫لصل ٰوة﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» [٤٣ :‬ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎدارﯾﺪ‪ «.‬و‬ ‫و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬أ�ِيموا ٱ‬
‫َّ َ َ‬ ‫َّ َ ُ ُ َ‬
‫لصل ٰوة﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪» [٥٥ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺟﺎی‬ ‫يمون ٱ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ٱ�ِين ي ِق‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ‬
‫لصل ٰوة﴾ ]ﻫﻮد‪» [١١٤ :‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺟﺎی آورﯾﺪ‪ «.‬و‬ ‫ﻣﯽآورﻧﺪ‪ «.‬و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وأق ِ ِم ٱ‬
‫َ َ ۡ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ ُ ْ َّ َ َ‬
‫لصل ٰوة ۚ﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪» [١٠٣ :‬و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آراﻣﺶ ﺧﻮد را‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فإِذا ٱطم�ننتم فأ�ِيموا ٱ‬
‫َ َّ َ َ‬ ‫ۡ‬
‫لصل ٰوة ۚ﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪» [١٦٢ :‬و‬ ‫ﺑﺎز ﯾﺎﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎی دارﯾﺪ‪ «.‬و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وٱل ُم ِقي ِم� ٱ‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ «.‬و اﺑﺮاھﯿﻢ÷ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬ر ّب ٱ ۡج َع ۡل� ُمقِ َ‬
‫يم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ‬
‫لصل ٰوة ِ﴾ ]إﺑﺮاﻫﯿﻢ‪» [٤٠ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﻣﺮا ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﮐﻦ‪ «.‬و ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ÷ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬ ‫ٱ‬
‫لصلَ ٰوةَ ِ� ِۡ�ر ٓ‬ ‫َ‬
‫﴿فَٱ ۡ� ُب ۡد� َوأقِم ٱ َّ‬
‫ي ‪] ﴾١٤‬ﻃﻪ‪» [١٤ :‬ﭘﺲ ﺗﻨﮫﺎ ﻣﺮا ﻋﺒﺎدت ﮐﻦ‪) ،‬ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﺧﺎﻟﺺ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫از ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﺷﺮﮐﯽ( و ﻧﻤﺎز را ﺑﺨﻮان ﺗﺎ )ھﻤﯿﺸﻪ( ﺑﻪ ﯾﺎد ﻣﻦ ﺑﺎﺷﯽ«‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ در ﻗﺮآن آﯾﻪای ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯽ ﮐﻪ در آن ذﮐﺮی از ﻧﻤﺎز ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻘﺮون‬
‫ﺑﻪ اﻗﺎﻣﻪی آن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﮐﻢ ﺑﻮده و از ﻣﯿﺎن‬
‫آنھﺎ »ﻣﻘﻴﻢ اﻟﺼﻼة« ﮐﻤﺘﺮ و ﮐﻤﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻋﻤﺮس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺣﺠﺎج‬
‫ﮐﻢاﻧﺪ و ﺳﻮاران ﺑﻪ ﺳﻮی ﺣﺞ زﯾﺎدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻋﺪهای در ﺑﺮاﺑﺮ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﮫﺎ اﻣﺮ ﺷﺪه‪ ،‬در اﺛﺮ ﺗﺮوﯾﺞ ﮐﻮﺗﺎه و ﺳﺒﮏ‬
‫ﮔﺰاردن آن ﻋﻤﻞ ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ھﻤﯿﻦ ﮐﻪ اﺳﻢ آن ﻋﻤﻞ ﺑﺮای ﻣﺎ واﻗﻊ ﮔﺮدد‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ای ﮐﺎش آﻧﭽﻪ اﺳﻢ ﻧﻤﺎز ھﻢ ﺑﺪان ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﯾﻢ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﯾﻦھﺎ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺎ ﻧﻤﺎزھﺎی اﯾﻦھﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی ﭘﺮوردﮔﺎر ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﺟﻼل و ﻋﻈﻤﺖ ﺻﻌﻮد ﮐﺮده و ﻧﻤﺎزﺷﺎن را ﺑﺮ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ ﻧﻤﺎز‬
‫وی ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪی ھﺪﯾﻪایاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎ ھﺪف ﺗﻘﺮب ﺑﻪ ﺳﻮی ﭘﺎدﺷﺎھﺎن و ﺑﺰرﮔﺎنﺷﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ و ﺑﻪ اﻧﺪازهی اﺳﺘﻄﺎﻋﺘﺶ آنرا زﯾﻨﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪه و ﻧﯿﮑﻮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ آن ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮی ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از وی ﺗﺮس و اﻣﯿﺪ دارد‪ ،‬ﺗﻘﺮب ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
 ‫‪٣٠٣‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ و ﺑﯽاھﻤﯿﺖﺗﺮﯾﻦ آﻧﭽﻪ ﻧﺰد وی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺮده و ﺑﺮای راﺣﺖ ﺷﺪن از‬
‫آن‪ ،‬آنرا ﺑﻪ ﺳﻮی ﮐﺴﯽ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎھﯽ ﻧﺰد وی ﻧﺪارد‪.‬‬
‫و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﮫﺎر ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻮده و ﺑﺮای وی ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪی ﺣﯿﺎت و راﺣﺘﯽ ﺑﻮده و‬
‫ھﻢ و ﻏﻤﺶ و در واﻗﻊ ﭘﻨﺎھﮕﺎھﯽ‬ ‫ﺧﻨﮑﯽ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ و ﺟﻼی ﺣﺰﻧﺶ و از ﺑﯿﻦ ﺑﺮﻧﺪهی ّ‬
‫ﺑﺮای وی ﺑﻮده ﮐﻪ در ﺣﻮادث و ﮔﺮﻓﺘﺎریھﺎ و ﻣﺸﻘﺖھﺎ ﺑﻪ آن ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﮐﺴﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﻗﻠﺒﺶ ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻨﺪی ﺑﺮ ﺟﻮارح و ﺗﮑﻠﯿﻔﯽ ﻣﺸﻘﺖ ﺑﺎر ﺑﺮ‬
‫دوش وی ﺑﻮده و ﺑﺮ او ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﮐﻨﺪ؛ و اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺮای دﯾﮕﺮی راﺣﺖ و آﺳﻮده و ﺧﻨﮑﯽ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫لصل ٰوة ِ� �� َها‬ ‫ينوا ْ بٱ َّ‬
‫لص ۡ� َوٱ َّ‬ ‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮره ﺑﻘﺮه آﯾﻪ ‪ ٤٥‬و ‪ ٤٦‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وٱ ۡس َتع ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ ُ ُّ َ َ َّ ُ ُّ َ ُ ْ َ ّ ۡ َ َّ ُ ۡ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ٌ َّ َ َ ۡ َ‬
‫ج ُعون ‪﴾٤٦‬‬ ‫لكبِ�ة إِ� � ٱل�ٰشِ عِ� ‪ ٤٥‬ٱ�ِين �ظنون ��هم م�ٰقوا ر� ِ ِهم و��هم إِ�هِ � ٰ ِ‬
‫»و از ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ و ﻧﻤﺎز )ﮐﻪ دل را ﭘﺎﮐﯿﺰه و اﻧﺴﺎن را از ﮔﻨﺎھﺎن و ﭘﻠﯿﺪیھﺎ ﺑﻪ دور‬
‫ﻣﯽدارد( ﯾﺎری ﺟﻮﺋﯿﺪ و ﻧﻤﺎز ﺳﺨﺖ دﺷﻮار و ﮔﺮان اﺳﺖ ﻣﮕﺮ ﺑﺮای ﻓﺮوﺗﻨﺎن )دوﺳﺘﺪار‬
‫ﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺒﺎدت(‪ .‬آن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﺧﺪای ﺧﻮﯾﺶ را )ﭘﺲ از دوﺑﺎره زﻧﺪه‬
‫ﺷﺪن( ﻣﻼﻗﺎت ﺧﻮاھﻨﺪ ﮐﺮد و اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺳﻮی او ﺑﺎز ﺧﻮاھﻨﺪ ﮔﺸﺖ )ﺗﺎ ﺣﺴﺎب و‬
‫ﮐﺘﺎب ﭘﺲ ﺑﺪھﻨﺪ و ﭘﺎداش و ﭘﺎداﻓﺮه ﺧﻮد را درﯾﺎﻓﺖ دارﻧﺪ(«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﻏﯿﺮ از ﺧﺎﺷﻌﯿﻦ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را‬
‫ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮی او ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻗﻠﺐھﺎیﺷﺎن را‬
‫از ﻣﺤﺒﺖ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ و ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﺧﺸﻮع در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺧﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﺮده و رﻏﺒﺖﺷﺎن در راه اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﻧﺪک ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺣﻀﻮر ﺑﻨﺪه در ﻧﻤﺎز و‬
‫ﺧﺸﻮع وی و ﮐﺎﻣﻞ اﻧﺠﺎم دادن آن و ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮی وﺳﻊ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽاش در اﻗﺎﻣﻪی ﻧﻤﺎز ﺑﻪ‬
‫ﻗﺪر رﻏﺒﺖ و اﺷﺘﯿﺎق وی در راه اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ در رواﯾﺖ ﻣﮫﻨﺎ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪» :(١‬ﺑﮫﺮهی آنھﺎ از اﺳﻼم ﺑﻪ ﻗﺪر ﺑﮫﺮهﺷﺎن از ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و رﻏﺒﺖ و اﺷﺘﯿﺎق‬
‫آنھﺎ ﺑﻪ اﺳﻼم ﺑﻪ اﻧﺪازهی اﺷﺘﯿﺎق آنھﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﻮدت را ﺑﺸﻨﺎس‬
‫ای ﺑﻨﺪهی ﺧﺪا و ﺑﺪان ﮐﻪ ﺑﮫﺮهی ﺗﻮ از اﺳﻼم و ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺖ اﺳﻼم در ﻧﺰدت‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺪر‬
‫ﺑﮫﺮهی ﺗﻮ از ﻧﻤﺎز و ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺖ آن در ﻧﺰدت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ ﺣﺬر ﺑﺎش ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ را‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﻧﺰدت‪ ،‬ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ از اﺳﻼم ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺖ‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﻘﺎت اﳊﻨﺎﺑﻠﺔ‪.٣٥٤/١‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٠٤‬‬

‫اﺳﻼم در ﻗﻠﺒﺖ ھﻤﭽﻮن ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻧﻤﺎز در ﻗﻠﺒﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫و ﺑﮫﺮهی ﻗﻠﺒﯽ ﮐﻪ آ ﮐﻨﺪه از ﻣﺤﺒﺖ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و ﺧﺸﯿﺖ و رﻏﺒﺖ و اﺟﻼل و ﺗﻌﻈﯿﻢ‬
‫اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ از ﻧﻤﺎز‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﺑﮫﺮهی ﻗﻠﺒﯽ ﮐﻪ ﺧﺮاب و ﺧﺎﻟﯽ از اﯾﻦھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ھﺮﯾﮏ از اﯾﻦ دو ﺷﺨﺺ در ﻧﻤﺎز در ﭘﯿﺸﮕﺎه اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻗﺮار‬
‫ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﻠﺒﯽ آ ﮐﻨﺪه از ﻣﺤﺒﺖ اﻟﻠﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺑﺎ ﻗﻠﺒﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﺒﺖ و ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﺮاﭘﺎی وﺟﻮدش را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺧﺎﺷﻌﺎﻧﻪ و ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺳﺎﻟﻢ از ﻣﻌﺎرﺿﺎت ﺳﻮء ﺑﻮده و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ھﯿﺒﺖ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ از اﻣﯿﺪ‬
‫ﭘﺮﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻧﻮر اﯾﻤﺎن در وی ﻗﻮی ﺷﺪه و ﺑﺮ او ﺗﺎﺑﯿﺪه و از وی ﭘﺮدهھﺎی ﻧﻔﺲ و‬
‫دود ﺷﮫﻮات دور ﺷﺪه‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬و اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎغ‬
‫ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن ﮔﺮدش ﻣﯽﮐﻨﺪ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻗﻠﺒﺶ ﺑﺎ اﺳﺎس و رﯾﺸﻪھﺎی اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﺳﻤﺎء و‬
‫ﺻﻔﺎت اﻟﮫﯽ و ﻋﻠﻮ و ﺟﻤﺎل و ﮐﻤﺎل آنھﺎ ﻣﺨﻠﻮط ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ - ،‬ﺑﺎوﺟﻮدیﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ھﻢ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﺮ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺟﻤﻊ‬ ‫در اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت ﺟﻤﺎل و ﮐﻤﺎل ﻣﻨﻔﺮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﱢ‬
‫ﺷﺪه و ﺧﻨﮑﯽ ﭼﺸﻤﺶ در آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﺗﻘﺮب ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﺣﺴﺎﺳﯽ دارد ﮐﻪ‬
‫ﻧﻈﯿﺮی ﺑﺮای آن ﻧﯿﺴﺖ و ﻗﻠﺒﺶ ﺑﺮای او ﺑﯿﻤﻨﺎک ﺑﻮده و ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺟﻮد ﺑﻪ ﺳﻮی ﺣﻖ روی‬
‫ﻣﯽآورد و اﯾﻦ روی آوردن وی ﺑﯿﻦ دو روی آوردن از ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن‪-‬‬
‫ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﺑﺘﺪا ﺑﻪ وی روی ﻣﯽآورد ﮐﻪ در اﺛﺮ آن ﻗﻠﺐ وی ﺑﻪ ﺳﻮی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺟﺬب ﻣﯽﮔﺮدد و زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻗﻠﺐ وی روی آورد‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل او را از روی آوردن و اﻗﺒﺎﻟﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از روی آوردن اول ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﺳﺮار ﻧﻤﺎز‪:‬‬
‫در ﻧﻤﺎز ﻋﺠﺎﯾﺒﯽ از اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﻠﺒﺶ در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫ﺗﻔﻘﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺸﺎﺷﺖ و روﺷﻨﺎﯾﯽ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی آن ﺑﺎ ﻗﻠﺒﺶ ﻣﺨﻠﻮط‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺮای ھﺮ اﺳﻢ و ﺻﻔﺘﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻣﺤﻠﯽ در ﻧﻤﺎزش ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫ھﺮﮔﺎه وی ﺑﺮای ادای ﻧﻤﺎز در ﭘﯿﺸﮕﺎه اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ ﺑﺎ ﻗﻠﺒﺶ ﺷﺎھﺪ ﻗﯿﻮﻣﯿﺖ‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ھﺮﮔﺎه اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺒﺮﯾﺎﯾﯽ ﺣﻖ را ﺷﮫﺎدت ﻣﯽدھﺪ و ھﺮﮔﺎه‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ ا� وﺤﺑﻤﺪك‪ ،‬ﺗﺒﺎرك اﺳﻤﻚ وﺗﻌﺎﻰﻟ ﺟﺪك وﻻ � ﻏ�ك«‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﻠﺒﺶ ﺷﺎھﺪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎری ﭘﺎک و ﻣﻨﺰه از ھﺮ ﻋﯿﺐ و ﺳﺎﻟﻢ از ھﺮ ﻧﻘﺺ و ﻣﻮرد ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺑﺎ ھﺮ ﺣﻤﺪی‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ وی ﻣﺘﻀﻤﻦ وﺻﻒ ﺣﻖ ﺟﻞ ﺟﻼﻟﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪٣٠٥‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫»ﺗﺒﺎرک اﺳﻤﻪ« اﺳﻤﺶ دارای ﺑﺮﮐﺖ زﯾﺎد و ﺧﺠﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﻧﺎم ﻣﺒﺎرﮐﺶ‬
‫ﺑﺮ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ آن ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ و ﺑﺮ ھﯿﭻ ﺧﯿﺮی ﻧﺎﻣﺶ‬
‫ﺑﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮﺟﺐ رﺷﺪ و ﺑﺮﮐﺖ در آن ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺮ ھﯿﭻ آﻓﺘﯽ ﻧﺎﻣﺶ‬
‫آورده ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ آنرا ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ذﮐﺮ ﻧﺎﻣﺶ ﻧﺰد ﺷﯿﻄﺎن ﻧﻤﯽرود ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ وی را زﯾﺎﻧﮑﺎر و راﻧﺪه ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﮐﻤﺎل اﺳﻢ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻤﺎل ﻣﺴﻤﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه ﺷﺎن و ﻣﻨﺰﻟﺖ اﺳﻤﺶ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ھﻤﺮاه آن ﭼﯿﺰی در آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ ﺿﺮر ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺷﺎن و ﻣﻨﺰﻟﺖ‬
‫و ﻗﺪر ﻣﺴﻤﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﻮارﺗﺮ و ﺑﺎﻻﺗﺮ و در ﻋﻠﻮ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫»وﺗﻌﺎﻟﯽ ﺟﺪه« ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻈﻤﺖ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ اوج ﮔﺮﻓﺘﻪ و رﻓﯿﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺑﺰرﮔﻮارﺗﺮ و ﻋﻈﯿﻢﺗﺮ از ھﺮ ﻋﻈﻤﺘﯽ اﺳﺖ و ﺷﺎن و ﻣﻨﺰﻟﺖ آن ﺑﺎﻻﺗﺮ و ﺑﺮﺗﺮ از ھﺮ ﺷﺎن و‬
‫ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺎدﺷﺎھﯽ او ﺑﺮ ھﺮ ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﭼﯿﺮه ﺑﻮده و ﺷﮑﻮھﻤﻨﺪی و ﻋﻈﻤﺖ ﺣﻖ‬
‫ﺑﺮﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﺮاه آن ﺷﺮﯾﮑﯽ در ﭘﺎدﺷﺎھﯽ و رﺑﻮﺑﯿﺖ ﯾﺎ اﻟﻮھﯿﺖ ﯾﺎ در اﻓﻌﺎل و‬
‫َ َ َّ ُ َ َ ٰ َ َ ُّ َ ّ َ َ َّ َ َ َ ٰ ٗ‬
‫حبَة‬
‫� جد ر�ِنا ما ٱ�ذ � ِ‬ ‫ﺻﻔﺎﺗﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ آن ﺟﻦ ﻣﻮﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪﴿ :‬و�نهۥ ت� ٰ‬
‫َ َ‬
‫َو� َو ٗ�ا ‪] ﴾٣‬اﻟﺠﻦ‪» [٣ :‬ﺟﻼل و ﻋﻈﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺎ واﻻ اﺳﺖ‪ ،‬او ھﻤﺴﺮ و ﻓﺮزﻧﺪی ﺑﺮ‬
‫ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و ﭼﻘﺪر در اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت‪ ،‬ﺣﻘﺎﺋﻖ اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت ﺑﺮ ﻗﻠﺐ ﻋﺎرف ﺑﺪان ﮐﻪ ﺣﻘﺎﯾﻖ آنرا‬
‫ﺗﻌﻄﯿﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻈﯿﻢ و ﺟﻠﯿﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺮ ﹺﺟﻴ ﹺﻢ« ﺑﻪ ﺳﻮی ﺗﮑﯿﻪﮔﺎھﯽ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و‬ ‫ﹺ‬ ‫و ھﺮﮔﺎه ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ » :‬ﹶأ ﹸﻋﻮ ﹸذ ﺑﹺﺎﷲﹺ ﹺﻣ ﹶﻦ ﱠ‬
‫اﻟﺸ ﹾﻴ ﹶﻄﺎن ﱠ‬
‫ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮد و ﺑﻪ ﻗﺪرت و ﻗﻮت رب ذواﻟﺠﻼل از ﺷﺮ دﺷﻤﻨﺶ ﮐﻪ ارادهی ﻗﻄﻊ‬
‫راﺑﻄﻪی وی ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرش و دور ﮐﺮدن وی از ﻗﺮﺑﺶ را دارد‪ ،‬ﭼﻨﮓ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫دﺷﻤﻨﺶ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎل را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﺳﺮار ﺳﻮرهی ﻓﺎﺗﺤﻪ‪:‬‬

‫� ‪ ﴾٢‬اﻧﺪﮐﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻨﺪ و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺟﻮاب‬ ‫ِ‬ ‫ھﺮﮔﺎه ﺑﮕﻮﯾﺪ‪﴿ :‬ٱ ۡ َ‬
‫� ۡم ُد ِ َّ� ِ َر ّب ٱ ۡل َ�ٰلَم َ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻤﺣﺪ ِ� �ﺒْ ِﺪي«‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﻪ وی ﺑﺎﺷﺪ ﭼﺮا ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺟﻮاب ﺑﺪو ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ِ » :‬‬
‫»ﺑﻨﺪهام ﻣﺮا ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﺮد« و زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬ٱ َّلر� ٱ َّلرحِي ِم ‪ ﴾٣‬ﻣﻨﺘﻈﺮ‬
‫َ‬
‫اﯾﻦ ﭘﺎﺳﺦ از ﺳﻮی ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﺎﺷﺪ‪» :‬أ ْ� َ� َ َ َّ‬
‫ﻲﻠﻋ َ�ﺒْ ِﺪي« »ﺑﻨﺪهام ﻣﺪح و ﺛﻨﺎی ﻣﺮا ﺑﻪ ﺟﺎی‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٠٦‬‬
‫ّ‬ ‫آورد‪ «.‬و زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ٰ�َ ﴿ :‬ل ِ َ ۡ‬
‫ِين ‪ ﴾٤‬ﻣﻨﺘﻈﺮ اﯾﻦ ﭘﺎﺳﺦ از ﺳﻮی‬‫ِك يو ِم ٱ� ِ‬
‫َ َّ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﺎﺷﺪ‪َ �» :‬ﺪ ِ� َ�ﺒْ ِﺪي« »ﺑﻨﺪهام ﻣﺮا ﺗﻤﺠﯿﺪ ﮐﺮد‪«.‬‬
‫ﭘﺲ ﭼﻘﺪر ﻗﻠﺒﺶ ﻟﺬت ﺑﺮده و ﭼﺸﻤﺶ روﺷﻦ ﮔﺸﺘﻪ و ﻧﻔﺴﺶ ﺷﺎد ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش وی را ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻄﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﻋﺒﺪي« »ﺑﻨﺪهام‪ «.‬و اﯾﻦ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻗﻠﻮب را دود ﺷﮫﻮات و اﺑﺮ ﻧﻔﻮس ﻓﺮاﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ از‬
‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻤﺣﺪ ِ� �ﺒْ ِﺪي‪،‬‬ ‫ﺷﺪت ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ و ﺳﺮور ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهی ﭘﺮوردﮔﺎر و ﺧﺎﻟﻖ و ﻣﻌﺒﻮدش » ِ‬
‫َ‬
‫َ َّ‬
‫ﻲﻠﻋ َ�ﺒْ ِﺪي‪َ � ،‬ﺪ ِ� َ�ﺒْ ِﺪي« ﺑﻪ ﭘﺮواز در ﻣﯽآﻣﺪ‪.‬‬ ‫أ ْ� َ� َ َ َّ‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺑﺮای ﻗﻠﺒﺶ ﻓﺮﺻﺘﯽ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﻤﺎء ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﮐﻪ اﺻﻮل‬
‫اﺳﻤﺎءاﻟﺤﺴﻨﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﮕﺮد ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪» :‬اﻟﻠﻪ‪ ،‬اﻟﺮب‪ ،‬اﻟﺮﺣﻤﻦ‪ «.‬و ﻗﻠﺒﺶ از ذﮐﺮ‬
‫اﺳﻢ اﻟﻠﻪ ﺗﺒﺎرک و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺷﺎھﺪ اﻟﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻮرد ﺗﺮس ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻏﯿﺮ از او ﻣﺴﺘﺤﻖ‬
‫ﻋﺒﺎدت ﻧﯿﺴﺖ و ﻋﺒﺎدت ﺟﺰ ﺑﺮای او ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ﺻﻮرﺗﮫﺎ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای او ﺑﻪ ﺳﺠﺪه‬
‫ﻣﯽاﻓﺘﺪ و ﻣﻮﺟﻮدات در ﺑﺮاﺑﺮ او ﺧﺎﺿﻊ ﺑﻮده و اﺻﻮات در ﺑﺮاﺑﺮ او ﺧﺎﺷﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﻠﻪ‬
‫ّ َ ۡ َّ‬ ‫َۡ ُ‬ ‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ُ �﴿ :‬س ّب ُح َ ُ� ٱ َّ‬
‫لس َ� ٰ َ� ٰ ُ‬
‫� ٍء إِ�‬ ‫لس ۡب ُع َوٱ��ض َو َمن �ِي ِه َّنۚ �ن مِن‬
‫ت ٱ َّ‬
‫ِ‬
‫� ۡم ِده ِۦ﴾ ]اﻹﺳﺮاء‪» [٤٤ :‬آﺳﻤﺎنھﺎی ھﻔﺘﮕﺎﻧﻪ و زﻣﯿﻦ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آنھﺎ ھﺴﺘﻨﺪ‬ ‫� ُ َس ّب ُح َ‬
‫ِ ِ‬
‫ً‬
‫ھﻤﮕﯽ‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ ﺧﺪا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و )ﺑﺎ ﺗﻨﺰﯾﻪ و ﺗﻘﺪﯾﺴﺶ‪ ،‬رﺿﺎی او ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ‪ .‬اﺻﻼ ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ‬
‫آﺳﻤﺎنھﺎی ھﻔﺘﮕﺎﻧﻪ و زﻣﯿﻦ( ﺑﻠﮑﻪ ھﯿﭻ ﻣﻮﺟﻮدی ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ )ﺑﻪ زﺑﺎن ﺣﺎل ﯾﺎ‬
‫ُ ّ ‪َّ ٞ‬‬ ‫َۡ‬ ‫ﻗﺎل( ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎی وی ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ «.‬و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و َ ُ�ۥ َمن � ٱ َّ َ َ‬
‫�ض� � ُ�ۥ‬ ‫ت َوٱ� ِ‬‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ‬
‫�ٰن ُِتون ‪] ﴾٢٦‬اﻟﺮوم‪» [٢٦ :‬ھﺮﮐﻪ و ھﺮ ﭼﻪ در آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬از آن ﺧﺪا اﺳﺖ و‬
‫ﺟﻤﻠﮕﯽ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار او ھﺴﺘﻨﺪ«‬
‫و ھﻤﭽﻨﯿﻦ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ و آﻧﭽﻪ در ﺑﯿﻦ آنھﺎﺳﺖ را ﺧﻠﻖ ﮐﺮده و ﺟﻦ و اﻧﺴﺎن‬
‫و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن و ﺣﯿﻮاﻧﺎت و ﺑﮫﺸﺖ و ﺟﮫﻨﻢ را آﻓﺮﯾﺪه و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان را‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده و ﮐﺘﺐ را ﻧﺎزل ﮐﺮده و ﺷﺮاﺋﻊ را ﺗﺸﺮﯾﻊ ﮐﺮده و ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن اﻣﺮ و ﻧﮫﯽ ﻻزم‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫و ﺑﺎ ذﮐﺮ اﯾﻦ اﺳﻢ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‪َ ﴿ :‬ر ّب ٱل َ�ٰلم َ‬
‫� ‪ ﴾٢‬ﺷﺎھﺪ ﻗﯿﻮﻣﯽ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ھﺮ ﭼﯿﺰی ﺑﻪ واﺳﻄﻪی او ﻗﺎﺋﻢ ﮔﺸﺘﻪ و اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﺮ ھﺮ ﻧﻔﺴﯽ ﭼﻪ ﺧﯿﺮ‬
‫و ﭼﻪ ﺷﺮش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﻄﻌﺎ ﺑﺮ ﻋﺮﺷﺶ اﺳﺘﻮی و ﻋﻠﻮ دارد و در ﺗﺪﺑﯿﺮ ﭘﺎدﺷﺎھﯽاش‬
 ‫‪٣٠٧‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﯾﮑﺘﺎﺳﺖ و ھﻤﻪی ﺗﺪﺑﯿﺮ در ﻗﺒﻀﻪی ﻗﺪرت او ﺑﻮده و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ھﻤﻪی اﻣﻮر ﺑﻪ ﺳﻮی اوﺳﺖ‬
‫و دﺳﺘﻮر و ﺣﮑﻢ و آﯾﯿﻦﻧﺎﻣﻪھﺎی ﺗﺪاﺑﯿﺮ از ﺟﺎﻧﺐ وی ﺑﺮ دﺳﺘﺎن ﻣﻼﺋﮑﻪاش ﺑﺎ ﻋﻄﺎﮐﺮدن و‬
‫ﻣﻨﻊ و ﭘﺎﯾﯿﻦ آوردن و ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن و زﻧﺪه ﮐﺮدن و ﻣﯿﺮاﻧﺪن و ﺗﻮﺑﻪ و ﻋﺰل و ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ و‬
‫ﺑﺮﻃﺮف ﮐﺮدن ﻏﻢھﺎ و ﻧﺎراﺣﺘﯽھﺎ و ﻧﮕﺮاﻧﯽھﺎ و ﯾﺎری ﮐﺮدن اﻓﺴﺮدﮔﺎن و ﻣﻀﻄﺮﺑﯿﻦ و‬
‫ُ َّ‬ ‫َۡ‬ ‫�ٔلُ ُهۥ َمن � ٱ َّ َ َ‬
‫اﺟﺎﺑﺖ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ و ﻣﺤﺘﺎج و ﻣﺠﺒﻮر ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﻮد‪َ ۡ َ �﴿ .‬‬
‫�ض �‬ ‫ت َوٱ� �ِ‬
‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ۡ‬ ‫ُ‬
‫يَ ۡو ٍ� ه َو ِ� شأ ٖن ‪] ﴾٢٩‬اﻟﺮﺣﻤﻦ‪» [٢٩ :‬ھﻤﻪ ﭼﯿﺰھﺎ و ھﻤﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻨﻨﺪ‬
‫)ﺑﻪ زﺑﺎن ﺣﺎل ﯾﺎ ﻗﺎل‪ ،‬روزی و ﻧﯿﺎز ﺧﻮد را( از ﺧﺪا درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬او ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ دﺳﺖ‬
‫اﻧﺪرﮐﺎر ﮐﺎری اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ھﯿﭻ ﻣﻨﻊ ﮐﻨﻨﺪهای در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻄﺎی او ﻧﯿﺴﺖ و ھﯿﭻ ﻋﻄﺎ ﮐﻨﻨﺪهای در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻨﻊ او‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ھﯿﭻ ﺗﻌﻘﯿﺐﮐﻨﻨﺪهای ﺑﺮای ﺣﮑﻤﺶ ﻧﯿﺴﺖ و ھﯿﭻ رد ﮐﻨﻨﺪهای ﺑﺮای اﻣﺮش‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ھﯿﭻ ﺗﺒﺪﯾﻞﮐﻨﻨﺪهای ﺑﺮای ﮐﻠﻤﺎﺗﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻼﺋﮑﻪ و روح )ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ( ﺑﻪ ﺳﻮی او‬
‫ﻋﺮوج ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﻋﻤﺎل در اﺑﺘﺪا و اﻧﺘﮫﺎی روز ﺑﺮ او ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻘﺎدﯾﺮ را ﻣﻘﺪر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻮاﻗﯿﺖ را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﻘﺎدﯾﺮ را ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﻮاﻗﯿﺘﺶ ﺳﻮق ﻣﯽدھﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﺗﺪﺑﯿﺮ ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ و ﺣﻔﻆ و ﻣﺼﺎﻟﺢ آنھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از آن‪ ،‬ھﻨﮕﺎم ذﮐﺮ اﺳﻢ }اﻟﺮﺣﻤﻦ{ ﺟﻞ ﺟﻼﻟﻪ‪ ،‬ﺷﺎھﺪ ﭘﺮوردﮔﺎری ﻣﺤﺴﻦ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺧﻠﻘﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﻮاع اﺣﺴﺎن ﺑﺎ اﺻﻨﺎف ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ از ﻧﻌﻤﺖھﺎ ﺑﺮ آنھﺎ‪ ،‬اﻇﮫﺎر‬
‫دوﺳﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﺮ ﭼﯿﺰی را ﺑﺮاﺳﺎس رﺣﻤﺖ و ﻋﻠﻤﺶ وﺳﻌﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪه و ﻧﻌﻤﺖ و‬
‫ﻓﻀﻞ ﺧﻮد را ﺑﺮ ھﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ ﮔﺴﺘﺮاﻧﺪه و رﺣﻤﺘﺶ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ و رﺣﻤﺘﺶ ھﺮ‬
‫زﻧﺪهای را اﺣﺎﻃﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ رﺣﻤﺘﺶ ﺑﻪ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺶ ھﻤﻪ‬
‫ﭼﯿﺰ را اﺣﺎﻃﻪ ﮐﺮده‪ ،‬رﺳﯿﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎ رﺣﻤﺖ ﺧﻮد ﺑﺮ ﻋﺮش اﺳﺘﻮی و ﻋﻠﻮ دارد و ﺑﺎ‬
‫رﺣﻤﺘﺶ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت را آﻓﺮﯾﺪه و ﺑﺎ رﺣﻤﺘﺶ ﮐﺘﺒﺶ را ﻧﺎزل ﮐﺮده و ﺑﺎ رﺣﻤﺘﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺶ‬
‫را ﻓﺮﺳﺘﺎده و ﺑﺎ رﺣﻤﺘﺶ ﺷﺮﯾﻌﺖھﺎﯾﺶ را ﺗﺸﺮﯾﻊ ﮐﺮده و ﺑﺎ رﺣﻤﺘﺶ ﺑﮫﺸﺖ را ﺧﻠﻖ‬
‫ﮐﺮده و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎ رﺣﻤﺘﺶ آﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا آن در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺷﻼﻗﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی آن ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻮﻣﻨﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮی ﺑﮫﺸﺘﺶ ﺳﻮق ﻣﯽدھﺪ و ﺑﺎ آن‬
‫ﭼﺮک و ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ ﮔﻨﻪ ﮐﺎر را ﻣﯽزداﯾﺪ و در واﻗﻊ زﻧﺪان ﺣﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در آن‬
‫دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ آنھﺎ را ﺧﻠﻖ ﮐﺮده در آن زﻧﺪاﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در اﻣﺮ و ﻧﮫﯽ و وﺻﺎﯾﺎ و ﻣﻮاﻋﻆ ﺣﻖ ﺟﻞ ﺟﻼﻟﻪ ﺗﺎﻣﻞ ﮐﻦ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺳﺮﺷﺎر‬
‫از رﺣﻤﺖ و ﻧﻌﻤﺖ واﻓﺮ و ﺑﯽﻧﻘﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و در آﻧﭽﻪ از ﻧﻌﻤﺖھﺎ ﮐﻪ ﺧﻮد از رﺣﻤﺖ و‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٠٨‬‬

‫ﻧﻌﻤﺖ ﭘﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﺎﻣﻞ ﮐﻦ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﺳﺒﺐ اﺗﺼﺎﻟﯽ از ﺟﺎﻧﺐ ﺣﻖ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻋﺒﻮدﯾﺖ ﺳﺒﺐ اﺗﺼﺎﻟﯽ از ﺟﺎﻧﺐ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو از ﺟﺎﻧﺐ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﺳﻮی اﻟﻠﻪ ﻋﺒﻮدﯾﺖ و از ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮی ﺑﻨﺪﮔﺎن رﺣﻤﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و از ﺧﺎصﺗﺮﯾﻦ ﭼﺸﻢ اﻧﺪازھﺎی اﯾﻦ اﺳﻢ‪ ،‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻧﺼﯿﺒﺶ را از رﺣﻤﺖ‬
‫ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﺣﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ آن ﺷﺪ ﺗﺎ در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و‬
‫ﺟﺰو اھﻞ اﻟﻠﻪ ﺑﺮای ﻋﺒﻮدﯾﺖ و ﻣﻨﺎﺟﺎت اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ‬
‫را ﺑﺮ وی ﻋﻄﺎ ﮐﺮده درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ از ﻏﯿﺮ او ﻣﻨﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻗﻠﺐ وی روی آورده‪،‬‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ از ﻗﻠﺐ ﻏﯿﺮ او اﻋﺮاض ﮐﺮده اﺳﺖ و اﯾﻦ از رﺣﻤﺖ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وی‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ٰ�َ ﴿ :‬ل ِ َ ۡ ّ‬
‫ِين ‪ ﴾٤‬ﺷﺎھﺪ ﻋﺰت و ﺷﺮﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ‬ ‫ِك يو ِم ٱ� ِ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﻻﯾﻖ ﭘﺎدﺷﺎه ﺣﻖ ﻣﺒﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺎھﺪ ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﭼﯿﺮه و ﻏﺎﻟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ِ‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺗﺎﺑﻊ و ﻣﻄﯿﻊ او ﺑﻮده و ﭼﮫﺮهھﺎ ﺑﺮای او ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺘﺶ‬
‫ﺳﺘﻤﮕﺮان ذﻟﯿﻞ ﺷﺪه و ھﺮ ﻋﺰﯾﺰ و ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪی در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺰت او ﺧﺎﺷﻊ ﺑﻮده و ﺑﺎ ﻗﻠﺒﺶ‬
‫ﺷﺎھﺪ ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﭘﻨﺎه دھﻨﺪه و ﺗﺎﻣﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪه ﺑﺮ ﻋﺮش آﺳﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺰﺗﺶ‬
‫ﺻﻮرﺗﮫﺎ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎده و او را ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺻﻔﺖ »اﳌﻠﻚ« را ﺗﻌﻄﯿﻞ‬
‫ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل وی را ﺑﺮ ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدن ﺣﻘﺎﯾﻖ اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت اﻟﮫﯽ آ ﮔﺎھﯽ ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﺗﻌﻄﯿﻞ اﯾﻦ ﺻﻔﺖ‪ ،‬ﺗﻌﻄﯿﻞ ﭘﺎدﺷﺎھﯽ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و اﻧﮑﺎر ﺑﺮ ﺣﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺮ ﺣﻘﯽ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﺗﺎم ﺑﺮای اوﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﺣﯽ‪ ،‬ﻗﯿﻮم‪ ،‬ﺳﻤﯿﻊ‪ ،‬ﺑﺼﯿﺮ‪ ،‬ﻣﺪﺑﺮ‪ ،‬ﻗﺎدر‪،‬‬
‫ﻣﺘﮑﻠﻢ‪ ،‬اﻣﺮ ﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻧﮫﯽ ﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻣﺴﺘﻮی ﺑﺮ ﻋﺮش ﭘﺎدﺷﺎھﯽاش و ارﺳﺎلﮐﻨﻨﺪهی اواﻣﺮش‬
‫ﺑﻪ ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻤﻠﮑﺘﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺤﻖ رﺿﺎﯾﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬راﺿﯽ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و ﺑﺪو ﺛﻮاب ﺑﺨﺸﯿﺪه و اﮐﺮاﻣﺶ ﮐﺮده و او را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻏﻀﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻏﻀﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ و وی را ﻋﻘﺎب ﮐﺮده و او را ﺑﯽارزش و ﮐﻢ ﺑﮫﺎ و از‬
‫ﺧﻮد دور ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﺮﮐﺲ را ﺑﺨﻮاھﺪ ﻋﺬاب ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮ ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ رﺣﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ھﺮﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ھﺮﮐﻪ را ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﻘﺮب ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ھﺮﮐﻪ را‬
‫ﺑﺨﻮاھﺪ از ﺧﻮد دور ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای اوﺳﺖ ﺳﺮای ﻋﺬاب ﮐﻪ آﺗﺶ و ﺟﮫﻨﻢ اﺳﺖ و ﺑﺮای‬
‫اوﺳﺖ ﺳﺮای ﺳﻌﺎدت ﻋﻈﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﮫﺸﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺻﻔﺎت ﭼﯿﺰی را‬
‫اﺑﻄﺎل ﯾﺎ ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺘﺶ را اﻧﮑﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ در ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﺣﻖ‬
 ‫‪٣٠٩‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ وﺗﻌﺎﻟﯽ ﻃﻌﻨﻪ زده و ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﮐﺮده و ﮐﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ را از او ﺟﻞﺟﻼﻟﻪ ﻧﻔﯽ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﻮم ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر را اﻧﮑﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬درواﻗﻊ ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ ﭘﺎدﺷﺎھﯽ و‬
‫َ‬
‫ِك يَ ۡو ِم‬
‫ﮐﻤﺎل ﺣﻖ ﺟﻞﺟﻼﻟﻪ را اﻧﮑﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﺎزﮔﺰار در اﯾﻦ ﺑﯿﺎﻧﺶ‪ٰ�﴿ :‬ل ِ‬
‫ِين ‪ ﴾٤‬ﺑﻪ ﻣﺠﺪ و ﻣﻘﺎم و ﺑﺰرﮔﯽ و ﺑﺰرﮔﻮاری اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﮫﺎدت ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬ ‫ّ‬
‫ٱ� ِ‬
‫� ‪ .﴾٥‬در آن ﺳﺮ ﺧﻠﻘﺖ و اﻣﺮ و دﻧﯿﺎ‬ ‫اك � َ ۡستَع ُ‬
‫اك َ� ۡع ُب ُد �يَّ َ‬
‫اﻣﺎ آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬إيَّ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و آﺧﺮت ﺑﻮده و ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ اھﺪاف و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﻮارﺗﺮﯾﻦ‬
‫اھﺪاف‪ ،‬ﻋﺒﻮدﯾﺖ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ وﺳﺎﺋﻞ ﯾﺎری ﺧﻮاﺳﺘﻦ از او ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﻪ ﺣﻘﯽ ﺑﺮای ﻋﺒﺎدت ﺟﺰ او ﻧﯿﺴﺖ و ھﯿﭻ ﯾﺎری دھﻨﺪه و دﺳﺘﯿﺎری‬
‫در ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﺟﺰ او ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬از اﯾﻦرو ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ اھﺪاف و ﯾﺎری ﺧﻮاﺳﺘﻦ از‬
‫ﺣﻖ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ وﺳﺎﺋﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺻﺪ ﺻﺤﯿﻔﻪ و ﭼﮫﺎر ﮐﺘﺎب) ‪ (١‬ﻧﺎزل ﮐﺮده ﮐﻪ‬
‫ﻣﻌﺎﻧﯽ ھﻤﻪی آنھﺎ را در ﭼﮫﺎر ﮐﺘﺎب ﺟﻤﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ و آن ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ و زﺑﻮر و‬
‫ﻓﺮﻗﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻌﺎﻧﯽ ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ را در ﻗﺮآن ﺟﻤﻊ ﮐﺮده و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن را در‬
‫اك َ� ۡع ُب ُد �يَّ َ‬
‫اك‬ ‫ﻣﻔﺼﻞ) ‪ (٢‬و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﻔﺼﻞ را در ﺳﻮره ﻓﺎﺗﺤﻪ و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻓﺎﺗﺤﻪ را در ﴿إيَّ َ‬
‫ِ‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﻴﺢ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن )‪ (٣٦١‬واﻹﺑﺎﻧﺔ اﻟﻜﱪ￯ ﻻﺑﻦ ﺑﻄﺔ )‪.(٤٢٦‬‬

