Γεωγραφία Του Αναπτυσσόμενου Κόσμου Βασίλειος Γαβαλάς Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Πανεπιστήμιο Αιγαίου
Τμήμα Γεωγραφίας
Γεωγραφία του Αναπτυσσόμενου Κόσμου
Διδάσκων: Δρ. Βασίλειος Γαβαλάς
Ο τρίτος κόσμος κατά τη διάρκεια του

ψυχρού πολέμου (1945-1989)
Μπλε=Πρώτος Κόσμος. Κόκκινο= Δεύτερος Κόσμος.

Πράσινο=Τρίτος Κόσμος.
Πηγή: http://en.wikipedia.org/wiki/Third_world 2
Ο φτωχός Νότος (the Global South)
Πηγή: http://en.wikipedia.org/wiki/File:North_South_divide.svg
Α.Ε.Π.
 Το ακρωνύμιο Α.Ε.Π. μπορεί να σημαίνει δύο διαφορετικά
πράγματα.
 Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν
 Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν
 Πρόκειται για δύο δείκτες που μετρούν το μέγεθος της

οικονομίας μιας χώρας. Σε αυτό το μάθημα με τον όρο Α.Ε.Π.
θα εννοούμε το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν καθώς είναι πιο
κατάλληλος δείκτης για τη σύγκριση του βιοτικού επιπέδου
διαφορετικών χωρών.
4
Το δίπολο ανάπτυξης-
υπανάπτυξης.
 Ο όρος «ανάπτυξη» όταν χρησιμοποιείται στις κοινωνικές
επιστήμες αναφέρεται συνήθως σε δύο πράγματα.
 Οικονομική ανάπτυξη
 Κοινωνική ανάπτυξη.
Το δίπολο ανάπτυξης-
υπανάπτυξης.
 Η κατάταξη των κρατών σε αναπτυγμένα και
αναπτυσσόμενα διαφέρει ανάλογα με τα κριτήρια και τη
μεθοδολογία που χρησιμοποιεί κάποιος.
 Το πιο ευρέως αποδεκτό κριτήριο κατάταξης των χωρών
είναι το ετήσιο κατά κεφαλήν εισόδημα των πολιτών μιας
χώρας. Αυτό αποτελεί μέτρο εκτίμησης της ευημερίας των
πολιτών και της ισχύος της οικονομίας μιας χώρας.
 Αλλά…
6
Τα μειονεκτήματα του κατά κεφαλήν ΑΕΠ ως κριτηρίου
οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης.
 Δεν είναι αξιόπιστος δείκτης όταν χρησιμοποιείται:

 …σε χώρες που η οικονομία τους δεν είναι πλήρως
νομισματική.
 …σε χώρες που έχουν μεγάλη παραοικονομία (φοροδιαφυγή,
ανασφάλιστους εργαζόμενους, άδηλους πόρους κτλ).
 Δεν λέει τίποτα για τις ανισότητες στην κατανομή του
εισοδήματος μέσα στη χώρα. Χώρες με υψηλό κατά κεφαλήν
εισόδημα μπορεί να μην παρουσιάζουν ιδιαίτερα υψηλό δείκτη
ανθρώπινης ανάπτυξης (π.χ. χώρες του αραβικού κόλπου)
Παγκόσμιος χάρτης εισοδήματος.

2006
██ High income
██ Upper-middle income
██ Lower-middle income
██ Low income
8
Παγκόσμιος χάρτης εισοδήματος.
2015.
Χώρες υψηλού εισοδήματος το 2019 (με μπλε)

και χώρες που «εξέπεσαν» (με γαλάζιο)
10
Ο δείκτης ανθρώπινης ανάπτυξης (Human
development Index, HDI)
 Ο δείκτης ανθρώπινης ανάπτυξης χρησιμοποιείται από τον
Ο.Η.Ε. ως μέτρο της ευημερίας και του βιοτικού επιπέδου
των χωρών.
 Βασίζεται σε τρεις επιμέρους δείκτες όπως: Προσδόκιμο
επιβίωσης, μορφωτικό επίπεδο και κατά κεφαλήν εισόδημα.
 Είναι καλύτερος δείκτης από το κατά κεφαλήν ΑΕΠ γιατί
λαμβάνει υπόψη του περισσότερες παραμέτρους της
κοινωνικής ανάπτυξης αλλά δεν παύει να έχει μειονεκτήματα.
11
Ο δείκτης ανθρώπινης ανάπτυξης (2018)
By JackintheBox -
Own work, CC BY-SA
4.0,
https://commons.wik
imedia.org/w/index.p
hp?curid=84785002
12
Ποιος είναι ο Τρίτος κόσμος
σήμερα;
 Κριτήρια:
 Οικονομικά: κατά κεφαλήν ΑΕΠ, οικονομική δομή (%
απασχολούμενων στον πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή
τομέα της οικονομίας)
 Πολιτικά: Μέχρι πρόσφατα οι περισσότερες χώρες του Τρίτου
Κόσμου δεν είχαν δημοκρατικό πολίτευμα.
 Κοινό παρελθόν (αποικιοκρατία).
 Κριτήριο του αυτοχαρακτηρισμού (μέλη του G77, του
κινήματος των αδεσμεύτων κτλ.)
13
Η ανομοιογένεια του Τρίτου

Κόσμου
 Όλα τα παραπάνω κριτήρια είναι αρκετά επισφαλή για τον
χαρακτηρισμό μιας χώρας ως Τριτοκοσμικής.
 Ο Τρίτος κόσμος περιλαμβάνει περισσότερα από 100 κράτη τα
οποία διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους από πολιτικής,
οικονομικής, πολιτισμικής πλευράς.
 Αυτή η ανομοιογένεια του Τρίτου κόσμου μας κάνει να τον
προσδιορίζουμε όχι με συγκεκριμένα (οικονομικά, πολιτικά
κτλ) κριτήρια αλλά με το ασαφές κριτήριο του μη «Δυτικού».
Προσδιορίζεται αρνητικά σε αντιπαράθεση με τη «Δύση».
14
Το κράτος στον Τρίτο Κόσμο.
 Αδύναμο και ανίκανο να ρυθμίσει τις κοινωνικές σχέσεις.
 Καλλιεργεί πελατειακές σχέσεις με ομάδες συμφερόντων ή και
μεμονωμένα άτομα.
 Δεν διαθέτει το μονοπώλιο της βίας. Πλήθος ενόπλων
(κινήματα ανταρτών, εγκληματικές συμμορίες κ.α.)
αμφισβητούν την κρατική κυριαρχία.
 Σε ορισμένες περιπτώσεις είναι ανίκανο να συλλέξει φόρους
και να προσφέρει ασφάλεια στους πολίτες του.
 Παρόλα αυτά τα σύνορα των κρατών του Τρίτου Κόσμου πολύ
δύσκολα αλλάζουν.
15
Το κράτος στην Αφρική

 Στα πρώτα τους βήματα μετά την ανεξαρτησία τους, οι χώρες
της Αφρικής αναζήτησαν κάποια μορφή Αφρικανικού
Σοσιαλισμού.
 Σταδιακά όμως οι αφρικανοί ηγέτες περιθωριοποίησαν τα
νομοθετικά σώματα, περιόρισαν την ανεξαρτησία των
δικαστικών αρχών και γενικότερα παραγκώνισαν τους όποιους
δημοκρατικούς θεσμούς είχαν δημιουργήσει οι αποικιοκράτες
πριν την αποχώρησή τους. Τα κόμματα της αντιπολίτευσης
τέθηκαν εκτός νόμου και ο μονοκομματισμός κυριάρχησε στο
σύνολο σχεδόν της ηπείρου.
 Βαθμιαία οι προσωποπαγείς μορφές διακυβέρνησης έγιναν το
κυρίαρχο χαρακτηριστικό της πολιτικής ζωής της Αφρικής. Οι
ηγέτες ήταν πάνω από το νόμο και νομιμοποιούσαν την
εξουσία τους μέσω των πελατειακών σχέσεων, γεγονός που
προσομοιάζει με το “Kinship Morality” των πρωτόγονων
κοινωνιών.
16
Το κράτος στη Λατινική Αμερική
 Ισχυρότερο από ό,τι στην Αφρική
 Υποκατάσταση των εισαγωγών με τόνωση της εσωτερικής
ζήτησης, ίδρυση κρατικών επιχειρήσεων και επιβολή δασμών
στα εισαγόμενα προϊόντα.
 Λατινοαμερικανικός λαικισμός: συνδυασμός ένταξης των
μαζών στο πολιτικό σύστημα (υπό την ηγεσία μιας
χαρισματικής προσωπικότητας) και ταυτόχρονα καταστολή
του εργατικού κινήματος και ορισμένων δημοκρατικών
ελευθεριών.
17
Η Μέση Ανατολή.
 Ο όρος «Μέση Ανατολή» (Middle East) χρησιμοποιήθηκε
για πρώτη φορά στη διάρκεια του Α’ΠΠ από το Βρετανικό
ναυτικό.
 Αναφερόταν στην περιοχή που εκτείνεται από τον Περσικό
Κόλπο ως την Ινδική Χερσόνησο.
 Τα γεωγραφικά όρια της Μέσης Ανατολής δεν είναι σαφώς
καθορισμένα.
 Είναι ένας όρος κατασκευασμένος από την ιστορία και την
πολιτική και δεν αποτελεί ξεχωριστή ήπειρο όπως η
Αφρική, ούτε υποήπειρο, όπως η Λατινική Αμερική.
18
19
Το κράτος στη Μέση Ανατολή

 Τα κράτη της Μέσης Ανατολής τελούσαν υπό την κηδεμονία
των μεγάλων δυνάμεων τουλάχιστον μέχρι το Β’ΠΠ.
 Στα τέλη του 20ου αιώνα η Μέση Ανατολή επιδεικνύει
αξιοσημείωτη αντοχή σε αυταρχικές δομές πολιτικής
οργάνωσης. Καμία κυβέρνηση αυτής της περιοχής δε θα
μπορούσε να θεωρηθεί δημοκρατικά εκλεγμένη.
 Κράτος-εισοδηματίας: το κράτος αποστασιοποιείται από την
κοινωνία χάρη σε εξωτερικές (εκτός κοινωνίας) πηγές εσόδων
(π.χ. πετρέλαιο στις αραβικές χώρες). Το κράτος-εισοδηματίας
παρέχει αγαθά στον πληθυσμό και ζητά τη σιωπηρή του
συναίνεση.
20
Ο Τρίτος Κόσμος την περίοδο του
ψυχρού πολέμου.
 Παρόλο που οι χώρες του Τρίτου Κόσμου δεν ανήκαν ούτε
στο ΝΑΤΟ ούτε στο σύμφωνο της Βαρσοβίας, δεν έμειναν
αμέτοχες στον ανταγωνισμό των δύο υπερ-δυνάμεων.
 Μετατράπηκαν σε πεδίο μάχης όπου οι ΗΠΑ και η ΕΣΣΔ είχαν
έμμεση μόνο εμπλοκή.
 Το συχνότερο πρότυπο ήταν η μία υπερ-δύναμη να
υποστηρίζει την επίσημη κυβέρνηση μιας Τριτοκοσμικής χώρας
και η άλλη κάποιο κίνημα ανταρτών.
 Η αποτροπή του κομμουνιστικού κινδύνου ήταν ο
σημαντικότερος λόγος εμπλοκής των ΗΠΑ στον Τρίτο Κόσμο
την περίοδο του ψυχρού πολέμου.
21
Η γεωπολιτική σημασία του Τρίτου Κόσμου μετά

την εποχή του ψυχρού πολέμου.
 Με τη διάλυση της ΕΣΣΔ και τη λήξη του ψυχρού πολέμου, ο
Τρίτος Κόσμος έχασε ένα μέρος της στρατηγικής του σημασίας
και περιθωριοποιήθηκε στην αμερικανική εξωτερική πολιτική.
 Μόνο από ορισμένες χώρες της Λατινικής Αμερικής οι ΗΠΑ δεν
απαγκιστρώθηκαν τόσο εύκολα (π.χ. Κολομβία).
 Αυτή η τάση απόσυρσης φάνηκε να αναστρέφεται μετά την
11/9/2001.
 Οι τρομοκρατικές επιθέσεις της 11/9/2001 αποτέλεσαν την αιτία
(για ορισμένους μόνο την αφορμή) για τις στρατιωτικές
επεμβάσεις των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ.
22
Διάλεξη 2: Ιστορική Επισκόπηση
Ο κόσμος πριν την εποχή των

εξερευνήσεων.
Source:
http://www.wwnorton.com/college/his
tory/ralph/resource/americas.htm
2
 Κεντρική Αμερική: οι Αζτέκοι είχαν αναπτύξει πολιτισμό με
αυστηρή κοινωνική διαστρωμάτωση, εντατική γεωργία και
εξελιγμένο σύστημα πόλεων με πρωτεύουσα την Tenochtitlan.
 Νοτιο-δυτική Αμερική: αυτοκρατορία των Ίνκας. Αρδευτικά
έργα, εξελιγμένη γεωργία, δίκτυο δρόμων.
 Ασία: η Κίνα της δυναστείας των Μινγκ. Τεχνολογικά
επιτεύγματα: ανακάλυψη του χαρτιού, της πυρίτιδας, της
πορσελάνης. Νοτιο-ανατολική Ασία: Τα ινδικά βασίλεια
αποτελούσαν μια εμπορική και πολιτιστική ενότητα.

 Αφρική: μεγάλες διαφορές μεταξύ Βόρειας και υποσαχάριας
Αφρικής. Οι κοινωνίες της Αιγύπτου, του Σουδάν και της
Αιθιοπίας ήταν πιο κοντά στα δυτικά πρότυπα ανάπτυξης από
ό,τι οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες του Κονγκό και της ερήμου
Καλαχάρι.
 Μέση Ανατολή: Οι Άραβες προήγαγαν σημαντικά τις φυσικές
επιστήμες (αστρονομία, χημεία, μαθηματικά). Ένα από τα
χαρακτηριστικά των μουσουλμανικών πόλεων ήταν η ύπαρξη
νοσοκομείων από το 11ο ήδη αιώνα.
Πριν αρχίσει η Ευρωπαϊκή επέκταση πολλές από τις περιοχές που
αποτελούν σήμερα τον Τρίτο Κόσμο είχαν εξελιγμένους
πολιτισμούς με υψηλό επίπεδο πολιτιστικής, τεχνολογικής και
κοινωνικής ανάπτυξης.
4
Η απαρχή της υπερπόντιας
Ευρωπαϊκής επέκτασης.
Το τέταρτο ταξίδι το
Κολόμβου στην Αμερική.
Κατηγορίες για τυραννία και
γενοκτονία.
Μετά το πρώτο του ταξίδι ο Κολόμβος διορίστηκε “αντιβασιλέας και
κυβερνήτης των Ινδιών”. Αυτό πρακτικά σήμαινε την ανάληψη της
διοίκησης των αποικιών στο νησί Ισπανιόλα, του οποίου ο πληθυσμός
υπολογίζεται ότι ανερχόταν σε 200.000 με 300.000 όταν το “ανακάλυψε”
ο Κολόμβος.
Μετά το τρίτο του ταξίδι, κατηγορίες για τυραννική διακυβέρνηση και
ανικανότητα του Κολόμβου έφτασαν στην αυλή του Φερδινάνδου και της
Ισαβέλλας, οι οποίοι τον παραίτησαν από τη διοίκηση των αποικιών και
τον αντικατέστησαν με τον Francisco de Bobadilla.
Πέρα από τις κατηγορίες για τον Κολόμβο (ο οποίος ήταν κυβερνήτης του
νησιού μέχρι το 1500), τα δημογραφικά δεδομένα δείχνουν ότι υπό την
κυριαρχία των Ισπανών η κοινότητα των ιθαγενών Tainos μειώθηκε από
200.000-300.000 το 1492 σε 26.000 το 1514 και μέχρι τα μέσα του 16ου
αιώνα είχε ουσιαστικά εξαφανιστεί.
Ο κόσμος το 1500 (Cantino

planisphere)
Η τραγωδία των αμερικανών
«ινδιάνων».
Η τραγωδία των αμερικανών «ινδιάνων».

Το παράδειγμα των “Tainos”.
 Ο Κολόμβος αποβιβάστηκε στο Santo Domingo (το οποίο
ονόμασε Ισπανιόλα) το 1492. Ο πληθυσμός του εκτιμάται ότι
ήταν τότε μεταξύ 200.000 και 300.000.
 Το 1514 μια καταγραφή από τους Ισπανούς καταμέτρησε
26.000 ανθρώπους όλων των ηλικιών και των δύο φύλων.
 Μετά την επιδημία ευλογιάς του 1518-19 μόνο μερικές χιλιάδες
από τους ιθαγενείς επιβίωσαν. Μέχρι τα μέσα του 16ου αιώνα η
κοινότητα των ιθαγενών είχε εξαφανιστεί. Όσοι επιβίωσαν ήταν
υπηρέτες των Ισπανών και σε μεγάλο ποσοστό ήταν μιγάδες
από μίξη με τους Ισπανούς, με Αφρικανούς σκλάβους, και με
άλλους «ινδιάνους» που μετέφεραν οι Ισπανοί από άλλα νησιά
ή από την ηπειρωτική Αμερική.
Οι λόγοι που οδήγησαν στην
εξαφάνιση των “Tainos”.
 Η Ισπανική κατάκτηση προκάλεσε οικονομική και κοινωνική
αποδόμηση των τοπικών κοινοτήτων η οποία οδήγησε σε υψηλή
θνησιμότητα και μειωμένη γεννητικότητα.
 Το σύστημα encomienda (η πρακτική να «μοιράζουν» τους
ιθαγενείς στους αποίκους οι οποίοι τους χρησιμοποιούσαν ως
υπηρέτες) ήταν η κύρια αιτία της αποδόμησης των κοινοτήτων
των ιθαγενών.
 Οι ιθαγενείς μετακινούνταν από τόπο σε τόπο και από αφέντη
σε αφέντη. Έτσι σταμάτησαν τις παραδοσιακές ασχολίες που
αποσκοπούσαν στη συντήρηση της κοινότητας και δούλευαν για
την παραγωγή τροφίμων, αγαθών και υπηρεσιών για τους
αποίκους. Αργότερα χρησιμοποιήθηκαν και στα ορυχεία υπό
άθλιες συνθήκες για την παραγωγή χρυσού.

