BAROK

1. NAZWA
Nazwa „barok” pochodzi od portugalskiego „barocco” – perła o nieregularnym kształcie.
Terminem tym zaczęto określać zjawiska z dziedziny sztuki, które pojawiły się na przełomie
16 i 17 wieku i różniły się od harmonijnej sztuki renesansu.

2. RAMY CZASOWE
EUROPA: Barok narodził się we Włoszech pod koniec XVI wieku. Rozkwit przypada na
XVII wiek, a zmierzch na początek XVIII wieku.

POLSKA:
a) wczesny (lata 80 XVI wieku – lata 20 XVII wieku) – poezja mistyczno-metafizyczna
Mikołaja Sępa Szarzyńskiego
b) dojrzały (lata 20 – lata 70 XVII wieku) – rozkwit sztuki barokowej, Jan Andrzej Morsztyn,
Daniel Naborowski
c) późny (lata 80 XVII wieku – lata 30 XVIII wieku) – Jan Chryzostom Pasek, Wacław
Potocki

3. SARMATYZM
Światopogląd ukształtowany w środowisku polskiej szlachty XVII i XVIII wieku i
odwołująca się do niego obyczajowość i zespół tendencji w kulturze tego okresu.

4. KONTREFORMACJA
Ruch odnowy w łonie Kościoła Katolickiego rozwijający się w XVI wieku, w reakcji na
protestancką reformację. Główne założenie zostały sprecyzowane na Soborze w Trydencie.

- następstwa: utworzenie indeksu ksiąg zakazanych, wzmocnienie kościoła i osłabienie

protestantów, reforma szkolnictwa – kładzenie nacisku na łacinę i retorykę

5. FILOZOFIA

FILOZOFIA KARTEZJUSZA FILOZOFIA PASCALA

- Można poddać w wątpliwość poznanie
zmysłowe i oparte na tej podstawie
rozumowanie.
- Niepodważalne jest jedynie myślenie, które
zakłada istnienie myślącego „ja”.
- Rozum ludzki nie jest w stanie pojąć
nieskończoności.
- Tylko wiara może zapewnić człowiekowi
szczęście.

6. ESTETYKA BAROKOWA
- odejście od harmonii, ładu i prostoty
- dzieła pełne ekspresji i przesady
- kontrasty
- rubensowskie kształty – kształty pełne z fałdkami i niedoskonałościami
- bogata i skomplikowana ornamentyka
- dynamika i ekspresja scen
- zakłócone proporcje
- asymetria i iluzja

7.CECHY MALARSTWA I RZEŹBY

MALARSTWO
- tematy mitologiczne i biblijne
- portrety, pejzaże i martwa natura –
kontrastowe postawy i emocje
- światłocień (Caravaggio)
- malowanie ciała ludzkieo (Peter Paul
Rubens)
- malarstwo ducha (Rembrandt Harmensz
van Rijn)
- sceny codzienne (Jan Vermeer)
RZEŹBA
- nawiązania do twórczości Michała Anioła –
renesansowego prekursora stylu
- ekspresja, patos, dynamika,
- rzeźby grupowe
- motywy trytonów, nimf i nereid

8. ILUZJONIZM
Iluzjonizm to tendencja w malarstwie i architekturze wykorzystująca wierne przedstawienie
rzeczywistości i zjawisko złudzenia optycznego do stworzenia iluzji realności.

9. OBRAZ – ZERWANIE Z KLASYCZNYM KANONEM PIĘKNA

10. MOTYW VANITAS

Motyw vanitas to motyw marności nawiązujący do biblijnej Księgi Koheleta. Ukazuje
ulotność życia ludzkiego. Motyw pojawiał się w malarstwie i poezji barokowej.

Motyw nawiązuje do zainteresowania człowieka śmiertelnością, które pojawiło się

szczególnie w średniowieczu, a następnie powróciło w baroku. Fascynacja śmiercią i
przemijaniem widoczna jest w literaturze i malarstwie tych epok. Przykładem może być obraz
„In ictu oculi”.
11. ŚRODKI STYLISTYCZNE

OKSYMORON – wyrażenie metaforyczne, które psowatej z zestawienia dwóch pojęć o

przeciwstawnych sensach, z ich zderzenia powstaje nowa jakość znaczeniowa

WYLICZENIE – (enumeracja), figura retoryczna polegająca na wymienieniu kolejnych

elementów należących do tej samej kategorii

PUENTA – wyraziste, zaskakujące, często dowcipne sformułowanie umieszczone w

zakończeniu utworu

GRADACJA – inaczej stopniowanie, polega na uszeregowaniu składników wypowiedzi w

porządku nasilania się lub słabnięcia wskazywanej przez nie cechy znaczeniowej

ANTYTEZA – figura stylistyczna polegająca na tym, że autor zestawia dwa przeciwstawne

znaczeniowo elementy wypowiedzi

HIPERBOLA – środek artystyczny przedstawiający osobę, przedmiot lub zjawisko w sosom

wyolbrzymiający ich wygląd, znaczenie, działanie, oddziaływanie
MIKOŁAJ SĘP SARZYŃSKI
Sonet – utwór liryczny o ściśle określonej budowie, liczący 14 wersów. Istnieje w trzech
odmianach tj. angielski, włoski, francuski. Odmiana włoska składa się z dwóch strof
czterowersowych i dwóch trzywersowych, czyli tercyn. Odmiana francuska składa się z
trzech strof czterowersowych i jednej dwuweroswej – dystych. Dwie pierwsze strofy są
opisowe, a kolejne dwie refleksyjne.