‫‪ -٢‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ )‪ (١٦٩٨٢‬و ﻃﺒﺮاﻧﯽ در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﮑﺒﯿﺮ )‪ (١٨٧‬از واﺛﻠﻪ ﺑﻦ اﺳﻘﻊ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫َّ ْ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ َّ ُ ْ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ‬ ‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أُ ْﻋﻄ ُ‬
‫ﻴﺖ َﻣ َﺎﻜ َن َّ‬
‫ﻴﺖ َﻣﺎﻜن‬ ‫ﻮر الﻤﺌِ�‪ ،‬وأﻋ ِﻄ‬
‫ِ‬ ‫�‬‫الﺰ‬ ‫ن‬‫ﺎﻜ‬‫ﻣ‬ ‫ﻴﺖ‬‫ﻄ‬‫ِ‬ ‫ﻋ‬‫أ‬‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻊ‬‫ﺒ‬‫الﺴ‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫ا‬‫ر‬‫اﺘﻟ ْﻮ َ‬
‫ِ‬
‫ﺖ ﺑِﺎل ُﻤﻔ َّﺼ ِﻞ« ﺑﻪ ﺟﺎی ﺗﻮرات‪ ،‬ھﻔﺖ ﺳﻮرهی ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻄﺎ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎی‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْاﻹ ْ�ﻴﻞ ال ْ َﻤﺜَ ِ َ‬
‫ﺎ�‪َ ،‬وﻓُ ِّﻀﻠْ ُ‬
‫ِ ِ ِ‬
‫زﺑﻮر‪ ،‬ﺳﻮرهھﺎی ﻣﺌﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻋﻄﺎ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎی اﻧﺠﯿﻞ ﺳﻮرهھﺎی اﻟﻤﺜﺎﻧﯽ داده ﺷﺪم و ﺑﺎ ﺳﻮرهھﺎی‬
‫ﻣﻔﺼﻞ ﺑﺮﺗﺮی ﯾﺎﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺳﻮرهھﺎی ﻃﻮﻻﻧﯽ‪ :‬از اول ﺳﻮره ﺑﻘﺮه ﺗﺎ آﺧﺮ ﺳﻮرهی اﻋﺮاف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺶ ﺳﻮره اﺳﺖ و ﻋﻠﻤﺎ در‬
‫ھﻔﺘﻤﯿﻦ ﺳﻮره اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ اﻧﻔﺎل و ﺑﺮاﺋﺖ ھﺮدو ﺑﺎھﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﯿﻨﺸﺎن ﺑﺎ‬
‫ﺑﺴﻤﻠﻪ ﺟﺪا ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ای ﮐﻪ اﻧﻔﺎل و ﺑﺮاﺋﺖ ھﺮدو ﯾﮏ ﺳﻮره ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ھﻔﺘﻤﯿﻦ ﺳﻮره ﯾﻮﻧﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮرهھﺎی ﻣﺌﯿﻦ‪ :‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺳﻮرهھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺻﺪ آﯾﻪ دارﻧﺪ ﯾﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺪان ﻣﻘﺪار ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺳﻮرهھﺎی اﻟﻤﺜﺎﻧﯽ‪ :‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺳﻮرهھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد آﯾﺎت آن ﺑﻪ‬
‫ﺻﺪ ﻋﺪد ﻣﯽرﺳﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﻮرهھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد آﯾﺎت آن ﺑﻪ ﮐﻤﺘﺮ از ﺻﺪ ﻋﺪد ﻣﯽرﺳﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬و‬
‫ﺳﻮرهھﺎی ﻣﻔﺼﻞ‪ :‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺳﻮرهھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ از اﻟﻤﺜﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪای آنھﺎ اﺧﺘﻼف‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺪهای ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ از اول ﺳﻮره ﺻﺎﻓﺎت آﻏﺎز ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﺪهای ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬از اول ﺳﻮرهی ﻓﺘﺢ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﺪهای دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬از اول ﺳﻮرهی ﺣﺠﺮات ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و ﻋﺪهای ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ از اول‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣١٠‬‬

‫� ‪ ﴾٥‬ﺟﻤﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫� َ ۡس َتع ُ‬

‫ِ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ دو ﻧﻮع ﺗﻮﺣﯿﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺣﯿﺪ اﻟﻮھﯿﺖ و ﺗﻮﺣﯿﺪ رﺑﻮﺑﯿﺖ؛ و‬
‫ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺗﻌﺒﺪ ﺑﻪ اﺳﻢ »اﻟﺮب« و اﺳﻢ »اﻟﻠﻪ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫اﻟﻮھﯿﺘﺶ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ رﺑﻮﺑﯿﺘﺶ از او ﺟﻞﺟﻼﻟﻪ اﺳﺘﻌﺎﻧﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ‬
‫رﺣﻤﺘﺶ ﺑﻪ ﺻﺮاط ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ھﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ در اﺑﺘﺪای ﺳﻮره اﺳﻤﺎء‬
‫ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ .‬اﻟﻠﻪ‪ ،‬اﻟﺮب‪ ،‬اﻟﺮﺣﻤﻦ‪ .‬ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪی‬
‫ﺑﻨﺪه از ﻋﺒﺎدت و ﯾﺎری ﺣﻖ و ھﺪاﯾﺘﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در اﻋﻄﺎی ھﻤﻪی‬
‫اﯾﻦھﺎ ﯾﮑﺘﺎ ﺑﻮده و ﻏﯿﺮ او در ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﺑﻪ ﯾﺎری ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ھﯿﭽﮑﺲ ﻏﯿﺮ او ھﺪاﯾﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ۡ‬
‫لص َ� ٰ َط ٱل ُم ۡس َتقِ َ‬
‫ّ‬ ‫ۡ َ‬
‫يم ‪ ﴾٦‬دﺳﺖ ﺑﻪ دﻋﺎ ﺑﺮﻣﯽدارد‬ ‫ﺳﭙﺲ آﻧﮑﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﴿ٱهدِنا ٱ ِ‬
‫ﺷﺪت ﻓﻘﺮ و ﻧﯿﺎزش در ﻣﺴﺎﻟﻪ ھﺪاﯾﺖ را ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﯿﺰھﺎی دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺷﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ ﻓﻘﺮ و ﻧﯿﺎز را ﺑﺪان دارد‪ ،‬زﯾﺮا وی در ھﺮ ﻧﻔﺲ و ھﺮ ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ھﻢ زدن ﺑﻪ‬
‫ھﺪاﯾﺖ ﻣﺤﺘﺎج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ھﺪاﯾﺖ در ھﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد از اﯾﻦ دﻋﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺟﺰ ﺑﺎ‬
‫ھﺪاﯾﺖ ﺑﺮ ﻃﺮﯾﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﻨﺘﮫﯽ ﻣﯽﮔﺮدد و ھﺪاﯾﺖ در آن راه‬
‫ﮐﻪ ھﺪاﯾﺖ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻠﻖ ﻗﺪرت اﻧﺠﺎم ﻓﻌﻞ و اراده و ﺗﮑﻮﯾﻦ آن و واﻗﻊ ﺷﺪن‬
‫وی در ﻣﺴﯿﺮی ﮐﻪ ﻣﻮرد رﺿﺎﯾﺖ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﻔﻆ وی از ﻣﻔﺴﺪات آن‬
‫در ﺣﯿﻦ ﻋﻤﻞ و ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬ﻣﯿﺴﺮ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺪه در ھﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﯾﻦ ھﺪاﯾﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ در اﻣﻮری ﮐﻪ ﺑﺮای وی ﭘﯿﺶ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ آنرا رھﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻣﻮر ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ وی آنھﺎ را ﺑﺮ‬
‫وﺟﮫﯽ ﻏﯿﺮ از ھﺪاﯾﺖ اﻧﺠﺎم داده‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻨﺼﻮرت ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺗﻮﺑﻪ از آنھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻣﻮری‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﻠﯿﺖ آن ﺑﺪون ﺟﺰﺋﯿﺎﺗﺶ‪ ،‬ھﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ھﺪاﯾﺖ در ﻗﺴﻤﺘﯽ‬
‫از آن راه ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺗﮑﻤﯿﻞ ھﺪاﯾﺖ در آن ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻣﻮری ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫وی ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ھﺪاﯾﺖ ﺑﺮ آن در آﯾﻨﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ھﻤﭽﻮن ھﺪاﯾﺘﯽ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮای وی‬
‫ﻣﯿﺴﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬و اﻣﻮری اﺳﺖ ﮐﻪ از آنھﺎ ﺑﯽاﻃﻼع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ھﺪاﯾﺖ در آنھﺎ‬

‫ﺳﻮره ق آﻏﺎز ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ و ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل را ﺗﺮﺟﯿﺢ دادهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻏﯿﺮ‬
‫اﯾﻦ اﻗﻮال ھﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬اﻣﺎ ھﻤﮕﯽ ﻣﺘﻔﻘﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺘﮫﺎی ﺳﻮرهھﺎی ﻣﻔﺼﻞ‪ ،‬آﺧﺮ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﮐﺘﺎب »اﻟﺘﻌﺮﻳﻒ ﺑﺎﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﻳﻢ« اوﻟﯿﻦ ﺻﻔﺤﺎت ﮐﺘﺎب‪.‬‬
 ‫‪٣١١‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫اﺳﺖ و اﻣﻮری ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ وی اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده اﺳﺖ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﻧﺠﺎم آنھﺎ ﺑﺮ وﺟﻪ ھﺪاﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻣﻮری ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در اﻋﺘﻘﺎد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪان و اﻧﺠﺎم آن ﺑﺮ وﺟﻪ ﺻﺤﯿﺢ ھﺪاﯾﺖ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺛﺒﺎت در آنھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و دﯾﮕﺮ اﻧﻮاع ھﺪاﯾﺖھﺎ ﮐﻪ وی ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ آﻧﮫﺎ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﺑﻨﺪه ﻓﺮض ﮐﺮده ﺗﺎ اﯾﻦ ھﺪاﯾﺖ را از‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش در ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﻻﺗﺶ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﮑﺮر در روز و ﺷﺐ ﺑﺨﻮاھﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اھﻞ اﯾﻦ ھﺪاﯾﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮای آنھﺎ ﺧﺎص ﻗﺮار داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ آنھﺎ‬
‫ﺧﺸﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ھﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﻖ را ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و از آن ﭘﯿﺮوی ﻧﮑﺮدﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻼف‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻤﺮاه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل را ﺑﺪون ﻋﻠﻢ ﻋﺒﺎدت ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ دو ﮔﺮوه در ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺪون ﻋﻠﻢ در ﻣﻮرد ﺧﻠﻖ و اﻣﺮ و اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت ﺣﻖ‬
‫ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﺸﺘﺮک ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦرو راه ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آنھﺎ ﻧﻌﻤﺖ داده ﺷﺪه ﺑﺎ راه‬
‫اھﻞ ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﯽ و ﻋﻤﻠﯽ ﻣﻐﺎﯾﺮ و ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ھﺮﮔﺎه ﻧﻤﺎزﮔﺰار از اﯾﻦ ﺛﻨﺎ و دﻋﺎ و ﺑﯿﺎن ﺗﻮﺣﯿﺪ ﻓﺎرغ ﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺮ وی ﺗﺸﺮﯾﻊ ﺷﺪه ﮐﻪ آن‬
‫را ﺑﺎ ﻣﮫﺮ و ﺗﺎﯾﯿﺪ »آﻣﲔ« ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺘﻢ ﮐﺮده و ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﺑﺮای وی ھﻤﭽﻮن ﻣﮫﺮی‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن آﺳﻤﺎن در آن ﺑﺎ وی ﻣﻮاﻓﻖاﻧﺪ و اﯾﻦ آﻣﯿﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬از زﯾﻨﺖھﺎی ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ھﻤﭽﻮن رﻓﻊ ﯾﺪﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را زﯾﺒﺎ ﮐﺮده و ﺑﺪان زﯾﻨﺖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و در آن اﺗﺒﺎع‬
‫ﺳﻨﺖ و ﺗﻌﻈﯿﻢ اﻣﺮ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و ﻋﺒﻮدﯾﺖ دو دﺳﺖ و ﺷﻌﺎر اﻧﺘﻘﺎل از رﮐﻨﯽ ﺑﻪ رﮐﻦ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺟﺎت ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرش‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ ﺣﻖ ﺟﻞﺟﻼﻟﻪ را ﻗﻄﻊ ﮐﺮده و ﺑﺎ‬
‫ﺳﮑﻮت و ﺣﻀﻮر ﻗﻠﺐ و ﺷﮫﻮد آن ﺑﻪ اﻣﺎم ﮔﻮش ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ اذﮐﺎر ﻧﻤﺎز ذﮐﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﻗﯿﺎم ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ ھﯿﺌﺖ‬
‫ﻣﺨﺘﺺ ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎ و ﻣﺠﺪ و ﺗﻼوت ﮐﻼم‬ ‫ِ‬ ‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬ھﯿﺌﺖ ﻗﯿﺎم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦروﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻗﺮار داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن در‬
‫ﺣﺎﻟﺖ رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ زﯾﺮا اﯾﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖھﺎی ﻓﺮوﺗﻨﯽ و ﺧﺸﻮع و‬
‫ﺧﻀﻮع و ﺗﺴﮑﯿﻦ و آراﻣﺶ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از اﯾﻦرو در اﯾﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ اذﮐﺎری ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ھﯿﺌﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮوع ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺮای رﮐﻮع ﮐﻨﻨﺪه ﺑﯿﺎن ﻋﻈﻤﺖ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل در ﺣﺎل ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪن وی و ﺧﻀﻮﻋﺶ ﻣﺸﺮوع ﮔﺮدﯾﺪه و در اﯾﻦ ﺣﺎل ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ‬
‫و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ وﺻﻒ ﻋﻈﻤﺘﺶ در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﺑﺎ ﮐﺒﺮﯾﺎﯾﯽ و ﺟﻼل و ﻋﻈﻤﺘﺶ ﻣﺘﻀﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣١٢‬‬

‫وﺻﻒ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫رﮐﻮع‪:‬‬
‫ﰊ ا ﹾﻟ ﹶﻌﻈﹺﻴ ﹺﻢ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﻟﻠﻪ‬ ‫ﻣﻄﻠﻘﺎ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ آﻧﭽﻪ رﮐﻮع ﮐﻨﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ » :‬ﹸﺳ ﹾﺒ ﹶﺤ ﹶ‬
‫ﺎن ﹶر ﱢ ﹶ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﺑﺪان اﻣﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﭘﯿﺎم رﺳﺎن او‪ ،‬ﺳﻔﯿﺮی ﮐﻪ ﺑﯿﻦ او و ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺤﻞ را ﺑﺮای اﯾﻦ ذﮐﺮ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ْ ُ َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ‬
‫﴿ف َس ّب ِ ۡح ب ِٱ ۡس ِم َر ّ�ِك ٱل َع ِظي ِم ‪ ﴾٧٤‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬اﺟ َﻌﻠﻮﻫﺎ ِﻲﻓ ُرﻛﻮ ِﻋ� ْﻢ«‬
‫ُ‬

‫»آنرا در رﮐﻮﻋﺘﺎن ﻗﺮار دھﯿﺪ‪ «.‬و ﺑﺴﯿﺎری از اھﻞ ﻋﻠﻢ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ذﮐﺮ را در اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺳﺠﺪهی ﺳﮫﻮ را ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آنرا ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬واﺟﺐ ﮔﺮداﻧﯿﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ از اﺋﻤﻪی ﺣﺪﯾﺚ و ﺳﻨﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﻣﻮاﻓﻖ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪ .(١‬و اﻣﺮ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ذﮐﺮ در ﺣﺎﻟﺖ رﮐﻮع‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﮐﻮﺗﺎھﯽ در اﻣﺮ ﺑﻪ درود ﺑﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ در ﺗﺸﮫﺪ آﺧﺮ ﻧﻤﯽﮔﺮدد و وﺟﻮب ﺗﺸﮫﺪ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﻧﻤﺎزﮔﺰار از ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و دﺳﺖھﺎ ﺑﺮ ﻣﺤﻞ ﺳﺠﺪه ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ رﮐﻮع‪ ،‬ﺗﻌﻈﯿﻢ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﻗﻠﺐ و ﻗﺎﻟﺐ و ﻗﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻮع َ� َﻌ ِّﻈ ُﻤﻮا ِ�ﻴ ِﻪ َّ‬ ‫) ‪ُ ُ ُّ َّ َ َ (٢‬‬
‫الﺮ َّب« »در رﮐﻮع‪،‬‬ ‫اﺳﺎس ﺑﻮد ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ﻓﺄﻣﺎ الﺮﻛ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر را ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ‪«.‬‬

‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از رﮐﻮع‪:‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺳﺮش را از رﮐﻮع ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﻼﻣﺶ را ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺷﻌﺎر اﯾﻦ رﮐﻦ‬
‫ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎ و ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺗﺤﻤﯿﺪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻼل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﻌﺎر ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻼم‬
‫َ َ ُ َ ْ َ‬
‫ﻤﺣ َﺪ ُه« ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺣﻤﺪ‬ ‫اﷲ لِﻤﻦ ِ‬ ‫ﻧﻤﺎز ﮔﺰار آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﺳ ِﻤﻊ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫و ﺳﺘﺎﯾﺶ او را ﻗﺒﻮل و اﺟﺎﺑﺖ ﮐﺮد‪ .‬و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ » :‬ر َّ�ﻨﺎ َولﻚ اﺤﻟ َ ْﻤ ُﺪ ِمﻞ َء‬
‫َْ‬
‫ﻲﺷ ٍء َ� ْﻌ ُﺪ« »ای ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺎ‪،‬‬ ‫ﺖ‪ِ ،‬ﻣ ْﻦ َ ْ‬
‫اﻷ ْرض َوم ْﻞ َء َﻣﺎ ﺑَيْﻨَ ُﻬ َﻤﺎ َوم ْﻞ َء َﻣﺎ ﺷﺌْ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ات َو ِ‬ ‫َّ َ َ‬
‫الﺴﻤﻮ ِ‬
‫ﺳﭙﺎس و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺗﻮﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازهی ُﭘﺮی آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ و‬

‫‪ -١‬ﮐﻪ آن واﺟﺐ ﻧﺒﻮده و ﻗﻮل اﮐﺜﺮ ﻓﻘﮫﺎ ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬اﻟﻤﻐﻨﯽ‪ - .٥٠٢/١‬رواﯾﺖ دوم ار اﻣﺎم‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ آﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٧٩‬‬
 ‫‪٣١٣‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ھﺮآﻧﭽﻪ در ﺑﯿﻦ آﻧﺪو وﺟﻮد دارد و ﭘﺮی ھﺮ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﺨﻮاھﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ «.‬و در‬
‫ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ »واو« در »رﺑﻨﺎ وﻟﻚ اﳊﻤﺪ« ﺳﺴﺘﯽ ﻧﮑﻨﺪ ﭼﺮا ﮐﻪ در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ) ‪ (١‬ﺑﺪان اﻣﺮ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻣﺮی ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ اﺳﺘﺤﺒﺎب دارد‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ »واو« ﻧﺸﺎندھﻨﺪهی‬
‫آن اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﯾﮏ از اﯾﻦ دو ﺟﻤﻠﻪ از دﯾﮕﺮی ﺟﺪا ﺑﻮده و ﻣﻌﻨﺎی ﺟﺪاﯾﯽ دارد ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای‬
‫ﮐﻪ ﺟﻤﻠﻪی ]رﺑﻨﺎ[ در ﻣﻌﻨﺎ ﻣﺘﻀﻤﻦ آن اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر و ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﻗﯿﻮم ھﺴﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ زﻣﺎم اﻣﻮر ﺑﺪﺳﺖ اوﺳﺖ و ﻣﺮﺟﻊ اﻣﻮر ﺑﻪ ﺳﻮی او ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد« و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ‬
‫ﻣﻔﮫﻮﻣﯽ از ﻗﻮل »رﺑﻨﺎ« ﯾﻌﻨﯽ »ولﻚ اﺤﻟﻤﺪ« ﻋﻄﻒ ﺷﺪه ﮐﻪ آن ﻣﺘﻀﻤﻦ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ‪» :‬ﺑﺮای اوﺳﺖ ﭘﺎدﺷﺎھﯽ و ﺣﻤﺪ« ﺳﭙﺲ از ﺷﺎن و ﻣﻨﺰﻟﺖ اﯾﻦ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ و‬
‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َ َّ َ َ‬
‫ات َواﻷ ْر ِض َو ِمﻞ َء َﻣﺎ‬
‫ﻋﻈﻤﺖ آن از ﻧﻈﺮ اﻧﺪازه و ﺻﻔﺖ ﺧﺒﺮ داده و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ِ » :‬مﻞء الﺴﻤﻮ ِ‬
‫ﻲﺷ ٍء َ� ْﻌ ُﺪ« ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺸﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازهی ﭘﺮی ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻠﻮی‬ ‫ﺖ‪ِ ،‬ﻣ ْﻦ َ ْ‬
‫ﺑَيْﻨَ ُﻬ َﻤﺎ َوم ْﻞ َء َﻣﺎ ﺷﺌْ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و ﺳﻔﻠﯽ و ﻓﻀﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ آنھﺎ را اﺣﺎﻃﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﯾﻦ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‪،‬‬
‫ﺧﻼﯾﻖ ﻣﻮﺟﻮد را ﭘﺮ ﮐﺮده و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﺧﻠﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ را‬
‫درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺣﻖأ ھﺮ ﻣﻮﺟﻮدی را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺗﻘﺪﯾﺮ از ﺑﯿﻦ دو ﺗﻘﺪﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﮔﻔﺘﻪ‬
‫َ ْ َ ْ َ ْ ْ‬
‫ﻲﺷ ٍء َ�ﻌ ُﺪ« ورای ﻋﺎﻟﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻌﺒﯿﺮ اول‪ :‬ﮐﻠﻤﻪ »ﺑﻌﺪ«‬ ‫ﺷﺪه ﮐﻪ »ﻣﺎ ِﺷﺌﺖ ِﻣﻦ‬
‫ﺑﺮای زﻣﺎن ﺑﻮده )ﯾﻌﻨﯽ ھﺮ زﻣﺎﻧﯽ را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد( و ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻌﺒﯿﺮ دوم‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﮑﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﯾﻌﻨﯽ ھﺮ ﻣﮑﺎﻧﯽ را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد(‪.‬‬
‫ْ‬ ‫ََْ‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬أﻫﻞ اﺜﻟَّﻨَﺎ ِء َوال َﻤ ْﺠ ِﺪ« »ﺗﻮ ﺳﺰاوار و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻣﺪح و ﺑﺰرﮔﻮاری‬
‫ھﺴﺘﯽ‪ «.‬ﮐﻪ ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪای ﻧﻤﺎز ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ از رﮐﻌﺖ اول‪،‬‬
‫َ َ ْ‬ ‫َ‬
‫ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬أ َﺣ ُّﻖ َﻣﺎ ﻗﺎل اﻟ َﻌﺒْ ُﺪ« »ﺗﻮ از آﻧﭽﻪ ﺑﻨﺪه‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺗﺮی« ﮐﻪ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺗﻤﺠﯿﺪ ﺑﺮ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ را ﺗﺜﺒﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﺑﺪان ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﯾﻦ‬
‫ﺣﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﻮدﯾﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖ و اﯾﻨﮑﻪ آن ﺣﮑﻤﯽ ﻋﺎم ﺑﺮای ھﻤﻪی ﺑﻨﺪﮔﺎن اﺳﺖ‪،‬‬
‫َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ ِّ‬
‫ﺖ‪َ ،‬وﻻ �ﻨﻔ ُﻊ ذا اﺠﻟَﺪ‬‫اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻻ ﻣﺎﻧِﻊ لِﻤﺎ أ�ﻄﻴﺖ‪ ،‬وﻻ ﻣﻌ ِﻄﻲ لِﻤﺎ ﻣﻨﻌ‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٧٣٤‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٣٩٢‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣١٤‬‬
‫ْ َ ْ‬
‫ِﻣﻨﻚ اﺠﻟ َ ُّﺪ« »ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﻋﻄﺎ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑﺮای آن ﻧﯿﺴﺖ و از آﻧﭽﻪ ﻣﻨﻊ ﮐﻨﯽ‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽ را ﯾﺎرای دادن آن ﻧﯿﺴﺖ و ﺟﺰ اﻋﻤﺎل ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﻣﺎل و ﺑﮫﺮهھﺎی دﻧﯿﺎ ﺳﻮدی ﻧﺪارد‪«.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﻦ ذﮐﺮ را ﺑﻌﺪ از اﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ وی در اﯾﻦ دو ﻣﻮﺿﻊ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ و اﯾﻨﮑﻪ ھﻤﻪی ﻧﻌﻤﺖھﺎ از ﺟﺎﻧﺐ اوﺳﺖ‪ ،‬اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺧﻮد ﻣﺘﻀﻤﻦ اﻣﻮری ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫‪ -١‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺑﺨﺸﯿﺪن و ﻣﻨﻊ ﮐﺮدن ﺗﻨﮫﺎ و ﯾﮑﺘﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ھﺮﮔﺎه اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﻌﻤﺘﯽ را ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ ،‬ھﯿﭻ ﮐﺲ را ﯾﺎرای آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از‬
‫اﯾﻦ ﺑﺨﺸﺶ ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ و ھﺮﮔﺎه از ﭼﯿﺰی ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﯿﭻ ﮐﺲ را ﯾﺎرای آن ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺣﻖ ﺟﻞﺟﻼﻟﻪ از آن ﻣﻨﻊ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺒﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی ﻧﺰد اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل از ﺗﻼشھﺎی ﺑﻨﺪه و ﺑﮫﺮهھﺎی وی از ﭘﺎدﺷﺎھﯽ و‬
‫رﯾﺎﺳﺖ و ﺛﺮوت و زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮب و ‪ ...‬ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻨﺪه را از ﻋﺬاب ﺣﻖ‪،‬‬
‫ﺧﻼص ﻧﮑﺮده و ﻟﻄﻒ و ﮐﺮم اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل را ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل وی ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻠﮑﻪ‬
‫آﻧﭽﻪ ﺑﻨﺪه را ﻧﺰد اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻔﻊ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻘﺮب ﺑﻪ درﮔﺎه ﺣﻖ ﺑﺎ ﻃﺎﻋﺖ و‬
‫اﯾﺜﺎر و ﻓﺪاﮐﺎری در راه ﺟﻠﺐ رﺿﺎﯾﺖ اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ْ‬
‫اﻏﺴﻠ� ﻣ ْﻦ َﺧ َﻄﺎﻳَ َ‬‫َّ ُ َّ ْ‬
‫ﺎي‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ﺳﭙﺲ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﺎ اﯾﻦ ﺟﻤﻼت ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪» :‬الﻠﻬﻢ‬
‫ﺑﺎل ْ َﻤﺎ ِء َواﺜﻟَّﻠْﺞ َواﻟْ َ َ‬
‫ﺮﺒ ِد« »ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﻣﺮا از ﺧﻄﺎھﺎ و ﮔﻨﺎھﺎﻧﻢ ﺑﺎ آب و ﺑﺮف و ﺗﮕﺮگ‪ ،‬ﺑﺸﻮی‪«.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ رﮐﻌﺖ اول را ﺑﺎ آن در اﺑﺘﺪای دﻋﺎی اﺳﺘﻔﺘﺎح‪ ،‬آﻏﺎز ﮐﺮده و ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻃﻠﺐ ﺑﺨﺸﺶ ﮔﻨﺎھﺎن ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻨﺼﻮرت‪ ،‬اﺳﺘﻐﻔﺎر‬
‫در اول و وﺳﻂ و آﺧﺮ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو اﯾﻦ رﮐﻦ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ اذﮐﺎر و‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮﯾﻦ دﻋﺎھﺎ‪ ،‬از ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺗﻤﺠﯿﺪ و ﺛﻨﺎی ﭘﺮوردﮔﺎر و اﻋﺘﺮاف ﺑﻨﺪه ﺑﺮ‬
‫ﻋﺒﻮدﯾﺖ و ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺣﻖ و دﺳﺖ ﺷﺴﺘﻦ وی از ﮔﻨﺎھﺎن و ﺧﻄﺎھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ھﻤﺎن‬
‫ذﮐﺮ ﻣﻘﺼﻮد در رﮐﻨﯽ ﻣﻘﺼﻮد )ﻧﻤﺎز( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺪون رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﺳﺠﺪه‪:‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻪ و ﺑﺮای اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ رﻓﻊ ﯾﺪﯾﻦ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ دو دﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﺠﺪه‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﻓﺮود آﻣﺪن وﺟﻪ‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻨﺮو‬
‫دﺳﺖھﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻋﺒﻮدﯾﺖﺷﺎن ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮد آنھﺎ را از ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﺑﯽﻧﯿﺎز‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن دﺳﺖھﺎ ھﻨﮕﺎم ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺳﺮ از ﺳﺠﺪه‬
 ‫‪٣١٥‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﺗﺸﺮﯾﻊ ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ دو دﺳﺖ ھﻤﺮاه ﺳﺮ از ﺳﺠﺪه ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ھﻤﭽﻮن زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ‬
‫ھﻤﺮاه ﺳﺮ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬و ﺳﺠﺪه ﺑﺮ ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ و ﺑﻠﯿﻎﺗﺮﯾﻦ ھﯿﺌﺖ در ﻋﺒﻮدﯾﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺸﺮوع ﺷﺪه ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻀﺎ را ھﻢ درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد و در آن ھﺮ ﺟﺰء از ﺑﺪن‪ ،‬ﺑﮫﺮهی‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را از ﻋﺒﻮدﯾﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺳﺠﺪه ِﺳ ّﺮ ﻧﻤﺎز و رﮐﻦ اﻋﻈﻢ و ﭘﺎﯾﺎن رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ارﮐﺎن ﻗﺒﻞ از آن در ﻧﻤﺎز ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺰﻟﻪی ﻣﻘﺪﻣﻪای ﺑﺮای آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﻟﺤﺎظ ﺷﺒﯿﻪ ﻃﻮاف زﯾﺎرت در ﺣﺞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ در واﻗﻊ ﻣﻘﺼﻮد ﺣﺞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻣﺤﻞ ورود ﺑﺮ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و زﯾﺎرت او ﺑﻮده و آﻧﭽﻪ از‬
‫اﻋﻤﺎل ﺣﺞ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از آن اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﺑﺮای آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻨﺪه ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش‪ ،‬ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وی در ﺳﺠﺪه ﻗﺮار دارد) ‪.(١‬‬
‫و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ اﺣﻮال ﺑﺮای ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وی در آن ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬از‬
‫اﯾﻦرو دﻋﺎ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻪ اﺟﺎﺑﺖ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﻧﺴﺎن را از ﺧﺎک آﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺒﻨﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ وی از اﺻﻞ ﺧﻮد ﺧﺎرج‬
‫ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪان ﺑﺎزﮔﺮدد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﻧﻔﺲ وی ﻣﻘﺘﻀﯽ ﺧﺮوج از آن ﺑﻮد؛ ﭼﻮن اﮔﺮ‬
‫اﻧﺴﺎن از ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺧﻮد ﺧﺎرج ﮔﺮدد و ﺑﺮ دﺳﺖ ﻧﻔﺴﺶ رھﺎ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻏﺮور ورزﯾﺪه و ﺷﺮور‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و از اﺻﻠﯽ ﮐﻪ از آن ﺧﻠﻖ ﺷﺪه ﺧﺎرج ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﻪ ﺣﻖ ﭘﺮوردﮔﺎرش از ﮐﺒﺮﯾﺎء و‬
‫ﻋﻈﻤﺖ ھﺠﻮم ﻣﯽآورد و ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﺮ ﺳﺮ آﻧﺪو ﺑﻪ ﻣﻨﺎزﻋﻪ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺠﺪهی ﺧﺎﺿﻌﺎﻧﻪ و ﺧﺎﺷﻌﺎﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻈﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر و ﺧﺎﻟﻘﺶ و ﺗﺬﻟﻞ در ﭘﯿﺸﮕﺎه‬
‫ﺣﻖ و ﺑﻪ اﻇﮫﺎر ﺷﮑﺴﺘﮕﯽ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺑﺮای ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ اﻣﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺧﻀﻮع و ﺧﺸﻮع و ﺗﺬﻟﻞ ﺑﺮای اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻋﺒﻮدﯾﺖ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﻮﺟﺐ ﺟﺒﺮان‬
‫و ﺗﻼﻓﯽ آﻧﭽﻪ از اﺷﺘﺒﺎه و ﻟﻐﺰش و ﻏﻔﻠﺖ و اﻋﺮاض ﮐﻪ ﺑﺮای وی ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه و ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺧﺮوج وی از اﺻﻞ ﺧﻮد ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺧﺎﮐﯽ ﮐﻪ از آن ﺧﻠﻖ ﺷﺪه ﺑﺮای وی ﻧﻤﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﺷﺮﯾﻒﺗﺮﯾﻦ ﺟﺰء ﺑﺪن و ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ آنرا ﮐﻪ ھﻤﺎن ﺻﻮرت اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ زﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﺰارد ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺪﻧﺶ در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪاش‪ ،‬ﺧﺎﺿﻌﺎﻧﻪ‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﻋﻀﻮ وی ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺧﺸﻮع و ﺗﺬﻟﻞ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻈﻤﺖ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٨٢‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣١٦‬‬

‫و ﺗﻌﺎﻟﯽ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺰﺗﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﻧﮫﺎﯾﺖ ﺧﺸﻮع ﻇﺎھﺮی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل وی را از زﻣﯿﻨﯽ ﺧﻠﻖ ﮐﺮد ﮐﻪ ذﻟﯿﻼﻧﻪ ﻣﺤﻞ ﺑﺮﺧﻮرد ﻗﺪﻣﮫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و وی‬
‫را در آن ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺖ و او را ﺑﺪان ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ او وﻋﺪه داده ﮐﻪ وی را از آن‬
‫ﺧﺎرج ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺎدر و ﭘﺪر و اﺻﻞ و ﻓﺼﻞ او ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ‬
‫در زﻣﺎن زﻧﺪه ﺑﻮدن ﺑﺮ ﭘﺸﺖ آن و در زﻣﺎن ﻣﺮدن در دل و آﻏﻮش آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﺮای وی ﭘﺎﮐﯿﺰه و ﻣﺤﻞ ﺳﺠﺪه ﻗﺮار داده ﺷﺪه‪ ،‬از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﺳﺠﺪه اﻣﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻧﮫﺎﯾﺖ‬
‫ﺧﺸﻮع ﻇﺎھﺮی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در آن ﻋﺒﻮدﯾﺖ ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻀﺎ ﻧﯿﺰ ﮔﺮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﭼﮫﺮهاش را‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﮑﺴﺘﮕﯽ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ و ﺗﻮاﺿﻊ و ﺧﻀﻮع‪ ،‬ﺑﺎ اﻓﮑﻨﺪن دو دﺳﺖ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﺧﺎک‬
‫آﻏﺸﺘﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺮوق ﺑﻪ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭼﯿﺰی ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه ﮐﻪ در آن اﺷﺘﯿﺎق و رﻏﺒﺘﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺻﻮرﺗﮫﺎیﻣﺎن را در ﺧﺎک ﺑﺮای ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ وﺗﻌﺎﻟﯽ آﻏﺸﺘﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪«.‬‬
‫و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻋﻤﺪا از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺳﺠﺪه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺮھﯿﺰ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﺮﮔﺎه ﺑﺮای‬
‫اﯾﺸﺎن اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﻮد ﮐﻪ در آب و ﮔﻞ‬
‫ﺳﺠﺪه ﮐﺮدﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس از ﮐﻤﺎل ﺳﺠﺪه واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﺮ اﻋﻀﺎی ھﻔﺘﮕﺎﻧﻪ ﺳﺠﺪه ﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺻﻮرت‪ ،‬دو دﺳﺖ‪ ،‬دو زاﻧﻮ‪ ،‬اﻧﮕﺸﺘﺎن دوﭘﺎ‪ .‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﺿﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل رﺳﻮﻟﺶ ج را ﺑﺪان اﻣﺮ ﮐﺮده و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آنرا ﺑﺮ اﻣﺘﺶ اﺑﻼغ ﻧﻤﻮدﻧﺪ) ‪ .(٢‬و از‬
‫ﮐﻤﺎل واﺟﺐ ﯾﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﭘﻮﺳﺖ ﺻﻮرﺗﺶ را ﻣﺒﺎﺷﺮﺗﺎ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻗﺮار‬
‫داده و ﺑﺮ آن ﺗﮑﯿﻪ دھﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ وزن ﺳﺮش ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و اﻋﻀﺎﯾﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﺪﻧﺶ ﻗﺮار دارﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻋﻀﺎی ﺑﺎﻻی ﺑﺪﻧﺶ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﮔﺮدد‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺠﺪهی‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻨﻨﺪهھﺎی ﺳﺠﺪه آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﺰار ﺑﺮ ھﯿﺌﺘﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در آن ھﺮ ﻋﻀﻮ از ﺑﺪﻧﺶ ﺑﻪ ﺑﮫﺮهی ﺧﻮد از ﺧﻀﻮع ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻃﻮری ﮐﻪ ﺷﮑﻢ وی‬
‫از دو راﻧﺶ و دو راﻧﺶ از دو ﺳﺎﻗﺶ ﺟﺪا ﺑﻮده و ﺑﺎزوھﺎﯾﺶ از ﭘﮫﻠﻮھﺎﯾﺶ دور ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫آنھﺎ را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻓﺮش ﻧﮑﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ھﺮ ﻋﻀﻮی از وی در ﻋﺒﻮدﯾﺖ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ آدم را در ﺣﺎﻟﺖ ﺳﺠﺪه ﺑﺮای‬