 Αυτή η «επίθεση» στον παραδοσιακό τρόπο παραγωγής και
κατανάλωσης των Tainos ήταν καταστροφική για μια κοινωνία
που βασίζονταν στην οικονομία συντήρησης και δεν ήταν
συνηθισμένη στη συσσώρευση πλούτου.
 Οι κοινότητες βασίζονταν σε ένα ευρύτερο σύστημα
συγγένειας (clan). Υπό τους Ισπανούς τα παραδοσιακά δίκτυα
της κοινωνίας (που λειτουργούσαν και ως ασφαλιστικές
δικλίδες) διαλύθηκαν. Με την encomienda, τα ζευγάρια των
ιθαγενών χωρίστηκαν, οι οικογένειες διαιρέθηκαν και το
ευρύτερο συγγενολόι (clan) σκορπίστηκε. Αυτό είχε τεράστιες
δημογραφικές επιπτώσεις στους Tainos, των οποίων η
γεννητικότητα μειώθηκε θεαματικά και ταυτόχρονα αυξήθηκε
η θνησιμότητα.
 Σε όλα τα παραπάνω προστέθηκαν και οι καινούριες αρρώστιες
που έφεραν οι Ισπανοί από την Ευρώπη αυξάνοντας ακόμα
περισσότερο τη θνησιμότητα στους εξασθενημένους από τις
κακουχίες Tainos.
 Οι Tainos είναι απλώς ένα ενδεικτικό παράδειγμα για τη μοίρα
των ιθαγενών της Αμερικής. Η ίδια κατάρρευση του
οικονομικού και κοινωνικού συστήματος η οποία οδήγησε στην
δημογραφική παρακμή των ιθαγενών, παρατηρήθηκε και στην
Κούβα, το Πόρτο Ρίκο, την Τζαμάικα και άλλες κοινότητες.
Ο περίπλους της γης από τον Φερδινάνδο

Μαγγελάνο (1519-1522)
14
Η Ευρωπαϊκή επέκταση
 Συντελέστηκε σε δύο φάσεις.
1) 1450-1800: Αποικιοποίηση της Αμερικής αρχικά από τους
Ισπανούς και Πορτογάλους. Αργότερα από τους Γάλλους,
Ολλανδούς και Βρετανούς. Κύριο χαρακτηριστικό της πρώτης
φάσης ο εποικισμός των αποικιών από Ευρωπαίους.
2) 1800-1945: Αποικιοποίηση της Αφρικής, Ασίας και Ωκεανίας.
Σε αυτές τις αποικίες δεν εγκαθίστανται μαζικά Ευρωπαίοι (με
κάποιες εξαιρέσεις). Οι ιθαγενείς εξακολουθούν να αποτελούν
την πλειοψηφία του πληθυσμού των αποικιών.
15
Συνοπτικός χρονολογικός
πίνακας
 15ος -16ος αιώνας: θαλασσοκρατία της Πορτογαλίας.
 1420: εφεύρεση της καραβέλας.
 1430-1446: οι Πορτογάλοι φτάνουν στις Αζόρες, το Κάπο
Βέρντε (Πράσινο Ακρωτήριο) και τη Σιέρα Λεόνε. Αρχίζουν το
δουλεμπόριο των νέγρων της Δ. Αφρικής.
 1482: Η πρώτη Πορτογαλική αποικία στο Κονγκό.
 1488: Ο Bartolomeu Diaz παραπλέει το ακρωτήριο της Καλής
Ελπίδας.
 1492: Ο Κολόμβος φτάνει στην Αμερική.
 1494: Το πρώτο αποικιοκρατικό μοίρασμα του κόσμου ανάμεσα
σε Ισπανία και Πορτογαλία. Συνθήκη της Τορντεσσίλας.
16
Η διαίρεση του κόσμου σύμφωνα με τις
συνθήκες της Tordesillas (1494) και της
Saragossa (1529).
Πηγή: https://en.wikipedia.org/wiki/Treaty_of_Tordesillas#/media/File:Spain_and_Portugal.png
17
πίνακας
 16ος – 18ος αιώνας: Άνθιση του αποικιοκρατικού δουλεμπορίου.
Συσσώρευση πλούτου στην Ευρώπη. Ανάπτυξη των Ευρωπαϊκών
αστικών κέντρων. Τερματισμός του Φεουδαλικού
κατακερματισμού και άνοδος των απόλυτων μοναρχιών στην
Ευρώπη. Αρχή της βιομηχανικής επανάστασης.
 1500-1514: Οι Πορτογάλοι καταχτούν την Κευλάνη, τη
Μαγαδασκάρη και ιδρύουν το Μακάο στην Κίνα. Κυριαρχούν στον
Ινδικό ωκεανό.
 1508-1521: Οι Ισπανοί καταχτούν το Πόρτο Ρίκο, το Μεξικό τη
Νικαράγουα και την Καρολίνα στη Β. Αμερική.
 1531-1541: Κατάχτηση του Περού και της Χιλής από τον Ισπανό
Πιζάρο. Οι Πορτογάλοι ιδρύουν το Ρίο ντε Τζανέιρο στη Βραζιλία
(1531). 18
πίνακας
 1580: Συνένωση της Ισπανίας και Πορτογαλίας σε ενιαίο κράτος.
Ισπανική θαλασσοκρατία.
 1595: Οι Ολλανδοί αρχίζουν την αποικιακή κατάχτηση της
Ινδονησίας. Αρχή της Ολλανδικής θαλασσοκρατίας στον Ινδικό
Ωκεανό.
 1600: Ίδρυση της Αγγλικής Εταιρίας των Ανατολικών Ινδιών.
 1606: Οι Άγγλοι στη Β. Αμερική (ίδρυση της Virginia)
 1652-1654: Πόλεμος μεταξύ Αγγλίας και Ολλανδίας για την
κυριαρχία στις θάλασσες. Νίκη της Αγγλίας.
 1660-1760: Οι Άγγλοι καταχτούν στρατηγικά σημεία της Ινδίας
(Βομβάη, Καλκούτα, Βεγγάλη) και ιδρύουν αποικίες στη Β.
Αμερική και τον Καναδά. Οι Ολλανδοί επεκτείνονται στον Ινδικό
Ωκεανό και οι Γάλλοι ιδρύουν αποικίες στη Β. Αμερική.
19
Το πρόβλημα της εύρεσης του

γεωγραφικού μήκους (λ).
 Για την εύρεση του γεωγραφικού στίγματος, δηλαδή της
θέσης ενός σημείου πάνω στην υδρόγειο, απαιτείται η εύρεση
του γεωγραφικού πλάτους (φ) και του γεωγραφικού μήκους
(λ).
 Η εύρεση του πρώτου (φ) ήταν σχετικά εύκολη από τους
θαλασσοπόρους με τη βοήθεια του Πολικού Αστέρα στο
βόρειο ημισφαίριο ή του Σταυρού του Νότου, στο νότιο.
 Αντιθέτως, μέχρι και το 18ο αιώνα η μέτρηση του (λ) εν πλω
δεν ήταν εφικτή με αποτέλεσμα πολλά ταξίδια να
καταλήγουν σε ναυτικές τραγωδίες.
 Μετά τη μεγάλη ναυτική τραγωδία στα νησιά Σίλι το 1707, η
βρετανική κυβέρνηση προκήρυξε το 1714 χρηματικό έπαθλο
για όποιον επινοούσε μια πρακτική μέθοδο για την μέτρηση
του (λ) εν πλω.
Το πρόβλημα της εύρεσης του
γεωγραφικού μήκους (λ) και ...η λύση
του.
Ο κόσμος το 1800 μ.Χ.
Πηγή:http://en.wikipedia.org/wiki/File:Colonisation_1800.png
22
πίνακας
 1776: Διακήρυξη της ανεξαρτησίας των Η.Π.Α.
 19ος αιώνας: ανεξαρτητοποίηση των κρατών της Λατινικής
Αμερικής. Επέκταση των Ευρωπαίων στην Αφρική.
 1810-1822: μια σειρά επαναστάσεων στη Λατινική Αμερική
καταλήγουν στην ανεξαρτησία του Μεξικού, της Βολιβίας, της
Βραζιλίας και του συνόλου σχεδόν της Ισπανόφωνης Αμερικής.
 1830: οι Γάλλοι στην Αλγερία.
 1842: Οι Γάλλοι στην Αϊτή και τα νησιά Μαρκέσας. Οι Βρετανοί
στο Χονγκ-Κονγκ.
 1857: Ανταρσία στην Ινδία (σήμερα αποκαλείται «Πρώτος
πόλεμος της ανεξαρτησίας» από την ανεξάρτητη Ινδία).
23
πίνακας
 1884: Οι Γερμανοί στη Ναμίμπια, το Τόγκο και το Καμερούν. Στη
Νότια Αφρική κυκλοφορεί η πρώτη «μαύρη» εφημερίδα: Imvo
Zabatshundu (Φωνή του λαού)
 1889: Η Τανγκανίκα γίνεται Γερμανική αποικία.
 1899: Αρχίζει ο πόλεμος των Μπόερ.
 20ος αιώνας: το τέλος της αποικιοκρατίας.
 1907: το Κονγκό γίνεται Βελγική αποικία
 1921: Ο Μαχάτμα Γκάντι ξεκινάει την εκστρατεία πολιτικής
ανυπακοής.
 1945: διακήρυξη ανεξαρτησίας από το Βιετνάμ και την Ινδονησία
(αναγνωρίστηκαν ως ανεξάρτητα κράτη από τις μητροπόλεις τους
το 1949).
24
πίνακας
 1952: εξέγερση των Μάο-Μάο στην Κένυα.
 1954: εξέγερση στην Αλγερία.
 1956-57: ανεξαρτησία της Τυνησίας, του Μαρόκου και της
Γκάνας.
 1960-62: Ανεξαρτησία του Βελγικού Κονγκό, της Νότιας
Ροδεσίας, της Νότιας Αφρικής και της Αλγερίας.
25
Ο κόσμος τις παραμονές του

Α’ παγκοσμίου πολέμου.
26
Από-αποικιοποίηση
 Παράγοντες που επιτάχυναν την απο-αποικιοποίηση:
 Η Ευρωπαϊκή εκπαίδευση των αποικιακρατούμενων ελίτ.
 Β’ Π.Π.: στη διάρκειά του πολλές μητροπόλεις (Γαλλία, Βέλγιο,
Ολλανδία) αποκόπηκαν από τις αποικίες τους. Η επανάκτηση
του ελέγχου μετά τον πόλεμο ήταν δύσκολη.
 Η Ρωσική επανάσταση του 1917.
 Η πολιτική των Η.Π.Α. οι οποίες μετά τον Β’ Π.Π. ήθελαν να
πετύχουν τους δικούς τους επεκτατικούς στόχους.
27
Από-αποικιοποίηση
 Στον 20ο αιώνα μπορούμε να διακρίνουμε 2 στάδια από-
αποικιοποίησης:
 Πριν το 1950: χώρες της Μέσης και της Άπω Ανατολής (ισλαμικές
χώρες και Ινδική υπο-ήπειρος).
 Μέτα το 1950: χώρες της Αφρικής και της Καραϊβικής.
28
Οι συνέπειες της αποικιοκρατίας
 Οι Ευρωπαίοι δημιούργησαν τεχνητά σύνορα. Οι πρώην
αποικίες μετά την ανεξαρτησία τους περιλάμβαναν εθνότητες
και φυλές που δεν είχαν σχέση μεταξύ τους και σε πολλές
περιπτώσεις ήταν εχθρικές η μία προς την άλλη.
 Η καθιέρωση της μονοκαλλιέργειας δημιούργησε οικονομίες
που ήταν ευάλωτες στις διακυμάνσεις των παγκόσμιων αγορών
και οδήγησε σε οικονομική εξάρτηση της «περιφέρειας» από το
μητροπολιτικό κέντρο.
 Η εκπαίδευση Δυτικού τύπου ενθάρρυνε τη μίμηση των
δυτικών ιδεών και αξιών. Πολλές τοπικές γλώσσες και διάλεκτοι
έγιναν υποδεέστερες των Ευρωπαϊκών.
29
Οι συνέπειες της αποικιοκρατίας

 Οι αποικιακές κυβερνήσεις δημιούργησαν ένα δίκτυο
σιδηροδρόμων και λιμανιών. Παρόλο που τα έργα αυτά
εξυπηρετούσαν τα συμφέροντα των αποικιακών δυνάμεων,
παρείχαν μια βάση για μετέπειτα ανεξάρτητη ανάπτυξη.
 Στη Λατινική Αμερική ολόκληροι πληθυσμοί εξοντώθηκαν από
αρρώστιες που έφεραν οι Ευρωπαίοι (κυρίως την ευλογιά).
 Οι ιατρικές υποδομές και τα φάρμακα των Ευρωπαίων
συνέβαλαν στην καταπολέμηση των τροπικών ασθενειών αλλά
είχαν απρόσμενες συνέπειες στη δημογραφική εξέλιξη των
ιθαγενών.
30
Η πετρελαϊκή κρίση του 1973
και οι συνέπειές της.
Το 1973 οι αραβικές χώρες-μέλη του OPEC επιβάλλουν εμπάργκο
στις εξαγωγές πετρελαίου προς τις Η.Π.Α, και οι τιμές του
πετρελαίου εκτινάσσονται στα ύψη.
Οι τιμές των βιομηχανικών προϊόντων αυξήθηκαν. Η ζήτησή τους
μειώθηκε και ταυτόχρονα μειώθηκε και η παραγωγή τέτοιων
προϊόντων. Οι οικονομίες των βιομηχανικών κρατών μπήκαν σε
περίοδο ύφεσης.
 Οι πρώτες ύλες που εξήγαγαν οι πρώην αποικίες στις
βιομηχανικές χώρες δεν είχαν μεγάλη ζήτηση. Αυτό ήταν
καταστροφικό για τις αδύναμες και εύθραυστες οικονομίες των
κρατών του Τρίτου Κόσμου.
31
Οι πρώην αποικίες υπερ-χρεωμένες.

 Για να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες της πετρελαϊκής κρίσης οι
περισσότερες χώρες του Τρίτου Κόσμου κατέφυγαν στο
δανεισμό. Οι χώρες της Δύσης, αντιμετωπίζοντας και οι ίδιες
ύφεση, μείωσαν τις πιστώσεις τους στις αναπτυσσόμενες χώρες,
αναγκάζοντας τις τελευταίες να καταφύγουν στην Παγκόσμια
Τράπεζα και το ΔΝΤ.
 Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 το χρέος των Αφρικανικών
χωρών διπλασιάστηκε. Το 1991 το 21% των εσόδων τους από
τις εξαγωγές πήγαινε στην αποπληρωμή δανείων. Οι μη
παραγωγικοί τομείς της οικονομίας –εκπαίδευση, υγεία, κράτος
πρόνοιας- υπέφεραν από έλλειψη χρηματοδότησης, καθώς ένα
μεγάλο μέρος του ΑΕΠ των πρώην αποικιών χρησιμοποιούνταν
για τη απόσβεση των χρεών τους.
32
Βιβλιογραφία
 Williams G. et al. (2009) Geographies of Developing Areas.
The Global South in a changing world. Routledge, London and
New York.
 Ferro M. (1997) Colonization: A Global History. Routledge,
London.
 Dickenson J. et al. (1996) The Geography of the Third World.
Routledge, London.
 Ψυρούκης Ν. (1978) Ιστορία της Αποικιοκρατίας.
Επικαιρότητα, Αθήνα.
 Livi-Bacci M. (2007) A concise history of world population .
Blackwell publishing, Oxford.
33
Διάλεξη 3: Η δημογραφία του αναπτυσσόμενου

κόσμου.
1
Η δομή του πληθυσμού
 Η κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του πληθυσμού των
αναπτυσσόμενων χωρών διαφέρει σημαντικά από αυτή των
ανεπτυγμένων.
 Οι αναπτυσσόμενες χώρες χαρακτηρίζονται από νεανικό
πληθυσμό, χαμηλό δείκτη γήρανσης και επιβαρυμένο δείκτη
εξάρτησης. Η πληθυσμιακή τους πυραμίδα είναι κανονική,
κάτι που δείχνει μεγάλη πληθυσμιακή δυναμική (population
momentum).
 Μόνο 1 στους 20 Αφρικανούς έχει ηλικία 60+. Αντιθέτως 1
στους 5 ευρωπαίους είναι άνω των 60.
Πληθυσμιακές πυραμίδες αναπτυγμένων και

αναπτυσσόμενων χωρών
Ποσοστό 65+:3,3%
Ποσοστό 65+: 19,6%
3
Διάμεσος ηλικία ανά χώρα
Ποσοστά του συνολικού πληθυσμού ηλικίας 60+ ανά

χώρα. Έτος 2002.
5
Η δομή του παγκόσμιου πληθυσμού
κατά φύλο. (2017)
 SRB: 1.07 male(s)/female (2016 est.)
under 15 years: 1.07 male(s)/female
15-64 years: 1.02 male(s)/female
65 years and over: 0.81 male(s)/female
total population: 1.02 male(s)/female
Πηγή: CIA World Factbook
 Σε κάποιες αναπτυσσόμενες χώρες υπερτερούν αριθμητικά οι

άνδρες στο συνολικό πληθυσμό. Αυτό οφείλεται είτε σε
διαταραγμένη αναλογία των φύλων κατά τη γέννηση, είτε σε
χαμηλότερη θνησιμότητα των ανδρών, είτε σε διαφορική κατά
φύλο μετανάστευση. Οι δύο πρώτες περιπτώσεις μαρτυρούν την
υποδεέστερη θέση της γυναίκας στις συγκεκριμένες κοινωνίες.
Η δομή του πληθυσμού κατά φύλο

ca 2015.
Χώρα SRB SR total
Αυστραλία 1,06 1,00
Ε.Ε. 1,06 0,96
Ελλάδα 1,06 0,96
ΗΠΑ 1,05 0,97
Κίνα 1,15 1,06
Ινδία 1,12 1,08
Ινδονησία 1,05 1,00
Σαουδική Αραβία 1,05 1,19
Πηγή: CIA World Factbook https://data.worldbank.org/indicator/SP.PO
P.BRTH.MF?year_high_desc=false 7
Πληθυσμιακή πυραμίδα της
Κίνας, 2012

8
Πληθυσμιακή πυραμίδα της

Ινδίας, 2012

9
Η θνησιμότητα στον Τρίτο Κόσμο.
 Στη διάρκεια του 20ο (κυρίως στο δεύτερο μισό του) η
θνησιμότητα από μολυσματικές και μεταδοτικές ασθένειες
στον Τρίτο Κόσμο μειώθηκε αισθητά.
 Παρόλα αυτά τα ποσοστά θνησιμότητας στις
αναπτυσσόμενες χώρες εξακολουθούν να είναι αυξημένα
συγκριτικά με αυτά των αναπτυγμένων.
 Οι κακές συνθήκες διαβίωσης και υγιεινής (οι οποίες
αντανακλούν οικονομικές ανισότητες) διευκολύνουν την
εξάπλωση λοιμωδών νόσων όπως η χολέρα, η ελονοσία και η
φυματίωση.
10
Θνησιμότητα (τυποποιημένοι δείκτες) ανά χώρα,

2004
11
Προσδοκία ζωής κατά τη γέννηση, 2008
12
Αριθμός θανάτων από

ελονοσία κατά χώρα, 2010.
13
Απλά μέτρα κατά της ελονοσίας:
Κουνουπιέρες εμποτισμένες σε
εντομοαπωθητικό.
14
Περιοχές όπου ενδημεί η μύγα

τσε-τσε
15
Μύγα τσε-τσε
16
Μύγα τσε-τσε
17
Κλινική εικόνα
 3 φασεις
 1.Τοπικη δερματική αντίδραση
 2.αιματογενης και λεμφική διασπορά
 3.Επινεμηση ΚΝΣ (μηνιγγοεγκεφαλιτιδα)
18
Τοπική δερματική αντίδραση
19
Ποσοστά κάλυψης του συστήματος καταγραφής
θανάτων. 2000-2008.
20
Φυματίωση: περιστατικά και ποσοστά

νοσηρότητας και θνησιμότητας το 2005.
Περιοχή Περιστατικά σε χιλιάδες Νοσηρότητα θνησιμότητα

Αφρική 3773 511 74
Β. και Ν. Αμερική 448 50 5,5
Αν. Μεσόγειος 881 163 21
Ευρώπη 525 60 7,4
Ν.Α. Ασία 4809 290 31
Δυτικός Ειρηνικός 3616 206 17
Κόσμος 14052 217 24
Πηγή: Williams G. et al. (2009) Geographies of Developing Areas. The Global South in a changing world.
Routledge, London and New York, p.147.
http://gamapserver.who.int/gho/interactive_charts/MDG6-TB/atlas.html?indicator=i0&date=2008
21
Μητρική θνησιμότητα
Πηγή:
Williams G. et
al. (2009)
Geographies
of Developing
Areas. The
Global South
in a changing
world.
Routledge,
London and
New York,
p.155.
22
Μητρική θνησιμότητα
% τοκετών με % τοκετών με
Μητρική εκπαιδευμένο εκπαιδευμένο
θνησιμότητα προσωπικό το προσωπικό το
Περιοχή το 2000 1990 2003
Υπο-σαχάρια Αφρική 920 40 41
Νότια Ασία 540 28 37
Ωκεανία 240
Ν.Α. Ασία 210 34 64
Δ. Ασία 190 61 62
Λ. Αμερική και Καραιβική 190 74 86
Βόρεια Αφρική 130 41 76
Πρώην ΕΣΣΔ 68
Ανατολική Ασία 55 51 82
Αναπτυγμένες χώρες 14
Williams G. et al. (2009) Geographies of Developing Areas. The Global South in a changing
world. Routledge, London and New York, p.155. 23
Αριθμός περιστατικών και
θανάτων από AIDS το 2007.
Καταγεγραμμένα
περιστατικά
ανθρώπων που ζουν θάνατοι
Περιοχή με HIV από AIDS
Β. Αφρική και Μέση Ανατολή 380000 25000
Υπο-σαχάρια Αφρική 22,5 εκατ. 1,6 εκατ.
Λατινική Αμερική 1,6 εκατ. 58000
Καραιβική 230000 11000
Αν. Ευρώπη και Κεντρική Ασία 1,6 εκατ. 55000
Α. Ασία 800000 32000
Ν. και ΝΑ. Ασία 4 εκατ. 270000
Ωκεανία 75000 1200
Δυτική και Κεντ. Ευρώπη 760000 12000
Β. Αμερική 1,3 εκατ. 21000
Williams G. et al. (2009) Geographies of Developing Areas. The Global South in

a changing world. Routledge, London and New York, p.151. 24
Δείκτης σωματικής μάζας (

