Potrošnja Energije, Dijagrami Potrošnje, Karakteristike Potrošača I Racionalno Korišćenje Energije

Z.
Milovanović: Termoenergetska postrojenja - Teoretske osnove
Poglavlje 2
POTROŠNJA ENERGIJE, DIJAGRAMI

POTROŠNJE, KARAKTERISTIKE POTROŠAČA
I RACIONALNO KORIŠĆENJE ENERGIJE
2.1. UVOD
Potrošnja energije je u funkciji potraživanja od strane potrošača. U
opštem slučaju ona je promjenljiva veličina i mijenja se kako tokom dana
tako i tokom nedelje, mjeseca i godine. Grafička predstava potrošnje
energije u posmatranom intervalu vremena naziva se dijagram opterećenja.
Pri tome, ukupna raspoloživa energija koja stigne do krajnjeg potrošača
manja je za veličinu gubitaka prenosa i distribucije (električna energija)
odnosno transporta i distribucije (toplotna energija i tehnološka para) od
postrojenja za transformaciju primarnog u koristan oblik energije (elektrane,
toplane, industrijske energane i sl.). Ukupno opterećenje određenog
energetskog područja predstavlja zbir opterećenja od svih potrošača na
razmatranom području, koje se u principu značajno razlikuje kako u toku
kraćeg posmatranog perioda (dana, nedelje, mjeseca, kvartala), tako i tokom
kalendarske godine (8760 ili 8784 radnih časova).
S obzirom na svoju ulogu u pokrivanju zahtijevane potrošnje od strane
potrošača (konzuma), termoenergetska postrojenja koja učestvuju u
proizvodnji korisnih oblika energije mogu se različito klasifikovati u odnosu
na izabrane kriterijume (vrsta proizvedene energije, uloga u regulisanju
zahtjeva potrošnje energije, tj. mjesto elektrane u okviru višeg
hijerarhijskog sistema, vrsta primarnog izvora - goriva, tip i snaga, zatim
tehnološka struktura i veza sa energetskim sistemom i sl.).
Poglavlje 2: Potrošnja energije, dijagrami potrošnje, karakteristike potrošača 43
i racionalno korišćenje energije
Z. Milovanović: Termoenergetska postrojenja - Teoretske osnove
2.2. POTROŠNJA ENERGIJE, DIJAGRAMI POTROŠNJE

I KARAKTERISTIKE POTROŠAČA ENERGIJE
2.2.1. Potrošnja električne energije

Pored zahtjeva za električnom energijom od strane toplotnih potrošača
i gubitaka vezanih za prenos i distribuciju od mjesta proizvodnje do mjesta
potrošnje, električna energija se troši i za podmirenje sopstvene potrošnje
termoelektrane (6 do12% od bruto njene proizvodnje).
Prema najčešće korišćenim tarifnim sistemima najčešće se razlikuju
sljedeće kategorije potrošača: domaćinstva, sitno preduzetništvo, zanatstvo i
trgovina, industrija, komunalna potrošnja, saobraćaj, zatim poljoprivreda i
građevinarstvo, kao i ostala potrošnja (javna rasvjeta, vodovod i sl.). Često
se govori samo o sektoru široke potrošnje, koji u sebe uključuje
kategorije domaćinstava, sitnog (malog) preduzetništva, poljoprivrede,
građevinarstva, komunalne i ostale potrošnje, zatim sektoru industrije i
sektoru saobraćaja (željeznička vuča). Uobičajena je podjela potrošnje na tri
osnovne grupe potrošača: rezidencijalna potrošnja (odgovara kategoriji
domaćinstava), zatim komercijalna potrošnja (odgovara kategorijama sitnog
preduzetništva, zanatstva i trgovine, komunalne potrošnje, poljoprivrede i
građevinarstva), kao i industrija (i saobraćaj).
Učesnici na tržištu električne energije u Republici Srpskoj su
kvalifikovani kupci, proizvođači, trgovci i snabdjevači. Tržište električne
energije može biti veleprodajno (na njemu učestvuju proizvođači i trgovci
električnom energijom) i maloprodajno (na njemu učestvuju snabdjevači i
krajnji kupci, koji su stekli status kvalifikovanog kupca, tj. imaju pravo
izbora snabdjevača).
Zadatak Regulatorne komisije za energetiku Republike Srpske je da
obezbijedi uslove da se otvori tržište za slobodnu konkurenciju u
djelatnostima koje po svojoj prirodi nisu inherentno monopolske, a da u
monopolskim djelatnostima obezbijedi ravnopravan pristup svih strana,
kvalitet usluge i pravičnu cijenu uz rentabilno poslovanje učesnika, te
spriječavanje monopolskog ponašanja. Kvalifikovani kupac je krajnji kupac
električne energije koji je stekao pravo da električnu energiju kupuje po
svom izboru, nakon ispunjenja uslova i kriterijuma propisanih odredbama
Pravilnika za sticanje statusa kvalifikovanog kupca. Prema odredbama ovog
44 Poglavlje 2: Potrošnja energije, dijagrami potrošnje, karakteristike potrošača
pravilnika krajnji kupci stiču mogućnost dobijanja statusa kvalifikovanog

kupca u vremenskom periodu kako slijedi: kupci sa godišnjom potrošnjom
električne energije većom od 10 GWh od 1. januara 2007. godine, zatim svi
kupci, osim kupaca iz kategorije domaćinstva, od 01. januara 2008. godine,
i na kraju svi kupci električne energije od 1. januara 2018. godine.
Zakonom o električnoj energiji - prečišćeni tekst ("Službeni glasnik
Republike Srpske", br. 8/08) propisano je da Regulatorna komisija
za energetiku Republike Srpske priprema, izrađuje i donosi metodologiju i
kriterijume za utvrđivanje cijena korišćenja distributivne mreže i cijena
snabdijevanja nekvalifikovanih kupaca električnom energijom, zatim
metodologije za utvrđivanje naknade za priključenje na distributivnu mrežu,
kao i tarifni sistem za prodaju električne energije i korišćenje distributivne
mreže, tarifne stavove za korisnike distributivnih sistema i tarifne stavove
za nekvalifikovane kupce, strukturu i ukupan iznos naknade za priključenje
na distributivnu mrežu, podsticaje za proizvodnju električne energije iz
obnovljivih izvora (uključujući i otpad), kao i kombinovanu proizvodnju
toplotne i električne energije i strukturu cijene i ukupnu cijenu električne
energije na pragu elektrana i posebno cijena za distribuciju električne
energije.
Sprovedene analize vezane za karaketristike opterećenja industrijskih
potrošača pokazale su njihovu različitost u zavisnosti od grane (vrste)
industrije. Tako, uglavnom jednolična opterećenja tokom čitave godine
(izuzetak je prekid za obavljanje godišnjih remonata) imaju metalurgija, dio
hemijsko-procesne industrije, dok prerađivačka i prehrambena industrija
rade uglavnom u dvije smjene. Takođe, kod ovih potrošača nema bitnijih
razlika između potrošnje tokom hladnijeg (zime) i toplijeg (ljeto) perioda,
kada se i vrši najčešće godišnji remont (period godišnjih odmora).
Za razliku od industrijskih potrošača, potrošnja električne energije kod
domaćinstava je promjenljiva kako tokom dana tako i u toku godine.
Ukoliko se električna energija koristi za grijenje, tada je značajnija i razlika
u potrošnji između zimskog i ljetnjeg perioda. Istina, rast temperatura usljed
globalnog zagrijavanja je doprinio da se i u toku ljetnjeg perioda poveća
značajnije potrošnja električne energije za klimatizaciju, posebno u
gradskim područjima.Što se tiče potrošnje električne energije za poslovne
prostore, najveći udio ima potrošnja za rasvjetu, a zatim jednim dijelom i
potrošnja električne energije za grijanje i klimatizaciju prostorija, dok u
malim zanatskim radnjama najveći dio potrošnje električne energije odlazi

na pogon manjih električnih motora i električnih aparata, a tek onda za

rasvjetu. S obzirom na ove konstatacije, njihovi dijagrami opterećenja su
slični kao i za domaćinstva.
Opterećenje usljed električne vuče (željeznica, tramvaji i trolejbusi) u
zavisnosti od stepena elektrifikacije i razvijenosti pojedinih saobraćaja (u
Republici Srpskoj egzistira samo željeznica) ima konstantnu karakteristiku
tokom cijele godine (manja odstupanja se odnose na smanjenje obima
putničkog prevoza željeznicom tokom vikenda i neradnih dana u godini).
Dijagram opterećenja tokom noći za javnu rasvjetu ima konstantnu
vrijednost, pri čemu najčešće se tokom zime javna rasvjeta uključuje obično
u periodu 16 do 17 časova pa sve do 7 odnosno 8 sati ujutro, dok se
uključenje u toku ostalog perioda u godini realizuje od 19 do 20 časova i
traje sve do 6 do 7 časova ujutro. Svaka lokalna zajednica ovo pitanje
potpuno autonomno uređuje donošenjem svojih propisa. Karakteristika
opterećenja za rad uređaja u vodovodima, s obzirom na njihov rad
uglavnom u periodu smanjene potrošnje, predstavlja povoljnost u smislu
nepoklapanja sa vrhovima opterećenja drugih potrošača. S druge strane,
dijagram opterećenja u poljoprivredi ima sezonski karakter (maksimum u
toku ljetnjeg perioda) i ima zanemarljivu ulogu u ukupnom (zbirnom)
dijagramu.
Ukupno opterećenje određenog elektroenergetskog sistema (EES) za
određeno područje predstavlja zbir opterećenja od svih potrošača na ovom
području i ima promjenljiv karakter, kako tokom dana (slika 2.1) tako i
tokom sedmice (slike 2.2 i 2.4), tokom mjeseca (slika 2.3), kao i tokom
godine (slika 2.5). Pri tome, dnevni dijagrami opterećenja predstavljaju
osnovu na bazi koje se formiraju svi dijagrami za vremenske periode koji su
duži od 24 sata. Tako, ponavljanjem 7 puta odgovarajućih dnevnih
dijagrama opterećenja dobijaju se sedmični dijagrami, 30, 31 ili 28 (29) puta
mjesečni dijagrami, odnosno 365 (366) puta godišni dijagram opterećenja.
Da bi se postigla što veće njihova preglednost, ovako dobijeni dijagrami
opterećenja se crtaju prostorno, gdje se pored koordinata snage i vremena u
toku 24 sata uvodi dodatna treća koordinata u formi vremena u danima, gdje
broj dana odgovara broju dana u sedmičnom (7 dana), mjesečnom (28, 29,
30 ili 31 dan) i godišnjem optrećenju (365 ili 366 dana), slike 2.2 i 2.3.
Takođe, za dijagrame opterećenja se često koriste i polarni dijagrami,
gdje je dužina potega srazmjerna opterećenju, dok njegov ugao označava
vrijeme, pri čemu jednom satu odgovara ugao od 150, slika 2.4. Ukupna

dnevna potrošnja energije prikazana je na ovim dijagramima sa površinom

unutar krive. Ovakvi dijagrami se koriste za prikaz sedmičnih, a rjeđe za
prikaz mjesečnih opterećenja.
Legenda:
1- industrija sa radom u tri smjene;

