“KRYTYKA RACJONALNEGO ROZUMU”

BIBLIOGRAFIA:

- Max Horkheimer - “Eclipse of Reason”

TŁO:
- Horkheimer należał do nurtu myślowego nazywanego “szkołą frankfurcką”

- Horkheimer jest duchowym spadkobiercą Oświecenia i wielkim jej orędownikiem , ale

nie bezkrytycznym.

- Tytułem Horkheimer nawiązuje do Kanta

- “Marksa, jak i również pierwsze pokolenie frankfurtczyków (do których należał

Horkheimer właśnie) trudno uznać za filozofów świadomości, ponieważ kluczowe - z
punktu widzenia socjalizacji - są dla nich relacje międzyludzkie, nie zaś odniesienie
człowieka do rzeczy.” [25]

PROBLEM:

- “NOWOCZESNOŚĆ TO EPOKA POSTĘPUJĄCEJ RACJONALIZACJI”

- “Dlaczego w naszej współczesności postępy racjonalizacji prowadzą do zjawisk, które

mają znamiona obłędu raczej niż rozumności?”

- Kultura masowa jako kulturowy ekwiwalent autorytaryzmu

- “Najwyższa pora, żeby umysł zdemaskowawszy nierozumność heterogeniczną,
dostrzegł ją w samym sobie”

- W “Krytyce Instrumentalnego Rozumu” Horkheimer poszukuje ogólniejszej formuły

różnych aspektów racjonalności, stroniąc przy tym od wyżyn abstrakcji będących
domeną transcendentalnej spekulacji”

- Horkheimer pragnie poddać analizie przejawy rozumności człowieka ucieleśnione w

świecie (w toku oświecenia pojmowanego jako autokreacja gatunku ludzkiego)

- Horkheimer przyczyn autodestrukcyjnej tendencji rozumu jest skłonny szukać wśród

uwarunkowań empirycznych (historyczno-społeczno-kulturowych)

- “Przyczyn i źródeł nierozumności rozumu nie sposób dostrzec w sferze czystej myśli”

- “Choroba ta (nierozumność rozumu) ma swoją historię, która splata się z historią

ludzkości; wyzdrowienie zaś, jak zawsze zależy od wglądu w zarzewie choroby, a nie
od zwalczania ostatnich jej symptomów”

- “Czy królestwo wolności, gdyby zostało urzeczywistnione, nie okazałoby się w sposób
konieczny swym przeciwieństwem - automatyzacją społeczeństwa oraz ludzkiego
działania?” [str.33]

- “Rozważania zawarte w kolejnych rozdziałach zmierzają do powiązania stanu

współczesnej myśli filozoficznej z mroczną perspektywą rozwoju rzeczywistości”
[str.34] - Horkheimer chce wskazać na elementy współczesnej myśli filozoficznej, które
przyczyniają się do rozwijania się chorobliwych stanów w rzeczywistości.

- Horkheimer o celu tego dzieła i obiekcie poddawanym badaniom: “Celem jest

zbadanie pojęcia racjonalności, które tkwi u podstaw naszej współczesnej kultury
przeobrażonej w przemysł” [str. 34]

- “Mimo, że wiedza techniczna rozszerza horyzont myślenia i działania, ewidentnie

zanika autonomia jednostkowego podmiotu, jego zdolność stawienia oporu
rozrastającemu się aparatowi masowej manipulacji, siła jego fantazji, niezależny osąd.
Progresywnemu rozwojowi środków technicznych towarzyszy proces odczłowieczenia.
Istnieje groźba, że postęp zniweczy cel, który ma urzeczywistnić - ideę człowieka””
[str. 34]

SŁOWNIK:

- inercja - zdolność ciała do zachowania swego stanu ruchu w przypadku

równoważenia się sił działających na to ciało
- Daimonion - [gr.], filoz. w starożytnej Grecji półboska istota duchowa,
pośrednicząca między światami bogów a ludzi; także boska moc, boski znak, duch
dobry lub zły, częściej rozumiany jednak jako duch opiekuńczy człowieka; bywał
pojmowany jako głos wewnętrzny i w tym znaczeniu był przypisywany
Sokratesowi; zgodnie z przekazem Platona powstrzymywał on tylko Sokratesa
przed niewłaściwym działaniem, wg Ksenofonta także doradzał, co należało
czynić; symbol sumienia.

