Αντικοινοβουλευτισμός και δικτατορίες

στην Ελλάδα
Σπύρος Μαρκέτος,
Επίκουρος Καθηγητής
Τμήμα Πολιτικών Επιστημών ΑΠΘ
https://opencourses.auth.gr/courses/OCRS286/

ι
Γί
· 4

Pt I
:r a
'

ff / »
' I
·,

¥
X
*

1 rA 0

i&£&c· 3
Ά
>
V

*
 Το μάθημα καλύπτει την πολιτική ιστορία του πρώτου μισού του εικοστού αιώνα στην Ελλάδα, σε
συνάρτηση με τα κοινωνικά και διανοητικά της συμφραζόμενα κι επίσης αναζητώντας μια συγκριτική οπτική, η
οποία να διακρίνει παράλληλα τις εξελίξεις σε άλλες χώρες.
Διεθνώς η εποχή αυτή χαρακτηρίστηκε από την ανάπτυξη των φασιστικών ιδεών και κινημάτων που
οδήγησαν στην καταστροφή του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, εξέλιξη την οποία και η Ελλάδα
παρακολούθησε, από κάποιες απόψεις προδρομικά και από άλλες καθυστερημένα.
Τα κομβικά σημεία της ιστορίας που εξετάζουμε εδώ είναι, διεθνώς, οι έννοιες και η ιστορία του
φασισμού και της άκρας δεξιάς, κι επίσης στο ελληνικό πλαίσιο είναι η εξάπλωση των αντικοινοβουλευτικών
οργανώσεων και ιδεολογικών ρευμάτων γύρω στα 1900, η καταλυτική επίδραση του σύγχρονου τύπου
πολέμου στην πολιτική συνείδηση μεταξύ του 1912 και του 1922, οι κοινωνικές εντάσεις που προκλήθηκαν
από το αγροτικό ζήτημα και τη Μικρασιατική Καταστροφή, η στρατοκρατική παλίρροια του Μεσοπολέμου που
κορυφώθηκε στην κονδυλική και τη μεταξική δικτατορία, η ανάπτυξη φασιστικών τάσεων μεταξύ του
πλέγματος εξουσίας και των αστών, και η δημιουργία μαζικών φασιστικών κινημάτων τη δεκαετία του 1940,
που δρούσαν σε συνεργασία με τις συντηρητικές ελίτ. Στην πορεία του μαθήματος θα διατρέξουμε πολλές
πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές της πολιτικής και διανοητικής ιστορίας εκείνων των χρόνων, στις οποίες
αποτυπώθηκαν οι κυμαινόμενες σχέσεις μεταξύ φιλελευθερισμού, συντηρητισμού και φασισμού.
Η Διανοητική Προϊστορία του Φασισμού 3
Διάκριση φασισμού και άκρας δεξιάς, εξέταση των προϋποθέσεων εμφάνισης του φασισμού και
ανάλυση της διανοητικής προϊστορίας του φασισμού.

Η γέννηση του Φασισμού 16

Εξέταση της σχέσης του φασισμού με την ιδεολογία γενικά και με τα ιδεολογικά ρεύματα,
περιγραφή των ιστορικών συνθηκών και της γέννησης του φασισμού και κριτική εξέταση των εικόνων
που έχουμε για το φασισμό.

Η Ανατομία του Φασισμού 28

Ανάδειξη της σχέσης του φασισμού με τις υπόλοιπες ιδεολογίες και τις επιλογές των ελίτ, μελέτη
της εμφάνισης του φασισμού σε σχέση με την ανάπτυξη του καπιταλισμού και παρουσίαση των βασικών
σημείων του έργου του μελετητή του φασισμού, Ρόμπερτ Πάξτον.

Προβολή ταινίας: «Γη και Ελευθερία» 42

Η ανάδειξη μέσα από την προβολή της ταινίαςτης χρήσης της άκρας δεξιάς απέναντι σε ένα
ανερχόμενο αριστερό κίνημα των διαφορετικών τακτικών που χρησιμοποίησαν οι αντιφασίστες απέναντι
στο φασισμό

Προβολή ταινίας: «Φασισμός Α.Ε.» 50

Η σχέση φασισμού και οικονομικής εξουσίας.
Οι καταβολές της Άκρας Δεξιάς στην Ελλάδα 54
Εξέταση της σχέσης φασισμού, νεωτερικότητας, καπιταλισμού και κοινωνικών τάξεων με βάση τα
αναλυτικά εργαλεία που έχουν αναπτυχθεί, παρουσίαση των ιστορικών καταβολών και οι διαφορετικές
εκδοχές της Ελληνικής ακροδεξιάς στο μεταίχμιο 19ου και 20ου αιώνα.

Ο Εθνικός Διχασμός 73
Ανάλυση της πορείας της χώρας προς τον Εθνικό Διχασμό και κατά τη διάρκεια του,
συσχετισμός του Διχασμού με τις εξελίξεις στα Βαλκάνια και διεθνώς, ανάλυση του ρόλου της
εθνικιστικής άκρας δεξιάς μέσα σε αυτές τις συνθήκες.

Ο Μεσοπόλεμος στην Ελλάδα 88

Ο Εθνικός Διχασμός στο Μεσοπόλεμο, ο ρόλος του στρατού στο Μεσοπόλεμο, κυβερνήσεις,
πραξικοπήματα και ανατροπές.

Προβολή ταινίας: «Η Πτώση» 96

Η κατανόηση βασικών ιστορικών διαδικασιών της φασιστικής κατάρρευσης, παρουσίαση, μέσω
της ταινίας, των λαϊκών αντιδράσεων στην κατάρρευση του φασισμού, ανάλυση, με αφορμή την ταινία,
των εσωτερικών εχθροτήτων και ανταγωνισμών της φασιστικής ηγεσίας και συζήτηση, με αφορμή την
ταινία, πάνω στη λογική και τα αίτια της επανεμφάνισης του φασισμού στην Ευρώπη.
 Ενότητα 1η: Η Διανοητική
Προϊστορία του Φασισμού

Σκοποί ενότητας
• Η διάκριση φασισμού και άκρας δεξιάς
• Η εξέταση των προϋποθέσεων εμφάνισης του
φασισμού
• Να αναλυθεί διανοητική προϊστορία του
φασισμού
 Φασισμός και άκρα δεξιά
• Ο Φασισμός είναι υποσύνολο της άκρας
δεξιάς. Η άκρα δεξιά και ο φασισμός μπορεί
να μην έχουν διαφορές σε φραστικό επίπεδό.
Ο φασισμός όμως βασίζεται στην ανάπτυξη
ενός μαζικού κινήματος.
• Όλοι οι φασίστες είναι ακροδεξιοί - Όλοι οι
ακροδεξιοί δεν είναι φασίστες
• Ο φασισμός είναι πολιτική πρακτική και όχι
ιδεολογία.

Διαφορά φασισμού και ακροδεξιάς

• Η μη φασιστική άκρα δεξιά θεωρείται «φυσιολογική» ή/και
αποδεκτή εντός του δημοκρατικού/κοινοβουλευτικού πλαισίου
• Η μαζική κινητοποίηση είναι καθοριστική όσον αφορά τη
δυναμική των δύο ρευμάτων. Ο παραδοσιακός συντηρητισμός,
κομμάτι του οποίου είναι η ακροδεξιά, βασίζεται στην από -
κινητοποίηση του κόσμου. Αντίθετα, ο φασισμός καλεί σε
ξεσηκωμό το λαό, το έθνος (πχ σήμερα απέναντι στους
μετανάστες). Ο συντηρητικός θα απαιτήσει από το κράτος να
κάνει την ίδια δουλειά.
• Παρ' όλα αυτά, όποτε ο φασισμός κατέλαβε την εξουσία, αυτό
συνέβη σε συνεργασία με συντηρητικούς. Μολονότι τα
συμφέροντα φασιστών και συντηρητικών ταυτίζονται σε
κάποιες ιστορικές στιγμές, αυτό δεν τους καθιστά το ίδιο.
 Βία και φασισμός
• Ο φασισμός έχει το στοιχείο της βίας
> Π.χ. ρατσιστικά εγκλήματα μίσους (βία που
στρέφεται ενάντια σε κάποιον όχι για λόγους
τιμωρίας μιας πράξης, αλλά γι' αυτό που είναι)
> Συγκροτεί έτσι μια πολύ διαφορετική κατάσταση στο
δημόσιο χώρο απ' ότι ένα απλώς αυταρχικό
κυβερνητικό πρόγραμμα.
• Η ρητορική του μίσους καλλιεργείται όχι μόνο
από τους φασίστες αλλά και από ευρύτερα
συμφέροντα
> Π.χ. η σύγχρονη αντιμεταναστευτική υστερία
εκπορεύεται από το κράτος, τα ΜΜΕ κτλ

Φασισμός και Ναζισμός

• Ο ναζισμός είναι υποσύνολο του φασισμού,
που είναι υποσύνολο της άκρας δεξιάς.

• Ο ναζισμός έχει το χιτλερικό μοντέλο.

• Ο φασισμός έχει σαν πρότυπο το φασιστικό

κόμμα και το καθεστώς του Μουσολίνι.

Ιστορική διαδρομή του φασισμού
• Ο φασισμός αποτελεί πολιτική καινοτομία του 20ου αιώνα, ενώ
προϋπάρχει αδύναμα από το 19ο αιώνα.
• Η ιστορική καινοτομία συνίσταται στο γεγονός ότι δεν ανήκει στις
μεγάλες ιδεολογικές παραδόσεις που συγκροτήθηκαν την επαύριο της
Γαλλικής Επανάστασης του 1789:
- Συντηρητισμός, Φιλελευθερισμός και Σοσιαλισμός.
— Αυτές οι πολιτικές μεταστρατηγικές, δηλαδή ιδεολογίες, είναι πολιτικά
ρεύματα που συγκροτούνται σε συνάρτηση με το Διαφωτισμό και τη Γαλλική
Επανάσταση (είτε υπέρ τους, είτε εναντίον τους), και σε όλη την πορεία του
19ου αιώνα μάχονται μεταξύ τους.
• Δεν υπάρχει φασισμός το 19° αιώνα, παρά μόνο προανακρούσματα.
• Κατά τον Ρόμπερτ Πάξτον, η πρώτη φασιστική οργάνωση ιστορικά είναι η
Κου Κλουξ Κλαν [Ku Klux Klan], η οποία δημιουργείται και αναπτύσσεται
στις νότιες πολιτείες των Η ΠΑ, με πλαίσιο το ρατσισμό, την επιθυμία εκ
νέου υποδούλωσης των μαύρων και τα τραύματα του αμερικανικού
εμφύλιου πόλεμου (1861-1865).

Η δουλεία και η ανάπτυξη του

ρατσισμού στην Αμερική
• Μετά την καταστροφή του ρωμαϊκού κόσμου, η δουλεία είχε εκλείφει.
Επανέρχεται στην Αμερική μετά το 1500 : η ανάπτυξη του καπιταλισμού
σε μεγάλο βαθμό έλαβε χώρα στο Νέο Κόσμο, όπου η δουλεία ήταν
οργανικό στοιχείο της παραγωγής, κυρίως για προϊόντα που
καταναλώνονταν στην Ευρώπη (καφές, ζάχαρη κτλ).
• Δούλοι αρχικά ήταν οι Ινδιάνοι, οι οποίοι ήταν πολύ ευαίσθητοι στις
κακουχίες, με αποτέλεσμα τη μαζική τους εξόντωση. Ως εκ τούτου
αναπτύσσεται το δουλεμπόριο από Αφρική προς Αμερική. Οι σκλάβοι
δούλευαν σε ορυχεία, μεγάλες παραγωγικές μονάδες και φυτείες.
• Η εξέγερση των σκλάβων στην Αϊτή το 1791 αντιμετωπίζεται με
συμπάθεια από πολλούς Διαφωτιστές, ενώ εμφανίζονται και κινήματα
κατά της δουλείας. Αναπτύσσεται ένας διάλογος για την οικουμενικότητα
ή την εντοπιότητα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
• Η δουλεία ήταν το υπόβαθρο του ρατσισμού, που παίζει σημαντικό ρόλο
σε φασισμό και άκρα δεξιά γενικότερα.
 Το ιδεολόγημα του ρατσισμού
• Ρατσισμός είναι η πεποίθηση ότι οι άνθρωποι έχουν διαφορετικές ηθικές
ποιότητες και πνευματικές δυνατότητες ανάλογα με την εξωτερική τους
μορφή. Η αρχική ιδέα συνίστατο στην εξασφάλιση της υπεροχής μέσω
καταγωγής (αρχικά αφορούσε τους ευγενείς σε διάκριση από τους
«δυσγενείς», δηλαδή όλους τους υπόλοιπους).
• Στην Ισπανία μετά το 1500 εδραιώνεται ο ρατσισμός και κατοχυρώνεται ο
όρος [ετυμολογία: ράτσα, λέξη αραβικής προέλευσης] απέναντι σε
άραβες και εβραίους. Μετά την «χριστιανική» ένωση της Ισπανίας και την
εκδίωξη των αράβων και των εβραίων (αρκετοί κατέφυγαν στη
Θεσσαλονίκη), πολλοί εξ αυτών βαφτίστηκαν χριστιανοί για να
παραμείνουν στη χώρα. Σαν απάντηση αναπτύχθηκε μια ιδεολογία του
καθαρού αίματος ακριβώς για να αποκλειστούν αυτοί οι νεοβαπτισμένοι
χριστιανοί από τη νομή του πλούτου. Πρόκειται για την πρώτη στη
νεότερη Ευρώπη περίπτωση συστηματικής,οργανωμένης κοινωνικής
διάκρισης βασισμένης στην ιδέα του αίματος.

Το ιδεολόγημα του ρατσισμού (2)

• Η ισπανική ιδέα εξάγεται στο Νέο Κόσμο, στη Λατινική
Αμερική, απέναντι στους αυτόχθονες κι έτσι οργανώνεται
εξαρχής η νέα κοινωνία: οι Ισπανοί εναντίον των Ινδιάνων με
ενδιάμεσα στρώματα τους μιγάδες (επιμειξίες).
• Το καπιταλιστικό σύστημα, που το 16° αιώνα οργανώνεται με
ισπανική πρωτοκαθεδρία, αφήνει κληρονομιά το ρατσισμό.
• Ο ρατσισμός δε βασίζεται στις πράξεις ή τις ιδιότητες των
θυμάτων του, αλλά στην κατώτερη κοινωνική τους θέση. Το
ρατσιστικό σύστημα κατατάσσει στην κοινωνική ιεραρχία με
βάση την εξωτερική εμφάνιση και την καταγωγή.
 Ο εμφύλιος πόλεμος στις ΗΠΑ
> 1861 - 1865
• Η κατάργηση του δουλεμπορίου αποτελεί ένα από τα
κεντρικά ζητήματα του εμφύλιου πόλεμου στις ΗΠΑ. Με τη
νίκη των Βορείων καταργείται η δουλεία, με αποτέλεσμα
τη σταδιακή απελευθέρωσή των σκλάβων.
• Το γεγονός αυτό προκαλεί την αντίδραση των Νότιων
λευκών καθώς εκλαμβάνεται σαν μία τρομερή ταπείνωση.
• Η αίσθηση συλλογικής ταπείνωσης είναι ένα πολιτικό
πάθος που αποτελεί συχνά γεννήτορα φασιστικών ιδεών,
όπως συμβαίνει στην περίπτωση της Ευρώπης του 20OU
αιώνα και στη σύγχρονη Ελλάδα.

Κου Κλουξ Κλαν

• Αυτό το υπόστρωμα δημιουργεί τις συνθήκες για την ίδρυση της
πρώτης φασιστικής οργάνωσης, της Κου Κλουξ Κλαν το 1865.
• Στόχος της είναι, με εκτελέσεις, δολοφονίες και λιντσαρίσματα
μαύρων, με διάφορες αφορμές, να τρομοκρατήσει τον μαύρο
πληθυσμό. Οι γνωστές ειδικές τελετουργίες με μάσκες (με
αναφορά σε καθολικές τελετές των Ισπανών) αρχικά στρέφονταν
εναντίον όχι μόνο των μαύρων , αλλά και των εβραίων, ακόμα και
καθολικών.
• Η ΚΚΚ συνολικά ακολουθεί μια ανορθολική και παθιασμένη
πολιτική, με αναφορά σε μασονικές παραδόσεις κτλ.
• Η ιδεολογία, το ιδεολόγημα του ρατσισμού εξαπλώνεται και στην
Ευρώπη το 19° αιώνα. Αποτελεί εργαλείο της άκρας δεξιάς και του
φασισμού, αλλά όχι κατ' ανάγκην στοιχείο όλων των μορφών
φασισμού.
 Εθνικισμός
• Ο ρατσισμός μεταλλάσσεται το 19° αιώνα, όταν αναπτύσσονται οι
εθνικισμοί.
• Ο εθνικισμός αφορά την ιδέα της ενότητας του έθνους. Όταν, προς
τα τέλη του 19ου αιώνα, οι συντηρητικοί εγκολπώνουν τον
εθνικισμό, το εκάστοτε ημέτερο έθνος τίθεται ενάντια στα
υπόλοιπα έθνη. Αρχικά, ο εθνικισμός είχε συγκροτηθεί με
προοδευτικό πρόσημο.
• Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο εθνικισμός αρχίζει να αποκτά ένα
βιολογικό περιεχόμενο. Η βιολογία άλλωστε μπαίνει στο
διανοητικό χάρτη το 19° αιώνα και χρησιμοποιείται άμεσα για την
προώθηση ιδεών περί ιεραρχίας κτλ.
• Ο νέος ρατσισμός κατασκευάζεται μέσω του όρου «κοινωνικός
δαρβινισμός» - μεταφορά της «φυσικής επιλογής» στο κοινωνικό
πεδίο (Τ. Χάξλεϋ, X. Σπένσερ). Αφορά την επικράτηση όχι του
καταλληλότερου, αλλά του ισχυρότερου (η κοινωνία σα ζούγκλα).