‫‪ -١‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٨١٣‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻴﺎم )‪.(١١٦٨‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪.(٨١٢‬‬
 ‫‪٣١٧‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪای اﻋﺘﺰال ﺟﺴﺘﻪ و ﮔﺮﯾﺴﺘﻪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ای وای‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ آدم‬
‫ﺑﻪ ﺳﺠﺪه اﻣﺮ ﺷﺪ و ﺳﺠﺪه ﮐﺮد و ﭘﺎداش وی ﺟﻨﺖ ﺷﺪ و ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه اﻣﺮ ﺷﺪم و‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮدم و ﺟﺰای ﻣﻦ آﺗﺶ ﺷﺪ) ‪.(١‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﮐﻼﻣﺶ را ﺷﻨﯿﺪه و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن ﺑﻪ‬
‫ﺳﺠﺪه ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻗﺮار داده اﺳﺖ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻧﻤﯽاﻓﺘﻨﺪ ﻧﺰد ﺣﻖ‬
‫ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﺬﻣﻮم ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻗﻮل ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ وﺟﻮب ﺳﺠﺪهی‬
‫ﺗﻼوت ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در دﻟﯿﻞ ﻗﻮی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺳﺎﺣﺮان ﺑﻪ ﺻﺪق ﻣﻮﺳﯽ و ﮐﺬب‬
‫ﻓﺮﻋﻮن اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺑﻪ ﺳﺠﺪه اﻓﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ آن ﺳﺠﺪه اوﻟﯿﻦ ﺳﻌﺎدت‪-‬‬
‫ﺷﺎن و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺨﺸﺸﯽ ﺑﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺤﺮی ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺎی آن ﺻﺮف‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل از ﺳﺠﺪهی ھﻤﻪی ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺑﺮای او ﺧﺒﺮ‬
‫َ َّ‬ ‫َۡ‬ ‫داده اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و� � َما � ٱ َّ َ َ‬
‫�ض مِن دآبةٖ‬ ‫ت َو َما ِ� ٱ� ِ‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ۡ َ َ ٰٓ َ ُ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ۡ ُ َ‬
‫�ون ‪] ﴾٤٩‬اﻟﻨﺤﻞ‪» [٤٩ :‬آﻧﭽﻪ در آﺳﻤﺎنھﺎ و آﻧﭽﻪ در زﻣﯿﻦ‬ ‫وٱلم��ِكة وهم � �ستك ِ‬
‫ﺟﻨﺒﻨﺪه وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺧﺪای را ﺳﺠﺪه ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﮐﺮﻧﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻧﯿﺰ ﺧﺪای را‬
‫ﺳﺠﺪه ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﺗﮑ ّﺒﺮ ﻧﻤﯽورزﻧﺪ‪ «.‬و از ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻋﻠﻮ و ﻓﻮﻗﯿﺖ دارد‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ از اﯾﻤﺎن آنھﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﻮ و ﻓﻮﻗﯿﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻼل و‬
‫ﻋﻈﻤﺖ و ﺧﻀﻮع ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﺮای او ﺑﺎ ﺳﺠﺪه در راﺳﺘﺎی ﺗﻌﻈﯿﻢ و اﺟﻼل ﺣﻖ‪ ،‬ﺧﺒﺮ داده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫َۡ‬ ‫� � � َمن � ٱ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ل َ ۡم تَ َر أ َّن ٱ َّ َ‬
‫�ض‬ ‫ت َو َمن ِ� ٱ� ِ‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫ََ‬ ‫اس َو َ�ث ِ ٌ‬
‫� َح َّق عل ۡيهِ‬ ‫وم َوٱ ۡ َ ُ َ َّ َ ُ َ َّ َ ٓ ُّ َ َ ‪َّ َ ّ ٞ‬‬ ‫لش ۡم ُس َوٱ ۡل َق َم ُر َوٱ�ُّ ُ‬
‫ج ُ‬ ‫َ َّ‬
‫�بال وٱلشجر وٱ�واب و�ثِ� مِن ٱ� ِ �‬ ‫ِ‬ ‫وٱ‬
‫َ ٓ‬ ‫َّ َّ َ ۡ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ ُ َ َ‬ ‫ٱ ۡل َع َذ ُ‬
‫� َ�ف َعل َما �َشا ُء۩ ‪] ﴾١٨‬اﻟﺤﺞ‪» [١٨ :‬آﯾﺎ‬ ‫� � َما ُ�ۥ مِن ُّمك ِر ٍ�� إِن ٱ‬ ‫ابۗ َو َمن يُ ِه ِن ٱ‬
‫ﻧﺪﯾﺪهای و ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪای ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آﺳﻤﺎنھﺎ ﺑﻮده و ھﻤﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه و ﺳﺘﺎرهھﺎ و ﮐﻮهھﺎ و درﺧﺘﺎن و ﺟﺎﻧﻮران و ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺮدﻣﺎن‪،‬‬
‫ﺑﺮای ﺧﺪا ﺳﺠﺪه ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ )و ﺑﻪ ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﻘﺪﯾﺲ او ﻣﺸﻐﻮل و ﺳﺮﮔﺮﻣﻨﺪ؟( و ﺑﺴﯿﺎری از‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن ھﻢ )ﻏﺎﻓﻞ ﺑﻮده و ﺑﺮای ﺧﺪا ﺳﺠﺪه ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ و( ﻋﺬاب اﯾﺸﺎن ﺣﺘﻤﯽ اﺳﺖ )و‬

‫‪ -١‬أﺧﺮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻹﻳﲈن )‪.(٨١‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣١٨‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻋﻘﺎﺑﻨﺪ و اﯾﻦھﺎ در ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺑﯽارزش ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ( و ﺧﺪا ھﺮﮐﻪ را‬ ‫ّ‬
‫ﺑﯽارزش ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﯿﭻ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ او را ﮔﺮاﻣﯽ دارد )و ﻣﺸﻤﻮل ﻋﻨﺎﯾﺖ و ﺳﻌﺎدت‬
‫آﺳﻤﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ اﯾﻦ( ﺧﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ«‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو آﻧﮑﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻋﺬاب ﺑﺮ وی ﻧﺎزل ﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﺎن ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺣﻖ‬
‫ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺳﺠﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ھﻤﺎن ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺮک ﺳﺠﺪه ﺑﺮای اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯽارزش ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺧﺒﺮ داده ﮐﻪ ھﯿﭽﮑﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ را ﮔﺮاﻣﯽ دارد و ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺳﺠﺪه ﻧﮑﺮدن وی ﺑﺮای ﭘﺮوردﮔﺎرش‪ ،‬او را ﮐﻢ‬
‫ارزش و ﺑﯽاھﻤﯿﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و� � َمن ِ�‬
‫ُۡ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ٗ‬ ‫َۡ‬ ‫ٱ َّ َ َ‬
‫�ض َط ۡو ٗ� َو� ۡرها َوظِ�ٰل ُهم ب ِٱلغ ُد ّوِ َوٱ� َصا ِل۩ ‪] ﴾١٥‬اﻟﺮﻋﺪ‪» [١٥ :‬آﻧﭽﻪ در‬
‫ت َوٱ� ِ‬
‫لس�ٰ� ٰ ِ‬
‫آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ‪ -‬ﺧﻮاه ﻧﺎﺧﻮاه ‪ -‬ﺧﺪای را ﺳﺠﺪه ﻣﯽﺑﺮد )و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻈﻤﺖ او‬
‫ﺳﺮ ﺗﺴﻠﯿﻢ و ﺗﮑﺮﯾﻢ ﻓﺮود ﻣﯽآورد(‪ ،‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺳﺎﯾﻪھﺎی آنھﺎ )ﮐﻪ ھﻤﭽﻮن ﺧﻮد آنھﺎ از‬
‫ﻧﻈﻢ و ﻧﻈﺎم دﻗﯿﻖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری ﺷﮕﻔﺖ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ( ﺑﺎﻣﺪادان و ﺷﺎﻣﮕﺎھﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ )و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اراده ﺑﺎری ﮐﺮﻧﺶ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ(«‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﻮدﯾﺖ ھﺪف ﻏﺎﯾﯽ ﮐﻤﺎل اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺮب اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ‬
‫ﺣﺴﺐ ﺑﮫﺮه وی از ﻋﺒﻮدﯾﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻤﺎز درﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪهی ﺷﺎﺧﻪھﺎی ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻋﺒﻮدﯾﺖ و‬
‫ﻣﺘﻀﻤﻦ اﻗﺴﺎم ﻣﺨﺘﻠﻒ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺟﺎﯾﮕﺎه آن‬
‫در اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪی ﺳﺘﻮن ﭼﺎدر اﺳﺖ و از ﻣﯿﺎن اﻋﻤﺎل ﻓﻌﻠﯽ آن‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ارﮐﺎن‬
‫آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در واﻗﻊ ِﺳ ّﺮ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن ﻣﺸﺮوع ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ و ﺗﮑﺮار‬
‫آن در ﻧﻤﺎز ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺗﮑﺮار ﺳﺎﯾﺮ ارﮐﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﭘﺎﯾﺎن رﮐﻌﺖ و اﻧﺘﮫﺎی آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﻋﻤﻞ ﺑﺪان ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع ﺗﺸﺮﯾﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و در واﻗﻊ رﮐﻮع ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر و ﻣﻘﺪﻣﻪای‬
‫در ﭘﯿﺸﮕﺎه آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و در آن ﺛﻨﺎ و ﺳﺘﺎﯾﺶ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺣﻖ‬
‫ﰊ‬ ‫ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺸﺮﯾﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ و آن ﻗﻮل ﺑﻨﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ » :‬ﹸﺳ ﹾﺒ ﹶﺤ ﹶ‬
‫ﺎن ﹶر ﱢ ﹶ‬
‫ﹾاﻷﹶ ﹾﻋ ﹶﲆ« و اﯾﻦ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ دﻋﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺠﺪه ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج وارد‬
‫ْ ُ َ‬
‫ﻧﺸﺪه ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ذﮐﺮی ﺟﺰ آن در ﺳﺠﺪه اﻣﺮ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬اﺟ َﻌﻠﻮﻫﺎ‬
‫ُ‬ ‫ﻲﻓ ُﺳ ُ‬
‫� ْﻢ« »آنرا در ﺳﺠﺪهھﺎیﺗﺎن ﻗﺮار دھﯿﺪ‪ «.‬و ھﺮﮐﺲ آنرا ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺠﻮ ِد‬ ‫ِ‬
‫ﻧﻤﺎزش ﻧﺰد ﺑﺴﯿﺎری از ﻋﻠﻤﺎ از ﺟﻤﻠﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﻏﯿﺮ اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا وی‬
‫آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺪان اﻣﺮ ﺷﺪه اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ .‬و در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﻋﻠﻮ‬
 ‫‪٣١٩‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫وﺻﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﮫﺎﯾﺖ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺣﺎل ﺳﺠﺪه ﮐﻨﻨﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﻣﮑﺎن ﺑﺎ ﺻﻮرت اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻮ ﭘﺮوردﮔﺎرش را در ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻘﻮﻃﺶ ذﮐﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ذﮐﺮ ﻋﻈﻤﺖ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻀﻮﻋﺶ در رﮐﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش را از آﻧﭽﻪ ﺑﺪان ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ و ﻋﻠﻮش ﻣﺘﻀﺎد اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺒﺮا و‬
‫ﻣﻨﺰه ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬

‫ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن از ﺳﺠﺪه‪:‬‬

‫و از آنرو ﮐﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﺎ وﺻﻒ ﺗﮑﺮار ﻣﺸﺮوع ﺷﺪه‪ ،‬ﭼﺎرهای ﺟﺰ ﺟﺪاﯾﯽ ﺑﯿﻦ دو ﺳﺠﺪه‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺑﯿﻦ آنھﺎ ﺑﺎ رﮐﻨﯽ ھﺪﻓﻤﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ و در آن دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺮوع ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ و آن ﻣﻐﻔﺮت و رﺣﻤﺖ و ھﺪاﯾﺖ و‬
‫ﻋﺎﻓﯿﺖ و روزی ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﺑﻨﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺟﻠﺐ ﺧﯿﺮ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت و‬
‫دﻓﻊ ﺷﺮ آندو ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻞ رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺮ ﺑﻮده و ﻣﻐﻔﺮت ﻣﻮﺟﺐ‬
‫دوری ﺷﺮ و ھﺪاﯾﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ رﺣﻤﺖ و ﻣﻐﻔﺮت ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬و رزق ﺑﺨﺸﺶ ﭼﯿﺰی را‬
‫ﮐﻪ ﻗﻮام ﺑﺪن از آب و ﻏﺬا و ﻗﻮام روح و ﻗﻠﺐ از ﻋﻠﻢ و اﯾﻤﺎن ﺑﺪان ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل‬
‫دارد و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﯿﻦ دو ﺳﺠﺪه ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺮای اﯾﻦ دﻋﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﺮا ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫رﺣﻤﺖ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل را ﺧﻮاﺳﺘﻪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺛﻨﺎی ﺣﻖ را ﮔﻔﺘﻪ و ﺑﺮای او ﺧﺸﻮع و ﺧﻀﻮع‬
‫ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮد وﺳﯿﻠﻪای ﺑﺮای دﻋﺎ ﮐﻨﻨﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و درﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻘﺪﻣﻪای ﺑﺮای‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﺣﺎﺟﺘﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻣﻘﺼﻮد از اﯾﻦ رﮐﻦ‪ ،‬دﻋﺎی در آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در واﻗﻊ رﮐﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای اﻣﯿﺪ‬
‫ﺛﻮاب و ﻃﻠﺐ ﺑﺨﺸﺶ و ﻣﻐﻔﺮت و رﺣﻤﺖ‪ ،‬وﺿﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻨﺪه در ﻗﯿﺎم‪،‬‬
‫ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎ و ﻣﺠﺪ ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﺑﻪ ﺟﺎ آورد و ﭘﺲ از آن ﺧﻀﻮع و ﺗﻨﺰﯾﻪ و ﺗﻌﻈﯿﻢ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪ و ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎی ﺣﻖ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و آنرا ﺑﺎ ﻏﺎﯾﺖ ﺗﺬﻟﻞ‬
‫و ﺧﻀﻮع و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﻮال از ﺣﺎﺟﺖ و ﻋﺬر و ﭘﻮزش وی و دﺳﺖ ﺷﺴﺘﻦ وی‬
‫از ﮔﻨﺎھﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺮای وی ﻣﺸﺮوع ﺷﺪه ﮐﻪ ﺷﺒﯿﻪ ﮐﺴﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫در ﺣﺎل اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ و ﺧﺪﻣﺘﮕﺰاری ﺑﻮده و ھﻤﭽﻮن ﺑﺮدهای ذﻟﯿﻼﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ دو زاﻧﻮی‬
‫ﺧﻮد در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺳﯿﺪ و آﻗﺎی ﺧﻮد ﻧﺸﺴﺘﻪ و از وی اﻣﯿﺪ اﺟﺮ و ﺗﺮس از ﻋﺬاب دارد و در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ او ﻋﺬرﺧﻮاه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻔﺲ اﻣﺎرة ﺑﺎﻟﺴﻮء ﯾﺎری‬
‫ﺑﺨﻮاھﺪ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٢٠‬‬

‫ﺟﻠﻮس و اﻟﺘﺤﯿﺎت‪:‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺮای وی ﺗﮑﺮار اﯾﻦ ﻋﺒﻮدﯾﺖ‪ ،‬ﭘﯽ در ﭘﯽ ﺗﺎ اﺗﻤﺎم ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺮوع ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﺮای وی ﺗﮑﺮار ذﮐﺮ ﭘﯽ در ﭘﯽ ﻣﺸﺮوع ﮔﺮدﯾﺪه؛ ﭼﺮا ﮐﻪ در ﺣﺼﻮل‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﺑﻠﯿﻎﺗﺮ و رﺳﺎﺗﺮ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﺳﻮی ﻓﺮوﺗﻨﯽ و ﺧﻀﻮع ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن رﮐﻮع و‬
‫ﺳﺠﺪه و ﻗﺮاﺋﺖ و ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻧﻤﺎز ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪ ﺑﺮای وی ﻣﺸﺮوع ﮔﺮدﯾﺪه ﺗﺎ در آﺧﺮ‬
‫ﻧﻤﺎزش ﺧﺎﺷﻌﺎﻧﻪ و ذﻟﯿﻼﻧﻪ و ﺑﺎ ﻓﺮوﺗﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺮ زاﻧﻮھﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ ﺗﺤﯿﺎت و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ‬
‫آنھﺎ را در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺣﻖ ﺟﻞ ﺟﻼﻟﻪ ﺑﯿﺎورد‪ .‬ﮐﻪ ﺑﺪﻟﯽ از ﺗﺤﯿﺖ ﻣﺨﻠﻮق ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ ﺑﺎ او ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪه ﯾﺎ ﺑﺮ او وارد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ وی درود و ﺳﻼم ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﭘﺎدﺷﺎھﺎن و ﺑﺰرﮔﺎنﺷﺎن را ﺑﺎ اﻧﻮاع درود و ﺳﻼم ﮐﻪ ﻗﻠﻮبﺷﺎن را زﻧﺪه ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻮرد ﺗﺤﯿﺖ ﻗﺮار ﻣﯽدھﻨﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺻﺒﺢ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ‬
‫ﺑﺎد‪ .‬و ﻋﺪهای ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻧﻌﻤﺖ و ﺑﻘﺎء را ﺑﺮای ﺷﻤﺎ آرزو دارم‪ .‬و ﺑﺮﺧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺑﻘﺎی ﺗﻮ را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺑﻌﻀﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ھﺰار ﺳﺎل زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﯽ‪ .‬و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮای‬
‫ﻣﻠﻮک و ﭘﺎدﺷﺎھﺎنﺷﺎن ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪) ،‬واﻟﻌﯿﺎذ ﺑﺎﻟﻠﻪ( و ﺑﺮﺧﯽ ھﻢ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺤﯿﺎت آنھﺎ در ﺑﯿﻦ ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﺘﻀﻤﻦ اﻗﻮال و اﻓﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرد رﺿﺎﯾﺖ‬
‫و ﻣﺤﺒﺖ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪو درود ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺖھﺎیﺷﺎن را ﻣﻮرد‬
‫ﺗﺤﯿﺖ ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اھﻞ ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﺑﺖھﺎیﺷﺎن را ﻣﺴﺢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮاﯾﺖ‬
‫ﺣﯿﺎﺗﯽ داﺋﻢ‪ ،‬ﺧﻮاھﺎﻧﯿﻢ؛ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ اﺳﻼم آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﮫﺎ اﻣﺮ ﮐﺮد ﺗﺎ ﭘﺎکﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ ﺗﺤﯿﺎت و‬
‫درود و ﺻﻠﻮات و ﺳﻼم و ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ آنھﺎ را ﺑﺮای اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻗﺮار دھﻨﺪ‪«.‬‬
‫و ﺗﺤﯿﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬درود از ﺟﺎﻧﺐ ﺑﻨﺪه ﺑﺮای زﻧﺪهای ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﻣﯿﺮد‪ .‬و اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺤﯿﺎت از ھﺮﮐﺴﯽ ﻏﯿﺮ از او ﺟﻞﺟﻼﻟﻪ ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺣﯿﺎت و‬
‫ﺑﻘﺎء و دوام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ھﯿﭽﮑﺲ ﺟﺰ زﻧﺪهی ﺑﺎﻗﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﻣﯿﺮد و ﭘﺎدﺷﺎھﯽاش زاﯾﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﻖ اﯾﻦ ﺗﺤﯿﺎت ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﻦ ﮐﻼم »اﻟﺼﻠﻮات« اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ھﯿﭻ اﺣﺪی ﺟﺰ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺴﺘﺤﻖ آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای او ﻧﻤﺎز ﮔﺰارده ﺷﻮد و ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن ﺑﺮای ﻏﯿﺮاﻟﻠﻪ از‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ اﻧﻮاع ﮐﻔﺮ و ﺷﺮک ورزﯾﺪن ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺻﻔﺖ ﻣﻮﺻﻮﻓﯽ ﻣﺤﺬوف‬ ‫ِ‬ ‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﻦ ﮐﻼم ﺑﻨﺪه »واﻟﻄﻴﺒﺎت« اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ‪ :‬ﺗﻨﮫﺎ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﻠﻤﺎت و اﻓﻌﺎل و ﺻﻔﺎت و اﺳﻤﺎء‪،‬‬
 ‫‪٣٢١‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﭘﺎک و ﺑﯽﻧﻘﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﺎک اﺳﺖ و اﻓﻌﺎﻟﺶ ﻧﯿﺰ ﭘﺎک اﺳﺖ و ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ‬
‫و ﭘﺎکﺗﺮﯾﻦ ﺻﻔﺎت از آن اوﺳﺖ و اﺳﻤﺎء اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ ﭘﺎکﺗﺮﯾﻦ اﺳﻤﺎء ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و اﺳﻤﺶ‬
‫»اﻟﻄﻴﺐ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و از او ﺟﺰ ﭘﺎک و ﻃﯿﺐ ﺻﺎدر ﻧﻤﯽﮔﺮدد و ﺟﺰ ﭘﺎک و ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮﯾﺶ ﺻﻌﻮد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺟﺰ ﭘﺎک و ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺑﻪ او ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬از‬
‫اﯾﻦرو ھﻤﻪ اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت و اﻓﻌﺎل اوأ ﭘﺎک اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻪ ﺳﻮی او ﻋﻤﻞ و ﮐﻼم ﭘﺎک‬
‫ﺻﻌﻮد و ﻋﺮوج ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﭼﯿﺰھﺎی ﭘﺎﮐﯿﺰه ھﻤﻪ ﺑﺮای اوﺳﺖ و ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﺳﻮی او ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫و از او ﺻﺎدر ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﻪ ﺳﻮی او ﻣﻨﺘﮫﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪» :(١‬إ َّن َ‬
‫اﷲ‬ ‫ِ‬
‫َ ِّ ٌ َ َ ْ ُ َّ‬
‫ﺐ ﻻ �ﻘﺒَﻞ إِﻻ َﻃﻴِّﺒًﺎ« »ﺑﺮاﺳﺘﯽ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﺎک اﺳﺖ و ﺟﺰ ﭘﺎک و ﭘﺎﮐﯿﺰه را‬ ‫ﻃﻴ‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ «.‬و در ﺣﺪﯾﺚ رﻗﯿﻪ )دم ﮐﺮدن( ﻣﺮﯾﺾ ﮐﻪ اﺑﻮداود و ﻏﯿﺮ او رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪،‬‬
‫�« »ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﭘﺎﮐﺎن ھﺴﺘﯽ‪ «.‬و از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺟﺰ ﭘﺎﮐﺎن‬ ‫ﺖ َر ُّب َّ‬
‫اﻟﻄﻴِّب َ‬ ‫آﻣﺪه اﺳﺖ) ‪» :(٢‬أَﻧ ْ َ‬
‫ِ‬
‫َ َ ٰ ٌ َ َ ۡ ُۡ‬
‫در ﻣﺠﺎورت ﺣﻖ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﻪ اھﻞ ﺑﮫﺸﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪﴿ :‬س�م علي�م‬
‫وها َ� ٰ ِ� َ‬ ‫ُۡۡ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫ِين ‪] ﴾٧٣‬اﻟﺰﻣﺮ‪» [٧٣ :‬درودﺗﺎن ﺑﺎد‪ ،‬ﺧﻮب ﺑﻮدهاﯾﺪ و ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ‬ ‫طِبتم فٱدخل‬
‫زﯾﺴﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﻮش ﺑﺎﺷﯿﺪ و داﺧﻞ ﺑﮫﺸﺖ ﺷﻮﯾﺪ و ﺟﺎوداﻧﻪ در آن ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ‬
‫و ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺷﺮع و ﻗ َﺪر اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﮐﺎن ﺑﺮای ﭘﺎﮐﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﺎل‬
‫ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻄﻠﻘﺎ ﭘﺎک ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﻪی ﮐﻠﻤﺎت و اﻓﻌﺎل و ﺻﻔﺎت و اﺳﻤﺎء ﭘﺎک ﺑﺮای او‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ھﯿﭻ اﺣﺪی ﻏﯿﺮ از ذات ﭘﺎﮐﺶ ﻣﺴﺘﺤﻖ آن ﻧﯿﺴﺖ و ھﺮﮔﺰ ﭼﯿﺰی ﭘﺎک‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﺎﮐﯽ آن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﭘﺎﮐﯽ اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﭘﺎﮐﯽ‬
‫ھﺮ ﭼﯿﺰی ﻏﯿﺮ از ﺣﻖ از آﺛﺎر ﭘﺎﮐﯽ ﺣﻖ ﺟﻞﺟﻼﻟﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﯾﻦ ﺗﺤﯿﺖ و درود و‬
‫ﺳﻼم ﭘﺎک‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺮای او ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫»اﻟﺴﻼم« از اﻧﻮاع ﺗﺤﯿﺖ ﺑﻮده و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﺳﻮی ﮐﺴﯽ ﮐﻪ او را ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫دﻋﻮت ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل از وی ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﯽ را ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﮐﻪ آنھﺎ را‬
‫ﺑﺮای ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺧﻮد اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮده و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﺮ وی ﻣﺸﺮوع ﮐﺮده‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻃﻮﻳﻞ ﰲ اﻟﺰﻛﺎة )‪.(١٠١٥‬‬

‫‪ -٢‬أﺑﻮداود ﰲ اﻟﻄﺐ )‪ (٣٨٩٢‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ ﰲ ﻋﻤﻞ اﻟﻴﻮم واﻟﻠﻴﻠﺔ )‪ (١٠٣٧‬وأﲪﺪ )‪ (٢٣٩٥٧‬واﳊﺎﻛﻢ‬
‫)‪ (١٢٧٢‬وأﻋﻠﻪ اﻟﺬﻫﺒﻲ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٢٢‬‬

‫ﮐﻪ از ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﺮ ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ »اﻟﺴﻼم ﻋﻠﻴﻚ أﳞﺎ اﻟﻨﺒﻲ« و ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ و‬
‫ﻣﻘﺮبﺗﺮﯾﻦ آنھﺎ آﻏﺎز ﮐﻨﺪ؛ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﻼم ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﻔﺘﺎح‬
‫اﺳﻼم ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺎﺗﻤﻪی ﻧﻤﺎز ﻣﺸﺮوع ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻨﺪه ﺑﺎ ﺗﮑﺒﯿﺮ و‬
‫ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺗﻤﺠﯿﺪ و ﺑﯿﺎن ﺗﻮﺣﯿﺪ اﻟﻮھﯿﺖ و رﺑﻮﺑﯿﺖ وارد ﻧﻤﺎز ﺷﺪه و آنرا ﺑﺎ‬
‫ﺷﮫﺎدت اﯾﻨﮑﻪ ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﻪ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎدهی اوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫و ھﺮﮔﺎه ﻧﻤﺎز از دو رﮐﻌﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﺤﯿﺖ در وﺳﻂ ﻧﻤﺎز ﻣﺸﺮوع ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺟﻠﺴﻪ و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﯿﻦ دو ﺳﺠﺪه ﮐﻪ ﺟﺪاﮐﻨﻨﺪهی ﺑﯿﻦ دو ﺳﺠﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﺗﺤﯿﺖ در وﺳﻂ ﻧﻤﺎز ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺟﺪا ﮐﺮدن دو رﮐﻌﺖ از ھﻢ‪ ،‬در واﻗﻊ‬
‫اﺳﺘﺮاﺣﺘﯽ ﺑﺮای ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ دو رﮐﻌﺖ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﻧﺸﺎط و ﻗﻮﺗﯽ ﺗﺎزه روی‬
‫آورد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ رﮐﻌﺎت ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎزھﺎی‬
‫ﻧﻔﻞ اﻓﻀﻞ و ﺑﮫﺘﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ دو رﮐﻌﺖ دو رﮐﻌﺖ ﮔﺰارده ﺷﻮد و اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﻧﺎﻓﻠﻪ را ﭼﮫﺎر‬
‫رﮐﻌﺘﯽ ﮔﺰارد‪ ،‬در وﺳﻂ ﻧﻤﺎز ﺑﺮای ﺗﺸﮫﺪ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪.‬‬

‫درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ‪:‬‬

‫ﮐﻠﻤﺎت »اﻟﺘﺤﻴﺎت« در آﺧﺮ ﻧﻤﺎز ﻗﺮار داده ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪی ﻧﻄﻖ ﺗﻘﺎﺿﺎﯾﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ در ﺟﻠﻮی وی ﻗﺮار دارد‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﻧﻤﺎزﮔﺰار از ﻧﻤﺎزش ﻓﺎرغ ﻣﯽﮔﺮدد ﺑﺎ اﻣﯿﺪی ﺗﻮام ﺑﺎ‬
‫ﺗﺮس‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و از ﭘﺮوردﮔﺎرش آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺪان ﻧﯿﺎز‬
‫دارد‪ ،‬ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮای وی ﻗﺒﻞ از ﻃﻠﺐ ﺑﺨﺸﺶ ﮐﺮدن‪ ،‬ﮐﻠﻤﺎت اﻟﺘﺤﯿﺎت ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪای در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺳﻮال و ﻧﯿﺎزش ﻣﺸﺮوع ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﻟﺘﺤﯿﺎت‪ ،‬ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ او ﺑﺮ اﻣﺖ اﺑﻼغ ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬درود‬
‫ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﻪ ﺳﻮی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﻋﺒﻮدﯾﺖ و ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺛﻨﺎی ﺑﺮ ﺣﻖ‬
‫ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ و ﺷﮫﺎدت دادن ﺑﻪ وﺣﺪاﻧﯿﺖ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و رﺳﺎﻟﺖ رﺳﻮﻟﺶ و ﺳﭙﺲ‬
‫درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺗﻮﺳﻞ ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪ .‬و ﭘﺲ از آن ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﮐﻪ در دﻋﺎ‬
‫ﮐﺮدن ھﺮ دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ دوﺳﺖ داری‪ ،‬ﻣﺨﺘﺎری؛ و در واﻗﻊ آن درود و اﻟﺘﺤﯿﺎت‪ ،‬ﺣﻘﯽ ﺑﺮ ﺗﻮ‬
‫و اﯾﻦ دﻋﺎ ﮐﺮدن ﺣﻘﯽ ﺑﺮای ﺗﻮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و درود ﺑﺮ ﺧﺎﻧﺪان رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ھﻤﺮاه درود ﺑﺮ آﻧﺤﻀﺮت ج ﺗﺸﺮﯾﻊ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﮑﻤﯿﻞﮐﻨﻨﺪهی ﺧﻨﮑﯽ ﭼﺸﻤﺎن رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎ اﮐﺮام ﺧﺎﻧﺪان آﻧﺤﻀﺮت و درود‬
 ‫‪٣٢٣‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﺑﺮ آنھﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻣﺸﺮوع ﮔﺮدﯾﺪه ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ درود و‬
‫ﺻﻠﻮات ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺪرش اﺑﺮاھﯿﻢ و ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و ھﻤﻪی‬
‫اﻧﺒﯿﺎء ﭘﺲ از اﺑﺮاھﯿﻢ‪ ،‬از ﺧﺎﻧﺪان اﯾﺸﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج درودی ھﻤﭽﻮن درود ﺑﺮ اﺑﺮاھﯿﻢ و ھﻤﻪ اﻧﺒﯿﺎء ﭘﺲ از اﯾﺸﺎن و ﺧﺎﻧﺪان‬
‫ﻣﻮﻣﻨﺶ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﯾﻦ درود‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ درودی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺑﺮ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج درود ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﺎ اﯾﻦ درود ﺑﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج درود ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬اﻣﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ از‬
‫ھﻤﻪی ﺷﺮارتھﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﻨﺎه ﺟﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺮ ﯾﺎ ﻋﺬاب آﺧﺮت و ﯾﺎ ﺳﺒﺐ آن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺮ ﺟﺰ ﻋﺬاب و اﺳﺒﺎب آن ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻋﺬاب دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺬاب در ﺑﺮزخ و ﻋﺬاب در آﺧﺮت و اﺳﺒﺎب آن ﻓﺘﻨﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻧﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻓﺘﻨﻪی ﮐﺒﺮی و ﻓﺘﻨﻪی ﺻﻐﺮی‪ .‬ﮐﻪ ﻓﺘﻨﻪی ﮐﺒﺮی‪ ،‬ﻓﺘﻨﻪی‬
‫دﺟﺎل و ﻓﺘﻨﻪی ﻣﺮدن ﺑﻮده و ﻓﺘﻨﻪی ﺻﻐﺮی‪ ،‬ﻓﺘﻨﻪی ﺣﯿﺎت ﺑﻮده ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﺟﺒﺮان آن ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﻓﺘﻨﻪی ﻣﺮدن و ﻓﺘﻨﻪی دﺟﺎل‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ دو ﻓﺘﻨﻪ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ آنرا ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫دﻋﺎ ﻗﺒﻞ از ﺳﻼم دادن‪:‬‬

‫ﭘﺲ از درود‪ ،‬ﺑﺮای ﻧﻤﺎزﮔﺰار ھﺮ دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﺎﻟﺢ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮﺗﺶ را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪،‬‬
‫ﻣﺸﺮوع ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ در اﯾﻦ زﻣﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺒﻞ از ﺳﻼم‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻋﺎ ﺑﻌﺪ‬
‫از ﺳﻼم ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﺑﺮای دﻋﺎ ﮐﻨﻨﺪه ﻧﺎﻓﻊﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻮم دﻋﺎھﺎی‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﺑﻮده و از اول ﺗﺎ اﻧﺘﮫﺎی ﻧﻤﺎز اﯾﺸﺎن را در ﺑﺮﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای‬
‫ﮐﻪ در اﺳﺘﻔﺘﺎح و رﮐﻮع و ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن از آن و ﺳﺠﺪه و ﺑﯿﻦ دو ﺳﺠﺪه و در ﺗﺸﮫﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از‬
‫ﺳﻼم‪ ،‬اﻧﻮاع دﻋﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬و اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ را دﻋﺎﯾﯽ ﺗﻌﻠﯿﻢ دادﻧﺪ ﺗﺎ آنرا در ﻧﻤﺎزش‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽس را دﻋﺎﯾﯽ آﻣﻮﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ آنرا در ﻗﻨﻮت ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ھﺮﮔﺎه‬
‫ﺑﺮای ﻗﻮم ﯾﺎ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﻗﻮﻣﯽ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آن دﻋﺎ را در ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از رﮐﻮع ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻗﺒﻞ از ﺳﻼم دادن‪ ،‬درﺣﻘﯿﻘﺖ در ﻣﺤﻞ ﻣﻨﺎﺟﺎت و ﻗﺮب در‬
‫ﭘﯿﺸﮕﺎه اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از اﯾﻦرو درﺧﻮاﺳﺖ وی در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ از‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺳﻼم دادن ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﺟﺎﺑﺖ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺳﻮال ﺷﺪ‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٢٤‬‬

‫ات‬ ‫ﮐﻪ ﮐﺪام دﻋﺎ ﺑﻪ اﺟﺎﺑﺖ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪َ » :(١‬ﺟ ْﻮ َف الﻠَّﻴْﻞ ِ َ ُ ُ َ َّ َ َ‬
‫اﻵﺧ ِﺮ ‪ ،‬ودﺑﺮ الﺼﻠﻮ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺎت« »دﻋﺎی ﻧﯿﻤﻪی آﺧﺮ ﺷﺐ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض‪«.‬‬ ‫َ ُْ َ‬
‫الﻤﻜﺘﻮ� ِ‬
‫و دﺑﺮ اﻟﺼﻼة‪ ،‬ﺟﺰء آﺧﺮ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ھﻤﭽﻮن ﻋﻘﺐ ﺣﯿﻮان و ﻋﻘﺐ دﯾﻮار ﮐﻪ ﺟﺰﺋﯽ از‬
‫ﺧﻮد آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮔﺎھﯽ ﻣﺮاد از آن‪ ،‬ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ اﯾﻦ‬
‫) ‪َ َ ِّ ُ ُ ُ َ ُ َ ْ َ َ ُ ِّ َ ُ َ ُ ِّ َ ُ (٢‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮدهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج دﻻﻟﺖ دارد ‪�» :‬ﺴﺒﺤﻮن‪َ ،‬وﺗ�ﺮﺒون‪َ ،‬وﺤﺗﻤﺪون‪ ،‬دﺑ َﺮ ﻞﻛ ﺻﻼةٍ‬
‫ﺛَ َﻼﺛًﺎ َوﺛَ َﻼ� َ‬
‫� َم َّﺮ ًة« »ﭘﺲ از ھﺮ ﻧﻤﺎز ‪ ٣٣‬ﺑﺎر ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻪ‪ ،‬اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ و اﻟﺤﻤﺪﻟﻠﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ«‬ ‫ِ‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﺮاد از دﺑﺮ و ﻋﻘﺐ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﻧﻈﯿﺮ اﻧﻘﻀﺎء اﺟﻞ‬
‫ﺗﻌﯿﻦ ﺷﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮔﺎھﯽ ﻣﺮاد از ﻟﻔﻆ »دﺑﺮ« زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار از ﻧﻤﺎز‬
‫ﻓﺎرغ ﻣﯽﮔﺮدد و ﮔﺎھﯽ ﻣﺮاد از آن اﻧﺘﮫﺎی ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺳﻼمدادن‪:‬‬

‫ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺳﻼم‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﺎ آن از ﻧﻤﺎز ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺣﺞ )ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﺳﺮ( از ﺣﺞ‬
‫ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻨﺎﺳﮏ آنرا ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬و در واﻗﻊ اﯾﻦ ﺗﺤﻠﯿﻞ دﻋﺎی ﺳﻼﻣﺘﯽ‬
‫‪ -‬ﮐﻪ اﺻﻞ ﺧﯿﺮ و اﺳﺎس آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬از ﺳﻮی اﻣﺎم ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ وی‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﻣﺎم ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮوع ﺷﺪه‬
‫ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ھﻤﭽﻮن ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻣﺎم ﺧﺎرج ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ در آن دﻋﺎﯾﯽ ﺑﺮای اﻣﺎم و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ھﻤﺮاه وی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺳﻼم ﺑﺮای ھﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰاری‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز‬
‫ﮔﺰارد‪ ،‬ﻣﺸﺮوع ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬و از اﯾﻦ ﺗﺤﻠﯿﻞ‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮی ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﻤﯽ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ و زﯾﺒﺎﺗﺮ از ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﻤﺎز‪،‬‬
‫اﻇﮫﺎر ﺑﺰرﮔﻮاری اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﺛﺒﺎتﮐﻨﻨﺪهی ﺟﻤﯿﻊ ﮐﻤﺎل ﺑﺮای اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و‬
‫ﺗﻨﺰﯾﻪ ﺣﻖ از ھﺮ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺺ و ﯾﮑﺘﺎ ﺑﻮدن ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ در آن و ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﺗﺠﻠﯿﻞ‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺗﻔﺎﺻﯿﻞ اﻓﻌﺎل و اﻗﻮال و اﺣﻮال و ھﯿﺌﺎت ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ از اول ﺗﺎ آﺧﺮ ﻧﻤﺎز ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﻀﻤﻮن »اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﭼﻪ‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻤﯽ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ از اﯾﻦ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ اﺧﻼص و ﺗﻮﺣﯿﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟‬

‫‪ -١‬اﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻟﺪﻋﻮات )‪ (٣٤٩٩‬وﺣﺴﻨﻪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٨٤٣‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪.(٥٩٥‬‬
 ‫‪٣٢٥‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫و اﯾﻦ ﺗﺤﻠﯿﻞ از ﺟﺎﻧﺐ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻣﺘﻀﻤﻦ اﺣﺴﺎن ﺑﻪ ﺑﺮادران ﻣﻮﻣﻨﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺎ اﺧﻼص ﺷﺮوع ﺷﺪه و ﺑﺎ اﺣﺴﺎن ﻧﯿﺰ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫رد ﺑﺮ ادﻟﻪی ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﺨﻔﻒﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز‪:‬‬

‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺑﺮ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ و ﺗﺮﺗﯿﺐ وﺿﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ ﭼﻨﺎن‬
‫ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬آﻧﭽﻪ از ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻧﻤﺎز ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ ‪ -‬ﺑﺎ وﺟﻮدیﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺟﺰﺋﯽ از ﻗﺪر و‬
‫ﻣﻨﺰﻟﺖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﻮد ‪ -‬ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد ﻣﮕﺮ ﺑﺎ اﺗﻤﺎم و اﮐﻤﺎل و ﺑﻪ آراﻣﯽ و ﺑﺪون ﺷﺘﺎب‬
‫ﮔﺰاردن آن‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪ .‬و ﻣﺤﺎل اﺳﺖ آﻧﭽﻪ ذﮐﺮ ﻧﻤﻮدﯾﻢ ﺑﺎ‬
‫ﻧﻤﺎزی ﻋﺠﻮﻻﻧﻪ و ﺑﺎ ﺷﺘﺎب و ﻣﺨﻔﻒ ﮐﻪ از ﺷﮫﻮت اﻣﺎم و ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﮔﺮدد‪ .‬و ھﺮﮐﺲ ﺑﺨﻮاھﺪ اﯾﻦ ﻧﻤﺎز را ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﭼﺎرهای ﺟﺰ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن آن ﻧﺪارد‪ .‬و‬
‫ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ در آن ﺣﺮج و ﻣﺸﻘﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﻧﻤﺎز ﻣﺴﺎﻓﺮ و ﻣﻌﺬور‪ ،‬از آن اﺳﺘﺜﻨﺎ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﺳﺘﺪﻻلﺗﺎن ﺑﻪ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ اﯾﺠﺎز و اﺧﺘﺼﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮدﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ درﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎر آﻧﭽﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آنرا اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ و ﺗﺎ ھﻨﮕﺎم‬
‫ﻓﻮت ﺑﺮ آن ﻣﺪاوﻣﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﺧﺘﺼﺎر اﺳﺖ و‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﻪ ﻏﯿﺮ آن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻣﻌﻮذﺗﯿﻦ را ﺗﻼوت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ در ﺳﻔﺮ ﺑﻮده‪،‬‬
‫ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺪان ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺑﺮای ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻣﺒﺎح و ﯾﺎ واﺟﺐ‬
‫ﮔﺸﺘﻪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺸﻘﺖ ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﻗﺼﺮ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮای وی ﺗﺨﻔﯿﻒ در ارﮐﺎن ﻧﻤﺎز ﻣﺒﺎح‬
‫َ‬
‫ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﺮا ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ و ﺗﻼوت رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در َﺣﻀﺮ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺻﺪ آﯾﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ؟‬
‫اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺳﻮرهی ﺗﮑﻮﯾﺮ را ﺗﻼوت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ در ﺳﻔﺮ‬
‫ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ دﻟﯿﻠﯽ در آن ﻧﯿﺴﺖ و اﮔﺮ در ﺣﻀﺮ ﺑﻮده‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ را از‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬ھﻤﺎن ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رواﯾﺖ ﻧﻤﻮده آﻧﺤﻀﺮت ج در ﻧﻤﺎز‬
‫ﺻﺒﺢ ﺷﺼﺖ ﺗﺎ ﺻﺪ آﯾﻪ را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺳﻮرهی »ق«‬
‫و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنرا ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﮔﺎھﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ و ارادهی‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن آنرا داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻋﺎرﺿﻪای ھﻤﭽﻮن ﮔﺮﯾﻪی ﮐﻮدک و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﭘﯿﺶ‬
‫ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬در ﻧﻤﺎز ﺗﺨﻔﯿﻒ ﻗﺎﺋﻞ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪) .‬و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﮐﻪ ﺗﻼوت ﺳﻮرهی ﺗﮑﻮﯾﺮ ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٢٦‬‬

‫ﺑﻮده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ اﺷﺎره دارد ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﺴﺒﯿﺢ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺒﻮده و ﺑﻠﮑﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺮ ﺧﻼف آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻟﺴﻌﺪی ﮐﻪ راوی‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺠﮫﻮل ﺑﻮده و ﺣﺎل وی ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﻧﺲس‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ در ﻧﻤﺎز ﺷﺒﯿﻪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻮد درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ‬
‫ﻣﻘﺪار رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهاش‪ ،‬ﺣﺪود ده ﺗﺴﺒﯿﺢ ﺑﻮد«‪ .‬و اﮔﺮ رواﯾﺖ ﺳﻌﺪی از ﭘﺪر ﯾﺎ ﻋﻤﻮﯾﺶ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد‪ ،‬اﻧﺲس در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع از وی داﻧﺎﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ده‬
‫ﺳﺎل ھﻤﺮاه رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻮده ﮐﺠﺎ و ﻋﻠﻢ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﺎز ھﻤﺮاه رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪ ج ﺑﻮده‪ ،‬ﮐﺠﺎ؟‬
‫و از ﻃﺮﻓﯽ ﻋﻤﻮی اﯾﻦ ﺳﻌﺪی ﯾﺎ ﭘﺪرش از ﺟﻤﻠﻪی ﻣﺸﺎھﯿﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻧﺒﻮده ﮐﻪ ﻣﺪاوﻣﺖ‬
‫و ﻣﻼزﻣﺖ وی ﺑﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ھﻤﭽﻮن ﻣﻼزﻣﺖ اﻧﺲ و ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب و اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری‬
‫و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ و زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖش و ﻏﯿﺮ اﯾﻦھﺎ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺻﻔﺖ ﻧﻤﺎز رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪ ج و اﻧﺪازهی آنرا ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﭼﮕﻮﻧﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای‬
‫ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﺮوﻧﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ در رﮐﻮع‬
‫ﺳﻪ ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ؟! ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ )و ﺑﺎ اﯾﻦ ادﻋﺎ( ﻗﯿﺎم ﭘﺲ از رﮐﻮع را ﭼﻨﺪﯾﻦ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ رﮐﻮع و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﯿﻦ دو ﺳﺠﺪه را ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺠﺪه ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﺷﺪ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ‪ .‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺗﺮدﯾﺪی ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ رﮐﻮع و‬
‫ﺳﺠﺪهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻗﯿﺎم آﻧﺤﻀﺮت ج ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﯿﻦ دو‬
‫ﺳﺠﺪهﺷﺎن ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺳﺠﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﻤﺎ اﻃﺎﻟﻪی اﯾﻦ دو رﮐﻦ را ﻣﮑﺮوه‬
‫داﻧﺴﺘﻪ و ﻋﺪهای از ﺷﻤﺎ ﻏﻠﻮ ﮐﺮده و ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزبس ﺷﺎھﺪ ﺗﻨﺎﺳﺐ رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎ‬
‫ﻗﯿﺎمﺷﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ و در اﯾﻨﺼﻮرت ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺪار آن ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺳﻪ ﺗﺴﺒﯿﺢ ﺑﻮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر آنرا ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺎرﺿﻪای ﺧﻔﯿﻒ ﮔﺰاردﻧﺪ و ھﻤﺎن را ﻋﻤﻮی‬
‫ﺳﻌﺪی ﯾﺎ ﭘﺪرش دﯾﺪه و از آن ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺣﮑﻢ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻃﻮل ﻧﻤﺎز اﻧﺴﺎن از ﻓﮫﻢ و ﻓﻘﻪ او ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫و اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﺳﺰاوارﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ِﻗﻠﺖ ﻓﮫﻢ و ﻓﻘﻪ ﺗﺨﻔﯿﻒ دھﻨﺪهی ﻧﻤﺎز ﺣﮑﻢ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬و ﺣﮑﻢ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ھﻤﺎن ﺣﮑﻢ ﺣﻖ اﺳﺖ و آﻧﭽﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻤﯽ‬
 ‫‪٣٢٧‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﺑﺎﻃﻞ و ﺟﺎﺋﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ در ﺻﺤﯿﺤﺶ) ‪ (١‬از ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﯾﺎﺳﺮس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ََ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ٌ‬ ‫َ َ َ ُ‬ ‫ﻮل َﺻ َﻼة َّ ُ‬
‫َّ ُ َ‬
‫ﺮﺼ ﺧ ْﻄﺒَ ِﺘ ِﻪ‪َ ،‬ﻣﺌِﻨﺔ ِﻣ ْﻦ ﻓِﻘ ِﻬ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺄ ِﻃﻴﻠﻮا‬ ‫الﺮﺟ ِﻞ‪ ،‬وﻗِ‬ ‫ِ‬ ‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ِ » :‬إن ﻃ‬
‫ْ َ‬ ‫الﺼ َﻼ َة‪َ ،‬واﻗْ ُ ُ‬
‫َّ‬
‫ﺮﺼوا اﺨﻟ ُ ْﻄﺒَﺔ« »ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﻃﻮل ﻧﻤﺎز اﻧﺴﺎن و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﺧﻄﺒﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪ و‬
‫ﻋﻼﻣﺖ ﻓﻘﻪ وی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﻤﺎز را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﮕﺰارﯾﺪ و ﺧﻄﺒﻪ را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﺰد دزدان ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻋﺠﻠﻪ ﮐﺮدن در ﻧﻤﺎز از ﻋﻼﻣﺎت ﻓﻘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺰد آنھﺎ ھﺮﮔﺎه‬
‫ﺷﺨﺼﯽ از ارﮐﺎن و ﺳﺠﺪه و رﮐﻮع ﻧﻤﺎز دزدی ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دزدی وی ﻋﻼﻣﺖ ﺑﺮﺗﺮی و ﻓﻘﻪ‬
‫وی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و در ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و ﺳﻨﻦ ﻧﺴﺎﺋﯽ) ‪ (٢‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ اوﻓﯽ رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺴﯿﺎر ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﺪرت ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ در آن ﻓﺎﯾﺪهای ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻧﻤﺎز را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ و ﺧﻄﺒﻪ را ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و از اﯾﻨﮑﻪ در ﮐﻨﺎر زﻧﯽ ﺿﻌﯿﻒ ﯾﺎ ﻣﺴﮑﯿﻨﯽ راه رﻓﺘﻪ و ﻧﯿﺎزش را ﺑﺮﻃﺮف ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺗﮑﺒﺮ ﻧﻤﯽورزﯾﺪﻧﺪ«‪.‬‬
‫آری‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و آﻧﮫﻢ ﮐﻼم اﯾﺸﺎن در ﻣﻮرد ﻧﻤﺎزی ھﻤﭽﻮن ﺟﻤﻌﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺮای آن ﮔﺮدھﻢ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺳﻮرهی‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﻮن را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ) ‪ .(٣‬و ھﺮﮔﺰ ﺣﺘﯽ در ﯾﮏ ﺟﻤﻌﻪ ھﻢ ﺑﻪ ﺳﻪ آﯾﻪ‬
‫آﺧﺮ اﯾﻦ دو ﺳﻮره اﮐﺘﻔﺎ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺮدم ﺳﻨﻦ اﯾﺸﺎن را ﺗﻌﻄﯿﻞ‬
‫ﮐﺮده و ﺑﻪ آﯾﺎت آﺧﺮ اﯾﻦ دو ﺳﻮره اﮐﺘﻔﺎ ﮐﺮده و ھﺮﮔﺰ آنھﺎ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺗﻼوت‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫َ ُ‬ ‫ٓ‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ روز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺳﻮرهی ﴿ال ٓم ‪ ١‬ت�ِ�ل﴾ ﯾﺎ ﺳﺠﺪه‬
‫َۡ ََ َ ۡ‬
‫�� ِن﴾ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ در دو رﮐﻌﺖ ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬ ‫� َ� ٱ ِ� َ ٰ‬
‫و ﴿هل � ٰ‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ آﻧﺤﻀﺮت ھﻤﺮاه ﺑﺎ آراﻣﺶ و ﺗﺎﻧﯽ ﺑﻮد) ‪ .(٤‬ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎری از اﺋﻤﻪ ﺟﻤﺎﻋﺎت اﯾﻦ ﮐﯿﻔﯿﺖ‬
‫را ﺗﻌﻄﯿﻞ ﮐﺮده و ﺑﺮ اﯾﻦ و آن اﮐﺘﻔﺎ ﮐﺮده و ﺑﺮ ﯾﮑﯽ از دو ﺳﻮره در ھﺮدو رﮐﻌﺖ ﮐﻔﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺴﯿﺎری ھﻢ ﮐﻪ ھﺮدو ﺳﻮره را در دو رﮐﻌﺖ ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳋﻄﺒﻪ )‪.(٨٦٩‬‬

‫‪ -٢‬اﺑﻦ ﺣﺒﺎن )‪ (٦٤٢٤) (٦٤٢٣‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ ﰲ اﳉﻤﻌﻪ )‪.(١٤١٤‬‬
‫‪ -٣‬ﻛﲈ ﰲ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳉﻤﻌﻪ )‪.(٨٧٧‬‬
‫‪ -٤‬اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٨٩١‬وﻣﺴﻠﻢ )‪ (٨٨٠‬ﻛﻼﳘﺎ ﰲ اﳉﻤﻌﻪ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٢٨‬‬

‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ اﻣﺎم ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ .‬و درﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ ﻓﺮار از روش رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ اﮔﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪان اﻟﻔﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻋﺎدت ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮایﺷﺎن آورده ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻨﺴﻮخ و ﯾﺎ ﺧﻼف اﺟﻤﺎع اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﻼک و ﻣﻌﯿﺎر و ﻣﯿﺰان در ﻧﺴﺦ‬
‫و ﯾﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮدن ﺑﺎ اﺟﻤﺎع ﻧﺰد آنھﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﻗﻮالﺷﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻄﻮﯾﻞ و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز دﻻﻟﺖ دارد‪ ،‬ﻣﻨﺴﻮخ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ اﺻﺤﺎب‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺪان آ ﮔﺎهﺗﺮ و داﻧﺎﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪،‬‬
‫ﺑﺪان اﺣﺎدﯾﺚ اﺣﺘﺠﺎج ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ و داﻧﺎﺗﺮﯾﻦ اﻣﺖ ﮐﻪ ﺧﻠﻔﺎی راﺷﺪﯾﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪان‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﺻﺪﯾﻖ اﻣﺖ و ﺷﯿﺦ اﺳﻼمس اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را در ﺣﺎﻟﯽ ﻣﯽﮔﺰارد ﮐﻪ در‬
‫آن ﺳﻮرهی ﺑﻘﺮه را از اول ﺗﺎ آﺧﺮ ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ وی‪ ،‬ﮐﮫﻨﺴﺎل و‬
‫ﮐﻮﭼﮏ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻃﻠﻮع‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﮔﺮ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻃﻠﻮع ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺎ را ﻏﺎﻓﻞ ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺖ) ‪ .(١‬و ﻣﻨﮫﺞ و روش‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪی راﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎبس در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻧﯿﺰ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺳﻮرهی‬
‫ﻧﺤﻞ ﯾﺎ ﯾﻮﺳﻒ ﯾﺎ ھﻮد ﯾﺎ ﯾﻮﻧﺲ ﯾﺎ ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنھﺎ از ﺳﻮرهھﺎی دﯾﮕﺮ را ﺗﻼوت‬
‫ﻣﯽﮐﺮد) ‪ .(٢‬و ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮس ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﺗﺨﻔﯿﻒ و ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز اﻣﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺎ ﺳﻮرهی ﺻﺎﻓﺎت اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﻧﺠﺎم ﻣﯽداﻧﻨﺪ درﺣﻘﯿﻘﺖ ھﻤﺎن ﭼﯿﺰی ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﺪان اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﺣﮑﺎﯾﺖ ذﮐﺮ و دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در رﮐﻦ اﻋﺘﺪال ﭘﺲ از رﮐﻮع‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺖ؛ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﭼﻨﺎن آنرا ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﮔﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺤﻀﺮت ج ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪس در ﺑﺎب ﻧﻤﺎز‬
‫ﻇﮫﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﮐﯿﻔﯿﺖ آن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﺑﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮای رﻓﻊ ﺣﺎﺟﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺑﻘﯿﻊ ﻣﯽرﻓﺖ و ﭘﺲ از آن ﻧﺰد اھﻠﺶ رﻓﺘﻪ و وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽآﻣﺪ‪،‬‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را در رﮐﻌﺖ اول ﻧﻤﺎز ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻗﺮاءة اﻟﺼﺪﻳﻖ رﴈ اﷲ ﻋﻨﻪ ﻟﻠﺒﻘﺮة أﺧﺮﺟﻬﺎ ﻣﺎﻟﻚ‪.٨٢/١‬‬

‫‪ -٢‬اﳌﻮﻃﺄ‪.٨٢/١‬‬
 ‫‪٣٢٩‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﭼﻘﺪر ﻋﺠﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻗﺘﺪا ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺣﺮام‬
‫و ﯾﺎ ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ھﺮﮔﺰ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﻪ ﺣﻖ ﻓﺮﺳﺘﺎده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻗﺘﺪا ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﻮرد رﺿﺎﯾﺖ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮔﺮﭼﻪ آنرا‬
‫ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آنرا ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑﯽاﻟﻌﻤﯿﺎء و وارد ﺷﺪن ﺳﮫﯿﻞ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻣﺎﻣﻪ ﺑﺮ‬
‫اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﮐﻪ وی ﻧﻤﺎزی ﮐﻮﺗﺎه‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﻧﻤﺎز ﻣﺴﺎﻓﺮ ﮔﺰارده و ﭘﺲ از آن ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ھﻤﭽﻮن ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ اﺑﯽاﻟﻌﻤﯿﺎء‬
‫ﻣﺘﻔﺮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وی ﺷﺒﻪ ﻣﺠﮫﻮل اﺳﺖ و ھﻤﻪی اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫ﺻﺤﯿﺤﯽ ﮐﻪ از اﻧﺲ ج رواﯾﺖ ﺷﺪه ﺑﺮ ﺧﻼف آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺲ اﯾﻦ ﮐﻼم را ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ وی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺒﯿﻪﺗﺮﯾﻦ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺑﻪ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج دﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺣﺪود ده ﺗﺴﺒﯿﺢ در رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ؟! و ﺧﻮد ﻧﯿﺰ از ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﯿﺎﻣﺶ ﭘﺲ از رﮐﻮع ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﺑﻮد ﮐﻪ دﯾﮕﺮان‬
‫ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ وی دﭼﺎر ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺷﺪه و در ﺑﯿﻦ دو ﺳﺠﺪه ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد؛ و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬از اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﺰارم‪ ،‬درﯾﻎ ﻧﻤﯽورزم و ﺑﺮ‬
‫ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺮدم‪ ،‬ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫و آﻧﭽﻪ از اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺮﯾﺢ و ﺻﺤﯿﺢ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ در رد ﺣﺪﯾﺚ اﺑﯽاﻟﻌﻤﯿﺎء ﮐﻔﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ در ﺳﻨﺪ آنھﺎ و ﻧﻪ در دﻻﻟﺖﺷﺎن ﺷﺒﮫﻪای ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و در ﺻﻮرﺗﯽ ھﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﯽ اﻟﻌﻤﯿﺎء ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ از ﺻﺤﺖ ﺑﻪ دور اﺳﺖ ‪ -‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﺣﻤﻞ ﺷﻮد ﮐﻪ آن ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪ ،‬ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ‬
‫و ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء و ﺗﺤﯿﺖ اﻟﻤﺴﺠﺪ و اﻣﺜﺎل اﯾﻦھﺎ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ھﻤﺎن ﻧﻤﺎزی ﺑﻮده ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج داﺋﻤﺎ آنرا ﺑﺮ اﺻﺤﺎب ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ھﻤﺎن ﺗﺎوﯾﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻄﻼن‬
‫آنرا از ﺑﯿﻦ ﺑﺮده و ﺳﺎﯾﺮ اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﺻﺮﯾﺢ‪ ،‬آنرا ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ھﯿﭻ‬
‫ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﮐﻪ ام اﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪل ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ) ‪» :(١‬آﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ در ﻧﻤﺎز ام اﻟﻘﺮآن را ﺗﻼوت ﮐﺮدﻧﺪ؟« و‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻟﺘﻬﺠﺪ )‪ (١١٦٥‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ ﺻﻼة اﳌﺴﺎﻓﺮﻳﻦ )‪.(٧٢٤‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٣٠‬‬

‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎز را در ﺳﻔﺮ ﻧﯿﺰ ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﮐﻪ ﮔﺎھﯽ در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪،‬‬
‫ﻣﻌﻮذﺗﯿﻦ را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ھﺮﮔﺎه ﺻﺪای ﮔﺮﯾﻪ ﺑﭽﻪای را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎز را ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﺳﻨﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﺟﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎز را ﮐﻮﺗﺎه ﮔﺰاردﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﺗﺨﻔﯿﻒ و‬
‫ﺧﻼﺻﻪﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و ھﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﺰاردﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﺗﻄﻮﯾﻞ و‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در اﻏﻠﺐ اوﻗﺎت‪ ،‬ﻣﺘﻮﺳﻂ ﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ آﻧﭽﻪ اﻧﺲ آنرا اﻧﮑﺎر ﮐﺮد‪ ،‬ﺷﺪت ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺧﻔﯿﻒ‬
‫ﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮدش ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﻤﺎز را ﮐﻮﺗﺎه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺮدﯾﺪی ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﺧﻼف ﺳﻨﺖ و روش رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ُ َ ُ َ َّ ٌ‬
‫ﺎن أﻧ ْ َ‬
‫ﺖ؟« ﮐﻪ‬ ‫اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﺎذس و اﯾﻨﮑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ وی ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻳﺎ ﻣﻌﺎذ‪ ،‬أ�ﺘ‬
‫دزدان ﺟﺰ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﮓ ﻧﺰده و در اول و آﺧﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﺗﺎﻣﻞ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻗﺼﻪی ﻣﻌﺎذس را ﮔﻮش ﮐﻦ‪ :‬از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ) ‪:(١‬‬
‫ﻣﺮدی ﺑﺎ دو ﺷﺘﺮ آﺑﮑﺶ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺷﺐ ﻓﺮارﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬آﻣﺪه و ﻣﻌﺎذس را درﺣﺎﻟﯽ ﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را ﻣﯽﮔﺰارد‪ .‬وی ﺷﺘﺮش را ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪه و ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﻌﺎذس رﻓﺖ‪ .‬ﻣﻌﺎذس‬
‫ﺳﻮرهی ﺑﻘﺮه ﯾﺎ ﻧﺴﺎء را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ آن ﻣﺮد ﻧﻤﺎزش را ﮐﻮﺗﺎه ﮔﺰارد و رﻓﺖ و ﭼﻮن‬
‫آ ﮔﺎه ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺎذس از وی ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﺰد رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آﻣﺪه و از وی ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ََ‬ ‫ﺎن أَﻧ ْ َ‬
‫َ ُ َ ُ َ َ َّ ٌ‬
‫ﺖ؟« او »أﻓﺎﺗِ ٌﻦ« »ای ﻣﻌﺎذ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪ‬ ‫ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻳﺎ ﻣﻌﺎذ‪ ،‬أ�ﺘ‬
‫ﻣﯽاﻓﮑﻨﯽ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻓﺘﻨﻪ ﻣﯽاﻧﮕﯿﺰی«‪ .‬و ﺳﻪ ﺑﺎر اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را ﺗﮑﺮار ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫َ َْ َ‬ ‫َّ‬
‫ﺤﺎﻫﺎ‪َ ،‬والﻠﻴْ ِﻞ ِإذا �ﻐﻰﺸ‪،‬‬
‫َ ُ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫اﺳ َﻢ َر ِّ�ﻚ‪َ ،‬والﺸ ْﻤ ِﺲ وﺿ‬ ‫ﺖ � َﺴﺒِّﺢ ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ ْ َ‬
‫ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻓﻠﻮﻻ ﺻﻠﻴ ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َ َّ ُ ُ َ ِّ َ َ َ َ َ ُ َ َّ ُ‬
‫ﺎﺟ ِﺔ« ﭘﺲ ﭼﺮا ﺳﻮرهھﺎی ﴿ َس ّبِحِ ٱ ۡس َم َر ّ�ِك﴾‪،‬‬ ‫ﻴﻒ َو ُذو اﺤﻟ َ َ‬ ‫ﻓ ِﺈﻧﻪ ﻳﺼ� وراءك الﻜ ِﺒ� والﻀ ِﻌ‬
‫� ‪ ،﴾١‬را در ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪی‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﭘﺸﺖ‬ ‫حٮ ٰ َها ‪َ ﴿ ،﴾١‬وٱ َّ ۡ‬
‫� ِل إ ِ َذا َ� ۡغ َ ٰ‬ ‫َ َّ‬
‫لش ۡمس َو ُض َ‬
‫ِ‬ ‫﴿وٱ‬
‫ﺳﺮ ﺗﻮ ﭘﯿﺮﻣﺮد و ﺿﻌﯿﻒ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد«‪.‬‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٧٠٥‬وﻣﺴﻠﻢ )‪.(٤٦٥‬‬

 ‫‪٣٣١‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫و در ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ) ‪ (١‬از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞس‬
‫ﻗﻮﻣﺶ را اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽداد‪ .‬ﺣﺮام درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻗﺼﺪ آب دادن ﻧﺨﻠﺶ را داﺷﺖ‪ ،‬وارد ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺷﺪ ﺗﺎ ھﻤﺮاه دﯾﮕﺮان ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن دﯾﺪ ﻣﻌﺎذ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻤﺎزش را ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﮔﺰارد و ﺑﻪ ﻧﺨﻠﺶ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪ ﺗﺎ آنرا آﺑﯿﺎری ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽﮐﻪ ﻣﻌﺎذس ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﺮای وی ذﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ وی ﻣﻨﺎﻓﻖ اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﺎ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ آﺑﯿﺎری ﻧﺨﻠﺶ رھﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ اﻧﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺲ ﺣﺮام ﻧﺰد رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آﻣﺪ‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﻌﺎذس ﻧﺰد اﯾﺸﺎن ﺑﻮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﻦ ارادهی آﺑﯿﺎری ﻧﺨﻠﻢ را‬
‫داﺷﺘﻢ ﮐﻪ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪم ﺗﺎ ھﻤﺮاه ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارم‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺎذ ﻧﻤﺎز را ﻃﻮﻻﻧﯽ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻤﺎزم را ﮐﻮﺗﺎه ﮔﺰاردم و ﺑﻪ ﻧﺨﻠﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻢ ﮐﻪ وی ﮔﻤﺎن ﮐﺮده ﻣﻦ ﻣﻨﺎﻓﻖ ھﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫َ َ َّ ٌ َ ْ َ َ َ َّ ٌ َ ْ َ َ ُ ْ‬
‫ﺖ‪ ،‬ﻻ � َﻄ ِّﻮل‬ ‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﻣﻌﺎذس روی آورده و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أ�ﺘﺎن أﻧﺖ‪ ،‬أ�ﺘﺎن أﻧ‬
‫َْ‬
‫ﺎﻫﺎ‪َ ،‬و� ِﻮ ِﻫ َﻤﺎ« »ﻣﺮدم را در ﻓﺘﻨﻪ‬ ‫َ ُ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َْ َْ‬ ‫ﺑﻬ ْﻢ‪ ،‬اﻗْ َﺮأْ‪َ � :‬ﺴ ِّﺒ ْﺢ ْ‬
‫اﺳ َﻢ َر ِّ�ﻚ اﻷﻰﻠﻋ َوالﺸ ْﻤ ِﺲ وﺿﺤ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬
‫ﻣﯽاﻓﮑﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺮدم را در ﻓﺘﻨﻪ ﻣﯽاﻓﮑﻨﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﺮ آنھﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﮑﻦ‪ ،‬در ﻧﻤﺎز ﺳﻮرهھﺎی‬
‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ّ ۡ َ َّ َ َۡ َۡ‬
‫﴿سبِحِ ٱسم ر�ِك ٱ�� ‪﴿ ،﴾١‬وٱلشم ِس وضحٮها ‪ ﴾١‬و اﻣﺜﺎل آنھﺎ را ﺑﺨﻮان‪«.‬‬
‫و از ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ رﻓﺎﻋﻪ اﻧﺼﺎری از ﺳﻠﯿﻢ ‪ -‬ﻣﺮدی از ﺑﻨﯽﺳﻠﻤﻪ ‪ -‬رواﯾﺖ اﺳﺖ) ‪ (٢‬ﮐﻪ وی‬
‫ﻧﺰد رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آﻣﺪه و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞس ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﻢ ﻧﺰد ﻣﺎ آﻣﺪه و درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﺎ در روز ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺎرھﺎیﻣﺎن ھﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮای ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﺪا ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺶ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮ ﻣﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮔﺰارد‪ .‬ﭘﺲ رﺳﻮل‬
‫َ‬ ‫َّ َ ْ ُ َ ِّ َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ َُ ُ َْ ََ َ َ ُ‬
‫� ْﻦ َ� َّﺘﺎﻧًﺎ‪ ،‬إِ َّﻣﺎ أ ْن ﺗ ُ َﺼ َ‬
‫� َﻣ ِﻲﻌ‪َ ،‬و�ِﻣﺎ أن ﺨﺗﻔﻒ َﻰﻠﻋ‬ ‫اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻳﺎ ﻣﻌﺎذ �ﻦ ﺟﺒ ٍﻞ‪ ،‬ﻻ ﺗ‬
‫َ َ‬
‫ﻗ ْﻮ ِمﻚ« »ای ﻣﻌﺎذ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﯿﺰارﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﺒﺎش‪ .‬ﯾﺎ ھﻤﺮاه ﻣﻦ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار و ﯾﺎ ﻧﻤﺎز را ﺑﺮ‬

‫‪ -١‬اﳌﺴﻨﺪ )‪ (١٢٢٤٧‬واﻟﺒﺰار )‪ (٤٨١‬ﻣﻦ ﻛﺸﻒ اﻻﺳﺘﺎروﻗﺎل اﳍﻴﺜﻤﻲ ﰲ ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪ :٧١/٢‬ورﺟﺎل أﲪﺪ‬
‫رﺟﺎل اﻟﺼﺤﻴﺢ وﻋﺮاه اﳊﺎﻓﻆ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﰲ اﻹﺻﺎﺑﺔ ﻋﻤﺪ ﺗﺮﲨﻪ ﺣﺮام ‪ -‬ﺣﻴﺚ ﺿﺒﻄﺖ اﻻﺳﻢ ﻣﻨﻪ وﻣﻦ‬
‫ﻣﺼﺎدره اﻟﺴﺎﺑﻘﺔ‪ -‬إﱃ اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ وأﺑﻮﻳﻌﲆ واﺑﻦ اﻟﺴﻜﻦ وﺻﺤﺤﻪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﳌﺴﻨﺪ )‪ (٢٠٦٩٩‬وﻗﺎل اﳍﻴﺜﻤﻲ ﰲ ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪ :٧٢-٧١/٢‬رواه أﲪﺪ‪ ،‬وﻣﻌﺎذ ﺑﻦ رﻓﺎﻋﺔ ﱂ ﻳﺪرك اﻟﺮﺟﻞ‬
‫اﻟﺬي ﻣﻦ ﺑﻨﻲ ﺳﻠﻤﺔ ﻷﻧﻪ اﺳﺘﺸﻬﺪ ﺑﺄﺣﺪ وﻣﻌﺎذ ﺗﺎﺑﻌﻲ‪ .‬واﷲ أﻋﻠﻢ‪ .‬وأﺑﻮداود )‪ (٧٩٣) (٧٩٢‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‬
‫)‪.(٣٨٤٧) (٩١٠‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٣٢‬‬

‫آن؟« »ای ﺳﻠﯿﻢ‪ ،‬ﭼﻪ‬ ‫َ ُ َُْ َ َ َ َ َ َ ُْ ْ‬

‫ﻗﻮﻣﺖ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﮕﺰار‪ «.‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻳﺎ ﺳﻠﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺎذا ﻣﻌﻚ ِﻣﻦ اﻟﻘﺮ ِ‬
‫ﻣﻘﺪار از ﻗﺮآن ھﻤﺮاه ﺗﻮﺳﺖ؟ )در ﺣﺎﻓﻈﻪ داری(« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ از اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﮫﺸﺖ را‬
‫ﻣﯽﻃﻠﺒﻢ و از آﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬از زﻣﺰﻣﻪی ﺷﻤﺎ و ﻣﻌﺎذ و‬
‫آﻧﭽﻪ ﺑﺎ آن اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل را در ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﻧﻤﯽداﻧﻢ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻣﻨﺎﺟﺎﺗﯽ ھﻤﭽﻮن‬
‫َََُْ‬ ‫ََْ َ ُ َََْ‬
‫� دﻧﺪﻧ ِﻲﺘ‪َ ،‬ودﻧﺪﻧﺔ‬ ‫ﻣﻨﺎﺟﺎت ﺷﻤﺎ و ﻣﻌﺎذ را ﻧﺪارم‪ .‬ﭘﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬وﻫﻞ ﺗ ِﺼ‬
‫ُ َ َّ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َّ َ َ َ ُ َ‬
‫ﻮذ ﺑ ِﻪ ِﻣ َﻦ َّ‬
‫ﺎر« »آﯾﺎ زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻦ و ﻣﻌﺎذ را ﺟﺰ اﯾﻦ ﻣﯽداﻧﯽ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ِ‬ ‫ﻣﻌﺎ ٍذ إِﻻ أن �ﺴﺄل اﷲ اﺠﻟﻨﺔ‪ ،‬و�ﻌ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎ ھﻢ از اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﮫﺸﺖ را ﻣﯽﺧﻮاھﯿﻢ و از آﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺟﻮﯾﯿﻢ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ از ﺑﺮﯾﺪه رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ) ‪ :(١‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ‬
‫َّ َ ُ‬
‫لساعة﴾ را‬ ‫ت ٱ‬ ‫ﺟﺒﻞ ج ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را ﺑﺮ ﯾﺎراﻧﺶ درﺣﺎﻟﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ در آن ﴿ٱ ۡ� َ َ‬
‫� َ� ِ‬
‫ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﻗﺒﻞ از اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻌﺎذس از ﻧﻤﺎز ﻓﺎرغ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‬
‫و رﻓﺖ و اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﻌﺎذس ﺳﺨﻦ ﺗﻨﺪی در ﻣﻮرد وی ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬آن ﺷﺨﺺ‬
‫ﺑﺮای ﻋﺬر ﺧﻮاھﯽ ﻧﺰد رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آﻣﺪه و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ در ﻧﺨﻠﺴﺘﺎﻧﻢ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﺑﺮ آب‬
‫َ ُ‬
‫ض َ‬ ‫َّ‬ ‫ِّ‬
‫حٮ ٰ َها ‪﴾١‬‬ ‫آن ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ‪ .‬ﭘﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ﻣﻌﺎذس ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﺻﻞ ﺑِـ ﴿ َوٱلش ۡم ِس و‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َو َ�ْﻮ َﻫﺎ ﻣ َﻦ ُّ‬
‫الﺴ َﻮ ِر« ﺑﺎ ﺗﻼوت ﺳﻮرهی ﴿ َوٱلش ۡم ِس َوض َحٮ ٰ َها ‪ ﴾١‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن از دﯾﮕﺮ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﺳﻮرهھﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار‪«.‬‬
‫اﯾﻦ اﻋﺘﺮاض اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ داده ﺷﺪه‪ :‬ﮐﻪ ﻗﺼﻪی ﻣﻌﺎذس ﺗﮑﺮار ﺷﺪه و در واﻗﻊ ﯾﮏ‬
‫ﻗﺼﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﺟﻮاب در ﻧﮫﺎﯾﺖ دوری از ﺻﻮاب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻣﻌﺎذس ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻓﻘﯿﻪﺗﺮ از آن ﺑﻮد ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج وی را از ﭼﯿﺰی ﻧﮫﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎز وی ﺑﺪان ﻋﻤﻞ‪،‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺮدد‪ .‬ﺑﮫﺘﺮ از اﯾﻦ ﺟﻮاب آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬وی در رﮐﻌﺖ اول ﺳﻮرهی »اﻟﺒﻘﺮة« و در‬
‫َّ َ ُ‬
‫لساعة﴾ را ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ھﻤﺮاه وی در‬ ‫رﮐﻌﺖ دوم ﺳﻮرهی ﴿ٱ ۡ� َ َ‬
‫� َ� ِ‬
‫ت ٱ‬
‫رﮐﻌﺖ اول ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺳﻮرهی ﺑﻘﺮه را ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ ﮐﻪ ﻗﺮاﺋﺖ وی‬
‫َّ َ ُ‬
‫اعة﴾ را ﺗﻼوت ﮐﺮده‬ ‫را در رﮐﻌﺖ دوم ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﮐﻪ وی ﺳﻮرهی ﴿ٱ ۡ� َ َ‬
‫� َ� ِ‬
‫ت ٱلس‬
‫اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ آﻣﺪه‪ ،‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ وی در ﻧﻤﺎز ﺳﻮرهی ﺑﻘﺮه را ﺗﻼوت ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ از راوﯾﺎن ﺷﮏ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﻮرهی ﺑﻘﺮه و ﻧﺴﺎء را ﺗﻼوت ﮐﺮده‬

‫‪ -١‬اﳌﺴﻨﺪ )‪ (٢٣٠٠٨‬وﻗﺎل اﳍﻴﺜﻤﻲ ﰲ ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪ :١١٩/٢‬رواه أﲪﺪ ورﺟﺎﻟﻪ رﺟﺎل اﻟﺼﺤﻴﺢ‪.‬‬
 ‫‪٣٣٣‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬
‫َّ َ ُ‬
‫لساعة﴾ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻌﺎذس در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه و‬ ‫اﺳﺖ و ﻗﺼﻪی ﻗﺮاﺋﺖ ﴿ٱ ۡ� َ َ‬
‫� َ� ِ‬
‫ت ٱ‬
‫آﻧﭽﻪ در ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪان ﺳﺰاوارﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﺑﺮس ﺣﺪﯾﺚ‬
‫را ﺣﻔﻆ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻌﺎذس ھﻤﺮاه رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را ﻣﯽﮔﺰارد و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻗﻮﻣﺶ آﻣﺪه و ﺑﺮ آنھﺎ اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽداد و ﺳﻮرهی ﺑﻘﺮه را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫ﻗﺼﻪ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺟﺎﺑﺮس اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ داده ﮐﻪ ﻣﻌﺎذس ﯾﮏ ﺑﺎر اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را‬
‫اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ و ﺳﻮرهی ﺑﻘﺮه را ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ و ﺷﮑﯽ در آن ﻧﺪارد‪ .‬و ﺑﺮ ﺻﺤﺖ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﺻﺤﯿﺤﻦ ﻧﯿﺰ آنرا ﺗﺨﺮﯾﺞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﺗﻔﺎق ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬واﻟﻠﻪ اﻋﻠﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﻤﻖ و ﺷﺪت ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ از آن ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ واﺿﺢ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﻤﻖ و زﯾﺎدهروی و ﺷﺪت ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از آن‬
‫ﻧﮫﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺎن ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﺎ روش آﻧﺤﻀﺮت ج و اﺻﺤﺎب ﮔﺮاﻣﯽ اﯾﺸﺎن و آﻧﭽﻪ آنھﺎ ﺑﺮ‬
‫آن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺑﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و ﺧﻠﻔﺎی‬
‫راﺷﺪﯾﻦش ﭘﺲ از اﯾﺸﺎن‪ ،‬در ﻋﻤﻠﮑﺮدی ﮐﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺾ ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ و ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪان اﺑﺎورزﯾﺪه و ﺟﮫﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﺮآﻧﮑﻪ ﺟﮫﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﺗﻌﻤﻖ و زﯾﺎدهروی و اﻓﺮاط ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎ‬
‫آن آﻣﺪه و ﺗﺠﺎوز و ﻏﻠﻮ ﮐﺮدن در آن؛ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن و ﺗﻔﺮﯾﻂ در آن و ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﺳﺎزی و ﮐﺎﺳﺘﻦ از آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﮐﻪ در واﻗﻊ ھﺮدو ﺧﻄﺎ و ﮔﻤﺮاھﯽ و ﺿﻼﻟﺖ و اﻧﺤﺮاف از‬
‫راه ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﻣﻨﮫﺞ و راه و روش اﺳﺘﻮار و ﭘﺎﯾﺪار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و دﯾﻦ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯿﻦ‬
‫ﻏﻠﻮﮐﻨﻨﺪهی در آن و ﺗﺮک ﮐﻨﻨﺪه و ﮔﺮﯾﺰان از آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪» :(١‬ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﻠﻮب و‬
‫روش ﻣﯿﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻏﻠﻮ ﮐﻨﻨﺪه ﺑﻪ ﺳﻮی آنھﺎ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و آﻧﮑﻪ از ﭘﺲ ﻣﯽرود و‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪ رو ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﺪاﻧﮫﺎ ﻣﻠﺤﻖ ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ھﯿﭻ اﻣﺮی ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺪان اﻣﺮ ﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن در آن ﺑﻪ دو ﺻﻮرت وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻏﻠﻮ ﮐﺮدن در آن و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺗﻘﺼﯿﺮ‬
‫و ﮐﻮﺗﺎھﯽ و ﮐﺎﺳﺘﻦ از آن ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ «.‬و ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻠﻒ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬دﯾﻦ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬

‫‪ -١‬ﻣﺼﻨﻒ اﺑﻦ أﰊ ﺷﻴﺒﺔ )‪.(٣٤٤٩٨‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٣٤‬‬