- Recydywa - powtórzenie się jakiegoś negatywnego zjawiska

- Konstatować - stwierdzać zaistnienie określonego stanu rzeczy

- Racjonalność

- Nowoczesność

- “Nowe barbarzyństwo”

- Faktyczność

- Nierozumność rozumu Horkheimer nazywa jego chorobą

- Rozum jako substancja duchowa

- Praktyka Społeczna:

- termin, którym posługuje się Marks

- Expressis verbis - dobitnie, bez osłonek

- Hipertrofia - zwiększenie się czegokolwiek do nadmiernie wielkich rozmiarów.

- Aporia (z gr. ἀπορία aporía – "bezdroże, bezradność, trudność", od ἄπορος áporos –

"nieprzebyty; trudny") – z pozoru niemożliwa do przezwyciężenia trudność w
rozumowaniu logicznym, oferująca sprzeczne albo przeciwstawne rozwiązania.
Typowymi aporiami są np. paradoksy. Termin ten stworzyli eleaci, stwierdzając: zmysły
mówią, że jest wielość i zmienność, a rozum, że jedność i stałość
Hipostaza:

- ogólne – oznacza pojęcie abstrakcyjne lub ogólne uznane za konkretny byt

jednostkowy (na przykład sprawiedliwość, dobro);
 - potoczne – jest to wszelki przedmiot fikcyjny uznany za istniejący (na przykład
czarodziejska różdżka).

★ W opozycji do hipostazy występuje reizm, który zakłada samodzielne istnienie

wyłącznie rzeczy

- Hipostazować - tworzyć hipostazy, przypisywać realne istnienie abstrakcjom

- Przyczynkarstwo - twórczość polegająca na pisaniu, gromadzeniu przyczynków, bez

ogólniejszej myśli przewodniej

- Przyczynek - praca niewielkich rozmiarów, mająca służyć wyjaśnieniu jakiejś

ogólniejszej kwestii

- Filozofia Interakcji:

- ten termin pojawia się w kontekście myśli Habermasowskiej

- Habermas tym mianem określał myśl, którą przedstawił Hegel

- Filozofia życia:

- Do przedstawicieli należy np. Nietzsche

- stawia irracjonalność w formie intuicji, czy spontanicznej witalności lub ślepego

żywiołu ponad racjonalnością

- Obiektywna Teoria Rozumu

- Racjonalność funkcjonalna (Max Weber)

- Racjonalność substancjalna (Max Weber)

- Instytut Badań Społecznych:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Instytut_Bada%C5%84_Spo%C5%82ecznych

- Idealizm Subiektywny - kierunek filozoficzny głoszący, że świat realny nie istnieje

poza świadomością podmiotu poznającego (pojęcie te pojawia się po raz pierwszy
w dziele Horkheimera w drugim akapicie na str. 43 i

- Heterodox - different to and opposing generally accepted beliefs

or standards:
- Ważne pojęcia dla teorii Horkheimera:

- Formalizacja - na ogół termin stosowany zamiennie z “subiektywizacją”

- “wszystkie podstawowe pojęcia, pozbawione treści, stały się - niczym

opróżnione łupiny - pustymi formami” [str. 40] - jedynie łupiny bez
 zawartości - forma, bez treści - gdzie treścią jest znaczenie -
podstawowe pojęcia straciły swoje obiektywne znaczenie, w tej chwili
puste miejsce jest wypełniane tym, co pożyteczne, czyli jest arbitralne.
(ale nie jestem tego pewien)

- Formalizacja - drugi człon tego terminu (lizacja) sugeruje, że mamy do

czynienia z procesem - procesem stawania się formą? - procesem
stawania się tego, co wcześniej było obiektywne, czymś
subiektywnym? - proces wyzbycia się pojęć z obiektywnej treści,
pozostawiając jedynie formę jako stałą ich część i pozwalającą na
wypełnienie formy treścią, która jest subiektywna.