Body mass index)
kg
BMI  2
m
Κατηγορία Εύρος BMI
Ελλιποβαρής <18,5
Φυσιολογικός 18,5-25
Υπέρβαρος 25-30
Παχύσαρκος >30
25
Παχυσαρκία και υποσιτισμός.
Ποσοστά ελλιποβαρών (ΒΜΙ<18,5) και
παχύσαρκων (ΒΜΙ>30) ενηλίκων το 2008.
Πηγή: Δεδομένα από WHO στο: Williams G. et al. (2009) Geographies of Developing Areas. The
Global South in a changing world. Routledge, London and New York, p.148 26
Η Δημογραφική Μετάβαση
 Η ιστορική εμπειρία της Δυτικής Ευρώπης όσον άφορα την
εξέλιξη του πληθυσμού μπορεί να συνοψιστεί σε τρία στάδια.
1) Οι πρό-βιομηχανικές κοινωνίες εμφανίζουν υψηλούς δείκτες
γεννητικότητας και θνησιμότητας και επομένως χαμηλό ρυθμό
φυσικής αύξησης.
2) Στην πρώιμη εκβιομηχάνιση και αστικοποίηση παρατηρείται
σταδιακή πτώση της θνησιμότητας. Η γεννητικότητα
παραμένει υψηλή. Ο πληθυσμός αυξάνεται θεαματικά.
3) Ύστερα από κάποια χρονική υστέρηση (time-lag) η
γεννητικότητα αρχίζει να μειώνεται. Οι σύγχρονες κοινωνίες
χαρακτηρίζονται από χαμηλούς δείκτες γεννητικότητας και
θνησιμότητας και κατά συνέπεια χαμηλούς (ή ακόμα και
αρνητικούς) ρυθμούς φυσικής αύξησης.
27
Η Δημογραφική Μετάβαση σε 4 στάδια.
28
Η πτώση της θνησιμότητας

 Είναι ευρέως αποδεκτό σήμερα ότι το μεγαλύτερο μέρος της
πτώσης της θνησιμότητας οφείλεται στην εξάλειψη των
μεταδοτικών και μολυσματικών ασθενειών (πανώλη, ευλογιά,
διφθερίτιδα, οστρακιά, φυματίωση κ.α.)
 Παρόλα αυτά υπάρχει διαφωνία για τους λόγους πίσω από την
εξάλειψη αυτών των ασθενειών. Δύο είναι οι επικρατέστερες
εξηγήσεις:
 Άνοδος του βιοτικού επιπέδου που σχετίζεται με τη βιομηχανική
επανάσταση.
 Ιατρική πρόοδος και βελτίωση της δημόσιας και ατομικής
υγιεινής.
29
Η πτώση της γονιμότητας
 Για την κλασική θεωρία της δημογραφικής μετάβασης η
οικονομική ανάπτυξη είναι «εκ των ων ουκ άνευ» για την πτώση
της γονιμότητας.
 Οι αρχικές εξηγήσεις για την πτώση της γονιμότητας μπορούν
να συνοψιστούν στις «θεωρίες της ζήτησης» (demand theories).
 Πιο πρόσφατα δεδομένα όμως από ιστορική έρευνα στην προ-
βιομηχανική και μεταβατική Ευρώπη και από έρευνες στις
αναπτυσσόμενες χώρες αμφισβητούν ότι η οικονομική ανάπτυξη
είναι ο κύριος παράγοντας της πτώσης της γονιμότητας.
 Οι πιο πρόσφατες θεωρίες αναζητούν τους λόγους της πτώσης
περισσότερο σε πολιτιστικούς παρά σε μακρο-οικονομικούς
παράγοντες.
30
Επανεξετάζοντας τη θεωρία
 Η θεωρία της δημογραφικής μετάβασης έχει πολλές ασυνέπειες
οι οποίες ήταν γνωστές στους θεμελιωτές της τη δεκαετία του
1940.
 Παρόλα αυτά η θεωρία αυτή όχι μόνο επιβίωσε αλλά έγινε και ο
κεντρικός πυρήνας της σύγχρονης δημογραφίας, επειδή ενείχε
πολιτικές σκοπιμότητες.
 Όχι μόνο έδειξε τι είχε συμβεί στη Δύση και θα μπορούσε να
συμβεί και αλλού, αλλά επίσης τι όφειλε να συμβεί.
 Η «Δημογραφική μετάβαση» εμφανίστηκε ως άρνηση της
θεωρίας του Μάλθους γιατί έδωσε την ελπίδα ότι η οικονομική
ανάπτυξη θα εξασθένιζε τα υψηλά ποσοστά πληθυσμιακής
αύξησης που στη δεκαετία του 1950 είχαν πάρει τη μορφή
πληθυσμιακής έκρηξης.
31
Επανεξετάζοντας τη θεωρία
 Επομένως, η «δημογραφική μετάβαση» εκτός από το να είναι μια
περιγραφή της ιστορικής εμπειρίας της Δ. Ευρώπης και ένα
μοντέλο πρόβλεψης για τον υπόλοιπο κόσμο, μετατράπηκε σε
εργαλείο πολιτικής επιβολής.
 Υιοθετήθηκε ξεκάθαρα από τον Ο.Η.Ε. όταν το 1957 στην
«έκθεση για την παγκόσμια κοινωνική κατάσταση» κατέτασσε τις
διάφορες χώρες σε τρεις κατηγορίες, οι οποίες ανταποκρινόταν
στις τρεις φάσεις τις δημογραφικής μετάβασης.
32
Τύποι δημογραφικής
μετάβασης.
Πηγή: Chesnais J.C.

(1979) “L’ effet
multiplicatif de la
transtition
demographique”,
Population 6 pp.1138-
1144.
33
Τύποι δημογραφικής
μετάβασης.
% φυσικής
Περίοδος αύξησης
Διάρκεια μέγιστης την Πολλαπλασ
Έναρξη Τέλος (σε έτη) φυσικής βέλτιστη ιαστής
Τυποι μετάβασης Τα Tw Tw-Tα αύξησης περίοδο πληθυσμού
1) Ευρωπαϊκές χώρες
και Ιαπωνία
Νορβηγικό μοντέλο Σουηδία 1815 1965 150 1855-1865 1,6 3,8
Μοντελο Δυτικής-
Κεντρικής Ευρώπης Γερμανία 1875 1965 90 1896-1905 1,5 2,1
Μεσογειακό (ή 1911-13 και
Ανατολικό) Ιταλία 1875 1965 90 1921-30 1,2 2,3
2) Υπερπόντιοι
εποικισμοί Ευρωπαίων ΗΠΑ (1895) 1959 (64)
3) Αναπτυσσόμενες
χώρες
Περίοδος Αρκετά υψηλή: <2,5% Ινδία 1920 2010 90 1961-1971 2,2 3,7
μέγιστης
Υψηλή: 2,5%-3% Αίγυπτος 1946 2010 65 1958-1967 2,6 3,9
φυσικής
αύξησης Πολύ υψηλή:>3% Μεξικό 1920 2000 80 1954-1974 3,4 7
Πηγή: Προσαρμοσμένο από Chesnais J.C. (1979) “L’ effet multiplicatif de la transtition 34
demographique”, Population 6 pp.1138-1144.
Διάλεξη 4: Πληθυσμός και πλουτοπαραγωγικοί πόροι.
1
Ο εποικισμός του πλανήτη
 Ο ανθρώπινος πληθυσμός από την εμφάνιση του homo sapiens
μέχρι και την παλαιολιθική εποχή (30.000 π.Χ.) δεν ξεπερνούσε
τις μερικές εκατοντάδες χιλιάδες. Η εξέλιξη των πρώτων
ανθρώπινων πληθυσμών δεν απεικονίζεται με γραμμική αύξηση
αλλά μάλλον με κυκλικές διακυμάνσεις. Το ετήσιο ποσοστό
αύξησης στα 30.000 χρόνια που προηγήθηκαν της ανακάλυψης
της γεωργίας ήταν μικρότερο από 0,1‰.
 Κάποια ώθηση στο ρυθμό αύξησης του πληθυσμού επήλθε με
την ανακάλυψη της γεωργίας και της κτηνοτροφίας γύρω στο
10.000 π.Χ. Από 5-6 εκατομμύρια, που ήταν γύρω στο 10.000
π.Χ., ο παγκόσμιος πληθυσμός ανήλθε στα 250 περίπου
εκατομμύρια γύρω στο έτος 0.
2
Κοιτίδες αγροτικών επαναστάσεων
3
Αγροτική επανάσταση: ένα μεγάλο άλμα της
ανθρωπότητας ή η μεγαλύτερη απάτη της
ιστορίας;
Συνέπειες της αγροτικής

επανάστασης
 Δημιουργία μόνιμων εγκαταστάσεων. Οι τροφοσυλλέκτες
μετακινούνταν συνεχώς. Οι αγρότες δημιουργήσαν μόνιμους
οικισμούς, οι οποίοι εξελίχτηκαν σε χωριά και σε πόλεις.
 Αναπτύχθηκαν σύνθετες κοινωνικές και πολιτικές δομές πέρα από
το πλαίσιο της φυλής και της ομάδας.
 Με τον καιρό η ανάπτυξη ευρύτερων κοινωνικών πλαισίων
(πόλεις, βασίλεια, κράτη) οδήγησε στην επινόηση του
νομίσματος το οποίο έγινε ο κυριότερος τρόπος συναλλαγών και
έδωσε ώθηση στο εμπόριο και τη συσσώρευση πλούτου.
5
Συνέπειες της αγροτικής
επανάστασης
 Διαμάχες και πόλεμοι: δεν είναι όλες οι εκτάσεις καλλιεργήσιμες
και γόνιμες. Οι άνθρωποι άρχισαν να πολεμάν για την «καλή» γη.
 Καταμερισμός εργασίας ο οποίος οδήγησε σε κοινωνική
διαστρωμάτωση, οικονομική ανισότητα και …καλομαθημένες
ελίτ.
 Εμφάνιση λοιμών και λιμών. Οι μόνιμες εγκαταστάσεις και ο
συνωστισμός στους οικισμούς ευνόησαν την ανάπτυξη
μικροβίων και την εμφάνιση μεταδοτικών και λοιμωδών
ασθενειών. Παρά τη μεγαλύτερη παραγωγή φαγητού ο
άνθρωπος έγινε περισσότερο εξαρτώμενος από τις φυσικές
καταστροφές (ξηρασίες, πλημύρες, θύελλες κτλ.) και οι λιμοί
έγιναν περιοδικό φαινόμενο.
6
Η παγίδα της πολυτέλειας

 Η ζωή του χωριού σίγουρα πρόσφερε κάποια
άμεσα οφέλη στους πρώτους αγρότες, όπως η
καλύτερη προστασία από τη βροχή και το κρύο.
 Ωστόσο για το μέσο άτομο τα μειονεκτήματα
μάλλον ξεπερνούσαν τα πλεονεκτήματα.
 Ποιος ήταν λοιπόν ο λόγος που οι άνθρωποι
στράφηκαν στη γεωργία;
7
Εξέλιξη του πληθυσμού της γης.
Μέση
Μέση ετήσια
Πληθυσμός ετήσια Πληθυσμός αύξηση
Ετος σε εκατ. αύξηση (%) Ετος σε εκατ. (%)
-10000 5 1200 400 0,29
-4000 15 0,03 1340 442 0,08
-3000 150 0,90 1400 375 -0,25
-400 153 0,00 1600 578 0,27
-200 225 0,24 1800 900 0,28
0 252 0,06 1850 1170 0,60
200 257 0,01 1900 1610 0,75
400 206 -0,10 1950 2504 1,11
600 208 0,00 1990 5248 2,74
800 224 0,04 2000 6100 1,62
1000 253 0,06 2005 6483 1,26
Πηγή: Jacques Valin (2002) Ο πληθυσμός της γης, Αθήνα:Gutenberg (σ. 65)
8
Εξέλιξη του πληθυσμού της

Ευρώπης.
Πληθυσμός Μέση ετήσια Πληθυσμός Μέση ετήσια
Έτος σε εκατ. αύξηση (%) Έτος σε εκατ. αύξηση (%)
-400 19 1600 89 0,33
0 31 0,16 1700 95 0,07
200 44 0,21 1750 111 0,34
600 22 -0,13 1800 146 0,63
1000 30 0,09 1850 209 0,86
1200 49 0,32 1900 295 0,82
1340 74 0,36 1950 393 0,66
1400 52 -0,50 2000 510 0,60
1500 67 0,29
Πηγή: προσαρμοσμένο από Livi-Bacci M. (2007) A concise history of world

population . Oxford, Blackwell publishing (σ. 26)
Το πρόβλημα της ες αεί αύξησης του
πληθυσμού.
 Το πρόβλημα της συνεχούς αύξησης του πληθυσμού από τη
μια και των πεπερασμένων πόρων του οικοσυστήματος της γης
από την άλλη, όπως το γνωρίζουμε σήμερα, τέθηκε από
Thomas R. Malthus το 1798.
 Η κεντρική του ιδέα ήταν ότι αν ο πληθυσμός αφεθεί
ανεμπόδιστος αυξάνεται με γεωμετρική πρόοδο, ενώ τα μέσα
συντήρησης αυξάνονται με αριθμητική μόνο πρόοδο.
 Η λύση που πρότεινε ο Malthus ήταν ότι η πληθυσμιακή
αύξηση πρέπει να συγκρατείται με «προσωρινή ή μόνιμη αποχή
από το γάμο, συνοδευόμενη στο ενδιάμεσο διάστημα από
αυστηρά ηθική συμπεριφορά στα θέματα των δύο φύλων»
(προληπτικός φραγμός).
10
Οι νέο-μαλθουσιανοί
 Εμφανίζονται στις αρχές του 19ου αιώνα στην Αγγλία και τις
ΗΠΑ.
 Υποστηρίζουν τη χρήση αντισυλληπτικών μέσων για τον
έλεγχο των γεννήσεων αντί για την «προσωρινή ή μόνιμη
αποχή από το γάμο» που κήρυττε ο Μάλθους.
 Εξελίχτηκαν σε μεγάλο κίνημα με ευρεία απήχηση ως τις μέρες
μας. Η πολιτική ελέγχου των γεννήσεων έχει υιοθετηθεί ακόμα
και από τον ΟΗΕ.
11
Οι προοπτικές του παγκόσμιου
πληθυσμού.
 Η δημογραφική έκρηξη του 20ου αιώνα έχει εξασθενήσει
αλλά ο ρυθμός αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού
παραμένει σχετικά υψηλός (1,14% το 2016).
 Το τρέχων ποσοστό αύξησης συνεπάγεται χρόνο
διπλασιασμού του πληθυσμού 61 χρόνια. Δηλαδή ο
πληθυσμός των 7,5 περίπου δις (2016) θα φτάσει τα 15 δις το
2077, αν ο ρυθμός αύξησης μείνει αμετάβλητος.
 Η τάση όμως του ρυθμού αύξησης είναι πτωτική και δεν
αποκλείεται στο απώτερο μέλλον να δούμε σταθεροποίηση ή
και μείωση του παγκόσμιου πληθυσμού.
 Μέχρι να συμβεί αυτό όμως μπορεί η γη να συντηρήσει τον
υπάρχοντα και τον μελλοντικό πληθυσμό που βαίνει
αυξανόμενος;
http://www.worldometers.info/world-population/
12
Προβολή του παγκόσμιου πληθυσμού

(1998)
13
Η αισιόδοξη σχολή σκέψης
 Η Ester Boserup μελέτησε τις αλλαγές στην τεχνολογία
παραγωγής τροφίμων κατά τα διάφορα στάδια της
πληθυσμιακής αύξησης.
 Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η πληθυσμιακή αύξηση επιφέρει
αύξηση της παραγωγής τροφίμων, γιατί η αυξημένη ζήτηση έχει
πολλαπλά αποτελέσματα: ωθεί στην εντατικοποίηση της
παραγωγής μέσω της ανάπτυξης νέων τεχνολογιών, στην
αξιοποίηση και καλλιέργεια χέρσων εκτάσεων και στην ανάπτυξη
του διεθνούς εμπορίου και της βιομηχανίας.
14
Η σχέση παραγωγής τροφίμων και

πληθυσμιακής αύξησης κατά την Boserup.
15
Η απαισιόδοξη σχολή σκέψης
 Ο Paul και η Anne Ehrlich είναι από τους πιο συνεπείς
υποστηρικτές της απαισιόδοξης σχολής σκέψης.
 Ισχυρίζονται ότι η αύξηση των παραγόμενων αγαθών δεν
μπορεί να ισοσταθμίσει την αύξηση του πληθυσμού σε
μακροχρόνια βάση.
 Δίνουν έμφαση στο γεγονός ότι η παγκόσμια παραγωγή
σιτηρών (η βάση για την ανθρώπινη διατροφή), της οποίας ο
ρυθμός αύξησης ήταν υψηλότερος από αυτόν του πληθυσμού
από το 1950 μέχρι το 1984, δεν ισοσκελίζει πια την
πληθυσμιακή αύξηση. Η σοδειά του 1990, η μεγαλύτερη στην
ιστορία της γης μέχρι τότε, ήταν μικρότερη σε κατά κεφαλήν
απόδοση, από τη σοδειά του 1984.
16
Η απαισιόδοξη σχολή σκέψης

 Η εντατική γεωργία (δυο σοδειές το χρόνο), η
αποψίλωση μεγάλων δασικών εκτάσεων και η υπερ-
βόσκηση έχουν εξαντλήσει τα γόνιμα εδάφη.
 Σύμφωνα με τους Ehrlich η γη δεν μπορεί να
συντηρήσει ούτε τον υπάρχοντα πληθυσμό, ο οποίος
ανερχόταν σε 5,5 δις στις αρχές της δεκαετίας του 1990,
όταν δημοσίευσαν τη μελέτη τους (Ehrlich et al., “Food
Security, Population and Environment” in PDR Vol 19,
No1, March 1993).
 Βλέπουν ως μόνη λύση την άμεση πτώση της
γονιμότητας μέσω του ελέγχου των γεννήσεων και το
σταμάτημα της πληθυσμιακής αύξησης όσον το δυνατόν
γρηγορότερα.
 Οι Ehrlich εκπροσωπούν τη Νέο-Μαλθουσιανή άποψη
για τον πληθυσμό.
17
Ο αντίλογος στους Νέο-μαλθουσιανούς.
 Το επιχείρημα ότι ο κόσμος «θα μείνει» από φαγητό έχει
πολλούς επικριτές.
 Μελέτες έχουν αποδείξει ότι η πρόσφατη μείωση στην κατά
κεφαλή παραγωγή σιτηρών οφείλεται στη λειτουργία του
παγκόσμιου συστήματος εμπορίου.
 Πολλές σιτο-παραγωγές χώρες, βλέποντας τις τιμές των
σιτηρών να πέφτουν, μείωσαν τα καλλιεργήσιμα εδάφη και την
παραγωγή σιτηρών.
 Τεράστιες εκτάσεις καλλιέργειας σιτηρών, κυρίως στις Η.Π.Α.,
αποσύρθηκαν από την παραγωγή με διάφορα προγράμματα
που σκοπό είχαν να μειώσουν την καλλιεργούμενη γη.
18
Ο αντίλογος στους Νέο-μαλθουσιανούς.

 Την ίδια ώρα πολλές περιοχές του Τρίτου Κόσμου (Νότια και
Νοτιο-ανατολική Ασία, Βόρεια Αφρική, Δ. Ασία) αυξάνουν την
κατά κεφαλή παραγωγή σιτηρών.
 Η εστίαση της προσοχής μας στην παραγωγή σιτηρών
συσκοτίζει το γεγονός ότι η παραγωγή άλλων τροφίμων έχει
αυξηθεί και έτσι η παγκόσμια παραγωγή φαγητού αυξάνεται με
ρυθμούς υψηλότερους από αυτούς της πληθυσμιακής αύξησης.
19
Επανεξετάζοντας τις θεωρίες.
 Η γη ως οικοσύστημα έχει πεπερασμένες δυνατότητες
παραγωγής αγαθών.
 Ως εκ τούτου τα διαθέσιμα τρόφιμα είναι περιοριστικός
παράγοντας για την αύξηση του πληθυσμού.
 Σύμφωνα με τους νέο-μαλθουσιανούς ο αυξανόμενος
πληθυσμός εξαντλεί τις πλουτοπαραγωγικές πηγές και οδηγεί σε
λιμούς και περιβαλλοντική υποβάθμιση.
 Η λύση που προτείνουν (οι νέο-μαλθουσιανοί) είναι ο δραστικός
έλεγχος των γεννήσεων τον οποίο θεωρούν ως «εκ των ων ουκ
άνευ» για ένα βιώσιμο μέλλον.
20
Επανεξετάζοντας τις θεωρίες.