‫ﺑﯿﻦ ﻏﻠﻮﮐﻨﻨﺪهی در آن و ﺗﺮک ﮐﻨﻨﺪه و ﮔﺮﯾﺰان از آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫ﺑﻪ راﺳﺘﯽ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﻣﻮاﺿﻊ ﺑﺴﯿﺎری از ﮐﺘﺎﺑﺶ‪ ،‬اھﻞ وﺳﻂ و ﻣﯿﺎﻧﻪ را ﮐﻪ در ﺑﯿﻦ‬
‫اﯾﻦ دو ﮔﺮوه ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻣﺪح ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ َ َ ٓ َ َ ُ ْ َ ۡ ُ ۡ ُ ْ َ َ ۡ َ ۡ ُ ُ ْ َ َ َ َ ۡ َ َ َ َ‬
‫� �ٰل ِك ق َو ٗاما ‪] ﴾٦٧‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪» [٦٧ :‬و‬ ‫�فوا ولم �ق�وا و�ن �‬
‫﴿وٱ�ِين إِذا أنفقوا لم � ِ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺧﺮج ﮐﺮدن )ﻣﺎل ﺑﺮای ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮاده( ﻧﻪ زﯾﺎده روی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﻧﻪ ﺳﺨﺘﮕﯿﺮی و ﺑﻠﮑﻪ در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو )ﯾﻌﻨﯽ اﺳﺮاف و ﺑﺨﻞ‪ ،‬ﺣﺪ( ﻣﯿﺎﻧﻪ روی و اﻋﺘﺪال را‬
‫ُ َّ‬ ‫ُۡ ًَ َ ُ َ َ َ‬ ‫َ َۡ ۡ‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ «.‬و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و� � َعل يَ َد َك َمغلولة إ ِ ٰ� � ُنقِك َو� ت ۡب ُس ۡط َها �‬
‫َ َ ۡ ُ َ َ ُ ٗ َّ ۡ‬ ‫ۡ‬
‫ورا ‪] ﴾٢٩‬اﻹﺳﺮاء‪» [٢٩ :‬دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﮔﺮدن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺴﺘﻪ‬ ‫� ُس ً‬ ‫ٱلبَ ۡس ِط �تقعد ملوما‬
‫ﻣﺪار )و از ﮐﻤﮏ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺧﻮدداری ﻣﮑﻦ و ﺑﺨﯿﻞ ﻣﺒﺎش‪ (،‬و آنرا ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﮔﺸﺎده‬
‫ﻣﺴﺎز )و ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﯽﺣﺴﺎب ﻣﮑﻦ و اﺳﺮاف ﻣﻮرز‪ ،‬ﺑﺪان ﮔﻮﻧﻪ( ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﻮد از ﮐﺎر‬
‫ﺑﻤﺎﻧﯽ و ﻣﻮرد ﻣﻼﻣﺖ )اﯾﻦ و آن( ﻗﺮار ﮔﯿﺮی و ﻟﺨﺖ و ﻏﻤﻨﺎک ﮔﺮدی‪ «.‬و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِيرا ‪] ﴾٢٦‬اﻹﺳﺮاء‪[٢٦ :‬‬‫لسبيل َو َ� ُ� َب ّذ ِۡر َ� ۡبذ ً‬
‫ات َذا ٱ ۡل ُق ۡر َ ٰ َ َّ ُ َ ۡ ۡ َ َ ۡ َ َّ‬
‫﴿ َو َء ِ‬
‫� حقهۥ وٱل ِمسكِ� وٱ�ن ٱ ِ ِ‬
‫ﻣﺤﺒﺖ( و ﺣﻖ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ و‬ ‫ﻣﻮدت و ّ‬ ‫»ﺣﻖ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ را )از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬ﺻﻠﻪ رﺣﻢ و ﻧﯿﮑﻮﺋﯽ و ّ‬

‫واﻣﺎﻧﺪه در راه را )از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬زﮐﺎت و ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن( ﺑﭙﺮداز‪ ،‬و ﺑﻪ ھﯿﭻ وﺟﻪ زﯾﺎده روی‬
‫ﻣﮑﻦ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻨﻊ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ و در راه ﻣﺎﻧﺪه از ﺣﻖﺷﺎن اﻧﺤﺮاﻓﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻮی‬
‫ﺑﺨﻞ ورزﯾﺪن‪ ،‬و ﺗﺒﺬﯾﺮ و اﺳﺮاف در ﺣﻖ آنھﺎ اﻧﺤﺮاف در ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﺪاﻧﮫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ رﺿﺎﯾﺖ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫اﻣﺖ‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﻪروﺗﺮﯾﻦ اﻣﺖھﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻗﺒﻠﻪی آن وﺳﻂﺗﺮﯾﻦ ﻗﺒﻠﻪھﺎ در ﻣﯿﺎن دو‬
‫ﻗﺒﻠﻪی ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و آﻧﭽﻪ وﺳﻂ اﺳﺖ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫آﻧﭽﻪ در اﻃﺮاف اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻣﻌﺮض ﻧﻔﻮذ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﲠـــﺎ اﳊـــﻮادث ﺣﺘـــﯽ اﺻـــﺒﺤﺖ ﻃﺮﻓـــﺎ«‬ ‫»ﻛﺎﻧــﺖ ﻫــﻲ اﻟﻮﺳــﻂ اﳌﺤﻤــﯽ ﻓﺎﻛﺘﻨﻔــﺖ‬
‫»او در وﺳﻂ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﻮادث وی را در ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺖ و او ﮐﻪ در وﺳﻂ‬
‫ﺑﻮد ھﻤﭽﻮن اﻃﺮاف ﮔﺮدﯾﺪ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻣﻮرد اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺤﺒﺖ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و ﺻﻮت و‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ اﯾﺸﺎن‪ ،‬آﻧﺎن را وا ﻣﯽداﺷﺖ ﺗﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻃﺎﻟﻪی ﻧﻤﺎز ﺗﻮﺳﻂ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ‬
‫و ﺑﺮدﺑﺎری ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻣﺸﻘﺘﯽ را اﺣﺴﺎس ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٣٣٥‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺐ اﯾﺸﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪ ،‬آنھﺎ را وا ﻣﯽداﺷﺖ ﮐﻪ ﺟﺎن و‬
‫ﻣﺎل ﺧﻮد را در ﭘﯿﺸﮕﺎه او ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺎ ﺟﺎن ﺧﻮد از ﺟﺎن ﻣﺒﺎرک اﯾﺸﺎن ﺣﻔﺎﻇﺖ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺟﻠﻮی اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺮگ ﭘﯿﺶ ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﺟﺎنﺷﺎن‬
‫را در راه رﺿﺎی ﻣﺤﺒﻮب ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ اﯾﻦ ﺷﺎن و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ از آﻧﺤﻀﺮت ج ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ‬
‫در راه ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ از ﺳﻨﺖھﺎی ﮔﮫﺮ ﺑﺎرش ﺑﻪ ﻣﻼﻣﺖ ھﯿﭻ ﻣﻼﻣﺖ ﮐﻨﻨﺪهای ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫و ﺳﺮزﻧﺶ ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬آنھﺎ را از ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺳﻨﺖھﺎﯾﺶ ﺑﺎز ﻧﻤﯽدارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در‬
‫ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ و ﭘﯿﺮوی و ِﺳﯿﺮ ﮐﺮدن در ﻣﺴﯿﺮ ﺣﻖ ﺑﺎ روش و ھﺪاﯾﺖ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪ ،‬ﻣﻼﻣﺖ ھﺮ‬
‫ﻣﻼﻣﺖ ﮐﻨﻨﺪهای و ﻃﻌﻦ ھﺮ ﻃﻌﻨﻪ زﻧﻨﺪهای و دﺷﻤﻨﯽ ھﺮ ﺟﺎھﻠﯽ را ﺑﻪ دوش ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻨﺖ ﻣﺒﺎرک و اﻃﮫﺮش ﺑﻪ آراء اﻓﺮاد راﺿﯽ ﺷﺪه و ﺑﺪان ﺗﻤﺴﮏ‬
‫ﺟﺴﺘﻪ و از آن روی ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ و ﻧﺼﻮص ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ را ﺑﺪان ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ‪-‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه را ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ‪ -‬درواﻗﻊ آﻧﭽﻪ از ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ آراء اﻓﺮاد‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﮐﺮده و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ آنھﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﻮاع ﺗﺎوﯾﻞ و ﺑﺎ ﻣﻼﻃﻔﺖ و آراﻣﯽ‬
‫رد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻇﺎھﺮ اﯾﻦ ﻧﺺ ﻣﺘﺮوک ﺑﻮده و ﺑﺎری‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﺪان ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ و ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬آن ﻣﻨﺴﻮخ‬
‫اﺳﺖ و ﮔﺎھﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از آنھﺎ ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬داﻧﺎﺗﺮ و آ ﮔﺎهﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ )ﺑﻪ ﮔﻤﺎﻧﺶ( ﻧﺰد وی دﻟﯿﻞ ﺻﺤﯿﺤﯽ‬
‫در آﻧﭽﻪ ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ اﻗﺘﻀﺎی ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ را دارد‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﭘﯿﺮوان رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻣﺠﺎھﺪهی ﺑﺎ اﯾﻦ ِﻓ َﺮق‪ ،‬ھﻤﯿﺸﻪ در ﻣﯿﺪان ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﺑﻮده و ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﭘﯿﺮوی ﮐﺮدن از ﺳﻨﺖھﺎی ﮔﮫﺮﺑﺎر آﻧﺤﻀﺮت ج ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮده و ﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺑﺰرﮔﻮار ﻧﺒﻮی در دﯾﺪﮔﺎن اﯾﺸﺎن ﻏﺎﯾﺐ ﺑﻮده‪ ،‬درﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺎنﺷﺎن ھﺪاﯾﺖ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﯽ را ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮ آن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪:‬‬

‫ﭘﺲ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﺸﺎھﺪه‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬از ﺑﺪو روی آوردن ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ و ﮔﻔﺘﻦ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺗﺎ ﺳﻼم دادن آﻧﺤﻀﺮت ج از ﻧﻤﺎز‪ ،‬را‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭘﺲ ھﺮ آﻧﭽﻪ از آنرا ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ﺑﺮای ﺧﻮد اﺧﺘﯿﺎر ﮐﻦ‪:‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٣٦‬‬

‫ﻗﯿﺎم و ﻗﺮاﺋﺖ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز‪:‬‬

‫ھﺮﮔﺎه رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﮐﺮده و در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻧﻤﺎزﺷﺎن‬
‫اﯾﺴﺘﺎده و ﺳﭙﺲ دﺳﺘﺎن ﻣﺒﺎرک را ﺗﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺮﻣﻪ ﮔﻮﺷﮫﺎیﺷﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﻧﮕﺸﺘﺎن رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ و ﺑﺎز ﺑﻮدﻧﺪ و در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ »اﷲ أﻛﱪ« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬و ﻗﺒﻞ از‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﺗﮑﺒﯿﺮ‪ ،‬ھﺮﮔﺰ اﯾﻦ ﺟﻤﻼت را ﺗﮑﺮار ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﻧﯿﺖ ﮐﺮدم ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻓﺮض ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ ،‬و ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ ﺑﺮای اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ روی آوردم و اﻣﺎم ھﺴﺘﻢ‪ «.‬و ﺣﺘﯽ‬
‫ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪ از ﻣﺠﻤﻮع اﯾﻦ ﺟﻤﻼت از اول ﺗﺎ آﺧﺮ ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫اﺻﺤﺎب ﺑﺰرﮔﻮار آﻧﺤﻀﺮت ج‪ ،‬ﺣﺮﮐﺎت و ﺳﮑﻨﺎت و ھﯿﺌﺖ ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را از اﯾﺸﺎن‬
‫ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ رﯾﺶ ﻣﺒﺎرﮐﺸﺎن در ﻧﻤﺎز را ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺣﺘﯽ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﯾﮏ ﺑﺎر رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﻧﻮه دﺧﺘﺮش )زﯾﻨﺐ( را ﺣﻤﻞ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و آنرا‬
‫رھﺎ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﻪی آنھﺎ اﺗﻔﺎق ﮐﺮده و اﯾﻦ )ﻧﯿﺖ‬
‫زﺑﺎﻧﯽ( را ﺗﺮک ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ در واﻗﻊ ﺷﻌﺎر ورود ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﯿﺰی از اﯾﻦ اﻗﻮال از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ اوﻟﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮﺗﺶ ج اﻗﺘﺪا ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﺪان ﻣﺒﺎدرت ﻣﯽورزﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﻮدﯾﻢ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﮔﻔﺘﻦ ﺗﮑﺒﯿﺮ‪ ،‬دﺳﺖ ﭼﭗ را ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ و آنرا در ﺑﺎﻻی ﻣﻔﺼﻞ‬
‫دﺳﺖ ﭼﭗ ﻗﺮار داده و دﺳﺖھﺎ را ﺑﺮ روی ﺳﯿﻨﻪ) ‪ (٢‬ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ و ﺳﭙﺲ اﯾﻦ دﻋﺎ را‬
‫َّ‬ ‫َ َْ‬ ‫) ‪ْ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َّ ُ َّ (٣‬‬
‫الﻤﻐ ِﺮ ِب‪ ،‬الﻠ ُﻬ َّﻢ‬ ‫ﺮﺸ ِق و‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ‪» :‬الﻠﻬﻢ ﺑﺎ ِﻋﺪ ﺑي ِ� و�� ﺧﻄﺎﻳﺎي‪ ،‬ﻛﻤﺎ ﺑﺎﻋﺪت �� الﻤ ِ‬
‫ْ‬ ‫َّ ُ َّ ْ ْ َ َ َ َ ْ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ُ َ َّ َّ ْ ُ َ ْ َ ُ َ َّ َ‬ ‫َ ِّ‬
‫ﺎي ﺑِﺎل َﻤﺎ ِء َواﺜﻟَّﻠ ِﺞ‬ ‫اﺪﻟ� ِﺲ‪ ،‬الﻠﻬﻢ اﻏ ِﺴﻞ ﺧﻄﺎﻳ‬ ‫�ﻘ ِ� ِﻣﻦ اﺨﻟﻄﺎﻳﺎ ﻛﻤﺎ �ﻨﻰﻘ اﺜﻟﻮب اﻷ�ﻴﺾ ِﻣﻦ‬
‫اﻟﺮﺒ ِد« »ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﻣﻦ و ﮔﻨﺎھﺎﻧﻢ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﺎﻧﺪاز ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب‬ ‫َو َ َ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺪاﺧﺘﯽ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﺎرﭼﻪ ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬از ﭘﻠﯿﺪی و ﭼﺮک‪ ،‬ﭘﺎک و ﺻﺎف‬

‫‪ -١‬ﻫﺬا ﻟﻔﻆ ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٣٩١‬‬

‫‪ -٢‬در ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻃﺮﯾﻘﻪی دﺳﺖ ﺑﺴﺘﻦ در ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد اﯾﻦ ﺣﻘﯿﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺳﯿﺪ زﮐﺮﯾﺎ‬
‫ﺣﺴﯿﻨﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﯿﻮه دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﻗﯿﺎم ﻧﻤﺎز« رﺟﻮع ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ دﻻﯾﻞ رواﯾﯽ ﻣﺬاھﺐ و اﻗﻮال اﺋﻤﻪ ﺣﺪﯾﺚ در ﻣﻮرد اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ در اﯾﻨﺘﺮﻧﺖ ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٧٤٤‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪.(٥٩٨‬‬
 ‫‪٣٣٧‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﮔﻨﺎھﺎﻧﻢ را ﭘﺎک و ﺻﺎف ﺑﮕﺮدان‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﮔﻨﺎھﺎﻧﻢ را ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ آب‪ ،‬ﯾﺦ و‬
‫ﺗﮕﺮگ ﺑﺸﻮی و ﭘﺎک ﮔﺮدان‪«.‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫َ‬
‫ات َواﻷ ْرض‬ ‫� ل ِ ِ َ َ َ َّ َ َ‬ ‫ﺖ َو ْﺟ ِ َ‬ ‫و ﮔﺎھﯽ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ) ‪َ » :(١‬و َّﺟ ْﻬ ُ‬
‫�ي �ﻄﺮ الﺴﻤﺎو ِ‬
‫ِّ‬
‫� َرب‬
‫َّ‬ ‫َ ََْ َ َ َ َ‬ ‫َُُ‬ ‫ْ ُ ْ َ َّ َ َ‬ ‫ﻴﻔﺎ‪َ ،‬و َﻣﺎ أَﻧَﺎ ِﻣ َ‬
‫َ ً‬
‫ﺮﺸ ِ��‪ِ ،‬إن ﺻﻼ ِﻲﺗ‪ ،‬و�ﺴ ِﻲﻜ‪ ،‬و�ﻴﺎي ‪ ،‬ومﻤ ِﺎﻲﺗ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻤ‬ ‫ال‬ ‫«‬ ‫‪۵۳۵‬‬ ‫‪:‬‬‫ص‬ ‫»‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺣ ِﻨ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﻪﻟ إﻻ أﻧ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ُ َّ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ْ ُ َ َ َ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ‬
‫َ‬
‫ﺖ‬ ‫ُ َ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬و�ِﺬلِﻚ أ ِمﺮت وأﻧﺎ ِﻣﻦ الﻤﺴ ِﻠ ِﻤ�‪ ،‬الﻠﻬﻢ أﻧﺖ الﻤ ِﻠﻚ ﻻ ِإ ِ‬ ‫َاﻟﻌﺎل ِﻤ�‪ ،‬ﻻ َ ِ‬
‫َ ً َّ ُ َ َ ْ‬ ‫َ ََْْ ُ َْ َ ْ ْ ُُ‬ ‫ْ َ َ ِّ َ َ َ ْ ُ َ َ َ ْ ُ َ ْ‬
‫ﻴﻌﺎ‪ِ ،‬إﻧﻪ ﻻ �ﻐ ِﻔ ُﺮ‬ ‫ﻤﺟ‬
‫ﻮ� ِ‬‫ﺖ �ﻔ ِﻲﺴ‪َ ،‬وا�ﺮﺘﻓﺖ ﺑِﺬﻧ ِﻲﺒ‪ ،‬ﻓ َﺎﻏ ِﻔﺮ ِﻲﻟ ذﻧ َِ‬ ‫أﻧﺖ ر�‪ ،‬وأﻧﺎ �ﺒﺪك‪ ،‬ﻇﻠﻤ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ﺣ َﺴﻨ َ‬ ‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫اﻫﺪ� ﻷ ْﺣ َ‬ ‫ُّ ُ َ َّ َ ْ َ َ ْ‬
‫اﺮﺻف � ِّ�‬ ‫ِ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻧ‬ ‫أ‬ ‫ﻻ‬ ‫إ‬
‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻬ‬ ‫ِ‬ ‫ﻷ‬‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﻬ‬‫�‬ ‫ﻻ‬ ‫ق‬ ‫ِ‬ ‫ﻼ‬ ‫ﺧ‬ ‫اﻷ‬ ‫ﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ﺴ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﺬﻟﻧﻮب إِﻻ أﻧﺖ‪ ،‬و‬
‫َ‬
‫َ َّ ُّ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫َ َّ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ِّ‬ ‫َ ِّ َ َ َ َ ْ ُ َ‬
‫الﺮﺸ ﻟي َﺲ‬ ‫� ﻠﻛﻪ ِﻲﻓ ﻳَﺪﻳْﻚ‪ ،‬و‬ ‫ﺮﺼف � ِّ� َﺳيﺌَ َﻬﺎ ِإﻻ أﻧﺖ‪ ،‬ﺒﻟﻴﻚ وﺳﻌﺪﻳﻚ واﺨﻟ‬ ‫ﺳيﺌﻬﺎ َﻻ ﻳ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َْ َ َ َ َ َْ َ ََ َْ َ ََ َ َْ َ ْ َْ ُ َ َ ُ ُ َ َ‬
‫ﻮب إِﻴﻟْﻚ« »رو ﺑﻪ ﺳﻮی ﮐﺴﯽ ﮐﺮدم‬ ‫ِإﻴﻟﻚ‪ ،‬أﻧﺎ ﺑِﻚ و�ِﻴﻟﻚ‪� ،‬ﺒﺎر�ﺖ و�ﻌﺎﻴﻟﺖ‪ ،‬أﺳﺘﻐ ِﻔﺮك وأﺗ‬
‫ﮐﻪ آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه آﺳﻤﺎﻧﮫﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺣﻘﮕﺮا و )ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻢ( و از ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻧﯿﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫ھﻤﺎﻧﺎ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻋﺒﺎدت‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺮﮔﻢ ﺑﺮای ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﮑﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﭼﯿﺰ اﻣﺮ ﺷﺪهام و ﻣﻦ اوﻟﯿﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻢ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﻮﯾﯽ‪ .‬ﻣﻌﺒﻮد ﺑﻪ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ ﺗﻮ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ )ﭘﺎک و ﻣﻨﺰھﯽ و ﺑﻪ ﺳﺘﺎﯾﺸﺖ ﻣﺸﻐﻮﻟﻢ( ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻨﯽ و ﻣﻦ ﺑﻨﺪه ﺗﻮأم‪ .‬ﺑﺮ ﺧﻮد‬
‫ﺳﺘﻢ ﮐﺮدم و ﺑﻪ ﮔﻨﺎھﻢ اﻋﺘﺮاف دارم‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﮔﻨﺎھﺎﻧﻢ را ﺑﯿﺎﻣﺮز ﮐﻪ آﻣﺮزﻧﺪهای ﺟﺰ ﺗﻮ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺮا ﺑﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ اﺧﻼق ھﺪاﯾﺖ ﮐﻦ ﮐﻪ ﺟﺰ ﺗﻮ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺪان ھﺪاﯾﺘﮕﺮ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و اﺧﻼق ﺑﺪ را از ﻣﻦ دور ﮔﺮدان ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺗﻮ دورﮐﻨﻨﺪهی آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺒﯿﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‬
‫و ﻣﻄﯿﻊ ﻓﺮﻣﺎﻧﺖ ھﺴﺘﻢ‪ .‬ھﻤﻪ ﻧﯿﮑﯽھﺎ در دﺳﺘﺎن ﺗﻮﺳﺖ و ﺑﺪی ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪) .‬ھﺪاﯾﺖ‬
‫ﺷﻮﻧﺪه آن ﮐﺲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ ھﺪاﯾﺖ ﮐﺮدهای(‪ .‬از ﺗﻮام و ﺑﻪ ﺳﻮی ﺗﻮ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدم‪ .‬ﻣﺒﺎرک‬
‫و ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪای‪ ،‬از ﺗﻮ ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﻣﯿﮑﻨﻢ و ﺑﻪ ﺳﻮی ﺗﻮ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ و ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ دﻋﺎ ﺗﻨﮫﺎ در ﻧﻤﺎز ﺷﺐ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺣﻔﻆ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﮔﺎھﯽ‬
‫) ‪َّ ُ ْ ْ ً َ َّ ُ ْ َ ْ ً َ ُ َ ْ َ ُ َ ً َ ُ َ ْ َ ُ َ ً َ ُ َ ْ َ ُ َ (٢‬‬
‫� ﻛ ِﺜ�ا‪ ،‬اﺤﻟَﻤﺪ ِ ِ‬
‫�‬ ‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ‪» :‬اﷲ أ�ﺮﺒ ﻛ ِﺒ�ا‪ ،‬اﷲ أ�ﺮﺒ ﻛ ِﺒ�ا‪ ،‬اﷲ أ�ﺮﺒ ﻛ ِﺒ�ا‪ ،‬اﺤﻟﻤﺪ ِ ِ‬
‫ُ ْ َ َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫َ ً ْ َ ْ ُ َّ َ ً ُ ْ َ َ َّ ُ ْ َ ً َ َ ً ُ ْ َ َ َّ ُ ْ َ ً‬
‫ا� ﺑ�ﺮة وأ ِﺻﻴﻼ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن‬ ‫ا� ﺑ�ﺮة وأ ِﺻﻴﻼ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن ِ‬ ‫� ﻛ ِﺜ�ا‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن ِ‬ ‫ﻛ ِﺜ�ا‪ ،‬اﺤﻟﻤﺪ ِ ِ‬
‫َّ ُ ْ َ ً َ َ ً‬
‫ا� ﺑ�ﺮة وأ ِﺻﻴﻼ«‪.‬‬‫ِ‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ ﺻﻼة اﳌﺴﺎﻓﺮﻳﻦ )‪.(٧٧١‬‬

‫‪ -٢‬أﺑﻮداود )‪ (٣٦٤‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ (٨٠٧‬وﺷﻌﺐ اﻹﻳﲈن )‪.(٢٨٦٥‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٣٨‬‬

‫ات‬ ‫ﺮﺳا ِ�ﻴْ َﻞ ﻓَ ِ َ َّ َ َ‬ ‫و ﮔﺎھﯽ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ) ‪» :(١‬الﻠَّ ُﻬ َّﻢ َر َّب ﺟ ْ َ‬

‫ﺮﺒا ِ�ﻴْ َﻞ‪َ ،‬و ِﻣﻴْ َﺎﻜ ِ�ﻴْ َﻞ‪َ ،‬و� ْ َ‬
‫ﺎﻃﺮ الﺴﻤﻮ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ْ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ ْ َ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ َ‬
‫ﺎد َك �ﻴْ َﻤﺎ ﺎﻛﻧُ ْﻮا �ﻴْ‬ ‫َ‬
‫اﻷ ْ‬
‫اﻫ ِﺪ ْ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫‪،‬‬ ‫ن‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻠ‬
‫ِ‬ ‫ﺘ‬ ‫�‬ ‫ﻪ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﻋ‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬ ‫ﺤﺗ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻧ‬ ‫أ‬ ‫‪،‬‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫ﺎد‬ ‫ﻬ‬‫الﺸ‬ ‫و‬ ‫ﺐ‬
‫ِ‬ ‫ﻴ‬‫ﻐ‬‫اﻟ‬ ‫ﻢ‬‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ﺎﻋ‬ ‫‪،‬‬ ‫ض‬‫َو ِ‬
‫ر‬
‫ﺎء إ َﻰﻟ َ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ َ ْ ِّ ْ َ َّ َ َ ْ ْ َ ْ َ َ‬
‫اط ُم ْﺴﺘَ ِﻘﻴْ ٍﻢ« »ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬ای‬ ‫ﺮﺻ ٍ‬‫لِﻤﺎ اﺧﺘ ِﻠﻒ ِ�ﻴ ِﻪ ِﻣﻦ اﺤﻟَﻖ ﺑِ ِﺈذﻧِﻚ‪ِ ،‬إﻧﻚ �ﻬ ِﺪي ﻣﻦ �ﺸ ُ ِ ِ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ و ﻣﯿﮑﺎﺋﻞ و اﺳﺮاﻓﯿﻞ‪ ،‬ای آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه آﺳﻤﺎﻧﮫﺎ و زﻣﯿﻦ‪ ،‬ای آ ﮔﺎه ﺑﻪ ﻧﮫﺎن و‬
‫آﺷﮑﺎر‪ ،‬ﺗﻮ ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺖ در آﻧﭽﻪ اﺧﺘﻼف ﻣﯽورزﯾﺪﻧﺪ ﻗﻀﺎوت ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬در آﻧﭽﻪ ﻣﻮرد‬
‫اﺧﺘﻼف ھﺴﺖ ﻣﺮا ﺑﺎ اذن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺣﻖ و راﺳﺘﯽ ھﺪاﯾﺖ ﮐﻦ‪ .‬ھﻤﺎﻧﺎ ھﺮ ﮐﻪ را ﺑﺨﻮاھﯽ ﺑﻪ‬
‫راه راﺳﺖ ھﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﯽ) ‪.«(٢‬‬
‫اﻟﺮ ﹺﺟﻴ ﹺﻢ« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ ﺟﺎی آن ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﹺ‬ ‫ﺳﭙﺲ » ﹶأ ﹸﻋﻮ ﹸذ ﺑﹺﺎﷲﹺ ﹺﻣ ﹶﻦ ﱠ‬
‫اﻟﺸ ﹾﻴ ﹶﻄﺎن ﱠ‬
‫َْ‬ ‫َْ‬ ‫ﻮذ ﺑ َّ َ َّ ْ َ‬ ‫َ ُ ُ‬
‫ﻴﻢ ِﻣ ْﻦ �ﻔ ِﺨ ِﻪ َو َﻫ ْﻤ ِﺰهِ َو�ﻔ ِﺜ ِﻪ« »از ﺷﯿﻄﺎن راﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻪ اﻟﻠﻪ‬ ‫َّ‬
‫ﺎن الﺮ ِﺟ ِ‬
‫ﺎ� ِﻣﻦ الﺸﻴﻄ ِ‬ ‫»أﻋ ِ ِ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ ،‬از ﮐﺒﺮ و ﻏﺮور و ﺷﻌﺮ و ﺳﺤﺮ و ﺟﻨﻮن و دﯾﻮاﻧﮕﯽاش« و ﮔﺎھﯽ‬
‫َْ‬ ‫َْ‬
‫ﻴﻢ‪ِ ،‬ﻣ ْﻦ َﻫ ْﻤ ِﺰهِ‪َ ،‬و�ﻔ ِﺨ ِﻪ‪َ ،‬و�ﻔ ِﺜ ِﻪ« »ﭘﺮوردﮔﺎرا‬ ‫َّ‬ ‫َّ ُ َّ ِّ َ ُ ُ َ َ َّ ْ َ‬
‫ﺎن الﺮ ِﺟ ِ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬الﻠﻬﻢ إِ� أﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ الﺸﻴﻄ ِ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم از ﺷﺮ ﺷﯿﻄﺎن راﻧﺪه ﺷﺪه‪ ،‬از ﺟﻨﻮن و ﮐﺒﺮ و ﺷﻌﺮش) ‪.«(٣‬‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﺎﺗﺤﺔ اﻟﮑﺘﺎب )ﺳﻮرهی ﻓﺎﺗﺤﻪ( را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﺟﮫﺮی‬
‫ﺑﻮد‪) ،‬ھﻤﭽﻮن ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء و ﺻﺒﺢ( ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ آﻧﺤﻀﺮت ج را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺟﮫﺮی »ﺑﺴﻢ اﻟﻠﻪ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﯿﻢ« را ﻧﻤﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ آنرا ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ؟ و ﻗﺮاﺋﺖ را آﯾﻪ ﺑﻪ آﯾﻪ ﻗﻄﻊ‬
‫� ‪ ﴾٢‬وﻗﻒ ﮐﺮده و‬ ‫ِ‬ ‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺗﻼوت ﴿ٱ ۡ َ‬
‫� ۡم ُد ِ َّ�ِ َر ّب ٱ ۡل َ�ٰلَم َ‬
‫ِ‬
‫َٰ‬
‫ِيم ‪ ﴾٣‬را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و دوﺑﺎره وﻗﻒ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﴿�ل ِِك‬ ‫ﺳﭙﺲ ﴿ٱ َّلر� ٱ َّلرح ِ‬
‫ّ‬ ‫َۡ‬
‫يو ِم ٱ� ِ‬
‫ِين ‪ ﴾٤‬را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ آراﻣﯽ و ﺗﺮﺗﯿﻞ ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻟﺮﺣﻤﻦ را‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ )‪ (٧٧٠‬وأﺑﻮداود )‪ (٧٦٧‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ (١٣٥٧‬واﻟﱰﻣﺬي )‪ (٣٤٢٠‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪.(١٦٢٥‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﺒﺘﻪ دﻋﺎھﺎی دﯾﮕﺮی در اﯾﻦ ﺑﺎب از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮای اﻃﻼع ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ »ﺻﻔﺔ‬
‫ﺻﻼة اﻟﻨﺒﻲ« ص ‪٩١‬ﺗﺎ ‪ ٩٥‬رﺟﻮع ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﺳﻨﺎد اﯾﻦ رواﯾﺎت‪ :‬اﻟﻤﺴﻨﺪ )‪ (٢٥٢٢٧) (٢٢١٧٩) (١٦٧٨٤) (١٦٧٤٠) (١١٤٧٣‬وأﺑﻮداود ﰲ‬
‫اﻟﺼﻼة )‪ (٧٦٤‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﰲ إﻗﺎﻣﺔ اﻟﺼﻼة )‪ (٨٠٧‬وﺻﺤﺤﻪ اﳊﺎﻛﻢ‪ ٢٣٥/١‬واﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﺔ )‪ (٤٦٨‬واﺑﻦ‬
‫ﺣﺒﺎن )‪ (٧٤٩‬واﻟﱰﻣﺬي )‪ (٢٤٢‬وﺷﻌﺐ اﻹﻳﲈن )‪.(١٩٠٤‬‬
 ‫‪٣٣٩‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫َۡ ّ‬ ‫َٰ‬
‫ﻣﯽﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و اﻟﺮﺣﯿﻢ را ﻧﯿﺰ ھﻤﭽﻨﯿﻦ‪ .‬و ﴿�ل ِِك يو ِم ٱ� ِ‬
‫ِين ‪ ﴾٤‬را ﺑﺎ »اﻟﻒ« ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‬
‫و ھﺮﮔﺎه ﺳﻮره را ﺗﻤﺎم ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﮫﺮ‪» ،‬آﻣﯿﻦ« ﮔﻔﺘﻪ و ﻣﺪ آنرا ﻣﯽﮐﺸﯿﺪﻧﺪ‪ .‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ آﻧﺤﻀﺮت ج ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺟﮫﺮ آﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻃﻮری ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﻟﺮزﯾﺪ) ‪.(١‬‬
‫و راوی از آﻧﺤﻀﺮت ج ﻣﺨﺘﻠﻒ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﮐﻪ آﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﯿﻦ ﻓﺎﺗﺤﻪ و‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﺳﻮرهی ﺑﻌﺪ از آن ﺳﮑﻮت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﮑﻮت اﻧﺪﮐﯽ ﭘﺲ از ﮐﻞ ﻗﺮاﺋﺖ در‬
‫ﻗﯿﺎم داﺷﺘﻨﺪ؟ ﭘﺲ ﯾﻮﻧﺲ از ﺣﺴﻦ از ﺳﻤﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬دو ﺳﮑﻮت از رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪ ج را ﺣﻔﻆ ﮐﺮدهام‪ ،‬ﺳﮑﻮﺗﯽ در ھﻨﮕﺎم ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ در اﺑﺘﺪای ﻧﻤﺎز ﺗﺎ ﺷﺮوع ﻗﺮاﺋﺖ و‬
‫ﺳﮑﻮﺗﯽ دﯾﮕﺮ در ھﻨﮕﺎم ﻓﺮاﻏﺖ از ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ و ﺳﻮره‪ ،‬ﻗﺒﻞ از رﮐﻮع‪ .‬ﮐﻪ اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‪،‬‬
‫ﺳﻤﺮه را در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﺮده و اﺷﻌﺚ ﺣﻤﺮاﻧﯽ از ﺣﺴﻦ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﯾﻮﻧﺲ ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﮑﻮﺗﯽ در ھﻨﮕﺎم اﺳﺘﻔﺘﺎح و ﺳﮑﻮﺗﯽ در ھﻨﮕﺎم ﻓﺮاﻏﺖ‬
‫از ﮐﻞ ﻗﺮاﺋﺖ در ﻗﯿﺎم ﺑﻮد) ‪.(٢‬‬
‫ﻗﺘﺎده ﺑﺎ ھﺮدو ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده و از ﺣﺴﻦ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻤﺮه ﺑﻦ ﺟﻨﺪب و‬
‫ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦب ﺑﺎ ھﻢ ﻣﺬاﮐﺮه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﻤﺮه ﮔﻔﺖ ﮐﻪ وی از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫دو ﺳﮑﻮت را ﺣﻔﻆ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﮑﻮﺗﯽ ﭘﺲ از ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ و ﺳﮑﻮﺗﯽ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻓﺮاﻏﺖ‬
‫َّ ّ‬
‫آل َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ ۡ َۡ ۡ ُ‬
‫ِ� ‪ .﴾٧‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺳﻤﺮهس اﯾﻦ را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج‬ ‫وب عل ۡي ِه ۡم َو� ٱلض‬
‫� ٱلمغض ِ‬ ‫از ﴿� ِ‬
‫ﺣﻔﻆ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻤﺮان آنرا ﺑﺮ وی اﻧﮑﺎر ﮐﺮد؛ ﭘﺲ ﻧﺎﻣﻪای در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﻪ اﺑﯽ ﺑﻦ‬
‫ﮐﻌﺐس ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻤﺮه ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﺣﻔﻆ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ) ‪.(٣‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻗﺘﺎده از ﺣﺴﻦ از ﺳﻤﺮه رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬دو ﺳﮑﻮت از رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪج ﺣﻔﻆ ﮐﺮدهام‪ ،‬ﺳﮑﻮﺗﯽ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و ﺳﮑﻮﺗﯽ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻓﺮاﻏﺖ از‬
‫َّ ّ‬
‫آل َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ ۡ َۡ ۡ ُ‬
‫ِ�‬ ‫وب عل ۡي ِه ۡم َو� ٱلض‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﮑﻮت ﭘﺲ از ﻗﺮاﺋﺖ ﴿��ِ ٱلمغض ِ‬

‫‪ -١‬أﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٩٣٢‬واﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻟﺼﻼة )‪(٢٤٨‬وﺣﺴﻨﻪ‪ ،‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﰲ إﻗﺎﻣﺔ اﻟﺼﻼة )‪.(٨٥٥‬‬
‫‪ -٢‬أﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٧٧٧‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﰲ اﻹﻗﺎﻣﺔ )‪.(٨٤٥‬‬
‫‪ -٣‬أﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٧٧٩‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﰲ اﻹﻗﺎﻣﺔ )‪.(٨٤٤‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٤٠‬‬

‫‪ ﴾٧‬ﺑﻮد) ‪.(١‬‬
‫درﺣﻘﯿﻘﺖ اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺘﻔﻘﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﺗﻨﮫﺎ دو ﺳﮑﻮت داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ‬
‫ﺳﮑﻮﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای اﺳﺘﻔﺘﺎح ﺑﻮده و دﯾﮕﺮی ﮐﻪ در آن اﺧﺘﻼف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺘﺎده ﻣﻌﺘﻘﺪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺳﮑﻮت ﭘﺲ از ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ ﺑﻮده و ﺳﻤﺮهس ﺑﺎ وی ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده و ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮدﯾﮑﻪ در ﻗﻮﻟﯽ ﺑﺎ وی ھﻢ رای اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﮑﻮﺗﯽ ﭘﺲ از ﻓﺮاﻏﺖ از ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ‬
‫و ﺳﻮره ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﯾﻮﻧﺲ و اﺷﻌﺚ ﺑﺎ وی ھﻤﺮاه ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ھﻤﯿﻦ‬
‫رواﯾﺖ در ﺑﯿﻦ دو رواﯾﺖ ارﺟﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬واﻟﻠﻪ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ و ﭼﻪ ﺿﻌﯿﻒ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه ﮐﻪ‬
‫آﻧﺤﻀﺮت ج ﭘﺲ از ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ ﺳﮑﻮت ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺗﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﯾﺸﺎن ھﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و در ﻣﻮرد ﺳﮑﻮت رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در اﯾﻦ ﻣﺤﻞ ﺟﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻓﯿﻪ رواﯾﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدی‪ .‬و اﮔﺮ در اﯾﻦ ﻣﺤﻞ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﺳﮑﻮﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ در آن ﻣﯿﺴﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ و ﻗﻄﻌﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ و داﻧﺶ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و ﻧﻘﻞ‬
‫از اﯾﺸﺎن ﻣﮫﻤﺘﺮ از ﺳﮑﻮت اﻓﺘﺘﺎح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺳﻮرهای ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﮔﺎھﯽ ﮐﻮﺗﺎه و ﮔﺎھﯽ ﺳﻮرهای ﻣﺘﻮﺳﻂ‬
‫ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﺣﺎدﯾﺚ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬و اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺒﻮده ﮐﻪ ﻗﺮاﺋﺖ‬
‫ﺳﻮرهای را از وﺳﻂ و ﯾﺎ آﺧﺮ آن آﻏﺎز ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از اﺑﺘﺪای ﺳﻮره ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﻼوت‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﺎھﯽ ﺳﻮره را ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ‪ -‬ﮐﻪ اﻏﻠﺐ ﻣﻮاﻗﻊ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ ‪ -‬و‬
‫ﮔﺎھﯽ ﻣﻘﺪاری از آنرا در رﮐﻌﺖ اول و ﺑﺎﻗﯽ ﺳﻮره را در رﮐﻌﺖ دوم ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ھﯿﭻ‬
‫ﮐﺲ از اﯾﺸﺎن رواﯾﺖ ﻧﮑﺮده ﮐﻪ ﻓﻘﻂ آﯾﻪای از ﯾﮏ ﺳﻮره را ﺗﻼوت ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫آﺧﺮ ﺳﻮرهای را ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺳﻨﺖ‬
‫ُ َ َ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫ُ ْ‬
‫ﺻﺒﺢ را ﺑﺎ اﯾﻦ دو آﯾﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪﴿ :‬قُول ٓوا َء َام َّنا ب ِٱ َّ� ِ َو َما ٓ أنزِل إِ�ۡنَا َو َما ٓ أنزِل إ ِ ٰٓ‬
‫� إِبۡ َ� ٰ ِ ۧ‬
‫� َم‬
‫َ َ ٓ ُ َ ُ َ ٰ َ َ ٰ َ َ ٓ ُ َ َّ ُّ َ‬ ‫ۡ َ َ ََُۡ َ َ َۡ‬ ‫َ‬
‫و� ٱ�بِيون مِن‬ ‫و� مو� وعِي� وما أ ِ‬ ‫اط وما أ ِ‬ ‫�س َ� ٰ ِعيل �س�ٰق و�عقوب وٱ�سب ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬

‫‪ -١‬أﺑﻮداود )‪ (٧٨٠‬واﻟﱰﻣﺬي )‪ (٢٥١‬وﺣﺴﻨﻪ‪ ،‬ﻛﻼﳘﺎ ﰲ اﻟﺼﻼة‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ )اﺑﻦ ﻗﯿﻢ(‪ :‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد‪ ،‬ﻣﺬھﺐ أﺣﻤﺪ وﺷﺎﻓﻌﯽ واوزاﻋﯽ واﺳﺤﺎق رﺣﻤﮫﻢ اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﺳﮑﻮت ﺑﻌﺪ‬
‫از ﻓﺎﺗﺤﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻗﺮاﺋﺖ آن ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪٣٤١‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬
‫ُ ۡ َ ٰٓ َ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َۡ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ ّ ۡ َ ُ َ ُ َ ۡ َ َ‬
‫�أهل‬ ‫� أ َح ٖد ّمِن ُه ۡم َو� ُن ُ�ۥ ُم ۡسل ُِمون ‪] (١ )﴾١٣٦‬اﻟﺒﻘﺮة‪ [١٣٦ :‬و ﴿قل‬ ‫ر� ِ ِهم � �ف ّ ِرق �‬
‫َ ۡٗ َ‬ ‫ۡ َ ٰ َ َ َ ۡ ْ َ ٰ َ َ َ َ ٓ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َّ َ ۡ ُ َ َّ َّ َ َ َ ُ ۡ‬
‫� َك بِهِۦ ش�ٔا َو�‬ ‫ب �عالوا إِ� � ِمةٖ سواء ِۢ بيننا و�ين�م �� �عبد إِ� ٱ� و� � ِ‬ ‫ٱلكِ� ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ َّ‬ ‫َّ َ َ َّ ْ َ ُ ُ ْ ۡ‬ ‫َ‬
‫َ َّ َ َ ۡ ُ َ َ ۡ ً ۡ َ ٗ ّ ُ‬
‫) ‪(٢‬‬
‫ون ٱ�ِۚ فإِن ت َول ۡوا �قولوا ٱش َه ُدوا ب ِ�نا ُم ۡسل ُِمون ‪﴾٦٤‬‬
‫خذ �عضنا �عضا أر�ا�ا مِن د ِ‬ ‫�ت ِ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪ .[٦٤ :‬وﮔﺎھﯽ ﺳﻮرهای را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ در ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن اﯾﻨﮑﻪ‬
‫اماﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﺳﻮرهی اﻋﺮاف را‬
‫ﺗﻼوت ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ آنرا در دو رﮐﻌﺖ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﮔﺎھﯽ ﺳﻮرهای را ﮐﻪ در رﮐﻌﺖ اول‬
‫َ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آنرا در رﮐﻌﺖ دوم ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن آﻧﮑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﴿إِذا‬
‫ُۡ َ‬
‫ت﴾ را در ھﺮدو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺗﻼوت ﮐﺮدﻧﺪ) ‪ .(٣‬و ﮔﺎھﯽ دو ﺳﻮره را در ﯾﮏ‬ ‫زل ِزل ِ‬
‫رﮐﻌﺖ ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺰد ﻣﻦ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬دﯾﺸﺐ‪،‬‬
‫در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ‪ ،‬ھﻤﻪ ﺳﻮرهھﺎی ﻣﻔﺼﻞ )از ﺳﻮره ق ﺗﺎ آﺧﺮ ﻗﺮآن( را ﺗﻼوت ﮐﺮدم‪ .‬اﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮدس ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﻗﺮآن را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻌﺮ‪ ،‬ﺗﻨﺪ و ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ ﺧﻮاﻧﺪی؟ ﻣﻦ ﺳﻮرهھﺎﯾﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﺷﺒﯿﻪ ھﻢ ھﺴﺘﻨﺪ و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ھﺮ دوﺗﺎی آنھﺎ را در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺧﻮب‬
‫ﻣﯽداﻧﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس ﺑﯿﺴﺖ ﺳﻮره از ﺳﻮرهھﺎی ﻣﻔﺼﻞ را ﻧﺎم ﺑﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ھﺮدو ﺳﻮره را در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮان) ‪.«(٤‬‬

‫‪ -١‬ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ‪ :‬اﯾﻤﺎن دارﯾﻢ ﺑﻪ ﺧﺪا وآﻧﭽﻪ )ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺮآن( ﺑﺮ ﻣﺎ ﻧﺎزل ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬وآﻧﭽﻪ ﺑﺮ اﺑﺮاھﯿﻢ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪،‬‬
‫اﺳﺤﺎق‪ ،‬ﯾﻌﻘﻮب‪ ،‬واﺳﺒﺎط )ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻮادﮔﺎن ﯾﻌﻘﻮب( ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺮای ﻣﻮﺳﯽ وﻋﯿﺴﯽ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺮای )ھﻤﻪ( ﭘﯿﻐﻤﺒﺮان از ﻃﺮف ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯿﺎن ھﯿﭽﯿﮏ از‬
‫آﻧﺎن ﺟﺪاﺋﯽ ﻧﻤﯽاﻧﺪازﯾﻢ )ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﯾﺎ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن‪ ،‬ﺑﻌﻀﯿﮫﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ وﺑﻌﻀﯿﮫﺎ را‬
‫ﻧﭙﺬﯾﺮﯾﻢ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ھﻤﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮان را راھﻨﻤﺎی ﺑﺸﺮﯾﺖ در ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﯿﻢ وﮐﺘﺎﺑﮫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫اﺟﻤﺎل ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﯾﻢ( وﻣﺎ ﺗﺴﻠﯿﻢ )ﻓﺮﻣﺎن ( ﺧﺪا ھﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ای اھﻞ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﯿﺎﺋﯿﺪ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺳﺨﻦ دادﮔﺮاﻧﻪ ای ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ وﺷﻤﺎ ﻣﺸﺘﺮک اﺳﺖ )و ھﻤﻪ آن‬
‫را ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽراﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺑﯿﺎﺋﯿﺪ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬وآن اﯾﻦ( ﮐﻪ ﺟﺰ ﺧﺪاوﻧﺪ ﯾﮕﺎﻧﻪ را ﻧﭙﺮﺳﺘﯿﻢ‪ ،‬وﭼﯿﺰی را‬
‫ﺷﺮﯾﮏ او ﻧﮑﻨﯿﻢ‪ ،‬وﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ را‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎی ﺧﺪاوﻧﺪ ﯾﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪاﺋﯽ ﻧﭙﺬﯾﺮد‪ .‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه‬
‫)از اﯾﻦ دﻋﻮت( ﺳﺮ ﺑﺮ ﺗﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ‪ :‬ﮔﻮاه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﻨﻘﺎد )اواﻣﺮ وﻧﻮاھﯽ ﺧﺪا( ھﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫‪ -٣‬أﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٨١٦‬‬
‫‪ -٤‬اﻟﺒﺨﺎری ﰲ اﻷذان )‪ (٧٧٥‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ ﺻﻼة اﳌﺴﺎﻓﺮﻳﻦ )‪ .(٧٧٢‬و ﺳﻮرهھﺎی ﻣﻔﺼﻞ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﻮل‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﺳﻮرهی ﺣﺠﺮات ﺗﺎ آﺧﺮ ﻗﺮآن‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس رواﯾﺖ أﺑﻮداود )‪ (١٣٩٦‬و ﺳﻨﻦ‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٤٢‬‬

‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻗﺮاﺋﺖ در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻤﺎزھﺎ ﺑﻠﻨﺪ و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮﯾﻦ ﺳﻮرهای ﮐﻪ از آﻧﺤﻀﺮت ج در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ رواﯾﺖ ﺷﺪه‪ ،‬آن اﺳﺖ‬
‫َ‬
‫ﮐﻪ در َﺣﻀﺮ ﺳﻮرهی »ق« و اﻣﺜﺎل آنرا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬و در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و دو رﮐﻌﺖ اول‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء ﻗﺮاﺋﺖ را ﺑﻠﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﮫﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و در ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻤﺎزھﺎ ﻗﺮاﺋﺖﺷﺎن‬
‫ﺳﺮی و ﻧﮫﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﮐﻪ ﮔﺎھﯽ در ﻗﺮاﺋﺖ ﺳﺮی‪ ،‬آﯾﻪای را ﺑﻪ ﮔﻮش ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و در‬
‫َ‬ ‫ٓٓ‬
‫�﴾ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺗﻼوت‬ ‫�ل﴾ و ﴿ َه ۡل � َ ٰ‬ ‫َ ُ‬
‫�‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺳﻮرهی ﴿الم ‪ ١‬ت ِ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﺳﻮره و ﯾﺎ ﻣﻘﺪاری از آن و ﻣﻘﺪاری از اﯾﻦ اﮐﺘﻔﺎ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‬
‫و در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺳﻮرهی »اﻟﺠﻤﻌﺔ« و »اﻟﻤﻨﺎﻓﻘﻮن« را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺑﺮ اواﺧﺮ اﯾﻦ دو ﺳﻮره اﮐﺘﻔﺎ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﺎھﯽ ﺳﻮرهی »اﻷﻋﻠﯽ« و »اﻟﻐﺎﺷﯿﺔ« را ﺗﻼوت‬
‫لساعة﴾ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ‬
‫َّ َ ُ‬
‫ت ٱ‬ ‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و در ﻧﻤﺎزھﺎی ﻋﯿﺪ‪ ،‬ﺳﻮرهھﺎی »ق« و ﴿ٱ ۡ� َ َ‬
‫� َ� ِ‬
‫ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اواﺧﺮ اﯾﻦ دو ﺳﻮره اﮐﺘﻔﺎ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﮔﺎھﯽ در ﻧﻤﺎزھﺎی‬
‫ﺳﺮی و ﺧﻔﯿﻪ‪ ،‬ﺳﻮرهای را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﮐﻪ در آن ﺳﺠﺪهی ﺗﻼوت ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن‬
‫ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ھﻢ ھﻤﺮاه اﯾﺸﺎن ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و در ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﺑﻪ‬
‫��ل﴾ و ﺣﺪود ﺳﯽ آﯾﻪ ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﺎھﯽ در آن ﴿ َس ّبِحِ ٱ ۡس َم‬
‫َ ُ‬ ‫ٓٓ‬
‫اﻧﺪازهی ﴿الم ‪ ١‬ت ِ‬
‫َ َّ ٓ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َّ َ ٓ َ‬ ‫َ َّ ۡ َ َ ۡ َ‬ ‫َّ َ َۡ َۡ‬
‫لس َماءِ‬ ‫ِ‬
‫ات ٱل�وج ‪﴿ ،﴾١‬وٱ‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬
‫ر�ِك ٱ�� ‪﴿ ،﴾١‬وٱ� ِل إِذا �غ� ‪﴿ ،﴾١‬وٱلسماء ذ ِ‬
‫لطارِ ِق ‪ ﴾١‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﺳﻮرهھﺎ را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﮔﺎھﯽ ﺳﻮرهی »ﻟﻘﻤﺎن« و‬ ‫َوٱ َّ‬
‫»اﻟﺬارﯾﺎت« را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و در رﮐﻌﺖ اول ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﻗﯿﺎم ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺻﺪای ﭘﺎی ھﯿﭻ ﮐﺲ ﺷﻨﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﺪ‪) .‬ﺑﻪ ﻗﺪری ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﻤﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﺪﻧﺪ(‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ در ھﺮ ﻧﻤﺎزی رﮐﻌﺖ اول را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﮐﻌﺖ دوم ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻗﺮاﺋﺖ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬در دو رﮐﻌﺖ اول‪ ،‬در ھﺮ رﮐﻌﺖ ﺑﻪ اﻧﺪازهی ‪٢٥‬‬
‫آﯾﻪ ﺑﻮد‪ .‬و ﮔﺎھﯽ در ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﺳﻮرهی اﻋﺮاف و ﮔﺎھﯽ ﺳﻮرهی ﻃﻮر و ﮔﺎھﯽ ﻣﺮﺳﻼت و‬

‫ﮐﺒﺮی ﺑﯿﮫﻘﯽ )‪ ،(٤٦٩١‬ﺳﻮرهھﺎﯾﯽ را ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺑﺎ ھﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫اﻟﺮﺣﻤﻦ و اﻟﻨﺠﻢ در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ‪ ،‬اﻗﺘﺮﺑﺖ و اﻟﺤﺎﻗﻪ در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ‪ ،‬اﻟﻄﻮر و اﻟﺬارﯾﺎت در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ‪،‬‬
‫اذاوﻗﻌﺖ و ن در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺎرج و اﻟﻨﺎزﻋﺎت در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ‪ ،‬وﯾﻞ ﻟﻠﻤﻄﻔﻔﯿﻦ و ﻋﺒﺲ در ﯾﮏ‬
‫رﮐﻌﺖ‪ ،‬اﻟﻤﺪﺛﺮ و اﻟﻤﺰﻣﻞ در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ‪ ،‬ھﻞ أﺗﯽ و ﻻ أﻗﺴﻢ ﺑﯿﻮم اﻟﻘﯿﺎﻣﻪ در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﻋﻢ ﯾﺘﺴﺎءﻟﻮن‬
‫و اﻟﻤﺮﺳﻼت در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ‪ ،‬و اﻟﺪﺧﺎن و اذا اﻟﺸﻤﺲ ﮐﻮرت در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٣٤٣‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬
‫ُۡ‬
‫ﮔﺎھﯽ دﺧﺎن را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و از آﻧﺤﻀﺮت ج رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﴿قل‬
‫َّ ُ َ‬ ‫ُۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ َ‬
‫� أ َح ٌد ‪ ﴾١‬را ﻧﯿﺰ ﺗﻼوت ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ اﺑﻦ‬ ‫�� ُّ� َها ٱل�ٰفِ ُرون ‪ ﴾١‬و ﴿قل ه َو ٱ‬
‫ٰٓ‬
‫ﻣﺎﺟﻪ) ‪ (١‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﺷﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از راوﯾﺎن آن‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ‬
‫اﯾﻦ دو ﺳﻮره در ﺳﻨﺖ ﻣﻐﺮب‪ ،‬ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﯾﻦ‬
‫دو ﺳﻮره را در دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﻣﻐﺮب ﺗﻼوت ﮐـﺮدﻧﺪ و وی ﺑﻪ اﺷﺘﺒـﺎه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫دو ﺳﻮره را در ﻧﻤـﺎز ﻣﻐﺮب ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﯾـﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻟﻔﻆ ]ﺳﻨﺔ[ از ﻧﺴﺨﻪی اﺻﻠﯽ‪ ،‬ﺟﺎ‬
‫اﻓﺘﺎده اﺳﺖ) ‪ .(٢‬واﻟﻠﻪ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫َ َّ َ ٓ ُ َ‬
‫�ش َّق ۡ‬ ‫َ َّ ۡ ُ‬ ‫َ ّ‬
‫ت ‪ ﴾١‬را‬ ‫ون ‪ ﴾١‬و ﴿إِذا ٱلسماء ٱ‬
‫ِ� وٱلز�ت ِ‬ ‫و در ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ﺳﻮرهی ﴿وٱ� ِ‬
‫ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ھﻤﻪی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن اﻗﺘﺪا ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﺠﺪهی‬
‫لش ۡمس َو ُض َ‬‫َ َّ‬
‫حٮ ٰ َها ‪﴾١‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺗﻼوت ﺑﺎ آﻧﺤﻀﺮت ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و در ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﺳﻮرهی ﴿وٱ‬
‫و اﻣﺜﺎل آن از ﺳﻮرهھﺎی دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ھﺮﮔﺎه از ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎرغ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻧﻔﺴﺸﺎن‪ ،‬ﻟﺤﻈﻪای ﺳﮑﻮت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫رﮐﻮع رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪:‬‬

‫ﭘﺲ از رﮐﻦ ﻗﯿﺎم‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج دﺳﺖھﺎ را ﺗﺎ ﻧﺮﻣﻪی ﮔﻮشھﺎ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎﻻﺑﺮدن آنھﺎ‬
‫در ھﻨﮕﺎم اﺳﺘﻔﺘﺎح‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ) ‪ ،(٣‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ از آﻧﺤﻀﺮت ج ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺮای رﮐﻮع از اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر ﺻﺤﯿﺢ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﻓﻊ ﯾﺪﯾﻦ را در اﯾﻦ ﻣﺤﻞ‪ ،‬از آﻧﺤﻀﺮت رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم رﮐﻮع را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ و ﺑﻪ رﮐﻮع رﻓﺘﻪ و دﺳﺖھﺎ را ﺑﺮ زاﻧﻮھﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و آنھﺎ را ﺑﺮ زاﻧﻮھﺎ اﺳﺘﻮار و ﻣﺤﮑﻢ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺑﯿﻦ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و دو آرﻧﺞ را از ﭘﮫﻠﻮھﺎیﺷﺎن دور ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از آن راﺳﺖ و اﺳﺘﻮار ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺳﺮ ﻣﺒﺎرک اﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﮐﻤﺮﺷﺎن‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪.(٨٣٣‬‬

‫‪ -٢‬ﺷﯿﺦ آﻟﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﺎذ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺤﻔﻮظ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آن دو ﺳﻮره را در‬
‫ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻣﻐﺮب ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺸﻜﺎة )‪.(٨٥٠‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٧٣٨‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٣٩٠‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٤٤‬‬

‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮد و ﻧﻪ ﺳﺮﺷﺎن را ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬و ﮐﻤﺮﺷﺎن را ﻣﯽﮐﺸﯿﺪﻧﺪ‬
‫ﰊ ا ﹾﻟ ﹶﻌﻈﹺﻴ ﹺﻢ« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬و از آﻧﺤﻀﺮت ج رواﯾﺖ ﺷﺪه‬ ‫و ﺟﻤﻊ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ » ﹸﺳ ﹾﺒ ﹶﺤ ﹶ‬
‫ﺎن ﹶر ﱢ ﹶ‬
‫ﰊ ا ﹾﻟ ﹶﻌﻈﹺﻴ ﹺﻢ ﹶوﺑﹺ ﹶﺤ ﹾﻤ ﹺﺪ ﹺه« ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺑﻮداود ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ زﯾﺎده‬ ‫ﮐﻪ » ﹸﺳ ﹾﺒ ﹶﺤ ﹶ‬
‫ﺎن ﹶر ﱢ ﹶ‬
‫» ﹶوﺑﹺ ﹶﺤ ﹾﻤ ﹺﺪ ﹺه« ﻣﺤﻔﻮظ ﻧﺒﺎﺷﺪ) ‪ .(١‬و ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازه ده ﺗﺴﺒﯿﺢ‪ ،‬ﻣﮑﺚ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﺎھﯽ‬
‫َ‬ ‫) ‪َّ َ َ َ ْ ُ (٢‬‬
‫ﺤﺎﻧﻚ الﻠ ُﻬ َّﻢ َر َّ�ﻨﺎ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪ َك‬ ‫ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﮐﻤﺘﺮ از اﯾﻦ ﻣﮑﺚ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﺎھﯽ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ‪» :‬ﺳﺒ‬
‫اﻏﻔ ْﺮ ْ�« »ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﺗﻮ ﭘﺎک و ّ‬ ‫َّ ُ َّ ْ‬
‫ﻣﻨﺰھﯽ‪ ،‬ﺧﺪاﯾﺎ ﺗﻮ را ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻢ‪ ،‬اﻟﮫﯽ‪ ،‬ﻣﺮا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫الﻠﻬﻢ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫) ‪َ ُّ َ ٌ ْ ُّ ٌ ُّ ُ (٣‬‬
‫الﺮ ْو ِح« »ﺑﺴﯿﺎر ﭘﺎک و‬ ‫� ِﺔ َو َّ‬ ‫ﺑﺒﺨﺸﺎی‪ «.‬وﮔﺎھﯽ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ‪» :‬ﺳﺒﻮح‪ ،‬ﻗﺪوس‪ ،‬رب الﻤﻼﺋِ‬
‫َ‬
‫ﺖ‪َ ،‬و�ِﻚ‬ ‫ﻚ َر َ� ْﻌ ُ‬ ‫) ‪َ َ َّ ُ َّ (٤‬‬
‫ﻣﻨﺰه اﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ «.‬و ﮔﺎھﯽ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ‪» :‬الﻠﻬﻢ ل‬ ‫ّ‬
‫َ‬
‫ﺮﺼي‪َ ،‬ود ِ� َوﺤﻟ ْ ِ�‪،‬‬
‫َ‬ ‫ﺖ‪ ،‬أَﻧ ْ َ‬
‫ﺖ َر ِّ�‪َ ،‬ﺧ َﺸ َﻊ َﺳ ْﻤﻲﻌ َو َ� َ‬ ‫ﻚ ﺗَ َﻮ َّ�ْ ُ‬ ‫َْ ُ ََ َ َ ْ َْ ُ َ َ َْ َ‬
‫آﻣﻨﺖ ‪ ،‬ولﻚ أﺳﻠﻤﺖ‪ ،‬وﻋﻠﻴ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫�« »ﭘﺮوردﮔﺎرا ﺑﺮای ﺗﻮ رﮐﻮع ﮐﺮدم و ﺑﺮ ﺗﻮ ﺗﻮﮐﻞ ﻧﻤﻮدم‪،‬‬ ‫َو َ� ْﻈ� َو َﻋ َﺼﻲﺒ َّ� َر ِّب اﻟْ َﻌﺎلﻤ َ‬
‫ِِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ و ﺧﻮن و ﮔﻮﺷﺖ و اﺳﺘﺨﻮان و ﭘﯽ و رﮔﻢ ﺑﺮای‬
‫) ‪َ َ ْ ُ (٥‬‬
‫ﺤﺎن ِذي‬ ‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ﺧﺸﻮع و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ «.‬و ﮔﺎھﯽ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ‪» :‬ﺳﺒ‬
‫ْ‬ ‫ﻜﻮت َواﻟْﻜ ْ‬ ‫َ َْ َ ُ‬ ‫ْ‬
‫ﺮﺒ�َﺎ ِء َواﻟ َﻌ َﻈ َﻤ ِﺔ« »ﭘﺎک اﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎری ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﻗﺪرت‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻤ‬ ‫ال‬ ‫و‬ ‫وت‬
‫ِ‬
‫اﺠﻟ َ َ ُ‬
‫ﺮﺒ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﯽ و ﻋﻈﻤﺖ اﺳﺖ‪ .‬و رﮐﻮع رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﻣﺨﻔﻒ‬
‫ﺑﻮدن ﻗﯿﺎم اﯾﺸﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ دﯾﮕﺮ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻠﻨﺪﺷﺪن رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از رﮐﻮع‪:‬‬

‫َ َ َّ ُ َ ْ َ‬
‫ﻤﺣ َﺪ ُه« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ از رﮐﻮع ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪه و دﺳﺘﺎن ﻣﺒﺎرک‬
‫ﺳﭙﺲ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ »ﺳ ِﻤﻊ ا� لِﻤﻦ ِ‬
‫را ھﻤﭽﻮن زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻪ رﮐﻮع رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ و وﻗﺘﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﻗﯿﺎم راﺳﺖ و‬
‫َْ‬ ‫َ َّ َ َ َ ْ ْ ُ ْ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ َّ َ َ َ‬
‫ات َواﻷ ْر ِض‪،‬‬ ‫َّ َ َ‬
‫اﺳﺘﻮار ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ‪» ،‬ر�ﻨﺎ لﻚ اﺤﻟَﻤﺪ« و ﮔﺎھﯽ »ر�ﻨﺎ لﻚ اﺤﻟَﻤﺪ ِمﻞ ُء الﺴﻤﺎو ِ‬

‫‪ -١‬أﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٧٨٠‬وﻟﻠﺰﻳﺎدة ﺷﻮاﻫﺪ ﻛﲈ ﰲ ﺗﻠﺨﻴﺺ اﳊﺒﲑ‪.٢٥٨/١‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري )‪.(٧٩٤‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺴﻠﻢ )‪.(٤٨٧‬‬
‫‪ -٤‬اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪.(١٠٥١‬‬
‫‪ -٥‬أﺑﻮداود )‪.(٨٧٣‬‬
 ‫‪٣٤٥‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬
‫ُ ُّ َ َ َ َ ٌ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫ْ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ْ ْ ََْ‬
‫ﻲﺷ ٍء َ�ﻌ ُﺪ‪ ،‬أﻫﻞ اﺜﻟَّﻨﺎ ِء َوال َﻤﺠ ِﺪ‪ ،‬أ َﺣ ُّﻖ َﻣﺎ ﻗﺎل اﻟ َﻌﺒْ ُﺪ‪َ ،‬و�ﻨﺎ لﻚ �ﺒْﺪ‪:‬‬ ‫و ِمﻞء ﻣﺎ ِﺷﺌﺖ ِﻣﻦ‬
‫ُ َّ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ ِّ ْ َ ْ َ ُّ‬
‫الﻠﻬﻢ ﻻ ﻣﺎﻧِﻊ لِﻤﺎ أ�ﻄﻴﺖ‪ ،‬وﻻ ﻣﻌ ِﻄﻲ لِﻤﺎ ﻣﻨﻌﺖ ‪ ،‬وﻻ �ﻨﻔﻊ ذا اﺠﻟﺪ ِﻣﻨﻚ اﺠﻟﺪ«‬
‫ْ‬ ‫الﻠﻬ َّﻢ َﻃ ِّﻬ ْﺮ� ﺑﺎﺜﻟَّﻠْﺞ َواﻟْ َ َ‬
‫ﺮﺒ ِد‪َ ،‬وال َﻤﺎ ِء‬ ‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ) ‪ .(١‬و ﮔﺎھﯽ ﺑﺮ آن اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽاﻓﺰودﻧﺪ) ‪ُ » :(٢‬‬
‫ِ ِ ِ‬
‫َْ‬ ‫ْ‬
‫ْ‬ ‫َ ُ َّ‬
‫ﻮب َواﺨﻟ َ َﻄﺎﻳَﺎ‪ ،‬ﻛ َﻤﺎ �ﻨَﻰﻘ اﺜﻟَّ ْﻮ ُب اﻷ ْ�ﻴَ ُﺾ ِﻣ َﻦ ال َﻮ َﺳ ِﺦ«‪.‬‬
‫َ ُّ ُ‬
‫ﻧ‬ ‫اﺬﻟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫الﻠﻬ َّﻢ َﻃ ِّﻬ ْ‬
‫ﺮ‬ ‫اﺒﻟﺎرد ُ‬
‫ِ‬ ‫َْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای اﯾﻦ رﮐﻦ را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ آﻧﺤﻀﺮتج‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ و ﯾﺎ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ‪ .‬و در ﻧﻤﺎز ﺷﺐ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ اﯾﻦ ذﮐﺮ را‬
‫) ‪ْ َ ِّ َ ُ ْ َ ْ َ ِّ َ (٣‬‬
‫� اﺤﻟ َ ْﻤ ُﺪ« »ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺑﺮای ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ اﺳﺖ« ‪.‬‬ ‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ‪» :‬لِﺮ� اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬لِﺮ‬

‫ﺑﻪ ﺳﺠﺪهاﻓﺘﺎدن رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﭘﯿﺸﮕﺎه اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‪:‬‬

‫ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻪ و ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و رﻓﻊ ﯾﺪﯾﻦ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ و زاﻧﻮھﺎ را ﻗﺒﻞ‬
‫از دﺳﺖھﺎ روی زﻣﯿﻦ ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ واﺋﻞ ﺑﻦ ﺣﺠﺮس) ‪ (٤‬و اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏس) ‪ (٥‬آنرا‬
‫از اﯾﺸﺎن رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و اﺑﻦ ﻋﻤﺮس از اﯾﺸﺎن رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج دﺳﺖھﺎ‬
‫را ﻗﺒﻞ از زاﻧﻮھﺎ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﺬاردﻧﺪ) ‪ (٦‬و ﺑﺎ اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ در ﺳﻨﻦ از‬
‫) ‪ُ ُ َ َ َ َ َ َ (٧‬‬
‫� ْﻢ ﻓَ َﻼ َ� ْ ُ‬
‫ﺮﺒ ْك َﻛ َﻤﺎ َ� ْ ُ‬
‫ﺮﺒ ُك‬ ‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬إِذا ﺳﺠﺪ أﺣﺪ‬
‫َ َ ْ َ‬ ‫َْ ُ ْ‬
‫�‪َ ،‬وﻴﻟَ َﻀ ْﻊ ﻳَ َﺪﻳْ ِﻪ �ﺒْﻞ ُرﻛﺒَتﻴْ ِﻪ« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ ھﻤﭽﻮن ﺷﺘﺮ‬ ‫اﺒﻟ ِﻌ‬
‫ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ دﺳﺖھﺎ را ﻗﺒﻞ از دو زاﻧﻮ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﮕﺬارد‪ «.‬و ﻣﻘﺒﺮی از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٧٨) (٤٧٧‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٧٦‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (١١٤٥) (١٠٦٩‬وأﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٨٧٤‬‬
‫‪ -٤‬أﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٨٣٨‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (١١٥٤) (١٠٨٩‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﰲ اﻹﻗﺎﻣﺔ )‪ (٨٨٢‬واﻟﱰﻣﺬي ﰲ‬
‫اﻟﺼﻼة )‪ (٢٦٨‬وﻗﺎل‪ :‬ﺣﺴﻦ ﻏﺮﻳﺐ‪ ،‬واﺑﻦ ﺣﺒﺎن )‪ (١٩١٢‬ودارﻣﻲ )‪.(١٣٢٠‬‬
‫‪ -٥‬اﻟﺪارﻗﻄﻨﻲ‪ ،٣٤٥/١‬واﳊﺎﻛﻢ‪ ٢٢٦/١‬وﺻﺤﺤﻪ‪.‬‬
‫‪ -٦‬اﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﺔ )‪ (٦٢٧‬واﳊﺎﻛﻢ‪ ٢٢٦/٢‬وﺻﺤﺤﻪ‪.‬‬
‫‪ -٧‬أﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٨٤٠‬واﳌﺴﻨﺪ )‪ (٨٩٥٥‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (١٠٩١‬واﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻟﺼﻼة )‪(٢٦٩‬‬
‫وﻗﺎل‪:‬ﻏﺮﻳﺐ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٤٦‬‬
‫ْ ْ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫) ‪َ َ َ َ َ (١‬‬
‫ﺠﺪ أ َﺣ ُﺪ� ْﻢ ﻓﻠﻴبﺘﺪئ ﺑِ ُﺮﻛﺒَتﻴْ ِﻪ‬ ‫از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬إِذا ﺳ‬
‫َ َ‬
‫�ﺒْﻞ ﻳَ َﺪﻳْ ِﻪ« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ‪ ،‬زاﻧﻮھﺎﯾﺶ را ﻗﺒﻞ از دﺳﺖھﺎﯾﺶ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﮕﺬارد‪«.‬‬
‫رواﯾﺖ از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﻣﺘﻌﺎرض ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﯿﺰ ﺣﺪﯾﺚ واﺋﻞ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ و اﺑﻦ ﻋﻤﺮب‬
‫ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در ﺗﻌﺎرض ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﮔﺮوھﯽ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻋﻤﺮس را ﺗﺮﺟﯿﺢ داده و‬
‫ﮔﺮوھﯽ ﺣﺪﯾﺚ واﺋﻞ ﺑﻦ ﺣﺠﺮس را ﺗﺮﺟﯿﺢ دادهاﻧﺪ و ﮔﺮوھﯽ ﻣﺴﻠﮏ ﻧﺴﺦ را در ﭘﯿﺶ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در اﺑﺘﺪای اﻣﺮ ﻗﺮار دادن دﺳﺖھﺎ ﻗﺒﻞ از زاﻧﻮھﺎ ﺑﻮده‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻗﺮار‬
‫دادن زاﻧﻮھﺎ ﻗﺒﻞ از دﺳﺖھﺎ ﻧﺴﺦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﻠﮏ اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ در ذﮐﺮ دﻻﯾﻞ‬
‫ﻣﻨﺴﻮخ ﺑﻮدن ﻗﺮار دادن دﺳﺖھﺎ ﻗﺒﻞ از زاﻧﻮھﺎ و ﻧﺎﺳﺦ ﺑﻮدن ﻗﺮار دادن زاﻧﻮھﺎ ﻗﺒﻞ از‬
‫دﺳﺖھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ از ﻃﺮﯾﻖ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ ﮐﮫﯿﻞ از‬
‫ﭘﺪرش از ﺳﻠﻤﻪ از ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ) ‪» :(٢‬ﻣﺎ در رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه‪،‬‬
‫دﺳﺖھﺎ را ﻗﺒﻞ از زاﻧﻮھﺎ ﻗﺮار ﻣﯽدادﯾﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﻣﺮ ﺷﺪﯾﻢ ﮐﻪ زاﻧﻮھﺎ را ﻗﺒﻞ از دﺳﺖھﺎ ﺑﺮ‬
‫زﻣﯿﻦ ﻗﺮار دھﯿﻢ«‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻓﯿﺼﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ‬
‫ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ ﮐﮫﯿﻞ‪ ،‬اﻣﺎم ﺑﺨﺎری در ﻣﻮرد وی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻋﻨﺪه ﻣﻨﺎﮐﯿﺮ« و ﯾﺤﯿﯽ‬
‫ﺑﻦ ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻟﻴﺲ ﺑﴚء ﻻ ﻳﻜﺘﺐ ﺣﺪﻳﺜﻪ« و اﻣﺎم ﻧﺴﺎﺋﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﱰوك‬
‫اﳊﺪﻳﺚ« و در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﯾﺤﯿﯽ و ﻏﯿﺮ او دﭼﺎر وھﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا آﻧﭽﻪ از ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ‬
‫ﺳﻌﺪ از ﭘﺪرش ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺦ ﺗﻄﺒﯿﻖ )ﮔﺬاﺷﺘﻦ دﺳﺖھﺎ در وﺳﻂ زاﻧﻮھﺎ ھﻨﮕﺎم‬
‫رﮐﻮع( ﺑﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻦ دﺳﺖھﺎ ﺑﺮ زاﻧﻮھﺎ در ھﻨﮕﺎم رﮐﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و راوی اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ را ﺣﻔﻆ‬
‫ﻧﮑﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬آﻧﭽﻪ ﻣﻨﺴﻮخ اﺳﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ دﺳﺖھﺎ ﻗﺒﻞ از زاﻧﻮھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻦ دﺳﺖھﺎ ﻗﺒﻞ از زاﻧﻮھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻗﻄﻌﺎ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻋﻤﺮس‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا آن از رواﯾﺖ ﻋﺒﯿﺪاﻟﻠﻪ از ﻧﺎﻓﻊ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﺑﻦ اﺑﯽداود‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻗﻮل اھﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آنھﺎ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‬
‫داﻧﺎﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ آن ﻧﻘﻞ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ‪ .‬و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬و اﯾﻦ ﺳﻨﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اھﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬

‫‪ -١‬ﻣﺼﻨﻒ اﺑﻦ أﰊ ﺷﻴﺒﺔ )‪ (٢٧٠٢‬واﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ﰲ اﻟﻜﱪ￯ )‪ (٢٦٣٥‬وﺿﻌﻔﻪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﺔ )‪.(٦٢٨‬‬
 ‫‪٣٤٧‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫آنرا رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و آنھﺎ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان داﻧﺎﺗﺮ و ﻋﺎﻟﻢﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﺑﯽداود ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮای آنھﺎ در اﯾﻦ ﻣﻮرد دو ﺳﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﺳﻨﺪ اول‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻋﻦ اﺑﯽ اﻟﺰﻧﺎد ﻋﻦ اﻻﻋﺮج ﻋﻦ اﺑﯽ ھﺮﯾﺮه‪ .‬و ﺳﻨﺪ دوم‪ :‬اﻟﺪراوردی ﻋﻦ‬
‫ﻋﺒﯿﺪاﻟﻠﻪ ﻋﻦ ﻧﺎﻓﻊ ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ .‬و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ واﺋﻞ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ دو ﻃﺮﯾﻖ دارد ﮐﻪ ھﺮدو‬
‫ﻣﻌﻠﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮐﻪ در ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در رواﯾﺖ آن ﻣﺘﻔﺮد اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫دارﻗﻄﻨﯽ در ﻣﻮرد وی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در آﻧﭽﻪ ﻣﺘﻔﺮد اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻮی ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﻃﺮﯾﻖ دوم از‬
‫رواﯾﺖ ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر ﺑﻦ واﺋﻞ از ﭘﺪرش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﭘﺪرش ﻧﺸﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﻗﺮار دادن زاﻧﻮھﺎ ﻗﺒﻞ از دﺳﺖھﺎ در ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬

‫ﺣﺪﯾﺚ واﺋﻞ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮھﺮﯾﺮه و اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻗﻮیﺗﺮ و ﺛﺎﺑﺖﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺑﺨﺎری ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﯽ اﻟﺰﻧﺎد از اﻋﺮج از اﺑﻮھﺮﯾﺮه‪ ،‬ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬و در‬
‫آن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﮐﻪ از اﺑﯽ اﻟﺰﻧﺎد ﺷﻨﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ‪ .‬و ﺧﻄﺎﺑﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ واﺋﻞ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ از آن ﺛﺎﺑﺖﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻤﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ آن ﻣﻨﺴﻮخ اﺳﺖ و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم ﺗﺮﻣﺬی‬
‫آنرا ﺣﺴﻦ ﻧﻤﯽداﻧﺪ و ﺑﻪ ﻏﺮاﺑﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﺣﮑﻢ داده اﺳﺖ و ﺣﺪﯾﺚ واﺋﻞ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ْ‬
‫اﺒﻟﻌ ُ‬ ‫َ‬
‫َ َُْ ْ َ َ َُْ ُ‬
‫�« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺷﺘﺮ‬ ‫و در ﻣﻮرد ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮھﺮﯾﺮهس »ﻓﻼ �ﺮﺒك ﻛﻤﺎ �ﺮﺒك َ ِ‬
‫زاﻧﻮ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﻗﺒﻞ از زاﻧﻮھﺎ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ و اﯾﻦ ﻧﮫﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗﻮل‬
‫َ َ ْ َ‬ ‫ْ‬
‫» َوﻴﻟَ َﻀ ْﻊ ﻳَ َﺪﻳْ ِﻪ �ﺒْﻞ ُرﻛﺒَتﻴْ ِﻪ« ﺗﻌﺎرض ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آنرا ﻧﻔﯽ ﮐﺮده ﺑﺮ اﯾﻦ دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫زﯾﺎده‪ ،‬ﻣﺤﻔﻮظ ﻧﯿﺴﺖ و ﺷﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻟﻔﻆ آن ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ از راوﯾﺎن ﻣﻨﻘﻠﺐ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮ ﺗﺮﺟﯿﺢ اﯾﻦ ﻣﺴﻠﮏ دو اﻣﺮ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ دﻻﻟﺖ دارد‪:‬‬
‫‪ -١‬آﻧﭽﻪ اﺑﻮداود از اﺑﻦ ﻋﻤﺮس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار‬
‫در ﻧﻤﺎز ﺑﺮ دﺳﺘﺎﻧﺶ ﺗﮑﯿﻪ ﮐﻨﺪ ﻧﮫﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ و در ﻟﻔﻈﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه ﮐﻪ‪ :‬رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪ ج از اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ دو دﺳﺘﺶ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯿﺰد‪ ،‬ﻧﮫﯽ ﮐﺮدﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫و ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬دﺳﺘﺶ را ﻗﺒﻞ از زاﻧﻮھﺎ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﺑﺮ آن‬
‫ﺗﮑﯿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ و در اﯾﻨﺼﻮرت ﺟﺰﺋﯽ از ﻧﻤﺎزش ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ دﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ‬