- Racjonalność subiektywna - (którą rozumność ogranicza do dyspozycyjności

człowieka), odrzuca ogólne pojęcia wywyższone przez rozum obiektywny
klasyfikując je jako hipostazy, skutkiem czego czyni rozum pojęciem
beztreściwym, czysto formalnym, funkcjonalistycznym. W odróżnieniu od
racjonalności obiektywnej, skoncentrowanej na celach, pyta jedynie o środki;
obojętny wobec wszelkich treści uosabia sam mechanizm myślowy, który
wprawia w ruch potrzeba kalkulowania, wnioskowania, klasyfikowania itp. Z
punktu widzenia racjonalności subiektywnej nie istnieją cele “same w sobie
rozumne”, dlatego też subiektywizacja rozumu nieuchronnie pociąga za sobą
jego formalizację; rozum staje się narzędziem, które można wykorzystać do
dowolnych celów.

- Rozum obiektywny - metafizyczno-religijne pojęcie racjonalności, które nie

sprowadza rozumności do atrybutu jednostki, lecz upatruje w niej samoistny,
wszechogarniający byt, na ogół hierarchicznie ustrukturyzowany, synonim
uniwersalnego ładu, w którym człowiek ma udział i wyznaczone miejsce

- Racjonalność obiektywna - odznacza się substancjalnym charakterem i jest

wypełniona treścią rozlicznych idei, które myśl europejska tradycyjnie
utożsamia z rozumem, a więc: prawdą, najwyższym dobrem, pięknem,
sprawiedliwością, szczęściem.

TREŚĆ:
1. Jak objawia się racjonalizacja?

a. Inercyjna hegemonia tradycji została naruszona

b. Władza obyczaju osłabła

 c. w życiu społecznym powstały zobiektywizowane, niezależne od
pozaracjonalnych sankcji struktury gospodarczo-prawno-polityczne

d. jednostka ma znacznie większy udział w kształtowaniu swojego losu

2. “ Oświeceniu zabrakło autorefleksji i związanej z nią autokrytyki”

a. Oświecenie posiadało oportunistyczne tendencje, które objawiały się pod

postacią “bałwochwalstwa faktyczności”

3. “Współczesność stoi pod znakiem racjonalności subiektywnej, gdy w starożytności i

średniowieczu rozumowi przypisywano charakter obiektywny”

4. Racjonalność subiektywna jest odpowiedzialna za irracjonalne oblicze tego, co

obecnie zwie się rozumem. (Racjonalność, która dba jedynie o środki musi
zaniedbywać swoje cele”)

5. Według Horkheimera neopozytywizm i neopragmatyzm stanowią filozoficzny

odpowiednik technokracji - tak jak technokraci oboecują zbawienie ludzkości przez
postęp technologiczny, tak pragmatyści i pozytywiści obiecują rozwiązanie przez
naukę wszelkich problemów teoretycznych. (21)

6. Wg. Horkheimera nauka jest narzędziem, z którego można zrobić jakikolwiek pożytek,
dlatego powinna ona odpowiadać przed trybunałem filozofii (21)

7. Horkheimer opowiada się za brakiem heteronomii w dążeniu do prawdy, dla niego

jądrem autokrytyki jest negacja. “Nie warto poświęcać negacji dla arbitralnie wybranej
afirmacji.” - parafraza [22]

8. Rozumu instrumentalny ujarzmia naturę - analogonem odinstrumentalizowanego

(niezależnego) myślenia jest natura wyzwolona - Horkheimer twierdzi, że
“ujarzmianie”, antagonistyczne nastawienie w stosunku do natury nie jest jedynym
możliwym sposobem na interakcję z nią [22]

9. Horkheimer przedstawia wizję pojednania rozumu z naturą (który działając w sposób

instrumentalny stanął w opozycji do niej) - “to projekt takiej relacji, między nimi która
ani nie zaciera swoistości i odrębności żadnego członu, ani nie hipostazuje ich mglistej
jedności - jak racjonalność obiektywna upatruje w człowieku mikrokosmos - ale też nie
absolutyzuje ich dualizmu jak racjonalność subiektywna.” [22]

10. Problematyczna i zwodnicza jest dla Horkheimera opozycja naturalizmu i

antynaturalizmu [23]

a. antynaturalizm (obiektywna racjonalność metafizyczno-religijna) utożsamia to

co cielesne ze złem, a to co duchowe z dobrem - co przyczynia się do
legitymizowania ujarzmienia i eksploatacji przyrody.

b. naturalizm - widzi w rozumie wyłącznie naturalny ogran - przez co poniża i

rozum i człowieczeństwo, a wywyższa popędy - stając się sprzymierzeńcem
 barbaryzacji.