Życie człowieka to nieustanna walka z Szatanem, światem i własnym ciałem.

Człowiek to istota słaba wystawiona na pokusy i skazana na samotną walkę.

Życie jest marnością, a dobra doczesne są nietrwale i odwodzą człowieka od Boga. Los
człowieka jest niepewny i tragiczny. Przypomina nieustanną walkę z pokusami świata i ciała.
Spokój można osiągnąć tylko dzięki zaufaniu boskiej opatrzności.

DANIEL NABOROWSKI

Nurt metafizyczny – „Krótkość żywota”, „Marność”

Nurt dworski – „Na oczy królewny angielskiej”

PANEGIRYK – wypowiedź wysławiająca jakąś osobę, pełna przesadnego zachwytu

Utwór „Na oczy królewny angielskiej” to panegiryk, ponieważ wysławiana w nim jest
królewna angielska.

KONCEPT – wyraźny, oryginalny pomysł, który wpływa na konstrukcję i wymowę utworu

literackiego i zaskakuje czytelnika

Koncept zastosowany przez Naborowskiego polega na nagromadzeniu wyszukanych metafor

(od pochodni do Bogów) odnoszących się do oczu królewny angielskiej. Na końcu jednak
autor stwierdza, że cały wywód był niepotrzebny bo oczu pięknej damy nie da się do niczego
porównać. Naborowski chce zaszokować czytelnika, zmusić go do refleksji i wzbudzić
podziw.

„Krótkość żywota” – przemijanie i ulotność życia, nieuchronność śmierci i jej nadejście,

kontrat między rozciągającym się życiem i nietrwałą rzeczywistością, czas płynie szybko i
życie człowieka przemija

„Marność” - rzeczywistość jest marnością, trzeba bać się Boga

JAN CHRYZOSTOM – PASEK

PAMIĘTNIK – relacja prozatorska pisana z pewnego dystansu czasowego o zdarzeniach,

których autor był świadkiem

MEGALOMANIA – przesadne przekonanie o własnej wartości

MAKARONIZM – obce słowo lub fragment zdania wtrącone do wypowiedzi sformułowanej
w języku ojczystym

KSENOFOBIA – niechęć do cudzoziemców i wszystkiego co ich odróżnia od innych.

Podszyta jest strachem przed tym co obce i nieznane, ale może też przybrać formę otwartej
wrogości

SARMATA:
- Polak, szlachcic-ziemianin
- katolik
- pobożny
- przekonany o misji polskiej szlachty wyznaczonej przez Boga
- konserwatywny i niechętny do wszystkiego co obce
- przekonany o uprzywilejowanej pozycji szlachty w społeczeństwie
- zamiłowany do przepychu, kwiecistych oracji i makaronizmów
- brak solidnego wykształcenia
- obowiązek występowania na sejmikach
- strój: żupan ze stójką zapinany na błyszczące guziki, kontusz przepasany zdobionym pasem
słuckim, błyszczące spodnie jedwabne, czerwone lub żółte buty, futrzana czapka z piórami,
szabla u boku, podgolona głowa i długie wąsy

Lata 1656-1666 – walki Czarnieckiego, wyprawy przeciw Tatrom, rokosz Lubomirskiego,

Lata 1667-1688 – sprawy osobiste i gospodarskie, polowania, hodowla ptaków, tresowana
wydra

Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska mają formę gawędy. Przypominają wypowiedź ustną,
przeznaczoną dla określonego grona słuchaczy. Świadczy o tym nieskrępowana regułami
kompozycji narracja i jej poszczególne wątki, obfitość dygresji, bogactwo anegdot i przysłów.
Także zastosowane licznie słownictwo potoczne, luźno połączone ze sobą struktury
składniowe, właściwy temu gatunkowi żart i humor. Dzieło Paska niesie ze sobą także
szczególnie charakterystyczne dla gawędy wyolbrzymianie wyczynów i zasług bohatera i
narratora w jednej osobie.
JAN ANDRZEJ MORSZTYN

„O SWEJ PANNIE”

„DO TRUPA”

Miłość to niewola, męki niepewności i niekończące się cierpienia. Trup zmieniając się w
proch, uwalnia się od wszelkiego bólu, zakochany zaś nigdy nie zazna ukojenia i wiecznie
będzie trawiony przez ogień namiętności.