 Τις τελευταίες δεκαετίες εμφανίζεται μία διαφορετική
προσέγγιση στο πληθυσμιακό πρόβλημα, ως αντίλογος στους
νέο-μαλθουσιανούς. Η προσέγγιση της κοινωνικής προοπτικής.
 «Είναι η τραγικότητα της φτώχειας που οδηγεί και σε γρήγορη
πληθυσμιακή αύξηση και σε λιμό. Η υψηλή γονιμότητα είναι
μάλλον το αποτέλεσμα παρά η αιτία της φτώχειας»*.
 Αυτή η σχολή σκέψης, παρόλο που δεν παραβλέπει την
ανάγκη για υπηρεσίες οικογενειακού προγραμματισμού στις
αναπτυσσόμενες χώρες, υπογραμμίζει την ανάγκη για
οικονομική ανάπτυξη αυτών των χωρών.
 Οικονομική ανάπτυξη με όρους ανακατανομής στη ροή του
πλούτου από τις αναπτυγμένες στις αναπτυσσόμενες χώρες.
21
3 λόγοι για να αναθεωρήσουμε τις
απόψεις μας για τον «υπερπληθυσμό»
1) Η πληθυσμιακή έκρηξη έχει παύσει.
Ο παγκόσμιος πληθυσμός συνεχίζει να αυξάνεται και
αναμένεται να φτάσει τα 9 δις μέχρι το 2050. Παρόλα
αυτά η εποχή της γρήγορης αύξησης έχει παρέλθει.
Προβλέψεις του ΟΗΕ εκτιμούν ότι ο πληθυσμός
σταδιακά θα σταθεροποιηθεί στα 8,3 δις το 2175.
22

2) Η εστίαση της προσοχής μας στο μέγεθος του πληθυσμού
αποκρύπτει τις αιτίες της φτώχειας και της ανισότητας.
Μία στενή εστίαση στον αριθμό των ανθρώπων:
Συσκοτίζει τους τρόπους με τους οποίους διαφορετικά οικονομικά
και πολιτικά συστήματα λειτουργούν για να διαιωνίζουν τη
φτώχεια και την ανισότητα.
Αγνοεί την κληρονομιά της αποικιοκρατίας και τη συνεχιζόμενη
άνιση σχέση μεταξύ πλούσιων και φτωχών χωρών (δυσμενείς
όροι εμπορικών συναλλαγών, υπέρογκα χρέη).
Δεν λέει τίποτα για τη συγκέντρωση του πλούτου στα χέρια
λίγων. Στα τέλη της δεκαετίας του 1990, οι 225 πλουσιότεροι
άνθρωποι είχαν συνδυασμένο πλούτο πάνω από ένα τρις
δολάρια, ισοδύναμο με το ετήσιο εισόδημα του φτωχότερου
47% του πληθυσμού της γης.
23
3) Οι χρόνιοι λιμοί δεν είναι αποτέλεσμα του υπερπληθυσμού.
Σήμερα η παγκόσμια γεωργία παράγει 17% περισσότερες θερμίδες
ανά άτομο από ό,τι 30 χρόνια πριν. Υπάρχει αρκετή τροφή για
να προσλαμβάνει κάθε άνδρας, γυναίκα και παιδί περισσότερη
από την ημερήσια συνιστώμενη ποσότητα θερμίδων.
Παρόλα αυτά υπάρχουν άνθρωποι που λιμοκτονούν γιατί δεν έχουν
τα μέσα (χρήματα) για να αποκτήσουν τροφή. Σε παγκόσμιο
επίπεδο περισσότεροι από 1,2 δις άνθρωποι ζουν με λιγότερο
από 1$ την ημέρα.
24
Η πληθυσμιακή αύξηση δεν είναι η κύρια

αιτία της περιβαλλοντικής υποβάθμισης.
 Όσον αφορά την κατανάλωση φυσικών πόρων, το
πλουσιότερο 1/5 του κόσμου καταναλώνει 66 φορές
περισσότερο από το φτωχότερο 1/5.
 Οι Η.Π.Α είναι η χώρα που εκπέμπει τη μεγαλύτερη
ποσότητα αερίων του θερμοκηπίου.
 Τα πυρηνικά απόβλητα, τα πυρηνικά όπλα και
αντιδραστήρες αποτελούν την πιο θανάσιμη απειλή για το
περιβάλλον του πλανήτη.
Η γεωργία στον Τρίτο Κόσμο
Εργαζόμενοι στην
γεωργία ως % του Αγροτικός πληθυσμός
συνόλου των εργαζ. ως % του συνόλου
1970 1990 1965 1990
Υποσαχάρια Αφρική 77 72 86 71
Άπω Ανατολή 67 64 81 50
Ν. και Ν.Α. Ασία 70 66 82 74
Μέση Ανατολή και Β.
Αφρική 61 40 65 49
Λατινική Αμερική 41 27 47 29
Τρίτος Κόσμος 66 61 76 56
Πηγή: Dickenson et al. (1996) Geography of the Third World Routledge, London. p.86.
26
Οικονομίες έντασης εργασίας και

οικονομίες έντασης κεφαλαίου.
 Οι παραγωγικές διαδικασίες έντασης εργασίας απαιτούν μεγάλο
αριθμό εργατικού δυναμικού συγκριτικά με τις διαδικασίες
έντασης κεφαλαίου. Η απόδοση της παραγωγής είναι μικρή και
απαιτούν μικρή εξειδίκευση του εργατικού δυναμικού.
 Οι παραγωγικές διαδικασίες έντασης κεφαλαίου απαιτούν
υψηλή επένδυση κεφαλαίου και λίγους εργάτες.
Χρησιμοποιούνται για την παραγωγή αγαθών σε μεγάλη
κλίμακα και είναι αυτοματοποιημένες (κάνουν χρήση
εξειδικευμένων και ακριβών μηχανημάτων)
27
Ποσοστά υποσιτιζόμενου
πληθυσμού 2004-06
http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2010/03/picture.htm
28
Διαδραστικός χάρτης με
ποσοστά υποσιτιζόμενων.
 http://data.worldbank.org/indicator/SN.
ITK.DEFC.ZS/countries?display=map
29
Ποσοστά υποσιτιζόμενου πληθυσμού.
Παγκόσμιος πληθυσμός 1991-2015.
http://faostat3.fao.org/browse/D/*/E
30
Διαθέσιμες θερμίδες ως ποσοστό των θερμίδων

που απαιτούνται (κατά μέσο όρο) για τη
διατροφή ενός ατόμου.
http://faostat3.fao.org/browse/D/*/E
31
Ποσοστά υποσιτιζόμενου
πληθυσμού κατά περιοχή.
Περιοχή 1969-71 1990-92 2005-07
Αναπτυσόμενος κόσμος 37 20 16
Ασία & Ειρηνικός 41 20 16
Λατινική Αμερική &
Καραϊβική 20 12 8
Εγγύς Ανατολή & Β.
Αφρική 23 6 7
Υποσαχάρια Αφρική 36 34 28
Αναπτυγμένος Κόσμος - - <2,5*
Χώρες σε μετάβαση - - 6*
Βιομηχανικές χώρες - - <2,5*
Κόσμος - 16 13
* Τα στοιχεία αναφέρονται στο 2002-04.
33
Υποσιτιζόμενος πληθυσμός (σε εκατομμύρια)

κατά περιοχή.
Περιοχή 1990-92 2005-07
Αναπτυσόμενος κόσμος 826,6 835,2
Ασία & Ειρηνικός 587,9 554,5
Λατινική Αμερική & Καραϊβική 54,3 47,1
Εγγύς Ανατολή & Β. Αφρική 19,6 32,4
Υποσαχάρια Αφρική 164,9 201,2
Αναπτυγμένος Κόσμος 16,7 12,3
Χώρες σε μετάβαση - -
Βιομηχανικές χώρες - -
Κόσμος 843,4 847,5
FAO Statistics Division. http://www.fao.org/economic/ess/ess-data/ess-fs/ess-fadata/en/

Ποσοστά και απόλυτοι αριθμοί του
παγκόσμιου πληθυσμού που υποσιτίζεται.
Πηγή: International Monetary Fund

http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2010/03/picture.htm
35
Η ένταση της πείνας

Διαφορά ανάμεσα στην ελάχιστη διατροφική ενέργεια
(kcal/ημερησίως) και την διατροφική ενέργεια που
προσλαμβάνει κατά μέσο όρο ένα υποσιτιζόμενο άτομο.
Χώρα 1990-92 1995-97 2000-02 2004-06
Αλβανία 180 160 160 160
Αυστραλία 120 130 130 50
Βέλγιο 110 110 100 110
Ελλάδα 110 110 110 110
Κίνα 260 250 250 250
Ινδία 290 270 260 260
Κονγκό 310 320 260 250
Αργεντινή 130 120 130 200
FAO Statistics Division. http://www.fao.org/economic/ess/ess-data/ess-fs/ess-fadata/en/ 36
Διάλεξη 5: Αστικοποίηση
Αστικοποίηση (Urbanisation)
 Αστικοποίηση είναι η αύξηση του ποσοστού των ανθρώπων
που διαμένουν στις πόλεις.
U
 Δείκτης αστικοποίησης u  100
P
 Ο δείκτης αστικοποίησης εκφράζει τον αστικό πληθυσμό (U)
ως ποσοστό % επί του συνολικού πληθυσμού (P).
 Η αστικοποίηση συμβαίνει εξαιτίας της μετακίνησης του
πληθυσμού από τις αγροτικές στις αστικές περιοχές.
 Η διαδικασία της αστικοποίησης συνήθως βρίσκεται σε
εξέλιξη όταν μία χώρα είναι ακόμα αναπτυσσόμενη.
2
Αστικοποίηση και οικονομική
ανάπτυξη
 Η αστικοποίηση στη Δ. Ευρώπη άρχισε στα τέλη του 18ου
αιώνα και συντελέστηκε εξαιτίας της βιομηχανικής
επανάστασης.
 Στις περισσότερες αναπτυσσόμενες χώρες μέχρι πριν από
μερικές δεκαετίες ο δευτερογενής τομέας της οικονομίας δεν
ήταν αναπτυγμένος.
 Παρόλα αυτά οι πόλεις στον αναπτυσσόμενο κόσμο
μεγεθύνθηκαν με τρομερούς ρυθμούς στο 2ο μισό του 20ού
αιώνα.
 Αυτού του είδους η αστικοποίηση ονομάστηκε «νόθα
αστικοποίηση» και είναι χαρακτηριστικό των μη-βιομηχανικών
χωρών.
3

ανάπτυξη.
 Πριν το 1950 η αστικοποίηση ήταν χαρακτηριστικό των
βιομηχανικά αναπτυγμένων χωρών της Δύσης.
 Από το 1950 και μετά η διαδικασία της αστικοποίησης
εξελίσσεται με γρήγορους ρυθμούς στις αναπτυσσόμενες
χώρες της Λατινικής Αμερικής αλλά και σε μέρη της Αφρικής
και της Ασίας.
Βαθμός αστικοποίησης
1950 1990
Αναπτυγμένες χώρες 53% 74%
Αναπτυσσόμενες χώρες 17% 34%
Σύνολο 30% 51%
4
Ποσοστά αστικού πληθυσμού σε αναπτυγμένες
και αναπτυσσόμενες περιοχές. 1955-2010.
Περιοχή 1955 2010 % αύξησης
Αφρική 16,4 39,9 143,3
Ασία 18,2 42,5 133,5
Λ. Αμερική 45,1 79,4 76,1
Β. Αμερική 67,0 82,1 22,5
Ευρώπη 54,0 72,6 34,4
Ωκεανία 64,1 70,6 10,1
Πηγή: Williams G. et al. (2009) Geographies of Developing Areas. The Global South in
a changing world. Routledge, London and New York, p.166

ανάπτυξη.
Εργαζόμενοι σε κάθε τομέα ως % του
συνόλου των εργαζομένων
% αστικού ετήσιος ρυθμός
πληθυσμού αστικοποίησης
Χώρα (2010) 2010-2015 Πρωτογενής Δευτερογενής Τριτογενής
Βέλγιο 97 0,4 2 22,1 77,2
Ελλάδα 61 0,6 12,4 22,4 65,1
Η.Β. 80 0,7 1,4 18,2 80,4
Βραζιλία 87 1,1 20 14 66
Η.Π.Α. 82 1,2 0,7 (20,3) 79
Κίνα 47 2,3 38,1 27,8 34,1
Ινδία 30 2,4 52 14 34
Πακιστάν 36 3,1 43 20,3 36,6
Κονγκό 35 4,5
Αφγανιστάν 23 4,7 78,6 5,7 15,7
Πηγή: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/index.html
7
Τα παράδοξα της αστικοποίησης
Πηγή: http://www.diariodelviajero.com/cultura/visita-a-las-favelas-de-brasil
8
Προσχεδιασμένες Πρωτεύουσες (Purpose-

build Capital cities)
Πηγή: http://en.wikipedia.org/wiki/File:0741_NOV_B_05_Esplanada_dos_Ministerios_Brasilia_DF_03_09_1959.jpg
9
Οι 15 πολυπληθέστερες πόλεις
του κόσμου (2011).
10
Αιτίες της αστικοποίησης στις

αναπτυσσόμενες χώρες.
 Η έξοδος του αγροτικού πληθυσμού προς τα αστικά κέντρα
συντελείται σε μαζική κλίμακα εξαιτίας της πληθυσμιακής πίεσης
και της έλλειψης πόρων στις αγροτικές περιοχές. Αυτοί είναι οι
λεγόμενοι παράγοντες «απώθησης» από μια περιοχή.
 Οι πόλεις λειτουργούν ως πόλοι έλξης. Οι κάτοικοι των
αγροτικών περιοχών συχνά πιστεύουν ότι το βιοτικό επίπεδο στις
αστικές περιοχές είναι καλύτερο. Συνήθως διαψεύδονται.
Αναζητάν στις πόλεις πιο καλοπληρωμένες δουλειές, καλύτερη
υγειονομική περίθαλψη και εκπαίδευση.
11
Χαρακτηριστικά της αστικοποίησης στις
αναπτυσσόμενες χώρες.
 Πελώρια συγκέντρωση του πληθυσμού της χώρας σε μία μόνο
πόλη (συνήθως την πρωτεύουσα).
 Όπου υπάρχουν δύο μεγάλες πόλεις περίπου ίσου μεγέθους η μία
είναι συνήθως η πρωτεύουσα και η δεύτερη το κύριο λιμάνι της
χώρας.
 Οι περισσότερες μεγάλες πόλεις αναπτύχθηκαν την εποχή της
αποικιοκρατίας και αποτέλεσαν πύλες εισόδου για το εμπόριο και
τον ευρωπαϊκό ιμπεριαλισμό.
 Πολλές τριτοκοσμικές πόλεις παραμένουν προ-βιομηχανικές στις
οικονομικές τους δραστηριότητες.
12
Οι περισσότερες από τις μεγάλες πόλεις του

κόσμου βρίσκονται στον Τρίτο Κόσμο.
Πηγή: http://filipspagnoli.wordpress.com/2008/11/23/human-rights-facts-81-poverty-and-urbanization/
Ανεργία και εργασία στις πόλεις του
Τρίτου κόσμου.
 Η πολιτική υποκατάστασης των εισαγωγών που ακολουθήθηκε
σε χώρες της Λατινικής Αμερικής είχε ως αποτέλεσμα τη
συγκέντρωση κατασκευαστικών δραστηριοτήτων στις μεγάλες
πόλεις. Πολυεθνικές εταιρίες που κατασκευάζουν αυτοκίνητα,
ηλεκτρικές συσκευές και καταναλωτικά αγαθά έχουν
εργοστάσια σε πόλεις της Λατινικής Αμερικής εδώ και πολλές
δεκαετίες.
 Παρόλα αυτά, η αποδέσμευση αγροτικού εργατικού δυναμικού
δεν συνοδεύτηκε από την ανάλογη προσφορά θέσεων εργασίας
στις πόλεις.
 Οι νεαροί μετανάστες των παραγκουπόλεων επιβιώνουν χάρη
στο θεσμό της εκτεταμένης οικογένειας και σε παρασιτικές
δραστηριότητες του τριτογενούς τομέα.
14
Ανεργία και εργασία στις πόλεις του

Τρίτου κόσμου.
 Οι περισσότερες χώρες του Τρίτου Κόσμου
χαρακτηρίζονται από ένα υπερ-διογκωμένο σώμα
δημοσίων υπαλλήλων συγκεντρωμένο στις πρωτεύουσες.
 Η κεντρική κυβέρνηση και η τοπική αυτοδιοίκηση είναι σε
πολλές περιπτώσεις ο κύριος εργοδότης του αστικού
εργατικού δυναμικού.
 Τα περισσότερα προγράμματα δομικής αναδιάρθρωσης
του Δ.Ν.Τ. στις αναπτυσσόμενες χώρες στοχεύουν στο να
περιορίσουν το υπερ-διογκωμένο και σπάταλο κράτος.
15
Συνθήκες στέγασης
 Μόνο η ανώτερη και μεσαία τάξη στις Τριτοκοσμικές πόλεις
έχει τη δυνατότητα (εισόδημα, εργασιακή σταθερότητα και
δανειοληπτική ικανότητα) να αγοράσει ή να νοικιάσει κατοικία
με τις βασικές υποδομές.
 Η εργατική τάξη και ο περιθωριακός αστικός πληθυσμός είτε
νοικιάζουν δωμάτια σε πυκνοκατοικημένες και
υποβαθμισμένες συνοικίες στα κέντρα των πόλεων είτε ζουν
σε τενεκεδουπόλεις στις παρυφές των πόλεων.
 Το ποσοστό ιδιοκατοίκησης αποτελεί έναν δείκτη (αν και όχι
πάντα αξιόπιστο) οικονομικής ανάπτυξης της πόλης.
16
Συνθήκες στέγασης
 Θα πρέπει να γίνει διάκριση ανάμεσα στις:
 Παραγκουπόλεις (Shanty towns) και
 Τενεκεδουπόλεις (Squatter settlements)
17
Rohincha, μία από τις
«φαβέλες» του Rio de Janeiro
Photograph: Richard Heathcote/Getty Images

http://www.theguardian.com/football/blog/2014/jun/23/favela-residents-world-cup-home-stays-fans#img-1 18
Οι πλούσιοι και οι φτωχοί του Σάο Πάολο.
19
Αστικός πληθυσμός και πληθυσμός
τενεκεδουπόλεων, 2001.
Πληθυσμός
τενεκεδουπόλεων
Αστικός ως % του αστικού
πληθυμός (%) πληθυσμού
Β. Αφρική 52 28,2
Υποσαχάρια Αφρική 34,6 71,9
Λατινική Αμ. & Καραϊβική 75,8 31,9
Α. Ασία 39,1 36,4
Α. Ασία (εκτός Κίνας) 77,1 25,4
Νότιο-Κεντρική Ασία 30 58
Ν.Α. Ασία 38,3 28
Δυτική Ασία 64,9 33,1
Ωκεανία (εκτός Αυστραλίας & Ν. Ζηλ.) 26,7 24,1
Κόσμος 47,7 31,6
Πηγή: Προσαρμοσμένο από UN-Habitat (2003) Slums of the World: The face of urban poverty in the New
Millennium? Nairobi: UN-Habitat στο Williams G. et al. (2009) Geographies of Developing Areas. The Global South in
a changing world. Routledge, London and New York, p.247 20
Χαρακτηριστικά των
τενεκεδουπόλεων
 Αυθαίρετες κατασκευές σε καταπατημένη γη (είτε δημόσια
είτε, λιγότερα συχνά, ιδιωτική).
 Συνήθως βρίσκονται στις παρυφές των πόλεων.
 Δεν έχουν βασικές υποδομές (ύδρευση, αποχέτευση,
δημόσια συγκοινωνία, ηλεκτροδότηση κτλ)
 Στεγάζουν πάνω από το 40% του αστικού πληθυσμού σε
κάποιες αναπτυσσόμενες χώρες.
 Συχνά λειτουργούν ως τόποι υποδοχής μεταναστών από την
ύπαιθρο.
21
Χαρακτηριστικά των
παραγκουπόλεων
 Υποβαθμισμένες συνοικίες που βρίσκονται συνήθως στο
κέντρο ή γύρω από το κέντρο των πόλεων.
 Διαθέτουν βασικές υποδομές έστω και με τη μορφή
κοινόχρηστων χώρων (κοινόχρηστοι χώροι υγιεινής,
δρόμοι, ηλεκτροδότηση).
 Κάποιες από αυτές τις συνοικίες έχουν κτιστεί από το
κράτος με τη μορφή εργατικών κατοικιών.
22
Tα superbloques του Καράκας
Πηγή: http://www.elmundo.com.ve/noticias/economia/politica/fotos---las-obras-que-dejo-marcos-
perez-jimenez.aspx
23
Tα superbloques του Καράκας
24
Εγκληματικότητα στη Βενεζουέλα

(Ανθρωποκτονίες ανά 100.000 κατοίκους)
25
Εγκληματικότητα στη Βενεζουέλα (Απαγωγές
ανά έτος).
26
Καράκας, 2007.
27
Κοινωνική διαστρωμάτωση
των πόλεων
 Τριμερής διαστρωμάτωση:
 Ευρωπαϊκή ή εξευρωπαϊσμένη ελίτ
 Μικρή αλλά αυξανόμενη μεσαία τάξη
 Τεράστια κατώτερη τάξη η οποία χωρίζεται από τις δύο
προηγούμενες από ένα αγεφύρωτο οικονομικό και κοινωνικό
χάσμα.
28
Χωροταξική διαστρωμάτωση των