11. “Jedynym sposobem dopomożenia naturze jest wyzwolenie jej pozornego

przeciwieństwa, niezależnego myślenia” [24]

12. Horkheimer nie uważa, że powinniśmy całkowicie zanegować myśl oświeceniową, wg.
niego doprowadziłoby to do tego, że razem z tym, co złe w oświeceniu skreśliło by się
jednocześnie to, co w przyszłości mogłoby stać się lepsze. Horkheimer wierzy, że w
myśli oświeceniowej górę weźmie tendencja humanistyczna. [str. 24] - możliwe, że
Horkheimer tak naprawdę nie miał na myśli tylko i wyłącznie myśli oświeceniowej, ale
kapitalizmu, industrializacji, racjonalizacji etc. - czyli wszystkich fenomenów, które
nadały kierunek zmianom społecznym ku ukształtowaniu się porządku społecznego i
mentalności taką, jaką my znamy ją teraz.

13. HORKHEIMERA KONCEPCJA ROZUMU INSTRUMENTALNEGO JAKO

RACJONALNOŚCI PANOWANIA MA ZA PROTOTYP MARKSOWSKIE POJĘCIE
IDEOLOGII JAKO ŚWIADOMOŚCI OBIEKTYWNIE ZAFAŁSZOWANEJ Z RACJI
PODPORZĄDKOWANIA INTERESOWI KLASOWEMU. [str. 28]

14. “Rozumem nazywano niegdyś rozpoznawanie i przyswajanie sobie wiecznych idei,

które miały być dla człowieka celami. Dziś natomiast dobieranie środków do celów z
góry określonych uchodzi nie tylko za zadanie rozumu, lecz za jego najwłaściwszą
istotę” - w tych pierwszych zdaniach przedmowy Horkheimer przedstawia różnicę
między definiowaniem rozumu “wcześniej” i “teraz”. Pierwsza definicja dt. rozumu
obiektywnego, za to druga rozumu subiektywnego. [str. 31]

15.

16. Habermas:

- W trakcie krytyki intrumentalnego rozumu Horkheimer i Adorno uwikłali się w

aporie świadczące o wyczerpaniu się paradygmatu filozofii świadomości
(podmiotu)

- Teoria krytyczna opiera się na paradygmacie filozofii świadomości

- Obstaje przy odmienności dwóch typów racjonalności: kognitywno -

behawioralnej oraz komunikacyjnej.

- Wbrew Marksowi sprowadza działalność produkcyjną do stosunku między

gatunkiem ludzkim i przyrodą i określa ją działaniem instrumentalnym

- Habermas ogranicza zakres instrumentalizacji życia społecznego do sfery

produkcji

- Zarzuca explicite Marksowi i implicite Horkeihmerowi i Adorno że sprowadzają

interakcję do pracy, czyli redukują działanie komunikacyjne do działania
instrumentalnego
 - odpowiedź na zarzut Habermasa: Marks nie redukuje interakcji do
pracy; pokazuje jedynie dwoistość charakteru pracy, tj. wykrywa
niedostrzegany, czy w każdym razie nieuwzględniany przez tradycyjną
filozofię związek między przyrodniczym i społeczno-historycznym
wymiarem ludzkiego życia. [str. 27]

- Przyjmuje za model racjonalności instrumentalnej racjonalność celową

Webera. [str.29]