Ευγονική
• Παράλληλα αναπτύσσονται οι πρώτες ιδέες περί
ευγονικής:
> Βελτίωση της κοινωνίας μέσω της κληρονομικότητας
και απαγόρευση της αναπαραγωγής αυτών που
θεωρούνται κατώτεροι.
> Προσπάθεια βελτίωσης του εθνικού «στοκ».
> Ιδέες που κράτησαν μέχρι το 1970 πχ στη Σουηδία.
• Οι ιδέες αυτές ξεκίνησαν από φιλελεύθερους
φιλοσόφους με διαφορετικό τρόπο από αυτόν
που μετέπειτα τις χρησιμοποίησε ο φασισμός.
 Απέναντι στο Χριστιανισμό
• Αυτές οι αντιλήψεις ερχόταν σε τεράστια σύγκρουση με τη
χριστιανική παράδοση, που είχε αναπτυχθεί στα πλαίσια
μιας διαφορετικής κοινωνίας, η οποία αναγνώριζε κάποια
δικαιώματα στους κατώτερους και είχε αξίες όπως ο
οικουμενισμός, η φιλανθρωπία και η ισότητα.
• Η αντιπαράθεση των νέων ριζοσπαστών του κοινωνικού
δαρβινισμού στο χριστιανισμό και η αρχικά προοδευτική
προέλευση τους, δε στάθηκε εμπόδιο στο πέρασμα
αρκετών εκ των διανοούμενων αλλά και των ιδεών αυτών
στην άκρα δεξιά.
• Οι ιδέες αυτές αφορούσαν κυρίως ανώτερα στρώματα
(διανοούμενοι και μεσοστρώματα). Ο λαός ήταν ελάχιστα
εκτεθειμένος στις ιδέες αυτές μέχρι και το Β' ΠΠ, όταν
μαζικοποιήθηκε η εκπαίδευση.

Γεννήτορες του φασισμού

• Είχε φτιαχτεί η κρίσιμη μάζα που θα προσπαθούσε να
εξηγήσει τον κόσμο και να βελτιώσει τη θέση της με
βάση αυτές τις ιδέες. Οι ιδέες του κοινωνικού
δαρβινισμού άλλωστε ταιριάζουν με την καπιταλιστική
κοινωνία.
• Ο κοινωνικός δαρβινισμός, σε σύνδεση με τον
ρατσισμό και τον εθνικισμό, δίνει το υπόστρωμα
ιδεών/αντιλήψεων με βάση τις οποίες θα αναπτυχθεί
ο φασισμός.
• Οι ιδέες αυτές δεν ταυτίζονται μεταξύ τους. Είναι
κοντινές αντιλήψεις, άλλοτε όμως συνυπάρχουν και
άλλοτε όχι.
 Εθνικισμός (2)
Ο εθνικισμός πλέον συνδέεται με μια
ιεράρχηση με βάση τα έθνη, αντίθετα από το
αρχικά προοδευτικό πρόσημο που είχε.
Υπάρχουν διαφορετικές θεωρητικές βάσεις των
εθνικισμών:
- Για παράδειγμα ο Βρετόνος Ερνέστο Ρενάν
θεωρεί ότι το έθνος είναι ζήτημα επιλογής , όχι
προέλευσης, στο κείμενο: «Τι είναι έθνος;» , όπου
αναφέρει «το έθνος είναι ένα καθημερινό
δημοψήφισμα».

Ο πρώιμος ελληνικός εθνικισμός

Το ελληνικό έθνος στήθηκε στην ιδέα της
ττερικλειστικότητας και όχι της αποκλειστικότητας, π.χ.
συμμετοχή Αλβανών στην Επανάσταση του 1821. Η
φουστανέλα άλλωστε είναι παραδοσιακό αλβανικό
φόρεμα. Μέχρι τους βαλκανικούς πολέμους υπήρχαν
σκέψεις ακόμα και για ένα ενιαίο βασίλειο με δύο κράτη
(Ελληνοαλβανία όπως Αυστροουγγαρία). Το ελληνικό
έθνος ήταν «ανεξίθρησκο» και ανεξίγλωσσο. Αρχικά, ο
ελληνικός εθνικισμός ήταν προοδευτικός, όπως πολλοί
άλλοι εθνικισμοί εκείνη την περίοδο. Μαζί με άλλους
μεταστρέφεται προς συντηρητική κατεύθυνση προς το
τέλος του 19ου αιώνα.
 Ο νέος ρατσισμός
• Κόμης Αρτύρ Ντε Γκομτιινώ: πατέρας του σύγχρονου
ρατσισμού, όντας ταυτόχρονα τελευταίος
εκπρόσωπος του παλιού ρατσισμού. Είναι ξεπεσμένος
ευγενής, με μίσος για τη Γαλλική Επανάσταση,
πρεσβευτής της Γαλλίας κατά τη διάρκεια της
Παλινόρθωσης στην Αθήνα. Γράφει μια σειρά βιβλίων,
μεταξύ των οποίων το «Δοκίμιο περί της ανισότητας
των φυλών» που έγινε βίβλος των ρατσιστών.
• Πρόκειται για έναν απαισιόδοξο, μοιρολατρικό
ρατσισμό: το απαύγασμα του πολιτισμού ήταν η Ρώμη
και η Ελλάδα, αλλά έκτοτε όλα χειροτερεύουν λόγω
της νόθευσης του αίματος που παρήγαγε αυτούς τους
πολιτισμούς, με αποτέλεσμα διαρκή παρακμή.

Ο νέος ρατσισμός (2)

Στον Γκομπινώ απαντάει ο Χιούστον Στιοΰαρτ

Τσάμπερλαιν, Άγγλος συγγραφέας που ισχυρίζεται
ότι δεν είναι αναπότρεπτη η επιμιξία φυλών, αλλά
χρειάζεται μια κρατική πολιτική που θα αποτρέπει
την ανάμιξη φυλών για τη διατήρηση της
καθαρότητας του αίματος (των άριων). Μολονότι
άνηκε στη βρετανική ελίτ κατέφυγε στη Γερμανία
με την ελπίδα ότι θα ήταν η πιο καθαρή άρια
δύναμη. Ουσιαστικά, είναι ο πνευματικός πατέρας
του ναζισμού, γαμπρός του Βάγκνερ και συγγενής
του μετέπειτα πρωθυπουργού της Αγγλίας
Τσάμπερλαιν.
 Ρίχαρντ Βάγκνερ
> Ρίχαρντ Βάγκνερ (1813-1883), Γερμανός ρομαντικός
συνθέτης.
• Ο Βάγκνερ συνεισέφερε στις βάσεις του ναζισμού, χωρίς ο
ίδιος να μπορεί να χαρακτηριστεί ναζί, παρά τις πολύ στενές
σχέσεις τις οικογένειας του με τους ναζί.
• Μέσω της εικονοποίησης των μύθων της Γερμανίας και της
αντίδρασης απέναντι στο χριστιανισμό έδωσε τις
αρχετυπικές εικόνες του καθαρού Γερμανού με τις αξίες του
αίματος και της τιμής, της βίας και του πάθος.
• Τα έργα του έπαιξαν ρόλο στην πραγματική ανάπτυξη των
ιδεών αυτών, στο πέρασμά τους από τους διανοούμενους σε
ευρύτερα στρώματα. Με αυτή την έννοια το έργο του
μπορούσε να λειτουργήσει σαν εργαλείο ανάπτυξης του
ναζισμού.

Ο νέος ρατσισμός (3)

• Ο Γ κομπινώ εξουδετερώνεται από το νέο επιθετικό
ρατσισμό: την δραστήρια κρατική βιοπολιτική
(πολιτική που αγγίζει την παραγωγή της ζωής) για τη
διαφύλαξη του έθνους, με πολύ διαφορετικά
αποτελέσματα από τον παραδοσιακό, αμυντικό
ρατσισμό.
• Χρησιμοποιείται η ευγονική και εμφανίζεται η ιδέα της
κάθαρσης του έθνους από τα στοιχεία που το μιαίνουν
φυλετικά (εβραίους), απλώς επειδή υπάρχουν και όχι
επειδή κάνουν κάτι κακό.
• Αποτέλεσε κεντρική ιδέα του ναζισμού που οδήγησε
σε απαγόρευση συνεύρεσης, διωγμούς, εξόντωση
εβραίων κτλ.
 Αντισημητισμός
• Ο αντισημιτισμός υπάρχει από την εποχή της Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας. Οι βασικοί λόγοι ανάπτυξής του είναι
θρησκευτικοί: δεισιδαιμονίες που αναμείχθηκαν με υλικές αιτίες.
Οι εβραίοι ήταν λαός της διασποράς και ο Ιουδαϊσμός ήταν η μόνη
θρησκεία που επέτρεπε την τοκογλυφία, οπότε συχνά
αναλάμβαναν το ρόλο του τοκογλύφου. Ταυτόχρονα, όντας
θύματα διακρίσεων (χωρίς γη και πρόσβαση στο κράτος), η
συσσώρευση κεφαλαίων ήταν ο μόνος τρόπος να έχουν κάποια
πρόσβαση στην εξουσία. Το μεσαίωνα υπήρχε αντισημητισμός και
περιοδικά πογκρόμ ενάντια στους εβραίους σε όλη τη Δυτική
Ευρώπη.
• Η διαφορά από το σύγχρονο αντισημιτισμό είναι ότι τότε δεν
υπήρχε μια αξερίζωτη ουσία των εβραίων: μπορούσαν να
«σωθούν» αν βαφτίζονταν χριστιανοί (ζήτημα ψυχικό,
θρησκευτικό και όχι φυλετικό, σωματικό). Στο νέο, βιολογικό
ρατσισμό δεν υπάρχει δυνατότητα διαφυγής ή σωτηρίας.

Ολοκαύτωμα
• Ολοκαύτωμα: η συστηματική προσπάθεια
των Ναζί για τον αφανισμό των εβραίων.
• Ο ναζισμός στήνεται με βάση το νέο
αντισημιτισμό, όμως ο φασισμός δεν είναι
αναγκαστικά αντισημιτικός (χρειάζεται έναν
εχθρό αλλά δεν είναι απαραίτητα ο εβραίος,
πχτώρα είναι κυρίως οι μετανάστες και οι
μουσουλμάνοι)
 Φασισμός και εβραίοι
• 0 ιταλικός φασισμός δεν είναι αντισημιτικός όταν
στήνεται. Πάρα πολλοί φασισμοί στηρίχθηκαν από
εβραίους. Αν ο αντισημητισμός ήταν δομικό στοιχείο του
φασισμού, δε θα μπορούσε να εξηγηθεί πώς π.χ. στο
Ισραήλ υπάρχουν φασιστικά κινήματα.
• Σιωνισμός : σχέδιο δημιουργίας αποικιακού κράτους στα
ιερά εδάφη της Παλαιστίνης.
- Χερτζ: ο φιλελεύθερος πατέρας του σιωνισμού.
- Ζαμπουτίνσκι : ιδρυτής εβραϊκού φασιστικού
κόμματος στον Μεσοπόλεμο, θαυμαστής του
Μουσολίνι.

Φασισμός και εβραίοι (2)

• Το ιταλικό φασιστικό κόμμα είχε στελεχωθεί και από εβραίους. Ο
Μουσολίνι αρχικά δε χρησιμοποίησε αντισημιτικό λόγο. Το ενιαίο
ιταλικό κράτος είχε δώσει πολιτικά δικαιώματα στους εβραίους, οι
οποίοι ταυτίστηκαν με την κληρονομιά της ιταλικής ενοποίησης
(όπως και το φασιστικό κόμμα).
• Όταν ο Χίτλερ έφτιαξε τη συμμαχία του Άξονα, έθεσε σαν όρο τον
αντισημιτισμό, όρο που αποδέχθηκε το 1938 ο Μουσολίνι. Αυτή η
μεταστροφή από τη μία μέρα στην άλλη αποτελεί χαρακτηριστικό
παράδειγμα της εργαλειακής χρήσης των ιδεών από το φασισμό.
• Το Ισραήλ σήμερα είναι ένα ρατσιστικό κράτος πάρα πολύ κοντά
στα φασιστικά πρότυπα, μια τροπή που έχει πάρει μετά το 1967.
 Ενότητα 2η: Η γέννηση του
Φασισμού

Περίληψη προηγουμένων
• Ο φασισμός είναι υποσύνολο της άκρας δεξιάς. Η βασική
διαφορά του από την άκρα δεξιά και τους συντηρητικούς
έγκειται στο ότι στοχεύει στην κινητοποίηση των μαζών.
• Ο ναζισμός είναι υποσύνολο του φασισμού.
• Ιστορικές καταβολές φασισμού:
— 1η οργάνωση με φασιστικά χαρακτηριστικά : Κου Κλουξ Κλαν
- διανοητικές προδιαθέσεις που δημιούργησαν τις δεξαμενές
του φασισμού (δεν φτιάχτηκαν από τους φασίστες):
> τέσσερεις προκείμενες, δεν είναι όμως πάντοτε αναγκαίο να
συνυπάρχουν: εθνικισμός, ρατσισμός, κοινωνικός δαρβινισμός,
αντισημιτισμός
• Δεν είναι αυτονόητη η σύνδεση αντισημιτισμού και
φασισμού.
 Φασισμός και Θρησκεία
• Κάποιοι φασισμοί άντλησαν από τη θρησκευτική παράδοση των
χωρών τους. Υπήρξαν αρκετά παραδείγματα, χωρίς αυτό να είναι
χαρακτηριστικό όλων των φασισμών:
π.χ. το φασιστικό ρουμανικό κίνημα στο μεσοπόλεμο συνδέθηκε με την
εκκλησία και είχε αναφορά σε θρησκευτικά σύμβολα: ονομαζόταν
Λεγεώνα του Αρχάγγελου Μιχαήλ (συνδέεται με τη ρητορεία για τους
Ρουμάνους ως απόγονους των αρχαίων Ρωμαίων).
• Αυτό συμβαίνει παρά το γεγονός ότι συχνά ο φασισμός έχει
αντιθρησκευτικές συνδηλώσεις. Πριν κυβερνήσει ο Μουσολίνι
δήλωνε άθεος, αλλά αμέσως μόλις κυβερνά προχωράει σε
τεράστιες παραχωρήσεις στην Καθολική Εκκλησία. Σε αυτό το
παράδειγμα φαίνεται ξανά η εργαλειακή χρήση των ιδεών από το
φασισμό, που είναι μια μεγάλη διαφορά με τις υπόλοιπες
ιδεολογίες. Στο φασισμό όποια ιδέα φέρνει υποστήριξη μπορεί να
χρησιμοποιηθεί.

Είναι ο φασισμός ιδεολογία;

• Ο Τζωρτζ Μως, φιλελεύθερος - συντηρητικός μελετητής
του φασισμού τον χαρακτηρίζει «τυμβωρύχο ιδεών»;
οικειοποιείται ιδέες που είναι διαδεδομένες στο
περιβάλλον του και τις χρησιμοποιεί για όσο καιρό τον
βολεύουν.
• Η αντιπαραβολή λόγων και πράξης είναι μεθοδολογία που
πρέπει να ακολουθείται για τις πολιτικές ιδεολογίες, αλλά
πολύ περισσότερο στο φασισμό. Παραδείγματα
εργαλειακής χρήσης των ιδεών υπάρχουν και στη δράση
της Χρυσής Αυγής στην Ελλάδα:
1. Η απολογία Μπούκουρα στη Βουλή και η απάρνηση λόγων
και έργων.
2. Η υιοθέτηση ναζιστικών συμβόλων και του χαιρετισμού, που
βαφτίζεται αρχαιοελληνικός.
 Είναι ο φασισμός ιδεολογία; (2)
• 0 Χέιγουντ, στο βιβλίο του «Εισαγωγή στην
πολιτική» ενέταξε το φασισμό στις ιδεολογίες.
Επίσης, στις επονομαζόμενες φασιστικές
σπουδές, υπάρχει η αντίληψη ότι ο φασισμός
είναι ιδεολογία.
• Ο Πάξτον και άλλοι ισχυρίζονται ότι ο
φασισμός δεν είναι ιδεολογία επειδή δεν
μοιράζεται κοινά χαρακτηριστικά με τις
υπόλοιπες ιδεολογίες.