πόλεων
 Προ-βιομηχανικές πόλεις:
 Συγκέντρωση της άρχουσας τάξης στο κέντρο της πόλης, όπου
βρίσκονται κυβερνητικά και κρατικά κτήρια. Απουσία
επιχειρήσεων από το κέντρο.
 Μικρή χωροταξική διαφοροποίηση με βάση τις συντεχνίες ή
τους οικογενειακούς δεσμούς.
 Συγκέντρωση των κατώτερων στρωμάτων στις παρυφές των
πόλεων.
29
Χωροταξική διαστρωμάτωση
των πόλεων
 Σύγχρονες μετα-βιομηχανικές πόλεις:
 Μετακίνηση των ελίτ από το κέντρο σε πολυτελή
προάστια.
 Συγκέντρωση των λαικών μαζών σε πυκνοκατοικημένα
συγκροτήματα κοντά στο κέντρο της πόλης ή σε
περιφερειακές τενεκεδουπόλεις και κρατικές «εργατικές
κατοικίες».
30
Τενεκεδούπολη στο Soweto, Νότια Αφρική

2005.
31
Kibera, η μεγαλύτερη παραγκούπολη της
Αφρικής.
32
Παιδιά και ανοιχτοί οχετοί στην Kibera.
33
Διάλεξη 6: Εσωτερικές αλληλεπιδράσεις και διεθνείς
σχέσεις.
Το εμπόριο πριν την

Ευρωπαϊκή εξάπλωση
Αρχικά περιοριζόταν σε ανταλλαγή προϊόντων σε
τοπικό επίπεδο.
Σταδιακά αντικαταστάθηκε από πιο οργανωμένα
εμπορικά συστήματα με καταμερισμό εργασίας
μεταξύ παραγωγών και εμπόρων
Το εμπόριο ως οικονομική πρακτική υπήρχε πολύ
πριν την Ευρωπαική εξάπλωση.
Ο μουσουλμανικός κόσμος (ο οποίος εκτεινόταν
από το σημερινό Μαρόκο μέχρι την Ινδονησία) είχε
αναπτύξει δίκτυα εμπορικών δρόμων σε ξηρά και
θάλασσα.
Πολλά προ-αποικιακά κράτη (Ινδική χερσόνησος,
Κίνα, Δυτική Αφρική) ήταν εμπορικές
Πηγή:http://www.g
oogle.gr/imgres?img
url=http://www.nati
onalgeographic.com
/resources/ngo/map
s/view/images/africa
m.jpg&imgrefurl=htt
p://www.adiyamanli
.org/MapofTurkey/ul
keler_haritalari.htm
&h=546&w=462&sz
=80&tbnid=mBzsMb
akFGPX6M:&tbnh=1
33&tbnw=113&prev
=/search%3Fq%3D
natural%2Bmap%2
Bof%2Bafrica%26tb
m%3Disch%26tbo
%3Du&zoom=1&q=
natural+map+of+af
rica&hl=el&usg=__F
KQ2HjIw5esQPD4Ft
eAkDJQUFL8=&sa=
X&ei=FUGUTeCOOM
jcsgbq6tDBCA&ved
=0CB0Q9QEwAQ
Βασικά χαρακτηριστικά
χωροταξικής (εμπορικής)
δομής
 Κόμβοι (nodes): σημεία συναλλαγών και ελέγχου.
Π.χ. λιμάνια, σιδηροδρομικοί σταθμοί, εμπορικές
πόλεις κτλ.
 Συνδέσεις (linkages): δρόμοι, δίκτυα
τηλεπικοινωνιών κτλ.
 Ιεραρχήσεις (hierarchies): αγροτικό μονοπάτι >
αυτοκινητόδρομος >εθνική οδός.
Κύριες εμπορικοί οδοί,
1400-1800.
Πηγή: http://www.thoughtleader.co.za/wp-content/uploads/2008/04/global-trade-routes-1400-1800.png
Το εμπορικό τρίγωνο την εποχή του

δουλεμπορίου (16ος -19ος αιώνας)
Ιμπεριαλισμός, εξάρτηση
και υπανάπτυξη.
 Σύμφωνα με την κλασική θεωρία του Μαρξισμού, η πάλη
των τάξεων είναι το κλειδί για να ερμηνεύσουμε την
κοινωνική δομή και τη διαδικασία ανάπτυξης μιας
κοινωνίας.
 Οι κοινωνίες (σύμφωνα με τον Κ. Μαρξ) εξελίσσονται
γραμμικά από τις προ-καπιταλιστικές, στις καπιταλιστικές
με τελικό σκοπό τις σοσιαλιστικές.
 Σε κάθε στάδιο η παραγωγή οργανώνεται με διαφορετικό
τρόπο μέσα στο εκάστοτε νομικό και πολιτιστικό πλαίσιο
(τρόπος παραγωγής).
 Ο καπιταλισμός βασίζεται στο διαχωρισμό της κοινωνικής
τάξης που κατέχει τα μέσα παραγωγής (γη, μηχανήματα,
εργοστάσια κτλ.) και της τάξης που βασίζεται στη μισθωτή
εργασία για να επιβιώσει.
Ιμπεριαλισμός, εξάρτηση
και υπανάπτυξη.
 Για τους Μαρξιστές ο καπιταλισμός είναι ένα μη-βιώσιμο
σύστημα γιατί απαιτεί ολοένα και περισσότερες αγορές
για να διοχετεύει τα προϊόντα που παράγονται με σκοπό
το κέρδος.
 Ο Vladimir Illych Lenin ισχυρίστηκε ότι ο ιμπεριαλισμός
είναι ένα στάδιο του καπιταλισμού που σκοπό έχει να
φέρει νέες περιοχές στο σύστημα παραγωγής και
κατανάλωσης, αλλά σταδιακά οι νέες αγορές θα
εξαντληθούν και το καπιταλιστικό σύστημα θα
καταρρεύσει.
 Νεότεροι θεωρητικοί που υιοθέτησαν τις μαρξιστικές
θεωρίες, ισχυρίστηκαν ότι η εξάπλωση του καπιταλισμού
στον «Φτωχό Νότο» δημιούργησε ανισότητες και έφερε
σε δυσμενή θέση τις χώρες του Νότου.
Οι οργανισμοί του Bretton
Woods
Αριθμός
Όνομα μελών Σύστημα λήψης αποφάσεων Ρόλος
Να προάγει την παγκόσμια
οικονομική ανάπτυξη και
Βασίζεται στις οικονομικές συνεισφορές σταθερότητα μέσω
(μεγαλύτερη συνεισφορά σημαίνει μεγαλύτερο επιτήρησης, τεχνικής βοήθειας
International Monetary Fund 184 μερίδιο ψήφου) και δανείων.
Οι 5 μεγαλύτεροι μέτοχοι (ΗΠΑ, Ιαπωνία, Η.Β.,
The world Bank (αρχικά The Γαλλία, Γερμανία) έχουν έναν αντιπρόσωπο η
International Bank for καθεμιά στο Διοικητικό Συμβούλιο. Τα
Recontruction and υπόλοιπα 179 μέλη ψηφίζουν για 19 θέσεις στο Να παρέχει βοήθεια στις
Development, IBRD) 184 Δ.Σ. αναπτυσσόμενες χώρες.
Να προάγει το ελεύθερο
General Agreement on εμπόριο αγαθών και
Tariffs and Trade (GATT) υπηρεσιών.
Αντικατέστησε το GATT το
152 1995. Προάγει ένα διαφανές
World Trade Organization (Ιούνιος Κάθε μέλος έχει αντιπρόσωπο. Κάθε μέλος έχει και βασισμένο σε κανόνες
(WTO) 2008) ψήφο. εμπορικό σύστημα.
Πηγή: προσαρμοσμένο από Williams G. et al. (2009) Geographies of Developing Areas. The Global South in a changing world.
Routledge, London and New York, p.107
Τα κυριότερα όργανα του

Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών.
 General Assembly (Γενική Συνέλευση): όλα τα μέλη

αντιπροσωπεύονται με ισότιμη ψήφο. Προβαίνει σε
συστάσεις επί διαφόρων θεμάτων που περιλαμβάνονται
στον Καταστατικό Χάρτη. Δεν έχει την εξουσία της επιβολής
συγκεκριμένων ενεργειών σε οποιαδήποτε κυβέρνηση
κράτους μέλους.
 Security Council (Συμβούλιο Ασφαλείας):έχει ως αποστολή τη
διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας.
 Secretariat (Γενική Γραμματεία): έχει διοικητικό και πολιτικό
χαρακτήρα. Ο γενικός γραμματέας του ΟΗΕ παίζει
σημαντικό διπλωματικό ρόλο.
 Economic and Social Council (Οικονομικό και Κοινωνικό
Συμβούλιο)
 International Court of Justice (Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης):
Εκδικάζει διενέξεις μεταξύ κρατών (όχι ατόμων).
Μορφές διεθνούς ροής
κεφαλαίου.
 Foreign direct investment (Απευθείας ξένη επένδυση).
 International Bank Lending (Διεθνείς Τραπεζικός Δανεισμός)
 International bonds (Διεθνή ομόλογα)
 International equities (Μετοχές εταιριών που διατίθενται
προς πώληση σε διεθνείς πελάτες).
 Derivatives (Παράγωγα).
 Official development assistance (Επίσημη αναπτυξιακή
βοήθεια)
 Remittances (Εμβάσματα)
Χωροταξικές και τομεακές

αλληλεπιδράσεις της οικονομίας μιας
αναπτυσσόμενης χώρας.
Παγκόσμια οικονομία
Εθνική οικονομία
Εμπορικός Επίσημος
τομέας τομέας
Παραγωγικός
τομέας Ανεπίσημος
τομέας
Αγροτική Αστική οικονομία

οικονομία
Πρώτες ύλες και
πρωτογενή προϊόντα.
 Μέχρι και τη δεκαετία του 1970 ο «Φτωχός Νότος» είχε
σχετισθεί με τις πρώτες ύλες και τα γεωργικά προϊόντα.
 Η εξάρτηση από τις εξαγωγές πρωτογενών προϊόντων
θεωρείται μη επιθυμητή για την οικονομική ανάπτυξη και
τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης.
 Αυτό δεν έχει να κάνει με κάποιο μειονέκτημα των
πρωτογενών προϊόντων αλλά με τον τρόπο που
κοστολογούνται συγκριτικά με άλλα αγαθά και υπηρεσίες
στην καπιταλιστική οικονομία.
 Η εξαγωγή πρωτογενών προϊόντων σημαίνει ότι η
προστιθέμενη αξία που θα μπορούσαν να έχουν αυτά τα
προϊόντα αν επεξεργαστούν και τυποποιηθούν χάνεται για
τη χώρα που τα εξάγει.
Πολιτική υποκατάστασης των

εισαγωγών (Import Substitution
Industrialization: ISI)
To μοντέλο
“Ambassador” της
κρατικής
Hindustan είναι
ένα παράδειγμα
της πολιτικής ISI.
Παράγεται
σχεδόν
απαράλλακτο
από το 1958
μέχρι σήμερα.
Απευθείας ξένες επενδύσεις (FDI) και
ο νέος διεθνής καταμερισμός
εργασίας.
 Από τη δεκαετία του 1970 και μετά η πολιτική
υποκατάστασης εισαγωγών δεν μπορούσε να
λειτουργήσει για μια σειρά από λόγους που έχουν να
κάνουν με οικονομικές συγκυρίες (πετρελαϊκή κρίση
του 1973, αδυναμία των εγχώριων αγορών να
απορροφήσουν τα βιομηχανικά προϊόντα τους,
αποβιομηχάνιση).
 Καθώς οι περισσότερες αναπτυσσόμενες χώρες υπερ-
χρεώθηκαν, αναγκάστηκαν να καταφύγουν στο Δ.Ν.Τ.
και να ακολουθήσουν προγράμματα δομικής
αναδιάρθρωσης (SAPs) τις δεκαετίες του 1980 και του
1990.
 Ως εκ τούτου εγκατέλειψαν τις πολιτικές
υποκατάστασης των εισαγωγών και άνοιξαν τις
Απευθείας ξένες επενδύσεις (FDI) και

ο νέος διεθνής καταμερισμός
εργασίας.
 Οι ξένες επενδύσεις (FDI) πρόσφεραν ροή κεφαλαίου,
θέσεις εργασίας και γρήγορη οικονομική ανάπτυξη στις
αναπτυσσόμενες χώρες, και ένα καινούριο διεθνή
καταμερισμό εργασίας.
 Ο δευτερογενής τομέας της οικονομίας μετακινείται
ολοένα και περισσότερο από τις αναπτυγμένες στις
αναπτυσσόμενες χώρες όπου το κόστος παραγωγής
είναι πολύ χαμηλότερο.
 Περιοχές που ευνοήθηκαν από αυτό το νέο
καταμερισμό εργασίας είναι κυρίως η Ανατολική και
Νότια Ασία, η Λατινική Αμερική και η Καραϊβική.
Αντίθετα η Αφρική και η Μέση Ανατολή έχουν
αποκλειστεί ή μετέχουν πολύ λίγο σε αυτή τη
διαδικασία.
Παράδειγμα FDI: Σιδηρόδρομος Τανζανία-Ζάμπια
(TAZARA Railway). s
Το σιδηροδρομικό δίκτυο της

Τανζανίας
1000mm gauge,
1067mm gauge
(TAZARA)
Πηγή: https://en.wikipedia.org/wiki/TAZARA_Railway
Ο κεντρικός σταθμός του TAZARA στο
Dar Es Salaam
Διάλεξη 7: Αναπτυξιακά προγράμματα: Ο ρόλος του κράτους

και ο ρόλος της αγοράς.
Οικονομικός σχεδιασμός
 Ο ρόλος του κράτους είναι σημαντικός στη διαδικασία
σχεδιασμού.
 Κεντρικός σχεδιασμός και αναγκαστική εφαρμογή του από
όλους τους πολίτες υπήρχε στα κομμουνιστικά καθεστώτα.
 Στα κομμουνιστικά καθεστώτα το κράτος ελέγχει ή έχει
υπό την ιδιοκτησία του τα μέσα παραγωγής και ο
οικονομικός σχεδιασμός περιλαμβάνει όλη την οικονομία.
 Σε οικονομίες ελεύθερης αγοράς ο έλεγχος του κράτους
περιορίζεται σε συγκεκριμένους τομείς της οικονομίας. Ο
ρόλος της κυβέρνησης είναι να παρέχει κίνητρα και να
δίνει οδηγίες για να επιτευχθούν οι επιθυμητοί στόχοι στον
ιδιωτικό τομέα.
Αγορές και ελεύθερο εμπόριο

 Η θεωρία της «αγοράς» βασίζεται στην αντίληψη ότι ο
πιο αποτελεσματικός τρόπος για τη διαχείριση των
πλουτοπαραγωγικών πόρων (γη, τροφή, στέγη,
υπηρεσίες) είναι η «ελεύθερη αγορά».
 Οι τιμές των προϊόντων και τα επίπεδα των μισθών
καθορίζονται από τη σχέση μεταξύ προσφοράς και
ζήτησης.
 Αν η προσφορά ενός προϊόντος αυξηθεί, η τιμή του
μειώνεται. Αν το προϊόν σπανίζει (μειωμένη προσφορά),
τότε η τιμή του είναι πιθανό να αυξηθεί.
 Οι ίδιες αρχές της προσφοράς και της ζήτησης διέπουν και
το επίπεδο των μισθών.
Το «συγκριτικό πλεονέκτημα» του David
Ricardo (1772-1823)
Δομή του οικονομικού

σχεδιασμού
 Σχέδιο (plan): αναφέρεται στην οικονομία ως σύνολο.
Μπορεί να διαιρείται σε τομείς π.χ. πρωτογενής,
δευτερογενής κτλ. (τομεακός σχεδιασμός) ή περιοχές της
χώρας (περιφερειακός σχεδιασμός)
 Πρόγραμμα (programme) : λεπτομερής καθορισμός
συγκεκριμένων στόχων που πρέπει να επιτευχθούν μέσα
στους τομείς ή τις περιφέρειες.
 Μελέτη (project): τα επιμέρους συστατικά που όλα μαζί
αποτελούν το πρόγραμμα.
Ο οικονομικός σχεδιασμός στον Τρίτο
κόσμο.
 Από τη δεκαετία του 1950 μέχρι αυτή του 1980 οι
περισσότερες αναπτυσσόμενες χώρες ακολούθησαν μια
μορφή κεντρικού σχεδιασμού.
 Από τη δεκαετία του 1980 ο ρόλος του κράτους
περιορίζεται και δίνεται έμφαση στις δυνάμεις της αγοράς.
 Αυτή η αλλαγή σχετίζεται με την άνοδο του μονεταρισμού
στο Δυτικό κόσμο.
 Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μειωθεί ο ρόλος του κράτους,
να ιδιωτικοποιηθούν κρατικές επιχειρήσεις οι οποίες ήταν
επιχορηγούμενες και αναποτελεσματικές.
Φράγματα και υδροηλεκτρικά εργοστάσια:

οι «ναοί» της σύγχρονης ανάπτυξης;
Φράγματα και υδροηλεκτρικά εργοστάσια: οι «ναοί»
της σύγχρονης ανάπτυξης;
 Σε χώρες που πλήττονται από ξηρασίες και εξαρτώνται από τις

βροχές των μουσώνων, όπως η Ινδία, αρδευτικά έργα μεγάλης
κλίμακας φαίνεται ότι προσφέρουν μία λύση στο πρόβλημα της
αργής αγροτικής ανάπτυξης.
 To 1961 o πρωθυπουργός της Ινδίας Jawaharlal Nehru
εγκαινίασε το Sardar Sarovar Project. 30 μεγάλα φράγματα (το
μεγαλύτερο εκ των οποίων ύψους 138 μέτρων), 135 μεσαίου
μεγέθους και 3000 μικρά θα χτίζονταν στην κοιλάδα Narmada,
θα ηλεκτροδοτούσαν τεράστιες περιοχές και θα έβαζαν την
Ινδία σε τροχιά ανάπτυξης.
 Παρόλα αυτά, τα φράγματα δημιούργησαν κοινωνικές
παθογένειες, εκτοπίζοντας εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους
στους περισσότερους από τους οποίους δεν δόθηκε καμία
αποζημίωση.
Το «φράγμα των τριών φαραγγιών» στην

Κίνα.
Νότια Κορέα: Δημογραφικό και
κοινωνικό προφίλ 2018.
 Πληθυσμός: 51.418.097 (2018)
 Αστικός πληθυσμός: 81,5% (2018)
 IMR: 3/1000 (2015)
 Προσδοκία ζωής κατά τη γέννηση: 82,5 χρόνια.
 Ποσοστό εγγράμματου πληθυσμού 15+: 97,9%
 Κατά κεφαλή ΑΕΠ (Μ.Α.Δ.): 39.500$ (2017)
 Ανεργία: 3,2% (2012). 3,5% (2015). 3,7% (2017)
 Απασχολούμενοι κατά τομέα : Πρωτογενής 4,8 %
Δευτερογενής: 24,6%
Τριτογενής: 70.2%
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ks.html
Κεντρικός σχεδιασμός: το
παράδειγμα της Ν. Κορέας.
 Αποικία της Ιαπωνίας (1910-1945) με παραδοσιακή αγροτική
οικονομία.
 Καταστροφικός πόλεμος με τη Β. Κορέα (1950-1953) από
τον οποίο αναδύθηκε η Ν. Κορέα, ένα από τα φτωχότερα
κράτη του κόσμου το 1953.
 Μέχρι τα τέλη του 20ου αιώνα είχε γίνει ένα από τα
πλουσιότερα κράτη της Ασίας και ανήκει στις λεγόμενες
«οικονομίες της Τίγρης».
 Η γρήγορη και θεαματική οικονομική ανάπτυξη επιτεύχθηκε
υπό την σιδηρά πυγμή του στρατηγού Park Ching-hee, ο
οποίος κυβέρνησε με στρατιωτική δικτατορία τη Ν. Κορέα
από το 1961 μέχρι το 1979.
Κεντρικός σχεδιασμός: το
παράδειγμα της Ν. Κορέας.
 Στις δεκαετίες του 1960 και 1970 η οικονομία της Ν. Κορέας
αυξανόταν με απίστευτο ρυθμό (8% ετησίως κατά μέσο όρο).
 Ο κεντρικός σχεδιασμός άρχισε με πολιτική υποκατάστασης των
εισαγωγών.
 Αυτή η πολιτική εγκαταλείφτηκε εν μέρει για χάρη της
παραγωγής εξαγώγιμων προϊόντων.
 Το οικονομικό θαύμα της Ν. Κορέας επιτεύχθηκε με πολύ μεγάλο
κόστος των πολιτικών ελευθερίων και των συνθηκών εργασίας
και διαβίωσης των πολιτών της.
 Οι πολιτικοί αντίπαλοι και οι φωνές διαμαρτυρίας καταστέλλονταν
με τη βία και η εργατική νομοθεσία ήταν πλημμελής.
 Δημοκρατικές εκλογές στη Ν. Κορέα έγιναν για πρώτη φορά το
1987.
Κριτήρια καλής διακυβέρνησης

 Λόγος και λογοδοσία: ο βαθμός στον οποίο οι πολίτες
συμμετέχουν στην επιλογή της κυβέρνησής τους και η ελευθερία
της έκφρασης, η ελευθερία του τύπου κτλ.
 Πολιτική σταθερότητα και απουσία βίας.
 Αποτελεσματικότητα της κυβέρνησης: η ποιότητα των δημόσιων
υπηρεσιών και ο βαθμός ανεξαρτησίας τους από πολιτικές πιέσεις.
 Ποιότητα παρεμβατικών πολιτικών: η ικανότητα της κυβέρνησης
να εφαρμόζει υγιείς πολιτικές και ρυθμίσεις που προάγουν την
ανάπτυξη του ιδιωτικού τομέα.
 Επιβολή νόμου: (συμπεριλαμβάνει και την εμπιστοσύνη που
έχουν οι πολίτες στην αστυνομία και τα δικαστήρια).
 Έλεγχος διαφθοράς.
Κατάταξη των κρατών με κριτήριο τον
«λόγο και την λογοδοσία» 2012.
Το παράδειγμα της Γκάνας
Πηγή:
http://www.lonelyp
lanet.com/maps/afr
ica/ghana/
Δημογραφικό και κοινωνικό
προφίλ 2018.
 Πληθυσμός: 28.102.471
 Αστικός πληθυσμός: 56,1%
 IMR: 34,1/1000
 Προσδοκία ζωής κατά τη γέννηση: 67,4 χρόνια.
 Άνθρωποι που ζουν με HIV/AIDS: 1,7% [310.000 (2017)]
 Θάνατοι από HIV/AIDS :16.000 (2017)
 Ποσοστό εγγράμματου πληθυσμού 15+: 76.6%
 Κατά κεφαλή ΑΕΠ (Μ.Α.Δ.): 4.700$
 Απασχολούμενοι κατά τομέα (2005): Πρωτογενής 44.7%
Δευτερογενής: 14.4% Τριτογενής: 40.9%

Ανεργία: 11,9% (2015)
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gh.html
Το παράδειγμα της Γκάνας.