17. RACJONALNOŚĆ SUBIEKTYWNA:

- Kluczowe terminy: 1) ROZUM INSTRUMENTALNY; 2) IDEA INTERESU

WŁASNEGO [STR.50] 3) FORMALISTYCZNY ASPEKT ROZUMU
SUBIEKTYWNEGO 4) ASPEKT INSTRUMENTALNY ROZUMU
SUBIEKTYWNEGO

- Bycie rozumnym interpretuje jako przestrzeganie reguł, bez których ani ogół,
ani jednostka nie mogą żyć i myślenie wykraczające za bieżącą chwilę [str.31]

- neguje absolutny charakter rozumu [str. 31]

- pojmuje rozum jako instrument [str. 31]

- “Rozumne jest to, co pożyteczne” [str. 37]

- “czynnikiem, który ostatecznie umożliwia rozumne działania, jest zdolność

klasyfikowania, wnioskowania oraz dedukowania w całkowitym oderwaniu od
specyfiki treści, słowem - abstrakcyjne funkcjonowanie mechanizmu
myślowego. Tę formę rozumu można nazwać rozumem instrumentalnym.”
[str. 37]
- w tym miejscu wydaje mi się, że Horkheimer definiuje to, co później
określa terminem “ROZUM INSTRUMENTALNY”

- ROZUM INSTRUMENTALNY “żongluje środkami i celami, dobiera

sposoby postępowania do celów, które spotykają się z mniejszą lub
większą akceptacją i uchodzą za oczywiste. [str. 37]

- “ta forma racjonalności nie przykłada szczególnej wagi do pytania o

rozumność samych celów. Jeśli w ogóle zajmuje się celami, to
przyjmuje za pewnik, że one także są rozumne w sensie subiektywnym,
tzn. że służą samozachowawczym interesom podmiotu - czy to
indywiduum, czy wspólnoty, której trwanie warunkuje przetrwanie
indywiduum” [str. 37]

- Osobom operującym rozumem instrumentalnym nie przychodzi na myśl

nawet, że cel może być rozumny sam w sobie, nie będąc przy tym
pożytecznym [str.37]

- “Podmiotem, który ma rozum może być tylko jednostka” [str.38]

 - cele są rozumne jedynie wtedy, kiedy same są środkami tzn. jeżeli
wykonanie ich służy wykonaniu innych celów. [str.39]

- Rozum subiektywny istotę działalności naukowej widzi w kategoryzacji,

klasyfikacji i organizowaniu chaosu niezwiązanych ze sobą danych
zawierających się w obiektywnej bazie naszego poznania [ str.44]

- ASPEKT FORMALISTYCZNY ROZUMU SUBIEKTYWISTYCZNEGO

(pozytywizm) : brak odniesienia tej formy racjonalności do obiektywnej
treści.

- ASPEKT INSTRUMENTALNY ROZUMU SUBIEKTYWNEGO

(pragmatyzm) : na pierwszym planie jest kapitulacja rozumu przed
treściami heteronomicznymi.

18. RACJONALNOŚĆ OBIEKTYWNA:

- Podstawowe pojęcia: 1) Rozum obiektywny; 2) Spekulacja 3) Rozum

spekulatywny 4) agregat podstawowych aktów poznawczych

- “Niegdyś traktowano bowiem rozum jako moc istniejącą nie tylko w

indywidualnej świadomości, lecz także w świecie obiektywnym” [str. 38]

- “Stopień rozumności ludzkiego życia zależał od zharmonizowania z tak

pojmowaną totalnością” [str.38]

- Rozum subiektywny nie był całkowicie wykluczony przez Racjonalność

obiektywną, lecz otrzymał raczej marginalną rolę “cząstkowego, ograniczonego
wyrazu powszechnej rozumności, która dostarczała kryterium oceny wszelkich
rzeczy i istot żywych” [str.38]

- większą rolę odgrywały cele niż środki

- rozum obiektywny dążył do zestrojenia tego, co rozumne (czyli porządku

obiektywnego) z istnieniem ludzkim. [str.38]

- istota rozumu obiektywnego jako “struktura rzeczywistości, która w każdym

poszczególnym wypadku wyznacza określony sposób praktycznego lub
teoretycznego postępowania” - “ujawnia się każdemu, kto bierze na siebie trud
dialektycznego myślenia, jest zdolny do erosa” [akapit 3 str.43]