‫‪ -١‬أﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٩٩٢‬‬

 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٤٨‬‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﺗﮑﯿﻪ دﺳﺖھﺎ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ در ھﻨﮕﺎم رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﺗﮑﯿﻪ‬
‫دﺳﺖھﺎ در ھﻨﮕﺎم ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن از ﺳﺠﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از آﻧﺠﺎﺋﯽ ﮐﻪ از ﺗﮑﯿﻪ دﺳﺖھﺎ‬
‫ﺑﺮ زﻣﯿﻦ در ھﻨﮕﺎم ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن از ﺳﺠﺪه ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮ آن‪ ،‬ﺗﮑﯿﻪی‬
‫دﺳﺖھﺎ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ در ھﻨﮕﺎم ﺳﺠﺪه رﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﮫﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﺮای ﺳﺠﺪه ﺑﻪ ﺳﻤﺖ زﻣﯿﻦ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻗﺴﻤﺘﯽ از‬
‫ﺑﺪﻧﺶ ﮐﻪ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ زﻣﯿﻦ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﻗﺴﻤﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ و ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺪﻧﺶ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﮐﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺪ و ھﺮﮔﺎه ﺳﺮش را از ﺳﺠﺪه ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻋﻀﻮ ﺑﺪﻧﺶ و ﺳﭙﺲ ﻗﺴﻤﺘﮫﺎﯾﯽ از ﺑﺪﻧﺶ ﮐﻪ از آن ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﻋﻀﻮ وی ﮐﻪ زاﻧﻮھﺎﯾﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از زﻣﯿﻦ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬واﻟﻠﻪ‬
‫اﻋﻠﻢ‪.‬‬

‫ﺳﺠﺪهی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪:‬‬

‫) ‪(١‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و ﺑﯿﻨﯽ و دو دﺳﺖ و دو زاﻧﻮ و دو ﭘﺎ ﺳﺠﺪه ﮐﺮده و دﺳﺖھﺎ و‬
‫ﭘﺎھﺎ را رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺎ ﮐﻒ دو دﺳﺖ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و دو آرﻧﺞ را ﺑﺎﻻ‬
‫ﺑﺮده و ﺑﺎزوھﺎیﺷﺎن را از ﭘﮫﻠﻮیﺷﺎن دور ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺳﻔﯿﺪی زﯾﺮ ﺑﻐﻞﺷﺎن‬
‫آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬و ﺷﮑﻢ را از دو ران و راﻧﮫﺎ را از دو ﺳﺎق دور ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و در ﺳﺠﺪه آرام‬
‫و اﺳﺘﻮار ﻣﯽﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺻﻮرت را ﻣﺒﺎﺷﺮﺗﺎ ﺑﺮ ﻣﺤﻞ ﺳﺠﺪه در ﻧﻤﺎز ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﭘﯿﭽﺶ ﻋﻤﺎﻣﻪ ﺳﺠﺪه ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺣﻤﯿﺪ ﺳﺎﻋﺪی ﮐﻪ ده ﻧﻔﺮ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮐﻼم وی را ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ھﺮﮔﺎه رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬راﺳﺖ و اﺳﺘﻮار اﯾﺴﺘﺎده و دو دﺳﺖ را ﺗﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺎﻧﻪھﺎ‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮد و ھﺮﮔﺎه ارادهی رﻓﺘﻦ ﺑﻪ رﮐﻮ ع داﺷﺖ‪ ،‬دﺳﺖھﺎ را ﺗﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺎﻧﻪھﺎ ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد‬
‫و ﭘﺲ از آن »اﷲ اﻛﱪ« ﮔﻔﺘﻪ )و ﺑﻪ رﮐﻮع ﻣﯽرﻓﺖ( ﺳﭙﺲ از رﮐﻮع ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪه و راﺳﺖ‬
‫ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﻧﻪ ﺳﺮﺷﺎن را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﻪ ﺳﺮﺷﺎن را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و در‬
‫َ َ َّ ُ َ ْ َ‬
‫ﻤﺣ َﺪ ُه« ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪه و راﺳﺖ‬
‫رﮐﻮع دﺳﺖھﺎ را ﺑﺮ زاﻧﻮھﺎ ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ‪» .‬ﺳ ِﻤﻊ ا� لِﻤﻦ ِ‬
‫و اﺳﺘﻮار ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ھﺮ ﻋﻀﻮ در ﺟﺎی ﺧﻮدش ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٨١٢‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٩٠‬‬

 ‫‪٣٤٩‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﺳﺠﺪه رﻓﺘﻪ و »اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و در ﺳﺠﺪه ﺑﺎزوھﺎ را از ﺷﮑﻢ دور ﮐﺮده و ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﺎ را ﻧﯿﺰ ﺑﺎز ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭘﺎی ﭼﭗ را ﻓﺮش ﮐﺮده و ﺑﺮ آن‬
‫راﺳﺖ و اﺳﺘﻮار ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ھﺮ ﻋﻀﻮ در ﺟﺎی ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺘﻪ و »اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭘﺎﯾﺸﺎن را ﻓﺮش ﮐﺮده و ﺑﺮ آن‬
‫ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ھﺮ ﻋﻀﻮ در ﺟﺎی ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﭘﺲ از آن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و‬
‫در رﮐﻌﺖ دوم ﻣﺜﻞ اﯾﻦ اﻋﻤﺎل را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬و ھﺮﮔﺎه از دو رﮐﻌﺖ اول ﺑﺮ‬
‫ﻣﯽﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻪ و دﺳﺖھﺎ را ﺗﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺎﻧﻪھﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در‬
‫اﺑﺘﺪای ﻧﻤﺎز اﻧﺠﺎم داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ رﮐﻌﺎت دﯾﮕﺮ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ در رﮐﻌﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ در آن ﻧﻤﺎز ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪) ،‬در ﺗﺸﮫﺪ( ﭘﺎی ﭼﭗ را ﻋﻘﺐ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﺑﺮ ران ﺧﻮد ﺗﮑﯿﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺳﻼم ﻣﯽدادﻧﺪ) ‪.«(١‬‬
‫ُ ْ َ َ َ ِّ َ ْ َ َ‬
‫� اﻷ ْﻰﻠﻋ« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮ آن » َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪهِ« را ﻧﯿﺰ‬ ‫و در ﺳﺠﺪه »ﺳﺒﺤﺎن ر‬
‫ُ َّ َ َ َ َ ْ ُ َ َ َ ْ ُ َ ََ‬
‫اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﺎھﯽ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ) ‪» :(٢‬الﻠﻬﻢ لﻚ ﺳﺠﺪت‪ ،‬و�ِﻚ آﻣﻨﺖ ‪ ،‬ولﻚ‬
‫ُ َ ْ‬ ‫ﺮﺼ ُه‪�َ ،‬ﺒَ َ‬‫�ي َﺧﻠَ َﻘ ُﻪ‪َ ،‬و َﺻ َّﻮ َر ُه‪َ ،‬و َﺷ َّﻖ َﺳ ْﻤ َﻌ ُﻪ َو َ� َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َْ َْ ُ َ َ َ َ ْ‬
‫اﷲ أﺣ َﺴ ُﻦ‬ ‫ﺎر َك‬ ‫أﺳﻠﻤﺖ‪ ،‬ﺳﺠﺪ و ِ ِ ِ‬
‫ل‬ ‫�‬ ‫ﺟ‬
‫ْ‬
‫اﺨﻟَﺎﻟﻘ َ‬
‫�« »ﭘﺮوردﮔﺎرا ﺑﺮای ﺗﻮ ﺳﺠﺪه ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﻮ اﯾﻤﺎن آوردم و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻮ‬ ‫ِِ‬
‫ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪم‪ ،‬ﭼﮫﺮهام ﺑﺮای ﭘﺮوردﮔﺎری ﮐﻪ آنرا ﺧﻠﻖ ﻧﻤﻮد و ﺻﻮرت ﺑﺨﺸﯿﺪ و آنرا زﯾﺒﺎ‬
‫آﻓﺮﯾﺪ و ﻋﻀﻮ ﺷﻨﻮاﯾﯽ و ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ در آن ﻗﺮار داد‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮﮐﺖ اﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎری ﮐﻪ‬
‫ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺳﺎزﻧﺪﮔﺎن اﺳﺖ‪«.‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫) ‪َّ َ َ َ ْ ُ (٣‬‬
‫ﺤﺎﻧﻚ الﻠ ُﻬ َّﻢ َر َّ�ﻨﺎ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪ َك الﻠ ُﻬ َّﻢ‬ ‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﻦ دﻋﺎ را در ﺳﺠﺪه ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ‪» :‬ﺳﺒ‬
‫ْ‬
‫اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ«‪» .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﭘﺎک و ﻣﻨﺰھﯽ و ﺗﻤﺎم ﺳﺘﺎﯾﺶھﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی ﺗﻮﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرا ﻣﺮا‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮز‪«.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اذﮐﺎر دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ در ﺳﺠﺪه ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫ﺖ«) ‪» (٤‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﭘﺎک و ﻣﻨﺰھﯽ و ھﻤﻪی‬ ‫ﻚ الﻠَّ ُﻬ َّﻢ َوﺤﺑَ ْﻤﺪ َك َﻻ � َ إ َّﻻ أَﻧ ْ َ‬ ‫ُ ْ َ َ َ‬
‫»ﺳﺒﺤﺎﻧ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٨٢٨‬وأﺑﻮداود )‪ (٧٣٣‬واﻟﱰﻣﺬي )‪ (٣٠٤‬ﻛﻼﳘﺎ ﰲ اﻟﺼﻼة‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ ﺻﻼة اﳌﺴﺎﻓﺮﻳﻦ )‪ (٧٧١‬ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻃﻮﻳﻞ واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ‪.٢٢٢/٢‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٨١٧‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٨٤‬‬
‫‪ -٤‬ﻣﺴﻠﻢ )‪.(٤٨٥‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٥٠‬‬

‫ﺳﺘﺎﯾﺶھﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺗﻮﺳﺖ‪ ،‬ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﻪ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ‪«.‬‬

‫ُ ُّ ْ ٌ ُ ُّ ٌ َ ُّ ْ َ َ َ‬
‫الﺮ ْو ِح«) ‪» (١‬ﭘﺎک و ﻣﻨﺰه اﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و‬ ‫� ِﺔ َو ُّ‬ ‫»ﺳﺒﻮح‪ ،‬ﻗﺪوس ‪،‬رب الﻤﻼﺋِ‬
‫ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫َ‬ ‫ﻲﺒ ُﻠﻛ ُﻪ‪ ،‬د َّﻗ ُﻪ َوﺟﻠ ُﻪ ‪َ ،‬وأ َّو ُ‬
‫ﻪﻟ َوآﺧ َﺮ ُه َو َﻋﻼﻧيَﺘَ ُﻪ َو َّ‬
‫ﺮﺳ ُه«) ‪» (٢‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫»الﻠَّ ُﻬ َّﻢ اﻏ ِﻔ ْﺮ ْ‬
‫� َذﻧ ْ ْ‬ ‫ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ ﮔﻨﺎھﺎﻧﻢ را از ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ‪ ،‬اول و آﺧﺮ و آﺷﮑﺎر و ﭘﻨﮫﺎن آن ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪.‬‬
‫َّ ُ َّ ِّ ْ َ ُ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ َ ُ َ َ َ ْ ُ ُ ْ َ َ َ َ ُ ْ ُ َ ْ َ َ‬
‫»الﻠﻬﻢ إِ� أﻋﻮذ ﺑِ ِﺮﺿﺎك ِﻣﻦ ﺳﺨ ِﻄﻚ‪ ،‬و�ِﻤﻌﺎﻓﺎﺗِﻚ ِﻣﻦ �ﻘﻮ� ِﺘﻚ وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻨﻚ‪ ،‬ﻻ‬
‫ُ ْ ْ ََ ً َ َْ َ َْ َ َ َ ََْْ َ َ َْ َ‬
‫ﺖ َﻰﻠﻋ �ﻔ ِﺴﻚ«) ‪» (٣‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﻣﻦ از ﺧﺸﻤﺖ ﺑﻪ رﺿﺎی‬ ‫أﺣ ِﻲﺼ �ﻨﺎء ﻋﻠﻴﻚ أﻧﺖ ﻛﻤﺎ أﺛنﻴ‬
‫ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم و از ﻋﻘﻮﺑﺘﺖ ﺑﻪ ﻋﻔﻮت و از ﺗﻮ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ ،‬ﺳﺘﺎﯾﺸﺖ در ﺷﻤﺎر ﻧﯿﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻮ آن ﭼﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮدت را ﺳﺘﻮدهای‪ «.‬و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺳﺠﺪه را ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻗﯿﺎمﺷﺎن‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽداد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺳﺮ از ﺳﺠﺪه ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮده و »اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و رﻓﻊ ﯾﺪﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭘﺎی ﭼﭗ را ﻓﺮش ﮐﺮده و ﺑﺮ آن ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و ﭘﺎی راﺳﺖ را ﻗﺎﺋﻢ‬
‫َ َْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫ارﻤﺣْ ِ�‪،‬‬ ‫ﮐﺮده و دﺳﺖھﺎ را ﺑﺮ راﻧﮫﺎ ﻗﺮار داده و اﯾﻦ ذﮐﺮ را ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬الﻠ ُﻬ َّﻢ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ‪ ،‬و‬
‫َ ْ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ‬
‫اﺟ ُ ْ‬
‫ار ُزﻗ ِ�« »ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز و ﺑﺮ ﻣﻦ رﺣﻢ ﮐﻦ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎھﯽھﺎی ﻣﺮا‬ ‫ﺮﺒ ِ�‪َ ،‬واﻫ ِﺪ ِ�‪ ،‬و‬ ‫و‬
‫َ ْ‬
‫اﺟ ُ ْ‬
‫ﺮﺒ ِ�«‪،‬‬ ‫ﺟﺒﺮان ﮐﻦ‪ ،‬ﻣﺮا ھﺪاﯾﺖ ﮐﻦ‪ ،‬ﻣﺮا رزق ﻋﻄﺎ ﮐﻦ« و در ﻟﻔﻈﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺟﺎی »و‬
‫» َو َﺎﻋﻓِ ِ�« »ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﺎﻓﯿﺖ و ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ ﻋﻄﺎ ﮐﻦ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻋﺒﺎسب‬
‫ْ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺬﯾﻔﻪس ﻣﯽﮔـﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳـﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﯿﻦ دو ﺳﺠﺪه » َر ِّب اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‬
‫و ھﺮدو ﺣﺪﯾﺚ در ﺳﻨﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪ «(٤‬و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﯾﻦ رﮐﻦ را ﭼﻨﺎن ﻃﻮﻻﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﺷﺪ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از ﺳﺠﺪه‪:‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻪ و ﺑﺪون رﻓﻊ ﯾﺪﯾﻦ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و در ﺳﺠﺪه دوم ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ )‪.(٤٨٧‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﺴﻠﻢ )‪.(٤٨٣‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺴﻠﻢ )‪.(٤٨٦‬‬
‫‪ -٤‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ب‪ ،‬أﺧﺮﺟﻪ أﺑﻮداود )‪ (٨٥٠‬واﻟﱰﻣﺬي )‪ (٢٨٤‬وﻗﺎل‪ :‬ﻏﺮﻳﺐ‪ .‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪(٨٩٨‬‬
‫ﻛﻠﻬﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة وﺣﺪﻳﺚ ﺣﺬﻳﻔﺔ رﴈ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ ،‬ﻋﻨﺪ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ (٨٩٧‬واﳊﺎﻛﻢ )‪.(١٠٠٣‬‬
 ‫‪٣٥١‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫آﻧﭽﻪ در ﺳﺠﺪه اول ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺮ را از ﺳﺠﺪه ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﮐﺮده و ﺑﺮ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﺎ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ زاﻧﻮھﺎ و راﻧﮫﺎ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ﺣﻮﯾﺮث ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ھﺮﮔﺎه رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در رﮐﻌﺖ ﻓﺮد ﻧﻤﺎز ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮای رﮐﻌﺖ‬
‫ﭘﺲ از آن ﺑﻠﻨﺪ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ راﺳﺖ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ) ‪ «.(١‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺟﻠﺴﻪی اﺳﺘﺮاﺣﺖ‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آنرا اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ آﯾﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ را ﺑﺮاﺳﺎس ﺳﻨﺘﯽ از ﺳﻨﺖھﺎ و ھﯿﺌﺎت ﻧﻤﺎز ھﻤﭽﻮن دور ﮐﺮدن ﺑﺎزوھﺎ از ﭘﮫﻠﻮھﺎ و‬
‫ﻏﯿﺮه‪ ،‬اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﯿﺎز ﺑﺪان‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ؟ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل ﺑﻪ دو دﻟﯿﻞ آﺷﮑﺎرﺗﺮ و واﺿﺢﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -١‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗﻮل‪ ،‬ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ و ﺣﺪﯾﺚ واﺋﻞ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ و اﺑﻮھﺮﯾﺮهب ﮐﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺑﺮ ﺳﯿﻨﻪ ﭘﺎھﺎ از ﺳﺠﺪه ﺑﺮ ﻣﯽﺧﺎﺳﺘﻨﺪ) ‪ ،(٢‬ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮐﻪ ﺣﺮﯾﺺﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم در ﻣﺸﺎھﺪهی اﻓﻌﺎل و ھﯿﺌﺖ ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﯿﻨﻪی ﭘﺎھﺎیﺷﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦرو ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮدس در ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﺳﯿﻨﻪی ﭘﺎھﺎﯾﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪه و ﻗﺒﻞ از آن ﻧﻤﯽﻧﺸﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫را ﺑﯿﮫﻘﯽ از وی رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ را ﻋﻄﯿﻪ ﻋﻮﻓﯽ از اﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ،‬اﺑﻦ زﺑﯿﺮ و اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪریش رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از اﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮدس ﺑﻪ ﻃﻮر ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ) ‪ .(٣‬و در اﯾﻦ ﻗﯿﺎم‪ ،‬رﻓﻊ ﯾﺪﯾﻦ ﻧﺒﻮده و‬
‫ھﺮﮔﺎه ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ را ﺑﺪون ﺳﮑﻮت ﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﴿ٱ ۡ َ‬
‫� ۡم ُد‬
‫� ‪ ﴾٢‬آﻏﺎز ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و در ﺗﺸﮫﺪ اول ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﻓﺘﺮاش‪،‬‬ ‫ِ َّ�ِ َر ّب ٱ ۡل َ�ٰلَم َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن دو ﺳﺠﺪه ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و دﺳﺖ راﺳﺖ را‬
‫ﺑﺮ زاﻧﻮی راﺳﺖ و دﺳﺖ ﭼﭗ را ﺑﺮ زاﻧﻮی ﭼﭗ ﻗﺮار داده و ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﺷﮫﺎدت‬
‫)ﺳﺒﺎﺑﻪ( اﺷﺎره ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﻧﮕﺸﺖ اﺑﮫﺎم را ﺑﺮ اﻧﮕﺸﺖ وﺳﻂ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن‬
‫ﺣﻠﻘﻪای ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ و ﻧﮕﺎھﺸﺎن را ﺑﺮ ﻣﺤﻞ اﺷﺎره ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و اﻧﮕﺸﺖ‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪.(٨٢٣‬‬

‫‪ -٢‬ﺣﺪﻳﺚ واﺋﻞ ﺗﻘﺪم‪ ،‬وﺣﺪﻳﺚ أﰊ ﻫﺮﻳﺮة أﺧﺮﺟﻪ اﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٢٨٨‬وذﻛﺮ أن ﻋﻠﻴﻪ أﻫﻞ اﻟﻌﻠﻢ وﻓﻴﻪ‬
‫راو ﺿﻌﻴﻒ‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﺒﻴﻬﻘﻲ )‪.(٢٧٦٣‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٥٢‬‬

‫ﺳﺒﺎﺑﻪ را ﺑﺎ ﮐﻤﯽ اﻧﺤﻨﺎ ﺑﺎﻻ ﺑﺮده و ﺑﺎ آن ﺗﻮﺣﯿﺪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل را ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ) ‪ .(١‬و‬
‫َ َ َ‬
‫اﺑﻮداود از اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻫﻜﺬا‬
‫َ َ‬ ‫ْ ْ َ‬
‫اﻹﺧﻼ ُص« اﺧﻼص اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ - .‬ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﺳﺒﺎﺑﻪ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﺮد‪َ » -‬وﻫﺬا‬ ‫ِ‬
‫اﺪﻟ َﺎﻋ ُء« و دﻋﺎ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ ‪ -‬ﮐﻪ دﺳﺖھﺎ را ﺗﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺎﻧﻪھﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ‪-‬‬ ‫ُّ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫» َو َﻫﺬا ِاﻻﺑْ ِﺘ َﻬﺎل« و اﺑﺘﮫﺎل ﻧﯿﺰ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ - .‬ﭘﺲ دﺳﺖھﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺸﯿﺪه‬
‫و ﺑﺎﻻ ﺑﺮدﻧﺪ ‪ .-‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮﻗﻮف ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ) ‪.(٢‬‬
‫َّ َ ُ َ َ ْ َ َ‬ ‫) ‪ُ َ ِّ َّ َ ُ َ َ َّ َ َّ ُ َّ َّ (٣‬‬
‫ﻲﺒ‬ ‫ﻚ � ُّ� َﻬﺎ َّ‬
‫اﻨﻟ ُّ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻠ‬‫ﻋ‬ ‫م‬‫ﻼ‬‫الﺴ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺎت‬ ‫� والﺼﻠﻮات واﻟﻄﻴﺒ‬
‫َ ِ‬ ‫ﭘﺲ از آن ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ‪» :‬اﺘﻟ ِﺤﻴﺎت ِ ِ‬
‫َ ْ َ ُ ْ َ َ َ َّ َّ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ ُ َّ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ ُ َ َ ْ َ َ َ َ‬
‫ﻰﻠﻋ ﻋﺒَﺎد َّ َّ‬
‫ا� َوأﺷ َﻬ ُﺪ‬ ‫ﺎﺤﻟ�‪ ،‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ ِإﻪﻟ ِإﻻ‬ ‫ا� الﺼ ِ ِ‬
‫ِ ِ ِ‬ ‫ا� و�ﺮ�ﺗﻪ‪ ،‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﻨﺎ و‬ ‫ورﻤﺣﺔ ِ‬
‫َ َّ ُ َ َّ ً َ ْ ُ ُ َ َ ُ ُُ‬
‫أن �ﻤﺪا �ﺒﺪه ورﺳﻮﻪﻟ« و آنرا ھﻤﭽﻮن ﻗﺮآن ﺑﻪ اﺻﺤﺎبﺷﺎن ﻣﯽآﻣﻮﺧﺘﻨﺪ‪ .‬و ﮔﺎھﯽ‬
‫َّ َ َ ُ َّ ِّ َ ُ َّ‬ ‫) ‪ُ َ َ َ ُ ْ ُ َّ َّ (٤‬‬
‫�« ﮐﻪ ﺗﺸﮫﺪ اول را اﺑﻦ‬ ‫اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ‪» :‬ﺘﻟ ِﺤﻴﺎت الﻤﺒﺎر�ت‪ ،‬الﺼﻠﻮات اﻟﻄﻴﺒﺎت ِ ِ‬
‫ﻣﺴﻌﻮدس رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ اﺳﺖ و ﺗﺸﮫﺪ دوم را اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺗﺸﮫﺪ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺟﻤﻼﺗﯽ ﻣﺘﻐﯿﺮ و ﺗﺸﮫﺪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس ﯾﮏ‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﺸﮫﺪ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ ﺑﺎ زﯾﺎدهی )واو( آﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫و در آن ذﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج آنرا ھﻤﭽﻮن ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻣﯽآﻣﻮﺧﺘﻨﺪ‪ .‬و اﺑﻦ‬
‫َّ َ ُ‬ ‫َّ َّ ُ َّ‬
‫الﺼﻠ َﻮات‬ ‫�‬ ‫) ‪(٥‬‬
‫ﻋﻤﺮس از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬اﺘﻟ ِﺤﻴﺎت ِ ِ‬
‫َّ ُ‬
‫اﻟﻄﻴِّﺒَﺎت«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد رواﯾﺎت دﯾﮕﺮی ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت ﻟﻔﻈﯽ اﻧﺪک ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ھﻤﻪی آنھﺎ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﯾﻦ ﺗﺸﮫﺪ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺮ ﺳﻨﮕﯽ داغ‬

‫‪ -١‬ﻫﺬه ﳎﻤﻮﻋﺔ أﻟﻔﺎظ ﻣﻦ ﻋﺪة أﺣﺎدﻳﺚ‪ ،‬اﻧﻈﺮ ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪ (٥٨٠‬وأﲪﺪ )‪(٥٣٣١) (٥٠٤٣‬‬
‫)‪ (٤٥٧٥) (٦٣٤٨) (٦١٥٣) (٦٠٠٠) (٥٤٢١‬وأﺑﻮداود )‪ (٩٨٧‬واﻟﱰﻣﺬي )‪ (٢٩٤‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‬
‫)‪ (٩١٣‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪.(١٢٦٩) (١٢٦٧) (١٢٦٦) (١١٦٠‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﺮﻓﻮﻋﺎ أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﻴﻬﻘﻲ )‪ (٢٧٩٦‬واﳊﺎﻛﻢ )‪ (٧٩٠٣‬وﻗﺎل ﻋﻨﻪ اﻟﺬﻫﺒﻲ ﰲ اﻟﺘﻠﺨﻴﺺ‪ :‬ذا ﻣﻨﻜﺮه ﺑﻤﺮة‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٨٣١‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(٤٠٢‬‬
‫‪ -٤‬ﻣﺴﻠﻢ )‪.(٤٠٣‬‬
‫‪ -٥‬أﺑﻮداود )‪.(٩٧١‬‬
 ‫‪٣٥٣‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺗﺸﮫﺪ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻪ و ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و رﮐﻌﺖ دوم و ﺳﻮم را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دو‬
‫رﮐﻌﺖ اول ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ و در ھﺮدو رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﻓﺎﺗﺤﺔ اﻟﮑﺘﺎب را ﺗﻼوت ﮐﺮده و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ‬
‫ﮐﻪ ﮔﺎھﯽ ﺑﺮ آن ﻣﯽاﻓﺰودﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻨﻮت رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز‪:‬‬

‫و ھﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﻗﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﻗﻮﻣﯽ ﻗﻨﻮت ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬آنرا در رﮐﻌﺖ آﺧﺮ ﻧﻤﺎز ﭘﺲ‬
‫از ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن از رﮐﻮع ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ و در اﮐﺜﺮ ﻣﻮاﻗﻊ ﻗﻨﻮت را در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺑﻪ ﺟﺎی‬
‫ﻣﯽآوردﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻤﯿﺪ از اﻧﺲس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﯾﮏ ﻣﺎه در ﻧﻤﺎز ﺑﻌﺪ از‬
‫رﮐﻮع‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﻗﻮم رﻋﻞ و ذﮐﻮان دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪ .‬و اﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﻧﺲ ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫آﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻗﻨﻮت ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع اﻧﺪک زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﻗﻨﻮت ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪) .‬ﺣﺪود ﯾﮏ ﻣﺎه(‪ .‬و اﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ از اﻧﺲس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫رﮐﻮع ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ُﻋ َﺼ ﱡﯿﻪ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﯾﮏ ﻣﺎه ﭘﺲ از ِ‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ اﺗﻔﺎقﻧﻈﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪ .(١‬و آنھﺎ داﻧﺎﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ اﻧﺲس ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ از وی‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﻨﻮت رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬و ﺣﻤﯿﺪ ھﻤﺎن ﮐﺴﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ از اﻧﺲس رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻗﻨﻮت از وی ﺳﻮال ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﻗﺒﻞ از‬
‫رﮐﻮع و ﺑﻌﺪ از آن ﻗﻨﻮت ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ) ‪ (٢‬ﮐﻪ ﻣﺮاد از اﯾﻦ ﻗﻨﻮت‪ ،‬ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻮدن ﻗﯿﺎم‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪ (٣‬و اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﭽﻪ اﻧﺲ از آن ﺧﺒﺮ داده‪ ،‬رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫َ َ َّ ُ َ ْ َ‬
‫ﻤﺣ َﺪ ُه« ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻗﻨﻮت ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ‬ ‫ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ »ﺳ ِﻤﻊ ا� لِﻤﻦ ِ‬
‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َْ ْ َ‬
‫الﻠﻬ َّﻢ أﻧ ِﺞ ال َﻮ ِﻴﻟﺪ ْ� َﻦ ال َﻮ ِﻴﻟ ِﺪ‪َ ،‬و َﺳﻠ َﻤﺔ‬ ‫ﻗﺒﻞ از اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺠﺪه ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ) ‪» :(٤‬‬
‫� ﻣ َﻦ ال ْ ُﻤ ْﺆﻣﻨ َ‬‫َ َّ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫�« »ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬وﻟﯿﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ‬ ‫ِِ‬ ‫� َﻦ ِﻫﺸﺎمٍ ‪َ ،‬و�ﻴﺎش � َﻦ أ ِﻲﺑ ر�ِﻴﻌﺔ َوالﻤﺴﺘﻀﻌ ِﻔ ِ‬
‫و ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ ھﺸﺎم و ﻋﯿﺎش ﺑﻦ اﺑﯽ رﺑﯿﻌﻪ و ﻣﻮﻣﻨﯿﻦ ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ را ﻧﺠﺎت ﺑﺪه‪ «.‬و اﺑﻦ‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻟﻮﺗﺮ )‪ (١٠٠١‬وﻣﺎ ﺑﻌﺪه وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪.(٦٧٧‬‬

‫‪ -٢‬رواﻳﻪ ﲪﻴﺪ ﻋﻦ اﻧﺲ أﺧﺮﺟﻬﺎ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﰲ اﻗﺎﻣﺔ اﻟﺼﻼة )‪.(١١٨٣‬‬
‫‪ -٣‬ﻗﻨﻮت در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﺳﮑﻮت‪ ،‬دوام ﻋﺒﺎدت‪ ،‬دﻋﺎ‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ‪ ،‬ﺧﺸﻮع و ﻓﯿﺎم‪.‬‬
‫‪ -٤‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻟﺘﻔﺴﲑ )‪ (٤٥٦٠‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪.(٦٧٥‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٥٤‬‬

‫ﻋﻤﺮس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺷﻨﯿﺪه ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه آﻧﺤﻀﺮت ج در رﮐﻌﺖ آﺧﺮ ﻧﻤﺎز‬
‫َ َ ْ‬ ‫َ َ ُ َ ْ َ‬
‫ﻤﺣ َﺪ ُه‪َ ،‬ر َّ�ﻨَﺎ َولﻚ اﺤﻟ َ ْﻤ ُﺪ« اﯾﻦ دﻋﺎ را‬
‫اﷲ لِﻤﻦ ِ‬ ‫ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺳﺮ از رﮐﻮع ﺑﺮﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از »ﺳ ِﻤﻊ‬
‫) ‪ً َ ُ ً َ ُ ً َ ُ َ َّ ُ َّ (١‬‬
‫اﻟﻌ ْﻦ ﻓﻼﻧﺎ َوﻓﻼﻧﺎ َوﻓﻼﻧﺎ« »ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﻓﻼﻧﯽ و ﻓﻼﻧﯽ‬ ‫ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺎری ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ‪» :‬الﻠﻬﻢ‬
‫و ﻓﻼﻧﯽ را از رﺣﻤﺖ ﺧﻮد دور ﮐﺮده و ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻦ‪«.‬‬
‫اﻣﺎ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭘﺲ از رﮐﻮع‪ ،‬ﻗﻨﻮت ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﻋﺎرﺿﻪای ﻗﻨﻮت ﺧﻮاﻧﺪه و ﺳﭙﺲ آنرا ﺗﺮک ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻔﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦ اﻧﺲس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪ :(٢‬ﻗﻨﻮت در ﻣﻐﺮب و ﺻﺒﺢ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﺮاءس‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪ :(٣‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻣﻐﺮب‪ ،‬ﻗﻨﻮت ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬و اﺑﻮھﺮﯾﺮهس در‬
‫َ َ ُ َ ْ َ‬
‫ﻤﺣ َﺪ ُه« ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻗﻨﻮت‬
‫اﷲ لِﻤﻦ ِ‬ ‫رﮐﻌﺖ آﺧﺮ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺸﺎء و ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ »ﺳ ِﻤﻊ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه و ﺑﺮای ﻣﻮﻣﻨﯿﻦ دﻋﺎ و ﮐﻔﺎر را ﻟﻌﻦ ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را )ﺑﺎ‬
‫ﻧﺸﺎن دادن ﻧﻤﺎز ﺧﻮد( ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﮔﺮداﻧﻢ) ‪.(٤‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪ :(٥‬ﺑﻪ ﺟﺎی ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﺑﻦ ﻋﺒﺎسس‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ) ‪ :(٦‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﯾﮏ ﻣﺎه‪ ،‬ﭘﯽ در ﭘﯽ در ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ و ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء و‬
‫َ َ ُ َ ْ َ‬
‫ﻤﺣ َﺪ ُه« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫اﷲ لِﻤﻦ ِ‬ ‫ﺻﺒﺢ‪ ،‬در رﮐﻌﺖ آﺧﺮ در ﻋﻘﺐ ھﺮ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ »ﺳ ِﻤﻊ‬
‫ﻗﻨﻮت ﺧﻮاﻧﺪه و ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪھﺎﯾﯽ از ﺑﻨﯽﺳﻠﯿﻢ دﻋﺎ ﮐﺮده و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﯾﺸﺎن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺘﻔﻘﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﻨﻮت ﭘﺲ از رﮐﻮع و در رﮐﻌﺖ آﺧﺮ‬
‫و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺎرﺿﻪای ﺑﻮده و ﺟﺰء ﻣﺮﺗﺒﺎت و آﻧﭽﻪ ﭘﯽ در ﭘﯽ در ﻧﻤﺎز اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻟﺘﻔﺴﲑ )‪.(٤٥٥٩‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻟﻮﺗﺮ )‪.(١٠٠٤‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ وﻣﻮاﺿﻊ اﻟﺼﻼة )‪.(٦٧٨‬‬
‫‪ -٤‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٧٩٧‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪.(٦٧٦‬‬
‫‪ -٥‬ﻛﺬا ﰲ اﳌﻨﺘﻘﻲ )‪.(١١٢٦‬‬
‫‪ -٦‬ﻣﺴﻨﺪأﲪﺪ )‪ (٢٧٤٦‬وﺻﺢ اﺳﻨﺎده أﲪﺪﺷﺎﻛﺮ وأﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪.(١٤٤٣‬‬
 ‫‪٣٥٥‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫و در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ) ‪ (١‬از اﻧﺲس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﯾﮏ ﻣﺎه ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ‬
‫ﻗﺒﺎﺋﻠﯽ از ﻋﺮب دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﭘﺲ از آن )ﻗﻨﻮت را( ﺗﺮک ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﺰد اﻣﺎم اﺣﻤﺪ) ‪ (٢‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮏ ﻣﺎه ﻗﻨﻮت ﺧﻮاﻧﺪه و ﺳﭙﺲ ﺗﺮک‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮﻣﺎﻟﮏ اﺷﺠﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﭘﺪرم ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای ﭘﺪر‪ ،‬ﺗﻮ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎنش و ﺣﺪود ﭘﻨﺞ ﺳﺎل در ﮐﻮﻓﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻋﻠﯽس ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردی‪ ،‬آﯾﺎ‬
‫آنھﺎ ﻗﻨﻮت ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪم اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺪﻋﺖ و ﻧﻮﭘﯿﺪاﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﺗﺮﻣﺬی‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﺴﺎﺋﯽ آنرا اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردم ﮐﻪ ﻗﻨﻮت ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﭘﺸﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﻠﯽش‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردم ﮐﻪ ﻗﻨﻮت ﻧﻤﯽﮔﺰاردﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪم اﯾﻦ ﺑﺪﻋﺖ اﺳﺖ) ‪.(٣‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﻨﻮت را در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ و ﮐﻼم‬
‫اﻧﺲس ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ آنرا ﺗﺮک ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻨﻮت‬
‫ﻣﻨﺴﻮخ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﻨﻮت ﻗﺒﻞ از رﮐﻮع را ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺠﺘﺸﺎن آﺛﺎری‬
‫از ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮداود ﻃﯿﺎﻟﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﺑﯽﻋﺮوﺑﻪ از اﺑﯽرﺟﺎء از اﺑﯽﻣﻐﻔﻞ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از رﮐﻮع ﻗﻨﻮت ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬و ﻣﺎﻟﮏ از ھﺸﺎم ﺑﻦ‬
‫ﻋﺮوه از ﭘﺪرش رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﺤﻀﺮت ج در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻗﺒﻞ از رﮐﻮع‪ ،‬ﻗﻨﻮت‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺻﺒﻎ ﺑﻦ ﻓﺮج و ﺣﺎرث ﺑﻦ ﺳﮑﯿﻦ و اﺑﻦ اﺑﯽاﻟﻌﻤﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ‬
‫رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﻣﻮرد ﻗﻨﻮت در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ از ﻣﺎﻟﮏ ﺳﻮال ﺷﺪ‪ :‬ﮐﺪام ﯾﮏ از اﯾﻦ‬
‫دو‪ ،‬ﻗﻨﻮت ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع و ﻗﺒﻞ از رﮐﻮع‪ ،‬ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﭽﻪ ﻣﺮدم را از‬
‫ﻗﺪﯾﻢ ﺑﺮ آن ﯾﺎﻓﺘﻢ‪ .‬و آن ﻗﻨﻮت ﻗﺒﻞ از رﮐﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﮐﺪاﻣﯿﮏ را ﺑﺮای ﺧﻮد‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﻨﻮت ﻗﺒﻞ از رﮐﻮع‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آﯾﺎ در وﺗﺮ ﻗﻨﻮت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬در‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ وﻣﻮاﺿﻊ اﻟﺼﻼة )‪.(٦٧٧‬‬

‫‪ -٢‬اﳌﺴﻨﺪ )‪.(١٢٩٩٠‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٤٠٢‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪.(١٠٨٠‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٥٦‬‬

‫ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﻗﻨﻮت ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻨﻮت ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع‪:‬‬

‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺤﺒﺎب ﻗﻨﻮت ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع‬
‫ﺑﻮدن ﻗﻨﻮت دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ھﻤﮕﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺛﺮم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ در ﻣﻮرد ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ‬
‫ﮐﺴﯽ ﻏﯿﺮ از ﻋﺎﺻﻢ اﻻﺣﻮل ﺑﺮ اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻗﺒﻞ از رﮐﻮع ﻗﻨﻮت‬
‫ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﻏﯿﺮ از او اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻢ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫ﻋﺎﺻﻢ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻦ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ھﺸﺎم از ﻗﺘﺎده از اﻧﺲس رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع ﻗﻨﻮت ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺗﻤﯿﻤﯽ از اﺑﯽ ﻣﺠﻠﺰ از اﻧﺲس ﻧﯿﺰ اﯾﻦ‪-‬‬
‫ﮔﻮﻧﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻮب از ﻣﺤﻤﺪ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آنرا از اﻧﺲس‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ .‬و ﺣﻨﻈﻠﻪ اﻟﺴﺪوﺳﯽ از اﻧﺲس ﺑﺮ ﭼﮫﺎر وﺟﻪ ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮ ﻗﻨﻮت ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ھﻤﻪی‬
‫آنھﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﺧﻔﺎف ﺑﻦ إﯾﻤﺎء ﺑﻦ رﺣﻀﺔ و اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﺎ در ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﻨﻮت ﻗﺒﻞ از رﮐﻮع اﺟﺎزه‬
‫ﻣﯽدھﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﻨﻮت در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در وﺗﺮ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع را‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ھﺮﮐﺲ ﻗﺒﻞ از رﮐﻮع‪ ،‬ﻗﻨﻮت ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﻤﻞ اﺻﺤﺎب رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪج و اﺧﺘﻼفﺷﺎن در آن‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﻗﻨﻮت در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﭘﺲ از رﮐﻮع‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺎن ﻗﻨﻮت ﻧﻮازل ﺑﻮده ﮐﻪ ﺳﭙﺲ‬
‫آنرا ﺗﺮک ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻋﻤﻞ ﺑﺪان ﺳﻨﺖ و ﺗﺮک آن ﻧﯿﺰ ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ ھﻤﻪی‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗﻮل‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﮐﻪ ﻗﻨﻮت در ﮐﺪام ﻧﻤﺎز ﺑﻮد‪ ،‬از ﭘﺪرم ﺳﻮال‬
‫ﮐﺮدم؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬در وﺗﺮ ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی‬
‫ﭘﯿﺮوی از آﻧﭽﻪ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در اﯾﻦ ﻣﻮرد رواﯾﺖ ﺷﺪه‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﺸﺎن در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻗﻨﻮت‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه و ﺑﺮای ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﯿﻦ دﻋﺎ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻨﻮت ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻗﻨﻮت ﺧﻮاﻧﺪ و در آن ﺑﺮای آنھﺎ دﻋﺎ ﮐﺮد و ﻃﻠﺐ ﻧﺼﺮت از اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫و اﺳﺤﺎق اﻟﺤﺮﺑﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ اﺑﻮﺛﻮر ﺑﻪ اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪٣٥٧‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﻧﻈﺮت در ﻣﻮرد ﻗﻨﻮت در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﭼﯿﺴﺖ؟ اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﻨﻮت ﺗﻨﮫﺎ در ﻧﻮازل و‬
‫ﺑﻼھﺎی ﻧﺎﮔﻮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻮﺛﻮر ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﻼی ﻧﺎﮔﻮاری ﺑﺰرﮔﺘﺮ از آﻧﭽﻪ در آن‬
‫ھﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬وﺟﻮد دارد؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻗﻨﻮت ﺧﻮاﻧﺪن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﺛﺮم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ در ﻣﻮرد ﻗﻨﻮت در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺳﻮال ﮐﺮدم‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ رخ داده اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﻗﻮﻣﯽ دﻋﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ وی‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺻﺪا را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ ،‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﯾﺸﺎن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ؛ ﻋﻤﻞ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﺛﺮم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و از‬
‫اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﻨﻮت در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﭘﺲ از رﮐﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ از‬
‫وی در ﻣﻮرد ﻗﻨﻮت در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺳﻮال ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻼﯾﯽ ﻧﺎﮔﻮار ﺑﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎم ﻗﻨﻮت ﺧﻮاﻧﺪه و ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ‪ ،‬آﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺜﻞ‬
‫آﻧﭽﻪ از ﺟﺎﻧﺐ اﯾﻦ ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﺑﮏ) ‪ (١‬ﺑﺮ ﻣﺮدم رخ داد‪.‬‬
‫و ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺪوس ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ اﻟﻌﻄﺎر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﺳﻮاﻟﯽ‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪم و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻦ ﻣﺮدی ﻏﺮﯾﺐ از اھﻞ ﺑﺼﺮه ھﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻧﺰد ﻣﺎ در ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ‬
‫اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻣﻦ دوﺳﺖ دارم ﮐﻪ رای و ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ را در اﯾﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﺪاﻧﻢ‪.‬‬
‫اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﭼﻪ دوﺳﺖ داری‪ ،‬ﺑﭙﺮس‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ در ﺑﺼﺮه‪ ،‬ﻋﺪهای ﻗﻨﻮت‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮت در ﻣﻮرد ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﭘﺸﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﻨﻮت ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻤﺎﻧﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺸﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﻨﻮت ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﻨﻮت ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ در ﻗﻨﻮت ﭼﯿﺰی را اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ دﻋﺎ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻧﺎ ﻧﺴﺘﻌﯿﻨﮏ‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﺬاﺑﮏ اﻟﺠﺪ ﯾﺎ ﻧﺤﻔﺪ‪ ،‬اﮔﺮ در ﻧﻤﺎز ﺑﻮدی‪ ،‬ﻧﻤﺎزت را ﻗﻄﻊ ﮐﻦ‪.‬‬

‫درود ﺑﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﺗﺸﮫﺪ آﺧﺮ و دﻋﺎ ﻗﺒﻞ از ﺳﻼم‪:‬‬

‫و ﺑﺮ اﻣﺘﺶ ﻣﺸﺮوع ﺳﺎﺧﺘﻪ ﮐﻪ در ﺗﺸﮫﺪ آﺧﺮ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن درود ﻓﺮﺳﺘﺎده و ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ) ‪:(٢‬‬

‫‪ -١‬ﺑﺎﺑﮏ ﺧﺮﻣﯽ ﯾﮑﯽ از ﺧﻮارج در ﻓﺎرس ﺑﻮد ﮐﻪ ادﻋﺎی اﻟﻮھﯿﺖ ﮐﺮده و ﺑﺮ ﻋﺒﺎس ﺧﺮوج ﮐﺮد و ﺑﺮ‬
‫آذرﺑﺎﯾﺠﺎن و اﯾﺮان ﺗﺴﻠﻂ ﯾﺎﻓﺖ و ﺧﻮن ﺑﺴﯿﺎری را رﯾﺨﺖ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻌﺘﺼﻢ ﺑﺮ وی ﭼﯿﺮه ﺷﺪ و او را‬
‫ﮐﺸﺘﻪ و ﺑﻪ دار آوﯾﺨﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻻﺣﺎدﻳﺚ اﻻﻧﺒﻴﺎء )‪ (٣٣٧٠‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ .(٤٠٦‬واﯾﻦ ﻟﻔﻆ ﺑﺨﺎري ﺑﻮده وﻟﻔﻆ‬
‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺪون » ﹶوﻋ ﹶﹶﲆ آل إﹺ ﹾﺑ ﹶﺮاﻫ ﹶ‬
‫ﻴﻢ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٥٨‬‬

‫ﻴﻢ‪ ،‬إﹺﻧ ﹶﱠﻚ ﹶﲪﹺﻴﺪﹲ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬

‫ﻴﻢ‪ ،‬ﹶو ﹶﻋ ﹶﲆ آل إﹺ ﹾﺑ ﹶﺮاﻫ ﹶ‬
‫ﹺ‬ ‫ﹴ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹴ‬
‫»اﻟ ﱠﻠ ﹸﻬ ﱠﻢ ﹶﺻ ﱢﻞ ﹶﻋ ﹶﲆ ﹸﳏ ﹶ ﱠﻤﺪ ﹶو ﹶﻋ ﹶﲆ آل ﹸﳏ ﹶ ﱠﻤﺪ‪ ،‬ﻛ ﹶﹶﲈ ﹶﺻ ﱠﻠ ﹾﻴ ﹶﺖ ﹶﻋ ﹶﲆ إﹺ ﹾﺑ ﹶﺮاﻫ ﹶ‬
‫ﻴﻢ إﹺﻧ ﹶﱠﻚ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﻴﻢ‪ ،‬ﹶو ﹶﻋ ﹶﲆ آل إﹺ ﹾﺑ ﹶﺮاﻫ ﹶ‬
‫ﹺ‬
‫ﹾﺖ ﹶﻋ ﹶﲆ إﹺ ﹾﺑ ﹶﺮاﻫ ﹶ‬ ‫آل ﹸﳏ ﹶ ﱠﻤ ﹴﺪ‪ ،‬ﻛ ﹶﹶﲈ ﹶﺑ ﹶﺎرﻛ ﹶ‬‫ﺎر ﹾك ﹶﻋ ﹶﲆ ﹸﳏﹶﻤ ﹴﺪ ﹶو ﹶﻋ ﹶﲆ ﹺ‬
‫ﱠ‬ ‫ﹶ ﹺﳎﻴﺪﹲ ‪ ،‬اﻟ ﱠﻠ ﹸﻬ ﱠﻢ ﹶﺑ ﹺ‬

‫ﹶﲪﹺﻴﺪﹲ ﹶ ﹺﳎﻴﺪﹲ « »ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ و ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ درود ﻓﺮﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﺮ اﺑﺮاھﯿﻢ و‬
‫ﺧﺎﻧﺪان او درود ﻓﺮﺳﺘﺎدی‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺗﻮ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺘﻮده و ﺑﺰرﮔﻮاری‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ و‬
‫ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ ﺑﺮﮐﺖ ﻋﻄﺎ ﮐﻦ‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮ اﺑﺮاھﯿﻢ و ﺧﺎﻧﺪان او ﺑﺮﮐﺖ ﻋﻄﺎ ﮐﺮدی‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﺗﻮ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺘﻮده و ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﻮاری«‪.‬‬
‫و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﻣﺖﺷﺎن را اﻣﺮ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺗﺎ از ﻋﺬاب آﺗﺶ و ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ و ﻓﺘﻨﻪی زﻧﺪﮔﯽ‬
‫و ﻣﺮگ و ﻓﺘﻨﻪی ﻣﺴﯿﺢ دﺟﺎل ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻋﺰوﺟﻞ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﻧﺪ) ‪ .(١‬و ﺑﻪ ﺻﺪﯾﻖس ﺗﻌﻠﯿﻢ دادﻧﺪ‬
‫َ َْ‬
‫�ا‪َ ،‬وﻻ �ﻐ ِﻔ ُﺮ‬ ‫ﺖ َ� ْﻔﻲﺴ ُﻇﻠْ ًﻤﺎ َﻛﺜ ً‬ ‫ﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ را در ﻧﻤﺎزش ﺑﺨﻮاﻧﺪ) ‪» :(٢‬الﻠَّ ُﻬ َّﻢ إ ِّ� َﻇﻠَ ْﻤ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫الﺮ ِﺣ ُ‬
‫ﻮر َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﺎﻏﻔ ْﺮ ﻲﻟ َﻣ ْﻐﻔ َﺮ ًة ِﻣ ْﻦ ﻋﻨْﺪك‪َ ،‬وارﻤﺣ� إﻧﻚ أﻧﺖ اﻟﻐﻔ ُ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُّ ُ َ َّ َ ْ َ َ ْ‬
‫ﻴﻢ«‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﺬﻟﻧﻮب ِإﻻ أﻧﺖ‪ ،‬ﻓ‬
‫»ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮد ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺘﻢ ﮐﺮدهام و ﺟﺰ ﺗﻮ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﻨﺎھﺎن ﻣﺮا‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز و ﺑﺮ ﻣﻦ رﺣﻢ ﮐﻦ‪ .‬ھﻤﺎﻧﺎ ﺗﻮ ﺑﺨﺸﻨﺪه و‬
‫ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ‪«.‬‬
‫و آﺧﺮﯾﻦ دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺗﺸﮫﺪ و ﺳﻼم دادن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ از اﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد) ‪ُ » :(٣‬‬
‫الﻠﻬ َّﻢ‬
‫َ َ َّ ْ ُ َ َ َ َّ ْ ُ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ ْ َ َ ْ َ‬ ‫ْ‬
‫ﺖ أﻋﻠ ُﻢ ﺑِ ِﻪ‬ ‫اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ ﻣﺎ ﻗﺪﻣﺖ وﻣﺎ أﺧﺮت‪ ،‬وﻣﺎ أﺮﺳرت وﻣﺎ أﻋﻠﻨﺖ‪ ،‬وﻣﺎ أﺮﺳﻓﺖ‪ ،‬وﻣﺎ أﻧ‬
‫ﺖ« »ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﮔﻨﺎھﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﯾﻨﺪهی ﻣﻦ‬ ‫ﻪﻟ إ َّﻻ أَﻧ ْ َ‬
‫ِّ َ ْ َ ْ ُ َ ِّ ُ َ َ ْ َ ْ ُ َ ِّ ُ َ َ َ‬
‫ِﻣ�‪ ،‬أﻧﺖ الﻤﻘﺪم وأﻧﺖ الﻤﺆﺧﺮ‪ ،‬ﻻ إِ ِ‬
‫و ﮔﻨﺎھﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﻨﮫﺎن و آﺷﮑﺎرا اﻧﺠﺎم دادهام و زﯾﺎدهرویھﺎی ﻣﻦ و ھﺮ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺗﻮ از‬
‫ﻣﻦ ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽداﻧﯽ و از ﻣﻦ ﺳﺮ زده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎﻣﺮز‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرا ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺎﺧﯿﺮ ﺑﺪﺳﺖ ﺗﻮﺳﺖ‬
‫و ﻣﻌﺒﻮد ﺑﻪ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻠﻢ ﻓﯽ اﻟﻤﺴﺎﺟﺪ )‪ .(٥٨٨‬ﮐﻪ در آن آﻣﺪه ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺗﺸﮫﺪ اﯾﻦ دﻋﺎ‬
‫ت‪ ،‬ﹶو ﹺﻣ ﹾﻦ‬
‫اب ا ﹾﻟ ﹶﻘ ﹺﱪ‪ ،‬و ﹺﻣﻦ ﻓﹺ ﹾﺘﻨ ﹺﹶﺔ اﳌﹾﹶﺤﻴﺎ واﳌﹾﹶﲈ ﹺ‬
‫ﹾﹶ ﹶ ﹶ‬
‫ﹺ‬ ‫اﻟﻠﻬ ﱠﻢ إﹺ ﱢﲏ ﹶأﻋﹸﻮ ﹸذ ﺑﹺ ﹶﻚ ﹺﻣ ﹾﻦ ﻋ ﹶﹶﺬ ﹺ‬
‫اب ﹶﺟ ﹶﻬﻨ ﹶﱠﻢ‪ ،‬ﹶوﻣ ﹾﻦ ﻋ ﹶﹶﺬ ﹺ ﹾ ﹶ ﹾ‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ » :‬ﹸ‬
‫ﺎل«‪.‬‬ ‫ﴍ ﻓﹺ ﹾﺘﻨ ﹺﹶﺔ اﳌﹾﹶ ﹺﺴ ﹺ‬
‫ﻴﺢ اﻟﺪﱠ ﱠﺟ ﹺ‬
‫ﹶﱢ‬
‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٨٣٤‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﻟﺬﻛﺮ واﻟﺪﻋﺎء )‪.(٢٧٠٥‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ ﺻﻼة اﳌﺴﺎﻓﺮﻳﻦ وﻗﴫﻫﺎ )‪.(٧٧١‬‬
 ‫‪٣٥٩‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﺳﻼم دادن رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج از ﻧﻤﺎز‪:‬‬

‫َ‬
‫َّ ُ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ﷲ« و‬‫ﺳﭙﺲ ﺑﺎ اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺳﻼم ﻣﯽدادﻧﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ َورﻤﺣﺔ ا ِ‬
‫َّ َ ُ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ‬
‫ﷲ« و اﯾﻦ را ﭘﺎﻧﺰده‬ ‫ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻧﯿﺰ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺳﻼم ﻣﯽدادﻧﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ َورﻤﺣﺔ ا ِ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﯽ‪ ،‬رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ) ‪ .(١‬و ﭘﺲ از ﺳﻼم اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ) ‪» :(٢‬أَ ْﺳﺘَ ْﻐﻔ ُﺮ َ‬
‫اﷲ ‪-‬‬ ‫ِ‬
‫ُ َّ َ ْ َ َّ َ ُ َ ْ َ َّ َ ُ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ ْ‬ ‫ََ ً‬
‫اﻹﻛ َﺮامِ « ﺳﻪ ﺑﺎر اﺳﺘﻐﻔﺮاﻟﻠﻪ‬ ‫ﺛﻼﺛﺎ ‪ -‬الﻠﻬﻢ أﻧﺖ الﺴﻼم و ِﻣﻨﻚ الﺴﻼم‪� ،‬ﺒﺎر�ﺖ ذا اﺠﻟﻼ ِل و ِ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ و ﻃﻠﺐ ﻣﻐﻔﺮت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺳﭙﺲ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا ﺗﻮ ﺳﻼﻣﯽ‪،‬‬
‫)ﻧﺎم ﺗﻮ ﺳﻼم اﺳﺖ( ﺳﻼﻣﺘﯽ از ﺗﻮﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮﮐﺖ ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ای ذات ﺑﺰرﮔﻮار و ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ‪«.‬‬
‫َ َ َ َّ َّ ُ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ُ َ ُ ُ ْ ُ َ َُ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ الﻤﻠﻚ‪ ،‬وﻪﻟ‬ ‫و ﭘﺲ از آن اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪» :‬ﻻ ِإﻪﻟ ِإﻻ ا� وﺣﺪه ﻻ ِ‬
‫َ ََْ‬ ‫ﻻ ُﻣ ْﻌﻄ َﻲ ل َﻤﺎ َﻣﻨَ ْﻌ َ‬ ‫َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ِّ َ ْ َ ٌ َّ ُ َّ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ‬
‫ﺖ ‪َ ،‬وﻻ �ﻨﻔ ُﻊ‬ ‫ِ ِ‬ ‫اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﻲﺷ ٍء ﻗ ِﺪﻳﺮ ‪،‬الﻠﻬﻢ ﻻ ﻣﺎﻧِﻊ لِﻤﺎ أ�ﻄﻴﺖ‪ ،‬و‬
‫ﻪﻟ اﻨﻟِّ ْﻌ َﻤ ُﺔ َو َ ُﻪﻟ اﻟْ َﻔ ْﻀ ُﻞ‪َ ،‬و َ ُ‬
‫ﻪﻟ اﺜﻟَّﻨَ ُ‬
‫ﺎء‬ ‫اﷲ‪َ ،‬و َﻻ َ� ْﻌﺒُ ُﺪ إ َّﻻ إﻳَّ ُﺎه‪ُ َ ،‬‬
‫ﻪﻟ إ َّﻻ ُ‬
‫َ َ ِّ ْ َ َ ُّ ) ‪َ َ َ (٣‬‬
‫ِ ِ‬ ‫ذا اﺠﻟﺪ ِﻣﻨﻚ اﺠﻟﺪ ‪ ،‬ﻻ ِإ ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ ُ ِّ َ َ َ ْ َ‬ ‫ُ ُْ‬ ‫ْ َ َ ُ َ َ َ َّ‬
‫ﻳﻦ َول ْﻮ ﻛ ِﺮ َه اﻟﺎﻜﻓِ ُﺮون«) ‪» (٤‬ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ‬ ‫اﷲ � ِﻠ ِﺼ� ﻪﻟ اﺪﻟ‬ ‫ﻪﻟ ِإﻻ‬ ‫اﺤﻟﺴﻦ‪ ،‬ﻻ ِإ‬
‫اﻟﻠﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﯾﮑﺘﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﮑﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎھﯽ از آن اوﺳﺖ‪ .‬و ھﻤﮥ‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶھﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اوﺳﺖ‪ .‬ھﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻊ ﺑﺨﺸﺶ ﺗﻮ ﺷﻮد و ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺗﻮ‬
‫ﻣﺤﺮوم ﺳﺎزی‪ ،‬ھﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ او ﭼﯿﺰی ﻋﻄﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﻌﯽ و ﺗﻼش ﻓﺮد‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻣﺸﯿﺖ ﺗﻮ ﺳﻮدی ﻧﺪارد‪ .‬ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮ ﺣﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺟﺰ او را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪،‬‬
‫ﻧﻌﻤﺖھﺎ و ﺑﺨﺸﺶھﺎ و ﻟﻄﻒھﺎ از ﺟﺎﻧﺐ او و ﺳﭙﺎس و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻧﯿﮑﻮ از آن اوﺳﺖ‪ ،‬ھﯿﭻ‬
‫ﻣﻌﺒﻮدی ﺑﻪ ﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ ﺑﺮای او ﻋﺒﺎدت و دﯾﻨﺪاری ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺪﺷﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ«‪.‬‬

‫‪ -١‬أﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٩٩٦‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ ﰲ اﻟﺴﻬﻮ )‪ (١٣١٩) (١١٤٢‬واﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٢٩٥‬وﻗﺎل‪:‬‬

‫ﺣﺴﻦ ﺻﺤﻴﺢ‪ .‬وﻗﺎل ﰲ اﻟﺒﺎب ﻋﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ أﰊ وﻗﺎص واﺑﻦ ﻋﻤﺮ وﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮة واﻟﱪاء وأﰊ ﺳﻌﻴﺪ‬
‫وﻋﲈر وواﺋﻞ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ وﻋﺪي ﺑﻦ ﻋﻤﲑة وﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪.(٥٩١‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻷذان )‪ (٨٤٤‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪.(٥٩٣‬‬
‫‪ -٤‬ﻣﺴﻠﻢ ﰲ اﳌﺴﺎﺟﺪ )‪.(٥٩٦) (٥٩٤‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٦٠‬‬

‫اذﮐﺎر ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز‪:‬‬

‫و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮای اﻣﺖﺷﺎن ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﺤﻤﯿﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز را ﺗﺸﺮﯾﻊ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ را اﻣﺮ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ھﺮ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﻌﻮذﺗﯿﻦ‬
‫)ﺳﻮرهھﺎی ﻧﺎس و ﻓﻠﻖ( را ﺑﺨﻮاﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫َ َ َ‬
‫و ﻧﺴﺎﺋﯽ) ‪ (٢‬از اﺑﯽاﻣﺎﻣﻪ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ ﻗ َﺮأ آﻳَﺔ‬
‫ْ َ َّ َّ َ ْ َ ُ َ‬ ‫ُ ُ ُ ِّ َ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ ْ َ ْ ُ ْ ُ ُ‬ ‫ْ ُ‬
‫ﻜ ْﺮ ِ ِّ‬
‫ﻮت« »ھﺮﮐﺲ آﯾﺔ‬ ‫ﻮل اﺠﻟﻨ ِﺔ ِإﻻ أن �ﻤ‬
‫ِ‬ ‫ﺧ‬ ‫د‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬
‫ِ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻌ‬‫ﻨ‬‫ﻤ‬ ‫�‬ ‫ﻢ‬ ‫ل‬ ‫ﺔ‬
‫ٍ‬ ‫ﻮ�‬ ‫ﺘ‬‫ﻜ‬ ‫ﻣ‬ ‫ة‬
‫ٍ‬ ‫ﻼ‬ ‫ﺻ‬ ‫ﻞﻛ‬ ‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫د‬ ‫ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫ﻲﺳ‬ ‫اﻟ‬
‫اﻟﮑﺮﺳﯽ را ﭘﺲ از ھﺮ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﺟﺰ ﻣﺮگ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ ورود وی ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ‬
‫ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد««‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎزﻫﺎی ﺳﻨﺖ‪:‬‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻗﺒﻞ از ﻇﮫﺮ ‪ ٤‬رﮐﻌﺖ و ﺑﻌﺪ از آن داﺋﻤﺎ دو رﮐﻌﺖ ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ) ‪ .(٣‬و‬
‫روزی ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر دﯾﮕﺮی ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬آنرا ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ) ‪ .(٤‬و ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ‪ ٤‬رﮐﻌﺖ ﺑﻌﺪ از ﻇﮫﺮ ﻧﯿﺰ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪َ » :(٥‬ﻣ ْﻦ‬
‫َ ْ َ ُّ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َّ َ ُ َّ ُ َ َ‬
‫ﻰﻠﻋ َّ‬ ‫ﻰﻠﻋ أَ ْر َ�ﻊ َر َ� َ‬
‫َ َ َ ََ‬
‫ﺎر« »ھﺮﮐﺲ ﺑﺮ ﭼﮫﺎر‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ا�‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬‫�‬ ‫ﻊ‬
‫ٍ‬ ‫�‬ ‫ر‬ ‫أ‬‫و‬ ‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﻬ‬‫اﻟﻈ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺒ‬‫�‬ ‫ﺎت‬
‫ٍ‬ ‫ﻌ‬ ‫ِ‬ ‫ﺣﺎ�ﻆ‬
‫رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻗﺒﻞ از ﻇﮫﺮ و ‪ ٤‬رﮐﻌﺖ ﺑﻌﺪ از آن ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل او را ﺑﺮ آﺗﺶ‬
‫ﺣﺮام ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ «.‬و ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ ﻧﺸﺪه ﮐﻪ آﻧﺤﻀﺮت ج ﻗﺒﻞ از‬

‫‪ -١‬أﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (١٥٢٣‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ ﰲ اﻟﺴﻬﻮ )‪ (١٣٣٦‬واﻟﱰﻣﺬي ﰲ ﺛﻮاب اﻟﻘﺮآن )‪ (٢٩٠٥‬وﻗﺎل‪:‬‬

‫ﺣﺴﻦ ﻏﺮﻳﺐ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪ￯ ﻟﻠﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ ،(٩٨٤٨‬اﳌﻌﺠﻢ اﻷوﺳﻂ )‪ (٨٠٦٨‬وﻋﻤﻞ اﻟﻴﻮم واﻟﻠﻴﻠﺔ )‪.(١٢٣‬‬
‫‪ -٣‬اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺖ‪ ،‬داﺋﻤﺎ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ دو رﮐﻌﺖ ﺑﻌﺪ از ﻇﮫﺮ ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد ‪ ٤‬رﮐﻌﺖ ﻗﺒﻞ از ﻇﮫﺮ‪،‬‬
‫در زاد اﻟﻤﻌﺎد‪٣٠٨/١‬ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﺎھﯽ ‪ ٤‬رﮐﻌﺖ ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫در ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری آﻣﺪه اﺳﺖ و ‪٢‬رﮐﻌﺖ و ‪ ٤‬رﮐﻌﺖ ‪ -‬ﻗﺒﻞ از ﻇﮫﺮ‪ -‬ﻧﯿﺰ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺗﮫﺠﺪ‬
‫)‪ (١١٨٢) (١١٨٠‬ﻣﺬﮐﻮر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -٤‬اﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (١٨٤‬وﺣﺴﻨﻪ‪.‬‬
‫‪ -٥‬اﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٤٢٨‬وﻗﺎل‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﻴﺢ ﻏﺮﻳﺐ‪ .‬وأﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (١٢٦٩‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ‬
‫)‪ (١٨١٤‬واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﰲ اﻗﺎﻣﺔ اﻟﺼﻼة )‪.(١١٦٠‬‬
 ‫‪٣٦١‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﻋﺼﺮ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪) ،‬اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺎ درﺟﻪی ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ( ﮐﻪ در ﺳﻨﻦ) ‪ (١‬از اﺑﻦ‬
‫َ َ َّ ُ ْ ً َ َّ َ ْ َ ْ َ ْ َ‬
‫ﺮﺼ أ ْر�َ ًﻌﺎ«‬ ‫َ‬
‫ﻋﻤﺮس از رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ر ِﺣﻢ ا� امﺮأ ﺻ� �ﺒﻞ اﻟﻌ ِ‬
‫»رﺣﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎد ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﻋﺼﺮ ‪ ٤‬رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ «.‬و ﺑﻌﺪ از ﻣﻐﺮب‬
‫دو رﮐﻌﺖ و ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء دو رﮐﻌﺖ و ﻗﺒﻞ از ﺻﺒﺢ ﻧﯿﺰ دو رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ) ‪(٢‬؛ ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻨﺼﻮرت ﺳﻨﺖھﺎی ﻣﻮﮐﺪه‪١٢ ،‬رﮐﻌﺖ و ﻓﺮاﺋﺾ ﻧﯿﺰ ‪ ١٧‬رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ‪ ١٠‬رﮐﻌﺖ و ﮔﺎھﯽ ‪ ١٢‬رﮐﻌﺖ ﺑﻪ ﻋﻼوه ﯾﮏ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ) ‪،(٣‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ‪ ١٣‬رﮐﻌﺖ ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ‪ .‬ﮐﻪ در اﯾﻨﺼﻮرت‪ ٤٠ ،‬رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج داﺋﻤﺎ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض و ﺳﻨﺖ و ﻧﻤﺎز ﺷﺐ و وﺗﺮ‪ .‬و دﻋﺎ ﮐﺮدن ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ از ﺳﻨﺖھﺎی رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﺪاﯾﺖ و روش رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪،‬‬
‫دﻋﺎی در ﻧﻤﺎز و ﻗﺒﻞ از ﺳﻼم دادن از آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬واﻟﻠﻪ اﻋﻠﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺎت وﺗﺮ و ﺻﻔﺖ آن) ‪:(٤‬‬

‫ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﺑﺎ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﯾﺎ ‪ ٣‬رﮐﻌﺖ ﯾﺎ ‪ ٥‬رﮐﻌﺖ ﯾﺎ ‪ ٧‬رﮐﻌﺖ ﯾﺎ ‪ ٩‬رﮐﻌﺖ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻒ( ﺧﻮاﻧﺪن وﺗﺮ ﺑﺎ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ‪ :‬ﮐﻪ در ﻧﺰد ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ‬
‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ َّ‬
‫رﮐﻌﺖ وﺗﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪َ » :(٥‬ﺻﻼة الﻠﻴْ ِﻞ َﻣﺜ َ� َﻣﺜ َ�‪ ،‬ﻓﺈِذا‬
‫َ ْ َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ ْ َ َ َّ َ ْ َ ً‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬
‫اﺣ َﺪ ًة ﺗﻮﺗِ ُﺮ ُﻪﻟ َﻣﺎ ﻗﺪ َﺻ�« »ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬دو‬ ‫ﻲﺸ أﺣﺪ� ُﻢ الﺼﺒﺢ ﺻ� ر�ﻌﺔ َو ِ‬ ‫ﺧ ِ‬
‫رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اﺣﺘﻤﺎل داد ﮐﻪ ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮏ رﮐﻌﺖ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎزھﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﺗﺮ )ﻓﺮد( ﺷﻮﻧﺪ‪«.‬‬
‫َّْ‬ ‫ْ َ ٌَ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫و اﺑﻦ ﻋﻤﺮس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ‪» :‬ال ِﻮﺗ ُﺮ ر�ﻌﺔ ِﻣﻦ ِ‬
‫) ‪(٦‬‬
‫آﺧ ِﺮ الﻠﻴ ِﻞ«‬

‫‪ -١‬أﺑﻮداود ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (١٢٧١‬وﻗﺎل اﻷﻟﺒﺎﲏ ﰲ ﺻﺤﻴﺢ وﺿﻌﻴﻒ ﺳﻨﻦ أﰊ داود‪:‬ﺣﺴﻦ‪ .‬واﳌﺴﻨﺪ )‪(٥٩٨٠‬‬
‫وﺻﺤﺢ إﺳﻨﺎده أﲪﺪﺷﺎﻛﺮ واﻟﱰﻣﺬي ﰲ اﻟﺼﻼة )‪ (٤٣٠‬وﻗﺎل‪ :‬ﻏﺮﻳﺐ ﺣﺴﻦ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻟﺘﻬﺠﺪ )‪ (١١٨٠‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ ﺻﻼة اﳌﺴﺎﻓﺮﻳﻦ )‪.(٧٢٩‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻟﺘﻬﺠﺪ )‪ (١١٣٩) (١١٣٨‬وﻣﺴﻠﻢ ﰲ ﺻﻼة اﳌﺴﺎﻓﺮﻳﻦ )‪.(٧٣٧) (٧٣٦‬‬
‫‪ -٤‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺻﺤﻴﺢ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﺔ‪) .٣٨٩-٣٨٧/١‬ﻣﱰﺟﻢ(‬
‫‪ -٥‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري )‪ (٩٩٠‬وﻣﺴﻠﻢ )‪.(٧٤٩‬‬
‫‪ -٦‬أﺧﺮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻢ )‪ (٧٥٢‬وﻏﲑه‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٦٢‬‬

‫»ﻧﻤﺎز وﺗﺮ رﮐﻌﺘﯽ اﺳﺖ در آﺧﺮ ﺷﺐ«‪ .‬و از ام اﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ اﺳﺖ) ‪ (١‬ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﺷﺐ‪ ،‬ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ آنرا ﻃﺎق ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ب( ﺧﻮاﻧﺪن وﺗﺮ ﺑﺎ ﺳﻪ رﮐﻌﺖ‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺮ دو ﺻﻔﺖ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮده و ھﺮدو ﻣﺸﺮوع ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫روش اول‪ :‬ﻧﻤﺎزﮔﺰار دو رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪه و ﺳﻼم ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ رﮐﻌﺖ ﺳﻮم را ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دﻻﯾﻞ آن‪ :‬از ﻧﺎﻓﻊ رواﯾﺖ اﺳﺖ) ‪ (٢‬ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﻤﺮس در ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﺑﯿﻦ رﮐﻌﺖ‬
‫)ﺳﻮم( و دو رﮐﻌﺖ )اول و دوم( ﺳﻼم ﻣﯽداد و در ھﻤﯿﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﺎﺟﺎت‬
‫ﺧﻮﯾﺶ اﻣﺮ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬و از اﺑﻦ ﻋﻤﺮس ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع رواﯾﺖ اﺳﺖ) ‪ (٣‬ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﺑﯿﻦ دو رﮐﻌﺖ و وﺗﺮ ﺑﺎ ﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ آنرا ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﺎ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬و‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ام اﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪل ﺷﺎھﺪی ﺑﺮ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ) ‪ :(٤‬رﺳﻮل‬
‫َ‬
‫اﻟﻠﻪج در دو رﮐﻌﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از آنھﺎ ﺑﺎ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ‪َ ﴿ ،‬س ّبِحِ ٱ ۡس َم َر ّ�ِك‬
‫ون ‪ ﴾١‬را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و در وﺗﺮ‪﴿ ،‬قُ ۡل ُه َو ٱ َّ ُ‬ ‫ُ ۡ َ ٰٓ َ ُّ َ ۡ َ ٰ ُ َ‬ ‫َۡ َۡ‬
‫�‬ ‫ٱ�� ‪ ﴾١‬و ﴿قل ���ها ٱل� ِفر‬
‫َّ‬ ‫ّ‬ ‫ُۡ َ ُ ُ‬ ‫ُۡ َ ُ ُ َ ّ َۡ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ب ٱ� ِ‬ ‫َ‬
‫اس ‪ ﴾١‬را ﺗﻼوت‬ ‫ب ٱلفل ِق ‪ ﴾١‬و ﴿قل أعوذ بِر ِ‬ ‫أحد ‪ ﴾١‬و ﴿قل أعوذ بِر ِ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﺎﺑﯽ در ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪» :‬ذﮐﺮ‬
‫اﺧﺒﺎری دال ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎ ﺳﻼم دادن‪ ،‬ﺑﯿﻦ دو رﮐﻌﺖ و ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫روش دوم‪٣ :‬رﮐﻌﺖ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺗﺸﮫﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬أﺧﺮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻢ )‪ (٧٣٦‬وأﺑﻮداود )‪ (١٣٣٥‬واﻟﱰﻣﺬي )‪ (٤٤٠‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (١٦٩٦‬وأﲪﺪ )‪.(٢٤٠٧٠‬‬

‫‪ -٢‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري )‪.(٩٩١‬‬
‫‪ -٣‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﻄﺮﻗﻪ‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ أﲪﺪ )‪ (٥٤٦١‬واﻟﻄﺤﺎوي )‪ (٢٧٨/١‬واﺑﻦ ﺣﺒﺎن )‪ (٢٤٣٥) (٢٤٣٣‬وﻗﻮاه‬
‫اﳊﺎﻓﻆ ﰲ اﻟﻔﺘﺢ‪.٤٨٢/٢‬‬
‫‪ -٤‬ﺿﻌﻴﻒ ﲠﺬا اﻟﺘﲈم‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﻄﺤﺎوي‪ ٢٨٥/١‬واﳊﺎﻛﻢ‪ ٣٠٥/١‬واﻟﺪارﻗﻄﻨﻲ‪ ٣٥/٢‬واﺑﻦ ﺣﺒﺎن‬
‫)‪ (٣٤٣٢‬وﻗﺪ ﺻﺢ ﺑﺪون ذﻛﺮ اﳌﻌﻮذﺗﲔ ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس واﰊ ﺑﻦ ﻛﻌﺐ ﻛﲈ ﺳﻴﺄﰐ‪ .‬اﻧﻈﺮ )اﻟﺘﻠﺨﻴﺺ‬
‫)‪.((٥٣٣‬‬
 ‫‪٣٦٣‬‬ ‫ﻣﻘﺪار و ﺳﯿﺎق ﻧﻤﺎز رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫از ام اﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ) ‪ :(١‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﭼﻪ در رﻣﻀﺎن و‬

‫ﭼﻪ در ﻏﯿﺮ آن ﺑﺮ ‪ ١١‬رﮐﻌﺖ ﻧﻤﯽاﻓﺰودﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ‪ ٤‬رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ ﮐﻪ از‬
‫ُﺣﺴﻦ و ﻃﻮل آن ﻣﭙﺮس‪ ،‬ﺳﭙﺲ ‪ ٤‬رﮐﻌﺖ ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ ﮐﻪ از ﺣﺴﻦ و ﻃﻮل آن ﻣﭙﺮس‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ‪ ٣‬رﮐﻌﺖ ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ‪.‬‬
‫و از اﯾﺸﺎن رواﯾﺖ اﺳﺖ) ‪ (٢‬ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺳﻪ رﮐﻌﺖ ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺟﺰ در آﺧﺮ آن ﻧﻤﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ج( ﺧﻮاﻧﺪن وﺗﺮ ﺑﺎ ‪ ٥‬رﮐﻌﺖ‪ :‬اﯾﻦ روش ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ‪ ٥‬رﮐﻌﺖ‬
‫را ﺑﺎ ﯾﮏ ﺗﺸﮫﺪ ﺑﮕﺰارد‪ .‬از ام اﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ اﺳﺖ) ‪ (٣‬ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در‬
‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ‪ ١٣‬رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻣﻘﺪار‪ ٥ ،‬رﮐﻌﺖ آن وﺗﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﻘﻂ در رﮐﻌﺖ‬
‫آﺧﺮ آن ﺑﺮای ﺗﺸﮫﺪ ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫د( ﺧﻮاﻧﺪن وﺗﺮ ﺑﺎ ‪ ٧‬ﯾﺎ ‪ ٩‬رﮐﻌﺖ‪ :‬و اﯾﻦ روش ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺑﺮ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﮔﺰارد‪ ،‬رﮐﻌﺎت را ﭘﯽ در ﭘﯽ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮای ﺗﺸﮫﺪ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﺗﺸﮫﺪ را در رﮐﻌﺖ ‪ ٦‬ﯾﺎ ‪ ٨‬ﺧﻮاﻧﺪه – و ﺳﻼم ﻧﺪھﺪ ‪ -‬و ﺑﺮای رﮐﻌﺖ آﺧﺮ‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و ﺗﺸﮫﺪ ﺧﻮاﻧﺪه و ﺳﻼم دھﺪ‪ .‬از ام اﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪل در ﻣﻮرد ﺻﻔﺖ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪ :(٤‬ﻣﺎ ﺑﺮای رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ِﺳﻮاﮐﺶ را آﻣﺎده‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل آﻧﺤﻀﺮت ج را ﺑﻪ اﻧﺪازه آﻧﭽﻪ از ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬از ﺧﻮاب ﺑﯿﺪار‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺴﻮاک زده و وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ‪ ٩‬رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﮐﻪ در رﮐﻌﺖ ھﺸﺘﻢ‬
‫)ﺑﺮای ﺗﺸﮫﺪ( ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در آن ذﮐﺮ و ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل را ﮔﻔﺘﻪ و ﺣﻖ‬
‫ﺟﻞﺟﻼﻟﻪ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺳﻼم دھﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و رﮐﻌﺖ ﻧﮫﻢ را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از آن ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﺗﺸﮫﺪ ﺧﻮاﻧﺪه و ذﮐﺮ و ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل را‬
‫ﮔﻔﺘﻪ و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل را در دﻋﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺳﻼم ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺳﻼم اﯾﺸﺎن را‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﻴﺢ‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري )‪ (١١٤٧‬وﻣﺴﻠﻢ )‪ (٧٣٨‬وﻏﲑﻫﺎ‪.‬‬

‫‪ -٢‬أﺧﺮﺟﻪ ﻣﺎﻟﻚ )‪ (٤٦٦‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪ (٢٣٤/٣‬واﻟﻄﺤﺎوي )‪ (٢٨٠/١‬واﳊﺎﻛﻢ )‪ (٣٠٤/١‬واﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ﰲ‬
‫اﻟﻜﱪي )‪.(٤٨٠٣‬‬
‫‪ -٣‬ﺻﺤﻴﺢ‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻢ )‪ (٧٣٧‬وأﺑﻮداود )‪ (١٣٢٤‬واﻟﱰﻣﺬي )‪.(٤٥٧‬‬
‫‪ -٤‬ﺻﺤﻴﺢ‪ :‬أﺧﺮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻢ )‪ (٧٤٦‬وأﺑﻮداود )‪ (١٣٢٨‬واﻟﻨﺴﺎﺋﻲ )‪.(١٧٢١) (١٧١٨) (٩٦٠١‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز و ﺣﮑﻢ ﺗﺎرک آن‬ ‫‪٣٦٤‬‬

‫ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﯾﻢ‪ .‬ﭘﺲ از ﺳﻼم دادن درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪٢ ،‬رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﮐﻪ آن ‪١١‬‬
‫رﮐﻌﺖ ﺑﻮد ﻓﺮزﻧﺪم‪ .‬و زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬وﺗﺮ را ‪ ٧‬رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‬
‫و در دو رﮐﻌﺖ آﺧﺮ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ آﻧﭽﻪ در دو رﮐﻌﺖ آﺧﺮ ﻧﻤﺎز ‪ ٩‬رﮐﻌﺘﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ آن ‪ ٧‬رﮐﻌﺖ ﺑﻮد ﻓﺮزﻧﺪم‪.‬‬
‫وآﺧﺮ دﻋﻮاﻧﺎ أن اﳊﻤﺪ ﷲ رب اﻟﻌﺎﳌﲔ‪.‬‬