Ταξινόμηση του φασισμού

• Παρά την εργαλειακή χρήση των ιδεών που
κάνει, ο φασισμός ταξινομείται στην άκρα
δεξιά.
• Οι λόγοι είναι ιστορικοί και όχι θεωρητικοί.
Υπάρχουν παραδείγματα αριστερών
κινημάτων που έγιναν φασιστικά (όπως του
Μιλόσεβιτς ή στο Ισραήλ) που θα μπορούσαν
να αναιρέσουν αυτή τη σχέση. Όμως ο
φασισμός δεν μπορεί να τοποθετηθεί στην
αριστερά.
 Αριστερά και Δεξιά
• Νορμτχέρτο Μτιόμτιιο (1909 - 2004), ομότιμος καθηγητής πολιτικής
φιλοσοφίας του πανεπιστημίου του Τορίνο και ισόβιος
γερουσιαστής της Ιταλικής Δημοκρατίας στο χώρο της Αριστεράς.
Πήρε μέρος στην Αντίσταση εναντίον του φασισμού και
φυλακίστηκε.
• Έγραψε μεταξύ άλλων το έργο «Δεξιά και Αριστερά», όπου
αναζητεί τα κριτήρια διάκρισης αριστεράς και δεξιάς.
• Ο Μπόμπιο δίνει έναν ευρύ ορισμό της αριστεράς ως ο χώρος που
αγωνίζεται για την ισότητα και την απελευθέρωση.
• Οι θετικές αξίες της συντηρητικής δεξιάς είναι διαφορετικές:
ιεραρχία, εξουσία (διαχωρισμός σε εξουσιαστές και
εξουσιαζόμενους), πατερναλισμός κτλ.
. Η Νέα Δεξιά προβάλλει περισσότερο την ελευθερία ως
ανταγωνισμό.

Ταξινόμηση του φασισμού(2)

• Οι αντιλήψεις και πράξεις του φασισμού δεν μπορούν μέσα από
αυτούς τους άξονες να συναντηθούν με την αριστερά, αλλά με τις
αξίες της δεξιάς. Υπάρχουν ωστόσο νήματα που συνδέουν ιστορικά
την αριστερά με το φασισμό, καθώς υπήρξε μεταστροφή με πρώτο
το Μουσολίνι.
• Ο Ζιβ Στέρνελ, που εξετάζει το φασισμό από τη σκοπιά των ιδεών
και όχι των πρακτικών, τον ορίζει ως παρανάγνωση του μαρξισμού.
• Κάθε φασιστικό κίνημα όμως έχει τα δικά του συνθήματα και
ιδέες. Δεν υπάρχει μια ιδέα ή ένα σύνθημα που να συνδέει ή να
καλύπτει όλα τα φασιστικά κινήματα.
• Το μερίδιο της ευθύνης της αριστεράς απέναντι στο φασισμό
αφορά ότι δεν διέγνωσε και δεν αντιμετώπισε έγκαιρα το
φασισμό. Υπάρχει διαφορετικού τύπου ευθύνη της δεξιάς.
Ιστορικά, αλλά και στη σύγχρονη περίοδο υπάρχουν συγκλίνοντα
συμφέροντα μεταξύ κράτους, ελίτ, κυβερνήσεων και φασιστών.
 Η γέννηση του φασισμού
• Στις 24/3/1919 γεννιέται η λέξη «φασισμός» : ο Μπενίτο
Μουσολίνι ιδρύει τα Fasci di combattimento («δέσμες μάχης»).
• Fasci: βασική εικόνα του ιταλικού φασισμού με καταβολές στη
ρωμαϊκή αυτοκρατορία: δεμάτι από βέργες που ήταν σύμβολο
ενός Ρωμαίου αξιωματούχου.Ήταν σύμβολο της δημοκρατικής
Ρώμης που τον είχε οικειοποιηθεί αρχικά η αριστερά: κάθε βέργα
από μόνη της σπάει αλλά όλες μαζί όχι.
• Στα τέλη του 19ου αιώνα δημιουργούνται ομάδες αυτοάμυνας της
αριστεράς, στα όρια της νομιμότητας, που χρησιμοποιούν τον όρο.
Συχνά χρησιμοποιούνταν τόσο από την αριστερά όσο και από τους
φασίστες, μέχρι την οριστική οικειοποίηση του όρου από τους
φασίστες.
• Οι Fasci di combattimento ήταν αρχικά ομάδες κρούσης απέναντι
στην αριστερά.

Η γέννηση του φασισμού(2)

• Ο Μουσολίνι προέρχεται από την αριστερά. Είχε συγκρουστεί και
αποχωρήσει από το Σοσιαλιστικό Κόμμα με αφορμή την είσοδο της
Ιταλίας στον Α' Π Π.
• Τα αντίπαλα στρατόπεδα στον Α' ΠΠ ήταν η συμμαχία των
κεντρικών δυνάμεων (Γερμανία, Αυστροουγγαρία) εναντίον της
Αντάντ (Γαλλία, Αγγλία, Ρωσία).
• Η Ιταλία υπαναχώρησε από τη συμμαχία των κεντρικών δυνάμεων
λόγω υπολογισμών της ιταλικής άρχουσας τάξης που διαιρέθηκε
σε τρεις μερίδες:
Α) υπέρ Αντάντ λόγω αντικρουόμενων εθνικών βλέφεων με
Αυστροουγγαρία.
Β) υπέρ της συμμαχίας των κεντρικών δυνάμεων.
Γ) οπαδοί ουδετερότητας (πρόταση του Σοσιαλιστικού Κόμματος, των
αναρχικών και μερίδας της αστικής τάξης).
 Η γέννηση του φασισμού(3)
• Σε πολλές χώρες υπήρξε το ίδιο πρόβλημα σε σχέση με την επιλογή
στρατοπέδου (Ελλάδα, Τουρκία, Βουλγαρία) , ενώ το ζήτημα της
συμμετοχής στον πόλεμο δίχασε το διεθνές Κομμουνιστικό κίνημα.
• Υπάρχουν στοιχεία ότι ο Μουσολίνι είχε στρατολογηθεί από την
τότε δημιουργημένη ΜΙ5 (αγγλικές μυστικές υπηρεσίες), η οποία
προσπαθούσε να προσελκύσει χώρες στο πλευρό της Αντάντ.
• Τελικά η Ιταλία έλαβε μέρος στον πόλεμο μαζί με την Αντάντ. ο
Μουσολίνι πολέμησε καιπαρότι μειοψήφησε είχε ακόμα ισχυρή
επιρροή στο Σοσιαλιστικό Κόμμα.
• Ο φασισμός παίρνει τις οργανωτικές πρακτικές και τα συνθήματα
της αριστερός και τις στρέφει ενάντια στην αριστερά.

Μπενίτο Μουσολίνι
• Η καρικατούρα που έχει φτάσει σε εμάς μέσω των πομπωδών
εκφράσεων του, της φάτσας του ή του ύψους του δεν έχει καμία
σχέση με την εικόνα του εκείνη την εποχή.
• Ήταν πανέξυπνος, μορφωμένος, γνώριζε ξένες γλώσσες, διάβαζε
φιλοσοφία. Είχε πολλές σχέσεις με γυναίκες και συνολικά ήταν
αριβίστας, αδίστακτος.
• Ο Μουσολίνι και ο ιταλικός φασισμός στήθηκε στο μοντέλο του
γαριβαλδισμού (Γκαριμπάλντι: επαναστάτης της αριστερός που
έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στην ένωση της Ιταλίας ). Βασίστηκε
στο ατομικό πρότυπο του Γκαριμπάλντι και στο πολιτικό πρόταγμα
του εθνικού ισχυρού ενιαίου ιταλικού κράτους.
• Στήθηκε τόσο απέναντι στην αριστερά, όσο και σε τοπικές ελίτ με
αυτονομιστικές τάσεις. Ο Μουσολίνι υποστήριζε ότι ο ίδιος δεν
είναι ούτε αριστερός, ούτε δεξιός.
 Ο Μουσολίνι στην εξουσία
• Υπήρχε μια θεμελιώδης πολιτική σύγκρουση. Ένα μειοψηφικό μέρος της
αριστερός υποστήριζε την άνοδο της Ιταλίας ως έθνους, με το σκεπτικό ότι η
αριστερά δεν μπορεί να κυριαρχήσει στη χώρα αν δεν πάρει με το μέρος της
το στρατό και την αστυνομία, άρα αναγκαστικά οφείλει η αριστερά να
μιλήσει για έθνος. Πάρα πολλοί αριστεροί που έβλεπαν την ευκαιρία να
πάρουν την κυβέρνηση εγκατέλειπαν τη ρητορεία που αφορούσε τάξεις,
αγρότες και στρέφονταν στην εθνική ρητορεία: «να βρει η Ιταλία μια θέση
στον ήλιο», δηλαδή να βρει αποικίες. Όταν έγινε ο ιταλοοθωμανικός πόλεμος
το 1911 η αριστερά εξαγοράστηκε με κάποιες παραχωρήσεις εκλογικού
τύπου (δικαίωμα ψήφου στους φτωχούς) και μέρος της υποστήριξε τον
πόλεμο.
• Ο Μουσολίνι πήρε την πρωθυπουργία την 28η Οκτώβρη του 1922.
Ουσιαστικά, ο βασιλιάς και ο πρωθυπουργός του παραχώρησαν χωρίς μάχη,
παράνομα, την εξουσία αυτή. Σύντομα επιδίωξε την εξάπλωση της Ιταλίας και
την αναδημιουργία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο.

Μουσολίνι και Ελλάδα

• Η πρώτη κίνηση του Μουσολίνι, όταν πήρε την εξουσία, στην
εξωτερική πολιτική ήταν να καταλάβει για μερικούς μήνες την
Κέρκυρα, με αφορμή τη δολοφονία ενός Ιταλού συνταγματάρχη,
ένα γεγονός που δεν αναφέρεται ποτέ στα σχολικά βιβλία της
ιστορίας.
• Ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε πάρα πολύ καλές σχέσεις με το
Μουσολίνι. Πολλά στελέχη, αλλά και ο τύπος των φιλελευθέρων,
θαύμαζε το Μουσολίνι.
• Είναι χαρακτηριστικό για την αποδοχή του φασισμού ως ενός
φυσιολογικού, αν όχι θετικού, φαινομένου, ένα άρθρο της εποχής
στο περιοδικό η «Διάπλασις των παίδων» όπου περιγράφεται η
επίσκεψη ενός σχολείου σε μια έκθεση, όπου μια μαθήτρια φιλάει
την προτομή του Μουσολίνι [αναφέρεται στο «Πώς φίλησα το
Μουσολίνι, τα πρώτα βήματα του ελληνικού φασισμού»].
 Φασισμός και σεξουαλικότητα
• Το σεξ απίλ ήταν σημαντικό στοιχείο τόσο του Μουσολίνι όσο και του
Χίτλερ. Ο Χίτλερ είχε σεξουαλικές διαστροφές, υπήρχαν αναφορές για
ερωμένες του αυτοκτονοόσαν.
• Η μονοσήμαντη σύνδεση του φασισμού με τη σεξουαλική καταπίεση
ωστόσο είναι λανθασμένη. Στο βιβλίο «Sex after fascism» της Ντάγκμαρ
Χερτζογκ ανατρέπεται η εικόνα της σεξουαλικής διαστροφής σαν
καθοριστικού στοιχείου του φασισμού.
• Ο υπερτονισμός της σεξουαλικότητας υπάρχει σε ψυχολογικές θεωρίες
του φασισμού, όπως του Βίλχεμ Ράιχ στη «Μαζική ψυχολογία του
φασισμού». Ο Ράιχ στήριξε ολόκληρη θεωρία για τη σύνδεση φασισμού
και σεξουαλικής καταπίεσης. Το πρόβλημα με τις ψυχολογικές θεωρήσεις
του φασισμού είναι ότι δεν μπορεί να τεκμηριωθεί γιατί ο φασισμός δεν
αναπτύχθηκε σε άλλες χώρες όπου υπήρχε αντίστοιχη σεξουαλική
καταπίεση.
• Η επιστημονική προσέγγιση του φασισμού πρέπει να είναι πρωτίστως
ιστορική και συγκριτική και όχι ψυχολογική ή ανθρωπολογική, χωρίς
αυτές οι προσεγγίσεις να θεωρούνται ασήμαντες, αλλά ανολοκλήρωτες.

Φασισμός και σεξουαλικότητα(2)

• Στην ίδια κατεύθυνση ο ψυχαναλυτής ο Klaus Theweleit, στο
δίτομο έργο «Male fantasies», μελετώντας σημειωματάρια από τα
κατάλοιπα των πρωτοφασιστικών ταγμάτων θανάτου από το 1919
ως 1923 βρήκε ότι υπάρχει έντονο σαδομαζοχιστικό περιεχόμενο.
Όμως μπορούν και απολύτως κανονικοί άνθρωποι να γίνουν ναζί
και να κατευθύνουν το ναζισμό οπότε αυτές οι θεωρήσεις είναι
περιοριστικές.
• Η Ντάγκμαρ Χερτζογκ υποστηρίζει ότι οι ναζί δεν ήταν πάντοτε
σεξουαλικά διεστραμμένοι. Προϋπήρχε ένα κύμα σεξουαλικής
απελευθέρωσης που αξιοποιήθηκε και εν μέρει προωθήθηκε από
το ναζισμό, αν και επίσημα απαγορευόταν η ομοφυλοφιλία και η
μίξη με εβραίους. Στάθηκε όμως απέναντι στην κυρίαρχη
μονογαμία, κυρίως από τη σκοπιά των ανδρικών προνομίων, αλλά
δεν είναι κάθε σύγκρουση με το συντηρητισμό προοδευτική.
• Ο ανθρωπολόγος Τζωρτζ Μως ασχολείται με το ομοερωτικό
στοιχείο στο φασισμό.
 «Εικόνες» του Φασισμού

• Οι λαϊκές εικόνες ίου φασισμού που αφορούν

τη σεξουαλικότητά του είναι εν μέρει μόνο
σωστές.
• Οι εικόνες που έχουμε για το φασισμό από
ταινίες, τηλεόραση, διαδίκτυο αλλά και
σχολικά βιβλία είναι συνήθως λάθος ή
παραπλανητικές.

Φασισμός και Ναζισμός

• Μετά τον πόλεμο κατασκευάστηκε ένας μύθος
υπεράσπισης του ιταλικού φασισμού, κυρίως δια μέσω της
σύγκρισης με το ναζισμό. Υπάρχει μια έντεχνη προσπάθεια
διαχωρισμού μεταξύ ιταλικού και γερμανικού φασισμού,
με το χαρακτηρισμό του ιταλικού φασισμού ως πιο
«μαλακού», γεγονός που δεν ισχύει.
— Σλοβενίας έγινε από την Ιταλία.
Η γενοκτονία που εξόντωσε το 1/3 του πληθυσμού της

— περισσότερους
Ο Μουσολίνι για να πάρει την εξουσία σκότωσε πολύ
απ' ότι ο Χίτλερ.
— Ακολούθησε ωμή πολιτική απέναντι στις αποικίες
(βομβαρδισμοί με αέρια σε άμαχους πληθυσμούς).
— φυλετικό
Ισχύει ωστόσο ότι ο ιταλικός φασισμός δεν είχε έντονο
ρατσισμό.
 Μαρκ Μαζάουερ

• Μαρκ Μαζάουερ, φιλελεύθερος ιστορικός του

20ου αιώνα.
• Στο βιβλίο του «Σκοτεινή Ήπειρος» αναφέρει:
ο φασισμός, νέο πολιτικό φαινόμενο του 20OU
αιώνα, εφάρμοσε στην Ευρώπη αυτά που οι
Ευρωπαίοι έκαναν στις αποικίες.

«Εικόνες» του φασισμού(2)

• Οι εικόνες για το φασισμό από τη μαζική κουλτούρα
σχεδόν πάντα παρουσιάζουν αντεστραμμένη την
εικόνα.
• Οι εικόνες σε ένα βαθμό αποκαλύπτουν την
πραγματικότητα, αλλά σε ένα βαθμό τη συσκοτίζουν.
• Για παράδειγμα, η «πειθαρχημένη και
αποτελεσματική» φασιστική διοίκηση είναι μύθος:
ήταν τελείως αναποτελεσματική λόγω ακριβώς του
αυταρχισμού της. Επίσης, δεν υπήρχαν μηχανισμοί
ανοιχτής επίλυσης των διαφορών, κάτι που οδηγούσε
σε δυσκολίες εντός του κόμματος και εσωτερικούς
ανταγωνισμούς (κάτι που γίνεται και σήμερα στη
Χρυσή Αυγή).
 Ενότητα 3η: «Η Ανατομία του
Φασισμού»

Σκοποί ενότητας
• Να αναδειχτεί η σχέση του φασισμού με τις
υπόλοιπες ιδεολογίες και τις επιλογές των
ελίτ.
• Να μελετηθεί η εμφάνιση του φασισμού σε
σχέση με την ανάπτυξη του καπιταλισμού.
• Να παρουσιαστούν τα βασικά σημεία του
έργου του μελετητή του φασισμού, Ρόμπερτ
Πάξτον.
 Φασισμός και Δεξιά
• Κριτήρια κατάταξης του φασισμού στη δεξιά:
> Μοιράζεται κοινές αξίες με τους συντηρητικούς.
> Στηρίζει τα οικονομικά και κοινωνικά συμφέροντα που
στηρίζει παραδοσιακά η δεξιά (τράπεζες, κεφάλαιο -
ειδικά στην Ελλάδα το εφοπλιστικό).
Για παράδειγμα, η Χρυσή Αυγή τίθεται υποτίθεται ενάντια στην
πολιτική εξουσία και προωθεί ένα αντισυστημικό προφίλ. Έχει κάνει
όμως 140 ερωτήσεις υπέρ εφοπλιστών, ενώ δεν έχει καταψηφίσει
τροποποιήσεις που αφορούν χρηματοδότηση τράπεζων κτλ.

> Ο φασισμός ποτέ δεν πήρε μόνος του την εξουσία αλλά
πάντοτε σε συνεργασία με συντηρητικές ή φιλελεύθερες
δυνάμεις. Χαρακτηριστικά, σε Ιταλία και Γερμανία,
υπήρχε ενεργητική προώθηση και εμφανής συνεργασία
των αστικών δυνάμεων με τους φασίστες.