2- industrija sa radom u dvije smjene;
3 - električna vuča;
4 - industrija sa radom u jednoj smjeni;
5 - domaćinstva i javna rasvjeta;
6 - gubici u transportu
Slika 2.1. Prikaz dnevnog dijagrama opterećenja, 22
Za elektroprivredno preduzeće, koje pokriva razmatrano područje, od

posebnog značaja je ujednačavanje opterećenja tokom navedenih perioda
posmatranja. Proces ujednačavanja opterećenja poznat je kao izravnjavanje
dijagrama opterećenja. Ovo izravnjavanje se može realizovati kroz
regulisanje potrošnje električne energije ili uvođenjem specijalnih
potrošača, tj. regulatora.
Cilj svakog izravnavanja dijagrama opterećenja je povećanje
ekonomičnosti i racionalnosti korišćenja termoenergetskih postrojenja, kao i
lakši rad same opreme na termoelektrani. U industriji i domaćinstvima se
najlakše ostvaruje smanjenje i regulisanje potrošnje električne energije

(dvojne tarife - zimske i ljetne, dnevne i noćne, različite cijene u odnosu na

određene grupe potrošača po krajnjoj potrošnji).
Slika 2.2. Trodimenzioni dijagram opterećenja nekog

potrošačkog područja za sedmični period, 32
Takođe, smanjenje vrhova opterećenja putem smanjenja potrošnje u

vrijeme njihovog pojavljivanja moguće je realizovati u velikim
automatizovanim industrijskim sistemima sa velikom potrošnjom električne
energije (računarski sistemi za praćenje vršnog opterećenja, ujednačavanje
opterećenja po pogonima, pa čak i isključivanja neproizvodnih pogona s
ciljem osiguravanja rada u okviru dozvoljenog vršnog opterećenja, uvođenje
višesmjenskog rada u industrijskim pogonima, sistemi sa posebnim
tehnologijama proizvodnje, kao što su zagrijevanje, elektroliza i sl.,
destimulativno vrednovanje vršne snage putem tarifnog sistema i dr.).

Što se tiče korišćenja specijalnih potrošača - regulatora, kakvi su

termoakumulacione peći, reverzibilne hidroelektrane, baterije za napajanje i
sl., kao i načina njihovog rada (rad samo u periodima smanjenog
opterećenja), njihovo uvođenje predstavlja alternativan način ili dopunu za
izravnavanje dijagrama opterećenja električne energije.
Takođe, pomjeranje računanja vremena (zimsko i ljetnje računanje
vremena) ima određeni efekat na izravnanje dijagrama opterećenja, kroz
smanjenje potrošnje energije i njeno racionalnije korišćenje.
Slika 2.3. Trodimenzioni dijagram opterećenja nekog

potrošačkog područja za mjesečni period, 32
Rad nekog energetskog sistema karakteriše osrednjeni ljetni dijagram

dobijanja električne energije. Na ordinati je nanešena električna snaga (npr.
na pragu elektrane) ili neka druga veličina potrebna za proračun snage, dok
je na apcisi dat broj sati u jednoj godini (8760 ili 8784 h, u zavisnosti da li
se radi o prostoj ili prestupnoj godini), slike 2.5 i 2.6.
Slika 2.4. Sedmični polarni dijagram opterećenja jednog

potrošačkog područja, 32
Pri tome je važno poznavati mjesto i ulogu elektrane u okviru višeg

hijerarhijskog elektroenergetskog (EES) sistema. Na osnovu stepena
opterećenosti i iskorišćenja električne snage, razlikuju se:
a) bazne elektrane, sa vremenom iskorišćenja maksimalne

(instalisane) snage od 6000 do 7000 h;
b) polubazne elektrane, sa vremenom iskorišćenja maksimalne
c) poluvršne elektrane, sa vremenom iskorišćenja maksimalne
d) vršne elektrane, sa vremenom iskorišćenja maksimalne
(instalisane) snage  2000 h.

a) električna energija u termoelektrani b) toplota u kotlovnici (toplani)
Slika 2.5. Osrednjeni godišnji dijagram dobijanja energije

u okviru energetskog sistema, 188,189
Legenda uz sliku 2.5: A - instalisana snaga; B - najmanja snaga (tehnički minimum);

C - elektrana ne radi (zastoj u proizvodnji)
U literaturi se može sresti i drugačija podjela. Primjer jedne takve

podjele dat je na slici 2.7. U okviru režima rada datog sa "A" najčešće rade
protočne hidroelektrane, nuklearne i velike klasične (fosilne) termo-
elektrane. Karakteriše ih velika iskorišćenost, dobar stepen korisnosti, mala
specifična cijena dobijene električne energije i veliki investicioni troškovi.
Akumulacione hidroelektrane, srednje velike termoelektrane, kombinovane
gasno-parne elektrane najčešće rade u okviru polja "B", a karakteriše ih
jednostavno puštanje u pogon, veliki raspon promjena režima rada, dobra
iskorišćenost i srednja vrijednost specifične cijene električne energije.
Uslove rada energetskih sistema u "C" području na slici 2.7 zadovoljavaju
pumpno-akumulacione hidroelektrane, dizel motori, gasne elektrane i
jednostavne proste parne elektrane (industrijske elektrane i mala
kogeneracijska postrojenja). Karakteriše ih relativno kratak period potreban
za upuštanje u pogon, slab stepen korisnog dejstva, manji investicioni i
veliki pogonski troškovi.
a) protok vode u hidroelektrani b) brzina vjetra u vjetroelektrani
Slika 2.6. Osrednjeni godišnji dijagram toka vode i brzine vjetra za

dobijanje električne energije u okviru hidro i vjetroelektrane
Sigurnost funkcionisanja energetskog sistema i njegove prateće

energetske opreme određena je brojem različitih (po svojoj prirodi) faktora,
kao što su konstrukcija, kvalitet korišćenih materijala, tehnologija izrade,
kvalitet montaže, uslovi opsluživanja i eksploatacije, kvalitet pare i sl.
U procesu eksploatacije javljaju se slučajevi kada se dešava potpuno
ili djelimično gubljenje funkcionalnih svojstava. Događaj koji ima kao
rezultat obustavu rada energetskog sistema naziva se otkaz. Otkaz može biti
potpun (havarijski prekid ili obustava rada) ili djelimičan (sniženje radne
sposobnosti), slika 2.8.
Pri tome, otkazi koji nastaju mogu biti trenutni ili postepeni. Trenutni
otkaz karakteriše najčešće lom i havarija pojedinih elemenata ili dijelova
energetskog sistema, koji po svojoj funkciji automatski znače i potpunu
njegovu obustavu rada, dok postepeni otkaz ima vremensku promjenu stanja
jednog ili više elemenata postrojenja. Najčešće su to otkazi nastali
slabljenjem materijala zbog rada u termički nepovoljnim uslovima ili nastali
odnošenjem materijala i smanjenjem stjenki usljed korozije, erozije i
abrazije.

Legenda:
A - bazni (osnovni,
kontinuirani) rad, sa
vremenom iskorišćenja
maksimalne (instalisane)
snage  6000 h;
B - dnevni rad (rad u trapezu),
sa vremenom iskorišćenja
snage 1500  6000 h;
C - vršni rad (rad u kupi), sa
vremenom iskorišćenja
snage  1500 h
Slika 2.7. Klasifikacija energetskih sistema prema iskorišćenju snage

u godišnjem dijagramu korišćenja snage, 188,189
Slika 2.8. Prikaz

rada energetskog
postrojenja u okviru
EES, 188,189

2.2.2. Potrošnja toplotne energije i tehnološke pare

Razvoj toplifikacionih sistema u poslednjih dvadesetak godina
zasnovan je na nastojanju društva za racionalnijim trošenjem energije u
procesima grijanja, ventilacije i klimatizacije, poboljšanju standarda radnih
ljudi, kao i ekološkim zahtjevima za smanjenjem zagađenosti urbanih
sredina. Na toplotnu mrežu se priključuju sistemi centralnog radijatorskog
grijanja, sistemi zračnog grijanja i ventilacije, sistemi klimatizacije, sistemi
za zagrijavanje sanitarne vode, kao i razni industrijski potrošači, koji mogu
imati različite temperaturne, regulacione, vremenske i druge karakteristike.
Iz tih razloga se toplotno opterećenje mreže određuje posebno za svaku
vrstu potrošača, dok se toplotna mreža projektuje za transport maksimalne
proračunske količine vode.
Svi potrošači koji su priključeni na toplotnu mrežu rade istovremeno,
pa je ukupno opterećenje toplotne mreže jednako sumi opterećenja
pojedinih potrošača, slika 2.9. Radi orjentacije, kod savremenih stambenih
naselja opterećenje sistemima centralnog grijanja (kriva 1 na slici 2.9) je
obično najveće i iznosi oko 70 do 85 % od ukupnog opterećenja toplotne
mreže, sistem za zagrijavanje sanitarne vode učestvuje sa 10 do 25 %, dok
sistem ventilacije i vazdušnog grijanja iznosi oko 5 %. U zadnje vrijeme,
zbog novonastalih klimatskih poremećaja poslednja stavka bilježi značajan
rast.
Legenda:
1 - ventilacija;
2 - tehnološki potrošači
toplotne energije;
3 - zagrijavanje sanitarne
vode;
4 - sistem centralnog
grijanja;
5 - ukupno opterećenje
Slika 2.9. Ukupno toplotno opterećenje toplotne mreže

u zavisnosti od spoljašnje temperature
Da bi se odredila učestalost toplotnih opterećenja tokom godine,

potrebna za određivanje optimalnog režima rada toplifikacionog sistema,
zatim izbora najpovoljnijih parametara nosioca toplote, kao i optimalnog
odnosa električne i toplotne snage toplifikacionog termoenergetskog
sistema, neophodno je poznavati učestalosti spoljašnjih temperatura i
zavisnost ukupnog toplotnog opterećenja od spoljašnje temperature. Način
određivanja učestalosti dat je na primjeru Banjalučkog toplifikacionog
sistema, tabela 2.1 i slika 2.10. Na osnovu podataka sa lijeve strane tabele
2.1 određen je broj sati trajanja spoljašnje temperature jednake ili niže od
date, desna strana tabele 2.1.
Tabela 2.1. Učestalost spoljašnje temperature za Banjaluku za period