- “Z drugiej strony zaś pojęcie rozumu obiektywnego może oznaczać właśnie ów

trud i rzeczoną zdolność poddania refleksji takiego obiektywnego porządku”
[str. 43-44]

- Filozoficzne systemy rozumu obiektywnego wychodzą z przekonania, że

można odkryć obiektywne zasady rządzące rzeczywistością oraz wyprowadzić
z nich koncepcję ludzkiego powołania [str.44].
 - Rozum obiektywny dąży do obalenia religii (lub podczepienia się do niej) i
stania się źródłem tradycji [str.44]

19. “RELACJA MIĘDZY OBOMA POJĘCIAMI ROZUMU NIE SPROWADZA SIĘ DO

PRZECIWIEŃSTWA” - od początku istniały obok siebie, potrzebne było trochę czasu,
żeby jedno uzyskało przewagę nad drugim.

20. Rozum w j. greckim to LOGOS - czyli “mówić” i oznacza subiektywną zdolność -

mowę. (str.40)
21. KRYZYS KULTURY:

- “Skłonność do przekładania każdej myśli na działanie lub na aktywną odmowę

działania jest symptomem współczesnego kryzysu kultury” [str. 35]

- “Współczesny kryzys rozumu polega w gruncie rzeczy na tym, że na pewnym

etapie rozwoju myślenie w ogóle utraciło zdolność konstytuowania takiej
obiektywności lub zaczęło ją dyskredytować jako złudę. (chwilę wcześniej
Horkheimer mówił o Platonie, który twierdził, że najwyższa treść myślowa
posiada status absolutnej obiektywności - związanej z myśleniem, ale
niezależnej od ludzkiej myśli. W fragmencie przed nawiasem zaznacza, że
istotą współczesnego kryzysu rozumu jest utrata zdolności konstytuowania
obiektywności niezależnej od ludzkiej myśli lub dyskredytowanie jej) Proces
ten ogarnął z czasem obiektywną treść wszystkich bez wyjątku racjonalnych
pojęć, skutkiem czego żadna szczególna realność nie może jawić się jako
rozumna per se; wszystkie podstawowe pojęcia, pozbawione treści, stały się -
niczym opróżnione łupiny - pustymi formami. Subiektywizacja rozumu
pociągnęła za sobą jego formalizację.” - 1) w przypadku Platona absolutną
obiektywnością były oczywiście idee, które możliwe były do objawienia się w
ludzkiej myśli dzięki anamnesis, lecz istniały od ludzkich myśli niezależnie - w
świecie ideii. 2) Podstawowe pojęcia to zapewne “dobro”, “piękno”,
“sprawiedliwość” - uniwersalia 3) Horkheimer twierdzi, że w sporze o
uniwersalia przeważyła opcja, która zakładała, że są one zwyczajnie częściami
języka i nie posiadają żadnego obiektywnego znaczenia - znaczenie ich stało
się tym, co jest pożyteczne, adekwatne do zastosowania w danym kontekście.
[1 akapit; str. 40]

- Horkheimer twierdzi, że rozum, tak naprawdę nigdy nie rządził ładem

społecznym, lecz subiektywizacja jego sprawiła, że został całkowicie
pozbawiony swoich specyficznych tendencji, czyli oceniania czynów i sposobu
życia człowieka. Rozum pozostawił tą funkcje wzajemnie ścierającym się
interesom. Czy to znaczy, że wcześniej za ocenę ludzkich zachowań i sposobu
życia odpowiadał rozum (chodzi o obiektywny prawdopodobnie), a w tej chwili
rozumność zachowań i sposobu życia innych ludzi jest zależna od tego, czy
nie wchodzi w konflikt interesów? [str. 41 - 42]

22. Formalizacja rozumu sprawiła, że aksjologia nie opiera się na rozumności, lecz zależy
od innych czynników (tj. np. pożyteczność) - są one arbitralne.
23. Russell stwierdza, że mimo iż etyki nie można badać w sposób naukowy
(konsekwentny, zgodny z metodologią naukową), to mimo iż charakterystyka procesu
badawczego jest niekonsekwentna, to może zawierać w sobie więcej prawdy niż
niejeden proces przeprowadzony zgodnie z rygorem naukowym.
[str.41]