Φασισμός και Αριστερά

• Υπάρχουν περιπτώσεις μετατόπισης από την αριστερά στο
φασισμό και ανάποδα:
> Για παράδειγμα στη Γαλλία, το Le Faisceau που ήταν το μεγαλύτερο
φασιστικό κόμμα είχε επικεφαλής τον Georges Valois που
προηγουμένως ήταν από τους πιο διάσημους αναρχοσυνδικαλιστές. Η
μεταστροφή του σχετίζεται με την εκτίμηση του έθνους ως πιο
σημαντικού συλλογικού υποκειμένου από την τάξη. Η ιδέα αυτή
προϋπήρχε του Μουσολίνι, ο οποίος την εκμεταλλεύτηκε στο έπακρο.
Ο Βαλουά αντιλήφθηκε ότι ο φασισμός χρησιμοποιείται από τα
καπιταλιστικά συμφέροντα και καθώς είχε πάρει στα σοβαρά την
αντικαπιταλιστική ρητορεία του φασισμού, ξαναέγινε αναρχικός. Στο
καθεστώς του Βισύ (το κομμάτι της Γαλλίας που ήταν «ελεύθερο» από
Γερμανούς και κυβερνιόταν από φασιστικό καθεστώς) συμμετείχε
στην αντίσταση καιπέθανε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης.
• Υπάρχουν άτομα που έλκονται από το φασισμό για ιδεολογικούς
λόγους, ένας παράγοντας όμως που δεν είναι καθοριστικός, καθώς
σχεδόν ποτέ αυτοί δεν ελέγχουν τα φασιστικά κόμματα.
 Ο Γαλλικός Φασισμός
• Στη Γαλλία υπήρξε ένα από τα ισχυρότερα φασιστικά κινήματα στο
μεσοπόλεμο.
• Στρατηγός Πεταίν: ήρωας του Α' Π Π, αρχικά στο αριστερό φάσμα
του πολιτικού σκηνικού. Στο Β' Π Π τίθεται επικεφαλής του
στρατοπέδου που ήταν υπέρ της συνεργασίας με τους Γερμανούς.
• Όταν η Γερμανία κατέλαβε τη Γαλλία, επιτρέπει να κυβερνηθεί
περίπου η μισή Γαλλία από το φιλογερμανικό φασιστικό καθεστώς
του Βισύ, με επικεφαλής τον Πεταίν.
• Σε αποικίες της Γαλλίας (πχ Συρία, Μαδαγασκάρη) η εκεί τοπική
εξουσία αντιτάχθηκε στους Γερμανούς, χωρίς να υπάρχει μεγάλη
πολιτική διαφοροποίηση ανάμεσα στους επικεφαλής των
αποικιών, παρά παιχνίδια εξουσίας και διαφορετική
στρατιωτική/διπλωματική εκτίμηση.
• Στο Λονδίνο σχηματίστηκε η εξόριστη κυβέρνηση της Γαλλίας, υπό
τον στοατηνό Ντε Γκολ ίυετέπειτα Ποόεδοο της Γαλλίας).

Μαρκ Μαζάουερ
• Μαρκ Μαζάουερ, φιλελεύθερος ιστορικός του
20ου αιώνα.
• Στο βιβλίο του «Σκοτεινή Ήπειρος» αναφέρει: ο
φασισμός είναι ένα νέο πολιτικό φαινόμενο του
20ου αιώνα, παρόλα αυτά εφάρμοσε στην
Ευρώπη αυτά που οι Ευρωπαίοι έκαναν στις
αποικίες.
• Ο φασισμός συστηματοποίησε τέτοια στοιχεία
απέναντι στους ευρωπαϊκούς λαούς.
• Ήταν πιο ωμός ο φασισμός σε σχέση με τα
αποικιακά καθεστώτα?
 Το επιχείρημα του Μπάουμαν
• Κατά τη δεκαετία του '90, διαδόθηκε πολύ το επιχείρημα του Πολωνού,
αριστερού/φιλελεύθερου κοινωνιολόγου Ζιγκμουντ Μπάουμαν, ο οποίος
εστίασε στο φασισμό ως προϊόν της νεωτερικότητας.
• Ο Μπάουμαν τόνισε ότι ποτέ προηγουμένως δεν είχε χτιστεί μια
βιομηχανική μηχανή εξόντωσης ανθρώπων (οι πιο προηγμένες
ανακαλύψεις της εποχής χρησιμοποιήθηκαν για τέτοιους σκοπούς - πχ η
IBM ανέπτυξε συστήματα μηχανογράφησης των ταυτοτήτων των
εβραίων). Χρησιμοποιήθηκαν τα πιο μοντέρνα μέσα για ένα σκοπό που
θεωρήθηκε ότι ανήκε σε πιο σκοτεινές σελίδες της ιστορίες.
• Η διαδικασία αυτή εξέπληξε τους ανθρώπους που πίστευαν στην ιδέα της
προόδου, καθώς η υλική και πνευματική πρόοδος ενός ανεπτυγμένου
λαού, του γερμανικού, χρησιμοποιήθηκε ενάντια σε άλλους, επίσης
ανεπτυγμένους. Ειδικότερα εξέπληξε αυτούς που έπαιρναν τοις μετρητοίς
τη φιλελεύθερη ιδεολογία και την ιδέα της προόδου και όχι όσους είχαν
επίγνωση των εγκληματικών πρακτικών της Ευρώπης στις αποικίες.
• Η πρόοδος δεν είναι μια γραμμική διαδικασία, δε συνοδεύεται
απαραίτητα από το «γενικό καλό».

Οι «ταραγμένοι» αιώνες
• Ο 20ς αιώνας ήταν αιώνας των γενοκτονιών. Όμως οι γενοκτονίες δεν ήταν
κάτι καινούριο στην ιστορία. Η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι οι
παλαω>τερες εξαλείψεις πληθυσμών, όπως των Ινδιάνων, δεν γίνονταν επί
σκοπού, αλλά οφείλονταν σε δευτερογενείς συνέπειες (αρρώστιες, κακουχίες
κτλ.)

• Υπάρχουν αιώνες ήρεμοι και αιώνες ταραγμένοι. Ο 20°ς αιώνας ήταν ο πιο
άγριος αιώνας. Σε μικρότερη κλίμακα, άγριος ήταν και ο 17ος αιώνας (με τον
30ετή πόλεμο που οδήγησε στην καταστροφή της Γερμανίας και την απώλεια
του 1/3 του πληθυσμού της). Τα χαρακτηριστικά του 17ου αιώνα συνδέονται
με την εδραίωση του καπιταλισμού, ενώ του 20ου με την τερματική κρίση του
καπιταλισμού.
• Ο καπιταλισμός είναι κοσμοσύστημα που ξεκινά από το 1500 και εδραιώνεται
στην Ευρώπη το 17° αιώνα : οι θρησκευτικοί πόλεμοι είναι παιδί του. Μετά το
17° αιώνα περνάει στην «ομαλή» του φάση: η βία ασκείται στην περιφέρεια,
OTIC rmoiKiFC. ενώ στην Ευοώττη είναι πιο σταθεηοπηιηυένη η κατάσταση.
 Ο Αιώνας των «Άκρων»

• Αυτή η εικόνα καταρρέει τον 20° αιώνα

με τρομακτικές συνέπειες: την κρίση και
τον ολοκληρωτικό πόλεμο.
• Οι παλαιότεροι πόλεμοι αφορούσαν
κυρίαρχα τους στρατούς (φυσικά με
παράπλευρες απώλειες). Τον 20° αιώνα
οι πόλεμοι αφορούν πλέον κυρίως
αμάχους με τεράστιες απώλειες.

Αποικιοκρατία και γενοκτονίες

• Το ολοκαύτωμα δεν ήταν η 1η γενοκτονία του 20ου αιώνα. Είχαν
προηγηθεί κι έχουν ακολουθήσει και άλλες γενοκτονίες (στις
περισσότερες συμμετείχε η Γερμανία). Μεταξύ άλλων:
1. Ένα ολοκαύτωμα με παραπάνω από 6 εκατομμύρια νεκρών (τόσοι εβραίοι είχαν
εξοντωθεί από τους Ναζί) λαμβάνει χώρα στο ανατολικό Κονγκό, στον πόλεμο που
έχει ξεκινήσει από το 1998. Το ανατολικό Κονγκό λεηλατείται από διάφορους
στρατούς χωρών που υποστηρίζονται από τις ΗΠΑ για τους πόρους του: καουτσούκ,
κολτάνιο (μετάλλευμα απαραίτητο για κινητά τηλέφωνα), διαμάντια κα.
2. Η γενοκτονία των Τούτοι από τους Χούτου στη Ρουάντα είχε ένα εκατομμύριο
νεκρούς (1994).
3. Η γενοκτονία των Αρμενίων το 1915: ήταν σε μεγάλο βαθμό οργανωμένη από το
Γερμανό πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη και εκτελεσμένη από τους Νεότουρκους.
4. Η γενοκτονία των Χερέρος στη Νοτιοδυτική Αφρική το 1906: αυτόχθονες της
Ναμίμπια, γερμανικής αποικίας με μεταλλεύματα στην έρημο, εξόντωσαν όλον τον
ττληθυσυό των Χεοέοοτ.
Γκάντι και ευρωπαϊκός πολιτισμός
Όταν ρώτησαν τον Γκάντι την άποψη του για τον
ευρωπαϊκό πολιτισμό, απάντησε: «Θα ήταν καλή
ιδέα»

I».
-
. -
'5
Λ/:

ΤΤ

*:>r’ --**3 w
ϊν

Αποικιοκρατία και ευρωκεντρισμός

• Η Ευρώπη δε θεωρείται κοιτίδα του πολιτισμού

εκτός Ευρώπης.
• Η τρομακτική μεταφορά πόρων και αρπαγή
πλούτου ήταν νόμος για τις αποικίες, με
μεθόδους παραπλήσιες με αυτές του φασισμού.
• Τέτοιες πρακτικές έγιναν και με ιδιωτική
πρωτοβουλία και όχι μόνο από τα κράτη, όπως
από τις περιβόητες Εταιρίες των Ανατολικών και
Δυτικών Ινδιών.
 Καπιταλισμός και φασισμός
• Οι κυβερνητικές μέθοδοι του φασισμού είχαν ήδη εφαρμογή στα
αποικιακά καθεστώτα, οι μηχανισμοί και οι αντιλήψεις ήταν έτοιμες. Με
το φασισμό η διαφορά είναι ότι αυτές οι μέθοδοι υποστηρίζονταν από
ένα μαζικό κίνημα.
• Ο φασισμός συνδέεται με τον καπιταλισμό. Δεν υπάρχει φασισμός εκτός
καπιταλισμού, σε μη καπιταλιστικές χώρες ή περιόδους. Αν ο
καπιταλισμός είναι οργανωμένη εκμετάλλευση, ο φασισμός είναι το μέσο
οργάνωσης αυτής της εκμετάλλευσης όταν δεν υπάρχει νομιμοποίηση.
«Όποιος δεν θέλει να μιλήσει για τον καπιταλισμό δεν πρέπει να μιλάει
και για τον φασισμό» (Μαξ Χορκχάιμερ, 1939).
• Υπάρχουν λειτουργικές ομοιότητες ανάμεσα στην ιδεολογία του
φιλελευθερισμού και στις πρακτικές του κοινωνικού δαρβινισμού. Με
βάση τον κοινωνικό δαρβινισμό όποιος δεν είναι αποδοτικός/
εκμεταλλεύ σιμός δεν έχει λόγο ύπαρξης. Ωστόσο στον φιλελευθερισμό
αρένα αναγορεύεται η αγορά, στον φασισμό ο πόλεμος. Ο
φιλελευθερισμός αναφέρεται σε ανταγωνισμό ατόμων, ενώ ο φασισμός
σε ανταγωνισμό ομάδων, που είναι φυλές ή έθνη.

Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης
• Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης είχαν ισχυρή οικονομική λειτουργία.
Οι έγκλειστοι, μέσα από ένα μελετημένο τυπικό, επιλέγονταν να
οδηγηθούν είτε σε στρατόπεδα συγκέντρωσης / εργασίας είτε σε
στρατόπεδα εξόντωσης.
• Στρατόπεδα συγκέντρωσης φτιάχνονται νωρίτερα στον
Αμερικανικό Εμφύλιο (1861-1865) και στον πόλεμο των Μπόερς
(1905) στη Νότια Αφρική, όπου οι Άγγλοι έκλειναν πληθυσμούς
ολλανδικής προέλευσης.
• Τα στρατόπεδα εξόντωσης είναι ναζιστική ανακάλυψη. Δίπλα στα
μεγαλύτερα στρατόπεδα συγκέντρωσης, υπήρχαν στρατόπεδα
όπου λάμβανε χώρα συστηματική, βιομηχανική εξόντωση
ανθρώπων. Θύματα ήταν κυρίως εβραίοι, τσιγγάνοι, κομμουνιστές
και ομοφυλόφιλοι. Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης εξόντωναν
φτηνά, γρήγορα, μαζικά.
Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης (2)
• Θάλαμοι αερίων: ο πιο προηγμένος τρόπος εξόντωσης της εποχής.
Τα αέρια γίνονται πολεμικό μέσο στον Α' Π Π εναντίον αντίπαλων
στρατών και αμάχων. Νωρίτερα χρησιμοποιούνται από Αγγλία,
Ιταλία εναντίον εξεγέρσεων στις αποικίες. Το στρατόπεδο
εξόντωσης περιλάμβαναν θαλάμους αερίων και φούρνους όπου
καίγονταν τα πτώματα. Πριν φτιαχτούν τα στρατόπεδα εξόντωσης
υπήρχαν κινητοί θάλαμοι, φορτηγά που εκτελούσαν ανάπηρους
(κομμάτι του κρατικού συστήματος υγείας των Ναζί) με το σκεπτικό
ότι οι ανάπηροι δεν προσφέρουν στην κοινωνία». Μεταξύ των
εταιριών παραγωγής αερίων ήταν και η Μπάγερ.
• Υπήρχαν αντιστάσεις ανθρωπιστικού, θρησκευτικού τύπου κτλ. Οι
Ναζί με προπαγάνδα προσπάθησαν να πείσουν τον πληθυσμό για
την αναγκαιότητα τέτοιου τύπου λύσεων, με βάση τη λογική του
κοινωνικού κανιβαλισμού.

Κυριαρχία και αντίσταση

• Ο φασισμός δεν αντιμετωπίζεται με κατανόηση ή «μαλακό τρόπο».
Η έλλειψη τιμωρίας, ή η αποδοχή του ως μία ακόμα πολιτική
τοποθέτηση ενισχύει τη λογική του κανιβαλισμού.
• Ο φασισμός ήταν εφεύρεση του 20ου αιώνα, αλλά το υπόστρωμα
υπήρχε από τη γέννηση του καπιταλισμού το 1500 και από τις
τεχνικές διακυβέρνησης και τις αντιλήψεις που τις συνόδευαν .
• Τέτοιες μέθοδοι σχεδόν πάντα προκαλούν αντίδραση. Μόνο για
κάποιες από τις κοινωνίες των Αζτέκων στην Αμερική δεν έχουμε
αναφορές για αντιδράσεις των υποτελών στις τελετουργικές
δολοφονίες (βλ. το βιβλίο του Ρίτσαρντ Γουλφ «Η Ευρώπη και οι
λαοί χωρίς ιστορία»). Είναι ελάχιστα τα ιστορικά παραδείγματα
συστηματικής εκμετάλλευσης και τρομοκράτησης άλλων
πληθυπυών.
 Νομιμοποίηση και ιδεολογία
• Τα συστήματα αυτά κυριαρχούν έχοντας νομιμοποίηση, σε ένα
βαθμό αυτό είναι αληθές, αλλά ανάμεσα στη νομιμοποίηση και
την επιβολή, καθοριστική είναι η τελευταία. Ο Δερτιλής αναφέρει
ότι το 19° αιώνα οι άνθρωποι είχαν πιο χαμηλά στάνταρ από τα
δικά μας, δέχονταν ευκολότερα τη βία κτλ, αλλά αυτή η άποψη
αποκρύπτει ότι τα κριτήρια κάθε εποχής καθορίζονται από
πολιτικές επιλογές.
• Οι λαοί δεν δέχονται ευχαρίστως και αδιαμαρτύρητα αυτά που
υφίστανται. Ο Μπάριγκτον Μουρ, ιστορικός- κοινωνιολόγος, στο
«Κοινωνικές ρίζες της δημοκρατίας και της δικτατορίας» αναφέρει
ότι πάντα οι κυρίαρχοι αναπτύσσουν ιδεολογίες και θεωρίες
σύμφωνα με τις οποίες ο κυριαρχούμενος τα δέχεται επειδή του
αρέσει κτλ. Αυτές οι θεωρίες δεν έχουν εμπειρική βάση, έχουν
ιδεολογική λειτουργία.