1962-1971. godina
Temperatura Broj sati Temperatura Broj sati trajanja
t v, 0 C trajanja tv, h t v, 0 C ispod tv, h
ispod -15 24 -15 29
-14,9 do -10 96 -10 120
-9,9 do -5 336 -5 456
-4,9 do 0 912 0 1368
+0,1 do +5 1296 5 2664
+5,1 do +10 1344 10 4008
+10 do +12 648 12 4656
Dobijene vrijednosti se dalje nanose na osu apcise, a na ordinatu

utrošak toplote (u % od proračunske) pri datoj spoljašnjoj temperaturi.
Površina dobijena ispod krive učestalosti je proporcionalna godišnjem
utrošku toplote za grijanje i ventilaciju ( Qgod ), dok visina ucrtanog
pravougaonika "efgd" predstavlja prosječno trajanje proračunskog toplotnog
opterećenja grijanja i ventilacije u periodu grijanja ( zr  Qgod Qr ).
U slučaju kada ne postoje reprezentativni podaci o mjerenim
parametrima za posmatrani period i kada nije moguće doći do podataka za
učestalost spoljašnje temperature u periodu grijanja, godišnja potrošnja
toplote za grijanje i ventilaciju se uzima približno (srednja vrijednost
utroška toplote za grijanje i ventilaciju jednaka je 50% utroška pri
proračunskoj temperaturi tvr ). Za Banjalučki toplifikacioni sistem vrijedi
tvr  20 0C odnosno tu  20 0C. Sistem grijanja se uključuje odnosno

isključuje kada srednja dnevna temperatura poraste iznad ili padne ispod
+12 0C. Na sličan način se određuje i srednja vrijednost utroška toplote, pri
poznatom godišnjem utrošku i dužini perioda grijanja. Za približan proračun
se može maksimalni utrošak toplote usvojiti dva puta većim od srednje
vrijednosti.
Slika 2.10. Metode određivanja trajanja toplotnog opterećenja

Banjalučkog toplifikacionog sistema
Za razliku od kondenzacionih termoelektrana (KO-TE), industrijske

energane i termoelektrane-toplane (TE-TO) isporučuju potrošačima pored
električne i toplotnu energiju (bolja toplotna ekonomičnost i bolji energetski
pokazatelji u odnosu na kondenzacione termoelektrane). Snabdijevanje
potrošača električnom i toplotnom energijom, kao i tehnološkom parom se
ostvaruje pomoću dva osnovna tehnološka procesa:
- odvojena proizvodnja: toplotna energija energija u parnim ili

vodogrejnim kotlovima (kotlovnice u toplanama), a električna u
kondenzacionim termoelektranama (ili iz elektroenergetskog
sistema);
- kombinovana proizvodnja: električna i toplotna energija u
termoelektranama-toplanama ili industrijskim energanama, pri čemu
se samo kombinuju različita turbinska postrojenja (turbine sa
protivpritiskom, turbine sa protivpritiskom i kondenzaciona turbina

u zajedničkom bloku sa kotlovima i kondenzacione turbine sa
regulisanim (jedno ili dva) oduzimanjima pare za toplotne potrošače
(ponekad i za indsutrijsku tehnološku pare).
S obzirom da redukciono-rashladne stanice (RRS) snižavaju pritisak i
temperaturu pare, one se često koriste kao rezerva regulisanim
oduzimanjima turbine, kao i u slučaju kada je potrošačima tehnološke pare
potrebni parametri pare koji se razlikuju od parametara pare iz oduzimanja
turbine.
2.3. POKAZATELJI POUZDANOSTI ENERGETSKIH

SISTEMA
Pored kriterijuma za ocjenu pokazatelja pouzdanosti, neophodno je
definisati osnovne i dopunske pokazatelje pouzdanosti. Izbor osnovnih i
dopunskih pokazatelja pouzdanosti u direktnoj je vezi sa uslovima
konkretnih zadataka, 104 . Pri tome, razlikuju se pokazatelji pouzdanosti
na etapi razrade i projektovanja postrojenja, pri rješavanju zadataka
optimizacije elektroenergetskog sistema i njegovih komponenti
(termoelektrane, hidroelektrane, vjetroelektrane, industrijske energane, male
hidroelektrane i sl.), na etapi proizvodnje serijske energetske opreme i
detalja, na etapi montiranja i puštanja u probni pogon, kao i na etapi
eksploatacije.
Pouzdanost postrojenja energetskog sistema prema njegovoj funkciji,
odnosno odavanju mehaničkog rada preko spojnice generatoru i proizvodnja
električne, kao i toplotne (i tehnološke) energije po unaprijed strogo
definisanom režimu sa regulisanih i neregulisanih oduzimanja, može se
okarakterisati odgovarajućim složenim pokazateljima, od kojih je
najznačajniji tzv. koeficijent osiguranja produkcije (snage, energije), 79 :
W
  , (2.1)
Wt
gdje su:

W - matematsko očekivanje količine odate proizvodnosti (snage,

energije) za razmatrani vremenski period t ;
Wt - zahtijevana ili potencijalno moguća količina proizvodnosti
(snage, energije) pri radu na zadatom režimu za taj period.
Kao posebni izvedeni slučajevi koeficijenta  , često se u literaturi

sreću još i koeficijent tehničkog iskorištenja K ti i koeficijent gotovosti K g .
Koeficijent tehničkog iskorištenja predstavlja odnos očekivane vrijednosti
vremena u toku koga je objekt bio u radnom stanju za neki period
eksploatacije i očekivanih vrijednosti ukupnog vremena radnog stanja
opreme parne turbine, tehničkog održavanja i vremena remonta. Treba istaći
i činjenicu da koeficijent gotovosti predstavlja vjerovatnoću da će pojedina
oprema odnosno postrojenje u cjelini biti spremno za rad u bilo kom
momentu, osim planiranih perioda za izvođenje planskih remonta i poslova
vezanih za tehničko održavanje. Pri odsustvu djelimičnih otkaza vrijedi
T
K ti  , (2.2)
T  Tnr  Tpr
odnosno, pri odsustvu djelimičnih otkaza i planskih remonta
T
Kg  . (2.3)
T  Tnr
Gotovost energetskog sistema ukazuje na potrebu stvaranja takvih

uslova rada i kvaliteta upravljanja održavanjem, koji za rezultat imaju
maksimalna vremena u radu, a minimalna u otkazu. Ovo se postiže kroz
razradu i projektovanje takvih struktura sistema koje su pogodne za izradu,
montažu i održavanje. Polazeći od strukture, stepen operativne gotovosti se
može izraziti kao:
a) ugrađena gotovost K g .ugr  T /(T  t a ) , ili

b) ostvarena gotovost K g .ost  T /(T  t a  t c ) ,
pri čemu su korišćene slijedeće oznake:

ta - aktivno vrijeme izvođenja postupaka održavanja;

T - ukupno vrijeme u radu;
tc - vrijeme čekanja rezervnih dijelova.
U opštem slučaju, sa prisutnim potpunim djelimičnim otkazima,

neplanskim i planskim remontima, vrijede sljedeći odnosi
Nc N
  K ti   N ;  N   k i ; ki  . (2.4)
N inst N inst
U jednačini (2.4) sa  N označen je koeficijent obezbjeđenja zadane

srednje režimske proizvodnosti (snage) N u toku ukupnog rada u stanju
potpune ili djelimične radne sposobnosti u trajanju T za razmatrani
kalendarski period vremena t .
Pokazatelji  i režimski pokazatelj - koeficijent iskorištenja snage K i
povezani su sljedećom jednačinom
K i    ki . (2.5)
Vrijeme stajanja iz organizacionih razloga nije uzeto u obzir, a ako

egzistira neophodno ga je uključiti u izraze za K ti i K g . U izrazima (2.2) do
(2.5) date su sljedeće oznake:
Tnr , T pr - ukupno trajanje neplanskih i planskih remonta,

uključujući tehničko održavanje;
N inst - instalisana proizvodnja (snaga);
Nc - matematsko očekivanje proizvodnosti (snage) objekta,
uz učešće djelimičnih otkaza.
Parametar koji karakteriše učestanost otkaza za određeni period je

parametar toka otkaza, a predstavlja gustine vjerovatnoće pojave otkaza
objekta koji se popravlja, odnosno srednji broj otkaza opreme koja se
remontuje u jedinici vremena. Za određivanje toka otkaza može se koristiti
sljedeća aproksimativna jednačina:

K K
 mi (t  t )   mi (t )
 (t )  i 1 i 1
, (2.6)
n  t
gdje su:
mi (t  t ) - broj otkaza u vremenu t  t ;

mi (t ) - broj otkaza u vremenu t ;
n - broj objekata koji su sačuvali radnu sposobnost do
kraja posmatranog vremena.
Srednje vrijeme popravke predstavlja vrijeme za prinudno stanje

izazvano traženjem i otklanjanjem jednog otkaza. Ako se za traženje i
otklanjanje svakog j-tog otkaza koristi vrijeme  j , onda je srednje vrijeme
popravke moguće naći iz jednačine
1 N
Topr    j , (2.7)
m j 1
gdje je
m - broj otkaza.
Pokazatelj  N je pri otsustvu djelimičnih otkaza jednak jedinici, pa je

u tim slučajevima dovoljno koristiti pokazatelje K ti i K g , a u slučaju
njihove prisutnosti vrijedi Tnr  0, T pr  0 i K ti  1 , odnosno    N .
Posebno treba izdvojiti objekte, kod kojih su karakteristični djelimični
otkazi sa sniženom efektivnošću funkcionisanja (smanjena proizvodnost,
odnosno snaga), jer se direktno ne mogu predstavljati sa pokazateljima
 , K ti , K g .
S druge strane, treba istaći da ovi pokazatelji ne uzimaju u obzir
svojstva pouzadanosti i trajnosti (dato kroz relativne karakteristike stanja).
Pregled pokazatelja pouzadanosti, koji se uslovno mogu koristiti za ocjenu
složenog sistema termoelektrane sa parnom turbinom kao jednom od
cjelina, i njihova uslovna klasifikacija dati su na slici 2.11. Zavisno od

hijerarhijskog nivoa u okviru složenog kompleksa termoelektrane vrše se
izmjene i cjelokupnog sastava osnovnih pokazatelja pouzdanosti.
U energetici egzistira veliki broj zadataka za koje je, osim osnovnih
pokazatelja, neophodna informacija o dinamici njihove primjene, a takođe i
o karakteristici procesa i njegovoj raspodjeli. Funkcije vjerovatnoće pojave
određenih stanja sistema mogu biti dvojake: diskretne, odnosno funkcije
prekidnih promjena, gdje promjenljive uzimaju konačan određeni broj
vrijednosti i kontinuirane ili funkcije neprekidnih promjena, kod kojih
promjenljive uzimaju bilo koju vrijednost u okviru datog intervala.
Polazeći od činjenice da termoelektrana, kao jedinica u okviru
elektroenergetskog sistema, radi tokom obračunskog perioda vremena sa
promjenljivom snagom, kao i od toga da nije uvijek raspoloživa sa
najvećom snagom, postoji razlika između pokazatelja datih pomoću
vremenske i energetske metode. Pokazatelji određeni vremenskom
metodom su uvijek povoljniji od onih određenih energetski, pa da bi se
između njih napravila razlika uvijek se ispred pokazatelja određenih
vremenskom metodom stavlja odrednica vremenski, 79 .
Pokazatelji koji se često koriste u analizi pouzdanosti energetske
opreme - koeficijent gotovosti (pogonske spremnosti) i koeficijent
tehničkog iskorišćenja, samo odražavaju potpune otkaze, a ne parcijalne. U
literaturi se često za odražavanje ovih otkaza, koji za posljedicu imaju
smanjenje proizvodnje električne energije primjenjuju sljedeći dopunski
koeficijenti, 95 : koeficijent relativnog smanjenja odate električne energije,
koeficijent relativnog pogoršanja ekonomsko-tehničkih pokazatelja
postrojenja, koeficijent relativnog rada kompleksa termoelektrane i
koeficijent nominalne spremnosti. Struktura tehnološkog sistema, sa svojim
unutrašnjim i spoljnim vezama i karakteristike pouzdanosti pojedinih
elemenata osnovni su elementi za procjenu mjere važnosti pojedinih
elemenata. Kada se razmatraju pitanja važnosti elemenata tehnološkog
sistema obično se mogu postavljati različita pitanja:
a) promjena operativne gotovosti tehnološkog sistema pri promjeni

operativne gotovosti pojedinih elemenata;
b) procjena elemenata sa najvećom vjerovatnoćom uticaja na otkaz
tehnološkog sistema (parne turbune u cjelini);

c) procjena elemenata sa najvećom vjerovatnoćom otkaza pri otkazu

tehnološkog sistema (parne turbine u cjelini);
d) procjena povećanja operativne gotovosti parne turbine pri povećanju
operativne gotovosti pojedinih njenih elementa i pomoćne opreme;
e) procjena i racionalna raspodjela resursa pri povišenju pouzdanosti
pojedinih elemenata.
Slika 2.11. Uslovna klasifikacija osnovnih pokazatelja pouzdanosti za

postrojenje parne turbine u sistemu termoelektrane
U tabelama 2.2 i 2.3 dati su osnovni i dopunski parametri funkcija
efektivnosti. Njihova moguća primjena zavisi od detaljne analize svakog
razmatranog slučaja.
Tabela 2.2. Pregled osnovnih pokazatelja efektivnosti za postrojenje parne

turbine u okviru sistema termoelektrane
Formula za izračunavanje
Naziv i oznaka Neprekidne Prekidne
pokazatelja ili kontinuirane promjene promjene
1 2 3
Funkcija pouzdanosti ili t mM
funkcija bezotkaznog R (t )  1  F (t )  1   f (t )  dt
m
rada, R (t ) o
Funkcija gustine pojave dF (t ) M

stanja u otkazu, f (t ) f (t ) 
dt m  t
Kumulativna funkcija t1
M
gustine pojave stanja u F (t )   f (t )  dt
m
otkazu, F (t ) 0
Funkcija gustine pojave dR(t ) mM

stanja u radu,  (t )  (t ) 
dt m
Funkcija intenziteta f (t ) M
otkaza,  (t ) ili  (t )  (t )   (t ) 
R(t ) (m  M ) sr  t
Srednje vrijeme do 
pojave stanja u otkazu, SVR   R(t )  dt -

SVR 
Funkcije gustine intervala dPO M0

u otkazu, f (t o )
f (t 0 ) 
dt 0 m0  t
Srednje vrijeme u otkazu,   zbir vremena u otkazu/zbir 1 m
 vremena u radu   to.i
mi i 1
Pogodnost održavanja
ili kumulativna funkcija t01
gustine intervala u PO(t 0 )   f (t 0 )  dt -

otkazu, PO(t 0 ) 0
Intenzitet izvođenja f (t0 ) 1 li

postupka održavanja,  (t0 )  
1  PO(t0 )  lk  t
 (t 0 )

1 2 3
Legenda:
t - interval posmatranja; m - ukupan broj pojave stanja u otkazu; M - broj pojave stanja
u otkazu u posmatranom intervalu vremena; (m  M ) - ukupan broj ispravnih elemenata u
trenutku posmatranja; (m  M )  m  (m  M ) ; M   m - ukupan broj pojava određene
K
sr 0 i
2 i 1
veličine vremana trajanja u otkazu t 0.i u datom intervalu vremena; mo - ukupan broj pojava
vremena u otkazu; l i - broj izvršenih postupaka održavanja u intervalu t ; l k - broj
neizvršenih postupaka održavanja u intervalu t
Mogući ciljevi za sprovođenje osnovne analize pouzdanosti kod TEP

mogu se u najkraćem definisati kao:
a) procjena i istraživanje najkritičnijeg pogona, odnosno najkritičnijih

detalja u tom pogonu, kroz postavljanje uticajnih osnovnih i
dopunskih kriterijuma istraživanja i utvrđivanje ranga kritičnih
pogona i njihovo sumiranje (utvrđivanje i upoređivanje preko
metode rangiranja);
b) optimizacija načina obezbjeđenja pouzdanosti, uz analizu njihovih
unutrašnjih i spoljnih veza;
c) analiza uzajamne povezanosti zahtjeva za pouzdanošću dijelova,
odnosno sistema u cjelini i ukupnih troškova za njihovo
obezbjeđenje;
d) prognoza optimalne pouzdanosti postrojenja TEP kao dijela
elektroenergetskog sistema i njegovog uvezivanja sa rješenjima
zadataka optimizacije pouzdanosti na nivou elektroenergetskog
sistema, uz razmatranje funkcionalne zavisnosti između krive
zahtjevane pouzdanosti i krive ostvarenih troškova, neophodnih za
njihovu realizaciju
Polazeći od principijelne tehnološke šeme i sastava opreme, kao i
osnovnih tokova materija koje učestvuju u tehnološkom procesu, moguće je
adekvatno posmatranje sistema tehničkog održavanja kao sistema za
upravljanje pouzdanošću i sigurnošću strategija tehničkih održavanja.
S obzirom na veliku kompleksnost, u klasifikaciju su uključeni i
sledeći faktori: složenost tehničkog sistema TEP (EES), mehanizmi

nastanka i moguće posljedice otkaza, nivo obučenosti osoblja za realizaciju

održavanja i obavljanja remontnih aktivnosti, formiranje i posjedovanje
informacije o mogućim otkazima elemenata iz sistema TEP (EES),
posjedovanje sistema kontrole i dijagnostike, posjedovanje infrastrukture
koja prati njenu eksploataciju (angažovanja specijalističkih firmi na
održavanju pojedinih elemenata TEP odnosno EES kao višeg hijerarhijskog
sistema), ocjena postojeće strukture opterećenja i njihove učestanosti, kao i
pratećih eksploatacionih uticaja i uslova. Iz tih razloga potrebno je izvršiti
izbor kriterijuma za definisanje pokazatelja pouzdanosti.
Tabela 2.3. Pregled ostalih dopunskih pokazatelja pouzdanosti za sistem

termoelektrane, 79,95
Karakteristika Oznaka Formula Napomena
1 2 3 4
Maksimalna snaga Nmax - Pokazatelji koji karakterišu dnevni
Minimalna snaga Nmin - dijagram opterećenja
Srednja snaga N Nrem
Nhr
Ntr
ili srednje Nsr Nsr=Ed/24

opterećenje TE
Nr
Koeficijent
neravnomjernosti  =Nmin/Nmax
Ninst
N rasp
Nrad
Koeficijent
Nmax
srednjeg sr sr=Nsr/Nmax Ed

Nsr
opterećenja
Nmin
Koeficijent  =Ninst/Nmax Vrijeme, h

0 6 12 18 24
rezerve
Topla rezerva Ntr - Vrsta rezerve snage u termoelektrani

Hladna rezerva Nhr - ili elektroenergetskom sistemu (EES)
Ukupna rezerva Nr Nr=Ntr+Nhr u cjelini
Stanje remonta Nrem -
Radna snaga
termoelektrane ili Nrad Nrad=Nmax+Ntr Rezerva
EES Topla Hladna
Raspoloživa snaga
termoelektrane ili Nrasp Nrasp=Nrad+Nhr Stanje remonta
EES