 Από τις πλουσιότερες χώρες της Αφρικής όταν απέκτησε την
ανεξαρτησία της (1957).
 Παρήγαγε το 10% της παγκόσμιας παραγωγής χρυσού και ήταν
από τους μεγαλύτερους παραγωγούς κακάο.
 Η οικονομική αισιοδοξία συνδυαζόταν με ισχυρή πολιτική ηγεσία
(Kwame Nkrumah)
 Το οικονομικό μοντέλο του Nkrumah ήταν επηρεασμένο από τη
σοβιετική εμπειρία του κεντρικού σχεδιασμού και έδινε έμφαση
στη βιομηχανία.
 Για να επιτευχθεί η εκβιομηχάνιση της χώρας κατασκευάστηκαν
υδροηλεκτρικά εργοστάσια στον ποταμό Βόλτα.
Το παράδειγμα της Γκάνας.
 Λίγα χρόνια μετά την ανεξαρτησία της η Γκάνα κατόρθωσε να
δημιουργήσει μία σχετικά προηγμένη βιομηχανία (κυρίως
επεξεργασίας αλουμινίου και δομικών υλικών)
 Ακολουθήθηκε πολιτική υποκατάστασης των εισαγωγών.
 Μέχρι το 1972 οι περισσότερες βιομηχανίες ανήκαν στο
κράτος (είχε την πλειοψηφία ή μειοψηφία των μετοχών σε
235 επιχειρήσεις).
 Ο οικονομικός ρόλος του κράτους συνοδευόταν από παροχή
κοινωνικών υποδομών (εκπαίδευση, υγεία) και διογκωμένο
σώμα δημοσίων υπαλλήλων.

 Το 1966, μετά από μία περίοδο πτώσης των τιμών του κακάο
στις διεθνείς αγορές, έγινε στρατιωτικό πραξικόπημα.
 Τη δεκαετία του 1970 μια σειρά από πραξικοπήματα
οδήγησαν τη χώρα σε οικονομική ύφεση και κοινωνική
αναταραχή.
 Το κατά κεφαλή ΑΕΠ της Γκάνας μειώθηκε κατά το ήμισυ
μεταξύ 1972 και 1983.
 Στη δεκαετία του 1980 το σχέδιο οικονομικής αναδιάρθρωσης
της Γκάνας υποστηρίζεται και κατευθύνεται από το Δ.Ν.Τ. και
την Παγκόσμια Τράπεζα.
 Πολλές κρατικές επιχειρήσεις ιδιωτικοποιούνται. Η
χρηματοδότηση για την εκπαίδευση και τα σχολεία
μειώνεται.
 Το 1990 υπήρχαν 50.000 λιγότεροι δημόσιοι υπάλληλοι από
ό,τι το 1985.
 Παρόλα αυτά, η συρρίκνωση του κράτους ενέτεινε τις
οικονομικές ανισότητες βορά-νότου και υπαίθρου-πόλεων και
προκάλεσε μαζική μετανάστευση στις πόλεις (και κυρίως
στην Άκκρα) όπου οι συνθήκες διαβίωσης δεν είναι οι
καλύτερες για τους φτωχούς και τους ανειδίκευτους εργάτες
που ζητάν εργασία.
Jerry John Rawlings (1947-)

Kwame Nkrumah (1909 -1972
1
Διάλεξη 8: Η Αφρική
Η γεωγραφία της Αφρικής

2
Πηγή:http://www.google.gr/im
gres?imgurl=http://www.natio
nalgeographic.com/resources
/ngo/maps/view/images/africa
m.jpg&imgrefurl=http://www.a
diyamanli.org/MapofTurkey/ul
keler_haritalari.htm&h=546&
w=462&sz=80&tbnid=mBzsM
bakFGPX6M:&tbnh=133&tbn
w=113&prev=/search%3Fq%
3Dnatural%2Bmap%2Bof%2
Bafrica%26tbm%3Disch%26t
bo%3Du&zoom=1&q=natural
+map+of+africa&hl=el&usg=_
_FKQ2HjIw5esQPD4FteAkDJ
QUFL8=&sa=X&ei=FUGUTe
COOMjcsgbq6tDBCA&ved=0
CB0Q9QEwAQ
Κύρια χαρακτηριστικά της γεωμορφολογίας της
Αφρικανικής ηπείρου
3
 η έρημος Σαχάρα (μεγαλύτερη σε έκταση από τη Δυτική

Ευρώπη).
 οι ακτές της Αφρικής με τα λίγα φυσικά λιμάνια και τα ρηχά
νερά τους που έκαναν αδύνατη την προσέγγιση μεγάλων
πλοίων.
 η έλλειψη πλωτών ποταμών (ο Νείλος αποτελεί εξαίρεση).
Μεγάλο τμήμα της τροπικής Αφρικής αποτελείται από
οροπέδια (η μισή ήπειρος βρίσκεται περισσότερο από 800
μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας) και ως εκ
τούτου τα μεγάλα ποτάμια της Αφρικής δεν είναι πλωτά στο
σύνολό τους λόγω των ορμητικών ρευμάτων και των
καταρρακτών.
 Οι ακανόνιστες βροχοπτώσεις.
Η ομοεθνία «Μπαντού»
4
Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Μπαντού
Το δουλεμπόριο, 1500-1900.
Πηγή: http://www.slavevoyages.org/tast/assessment/intro-maps/01.jsp
Δημογραφία του Ευρωπαϊκού δουλεμπορίου από την

Αφρική στην Αμερική (αριθμοί σε χιλιάδες)
6
Πληθυσμός
Σκλάβοι που Αφρικανικής
μεταφέρθηκαν στην καταγωγής
Αμερική (1500-1800) γύρω στο 1800 Αναλογία
(1) (2) (2)/(1)
ΗΠΑ 348 1002 2,9
Ισπανόφωνη
Αμερική 750 920 1,2
Βραζιλία 2261 1988 0,9
Καραϊβική 3889 1692 0,4
Σύνολο 7248 5602 0,8
Πηγή: προσαρμοσμένο από Livi-Bacci (2007) A Concise History of World Population.
Blackwell Publishing, p.50.
Το δουλεμπόριο
7
 «Ισλαμικό δουλεμπόριο» :9ος -19ος αιώνας. Χρησιμοποίησε

δύο δρόμους: μέσω της Σαχάρας (8 εκατ. άνθρωποι) και
μέσω του Ινδικού ωκεανού (5 εκατ. άνθρωποι).
 Ευρωπαϊκό δουλεμπόριο: 15ος – 19ος αιώνας. Μέσω του
Ατλαντικού ωκεανού μεταφέρθηκαν στη Β. και τη Ν. Αμερική
πάνω από 11 εκατ. σκλάβοι.
 Οι συνθήκες μεταφοράς στο πέρασμα του Ατλαντικού ήταν
φριχτές. Πάνω από 1,5 εκατ. Άνθρωποι πέθαναν κατά τη
διέλευση του Ατλαντικού από τις κακουχίες (δυσεντερία,
αφυδάτωση κτλ.)
 Το 1807 η Μεγάλη Βρετανία αποφάσισε να θέσει εκτός νόμου
το εμπόριο ανθρώπων.
Η αποικιοκρατία
Πηγή:
http://exploringafrica.matrix.
msu.edu/students/curriculu
m/m9/activity4.php
Η Νότια Αφρική
9
10
 Δύο διαφορετικά είδη αποικιακής οργάνωσης διαμορφώθηκαν

στην Αφρική: 1) η έμμεση διακυβέρνηση 2) η άμεση
διακυβέρνηση
 Οι Βρετανοί εισήγαγαν ένα σύστημα διοίκησης που
βασίζονταν στις παραδοσιακές Αφρικανικές δομές.
 Οι Γάλλοι αγνόησαν τις προ-αποικιακές δομές εξουσίας,
αντικατέστησαν τις παραδοσιακές ελίτ με Γάλλους διοικητές
και ακολούθησαν πολιτική αφομοίωσης του ντόπιου
πληθυσμού.
Η αποικιακή οικονομία
11
 Η αποικιοκρατία δημιούργησε οικονομίες που βασίζονται σε

μονοκαλλιέργειες και στην εξαγωγή ορυκτών (όπου υπάρχουν).
 Αυτό οδήγησε σε δραματική μείωση της παραγωγής
παραδοσιακών ειδών διατροφής και έκανε την Αφρική ευάλωτη
στις διακυμάνσεις των διεθνών τιμών αυτών των εξαγώγιμων
προϊόντων.
 Σταδιακά διαμορφώθηκε μία τριαδική κοινωνική δομή:
1) Λίγες μεγάλες επιχειρήσεις που ελέγχονταν από μητροπολιτικές

εταιρίες ή Ευρωπαίους εποίκους
2) Στις μικρο-μεσαίες επιχειρήσεις, το εμπόριο και τις υπηρεσίες
υπερίσχυαν οι Άραβες και οι Ασιάτες (κυρίως Ινδοί).
3) Στη βάση της πυραμίδας, οι Αφρικανοί ασχολούνταν με τη
γεωργία, είτε αυτόνομα είτε ως εργάτες σε κτήματα άλλων.
Η αποαποικιοποίηση
 Αποφασιστικό ρόλο στην πορεία προς αποαποικιοποίηση
έπαιξε ο Β’Π.Π.
 Η Ευρώπη βγήκε κατεστραμμένη από τον πόλεμο,
απαιτώντας τεράστιους πόρους για ανασυγκρότηση.
 Το κόστος διατήρησης των αποικιών αποδείχτηκε
δυσβάστακτο για τους Ευρωπαίους.
 Οι Η.Π.Α. ως νέα υπερδύναμη πίεζαν τους συμμάχους τους να
παραχωρήσουν ανεξαρτησία στις αποικίες.
 Αφρικανικές «εθνικές» οργανώσεις και πολιτικά κόμματα
άρχισαν να εμφανίζονται μετά το 1945.
Η εξέγερση των Mau Mau (1952-1960)
13
Η εξέγερση των Mau Mau σε αριθμούς

14
Mau Mau Βρετανικές Αποικιακές
Δυνάμεις
Δύναμη
Άγνωστη 10.000 τακτικά στρατεύματα

21.000 αστυνομικοί
25.000 Φρουροί των
Θύματα και Κικούγιου
Απώλειες
Νεκροί: επισήμως 12.000 Νεκροί: 200
Ανεπισήμως 20.000+
Αιχμάλωτοι: 2.633 Τραυματίες: 579
Παραδόθηκαν: 2.714
Πολίτες θύματα των Mau Mau
Νεκροί ιθαγενείς Κενυάτες: 1819
Πηγή: Τραυματίες ιθαγενείς Κενυάτες: 916
https://en.wikipedia.org/
wiki/Mau_Mau_Uprising
Νεκροί Νότιο Ασιάτες: 26
Τραυματίες Νότιο Ασιάτες: 36
Νεκροί Ευρωπαίοι: 32
Τραυματίες Ευρωπαίοι: 26
Η εξέγερση των Mau Mau
15

16
 Τα περισσότερα σύνορα των Αφρικανικών κρατών σήμερα

είναι τεχνητά.
 Επιβλήθηκαν από τους Ευρωπαίους και περιλαμβάνουν
διαφορετικές εθνότητες ή χωρίζουν μία εθνότητα σε δύο ή
περισσότερα κράτη (π.χ. οι Τούτσι μοιράστηκαν σε Κονκγό,
Μπουρούντι, Ρουάντα).
 Τα αυθαίρετα και τεχνητά σύνορα οδήγησαν σε εμφυλίους
πολέμους και γενοκτονίες.
 Παρόλα αυτά τα σύνορα στην Αφρική δύσκολα αλλάζουν.
Στην πρώτη σύνοδο του Οργανισμού Αφρικανικής Ενότητας,
στο Κάιρο το 1964, τα αφρικανικά κράτη αποφάσισαν ότι τα
τεχνητά σύνορά τους ήταν ιερά και απαραβίαστα.
17
 Στα πρώτα τους βήματα μετά την ανεξαρτησία τους, οι χώρες της
Αφρικής αναζήτησαν κάποια μορφή Αφρικανικού Σοσιαλισμού.
 Σταδιακά όμως οι αφρικανοί ηγέτες περιθωριοποίησαν τα
νομοθετικά σώματα, περιόρισαν την ανεξαρτησία των δικαστικών
αρχών και γενικότερα παραγκώνισαν τους όποιους δημοκρατικούς
θεσμούς είχαν δημιουργήσει οι αποικιοκράτες πριν την αποχώρησή
τους. Τα κόμματα της αντιπολίτευσης τέθηκαν εκτός νόμου και ο
μονοκομματισμός κυριάρχησε στο σύνολο σχεδόν της ηπείρου.
 Βαθμιαία οι προσωποπαγείς μορφές διακυβέρνησης έγιναν το
κυρίαρχο χαρακτηριστικό της πολιτικής ζωής της Αφρικής. Οι ηγέτες
ήταν πάνω από το νόμο και νομιμοποιούσαν την εξουσία τους μέσω
των πελατειακών σχέσεων, γεγονός που προσομοιάζει με το
“Kinship Morality” των πρωτόγονων κοινωνιών.
Διάλεξη 9: Η Λατινική Αμερική

Πηγή:
http://www.unc.e
du/courses/2009
spring/dram/488/
001/
Η Γεωγραφία της Λατινικής Αμερικής

 Κύριες γλώσσες: Ισπανικά, Πορτογαλικά.
 Μεγαλύτερος ποταμός: Αμαζόνιος.
 Μεγάλη έκταση καλύπτεται από τροπικό δάσος αλλά και από
έρημο.
 Η Κεντρική Αμερική και η Καραϊβική πλήττονται συχνά από
κυκλώνες.
 Οι Β.Δ. ακτές της πλήττονται από το φαινόμενο «Ελ Νίνιο».
 Μεγάλες εγκαταστάσεις πληθυσμών παρατηρούνται κατά
μήκος των ποταμών και σε οροπέδια. Η πόλη του Μεξικού, η
Γκουανταλαχάρα, η Μπογκοτά και η Λα Παζ είναι
παραδείγματα πόλεων που είναι χτισμένες σε οροπέδια.
Λα Παζ: η «ψηλότερη» πρωτεύσα του
κόσμου.
 Πριν το 16ο αιώνα ο πληθυσμός της Λ. Αμερικής ήταν περίπου
54 εκατ.
 Μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα ο ιθαγενής πληθυσμός είχε
μειωθεί κατά 90%.
 Οι Ισπανοί και Πορτογάλοι αποικιοκράτες κατέφυγαν στην
εισαγωγή σκλάβων από την Αφρική για να αντιμετωπίσουν την
έλλειψη εργατικών χεριών.
 Οι Ισπανοί επικεντρώθηκαν στην εξόρυξη μετάλλων (χρυσός,
άργυρος). Οι Πορτογάλοι επένδυσαν και στην παραγωγή
ζάχαρης και καφέ.
 Οι αποικίες διοικούνταν από «αντιβασιλείς» διορισμένους
από τους βασιλιάδες της Ισπανίας και της Πορτογαλίας.
 Οι αντιβασιλείς διοικούσαν πολύ μεγαλύτερες εκτάσεις από
ό,τι ο ίδιος ο βασιλιάς της Ισπανίας που τους είχε διορίσει.
 Παράλληλα υπήρχε διαμάχη ανάμεσα σε δύο ελίτ: τους
αποίκους που είχαν γεννηθεί στην Ιβηρική χερσόνησο και
τους κρεολούς. Οι πρώτοι κατείχαν θέσεις στη διοίκηση
και την πολιτική εξουσία. Οι δεύτεροι ως μεγάλοι
γαιοκτήμονες είχαν στην κατοχή τους ολόκληρες
αγροτικές κοινότητες (haciendas).
Η μεγάλη γαιοκτησία στη Λ. Αμερική

 Οι haciendas ήταν η βάση της αποικιακής οικονομίας,
παρόμοιες με το φεουδαρχικό σύστημα στη Δ. Ευρώπη και τα
τσιφλίκια στα Βαλκάνια.
 Οι χωρικοί που δούλευαν στις haciendas (peones) ήταν
ακτήμονες και πληρώνονταν σε είδος με μέρος από τη σοδειά
τους. Οι όροι εργασίας επιβάλλονταν από τον ιδιοκτήτη της γης
(patron ή haciendado) και δεν υπήρχε εργατική νομοθεσία να
τους προστατέψει επαρκώς.
 Οι αγροτικές αυτές κοινότητες ήταν αυτάρκεις (εκτός από τα
προϊόντα πολυτελείας), και απομονωμένες από την ευρύτερη
κοινωνία.
 Το σύστημα των haciendas εξακολούθησε να υπάρχει μέχρι και
μετά τα μέσα του 20ου αιώνα σε πολλές χώρες της Λατινικής
Αμερικής.
Η αποαποικιοποίηση
 Η αποαποικιοποίηση στη Λατινική Αμερική σχετίζεται με
τη σταδιακή παρακμή της Ισπανίας και Πορτογαλίας στον
παγκόσμιο συσχετισμό δυνάμεων.
 Η κατάληψη από το Ναπολέοντα της Πορτογαλίας (1807)
και της Ισπανίας (1808) επιτάχυνε τις εξελίξεις στη
Λατινική Αμερική.
 Η Βραζιλία έγινε ανεξάρτητη αναίμακτα όταν ο διάδοχος
του Πορτογαλικού θρόνου ανακήρυξε την ανεξαρτησία της
και έγινε μονάρχης της.
 Αντίθετα, στις Ισπανόφωνες περιοχές η ανεξαρτησία
επιτεύχθηκε με μια σειρά από επαναστάσεις.
Η «Μεγάλη Κολομβία» και ο

Σιμόν Μπολιβάρ.
Σιμόν Μπολιβάρ
1783-1830
Η κοινωνική διαστρωμάτωση
 Η εθνική ανεξαρτησία δε μετέβαλε σημαντικά την κοινωνική
διαστρωμάτωση.
 Την εξουσία εξακολουθούσαν να κατέχουν Ευρωπαίοι έποικοι
ή απόγονοί τους.
 Οι μιγάδες βελτίωσαν την κοινωνική τους θέση. Ορισμένοι από
αυτούς ακολούθησαν στρατιωτική καριέρα. Κατά διαστήματα
στρατιωτικοί ηγέτες και τοπάρχες (caudillos) καταλάμβαναν
πραξικοπηματικά την εξουσία.
 Η μεγάλη μάζα του πληθυσμού όμως (γύρω στο 90%)
παρέμειναν φτωχοί αγρότες και εργάτες ορυχείων.
Το κράτος στη Λατινική Αμερική