Αποικιοκρατία «ελέω Θεού»

• Η αποικιοκρατία των ευρωπαίων δικαιολογούνταν στη βάση της
ιστορικής αποστολής διάδοσης του πολιτισμού, του «φορτίου του λευκού
ανθρώπου» κατά τον Κίπλινγκ. Οι τεράστιες λεηλασίες και η αρπαγή του
πλούτου των αποικιών, που ήταν η πραγματική αιτία, κρύβονταν πίσω
από τη διάδοση του λόγου του Θεού κτλ
• Το 17° αιώνα έγιναν συζητήσεις στην ισπανική διοίκηση για το πώς
έπρεπε να διοικούνται οι Ινδιάνοι. Ο Βαρθολομαίος Ντε Λας Κάζας,
ανώτατος κληρικός για όλη τη Λατινική Αμερική, αγανακτισμένος με τα
εγκλήματα των συμπατριωτών του, απευθύνθηκε με δημόσια καταγγελία
στον αυτοκράτορα και πέτυχε για ένα διάστημα να ανατραπεί η πολιτική
απέναντι στους αυτόχθονες, σε μεγάλη αντιπαράθεση με τους κτηματίες.
Όμως, πολύ σύντομα επέστρεψε η πρότερη κατάσταση.
• Οι ιεραπόστολοι ήταν πολύ σημαντικό κομμάτι του αποικιακού
μηχανισμού, στελέχωναν την αποικιακή ελίτ και νομιμοποιούσαν
ιδεολογικά την αποικιοκρατία. Οι αποικιακοί λαοί υποτάχθηκαν κατά
βάση με τη βία και όχι μόνο λόγω της πολιτιστικής ανωτερότητας των
ευρωπαίων (που προφανώς είχε επίδραση).
 Ρόμπερτ Πάξτον
• Robert Paxton: ο TUO σημαντικός μελετητής του φασισμού
παγκοσμίως. Αμερικάνος ιστορικός, 80 χρονών, καθηγητής του
Κολούμπια, φιλελεύθερος.
• Το 2004 δημοσιεύει την «Ανατομία του Φασισμού», βασικό
εγχειρίδιο του μαθήματος, όπου παρουσιάζει μια συστηματική
παρουσίαση του φασιστικού φαινομένου. Γράφτηκε έπειτα από
πολλά έργα του Πάξτον για το ίδιο θέμα.
• Ο Πάξτον αρχικά ασχολήθηκε με το γαλλικό φασισμό και το
καθεστώς του Βισύ. Συνάντησε πολλές δυσκολίες στην έρευνα του
από το μεταπολεμικό γαλλικό καθεστώς. Στην πορεία διαπίστωσε
ότι το φασιστικό καθεστώς είχε στηριχθεί από πολύ ισχυρά
κοινωνικά στρώματα, ενώ πολλοί από όσους το στήριξαν
απολάυΒαναν BFOFIC στο UFxrmnAFUiKO KaBFaT(i)r.

Η μεταπολεμική «κάθαρση»
• Στη Γαλλία, αμέσως μετά την κατοχή, υπήρξε τιμωρία, από
σχετικά αθώους (γυναίκες με εραστές Γερμανούς
στρατιωτικούς) μέχρι ισχυρούς συνεργάτες των Γερμανών
(Πεταίν, λογοτέχνες) που φυλακίστηκαν ή κι εκτελέστηκαν.
Επίσης έκλεισαν κάποιες εφημερίδες. Όμως και στη Γαλλία
υπήρξαν συνεργάτες οι οποίοι έμειναν ατιμώρητοι, για
παράδειγμα ο Φρανσουά Μιτεράν.
• Μεγάλη αντίθεση με την Ελλάδα, όπου:
- οι συνεργάτες των Ναζί ενσωματώθηκαν στο μετεμφυλιακό
κράτος.
— οι μεγάλες εφημερίδες που υμνούσαν το φασισμό συνέχισαν
μετά τον πόλεμο μέχρι και σήμερα, συχνά με τους ίδιους
ιδιοκτήτες.
 Η ανατομία του Φασισμού
• Με αφορμή ία παραπάνω ο Πάξτον εξέτασε την εμπλοκή των συντηρητικών και
των φιλελεύθερων.

• «Η Ανατομία του Φασισμού» εκδίδεται μετά από πολλές ειδικότερες μελέτες και
είναι η σύνθεση των απόψεων του για το φασισμό. Αντιμετωπίζει το φασισμό ως
κίνημα και τονίζει ότι ο φασισμός δεν είναι ιδεολογία (σαν τις τρεις μεγάλες),
αλλά ένα σώμα συνθημάτων που μετατρέπεται σε πράξεις, μια πολιτική πρακτική
που στηρίζεται σε πολιτικά πάθη, συναισθήματα. Ο φασισμός έχει συνθήματα,
δεν έχει ιδέες.
• Η μελέτη είναι γραμμένη συγκριτικά περιγράφοντας πολλές φασιστικές
προσπάθειες/κινήματα. Μέχρι τότε η προσοχή ήταν εστιασμένη στους «μεγάλους
φασισμούς» (Ιταλικός, Γερμανικός και Ισπανικός- αν και το καθεστώς του Φράνκο
κατά τον Πάξτον δεν ήταν ακριβώς φασιστικό, αλλά είχε ισχυρά φασιστικά
στοιχεία). Υπήρξαν ακόμα ο Γαλλικός, ο Ουγγρικός - που ήταν πρότυπο του
Χίτλερ, ενώ ερώτημα παραμένει η ταξινόμηση του Ιαπωνικού καθεστώτος (καθώς
είχε πολύ ισχυρά από τα πάνω ιεραρχικά χαρακτηριστικά, δεν είναι βέβαιο ότι
μπορεί να ενταχθεί στα φασιστικά κινήματα).

Η ανατομία του Φασισμού(2)

• Οι φασισμοί ήταν πάρα πολλοί, δεν ήταν μόνο οι «πετυχημένοι». Πρέπει
να βγουν συμπεράσματα από το σύνολο φασισμών, καθώς μελετώντας
μόνο τους πετυχημένους δεν προκύπτει συνολική εικόνα. Σχεδόν όλες οι
ευρωπαϊκές χώρες, με εξαίρεση την Ελλάδα, όπου υπήρξε μόνο τοπικός
φασισμός με έδρα τη Θεσσαλονίκη, με την οργάνωση 3Ε (Εθνική Ένωσις
Ελλάς) είχαν φασιστικά κινήματα στο μεσοπόλεμο.
• Ο φασισμός εξαπλώνεται σε πληθυσμούς οι οποίοι έχουν υποστεί
τραύματα, έχουν δεχτεί ταπεινώσεις, έχουν θυματοποιηθεί. Αισθάνονται
ότι κάποιος τους χτυπάει , χωρίς να μπορούν να δουν καθαρά ποιος είναι
αυτός. Αυτός ο ταπεινωμένος πληθυσμός αναζητά αποδιοπομπαίο τράγο
και μπαίνει στη λογική του κανιβαλισμού: τέτοιος ήταν ο γερμανικός
πληθυσμός το 1920 και σε όλη την Ευρώπη μετά τον Α' ΠΠ και την
οικονομική κρίση. Βασική μαγιά αποτέλεσαν οι πολεμιστές των
χαρακωμάτων του Α' Π Π, που αντί να πάρουν αυτά που τους είχαν
υποσχεθεί ήταν περιθωριοποιημένοι, χωρίς δουλειά κτλ.
 Ο φασισμός ως κίνημα
• Σήμερα δεν έχουμε ακόμα μαζικά φασιστικά κινήματα, αλλά κυρίως ακροδεξιά
εκλογικά κόμματα. Φασιστικό κίνημα εττιχειρείται να φτιαχτεί μόνο στην Ελλάδα,
τη Ρωσία και την Ουγγαρία, ενώ αναπτύσσεται και στη Βουλγαρία και τη
Ρουμανία. Τα ακροδεξιά κόμματα με μεγάλη απήχηση στη Βόρεια Ευρώπη και τη
Σκανδιναβία πρέπει να διακρίνονται από τα φασιστικά κινήματα.
• Ο Πάξτον υποστηρίζει ότι κινήματα αναπτύσσονται μόνο σε χώρες που έχει
αναπτυχθεί προηγουμένως η δημοκρατία, όπου έχουν εισβάλλει οι μάζες στο
προσκήνιο: η δημοκρατία είναι προϋπόθεση του φασισμού. Στο μεσοπόλεμο
υπήρχαν πολύ ισχυρά κινήματα και αποδείχτηκε ότι η πολιτική κινητοποίηση
μπορεί να είναι αντιδραστική και όχι μόνο προοδευτική.
• Υπό αυτή τη σκοπιά είναι αμφισβητήσιμο αν το αυτοκρατορικό καθεστώς στην
Ιαπωνία ήταν φασιστικό, ενώ δε μπορούμε να μιλήσουμε για φασισμό στην
Τουρκία του Κεμάλ Ατατούρκ (που ήταν ακροδεξιάς, θαυμαστής του Μουσολίνι
και είχε πάρει ιδέες από ιταλικό φασισμό) γιατί δεν είχε πολιτικά κινητοποιημένες
μάζες, δεν είχε προϋπάρξει δημοκρατία και το κεμαλικό κόμμα δεν έγινε μαζικό
κίνημα. Κρίσιμο κριτήριο για διάκριση φασισμού/ ακροδεξιάς. Με αυτό το
κριτήριο μπορούμε να διακρίνουμε και κινήματα που αρνούνται τα ίδια ότι είναι
φασιστικά, όπως η Χρυσή Αυγή.

Η Δικτατορία του Μεταξά

• Υπάρχουν επίσης καθεστώτα που αυτοδιαφημίζονταν ως
φασιστικά, αλλά στην ανάλυση προκύπτει ότι δεν ήταν τέτοια.
Το καθεστώς του Μεταξά δεν ήταν φασιστικό, όχι επειδή δεν το
ήθελε, αλλά επειδή δεν μπορούσε, δεν κατάφερε να
κινητοποιήσει τον πληθυσμό. Ο Ιωάννης Μεταξάς δήλωνε
φασίστας και από τις πρώτες πράξεις του ήταν να ζητήσει από
τον Ιταλό πρέσβη νατού στείλει τα «άπαντα» του Μουσολίνι
(πράξεις, νόμοι) για να στήσει επάνω τους την ελληνική
νομοθεσία.
• Αντίστοιχο κριτήριο μπορεί και να εφαρμοστεί και στην
αριστερά. Για παράδειγμα, ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου ήταν
σοσιαλιστής αλλά, όταν κυβέρνησε (1924, 1932) δεν έφτιαξε
σοσιαλιστικό καθεστώς.
• Υπάρχει ανοιχτή συζήτηση για το χαρακτηρισμό του καθεστώτος
του Μεταξά.
 Επιλογές των ελίτ
• Βασικός λόγος ενίσχυσης του φασισμού από την άρχουσα τάξη είναι ο
φόβος για την αριστερά. Όταν δεν υπάρχει ισχυρό αριστερό κίνημα,
συνήθως δε συγκροτείται και ως αντίπαλο δέος ένα φασιστικό κίνημα. Η
δημιουργία ενός κινήματος είναι δύσκολο εγχείρημα, κοστοβόρο και
ανεξέλεγκτο. Ο φασισμός αποτελεί έσχατη λύση για τους καπιταλιστές. Ο
Πάξτον αναδεικνύει ότι είναι θέμα πολιτικής επιλογής ανάμεσα σε
παραχωρήσεις σε αριστερά, εργατικό κίνημα, μειονότητες κτλ ή σε
πολιτική πυγμής. Η τελευταία συχνά βρίσκει τη λύση του φασισμού.
• Η συγκριτική έρευνα ανάμεσα σε σκανδιναβικά κράτη και Γερμανία
δείχνει ότι την ίδια εποχή που χτίζεται ο ναζισμός στη Γερμανία, στη
Σκανδιναβία αναπτύσσονται τα σοσιαλδημοκρατικά κράτη, παρόλο που κι
εκεί υπήρχαν φασιστικά κινήματα. Η άρχουσα τάξη και η πολιτική ελίτ
αποφάσισε ότι θα επιτρέψει κυβερνήσεις σοσιαλδημοκρατίας κι εκεί
ανάγεται η παράδοση της σκανδιναβικής σοσιαλδημοκρατίας που
κράτησε 50 χρόνια. Αντίθετα, στη Γερμανία, όπου υπήρχε επίσης πολύ
ισχυρό αριστερό κίνημα (και κομμουνιστικό και σοσιαλδημοκρατικό), οι
ελίτ έκαναν άλλες επιλογές. Αν παρατηρήσουμε τα εκλογικά
αποτελέσματα θα δούμε ότι είναι παρόμοια.

Επιλογές των ελίτ(2)

• Δεν αρκεί η εξέταση του ίδιου του φασιστικού κινήματος αλλά πρέπει να δούμε
και το πλαίσιό του: για να πάρει ο φασισμός την εξουσία είναι καθοριστική η
στάση που θα κρατήσουν οι ελίτ (συντηρητικοί και φιλελεύθεροι). Έτσι
εξηγούνται οι διαφοροποιήσεις μεταξύ Ιταλίας, Γερμανίας και Γαλλίας (όπου
υπήρχε πολύ ισχυρό φασιστικό κίνημα).
• Από αυτή την άποψη είναι πολύ επικίνδυνο αυτό που συμβαίνει σήμερα στην
Ελλάδα και στην ανοιχτή ή συγκεκαλυμένη γραμμή μεταξύ Νέας Δημοκρατίας και
Χρυσής Αυγής (υπόθεση Μπαλτάκου). Οι ελίτ της Ελλάδας φαίνεται να προτιμούν
τη Χρυσή Αυγή από την αριστερά και υπάρχει πολιτική αποδοχής του φασισμού.
Η άρχουσα τάξη είναι έτοιμη να παίξει το φασιστικό χαρτί και αυτό είναι πολύ πιο
επικίνδυνο από τα εκλογικά ποσοστά της Χρυσής Αυγής.
• Στη μεσοπολεμική Σκανδιναβία η ελίτ συμβιβάστηκε. Την ίδια εποχή που η
υπόλοιπη Ευρώπη ζούσε φασισμό και πόλεμο, η Σκανδιναβία έχτιζε το
σοσιαλδημοκρατικό κράτος. Ακριβώς λόγω του συμβιβασμού αυτού, δεν υπήρξε
μια μεταπολεμική/μεταφασιστική κάθαρση, με αποτέλεσμα να συνυπάρχει το
σοσιαλδημοκρατικό κράτος με προγράμματα ευγονικής στη Σουηδία και στη
Φινλανδία
 Ενότητα 4η: Προβολή ταινίας:
«Γη και Ελευθερία»

Περιεχόμενα ενότητας

• Συζήτηση μετά την προβολή της ταινίας «Γη

και Ελευθερία» για

ϊ. Τον Ισπανικό Εμφύλιο

ϋ. Τις τακτικές απέναντι στο Φασισμό

 Σκοποί ενότητας

Η ανάδειξη μέσα από την προβολή της ταινίας:

i. Της χρήσης της άκρας δεξιάς απέναντι σε ένα

ανερχόμενο αριστερό κίνημα

ϋ. Των διαφορετικών τακτικών που

χρησιμοποίησαν οι αντιφασίστες απέναντι στο

φασισμό

Προτεινόμενες ταινίες
• Οι προτεινόμενες προς προβολή ταινίες δείχνουν ότι ένας από
τους βασικούς λόγους που ανεβαίνει η άκρα δεξιά είναι η ύπαρξη
μια ισχυρής πρόσκλησης από την αριστερά και η ανάγκη
σύγκρουσης με αυτήν.
> 1η πρόταση: «Η κομμούνα», του Peter Watkins:
Η ταινία δείχνει πώς την επομένη της στρατιωτικής ήττας της Γαλλίας
από την Πρωσία, ξεσηκώνονται τα λαϊκά στρώματα του Παρισιού και
τις συνθήκες που δημιουργούν:
— τη ριζοσπαστική αριστερά
— τις ωμές πρακτικές καταστολής που ακολουθεί μια συντηρητική
κυβέρνηση
• Το 1871 δεν υπήρχε φασισμός, δεν ήξερε η κυβέρνηση πώς να
χρησιμοποιήσει ένα μαζικό κίνημα. Η Κομμούνα του Παρισιού
ηττήθηκε με στρατιωτικούς όρους.
 Προτεινόμενες ταινίες (2)
>2η πρόταση: «Γη κι Ελευθερία», του Κεν
Λόουτς.
• Ταινία για τον ισπανικό εμφύλιο, ο οποίος
ήταν κρίσιμη καμπή του 20ου αιώνα:
- Σύγκρουση ριζοσπαστικής δεξιάς και
ριζοσπαστικής Αριστερός στην Ισπανία από το
1936 ως το 1939. Τελειώνει με τη νίκη της άκρας
δεξιάς και δημιουργείταιτο καθεστώς του
Φράνκο που κράτησε μέχρι το 1975.