1 2 3 4
Instalisana snaga
termoelektrane ili Ninst Ninst=Nrasp+Nrem Snaga
EES Radna Raspoloživa Instalisana
Godišnja Egod=Nmax   max =

proizvodnja
električne energije Egod =Ninst   inst = Dijagram godišnjeg trajanja
=Nsr   rad opterećenja
Koeficijent radnog d d=  rad /8760 N

vremena Ninst
Srednje godišnje Nsr Nsr=Egod/  rad Nmax

opterećenje
Koeficijent  sr  sr =Nsr/Nmax
srednjeg
Nsr
opterećenja na E god
godišnjem nivou
Koeficijent
rezerve   =Ninst/Nmax inst  max rad 8760 , h
Koeficijent g max
iskorištenja E god
maksimalnog g max 
8760  N max
opterećenja
- opterećenje Promjenljiv plan opterećenja (uticaj
ostaje konstantno djelimičnog otkaza nekog od
elemenata termoelektrane)
E  N  Tc
Manjak - opterećenje ima

proizvedene E promjenljiv plan,
energije uz aproksimiranje
stupnjevitom
funkcijom
E   N j  T j
j
Period popravke
ili obnavljanja Tobn Tobn=Tc-T -

1 2 3 4
Koeficijent
relativnog
E
 E  t Dopunski koeficijenti koji uzimaju
smanjenja kc kc  

u obzir i parcijalne otkaze
proizvodnje E Ey  h
električne energije Koeficijent Koeficijent
relativnog relativnog
Koeficijent smanjenja pogoršanja
relativnog proizvodnje ekonomsko-
električne tehničkih
pogoršanja k ec B


t  (b  b)
energije pokazatelja
ekonomsko- k ec 
B

bh postrojenja
tehničkih Koeficijent
pokazatelja relativnog rada Koeficijent
postrojenja kompleksa nominalne
termoelektrane spremnosti
Koeficijent _ _ Tc
relativnog rada kc kc 
T0  TB  Tc
kompleksa
termoelektrane
Koeficijent k ns T0
nominalne k ns 
T0  Tb  Tc
spremnosti
Birnbaumova Vh ( j ) h( p ) Važnost elementa ej tehnološkog
Vh ( j ) 
mjera važnosti ili p j sistema u smislu pouzdanosti
B-važnost
2.4. RACIONALNO KORIŠĆENJE ENERGIJE
2.4.1. Globalna energetska politika Evropske unije

Polazeći od strateških ciljeva Evropske unije u oblasti energetike, kao
što su:
- obezbjeđenje pouzdanog snabdijevanja energijom, imajući u vidu

zavisnost od snabdijevanja energijom izvan zemalja EU;
- obezbjeđenje što čvršće saradnje na energetskom tržištu, s ciljem
poboljšanja konkurentnosti evropske industrije, a bez ugrožavanja
bezbjednosti, bez sniženja kvaliteta i trajnosti energetske opreme ili
ugrožavanja ciljeva javnih službi;

- primjena energetske politike, koja je usklađena sa ciljevima trajnog

razvoja posebno u pogledu što racionalnijeg korišćenja energije i
razvoja obnovljivih izvora energije;
- unapređenje istraživanja i tehnološkog razvoja u energetskom
sektoru,
da bi se dostiglo pouzdano snabdijevanje energijom, formulisana je lista

zajedničkih zadataka na nivou EU, koja obuhvata sljedeće aktivnosti:
- uvođenje raznovrsnih vidova energije kroz razvoj i poboljšanje

odnosa sa zemljama isporučiocima energije ili kroz istraživanje
alternativnih izvora energije;
- aktivnosti u vezi potrošnje energije, koje su usmjerene na
unapređenje racionalne potrošnje energije;
- učešće u programima pomoći i saradnje (PHARE, TACIS, MEDA i
dr.), kao i ekspertnih aspekata vezanih za istraživanja i politiku
zaštite životne sredine;
- saradnja sa međunarodnim organizacija (međunarodni transfer
tehnologija, globalna politika u UN-u i sl.);
- prilagođavanja u slučaju kriznih situacija;
- objedinjavanje energetskih tržišta, kroz unifikaciju pravne
regulative, prije svega kroz liberalizaciju energetskog tržišta;
- formiranje strukturnih fondova za investiranje u oblasti energetike
(istraživanje i razvoj kako nuklearne tako i nenuklearne energije) ili
investiranje u okviru transevropskih mreža (programi EBRD,
Evropski investicioni fond, ECSC, EUROATOM i sl.).
"Zelena knjiga" ili Evropska strategija za ostvarivanje konkurentne i
trajne energije iz 2006. godine, kao i drugi strateški planovi EU donešeni u
periodu 2007-2010. godina, predviđaju rastuću zavisnost zemalja EU od
uvoza energije, zatim nagli rast cijena, globalno otopljavanje, rast
stanovništva, poboljšanje konfora i time potražnje za energijom, kao i
moguće prepreke na domaćem (unutrašnjem) tržištu energijom. Pri tome,
energetska politika EU je u potpunosti bazirana na osnovna tri principa:
dugotrajnost (aktivna borba protiv klimatskih promjena, sa stavljanjem u
prvi plan korišćenja obnovljivih izvora i energetske efikasnosti), zatim
konkurentnost (poboljšanje efikasnosti evropskih mreža, kroz ostvarenje
unutrašnjeg tržišta energijom), kao i sigurnost snabdijevanja energijom

(bolja koordinacija unutrašnje ponude i potražnje energije u EU u kontekstu

međunarodnih odnosa).
Prva aktivnost je bila uspostava efikasnog unutrašnjeg tržišta
električne energije i gasa, uz realizaciju određenih prioriteta, poput:
- razvoja evropskih mreža, sa zajedničkim pravilima prekogranične

razmjene, s ciljem olakšanja isporuke energije i usklađenog pristupa
mrežama (prenosnoj mreži u oblast električne i transportnoj mreži u
oblasti gasne energetike);
- plan razvoja prioritetnih interkonekcija (veza), kroz investicije u
infrastrukturu za povezivanje odvojenih nacionalnih mreža u EU;
- plan investiranja u proizvodne pogone, radi zadovoljenja vrhova
opterećenja, a na bazi otvorenosti tržišta i povećanja konkurencije;
- računovodstveno i finansijsko razdvajanje aktivnosti u
elektroprivrednim preduzećima (razdvajanje prenosa i transporta
energije, proizvođača od distribucije, kao i neproizvodnih od
proizvodnih funkcija unutar proizvodnih pogona);
- uspostavljanje konkurentne cijene energije, uz rast konkurentnosti
evropske industrije.
Dalje aktivnosti obuhvataju formiranje institucija za nadzor nad
snabdijevanjem energijom (regulatorne agencije), uspostavljanje
mehanizama brze pomoći u slučaju kriznih situacija, određivanje energenata
za buduću potrošnju od strane članica EU a na bazi raspoloživih izvora, s
ciljem povećanja stepena energetske sigurnosti u zemljama EU i u EU u
cjelini i dr.
Poseban segment čini racionalnija upotreba energije i energetska
efikasnost, tj. poboljšanje energetskih karakteristika objekata. Tako,
smanjenjem potrošnje energije za 20 % do 2020. godine, procjenjuje se
ušteda od 60 milijardi eura godišnje, koja se dalje može koristiti u novim
energetskim investicijama. Na ovaj način bi dodatno bila ojačana
konkurentnost evropske industrije, otvaranje novih radnih mjesta, ali i
obezbjeđenje dobre osnove za osstvarivanje uslova iz Kjoto protokola u
vidu smanjenja emisije CO2 do 50 %, što bi za posljedicu imalo i povećan
udio zaštite životne sredine.
Sljedeća oblast djelovanja je proizvodnja energije i povećanje njene
efikasnosti. Polazeći od tabele 2.4, u kojoj je data energetska iskorišćenost
(zasnovana na prvom zakonu termodinamike) u pojedinim energetskim

postrojenjima, nije teško zaključiti da se prema korišćenim sadašnjim

tehnologijama gubi 20 do 70 % primarne energije potrebne za proizvodnju
električne energije u samom procesu proizvodnje (transformacija energije u
koristan oblik).
Tabela 2.4. Energetska iskorišćenost energetskih sistema, 126,147

Stepen energetske
iskoristljivosti,
Energetski sistem  l  qizl 
en  
 qul 
Parne elektrane sa konvencionalnim načinom
sagorijevanja 0,25 do 0,40 (0,45)
Gasne elektrane 0,20 do 0,35 (0,40)
Dizelske elektrane 0,35 do 0,45 (0,52)
Elektrane sa kombinovanim procesom 0,45 do 0,55 (0,60)
Kogenerativne elektrane 0,50 do 0,80 (0,95)
S druge strane, značajan napredak se može ostvariti u polju

građevinarstva (stambeni i javni objekti). Negdje oko 40 % od ukupne
energije utroši se za grijanje i osvjetljavanje objekata, što daje mogućnost
racionalnijeg korišćenja (planovi ušteda po sektorima u zemljama EU: od
20 % od 2006. godine pa do 2020. godine, uz primjenu postojećih propisa
moguće je ostvariti 10 % u oblastima transporta, proizvodnje toplote i
korišćenja objekata, dok preostali 10 % ušteda zahtijeva donošenje novih
propisa, kao i uspostavljanje novog načina ponašanja državne, regionalne i
lokalne administracije, javnih službi, preduzeća i građana). Jedan od načina
daljih ušteda su investicije u nove tehnologije i njihov međunarodni transfer
u oblasti energetike ( 194 ), o čemu će kasnije biti više govora.
Održivo korišćenje resursa uključuje kako održivu proizvodnju
(proizvodnju uz što manje gubitaka) tako i racionalnu potrošnju. Razvoj
održive proizvodnje i potrošnje predstavlja ključ za dugoročni prosperitet,
kako za EU tako i za svijet u cjelini. Strateški pristup postizanju održive
upotrebe prirodnih resursa bi trebao da ima prednost, koja je potrebana radi
efikasnije upotrebe resursa i ublažavanja negativnih posljedica po životnu
sredinu. Konačni cilj je smanjenje negativnih posljedica po životnu sredinu