 Ισχυρότερο από ό,τι στην Αφρική
 Υποκατάσταση των εισαγωγών με τόνωση της εσωτερικής
ζήτησης, ίδρυση κρατικών επιχειρήσεων και επιβολή δασμών
στα εισαγόμενα προϊόντα.
 Λατινοαμερικανικός λαϊκισμός: συνδυασμός ένταξης των
μαζών στο πολιτικό σύστημα (υπό την ηγεσία μιας
χαρισματικής προσωπικότητας) και ταυτόχρονα καταστολή
του εργατικού κινήματος και ορισμένων δημοκρατικών
ελευθεριών.
11
Στρατιωτικά πραξικοπήματα
στη Λατινική Αμερική
 Ο κοινοβουλευτισμός ανατράπηκε με στρατιωτικά
πραξικοπήματα στη Γουατεμάλα (1954), τη Βραζιλία (1964),
την Αργεντινή (1966) και τη Χιλή (1973).
 Θεωρίες συνομωσίας αποδίδουν τις εξελίξεις αυτές στις
Η.Π.Α.
 Οι δικτατορίες αυτές ονομάστηκαν «γραφειοκρατικά-
αυταρχικά καθεστώτα» γιατί συνδύαζαν τον κυρίαρχο ρόλο
του στρατού με επαγγελματισμό στην άσκηση της διοίκησης
και υποστήριξη των δικτατόρων στην αυταρχική
διακυβέρνηση της χώρας από εξωτερικούς συμβούλους-
τεχνοκράτες.
Επαναστατικά κινήματα στη

Λατινική Αμερική.
 1910-1920: Η Μεξικανική επανάσταση ανατρέπει τον δικτάτορα
Porfirio Diaz. Η επανάσταση οδήγησε στη δημιουργία του
Εθνικού Επαναστατικού Κόμματος το 1929.
 1956-59: η κουβανική επανάσταση υπό τον Φ. Κάστρο
ανατρέπει τη δικτατορία του Μπατίστα. Η Κούβα σταδιακά
μετατρέπεται σε «σοσιαλιστική δημοκρατία».
 1979: Επανάσταση στη Νικαράγουα. Ανέτρεψε τη δικτατορία
του Somoza. Οι Σαντινίστας κυβέρνησαν τη Νικαράγουα μέχρι
το 1990.
 1994: Χωρικοί στην περιοχή Chiapas στο Μεξικό αρχίζουν
ένοπλο αγώνα κατά της διαφθοράς της τοπικής κυβέρνησης.
Γίνονται γνωστοί ως «Ζαπατίστας».
Μορφές οικογένειας στη
Καραϊβική
 Το 80% με 90% των οικογενειών στην Καραϊβική είναι
αφρικανικής καταγωγής (απόγονοι σκλάβων).
 Η αφρο-καραϊβική οικογένεια έχει μονάδικά χαρακτηριστικά
όσον αφορά τη δομή του νοικοκυριού και την ανατροφή των
παιδιών:
 Απουσία πατέρα, κεφαλή νοικοκυριού μητέρα της νύφης,
μετακίνηση παιδιών (τα παιδιά στέλνονται να ζήσουν με
άλλους συγγενείς επειδή οι γονείς μεταναστεύουν).
 Οι οικογένειες στην Καραιβική τείνουν να είναι
«μητροκεντρικές» (matrifocal families).
Μορφές οικογένειας στη

Καραϊβική
 Τέσσερις βασικές μορφές οικογένειας συναντώνται στην
καραϊβική.
1) Marital Union (νομικά επικυρωμένος γάμος)
2) Common-law union (ένωση εκ συγκαταθέσεως, όπου το
ζευγάρι συγκατοικεί αλλά δεν υπάρχει νομική επικύρωση της

ένωσης)
3) Visiting union
4) Single parent family (μονογονεϊκή οικογένεια)
Εκτιμάται ότι μόνο 60% των παιδιών μεγαλώνουν σε οικογένεια με

2 γονείς.
Διάλεξη 10: Η Ινδική Χερσόνησος. Η Μέση Ανατολή.
1
Η Ινδική Χερσόνησος.
Πηγή: http://www.i-love-
china.net/map-of-india-
subcontinent/
Επικρατούσες θρησκείες στις Βρετανικές
Ινδίες (1909)
Ανθρωπογεωγραφία της Ινδικής

Χερσονήσου
Ινδία:
 Πληθυσμός:1,33 δις (2020)
 Γλώσσες: Hindi 43,6% και 14 ακόμα επίσημες γλώσσες.
 Θρησκεία: Ινδουιστές 79,8%, Μουσουλμάνοι 14,2%, Χριστιανοί 2,3%

Σιχ 1,7%
 Κατά κεφαλή ΑΕΠ (ΜΑΔ): 7200$ (2017)
 Βρεφική θνησιμότητα: 35,4/1000. e0:69,7 (2020)
Πακιστάν:
 Πληθυσμός: 233,5 εκατ. (2020)
 Θρησκεία: Μουσουλμάνοι 95%
 Γλώσσες: Παντζάμπι 48%, Σίντι 12%, Siraiki 10%, Urdu (επίσημη

γλώσσα) 8%

Ανθρωπογεωγραφία της Ινδικής
Χερσονήσου
Μπαγκλαντές
 Πληθυσμός: 162,6 εκατ. (2020)
 Γλώσσες: Μπάνγλα (Bengali)
 Θρησκεία: Μουσουλμάνοι 89,5% Ινδουιστές 9,6%
Σρι Λάνκα
 Πληθυσμός: 22,6 εκατ. (2018)
 Γλώσσες: Μπάνγκλα (Bengali) Sinhala 74%, Tamil 18%, άλλες 8%
 Θρησκεία: Βουδιστές 69,1% Μουσουλμάνοι 7,6%, Ινδουιστές 7,1,

Χριστιανοί 10%
Το κράτος στην Ινδία

 Το κόμμα του Κογκρέσου έμεινε στην εξουσία σχεδόν
αδιάλειπτα από το 1947 μέχρι το 1996.
 Οι διάδοχοι του Jawaharlal Nehru ενεπλάκησαν σε ένα δίκτυο
πελατειακών σχέσεων με τοπικούς ηγέτες.
 Οι τελευταίοι εξυπηρετούσαν προσωπικά συμφέροντα και
διατηρούσαν στην εξουσία τοπικές ελίτ.
 Οι μεγάλες μάζες του πληθυσμού ήταν εξαθλιωμένες και
καταπιεσμένες.
 Παρόλα αυτά τα πολιτικά κόμματα αυξάνονταν. Έφτασαν τα
450 στα μέσα της δεκαετίας του 1990.
Το σύστημα των καστών στην Ινδία.
Οι θρησκείες στην Ινδία
Οι ινδουιστές
αποτελούν την
πλειοψηφία, σε όλα τα
κρατίδια πλην του
Τζαμού, του Κασμίρ
(Μουσουλμάνοι) και
του Πατνζάμπ (Σίχ).
Οι Χριστιανοί είναι
συγκεντρωμένοι
κυρίως στη Νότια
Ινδία (Κεράλα).
Ένας προσκυνητής Σιχ στο Harmandir Sahib,
(Χρυσό Ναό) στο κρατίδιο του Παντζάμπ.
Πακιστάν
Πηγή:
http://www.infopleas
e.com/atlas/country/
pakistan.html
Οι εθνότητες του Πακιστάν
Πηγή:
http://en.wikipedia.org/wiki/Fi
le:Biggest_Group_by_Regio
n.jpg
Το κράτος στο Πακιστάν
 Το Πακιστάν αποτελείται από διαφορετικές φυλετικές ομάδες.
 Η ίδρυσή του στηρίχθηκε στην πεποίθηση ότι μία κοινή
θρησκεία (Ισλάμ) θα ένωνε τις διαφορετικές φυλετικές
ομάδες.
 Η θρησκεία όμως δεν εξασφάλισε τη συνοχή και τη
δημιουργία ενιαίας εθνικής ταυτότητας.
 Από την ίδρυσή του η εξουσία εναλλάσσεται συνεχώς
ανάμεσα σε καθεστώτα στρατιωτικού και πολιτικού τύπου.
 Δεν είναι λίγοι εκείνη που θεωρούν ότι η στρατιωτική ηγεσία
έχει διασώσει το Πακιστάν από τον διαμελισμό.
Μπανγκλαντές
Πηγή:
http://www.physics.harvard.e
du/~wilson/arsenic/countries/
bangladesh/arsenic_project_
maps.html
Η ιδιαιτερότητα του
Μπαγκλαντές.
Πηγή: National
Geographic
(Ελληνική έκδοση).
Μάιος 2011, σελ.
38-39
Η ιδιαιτερότητα του
Μπαγκλαντές.
Πηγή: National
Geographic
45
Περιμένοντας «να φύγουν τα νερά»
Πηγή: National
Geographic
43-44
Μαθητές σε πλωτό σχολείο
Πηγή: National
Geographic
46-47
Εσωτερική μετανάστευση
Πηγή: National
Geographic
37
18
 Ο όρος «Μέση Ανατολή» (Middle East) χρησιμοποιήθηκε για

πρώτη φορά στη διάρκεια του Α’ΠΠ από το Βρετανικό ναυτικό.
 Αναφερόταν στην περιοχή που εκτείνεται από τον Περσικό Κόλπο
ως την Ινδική Χερσόνησο.
 Τα γεωγραφικά όρια της Μέσης Ανατολής δεν είναι σαφώς
καθορισμένα.
 Είναι ένας όρος κατασκευασμένος από την ιστορία και την
πολιτική και δεν αποτελεί ξεχωριστή ήπειρο όπως η Αφρική, ούτε
υποήπειρο, όπως η Λατινική Αμερική.
19
Η Μέση Ανατολή πριν τη διάλυση

της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
 Κεφαλή του κράτους ο Σουλτάνος.
 Θεοκρατικό καθεστώς. Υπέρτατος νόμος η σαρία.
 Μέχρι το 17ο αιώνα ο Σουλτάνος παραχωρούσε τη γη σε
στρατιωτικούς αρχηγούς με αντάλλαγμα τη συγκρότηση
σωμάτων για το σουλτανικό στρατό.
 Σταδιακά οι στρατιωτικοί αντικαταστάθηκαν από
προκρίτους, οι οποίοι (μετά από πλειοδοσία) ενοικίαζαν τη
γη με την υποχρέωση να αποδίδουν ένα προκαθορισμένο
ποσό στο Σουλτάνο.
 Μετά την εκδήλωση επαναστατικών κινημάτων το 19ο αιώνα
(Ελληνική επανάσταση, Σερβική επανάσταση) ο Σουλτάνος
προχώρησε σε μεταρρυθμίσεις, γνωστές ως Τανζιμάτ.
Η επέμβαση των Ευρωπαϊκών
δυνάμεων.
 Η επέμβαση των Ευρωπαίων στη Μέση Ανατολή εξετάζεται
συνήθως σε 3 ιστορικές φάσεις.
1) Ναπολεόντεια εκστρατεία στην Αίγυπτο (1798-1801):
Ευρωπαϊκή επέκταση
2) Διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας και «Εντολές» της
Κοινωνίας των Εθνών (ΚτΕ) μετά τον Ά.Π.Π. :αποικιακή
κυριαρχία
3) Κρίση του Σουέζ (1956) και εξής: νέο-αποικιακή κυριαρχία
Το κίνημα των Αδεσμεύτων και η

κρίση του Σουέζ
 Στις 18 Ιουλίου 1956 σε συνάντηση με τον Τίτο στη Γιουγκοσλαβία, ο
Νάσερ και ο πρωθυπουργός της Ινδίας Τζαβαρχαλαλ Νεχρού
εξέδωσαν κοινή δήλωση των «Αδέσμευτων» με την οποία η
Αίγυπτος αποσυνδεόταν πλήρως από κάθε εξάρτηση από τη Δύση.
 Οι Αμερικανοί προσβλήθηκαν.
 Παρότι το Νοέμβριο του 1955 είχαν ξεκινήσει συνομιλίες για να
χρηματοδοτήσουν το μεγάλο φράγμα του Ασουάν στο Νείλο, στις 19
Ιουλίου 1956 ο υπουργός εξωτερικών των ΗΠΑ ανακοίνωσε ότι οι
συνομιλίες διακόπτονται.
 Μια εβδομάδα αργότερα ο Νάσερ εθνικοποίησε την Compagnie du
Canal de Suez, προκαλώντας έτσι την αντίδραση των Δυτικών
δυνάμεων.
Το κίνημα των Αδεσμεύτων και η
κρίση του Σουέζ
 Η Βρετανία και η Γαλλία αναζήτησαν μία στρατιωτική λύση στο
θέμα, σε μυστική συνεννόηση με το Ισραήλ.
 Στις 29 Οκτωβρίου 1956 Ισραηλινές δυνάμεις κατέλαβαν τη
χερσόνησο του Σινά.
 Στις 30 Οκτωβρίου ο ΟΗΕ με ψήφισμα του καλούσε το Ισραήλ να
αποσυρθεί. Η Βρετανία και η Γαλλία άσκησαν Βέτο σε αυτό το
ψήφισμα και ταυτόχρονα εξέδωσαν τελεσίγραφο στο Ισραήλ και την
Αίγυπτο με το οποίο καλούσαν υποκριτικά και τις δύο πλευρές να
σταματήσουν τις εχθροπραξίες και να δεχτούν την αγγλογαλλική
κατοχή της ζώνης της Διώρυγας.
 Στις 5 Νοεμβρίου 1956 οι πρώτες αγγλογαλλικές μονάδες στρατού
ξηράς αποβιβάζονται στην Αίγυπτο.
Διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας και

«Εντολές» της ΚτΕ
 Το 1922 η Κοινωνία των Εθνών ανέθεσε την κηδεμονία

κάποιων κρατών της Μ. Ανατολής σε Δυτικές δυνάμεις. Η Μ.
Βρετανία ανέλαβε (με «Εντολή» της ΚτΕ) την κηδεμονία της
Παλαιστίνης και του Ιράκ, ενώ η Γαλλία ανέλαβε την κηδεμονία
του Λιβάνου και της Συρίας. Η Αίγυπτος, που ήταν αυτόνομη
από το 1858, τέθηκε υπό Βρετανικό έλεγχο.
 Με αυτό τον τρόπο, η διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας
δεν οδήγησε σε νομιμοποίηση των τοπικών ηγεμονιών αλλά
στον άμεσο έλεγχο της περιοχής από τις Ευρωπαϊκές Δυνάμεις
(Μ. Βρετανία και Γαλλία).
Το εβραϊκό εθνικό κίνημα και η
παλαιστίνη.
 Το 1917 η Μ. Βρετανία επιτρέπει τη δημιουργία μιας εθνικής
πολιτικής οντότητας (που ονομάστηκε Εβραϊκή Εθνική Εστία)
για τους Εβραίους στην Παλαιστίνη.
 Σιωνιστικές οργανώσεις αγόρασαν μεγάλες εκτάσεις γης από
άραβες μεγάλο-γαιοκτήμονες και εκτόπισαν από αυτές τους
αγρεργάτες.
 Αυτό οδήγησε στην πρώτη αραβική εξέγερση στην Παλαιστίνη
το 1936 και στη δημιουργία (με τις εξελίξεις που ακολούθησαν
αργότερα) του Παλαιστινιακού ζητήματος.
 Το 1948 δημιουργείται το κράτος του Ισραήλ και αρχίζουν μια
σειρά από Αραβο-ισραηλινές συγκρούσεις που συνεχίζονται
μέχρι τις μέρες μας.
Το πολιτικό Ισλάμ
 Ιδεολογική βάση του πολιτικού Ισλάμ είναι το κίνημα του
σαλαφισμού.
 Το κίνημα αυτό ήρθε σε σύγκρουση με την επίσημη
εκπροσώπηση της ισλαμικής θεολογίας και νομολογίας όπως
αυτή διδάσκεται στο αιγυπτιακό ισλαμικό κέντρο (στο
πανεπιστήμιο αλ-Άζχαρ).
 Οι ισλαμιστικές οργανώσεις και τα ισλαμικά κοινωφελή
ιδρύματα προσφέρουν κοινωνικό έργο με ποικίλους τρόπους
(βοηθάν οικογένειες με χαμηλό εισόδημα, δίνουν άτοκα
δάνεια, παρέχουν υποτροφίες). Σε πολύ φτωχές και
προβληματικές περιοχές οι ισλαμικές οργανώσεις επιβάλουν
τους ισλαμικούς κανόνες ακόμα και με τη βία και
αντικαθιστούν στην ουσία την κρατική εξουσία.
Το πολιτικό Ισλάμ
 Ως προς τη συμμετοχή τους στο πολιτικό σύστημα οι οργανώσεις του
πολιτικού Ισλάμ μπορούν να χωριστούν σε 3 κατηγορίες:
 1)τις επαναστατικές-ριζοσπαστικές που επιθυμούν την ανατροπή
του πολιτικού συστήματος με βίαια μεσα (αλ-Κάιντα, αλ-Γκάμαα αλ-
Ισλαμίγια στην Αίγυπτο)
 2) τις οργανώσεις που αποδέχονται τη συμμετοχή στο πολιτικό
σύστημα λαμβάνοντας μέρος σε εκλογές (Ισλαμιστές της Ιορδανίας,
Χαμάς στην Παλαιστίνη)
 3) τις οργανώσεις που προσπαθούν να επηρεάσουν τις ελίτ των
διανοουμένων και του κράτους (Αδελφοί Μουσουλμάνοι στην
Αίγυπτο).
 Υπάρχουν και οργανώσεις που χρησιμοποιούν εναλλακτικά ή
ταυτόχρονα λειτουργίες της 1ης και της 2ης κατηγορίας (Χεζμπολάχ
στο Λίβανο).
Το κράτος στη Μέση Ανατολή

28
 Τα κράτη της Μέσης Ανατολής τελούσαν υπό την κηδεμονία

των μεγάλων δυνάμεων τουλάχιστον μέχρι το Β’ΠΠ.
 Στα τέλη του 20ου αιώνα η Μέση Ανατολή επιδεικνύει
αξιοσημείωτη αντοχή σε αυταρχικές δομές πολιτικής
οργάνωσης. Καμία κυβέρνηση αυτής της περιοχής δε θα
μπορούσε να θεωρηθεί δημοκρατικά εκλεγμένη.
 Κράτος-εισοδηματίας: το κράτος αποστασιοποιείται από την
κοινωνία χάρη σε εξωτερικές (εκτός κοινωνίας) πηγές εσόδων
(π.χ. πετρέλαιο στις αραβικές χώρες). Το κράτος-εισοδηματίας
παρέχει αγαθά στον πληθυσμό και ζητά τη σιωπηρή του
συναίνεση.
Η Κίνα
 Πληθυσμός: 1,39 δις (2020)
 Θρησκείες: Βουδιστές 18,2%, Χριστιανοί 5,1%,
Μουσουλμάνοι 1,8%, τοπικές θρησκείες 21,9%, μη
σχετιζόμενοι με θρησκεία 52,2% (2010)
 Κατά κεφαλή ΑΕΠ (ΜΑΔ): 1.8200$ (2018)
 Βρεφική θνησιμότητα: 11,4/1000 (2020)
 Προσδόκιμο επιβίωσης: 76,1 έτη (2020)
 Ανεργία 3,9% (2017)
Διάλεξη 11: Πληθυσμιακές πολιτικές των

αναπτυσσόμενων κρατών. Το Μέλλον του Τρίτου
Κόσμου.
1
Τι συνιστά πληθυσμιακή πολιτική;
 Ως πληθυσμιακές πολιτικές ορίζονται το σύνολο των μέτρων

που αποβλέπουν να επενεργήσουν στο μέγεθος του
πληθυσμού, την κατά φύλο και ηλικία δομή του και την
κατανομή του στο χώρο.
2
2
Οι απόψεις του παρελθόντος
 Το μέγεθος του πληθυσμού απασχόλησε την ανθρώπινη

σκέψη ήδη από την αρχαιότητα.
 Μέχρι το 17ο αιώνα το βασικό κριτήριο που καθορίζει το
βέλτιστο μέγεθος του πληθυσμού είναι πολιτικό: η ενότητα της
πόλης. (... να αφήνουμε την πόλη να μεγαλώνει ως το σημείο
εκείνο της αύξησης που είναι σύμμετρο με τη δυνατότητα της
ενότητάς της. Πέρα από αυτό όχι). (Πλάτωνος Πολιτεία).
 Στην Ευρώπη του 17ου αιώνα, εποχή που τέθηκαν οι βάσεις
για την ευρωπαϊκή εξάπλωση και την αποικιοκρατία,
εκφράζεται και η αισιόδοξη άποψη για τον πληθυσμό. Ένας
μεγάλος και αυξανόμενος πληθυσμός αποτελεί πηγή δύναμης
και πλούτου για το κράτος.
3
Οι απόψεις του παρελθόντος
 Το 18ο αιώνα το πρόβλημα του πληθυσμιακού μεγέθους