Ο αντιφασιστικός αγώνας
• Η μάχη κατά του φασισμού ήταν παγκόσμιας εμβέλειας.
• Το επίσημο κομμουνιστικό κίνημα, υπό τον Στάλιν, αρχικά
με λάθος εκτιμήσεις επέτρεφε να ανοίξει ο δρόμος προς το
φασισμό. Όμως, ήταν αυτό που τελικά επικράτησε
εναντίον του φασισμού.
• Στο μεσοπόλεμο όλος ο κόσμος είχε χωριστεί σε
πειθαρχημένα στρατόπεδα: υπήρχε το στρατόπεδο των
Ναζί, της αριστερός και των δυτικών.
• Η ταινία βασίζεται στα απομνημονεύματα του Τζορτζ
Όργουελ «Τιμή στην Καταλονία» .
• Ο αγώνας απέναντι στο φασισμό ήταν δύσκολος και λόγω
της αδυναμίας επεξεργασίας μιας παγκόσμιας
στρατηγικής.
 Τακτικές απέναντι στο Φασισμό
• Το βιβλίο «Ποτέ Ξανά» του Βρετανού ιστορικού Κόλιν Στιαρκς
γράφεται στα τέλη της δεκαετίας του 1970 με αφορμή την άνοδο
ενός νεοναζιστικού κόμματος στη Μ. Βρετανία. Είναι κομμάτι ενός
κλάδου σπουδών που ονομάζεται «αντιφασιστικές σπουδές» : ο
Σπαρκς αναδεικνύει ως λάθος των αντιφασιστών στον Ισπανικό
εμφύλιο την προσπάθεια να φτιάξουν ένα υπερβολικά ευρύ
μέτωπο.
• Στο αντιφασιστικό στρατόπεδο εκείνη την περίοδο παγκοσμίως
κυριαρχούσε η Γ Διεθνής που ελεγχόταν από τη Μόσχα και τον
Στάλιν. Η Γ Διεθνής επεξεργάστηκε τη τακτική του λαϊκού
μετώπου:
> Λαϊκό μέτωπο: πλατύ μέτωπο όλων των μη φασιστών ενάντια
στο ώασισυό.

Τακτικές απέναντι στο Φασισμό

• Αποτίμηση της τακτικής του λαϊκού μετώπου: δεν ενίσχυσε το
αντιφασιστικό μέτωπο καθώς η ευρύτητά του μείωσε το
ριζοσπαστισμό της βάσης. Οι συντηρητικές δυνάμεις που
συμμετείχαν στα λαϊκά μέτωπα, απέτρεπαν τα πιο προωθημένα
αιτήματα και μείωσαν τη μαχητικότητα τμημάτων της βάσης.
• Η τακτική του λαϊκού μετώπου εφαρμόστηκε μετά το 1935. Στη
Γαλλία το Λαϊκό Μέτωπο κυβέρνησε. Όμως, για παράδειγμα, η
Γαλλική κυβέρνηση δεν κατάφερε να έχει μια αποφασιστική στάση
για το ζήτημα της Ισπανίας, κάτι που αδυνάτισε και τη Γαλλία.
• Ο Σπαρκς προσπαθεί να εντοπίσει τις νικηφόρες στρατηγικές
απέναντι στο φασισμό, εξετάζοντας κάποιες αποφασιστικές
καμπές: τη Γερμανία το 1930, την Ισπανία το 1936, και την Αγγλία
τις δεκαετίες του '30 και του '70, όπου νίκησαν οι αντιφασίστες.
 Η γραμμή του σοσιαλφασισμού
• Στη Γερμανία του 1930 η πιο οργανωμένη δύναμη ήταν οι
κομμουνιστές. Το ΚΚΓ απέκλεισε κάθε συμμαχία, υποτιμώντας τον
κίνδυνο του φασισμού, εξισώνοντας τον Χίτλερ με τους υπόλοιπους
αντιπάλους.
«Με τη συνεχιζόμενη αποσύνθεση της αστικής κοινωνίας, όλα τα αστικά
κόμματα, ιδιαίτερα η σοσιαλδημοκρατία, παίρνουν ένα λίγο ή πολύ
φασιστικό χαρακτήρα, χρησιμοποιούν τους φασιστικούς τρόπους πάλης
ενάντια στο προλεταριάτο... Ο φασισμός και η σοσιαλδημοκρατία είναι οι
δυο όφεις ενός και του ίδιου οργάνου της δικτατορίας του μεγάλου
κεφαλαίου. Για αυτό η σοσιαλδημοκρατία δεν μπορεί ποτέ να είναι
σίγουρος σύμμαχος του προλεταριάτου που αγωνίζεται εναντίον του
φασισμού»
• Οι σοσιαλδημοκράτες χαρακτηρίστηκαν σοσιαλφασίστες, οι
αγροτιστές αγροτοφασίστες κτλ . Σε μεγάλο βαθμό αυτό οφειλόταν
στην έντονη ανάμνηση της σφαγής των κομμουνιστών (και της Ρόζα
Λούξεμπουργκ) από τη σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση (1919).

Από τη Βαϊμάρη στο Χίτλερ

• Υποτίμηση του αυτοτελούς κινδύνου του φασισμού: Το ΚΚΓ
απέφυγε να συγκρουστεί με το ναζισμό, ενώ
συνδιοργάνωσε και απεργίες με τους Ναζί ενάντια στην
κυβέρνηση της Βαϊμάρης, στήνοντας μέτωπο κύρια
απέναντι στους σοσιαλδημοκράτες (αντίστοιχη τακτική
είχαν και οι σοσιαλδημοκράτες). Ως αποτέλεσμα, η
αριστερά ήταν τραγικά διασπασμένη. Όταν ο Χίτλερ πήρε
την εξουσία τσάκισε πρώτα το ΚΚ και έπειτα τους
σοσιαλδημοκράτες, μέχρι να καταστρέφει όλα τα
συνδικάτα και τα υπόλοιπα κόμματα.
• Η καταστροφική γραμμή για τους αντιφασίστες της
Γερμανίας οδήγησε στην ήττα το πιο ισχυρό αριστερό
κίνημα στην Ευρώπη. Δεν υπήρξε προετοιμασία απέναντι
στις μεθόδους του Χίτλερ.
 Τα λαϊκά μέτωπα
• Μετά την άνοδο του Χίτλερ, γίνεται μια
τεράστια στροφή ευρύτατης συνεργασίας
απέναντι στο φασισμό με την οικοδόμηση
των λαϊκών μετώπων.
•Τα λαϊκά μέτωπα έβαλαν φρένο στο
ριζοσπαστισμό και σε πολλές περιπτώσεις
ήταν ανεπιτυχή.

Αννλία 1930
• Στην Αγγλία ακολουθήθηκε μια διαφορετική
οδός: τακτική επιλεγμένων συμμαχιών, αλλά
όχι με τέτοιο εύρος ώστε να καταντούν
ασπόνδυλες.
• Τακτική ενιαίου μετώπου της αριστερός όλων
των αποχρώσεων, που ήθελαν από κοινού να
αλλάξουν το καθεστώς.
 Ενιαίο Αντιφασιστικό Μέτωπο
• Η τακτική του ενιαίου μετώπου: οργάνωση της αντίθεσης
στο φασισμό με προβολή μιας ισχυρής κριτικής του
συστήματος. Στόχος είναι η νίκη απέναντι στους φασίστες
να συνοδευτεί από μια συνολική κοινωνική αλλαγή. Αυτή η
τακτική οδήγησε στη νίκη στην Αγγλία του '30 και του '80.
• Το μαζικό φασιστικό κίνημα δεν μπορεί να νικηθεί
συμμαχώντας με εκείνους που ο κόσμος θεωρεί
υπεύθυνους για την κοινωνική καταστροφή στην οποία
απάντησε η δημιουργία του φασισμού.
Για παράδειγμα, σήμερα η δημιουργία ενός αντιφασιστικού
μετώπου με πρόσωπα όπως οι Γ. Παπανδρέου και Πάγκαλος, που
θεωρούνται υπεύθυνοι για τα μνημόνια, θα ωθούσε ακόμα
περισσότερο κόσμο προς τη Χρυσή Αυγή.

Ισπανικός Εμφύλιος
• Στην πρακτική πολιτική στον Ισπανικό εμφύλιο, υπήρχε μια σειρά από
πολύ διαφορετικές αντιλήψεις:
1. Αναρχικοί: επικρατούν κυρίως στην Καταλονία και προωθούν την
αυτοδιαχείριση γης και εργοστασίων, απαιτώντας άμεση εφαρμογή των
κοινωνικών σχέσεων που στόχευαν. Μεγάλα βήματα στην απελευθέρωση των
γυναικών (Mujeres Libres).
2. Poum (τροτσκιστές): έμφαση στη διεθνή επανάσταση, υπέρ της άμεσης αλλαγής
των κοινωνικών σχέσεων.
3. Κομμουνιστές: η πιο πειθαρχημένη δύναμη, με στόχο τη δημιουργία ισχυρού
τακτικού στρατού απέναντι στην ανωτερότητα των αντιπάλων (που ήταν πολύ
ισχυροί στρατιωτικά και ενισχύονταν από Χίτλερ και Μουσολίνι). Ο τακτικός
στρατός έπρεπε όμως να έχει αντίστοιχο οπλισμό, επιμελητεία κτλ, χωρίς
αντίστοιχη ενίσχυση από Γαλλία και Αγγλία που ήταν ουδέτερες απέναντι στις
δύο κυβερνήσεις (τη νόμιμη δημοκρατική και την «παράνομη» ακροδεξιά). Η
μόνη εξωτερική βοήθεια ήταν από το Στάλιν αλλά όχι τόσο ισχυρή.
• Μακροπρόθεσμα, η ενότητα υπό το Στάλιν αποδείχτηκε νικηφόρα
τακτική. Δε συνθηκολόγησε ποτέ και τελικά σε έναν απελπισμένο πόλεμο,
κέρδισε στο ανατολικό μέτωπο τον Β' ΠΠ.
 Ενότητα 5η: Προβολή ταινίας:
Φασισμός Α.Ε.

Το καθεστώς του Φράνκο

• Το καθεστώς του Φράνκο δεν ήταν φασιστικό, καθώς στηριζόταν στην ελίτ, στην
κινητοποίηση του στρατού και του κρατικού μηχανισμού και όχι στην
κινητοποίηση των μαζών. Αυτό δεν είχε κάποια διαφοροποίηση ως προς τα
αποτελέσματα, καθώς ο φρανκισμός εξόντωσε 1,5 εκ Ισπανούς. Η
διαφοροποίηση φασισμού και ακροδεξιάς δικτατορίας δεν ελαφραίνει τη
δεύτερη: αφορά τη διαφορετική δυναμική τους, και δεν πρόκειται για ηθικού
τύπου διαφοροποίηση.
• Ο Φράνκο δεν έστησε φασιστικό κίνημα. Υπήρχε φασιστικό κίνημα στην Ισπανία
το οποίο στήριξε το Φράνκο: πριν κηρυχθεί η δημοκρατία το 1934, υπήρχε
δικτατορία υπό τον Πρίμο Ντε Ριβέρα. Ο γιος αυτού του συντηρητικού δικτάτορα
έγινε φασίστας και έφτιαξε μια ισχυρή φασιστική οργάνωση, την Ισπανική
Φάλαγγα. Όταν οι φρανκιστές κέρδισαν τον εμφύλιο, η Φάλαγγα (εν μέσω Β'ΠΠ)
πίεζε να συμμαχήσει η Ισπανία με τον Αξονα. Ο Φράνκο τους έστειλε στο
ανατολικό μέτωπο, όπου εξοντώθηκαν όλοι.
• Κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, μετά τη λήξη του Β ' ΠΠ, υπήρξε ανακύκλωση των
φασιστών και της ακροδεξιάς από τη Δύση ενάντια στον κομμουνισμό (πχ ένταξη
της Ισπανίας στο ΝΑΤΟ παρά τις αρχικές επιφυλάξεις).
 Φασισμός και Αριστερά
• Ο Ζεφ Στερνέλ, ισραηλινός φιλελεύθερος, που εξετάζει τον φασισμό με έμφαση
στις ιδέες του, υποστηρίζει ότι ο φασισμός είναι στρεβλή αναθεώρηση του
σοσιαλισμού. Αντίθετα, ο Πάξτον λέει ότι ο φασισμός χρησιμοποιεί τα συνθήματα
και τις οργανωτικές πρακτικές της αριστεράς και τις στρέφει εναντίον της. Δε
ξεκινάει ο φασισμός από την αριστερά.
• Στο ιταλικό και το γαλλικό παράδειγμα υπάρχουν κομμάτια της αριστερός που
περνάν στο φασισμό, αλλά αυτό δεν είναι γενικός κανόνας. Όταν κάποια
κομμάτια της αριστερός μεταφέρουν την ανάλυση της αριστερός με όρους
έθνους, υπάρχει ο κίνδυνος να βρεθούν κοντά στο φασισμό. Η υπόσχεση της
βελτίωσης από τα αριστερά γίνεται σε ταξική βάση, και όχι με όρους έθνους.
• Στα πρώτα προγράμματα του φασιστικού κόμματος υπήρχαν πολύ προωθημένα
αιτήματα (πχ 8ωρο) αλλά αυτά υπήρχαν για να προσεταιριστούν κόσμο ,δεν
υπήρχε καμιά διάθεση να εφαρμοστούν. Οι πρώην αριστεροί ήταν κρίσιμη μάζα,
αλλά δεν έπαιξαν ρόλο στην πορεία των εξελίξεων.
• Στην πολιτική ανάλυση η σύγκριση λόγων και πράξης είναι πολύ σημαντικότερη
από την αυτοπεριγραφή των κομμάτων.

Φασισμός και κριτική στον

καπιταλισμό
• Οι φασίστες συνήθως δεν ασκούν κριτική απέναντι στον καπιταλισμό,
παρά σε επιμέρους φαινόμενα: διαφθορά, εκφυλισμός, μετανάστες κτλ.
Στις λίγες περιπτώσεις που ασκούν κριτική στον καπιταλισμό, δεν
στοχεύουν στην «καρδιά» της οικονομικής εκμετάλλευσης, αλλά
στρέφουν τα βέλη σε μερίδες καπιταλιστών. Η κριτική στη βασική
εκμεταλλευτική λειτουργία του συστήματος αποτελεί τη λυδία λίθο που
μας επιτρέπει να ξεχωρίσουμε την αριστερή από τη δεξιά κριτική.
• Η δεξιά κριτική στον καπιταλισμό προϋπήρχε του φασισμού, κυρίως μέσω
της ρομαντικής νοσταλγίας για ένα προ καπιταλιστικό παράδεισο με αξίες
όπως η ιεραρχία και η πατριαρχία, χωρίς όμως αμφισβήτηση της
εκμετάλλευσης.
• Συχνά οι εκ δεξιών κριτικοί του καπιταλισμού υποστηρίζουν την ύπαρξη
ενός κράτους πρόνοιας, αλλά μόνο για Έλληνες, Γάλλους κτλ σε έναν
προνοιακό σωβινισμό. Η τακτική είναι πάγια: διαίρεση μεταξύ των «από
κάτω». Τα χρήματα θεωρούνται δεδομένα και διαιρούνται σε μερίδες των
από κάτω. Πρόκειται για θεμελιώδη λογική του φασισμού που
καλλιεργείται και από το νεοφιλελευθερισμό.
 Η αναζήτηση εσωτερικού εχθρού
• Υπάρχουν πάρα πολλοί παράγοντες που διαμορφώνουν την συγκρότηση ενός
πολιτικού κινήματος: οι μετανάστες πχ μπορούν να είναι αιτία ανόδου του
φασισμού, αλλά φασισμός επίσης υπήρξε και σε χώρες που δεν υπήρχαν
μετανάστες ή όπου όλοι ήταν μετανάστες, όπως στην Αργεντινή.

• Ο φασισμός χρειάζεται αποδιοπομπαίους τράγους / εσωτερικούς εχθρούς,

απέναντι στους οποίους οργανώνεται η δήθεν ενότητα των υπολοίπων και με
βάση τους οποίους θα επιβάλλει συνολικά αυταρχικές πολιτικές. Ο εχθρός μπορεί
να είναι οι εβραίοι, οι μετανάστες, οι αριστεροί, τσιγγάνοι, οι ομοφυλόφιλοι και
ούτω καθεξήζ. Είναι δευτερεύον ποιος θα είναι ο εχθρός.
• Όταν η Χρυσή Αυγή επιτίθεται στους μετανάστες δεν τους προκρίνει σαν
αντιπάλους απέναντι στην αριστερά, απλά γνωρίζει ότι δεν θα έχουν υποστήριξη
από την κοινωνία. Στοχεύει σε ομάδες που δεν μπορούν εύκολα να
υποστηριχθούν: μετανάστες, ομοφυλόφιλοι κλπ.

• Ο τρόπος προβολής της Χρυσής Αυγής από τα ΜΜΕ βολεύει την ανάδειξη της.
Μόνο για πολύ μικρό διάστημα, μετά τη δολοφονία Φύσσα, αναδείχτηκαν
ζητήματα που την έπληξαν.

Βιβλιογραφία

1. Paxton R. (2006) Η ανατομία του φασισμού,

μτφρ. Κατερίνα Χαλμούκου , Αθήνα: Κέδρος.
2. Sternhell Ζ. (1995) The Birth Of Fascist
Ideology, New Jersey: Princeton University
Press.
3. Ντοκιιιαντέρ «Φασισιιός Α.Ε.» της Infowar
Productions, 2014.
 Ενότητα 6η: Οι καταβολές της
Άκρας Δεξιάς στην Ελλάδα

Σκοποί ενότητας
• Με βάση τα αναλυτικά εργαλεία που έχουν
αναπτυχθεί να εξεταστεί η σχέση φασισμού,
νεωτερικότητας, καπιταλισμού και κοινωνικών
τάξεων.
• Να παρουσιαστούν οι ιστορικές καταβολές
και οι διαφορετικές εκδοχές της Ελληνικής
ακροδεξιάς στο μεταίχμιο 19ου και 20ου
αιώνα.