nastalih upotrebom prirodnih resursa, a u isto vrijeme poboljšati

produktivnost resursa u ekonomiji EU.
2.4.2. Uticajni faktori ekonomičnog rada

Faktori koji direktno utiču na ekonomičnost pogona su konstruktivna
izvedba energetskih uređaja i postrojenja, pogonsko opterećenje, režimi
rada, zatim održavanje pogonske spremnosti (ispravnosti) energetskih
postrojenja i uređaja, kao i status i uloga termoenergetskog postrojenja u
okviru hijerarhijski višeg energetskog sistema (elektroenergetski sistem,
energetska zajednica Jugoistočne evrope, UCTE i sl.).
Gubici zbog dijela toplote koja se u okolinu odvodi sa dimnim
gasovima (slika 2.12), zatim gubici koji nastaju u parnom kotlu kao
posljedica nepotpunog sagorijevanja (slika 2.13), kao i gubici koji se
odvode u okolinu zračenjem (slika 2.14) i konvekcijom (kondenzator,
izmjenjivači toplote i sl.) - mogu se značajno smanjiti poboljšanjem
konstruktivne izvedbe energetskih uređaja i postrojenja koji čine
termoenergetski sistem. Svakako da od ovih gubitaka zavisi i pogonsko
opterećenje razmatranog termoenergetskog postrojenja (slika 2.15).
Slika 2.12. Prikaz

zavisnosti gubitaka
toplote sa izlaznim
dimnim gasovima od
njihove temperature
i viška vazduha za
sagorijevanje, 147
Pravilnim održavanjem, uz praćenje i procjenu stanja sastavne

energetske opreme u okviru termoenergetskih postrojenja, mogu se
značajno smanjiti gubici nastali kao posljedica pojave otkaza pojedinih od

sistema, čiji rad u potpunosti prekida eksploataciju ili djelimično smanjuje
efektivnost proizvodnje.
a) uticaj viška vazduha na

kvalitet procesa
sagorijevanja
b) uticaj viška vazduha na

iskorišćenost generatora
pare
Slika 2.13. Prikaz uticaja viška vazduha sa aspekta

ekonomičnosti pogona, 147

Naime, u stohastičnim ponašanjima složenih tehničkih sistema sa

velikim brojem sklopova, podsklopova i njihovih komponenti (kakve su
termoelektrane, TE-TO i industrijske energane), buduće stanje nije
određeno samo početnim stanjem i načinom upravljanja, zbog čega metode
za procjenu optimalne pouzdanosti na bazi ekonomskog kriterijuma,
dobijaju svoju ulogu u procesima projektovanja i planiranja izrade,
korišćenja i održavanja sistema, kao i njegovih dijelova. Takođe, primjena
metoda teorije vjerovatnoće i matematičke statistike na bazi istorije
podataka o otkazima, veoma je značajna za donošenje trajnih odluka u
sistemu održavanja, što daje mogućnost pravovremenih djelovanja uz
adekvatno snižavanje troškova održavanja.
Važan korak u okviru analize sigurnosti, a samim tim i pouzdanosti
tehničkih sistema, predstavlja samo normiranje sigurnosti, odnosno
formulisanje zahtjeva za sigurnošću sistema. Pri tome problem formiranja
minimalno dovoljnog skupa pokazatelja, koji karakterišu razmatrano
svojstvo konkretnog sistema, još uvijek nije u potpunosti riješen. U
zavisnosti od razmatranog sistema, sigurnost odnosno pouzdanost
predstavlja rezultat superpozicije drugih više "elementarnih svojstava", kao
što su mehanička čvrstoća, stabilnost, vatrostalnost, elastičnost i dr. Treba
napomenuti, da i režim rada pogonskih uređaja u okviru termoenergetskih
postrojenja utiče na ukupnu pogonsku iskorišćenost.
Veoma značajna je i čistoća ogrijevnih površina, od koje zavisi
razmjena (prelaz) toplote, pogonski kapacitet, izlazni gubici toplote sa
dimnim gasovima, zatim otpori strujanja, kao i samo toplotno opterećenje
materijala. Tako, napojna voda kojom se napaja parni kotao može
sadržavati određenu količinu primjesa, kao što su oksidi željeza, bakra i
drugih metala, zatim soli kiselina, kao i kiseonik, ugljen-dioksid i dr.
Strujanjem vodenog nosioca toplote po paro-vodnom traktu kotla, dolazi do
odlaganja dijela tih primjesa na unutrašnje površine cijevi, pri čemu pri
kontaktu nosioca toplote sa stijenkom dolazi do korozije metala, pri čemu
produkti korozije djelimično prelaze u vodu, a djelimično ostaju na površini
metala.
Ukupna količina produkata korozije na površini i naslaga pomenutih
soli predstavljaju unutrašnje naslage ili kotlovski kamenac. Formiranje
naslaga na unutrašnjim površinama grijanih cijevi djeluju na temperaturni
režim tako što se mijenja koeficijent prelaza toplote  2 , pri čemu sloj
naslaga predstavlja dopunski termički otpor, slika 2.17.
Legenda:
1 - ukupni gubici;
2 - gubici toplote sa
izlaznim dimnim
gasovima;
3 - gubici zračenja;
4 - gubici zbog
nekompletnog
sagorijevanja
Slika 2.14. Prikaz uticaja viška vazduha na gubitke u parnom kotlu, 147
Unutrašnje naslage imaju kapilarno-poroznu strukturu sa velikim

brojem kapilara na površini od 1 mm2, čiji prečnik se kreće od 0,5 do
10 m . Pri tome, hrapava površina naslaga intenzivira razmjenu toplote u
oblasti monofaznog strujnog toka u zoni pogoršanog prelaza toplote (izvan
kriznog područja) za 2 do 6 puta. Porozna struktura utiče na jače
obrazovanje pare (povećan broj centara za pojavu parnih mjehurića). S
jedne strane, opisana pojava poboljšava prelaz toplote, ali s druge strane
parni sloj se obrazuje kod manjih vrijednosti sadržaja pare. Kriza prelaza
toplote nastaje kod manjih vrijednosti toplotnog toka, iako je skok
temperature pri ovom kriznom prelazu toplote manji za 1,5 do 3 puta. U
nekim slučajevima skok temperature može biti znatno veći nego kod čiste
cijevi. Proračun razmjene toplote vrši bez uzimanja u obzir naslaga na  2 .

Slika 2.15. Prikaz zavisnosti gubitaka toplote zbog zračenja u okolinu u

funkciji opterećenja parnog kotla i kapaciteta, 147
Termički otpori sloja naslaga su veoma veliki, povećavaju

temperaturu stijenki cijevi za desetine stepeni i njihov uticaj mora se pri
analizi temperaturnog režima isparivačkih cijevi obavezno uzeti u obzir.
Razlika temperatura u sloju naslaga ili "kamenca" t k zavisi toplotnog
opterećenja q      q max , debljine sloja kamenca  k i njegove toplotne
provodljivosti  k . Debljina kamenca može da iznosi desetine i stotine m ,
koeficijent toplotne provodljivosti kreće se
k  0,3  3 W /(m  K ) .
Veličina temperaturne razlike računa se po formuli:
q 100 q
tk    k    t kn , (2.1)
100  k 100

gdje se razlika temperatura u sloju

naslaga t kn odnosi na toplotno
opterećenje od q  100 kW/m2, a
određuje se iz dijagrama datog na
slici 2.18 u zavisnosti od  k , m i
k ,W /(m  K ). Sa slike se vidi da
kod  k = 100 m ,  k  1 W/(mK)
i q  100 kW/m2, promjena tempe-
rature u sloju naslage iznosi
t kn  10 o C . U zoni visokih
Slika 2.16. Zavisnost iskorišćenosti toplotnih opterećenja
2
o opterećenju, 147 ( q  500  800 kW/m ), to već
može da bude
tk  (500  800)  10 / 100  50  80 0C.
Za predhodno dobijenu vrijednost poraste srednja temperatura stijenke

cijevi t stsr i temperatura na spoljašnjoj površini cijevi, t stsp .
Ranije su osnovne metode analize pouzdanosti kao komponente šireg
pojma sigurnosti, bile zasnovane na konzervativnoj koncepciji "apsolutne
sigurnosti", što nije adekvatno stohastičkoj prirodi pojave otkaza i
poremećaja eksploatacije, prouzrokovanih najčešće promjenom uslova
eksploatacije.
S druge strane, radi izbjegavanja nastanka uobičajnih razlika između
postavljenih zahtjeva za pouzdanošću i njihove zavisnosti od ispunjenja
operativnih zahtjeva, posebnu pažnju treba posvetiti definisanju analitičkih
izraza i numeričkih vrijednosti parametara pouzdanosti.
Za realizaciju ovog zadatka neophodno je formirati odgovarajuću bazu
podataka, vezanu ne samo za sistem kao cjelinu, nego i za komponente
sistema, kao osnovnih karika u lancu pouzdanosti. Intenzitet otkaza neke od
komponenti sistema zavise od mnogih faktora (mehaničko i termičko
preopterećenje, uticaj okoline, uslovi eksploatacije, način popravke odnosno
zamjene, uticaj ljudskog faktora i dr.).