24. Wg. Russella można odróżnić obiektywne wartości ludzkich czynów od tego, jak je
postrzegamy - co jest połączeniem obiektywizmu z subiektywizmem, ocaleniem
humanistycznych wartości przed redukcjonizmem scjentystycznym, twierdzącym, że
wszelkie jakości moralne są subiektywne (są wyobrażeniami). [str. 41]

25. Wydaje mi się, że w fragmencie zaczynającym się od 3-ciego akapitu na stronie 42,
Horkheimer w ładnych, elokwentnych słowach chce pokazać, że w dzisiejszym
świecie korespondującym z rozumnością subiektywną, brak jest miejsca na krytyczne
podejście do norm, a powszechną postawą jest konformizm, który jest cechą
świadczącą o rozumności. Tym samym rozum nie jest postrzegany już jako narzędzie
rozumienia i wyznaczania celów, tak jak to było na początku kształtowania się idei
rozumu (Sokrates oczywiście)

26. Horkheimer o Sokratesie: “Uważał, że rozum w sensie uniwersalnego poznania,

powinien kształtować poglądy oraz regulować stosunki między ludźmi”; “Sokrates nie
traktował rozumu i jego sądów jako zwykłych terminów, czy konwencji, lecz widział w
nich wizerunki prawdziwej natury rzeczy.”; “Mimo, że jego nauki miały negatywistyczny
charakter, obejmowały ideę prawdy absolutnej i jawiły się jako odkrycia obiektywne,
nieomal objawienia. Horkheimer następnie opisuje, czym dla Sokratesa był daimonion,
który wg. niego miał być źródłem absolutnej prawdy. Wydaje mi się, że było to coś w
stylu sumienia, które pomagało Sokratesowi rozróżniać dobro od zła, a jednocześnie
posiadało jakiś boski charakter - łącząc Sokratesa z prawdą obiektywną. [str. 43] - w
tym fragmencie nie jest poruszona kwestia, która jest może bezpośrednio związana z
tematem mojej pracy czyli “Wizji Kryzysu Kultury”. Horkheimer przedstawia tutaj myśl
Sokratesa jako przykład posługiwania się Rozumem jako narzędziem rozumienia i
wyznaczania celów. Sokrates stawia rozum jako ostateczną instancję. Czy potrzebuję
tego fragmentu do zrozumienia czym jest kryzys kultury? Wydaje mi się, że tak,
ponieważ pokazuje mi on idealną postawę człowieka, który kieruje się rozumem i
prawdopodobnie pojęciem rozumności, który autor postrzega za pozytywny.

27. Jeden z ważnych momentów w procesie formalizacji rozumu: W szesnastowiecznej

Francji dzięki m.in. Montaigne, Bodinowi, czy De l’Hopital pojęcie życia
podporządkowanego myśleniu jako najwyższej formie działalności duchowej
odzyskało znaczenie, Później jednak w wyniku bycia używanym w literaturze
francuskiej rozumności nadano znaczenie konformistyczne - działania i myślenia
zgodnie z autorytetem filozofów, encyklopedystów, etc. Oddzielono rozum od
religii.[str. 45]

28. Co ważne w tamtym czasie rozum obiektywny nie został jeszcze zabity - jeszcze w
XVIII racjonaliści tworzyli teorie przyrody i natury ludzkiej mające zastąpić religię.
[str.46] - Filozofia dalej próbowała dociec rozumnego charakteru wszystkich rzeczy.

29. Racjonaliści twierdzili, że lumen naturale umożliwia przeniknięcie stworzenia i nie

potrzebne jest lumen supernaturalne - w ten sposób stanęli przeciwko religii.
 [str.46-47]

30. W filozoficznych i politycznych systemach racjonalizmu cele działalności indywidualnej

dalej wyprowadzano z obiektywnego źródła, lecz inaczej niż wcześniej nie opierano
się na żadnym dogmacie zewnętrznym (np. dogmacie religijnym), lecz wywodzono je
z założonych ideii wrodzonych lub z oczywistego poznania (najoczywistszy przykład:
Kartezjusz) [str. 47]