1. Φασισμός και νεωτερικότητα

 Η θέση του Μπάουμαν
• Μπάουμαν: επιφανής Πολωνός κοινωνιολόγος.
• Πολυσυζητημένη θέση: ο φασισμός σαν
«αρρώστια» της νεωτερικότητας:
Στην ανθρώπινη ιστορία δεν έχει υπάρξει κάτι
αντίστοιχο με το Ολοκαύτωμα, από τη σκοπιά της
κινητοποίησης πόρων, παραγωγικών μονάδων,
ανθρώπων, χρήση ηλεκτρικών μηχανών (πρόδρομων
των υπολογιστών της IBM), με μοναδικό σκοπό την
εξόντωση ανθρώπων. Για τη σύλληψη και την
ταξινόμηση των εβραίων αναπτύχθηκαν τα πιο
μοντέρνα συστήματα αρχειοθέτησης, με τη συνεργεία
των πιο μοντέρνων και μεγάλων καπιταλιστικών
επιχειρήσεων.

Το μεταπολεμικό σκηνικό
• Η Σοβιετική Ένωση πήρε ελάχιστες αποζημιώσεις σε σχέση με τις
καταστροφές που είχε υποστεί, όπως και η Ελλάδα. Από το
επιστημονικό δυναμικό των Ναζί πήρε ένα πολύ μικρό κομμάτι. Η
Σοβιετική Ένωση πάντως πήρε αυτούσια εργοστάσια και επίσης
κράτησε μέχρι το 1953 αρκετούς αιχμαλώτους πολέμου για την
ανοικοδόμηση της.
• Οι ΗΠΑ πρόλαβαν και απέσπασαν ως συνεργάτες τους
περισσότερους υψηλόβαθμους επιστήμονες του ναζισμού ακόμα
και πριν από το τέλος του πολέμου:
— Πχ τον Βέρνερ Φον Μπράουν που έφτιαξε το πρόγραμμα των ΗΠΑ
για την αποστολή ανθρώπου στη Σελήνη και ήταν επικεφαλής του
πολεμικού προγράμματος πυραύλων του Χίτλερ.
• Αντίστοιχες συνεργασίες υπήρξαν και με στρατιωτικούς, με τους
οποίους οργανώθηκαν αντικομμουνιστικά παρακρατικά δίκτυα σε
όλη την Ευρώπη.
 Η Διάσκεψη του Λονδίνου

• Το 1953 συγκροτήθηκε μεταξύ των Δυτικών η

διάσκεψη του Λονδίνου, που αποφάσισε:
α) να μην καταβληθούν πολεμικές αποζημιώσεις από τη
Γερμανία.
β) να κουρευτεί περίπου κατά 50% το δημόσιο χρέος
της.
• Ήταν επιλογή η Γερμανία να μην πληρώσει , για
να χρησιμοποιηθεί ενάντια στους σοβιετικούς.
Από τις αποφάσεις της διάσκεψης πλήγηκαν η
ΕΣΣΔ, οι άλλες χώρες της ανατολικής Ευρώπης
και η Ελλάδα.

Νεωτερικότητα

• Έννοιες που περιγράφουν τη νεωτερικότητα ή

συνδέονται μαζί της: η Γαλλική Επανάσταση,
η τεχνολογική πρόοδος, ο Διαφωτισμός, η
εποχή της προόδου, της απομάγευσης, της
κοσμικότητας.
• Συνήθως η νεωτερικότητα συνδέεται με μια
γραμμική αντίληψη της ιστορίας, που
συνδέεται με την έννοια της προόδου.
 Αντιλήψεις για την ιστορία
• Μια διαφορετική αντίληψη για την ιστορία είναι η κυκλική:
για παράδειγμα η κοσμολογία των ινδου ιστών με τις έννοιες
της μετεμψύχωσης και του κύκλου αρχή - τέλος -
αναγέννηση. Στον κόσμο που δεν άνηκε στους «μεγάλους
πολιτισμούς» υπήρχε συνήθως μια τέτοια κυκλική αντίληψη.
• Χριστιανισμός -> ιστοριονομία : ακολουθείται μια διαδρομή
με έσχατο τέλος το βασίλειο του Θεού («Αποκάλυψη»). Η
πορεία είναι γραμμική, με ορόσημα, όπως η γέννηση του
Χριστού και η Ανάσταση. Όλες οι θρησκείες της Βίβλου
(ιουδαϊσμός, ισλαμισμός, χριστιανισμός και αιρέσεις)
εγκωλπόνονται μια τέτοια γραμμική αντίληψη της ιστορίας.

Πρόοδος και γραμμική αντίληψη της

ιστορίας
• Η ιδέα της προόδου συγκρούεται με την κυκλική
αντίληψη της ιστορίας. Ο τελευταίος ευρωπαίος που
είχε τέτοια αντίληψη ήταν ο ναπολιτάνος διαφωτιστής
Τζιανπατίστα Βίκο, φιλόσοφος που εισήγαγε μια
θεωρία της ιστορίας βασισμένη στην ιδέα της
«αιώνιας επιστροφής». Ο τρόπος που σκεφτόμαστε
σήμερα όμως στη Δύση αποτυπώνειτη γραμμική
αντίληψη της ιστορίας.
• Ο Διαφωτισμός παραπέμπει στην αδήριτη πρόοδο,
ενώ ο αντιδιαφωτισμός στις μακροϊστορικές
κυκλικότητες. Επειδή ο φασισμός δεν είναι ούτε
ιδεολογία ούτε φιλοσοφία δεν μπορούμε να του
πιστώσουμε αποκλειστικά μία αντίληψη.
 Ιδεολογίες και αντίληψη για την
ιστορία
• Οι πολιτικές ιδεολογίες συνδέονται με τον
τρόπο που αντιλαμβανόσαστε την ιστορία ως
οδηγό για να επιλυθούν προβλήματα, να
βελτιωθεί η κατάσταση κτλ.
• Ο φασισμός, που δεν είναι ιδεολογία, δεν έχει
μια ορισμένη αντίληψη: υπάρχει συνήθως
ισχυρό στοιχείο κυκλικότητας αλλά αγκαλιάζει
και στοιχεία νεωτερικότητας. Δεν είναι σαφές
αν ο φασισμός έχει γεννηθεί από το
Διαφωτισμό ή από τον αντιδιαφωτισμό.

Φασισμός και κυκλική αντίληψη

• Από τους δυτικούς στοχαστές, ο Γερμανός φιλόσοφος των αρχών του 20ου
αιώνα Όσβαλντ Σπένγκλερ επηρέασε τους Ναζί, χωρίς ο ίδιος να είναι Ναζί:
ήταν υπερσυντηρητικός που ανέπτυξε μια κυκλική αντίληψη της ιστορίας με
όρους πολιτισμού. Το 1920 δημοσιεύει το βιβλίο «Η παρακμή της Δύσης»: ο
δυτικός άνθρωπος παρακμάζει και θα αντικατασταθεί από κάποιον «ζωηρό
άγριο» (αφρικανός, ασιάτης). Από αυτή την άποψη ο Σπένγκλερ δανείζεται τη
θεωρία του Γκομπινώ, ενώ χρησιμοποιείται η θεωρία του και από τους ναζί.
Οι πεσιμίστίκές θεωρίες και λέξεις ή αντιλήψεις όπως ο εκφυλισμός
[degeneration, ετυμολογικά σημαίνει αυτός που έχει ξεπέσει φυλετικά -
έκφυλος] ή το άριο αίμα των βόρειων που εκφυλίστηκε, έχουν σαφείς
ρατσιστικές προεκτάσεις.
• Στην άκρα δεξιά και στο φασισμό υπάρχει πολύ συχνότερη σύνδεση απ' ότι
στους υπόλοιπους πολιτικούς χώρους με στοιχεία κυκλικότητας και
αντιπροοδευτικής γραμμικότητας. Συνδέεται με αισθήματα θυματοποίησης
κοινωνικής υποβάθμισης, καθώς συχνά στρέφονταν στο φασισμό τα
φθίνοντα μεσοστρώματα, όπως αναλύει ο Τζον Βάις.
 Νεωτερικότητα και φασισμός
• Πολλοί απογοητευμένοι από την εξέλιξη του καπιταλισμού αναζητούν
ουτοπίες στο παρελθόν, όπως και σήμερα στην Ελλάδα. Νοσταλγούν ένα
εξιδανικευμένο παρελθόν, που στην πραγματικότητα ποτέ δεν υπήρξε,
για να ξεφύγουν από το σκληρό παρόν. Είναι δύσκολο να υπάρξει κάτι
αντίστοιχη νοσταλγία στους χώρους των φιλελεύθερων και των
σοσιαλιστών, που διέπονται από ιστορική αισιοδοξία.
• Σύνδεση φασισμού και νεωτερικότητας: κάποιοι υποστηρίζουν ότι ο
φασισμός είναι παιδί, διεστραμμένο ωστόσο, του Διαφωτισμού. Παιδί της
νέας κοινωνίας που γεννήθηκε από τα ρεύματα της αμφισβήτησης. Αυτή
η άποψη είναι εξαιρετικά συντηρητική: καταλήγει να θεωρεί ακόμα και το
Ρουσσώ πρόδρομος του φασισμού (λόγω πατριωτισμού, εθνικισμού). Την
προβάλλουν στοχαστές, κυρίως Αμερικάνοι, που τάσσονται συνολικά
κατά του Διαφωτισμού. Έκτοτε απέκτησε ερείσματα, ειδικά τις τελευταίες
δεκαετίες, με την κυριαρχία του μεταμοντέρνου που από πολλές απόψεις
σημαίνει επιστροφή στο Νίτσε, στον παραδοσιακό συντηρητισμό κτλ. Ο
Τζέφρεϊ Χερφ, Αμερικανός νεοσυντηρητικός, στο βιβλίο του
«Αντιδραστικός Μοντερνισμός», ισχυρίζεται ότι ο ναζισμός έχει πάρει τα
στοιχεία της νεωτερικότητας και τα στρέφει προς τα πίσω.

Η ασάφεια της νεωτερικότητας

• Με τον όρο νεωτερικότητα συνήθως εννοείται ο καπιταλισμός. Γ ια το
ουσιαστικό περιεχόμενο της λέξης νεωτερικότητα δεν υπάρχει
ομοφωνία. Συνήθως αντιδιαστέλλεται στην παραδοσιακή κοινωνία,
που νοείται ως η κοινωνία όπου οι άνθρωποι έχουν δεχτεί από κάπου
αλλού τις ταυτότητες τους και την εικόνα που έχουν για τον κόσμο,
ενώ στη νεωτερικότητα αυτά αποδίδονται από την ίδια την κοινωνία.
• Το αφετηριακό σημείο της νεωτερικότητας επίσης ποικίλει. Ενδεικτικά
έχουν προταθεί: 1204, 1453, 1492, 1648, 1789 κτλ. Υπάρχει ομοφωνία
ωστόσο ότι ο 19ος και ο 20ος αιώνας είναι αιώνες της νεωτερικότητας.
Είναι μια έννοια χρήσιμη για τις πολιτισμικές σπουδές, αλλά μπορεί
να προκαλέσει και σύγχηση.
• Η συζήτηση για τη σύνδεση του Ολοκαυτώματος ή του φασισμού και
της νεωτερικότητας δεν οδηγεί πουθενά.
 Φασισμός και μαζική πολιτική
• Ο Πάξτον συνδέει το φασισμό με τη νεότερη μαζική
κοινωνία, θεωρεί την παρέμβαση των μαζών στο
πολιτικό πεδίο προϋπόθεση του φασισμού.
• Υπό αυτό το πρίσμα δεν μπορεί να ονομαστούν
φασιστικές κάποιες προγενέστερες, εξίσου σκληρές
πρακτικές, όπως η εξόντωση των Ινδιάνων ή τα
πειράματα αντίστοιχα με των Ναζί γιατρών που είχαν
γίνει σε άλλες εποχές της ιστορίας (πχ ελληνιστική
Αλεξάνδρεια) ή τα ελληνιστικά καθεστώτα που είχαν
έναν θεσμοποιημένο ρατσισμό.
• Ο φασισμός είναι παιδί του καπιταλισμού, και
ειδικότερα της εποχής που έχουν μπει στην πολιτική οι
μάζες.

2. Κοινωνικές τάξεις και φασισμός

 Κοινωνικά στρώματα που στήριξαν
το φασισμό
• Τα κοινωνικά στρώματα που στήριξαν το
φασισμό σε κάθε χώρα ήταν διαφορετικά.
α) εκεί όπου ο φασισμός νίκησε είχε στήριξη από το
μεγάλο κεφάλαιο. Χωρίς αυτό πουθενά δεν
κατάφερε να πάρει την εξουσία.
β) τα φθίνοντα μεσοστρώματα
γ) οι αγρότες με τους γαιοκτήμονες να παίζουν
σημαντικό ρόλο στην πολιτικής ζωή της εποχής.

Κοινωνικά στρώματα που στήριξαν

το φασισμό (2)
• Μάικλ Μαν, κοινωνιολόγος στο βιβλίο «Φασίστες» : Η τάξη στην
οποία είχε τη μικρότερη απήχηση ο φασισμός ήταν οι εργαζόμενοι,
γιατί σε μεγάλο βαθμό ανήκαν στην αριστερά και γιατί
καταλάβαιναν ότι συνολικά ο φασισμός δεν τους ευνοεί.
• Το κύριο επίδικο ήταν η εξασφάλιση της εύνοιας των ισχυρών. Ο
Χίτλερ και ο Μουσολίνι δεν επικράτησαν χάρη στη λαϊκή στήριξη,
αλλά όταν οι ισχυροί αποφάσισαν να τους στηρίξουν και να τους
χρηματοδοτήσουν.
• Στις υπόλοιπες χώρες δεν επικράτησε φασισμός, επικράτησαν
ακροδεξιά καθεστώτα (η φρανκική Ισπανία και η σαλαζαρική
Πορτογαλία δε θεωρούνται φασισμοί από τον Πάξτον). Σ' αυτά
συνήθως χρησιμοποιήθηκαν οι φασίστες μέχρι να εδραιωθεί το
κσθρστώΓ. αλλά δρν έπσιίσν κρντηικό ηήλη πρ π υτή.
 Οι χρηματοδότες του φασισμού
• Ο Χίτλερ έπαιρνε μεγάλες ενισχύσεις από
Αμερικανούς βιομήχανους και από τον
Μουσολίνι πολύ πριν πάρει την εξουσία. Δρούσε
ανάλογα με τα συμφέροντα των χρηματοδοτών
του, και με αυτούς τους πόρους έστηνε τάγματα
εφόδου και ρίζωνε σε κάποια κομμάτια του
πληθυσμού. Από τη στιγμή που πήρε την
κυβέρνηση θεσμοποίησε, όπως και ο Μουσολίνι,
μια συνεισφορά υπέρ του ναζιστικού κόμματος
• Υπάρχει αναλυτική βιβλιογραφία για τους
χρηματοδότες του φασισμού (Ζεύγος Μπρέιντι,
ΚαρλΆμπραχαμ).

3. Ιστορικές καταβολές της

γέννησης της άκρας δεξιάς στην
Ελλάδα
 Η Ελληνική ιδιομορφία
• Η Ελλάδα είναι κράτος γεννημένο άμεσα από επανάσταση, κάτι που αποτελεί
ιστορική ιδιοτυπία. Πολλά κράτη δημιουργήθηκαν αφού ανεξαρτητοποιήθηκαν
από αυτοκρατορίες, αλλά συνήθως χωρίς να μεσολαβήσει πραγματική
επανάσταση. Αντίστοιχες περιπτώσεις είναι η Γαλλία, η Σερβία, τον 20° αιώνα η
Ιρλανδία και ίσως, με διαφορετικό τρόπο, η Ολλανδία το 17° αιώνα.
• Στην Ελλάδα αρχικά υπήρξαν φιλελεύθερα συντάγματα και μετά βασιλεία. Δεν
υπήρχαν ισχυρές συντηρητικές πολιτικά δυνάμεις, έγινε καθαρή ρήξη με το
παρελθόν και το κράτος φτιάχτηκε από το μηδέν. Ο βασιλιάς ήρθε από το
εξωτερικό με στρατό (5000 Βαυαροί) και συνεργάστηκε με ένα κομμάτι από τους
προηγούμενους προύχοντες.
• Ο ρόλος του λαού ήταν πολύ ισχυρός για τα μέτρα του 19ου αιώνα. Δεν υπήρχαν
υποστηρικτές του παλαιού καθεστώτος (αντίθετα με Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία,
Ισπανία που οι υπέρμαχοι του παλαιού καθεστώτος τροφοδότησαν την άκρα
δεξιά). Έγινε εκτεταμένη αγροτική μεταρρύθμιση που μοίρασε κτήματα στους
φτωχούς, ενώ οι πολύ πλούσιοι ήταν συνήθως Έλληνες της διασποράς.
• Αυτοί που αυτοχαρακτηρίζονταν συντηρητικοί στην Ελλάδα του 19ου ήταν κατά
βάση πρόδρομοι της αριστερός.