a) na prelaz toplote
( čelik  45 W/mK; kamenac  1,2 W/mK; čađ  0,12 W/mK)
b) na toplotno opterećenje
( čelik  45 W/mK; kamenac  1,2 W/mK; čađ  0,12 W/mK)
Slika 2.17. Primjeri uticaja zaprljanosti na prelaz toplote

i na toplotno opterećenje, 147

Pri tome se procjena pouzdanosti, u zavisnosti od svrhe i faze životnog

ciklusa jednog složenog sistema (kakav je termoelektrana) u principu
realizuje na tri osnovna načina:
 procjena pouzdanosti na principu sličnosti opreme, na bazi njene

tipizacije ili retrospektivne analogne informacije, uz korekciju za
nove prognozne projektne uslove,
 procjena pouzdanosti metodom nabrajanja komponenti ili tzv.
"grubi" proračun pouzdanosti, uz formiranje odgovarajućih
statističkih metoda i logičko-stohastičnih modela, kao i ocjene pri
nepotpunoj određenosti informacije i procjene pouzdanosti metodom
analize naprezanja, ili tzv. "fini" proračun pouzdanosti
(karakteristike mogućih odnosa radnih parametara i opterećenja),
 procjena vjerovatnoće parametara izdržljivosti i mogućih
odstupanja konstruktivnih elemenata, ekspertne korekcije
karakteristika trajnosti i resursa detalja uz učešće štetnih uticaja.
Slika 2.18. Zavisnost razlike temperatura u sloju naslaga kod q =100

kW/m2, od debljine sloja  k i toplotne provodnosti naslaga  , 147

Zaprljanje kondenzatora sa vodene strane predstavlja najčešći uzrok

pogoršanja vakuuma. Prema svom karakteru nastajanja, zaprljanja mogu da
se razvrstaju u tri grupe: mehanička zaprljanja (trava, mulj pijeska, lišće,
alge u vodi, sitni organizmi poput rakova, riba i sl.), zatim biološka
zaprljanja (biološko obrastanje usljed prisustva živih prostih mikro
organizama i algi u vodi), kao i zaprljanje kondenzatora naslagama soli
(kamenac).
Zaprljanost rashladnih površina kondenzatora kod kondenzacionih
termoelektrana takođe utiče na smanjenje razmjene toplote između pare
izašle iz niskopritisnog dijela turbine i rashladne vode za hlađenje, kao i na:
povećanje protoka rashladne vode (povećanje količine rashladne vode, a
time i energije za osiguranje njene cirkulacije), smanjenje kapaciteta parne
turbine (manji raspoloživi toplotni pad), smanjenje iskorišćenja toplotnog
ciklusa zbog porasta izduvnog pritiska usljed smanjenja vakuuma, odnosno
porasta pritiska na izlazu iz turbine (slika 2.19), porast specifične potrošnje
pare, kao i porast otpora strujanja rashladne vode (povećanje napora pumpe
i neophodne energije za cirkulaciju).
Slika 2.19. Prikaz uticaja pritiska u kondenzatoru

na toplotnu iskoristljivost parnog ciklusa
2.5. ENERGIJA I MEĐUNARODNI TRANSFER

TEHNOLOGIJE
2.5.1. Čista energija i koncept transfera tehnologije

Čista energija, kao forma materijalne podrške ljudskoj egzistenciji,
predstavlja ideju vodilju za razvoj energetske spoznaje. Radovi F. Cottrella
(1953. god.) u formi najraščlanjenije verzije te ideje, kao njena razrada od
strane H.T. Oduma (1973. god.) u formi jedinog kriterijuma energetske
efikasnosti, doveli su do veoma jednostavne definicije: proces je to
efikasniji što je veća količina čiste energije koju proizvodi. Već 1981.
godine, Odum pod pojmom "čista energija" podrazumijeva "suvišak nad
povratnom vezom, oboje izraženi u jedinicama utrošene energije iste
kvalitete", pri čemu uključena energija predstavlja "ukupnu energiju
korišćenu za izvršenje i održavanje nekog procesa, izraženu u toplotnom
ekvivalentu određene vrste energije". Prema Odumu, u ovo je potrebno
dodatno uključiti i novac.
Pojedini autori (npr. A. Višković, 2002. god.) daju definiciju čiste
energije u formi:
Neto energija = Korisna energija - (Prihod korišćen u proizvodnji

toka, potreban za kompenziranje
troškova za vrijeme proizvodnog
procesa)*,
pri čemu je sa (*) označeno da se izraz u zagradi mjeri u energentskim

ekvivalentima ili u inkorporiranoj energiji, 194 .
Drugi način za određivanje energetskih potreba je tzv. metoda analize
bruto energije, čija pravila su definisana na konvenciji International
Federation of Institutes of Advanced Studies, Engleska 1974. godine.
Analiza "bruto energije", za razliku od škole tzv. "čiste energije" usmjerena
je na određivanje broja jedinica energije in situ (ES) potrebnih za
proizvodnju jedne jedinice bilo kojeg proizvod (uključivo i kontrolisanu
energiju CE, Leach, 1975. god.). Kod analize nekog od oblika energije (npr.
sunčeve energije), po prvoj analizi nije od posebne važnosti koliko će se
bruto energije koristiti, s obzirom na to da je važna samo analiza "čiste
energije", ali ta analiza nema smisla ako obuhvata analizu izvora energije
koji se iscrpljuje (npr. fosilna goriva). Takođe, analiza po prvom modelu ne
može praviti ekonomsku razliku između dviju solarnih tehnologija koje
proizvode isti ukupni neto dohodak. U slučaju analize "bruto energije"
situacija je suprotna. Naime, pitanje o količini energije koju treba
upotrijebiti počev od beskrajnog dotoka sunčevih zraka pa do proizvodnje
određenog proizvoda, nema nekakav poseban interes, 194 .
U slučaju kada se vrše analize korišćenih tehnologija, neophodno je
koristiti dodatne kriterijume, kao što su: koncept globalne analize, koncept
energetske ekonomije, koncept energetske strategije i analiza osjetljivosti,
koncept razvoja novih tehnologija i procjena rizika njihovog korišćenja,
zatim koncept transfera novih tehnologija (aspekt održivog razvoja,
korisnost u razvoju, glavne prepreke u korišćenju i promovisanje).
Globalna analiza daje odgovor o broju upotrijebljenih jedinica energije
okoline, uz broj jedinica materije raspoložive in situ za opremu krajnjeg
potrošača nekom jedinicom, pri čemu ne dobijamo siguran odgovor kod
izbora između dviju tehnologija koje proizvode isti neto ukupni dohodak
(ekvivalente tehnologije). Kako se pridružena materija i energija ne mogu
pretvarati jedna u drugu, ne postoji i jednoznačno definisana veza
F ( M , e)  const , na bazi koje bi se mogla konstruisati redna mreža oblika
dostupnog u sferi potrošnje ili proizvodnje, pa je neophodno u obzir uzeti i
energetsku ekonomiju. Pri tome, bez obzira na vrstu ekonomskog režima, sa
aspekta statičke perspektive treba biti ostvarena monetarna jednakost:
ukupni prihod = ukupni trošak.
Sve do pojave prve energetske krize (naftna kriza iz 1973. god.),
spoljašnja trgovina tehnologijom kod industrijalizovanih zemalja bila je
bazirana na velikim trgovačkim poslovima, koji su blisko povezani sa
prodajom krajnjeg proizvoda, pri čemu pitanje transfera tehnologija nije
bilo posebno obuhvaćeno. Tek po okončanju ove krize, uočava se
diferencirano međunarodno tržište tehnologije (podjela na visoko i
niskoenergetsku tehnologiju), kao i restruktuirane nove organizacije rada sa
ciljem podsticanja većih mogućnosti transfera i nabavke tehnologije, kao i
transformaciju tehnologije u robu, uz mogućnost razmjene na
međunarodnom nivou.
Za razliku od tehnike, koja podrazumijeva skup normi kojih se je
potrebno pridržavati tokom provođenja neke praktične aktivnosti
(primijenjeno iskustvo), pod tehnologijom se podrazumijeva odgovarajuća
primjena naučnih saznanja (primijenjena nauka) usmjerenih ka konkretnim

ciljevima (npr. usvajanje ili poboljšanje tehnološkog procesa, novi
instrument i sl.).
Prilikom izrade Međunarodnog kodeksa ponašanja za transfer
tehnologije, zemlje OSCE-a su na 13. konferenciji UN-a iz maja 1980.
godine su usvojile službenu definiciju tehnologije. Izraz tehnologija po ovoj
definiciji obuhvata skup saznanja potrebnih za izradu nekog proizvoda,
primjenu procesa ili izvršenje usluge, uključujući sve povezane tehnike
gospodarenja i komercijalizacije. Slična je i definicija Ekonomskog vijeća
za Evropu OUN-a, koje tehnologiju definiše kao skup informacija,
iskustava, metodologija i opreme za proizvodnju.
Pod tehnologijom se može podrazumijevati i sposobnost nekog
instrumenta za korišćenje materijala za izradu proizvoda (hardver ili
materijalna tehnologija), pri čemu su potrebna sva saznanja korisna za rad
navednih instrumenata (softver ili nematerijalne tehnologije), 194 .
Tehnologija sama po sebi nije ni pozitivna ni negativna, ona to postaje
zavisno od ekonomskih, društvenih ili političkih uslova koji prate njeno
usvajanje. Detaljnom analizom nije teško uočiti da je tehnologija daleko
više od obične robe - ona postaje sredstvo ekonomskog razvoja, a ono što
ona prenosi predstavlja paket saznanja o korišćenju proizvodnih faktora koji
omogućavaju ostvarenje dobara i usluga za kojim na tržištu postoji
potražnja.
Transfer tehnologije podrazumijeva proces prenosa i difuzije, na bazi
kojeg se naučna dostignuća ostvarena u jednoj zemlji mogu koristiti u
drugim zemljama, a koja ne obuhvataju nezavisno istraživanje u tim
zemljama, nego samo korišćenje iskustava inovatora. Ovo često
podrazumijeva i način dobijanja tržišta (posebno u zemljama u razvoju),
tzv. multinacionalizacija. Osim multinacionalnih privrednih društava, tu
spadaju i zajednička ulaganja kroz investicije povezane sa lokalnim
kapitalom kako u privatnom tako i u javnom sektoru (Join Ventures).
S druge strane, sam transfer se može realizovati putem davanja cesija
ili licenci za patente (adekvatni sporazumi), kao i specifičnim Know-how
mehanizmima (npr. prodaja industrijskih postrojenja sa isporukom
određenog broja komplementarnih usluga po ugovorima po sistemu ključ u
ruke, proizvod u ruke ili tržište u ruke). Tu svakako se mogu dodati i
ugovori za obuku lokalnog osoblja, zatim ugovori o tehničkoj pomoći u

skladu sa specifičnostima pojedinih slučajeva, kao i klauzule o isporuci

međuproizvoda, učešća u održavanju i slično.
2.5.2. Nove tehnologije, važnost izbora, marketing i razvoj