σχετίζεται με τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους και τη
δυνατότητα παραγωγής τροφίμων.
 Κύριος εκφραστής της απαισιόδοξης άποψης για το
πληθυσμό ήταν ο Thomas R. Malthus (1766-1834).
 Οι απόψεις του είχαν μεγάλη απήχηση στις πληθυσμιακές
σπουδές και οδήγησαν στη γέννηση του κινήματος των Νεο-
μαλθουσιανών το 19ο αιώνα.
 Οι απόψεις των νεο-μαλθουσιανών υιοθετήθηκαν ως
επίσημη πολιτική από πολλά σύγχρονα κράτη.
Ο μεσοπόλεμος και η
ανάπτυξη της ευγονικής
5
7
Η ευγονική σήμερα
 Προγεννητικός έλεγχος
 Προ-εμφυτευτική γενετική διάγνωση
 Γενετική Μηχανική
 Γονιδιακή θεραπεία
 Κλωνοποίηση
Πληθυσμιακές πολιτικές των

αναπτυσσόμενων κρατών.
 Οι περισσότερες από τις κυβερνήσεις των αναπτυσσόμενων

χωρών θεωρούν το ρυθμό αύξησης του πληθυσμού τους
υπερβολικά υψηλό και ακολουθούν πολιτικές που στοχεύουν
στην επιβράδυνση του ρυθμού αύξησης ή ακόμα και σε
μείωση του πληθυσμού.
9
Το παράδειγμα της Κίνας
 Από το 1979 η Κίνα εφαρμόζει μια αυστηρή πολιτική μείωσης

των γεννήσεων.
 Η μαζική διάδοση των αντισυλληπτικών μέσων και οι διατάξεις
που αύξησαν την ελάχιστή νόμιμη ηλικία γάμου και τιμωρούν
την πολυτεκνία είχαν ως αποτέλεσμα την μείωση της
γεννητικότητας.
 Η πολιτική του ενός παιδιού όμως, που εφαρμοζόταν μέχρι το
2015, καταστρατηγούσε τις ατομικές ελευθερίες και οδήγησε σε
αύξηση της κοινωνικής ανισότητας.
10
 Η πολιτική του ενός παιδιού οδήγησε

επιλεκτικές κατά φύλο αμβλώσεις,
επιλεκτικές κατά φύλο βρεφοκτονίες
και μη δήλωση των κοριτσιών στα
ληξιαρχεία.
11
Αδροί δείκτες θνησιμότητας και
γεννητικότητας στην Κίνα 1950-2014.
Πηγή: https://en.wikipedia.org/wiki/One-child_policy 12
Οι επιπτώσεις της πολιτικής του ενός

παιδιού στη δομή του πληθυσμού.
13
Αναλογία των φύλων κατά τη γέννηση
στην Κίνα (αγόρια ανά 100 κορίτσια.
Πηγή:Poston, D.L., Jr., et al - "China's unbalanced sex ratio at

birth, millions of excess bachelors and societal implications"
Vulnerable Children and Youth Studies 6(4):314-20
doi:10.1080/17450128.2011.630428
14
Σταδιακή χαλάρωση και αναθεώρηση

της πολιτικής του ενός παιδιού.
 Από το 2004 η Σαγκάη, αν και είναι η πιο πυκνοκατοικημένη
πόλη της Κίνας άρχισε να χαλαρώνει την πολιτική του ενός
παιδιού, επιτρέποντας στους διαζευγμένους που
ξαναπαντρεύονται να αποκτήσουν παιδί με το/τη νέο/α τους
σύζυγο.
 Μέχρι το 2004 οι διαζευγμένοι επιτρεπόταν να αποκτήσουν
και δεύτερο παιδί μόνο αν ο/η νέος/α τους σύζυγος ήταν
άτεκνος/η.
 Από το 2013 επιτρέπεται στα ζευγάρια που
τουλάχιστον ένας από τους δύο είναι μοναχοπαίδι, να
γεννήσουν δύο παιδιά.
 Από την 1/1/2016 τίθεται σε ισχύ νέος νόμος που
επιτρέπει στις οικογένειες να γεννάν δύο παιδιά. 15
 Ένα άλλο μέτρο για την μείωση της

γεννητικότητας είναι οι νόμοι που
ρυθμίζουν την ηλικία κατά το γάμο, η
οποία στην Κίνα ήταν παραδοσιακά
χαμηλή.
16
Το παράδειγμα της Ινδίας.
17
 Στην Ινδία η ακραία πρωιμότητα του γάμου θεωρήθηκε

υπεύθυνη για την αυξημένη γονιμότητα των ζευγαριών.
 Αλλεπάλληλες κυβερνητικές παρεμβάσεις (οι πρώτες
ανάγονται στο 1929) αύξησαν την ελάχιστη νόμιμη ηλικία
γάμου για τα κορίτσια από 14 (1929) στα 18 (1978).
 Ωστόσο τα μέτρα αυτά εφαρμόστηκαν ελάχιστα. Ο γάμος
παιδιών παραμένει μία πρακτική αρκετά διαδεδομένη.
 Βλέποντας την αναποτελεσματικότητα αυτών των μέτρων η
κυβέρνηση σκέφτηκε να προσφέρει οικονομικά κίνητρα στις
γυναίκες που παντρεύονται αργά (24+), ή να καταβάλλει
στους γονείς ένα επίδομα εκπαίδευσης το οποίο αποβλέπει να
επιμηκύνει τη διάρκεια των σπουδών για τα νέα κορίτσια.
18
 Η Ινδία είναι μια από τις πρώτες χώρες που ακολούθησε

πολιτική μείωσης των γεννήσεων.
 Στη δεκαετία του 1960 άρχισε μαζική εκστρατεία ενημέρωσης
για τον οικογενειακό προγραμματισμό και τη στείρωση την
οποία το κράτος παρείχε δωρεάν.
 Υπήρξαν όμως περιπτώσεις όπου χρησιμοποιήθηκε
πειθαναγκασμός στη στείρωση και αυτό προκάλεσε τη λαϊκή
κατακραυγή.
19
Οι αναγκαστικές στειρώσεις
στην Ινδία.
 Το διάστημα 1975-77 η Indira Gandhi έθεσε την Ινδία σε
κατάσταση έκτατης ανάγκης.
 Τον Απρίλιο του 1976 άρχισε ένα πρόγραμμα οικογενειακού
προγραμματισμού με το οποίο η κυβέρνηση έλπιζε να
σταματήσει τη γρήγορη πληθυσμιακή αύξηση.
 Το πρόγραμμα χρησιμοποίησε προπαγάνδα και οικονομικά
κίνητρα για να πείσει τους πολίτες να στειρωθούν.
 Αναφορές για καταναγκαστικές στειρώσεις στην Ινδία
υπάρχουν ακόμα και σήμερα.
20
Ό νέος προσανατολισμός του National Family

Planning programme στην Ινδία.
21
Ό νέος προσανατολισμός του National
Family Planning programme στην Ινδία.
 Την τελευταία δεκαετία (2010 και εξής) η κυβέρνηση της Ινδία
έχει επανέλθει στα προγράμματα οικογενειακού
προγραμματισμού με ενέσιμα φάρμακα και χάπια.
 Δύο μειονεκτήματα επισημαίνουν οι επικριτές του
προγράμμαατος.
1) Τα ενέσιμα φάρμακα (και συγκεκριμένα το DMPA,
medroxyprogesterone acetate, το οποίο εμποδίζει την
εγκυμοσύνη για τρεις μήνες μετά τη χορήγησή του) έχουν
παρενέργειες μη ανεκτές από τον ανθρώπινο οργανισμό
και μη αναστρέψιμες.
2) Όλες οι προσπάθειες του προγράμματος απευθύνονται σε
γυναίκες και μάλιστα στα φτωχότερα στρώματα το
πληθυσμού. 22
Οι προοπτικές του παγκόσμιου πληθυσμού.
 Κατά τη δεκαετία του 1990 η γονιμότητα μειώθηκε θεαματικά

στις αναπτυσσόμενες χώρες, ακόμα και σε περιοχές του
κόσμου (όπως η Αφρική) όπου για δεκαετίες η υψηλή
γονιμότητα δεν έδειχνε σημάδια υποχώρησης.
 Οι πιο πρόσφατες προβλέψεις του ΟΗΕ αναμένουν ότι μέχρι
το 2050 το παγκόσμιο TFR θα πέσει σταδιακά στα 2,0 παιδιά
ανά γυναίκα.
 Από το 2050 και πέρα είναι πολύ πιθανό να δούμε τον
παγκόσμιο πληθυσμό να μειώνεται.
23
Μέσος ετήσιος ρυθμός αύξησης του
πληθυσμού ανά χώρα, 1970-75.
24
Μέσος ετήσιος ρυθμός αύξησης του

πληθυσμού ανά χώρα, 2015-20.
Πηγή: https://population.un.org/wpp/Maps /
25
Δείκτης Ολικής Γονιμότητας (TFR) ανά
χώρα:1965-1970
26
Δείκτης Ολικής Γονιμότητας

(TFR) ανά χώρα:2015-2020
27
Δείκτης Ολικής Γονιμότητας
(TFR) ανά χώρα:2045-50
28
Δείκτης Ολικής Γονιμότητας (TFR)

παγκόσμιος: 1950-2100
29
Η εξέλιξη του πληθυσμού της γης κατά
επίπεδο ανάπτυξης.
30
Η εξέλιξη του παγκόσμιου πληθυσμού 1950-2100.
31
Η εξέλιξη του πληθυσμού της Ευρώπης 1950-2100.
32
Η εξέλιξη του πληθυσμού της Αφρικής 1950-2100.
33
Η εξέλιξη του πληθυσμού της Ασίας 1950-2100.
34
Διάλεξη 12: Νησιά της Ωκεανίας
1
Νησιά της Ωκεανίας
http://en.wikipedia
.org/wiki/File:Pacif
ic_Culture_Areas.j
pg
Τα κυριότερα νησιά
 Papua New Guinea
Πληθυσμός: 7.027.332(2018)
Βρεφική θνησιμότητα: 35,3/1000
Προσδοκία ζωής: 67,5
Κατά κεφαλή ΑΕΠ (ΜΑΔ): 3.700$ (2017)
 Fiji
Πληθυσμός: 926.276 (2018)
Κατά κεφαλή ΑΕΠ (ΜΑΔ): 9800$ (2017)
Πηγή: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/
Παπούα Νέα Γουινέα
Πηγή:
http://en.wikipedia.org/wiki/
File:Papua_New_Guinea_
map.png
Port Moresby
Ιθαγενής της Νέας Γουϊνέας (Huli ή
Haroli)
Νησιά Σολομώντα
Πληθυσμός: 660.121 (2018)
Κατά κεφαλή ΑΕΠ (ΜΑΔ): 2.200$ (2017)
Ανθρωπολογικές έρευνες στα
νησιά της Ωκεανίας.
 Η Συμμετοχική Παρατήρηση (Σ.Π.) χρησιμοποιήθηκε αρχικά από

την Κοινωνική Ανθρωπολογία και την Εθνολογία για την μελέτη
των-λεγόμενων- πρωτόγονων κοινωνιών.
 Από τους πρώτους ερευνητές που χρησιμοποίησαν Σ.Π. ήταν οι
ανθρωπολόγοι Alfred Radcliffe-Brown και Bronislaw Malinowski. Ο
πρώτος μελέτησε τους ιθαγενείς των νησιών Andaman στον Ινδικό
ωκεανό και ο δεύτερος φυλές της Μελανησίας.
 Σήμερα η Σ.Π. χρησιμοποιήται και από την κοινωνιολογία, την
ψυχολογία και άλλες κοινωνικές επιστήμες όταν η έρευνα αφορά
ένα περιβάλλον αρκετά διαφορετικό από αυτό του ερευνητή
(περιθωριακές ομάδες κτλ.).
Ένας από τους θεμελιωτές της Σ.Π.: Bronislaw Malinowski

(1884-1942)
Ένας από τους θεμελιωτές της Σ.Π.:
Bronislaw Malinowski (1884-1942)
Παράδειγμα Σ.Π. : Οι αργοναύτες του Δυτικού

Ειρηνικού (1922).
Το σύστημα ανταλλαγής
κοσμημάτων “kula”
Τομείς που μελετήθηκαν από τον Malinowski στα

νησιά Trobriand.
 Σύστημα συγγένειας των ιθαγενών.

 Γαμήλιες πρακτικές.
 Οικονομική δομή της κοινωνίας.
 Λατρευτικές πρακτικές.
 Σεξουαλική ζωή των ιθαγενών.
Συστήματα συγγένειας
 Πατρογραμμικό: η συγγένεια ανιχνεύεται διαμέσου του πατέρα.

 Μητρογραμμικό: η συγγένεια ανιχνέυεται αποκλειστικά
διαμέσου της μητέρας. Τόσο το δικαίωμα διαδοχής όσο και το
κληρονομικό δίκαιο μεταβιβάζονται διαμέσου της θηλυγονικής
γραμμής.
 Στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου έχει επικρατήσει το
πατρογραμμικό σύστημα συγγένειας. Οι ιθαγενείς των νησιών
Trobriand αποτελούσαν εξαίρεση.
Το σύστημα συγγένειας στα νησιά

Trobriand
 Μητρογραμμικό
 Ο σύζυγος δεν θεωρείται και πατέρας των παιδιών.
 Οι Τρομβριανοί αγνοούσαν τη φυσική πατρότητα.
 Ο πατέρας είναι ένας αγαπημένος και καλοσυνάτος φίλος, όχι
όμως αναγνωρισμένος συγγενής των παιδιών.
 Η εξουσία πάνω στα παιδιά απονέμεται από τον αδελφό της
μητέρας.
 Τα ανίψια κληρονομούν το μητρικό θείο, και όσο ζει είναι
υποχρεωμένος να προμηθεύει το νοικοκυριό της αδελφής του
με τροφή και να μεταβιβάζει στα παιδιά της αδελφής του όποια
εξειδικευμένη γνώση διαθέτει (χορούς, τραγούδια, τέχνες, κτλ.)
Παραλειπόμενα της επιτόπιας έρευνας
του Malinowski
 Η μεταθανάτια δημοσίευση μερικών εκ των ημερολογίων του

αποκάλυψε:
 Την προσωπική άποψη του Malinowski για τους ιθαγενείς.
 Τις δυσκολίες και στερήσεις που αντιμετώπισε κατά το χρόνο της
παραμονής του στο πεδίο (νησιά Trobriand).
 Οι μαρτυρίες συγχρόνων του Malinowski που έζησαν στα νησιά
Trobriand αποκαλύπτουν
 Πώς έβλεπαν οι ιθαγενείς τον Malinowski
 Πώς τον έβλεπαν οι λευκοί (κυβερνητικοί αξιωματούχοι, ιεραπόστολοι
κτλ.)
Σχολές σκέψης στην κοινωνική

ανθρωπολογία.
 Θεωρία της εξέλιξης (Evolutionism)

 Θεωρία της διάχυσης (Diffusionism)
 Άμεση διάχυση, αναγκαστική διάχυση, έμμεση διάχυση.
 Θεωρία του δομισμού (Structuralism)
 Θεωρία του λειτουργισμού (Functionalism)
Εξελικτισμός (Evolutionism)
 Ολόκληρη η ανθρωπότητα περνά υποχρεωτικά από τα

ίδια εξελικτικά στάδια.
 Οι δυτικές κοινωνίες αποτελούν το ανώτερο στάδιο, ενώ
οι υπόλοιπες αντιπροσωπεύουν διάφορες προγενέστερες
φάσεις της εξέλιξης.
 Η κοινωνική οργάνωση, τα έθιμα, οι τελετουργίες κ.ο.κ
των «πρωτόγονων» αποκτούν νόημα στο βαθμό που
μπορούν να συσχετισθούν με κάποια φάση της γενικής
εξέλιξης (που οδηγεί στο δυτικό πολιτισμό).
Πηγή: από την εισαγωγή του Θ. Παραδέλλη στο «Σεξουαλικότητα και Καταπίεση στην
πρωτόγονη κοινωνία». Εκδόσεις Καστανιώτη. Αθήνα, 1976.
Δομισμός (Structuralism)
 Τα στοιχεία του κάθε πολιτισμού πρέπει να γίνουν

κατανοητά στο πλαίσιο της σχέσης τους με ένα
μεγαλύτερο σύστημα ή «δομή».
 Μια δομική προσέγγιση του πολιτισμού μπορεί να μελετά
διαφορετικές δραστηριότητες, όπως η προετοιμασία και
το σερβίρισμα του φαγητού, θρησκευτικές τελετουργίες,
παιχνίδια και άλλες μορφές διασκέδασης για να
ανακαλύψει την υποβόσκουσα δομή μέσα στην οποία
παράγεται (και αναπαράγεται) το νόημα αυτών των
δραστηριοτήτων.
Λειτουργισμός (Functionalism)
 Τα πολιτιστικά στοιχεία είναι μέρος ενός συστήματος

(ολότητας) μέσα στο οποίο κάθε στοιχείο καλύπτει κάποια
ανάγκη (λειτουργία) και συμβάλλει στη συνοχή και
διαιώνιση του συνόλου.
 «Λειτουργία» κατά το Malinowski σημαίνει πάντα
ικανοποίηση μιας ανάγκης. Έτσι επιχειρεί να αναπλάσει
το σύστημα των αναγκών που καθορίζει κάθε κοινωνία.
 Ο λειτουργισμός εμφανίζεται ως αντίδραση και κριτική στη
θεωρία του εξελικτισμού και της «πολιτιστικής διάχυσης».

Γεωγραφία Του Αναπτυσσόμενου Κόσμου Βασίλειος Γαβαλάς Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Γεωγραφία Του Αναπτυσσόμενου Κόσμου Βασίλειος Γαβαλάς Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Γεωγραφία του Αναπτυσσόμενου Κόσμου

Διδάσκων: Δρ. Βασίλειος Γαβαλάς

Ο τρίτος κόσμος κατά τη διάρκεια του

Μπλε=Πρώτος Κόσμος. Κόκκινο= Δεύτερος Κόσμος.

 Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν

 Πρόκειται για δύο δείκτες που μετρούν το μέγεθος της

οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης.

 Δεν είναι αξιόπιστος δείκτης όταν χρησιμοποιείται:

Παγκόσμιος χάρτης εισοδήματος.

Χώρες υψηλού εισοδήματος το 2019 (με μπλε)

Ο δείκτης ανθρώπινης ανάπτυξης (2018)

Η ανομοιογένεια του Τρίτου

Το κράτος στην Αφρική

Το κράτος στη Μέση Ανατολή

Η γεωπολιτική σημασία του Τρίτου Κόσμου μετά

Ο κόσμος πριν την εποχή των

Ο κόσμος πριν την εποχή των

Ο κόσμος το 1500 (Cantino

Η τραγωδία των αμερικανών «ινδιάνων».

Οι λόγοι που οδήγησαν στην

Ο περίπλους της γης από τον Φερδινάνδο

Το πρόβλημα της εύρεσης του

Ο κόσμος το 1800 μ.Χ.

Ο κόσμος τις παραμονές του

Οι συνέπειες της αποικιοκρατίας

Οι πρώην αποικίες υπερ-χρεωμένες.

Διάλεξη 3: Η δημογραφία του αναπτυσσόμενου

Πληθυσμιακές πυραμίδες αναπτυγμένων και

Ποσοστό 65+: 19,6%

Ποσοστά του συνολικού πληθυσμού ηλικίας 60+ ανά

 Σε κάποιες αναπτυσσόμενες χώρες υπερτερούν αριθμητικά οι

Η δομή του πληθυσμού κατά φύλο

Πηγή: CIA World Factbook

Πληθυσμιακή πυραμίδα της

Πηγή: CIA World Factbook

Θνησιμότητα (τυποποιημένοι δείκτες) ανά χώρα,

Αριθμός θανάτων από

Περιοχές όπου ενδημεί η μύγα

Τοπική δερματική αντίδραση

Φυματίωση: περιστατικά και ποσοστά

Περιοχή Περιστατικά σε χιλιάδες Νοσηρότητα θνησιμότητα

Williams G. et al. (2009) Geographies of Developing Areas. The Global South in

Δείκτης σωματικής μάζας (

Η πτώση της θνησιμότητας

Πηγή: Chesnais J.C.

Διάλεξη 4: Πληθυσμός και πλουτοπαραγωγικοί πόροι.

Κοιτίδες αγροτικών επαναστάσεων

Συνέπειες της αγροτικής

Η παγίδα της πολυτέλειας

Εξέλιξη του πληθυσμού της

Πηγή: προσαρμοσμένο από Livi-Bacci M. (2007) A concise history of world

Προβολή του παγκόσμιου πληθυσμού

Η σχέση παραγωγής τροφίμων και

Η απαισιόδοξη σχολή σκέψης

Ο αντίλογος στους Νέο-μαλθουσιανούς.

Επανεξετάζοντας τις θεωρίες.

3 λόγοι για να αναθεωρήσουμε τις

Η πληθυσμιακή αύξηση δεν είναι η κύρια

Οικονομίες έντασης εργασίας και

Διαθέσιμες θερμίδες ως ποσοστό των θερμίδων

Υποσιτιζόμενος πληθυσμός (σε εκατομμύρια)

FAO Statistics Division. http://www.fao.org/economic/ess/ess-data/ess-fs/ess-fadata/en/

Πηγή: International Monetary Fund