31. W późniejszym okresie równolegle do myśli racjonalistycznej zaczęła funkcjonować

myśl empirystyczna, która do metafizyki podchodziła w sposób krytyczny określając ją
jako zabobon - stanęli oni na przeciwko idealizmowi obiektywnemu pozbawiając
rzeczywistość obiektywnej rozumnej struktury. [str. 48]

32. Pozytywiści (tj. Berkeley i Hume) pozbawili pojęcia ogólne ich obiektywnego
znaczenia. [str. 49]

33. Ważnym fenomenem, który przyczynił się do subiektywizacji rozumu jest

“mieszczańska idea tolerancji” - z jednej strony pozwoliła ona uwolnić się od
panowania autorytarnego dogmatyzmu, z drugiej zaś skłaniała do neutralnego
stanowiska wobec wszelkich treści duchowych - co musiało koniecznie prowadzić do
relatywizmu. [str.49]

34. Każda dziedzina kultury w tej chwili zyskała autonomię względem prawdy ogólnej, co
sprawia, że obiektywną prawdę zastępuje rozum sformalizowany, przeniknięty
relatywizmem [str.49]

35. Polityczne implikacje metafizyki racjonalistycznej: idea narodu wypierająca religię

jako najwyższego ponadindywidualnego motywu ludzkiego życia (Autorytet narodu
opiera się na rozumie [agregat podstawowych aktów poznawczych, czy to
wrodzonych, czy zdobytych dzięki spekulacji], a nie na objawieniu) [str. 50]

36. Interes własny (teorie prawa natury, filozofie hedonistyczne) - miał być tylko jednym z
takich (jak wspomniano powyżej w opisie czym był rozum dla racjonalistów)
podstawowych aktów poznawczych (uznawano go za coś, co jest zakorzenione w
obiektywnej strukturze uniwersum i w związku z tym stanowi część całościowego
systemu kategorii. [str.50]

37. W epoce ekspansji przemysłowej ta idea zyskała hegemonię i zaczęła się kłócić z ideą
narodu, co doprowadziło do nie ostania się żadnej skutecznej racjonalnej zasady
społecznej spójni. Żeby utrzymać ideę “wspólnoty narodowej“ potrzebny stał się terror.
[str.50]

38. Idea Interesu Własnego miała konsekwencje anarchiczne oraz tendencje duchowego
imperializmu. [str.50]

39. Wg. Horkheimera konsekwencje chęci podtrzymania “Wspólnoty Narodowej” tłumaczy

tendencje liberalizmu (opierającego się na ideii Interesu Własnego) do przeobrażania
się w faszyzm. [str.50]
40. Rozum został zredukowany do tego, co wcześniej było określane jednym z jego
podstawowych aktów poznawczych

41. ZASADA WIĘKSZOŚCIOWA

42. Zmienio się podejście do tradycji - nie jest ona już autorytetem, dlatego, że sama nie
odnosi się do prawdy obiektywnej, jedynie wskazuje, że konsensus kryjący się za
zasada, którą próbuje się usankcjonować jest politycznie lub ekonomicznie silny. [
str.60-61]

43. Postęp rozumu subiektywnego zniszczył teoretyczną bazę idei, ale dzisiaj są one
również akceptowane, nie towarzyszy im jednak zrozumienie ich. Ludzie bez
stosownej filozofii postrzegają je jako wyraz czysto subiektywnych życzeń, lub
ugruntowany wzorzec, który zawdzięcza swój autorytet ludziom, którzy wierzą w jego
spiżową trwałość

DIAGRAM:

WNIOSKI:

1. wg. Horkheimera duch XX w. działa w ramach

Racjonalności subiektywnej, która jest w tekście
przeciwstawiona racjonalności obiektywnej

2. Horkheimer postulując, żeby rozum poddał autokrytyce

swoją własną nierozumność, na na uwadze potrzebę
ujawnienia niedostatku racjonalności.

PYTANIA:

1. Czy Horkheimer był racjonalistą?

2. Jakie myśli są nowe dla myśli Horkheimera wzgledem jego wczesniejszych prac, a
ktore sa kontynuowane, przerabiane na nowo