Nova tehnologija predstavlja u suštini jednu formu znanja, koja se
može konkretizovati u materijalnim i tehničkim ostvarenjima (ugovor o
isporuci, ugovor o izgradnji po sistemu ključ u ruke i sl.) ili u pomoći (u
formi pravnog karaktera - licenca za patent i/ili "Know-how" sistem).
Najčešće se ove forme primjenjuju u saradnji tehnološko-razvijenih zemalja
sa zemljama (najčešće u razvoju) koje posjeduju sirovine ili imaju pristup
fondovima ili drugim finansijskim institucijama za podsticaj privrednog i
društvenog razvoja. Pri tome, transfet tehnologije može biti realizovan kao
komercijalna transakcija između ugovornih strana, ali i kao sastavni dio
bilateralnih ugovora dviju zemalja (infrastrukturni objekti i održiv razvoj
državne administracije, školstva, urbanizma, itd.).
Donošenje tehnoloških odluka i tehnički napredak imaju za posljedicu
ubrzanje ili usporenje razvojnih procesa, pa je potrebno voditi računa o
optimizaciji obima korišćenja radne snage, raspoloživih sredstava i kapitala.
Naime, povezanost tehnologije, privrede i društva je složen i dinamički
proces, koji zahtijeva unaprijed definisane strateške ciljeve (društvene i
političke), a s ciljem izbora varijante tehnologije koja će biti najpogodnija
konkretnim lokalnim uslovima zemlje u razvoju. U oblasti energetike, ovo
znači da je neophodno sistemsko istraživanje svih lokalnih prirodnih
bogatstava, kao bi se dobilo pravedno njihovo vrednovanje i korist kako za
državni nivo i nivo investotora, tako i za nivo lokalne zajednice i njenog
stanovništva. Svakako, pri tome ne treba zanemariti i značaj uticaja lokalnih
tradicija, koje se najčešće zanemaruju, a koje se mogu reorganizovati i
postati zamajac za napredak i razvoj tradicionalnih (konvencionalnih ili
sekvencionalnih) tehnologija.
Često se dešava pojava loše koncipiranih projekata, kao posljedica
grešaka u njihovoj pripremi, koje nastaju zbog unaprijed prevelikog
povjerenja u napredne tehnologije visoko industrijalizovanih zemalja a koje
imaju zemlje u razvoju, kao budući korisnici tih tehnologija. Iz tih razloga,
često se uvodi koncept "pogodne tehnologije", zasnovane na vezi korišćene
tehnologije i institucionalnog okvira zemlje na koju se transfer i prenosi.
Bilo kakvo zanemarivanje ovog konteksta često dovodi do ekonomski

neisplativih projekata, zasnovanih na naprednim tehnologijama. Kao
primjer može poslužiti uticaj podsticajnih mjera (otkupna cijena električne
energije iz obnovljivih i malih kogenerativnih postrojenja za proizvodnju
električne i toplotne energije, porezne olakšice, pristup distributivnoj mreži,
aktivna/reaktivna snaga i sl.).
Jedan od načina za prevazilaženje ovog problema je donošenje
zakonske legislative i postepena liberalizacija energetskog tržišta, pri čemu
jačanje konkurencije treba da nametne usvajanje sve naprednijih tehnologija
i procesa za dobijanje korisne energije. Često se za ovaj prelazni period
koriste "prilagođene i pogodne tehnologije", koje zavise od vrste
proizvodnje i veličine tržišta. One najčešće uključuju novi tehnički razvoj,
poboljšanje pojedinih tehnologija ("Upgrading") ili pojednostavljenje
tehnika i tehnologija razvijenih industrijalizovanih zemalja ("Down-
grading").
Novi zakonski propisi u oblasti zaštite na radu i zaštite životne
sredine, sa aspekta održivog razvoja, zahtijevaju dodatno vrednovanje i
ocjenu rizika kako na osoblje koje je angažovano u radu na postrojenju tako
i na lokalno stanovništvo na široj makrolokaciji, kao i na očuvanje kvaliteta
životne sredine (vazduh, voda, zemljište). Prema ovom pristupu, privredni
razvoj uvijek treba biti zasnovan na uravnoteženom korišćenju raspoloživih
bogatstava, na način da današnji razvoj ne šteti razvoju budućih generacija
(Svjetska konferencija OUN-a za okolinu i razvoj, Rio de Jeneiro, 1992.
godine).
Na osnovu analize potencijalnog tržišta za transfer tehnologije, uz
dobro definisane i terminirane ciljeve iz strategije razvoja i saradnji svih
organizacionih cjelina u okviru kompanije koja je partner u transferu,
neophodno je putem marketinga definisati tržišne rizike koje kompanija
može imati, kao i mjere za njihovo svođenje na prihvatljivu vrijednost
(potrebni minimum). Pri tome, pod pojmom marketinga podrazumijevaju se
spoljašnje i unutrašnje komponente. Kao primjer spoljašnjih komponenti
koriste se studije o društveno-ekonomskom okruženju, studije o mogućnosti
korišćenja nekog dobra, studije o analizi konkurencije i nivou liberalizacije
tržišta i sl., dok se unutrašnje komponente zasnivaju na analizama
kombinacija:
"proizvod / cijena - distribucija - promocija".


Potrošnja Energije, Dijagrami Potrošnje, Karakteristike Potrošača I Racionalno Korišćenje Energije

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Potrošnja Energije, Dijagrami Potrošnje, Karakteristike Potrošača I Racionalno Korišćenje Energije

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Potrošnja Energije, Dijagrami Potrošnje, Karakteristike Potrošača I Racionalno Korišćenje Energije

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Z.

Milovanović: Termoenergetska postrojenja - Teoretske osnove

POTROŠNJA ENERGIJE, DIJAGRAMI

2.2. POTROŠNJA ENERGIJE, DIJAGRAMI POTROŠNJE

2.2.1. Potrošnja električne energije

pravilnika krajnji kupci stiču mogućnost dobijanja statusa kvalifikovanog

Poglavlje 2: Potrošnja energije, dijagrami potrošnje, karakteristike potrošača 45

na pogon manjih električnih motora i električnih aparata, a tek onda za

46 Poglavlje 2: Potrošnja energije, dijagrami potrošnje, karakteristike potrošača

dnevna potrošnja energije prikazana je na ovim dijagramima sa površinom

1- industrija sa radom u tri smjene;

Slika 2.1. Prikaz dnevnog dijagrama opterećenja, 22

Za elektroprivredno preduzeće, koje pokriva razmatrano područje, od

Poglavlje 2: Potrošnja energije, dijagrami potrošnje, karakteristike potrošača 47

(dvojne tarife - zimske i ljetne, dnevne i noćne, različite cijene u odnosu na

Slika 2.2. Trodimenzioni dijagram opterećenja nekog

Takođe, smanjenje vrhova opterećenja putem smanjenja potrošnje u

48 Poglavlje 2: Potrošnja energije, dijagrami potrošnje, karakteristike potrošača

Što se tiče korišćenja specijalnih potrošača - regulatora, kakvi su

Slika 2.3. Trodimenzioni dijagram opterećenja nekog

Rad nekog energetskog sistema karakteriše osrednjeni ljetni dijagram

Slika 2.4. Sedmični polarni dijagram opterećenja jednog

Pri tome je važno poznavati mjesto i ulogu elektrane u okviru višeg

a) bazne elektrane, sa vremenom iskorišćenja maksimalne

50 Poglavlje 2: Potrošnja energije, dijagrami potrošnje, karakteristike potrošača

a) električna energija u termoelektrani b) toplota u kotlovnici (toplani)

Slika 2.5. Osrednjeni godišnji dijagram dobijanja energije

Legenda uz sliku 2.5: A - instalisana snaga; B - najmanja snaga (tehnički minimum);

U literaturi se može sresti i drugačija podjela. Primjer jedne takve

a) protok vode u hidroelektrani b) brzina vjetra u vjetroelektrani

Slika 2.6. Osrednjeni godišnji dijagram toka vode i brzine vjetra za

Sigurnost funkcionisanja energetskog sistema i njegove prateće

52 Poglavlje 2: Potrošnja energije, dijagrami potrošnje, karakteristike potrošača

Slika 2.7. Klasifikacija energetskih sistema prema iskorišćenju snage

Slika 2.8. Prikaz

Poglavlje 2: Potrošnja energije, dijagrami potrošnje, karakteristike potrošača 53

2.2.2. Potrošnja toplotne energije i tehnološke pare

Slika 2.9. Ukupno toplotno opterećenje toplotne mreže

Da bi se odredila učestalost toplotnih opterećenja tokom godine,

Tabela 2.1. Učestalost spoljašnje temperature za Banjaluku za period

Dobijene vrijednosti se dalje nanose na osu apcise, a na ordinatu

Poglavlje 2: Potrošnja energije, dijagrami potrošnje, karakteristike potrošača 55

Slika 2.10. Metode određivanja trajanja toplotnog opterećenja

Za razliku od kondenzacionih termoelektrana (KO-TE), industrijske

- odvojena proizvodnja: toplotna energija energija u parnim ili

protivpritiskom, turbine sa protivpritiskom i kondenzaciona turbina

2.3. POKAZATELJI POUZDANOSTI ENERGETSKIH

Poglavlje 2: Potrošnja energije, dijagrami potrošnje, karakteristike potrošača 57

W - matematsko očekivanje količine odate proizvodnosti (snage,

Kao posebni izvedeni slučajevi koeficijenta  , često se u literaturi

odnosno, pri odsustvu djelimičnih otkaza i planskih remonta

Gotovost energetskog sistema ukazuje na potrebu stvaranja takvih

a) ugrađena gotovost K g .ugr  T /(T  t a ) , ili

pri čemu su korišćene slijedeće oznake:

ta - aktivno vrijeme izvođenja postupaka održavanja;

U opštem slučaju, sa prisutnim potpunim djelimičnim otkazima,

U jednačini (2.4) sa  N označen je koeficijent obezbjeđenja zadane

Vrijeme stajanja iz organizacionih razloga nije uzeto u obzir, a ako