Η Ελλάδα στα τέλη 19ου αιώνα

• Δεσπόζει η αντιπαράθεση Δηλιγιάννη -Τρικούπη. Το
Συντηρητικό κόμμα με επικεφαλής τον Δηλιγιάννη ήταν
υπέρ του μικροαγροτικού κόσμου και αρκετά από τα
κατοπινά στελέχη της αριστερός (Κοινωνιολόγοι του
Παπαναστασίου κτλ) προήλθαν από το κόμμα αυτό. Ο
Τρικούπης ακολουθούσε πολύ έντονα αντιδημοκρατική
πολιτική (υψηλή φορολογία, περιορισμός δικαιώματος
ψήφου) και τυχοδιωκτική εξωτερική πολιτική. Ο
Δηλιγιάννης ήθελε να καθυστερήσει την εξάπλωση του
καπιταλισμού, ενώ ο Τρικούπης ήθελε καπιταλιστική
ανάπτυξη και συσσώρευση πλούτου.
• Στα τέλη του 19ου αιώνα κρυσταλλώνεται η άκρα δεξιά,
σε μεγάλο βαθμό ενάντια στο Δηληγιάννη.
 Οι πρόδρομοι της άκρας δεξιάς
• Οι καταβολές της άκρας δεξιάς ήταν σαφώς παλιότερες: το πιο
συντηρητικό κόμμα μετά την ελληνική επανάσταση ήταν το Ρωσικό
κόμμα, του Οικονόμου, με θέσεις υπέρ των προεστών και
πολιτισμικά οπισθοδρομικές. Ήθελε η Ελλάδα να μη μπει στην
τροχιά της Δύσης αλλά να μείνει μέρος της Ανατολής, με καλές
σχέσεις με Οθωμανική Αυτοκρατορία και Ρωσία (συντηρητικό
καθεστώς του τσάρου), αλλά το Ρωσικό Κόμμα
περιθωριοποιήθηκε. Τα αριστερά κόμματα της εποχής ήταν και τα
πιο εθνικιστικά, πχτο κόμμα του Κωλέττη («Γαλλικό»).
• Το 1862 στην Ελλάδα γίνεται μια μεγάλη επανάσταση εναντίον του
Όθωνα, που καταλήγει στην υιοθέτηση ενός εκ των πιο
φιλελεύθερων συνταγμάτων της εποχής, με εγκαθίδρυση
δημοκρατικού φιλελεύθερου καθεστώτος, όπου οι μάζες γίνονται
δεκτές εντός της πολιτικής. Σε αυτή τη διαδικασία και απέναντι σε
αυτές τις κατακτήσεις αναπτύσσεται και η άκρα δεξιά, που είναι
ισχυρή αλλά κατακερματισμένη, με πολύ διαφορετικές όψεις.

4. Οι πέντε διαφορετικές εκδοχές

της πρώιμης ελληνικής άκρας
δεξιάς
 Ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος
• Ο βασιλιάς Γεώργιος, του οίκου της Δανίας αντικατέστησε τη δυναστεία
του Όθωνα. Το 1864 η Μ. Βρετανία επιβάλλει το Γεώργιο ως τοποτηρητή
της. Αυτός, με στόχο τον προσωπικό πλουτισμό και την εξασφάλιση της
δυναστείας, και γνωρίζοντας την κατάληξη του προκατόχου του,
προσπαθεί με την τακτική του «διαιρεί και βασίλευε» να εμποδίσει τη
δημιουργία μετώπου εναντίον του.
• Στην Ευρώπη στα τέλη του 19ου αιώνα μεσουρανούσε ο Κάιζερ
Γουλιέλμος, βασιλιάς της Γερμανίας: φανφαρόνος που του άρεσε να
εντυπωσιάζει, ο Κάιζερ κατέστρεφε τη Γερμανική αυτοκρατορία που είχε
φτιάξει ο Μπίσμαρκ ενάντια σε κινδύνους από ανατολικά και δυτικά.
Ανέλαβε ο ίδιος την ηγεσία αντί να παραμείνει συμβολικός ρυθμιστής του
πολιτεύματος , όπως ήθελε ο Μπίσμαρκ. Ο Γουλιέλμος ήθελε κατακτήσεις
και αυταρχική ρύθμιση στο εσωτερικό, και ήταν ίνδαλμα μιας νέας γενιάς
αντιδραστικών μοναρχών στην Ευρώπη.
• Γόνος της εποχής αυτής και θαυμαστής του Κάιζερ Γουλιέλμου ήταν στην
Ελλάδα ο μετέπειτα Βασιλιάς Κωνσταντίνος, γιος του Γεώργιου.

Η απολυταρχική άκρα Δεξιά

• Ο Κωνσταντίνος, βασιλιάς από το 1913 μέχρι το 1917 και από το 1920 ως το 1922
σπούδασε στη γερμανική στρατιωτική ακαδημία. Παντρεύτηκε την αδερφή του
Κάιζερ, Σοφία, ενώ ο τελευταίος του απέδωσε το ανώτατο γερμανικό στρατιωτικό
παράσημο. Ο Κωνσταντίνος είχε πολύ έντονα φιλογερμανική στάση.
• Τέθηκε επικεφαλής της άκρας δεξιάς στην Ελλάδα, προσπαθώντας να
ακολουθήσει πρότυπα του Κάιζερ. Ως ανώτατος επικεφαλής του στρατού
εισήγαγε ένα ευνοιοκρατικό καθεστώς προαγωγών προσπαθώντας να φτιάξει τη
δική του μερίδα (ακριβώς το αντίθετο από το Γεώργιο, που η τακτική του του
επέτρεφε να βασιλέψει για 50 χρόνια).Μεταξύ των ανθρώπων του ήταν οι
Ιωάννης Μεταξάς, Βίκτωρ Δουσμάνης, Ξενοφών Στρατηγός και άλλοι γόνοι της
ξεπεσμένης αυτοκρατορίας της Επτανήσου.
• Στόχος του ήταν μια απολυταρχική διακυβέρνηση, υπεράνω νόμων και αιτημάτων
των κατώτερων τάξεων.
• Έχτισε μια άκρα δεξιά στρατοκρατική, ισχυρό πόλο της άκρας δεξιάς, με σκοπό ο
Κωνσταντίνος όχι απλά να βασιλεύει αλλά και να κυβερνά, υποβαθμίζοντας το
ρόλου του πρωθυπουργού. Έφτιαξε από νωρίς δίκιά του αυλή με τους δικούς του
αυλικούς. Η πολωτική τακτική του Κωνσταντίνου οδήγησε στο λεγόμενο Εθνικό
Διχασμό.
 Μιλιταριστική πτέρυγα της άκρας
δεξιάς
• Πρωτοστατούσαν στρατιωτικοί, με στόχο τη βελτίωση των θέσεων του
στρατού στο πολίτευμα. Ανδρώθηκε μέσα στην ανάπτυξη της
δημοκρατίας, από το 1875 και μετά, κυρίως στο πεζικό και όχι στο
ναυτικό (υπήρχε αντιπαράθεση μεταξύ των δύο όπλων). Απαιτούσαν
περισσότερα χρήματα για το στρατό και μεγαλύτερο λόγο του
στρατού στην εξέλιξη της χώρας και στη διπλωματία. Ήθελαν πόλεμο
για να δοξαστούν, και απαιτούσαν ο στρατός να μην ελέγχεται από
τους πολιτικούς (καθώς μεταθέσεις, προνόμια κτλ ελέγχονταν από
βουλευτές και κομματάρχες).
• Οι περισσότεροι ήταν εναντίον του Κωνσταντίνου, καθώς πολλοί ήταν
γόνοι αγροτικών οικογενειών, παιδιά της σχολής Υπαξιωματικών (σε
αντιπαράθεση με τη σχολή Ευέλπιδων που πήγαιναν τα παιδιά της
αστικής τάξης). Από τους αξιωματικούς που πρωτοστάτησαν στα
κινήματα και τις επαναστάσεις του Μεσοπολέμου πολλοί ήταν
απόφοιτοι της σχολής Υπαξιωματικών, και κοινωνικά ανήκαν στα
μεσαία στρώματα: Κονδύλης, Πάγκαλος, Πλαστήρας.

Η Εθνική Εταιρία
• Οι μιλιταριστές είχαν ενωθεί σε μια δήθεν μυστική εταιρία (που συμμετείχαν
από τον υπασπιστή του βασιλιά μέχρι στρατιωτικοί και καθηγητές
πανεπιστημίου), την Εθνική Εταιρία, με δηλωμένο στόχο τον πόλεμο με την
Τουρκία. Αυτή οδήγησε στον πόλεμο του 1897 και στην προέλαση του
τουρκικού στρατού στη Θεσσαλία. Στο βιβλίο του ιστορικού Γιάννη
Γιαννουλόπουλου, «Η ευγενής ημών τύφλωσις», περιγράφονται αναλυτικά
στοιχεία για την Εθνική Εταιρία και για τον πόλεμο του '97 .Μετά τη
γελοιοποίηση σε αυτόν τον πόλεμο η ομάδα των στρατιωτικών δέχτηκε ένα
τρομερό πλήγμα και αδρανοποίησε την εταιρία για καμιά δεκαετία.
• Στο μεταξύ είχε καταφέρει όμως να ορίσει τη εξωτερική πολιτική και να
επιβάλλει στην κυβέρνηση έναν παράλογο πόλεμο, έχοντας ερείσματα στην
κυβέρνηση, ανθρώπους σε θέσεις κλειδιά, τα % των υπουργών ήταν στη
μυστική εταιρία.
• Όλα αυτά συνέβαιναν σε ένα τελείως διαφορετικό πλαίσιο λειτουργίας των
κομμάτων, χωρίς ισχυρή ιεραρχία ή γραφειοκρατία, όπου δεν υπήρχαν ακόμα
πανελλήνια κόμματα, παρά τοπικοί πολιτικοί. Το συντηρητικό κόμμα ήταν το
πρώτο υπερτοπικό κόμμα (πανπελοννησιακό), ενώ το πρώτο πανελλήνιο ήταν
το Κόμμα Φιλελευθέρων του Βενιζέλου, που φτιάχτηκε το 1910.
 Συντηρητική άκρα δεξιά
• Πολιτευτές όλων των κομμάτων που είχαν τον
ίδιο στόχο με τα συντηρητικά κόμματα στην
Ευρώπη: τον περιορισμό του εκλογικού
δικαιώματος. Ήταν ενάντια στο σύνταγμα του
1864, που προέβλεπε σχεδόν καθολική
ψηφοφορία των ανδρών (εκτός από υπηρέτες,
φυλακισμένους και ψυχικά ασθενείς).
• Πρόκειται για κομματάρχες που μετά βρέθηκαν
διεσπαρμένοι τόσο στο κόμμα του Βενιζέλου όσο
και στα αντιβενιζελικά. Δεν ήταν τόσο ισχυροί,
καθώς κατά βάση η καθολική ψηφοφορία είχε
εμπεδωθεί.

Θρησκευτική φονταμενταλιστική
άκρα δεξιά
• Η αντίδραση των φτωχών στην ανάπτυξη του καπιταλισμού έπαιρνε συχνά
θρησκευτικό πρόσημο. Συχνά εμφανιζόταν καλόγεροι που τους ακολουθούσαν βοσκοί,
κατεστραμμένοι βιοτέχνες κτλπου ανέμεναν τη Δευτέρα Παρουσία, θεόσταλτες
καταστροφές κτλ.
• Υπήρχαν ισχυρά φονταμενταλιστικά κινήματα ως το τέλος του 19ου αιώνα και στις
αρχές του 20ου. Ένα παράδειγμα ήταν το κίνημα του μακρακισμού, υπό τον
χαρισματικό Απόστολο Μακράκη.
• Συνολικά, ασκούσαν συντηρητική κριτική της καπιταλιστικής ενσωμάτωσης της χώρας,
με αρκετούς διανοούμενους , αλλά είχαν μεγάλη πρόσβαση στο λαό καθώς ο παπάς
και ο δάσκαλος ήταν η μόνη επαφή του λαού με αφηρημένες ιδέες, και ο παπάς ήταν
πολύ σημαντικότερος από τον δάσκαλο. Έφτιαξαν ισχυρά δίκτυα διάδοσης των ιδεών
τους.
• Η φονταμενταλιστική ακροδεξιά κρυσταλλώνεται στις αρχές του 20ου αιώνα: το
περιοδικό «Τα Πάτρια» μοιράζεται σε χιλιάδες αντίτυπα δωρεάν στην εκκλησία. Το
εξέδιδε η «Εταιρία της περί των πάτριων αμύνης» που περιλάμβανε πολλούς ισχυρούς
(αυλικούς, πανεπιστημιακούς , πρυτάνεις, ανώτατους κληρικούς, επιχειρηματίες).
Ήταν μια πολιτισμικά συντηρητική μορφή ακροδεξιού συντηρητισμού: ζητούσε από
τον κόσμο να ασχολείται μόνο με τη δουλειά και την οικογένεια, κύρησσε υπακοή και
μίσος προς Βούλγαρους, και είχε έντονη αντιπολιτική διάσταση (ενάντια στους
πολιτικούς) .
 Εθνικιστική άκρα δεξιά
• Όλες οι μορφές που είδαμε ως τώρα συνδέονταν με περιορισμένα συμφέροντα ή
με στρώματα που δεν είχαν κοινωνική δυναμική. Η τελευταία μορφή ακροδεξιάς
είναι η πιο σημαντική: η εθνικιστική άκρα δεξιά γεννιέται την περίοδο που οι
εθνικές συγκρούσεις χρησιμοποιούνται σαν αντίβαρο στις προσπάθειες
κοινωνικής μεταρρύθμισης. Ενώ αρχικά το έθνος συνδέθηκε με τους κοινωνικά
ριζοσπάστες (και στην Ελλάδα) εκείνη την εποχή το έθνος γίνεται η δικαιολογία
των ισχυρών για να μην κάνουν εσωτερικές παραχωρήσεις, καθώς η Ελλάδα είχε
επεκτατικές βλέψεις.
• Η ιδέα του έθνους ένωσε την άκρα δεξιά: υπήρχαν πάρα πολλοί που είχαν
εμπεδώσει μια λογική κοινωνικού δαρβινισμού, με βάση την οποία το ελληνικό
έθνος θα μπορούσε να γίνει το κυρίαρχο των Βαλκανίων αξιοποιώντας την
ιστορικότητά του, τη γλώσσα του, τους αστούς των Βαλκανίων και της Ανατολής,
το ανώτερο μορφωτικό του επίπεδο. Πολλοί έβλεπαν την Ελλάδα σαν διάδοχο της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη.
• Στόχος ήταν η εθνική κατίσχυση των Ελλήνων στην Ανατολή. Όμως η Ανατολή
ήταν μωσαϊκό εθνοτήτων. Το μεγαλύτερο πρόβλημα ήταν ο βουλγαρικός
εθνικισμός, που απειλούσε να κυριαρχήσει με πολύ διαφορετικό κοινωνικό
φορτίο (στήριξη από αγροτικά στρώματα) από εκείνους που συντάσσονταν με τον
ελληνικό εθνικισμό (αστική τάξη, έμποροι κτλ).

Τα άλλα έθνη των Βαλκανίων

• Η πιο πετυχημένη ακροδεξιά ήταν η εθνικιστική : με
εχθρούς συνήθως τους Τούρκους, πάντοτε τους
Βούλγαρους και συμμάχους τους Αλβανούς.
• Μέχρι το 1900 που αναπτύχθηκε η αλβανική εθνική
συνείδηση δεν υπήρχε αίσθηση διαφοροποίησης μεταξύ
Ελλήνων και Αλβανών - πχ συχνά στον τύπο της εποχής
υπήρχε ο όρος «Αλβανοί Έλληνες», αντίστοιχα πχ με τους
«Κρητικούς Έλληνες». Οι ορθόδοξοι Αλβανοί θεωρούνταν
Έλληνες, ενώ ένα μεγάλο μέρος της άρχουσας τάξης και
του κρατικού μηχανισμού ήταν αρβανίτες που
προέρχονταν από Πελοπόννησο, Στερεά Ελλάδα, νησιά και
Ήπειρο. Η αλβανική γλώσσα ήταν συχνή στο ναυτικό, στη
βουλή κτλ. Υπήρχε σχέδιο της εποχής για ελληνοαλβανικό
βασίλειο, δηλαδή δύο χωριστές χώρες με κοινό βασιλιά.
 Τα άλλα έθνη των Βαλκανίων (2)
• Μετά το 1884 και την προσάρτηση της Θεσσαλίας υπήρχε
πολύ αμφίσημη σχέση με τους Βλάχους (που
επαμφοτέριζαν μεταξύ Ελλάδας και Ρουμανίας). Μεγάλο
μέρος της άρχουσας τάξης στη Μακεδονία ήταν Βλάχοι. Οι
Βλάχοι προκάλεσαν προβλήματα στις ελληνορουμανικές
σχέσεις, καθώς η Ρουμανία ήταν η μεγαλύτερη χριστιανική
δύναμη εκείνη την εποχή στα Βαλκάνια με βλέψεις
επιρροής σε όλη την περιοχή.
• Η Ελλάδα κέρδισε όλους τους πολέμους τον 20° αιώνα
εκτός από το '22. Το 1900 όμως, η Βουλγαρία ήταν το
ανερχόμενο έθνος με πολύ ψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης,
μορφωτική πρόοδο ευρωπαϊκού ύφους και ισχυρό
ακροδεξιό καθεστώς: βρέθηκε όμως πάντα με την πλευρά
των ηττημένων στους πολέμους.

Ο ελληνικός εθνικισμός τότε και τώρα

Ο ελληνικός εθνικισμός εκείνη την εποχή είχε μια μεγάλη
διαφορά από τον τωρινό εθνικισμό: ήταν αισιόδοξος και
περικλειστικός. Προσπαθούσε να ενσωματώσει άλλες
εθνότητες (βλάχους, άραβες της Αιγύπτου και της
Παλαιστίνης, Αλβανούς, Σλαβομακεδόνες) στο δικό του
σχέδιο, σε αντίθεση με το σημερινό εθνικισμό που στήνεται
δια του αποκλεισμού και προωθώντας διαφοροποιήσεις με
τους άλλους λαούς (πχ ενάντια στους Αλβανούς κτλ). Δεχόταν
πολλά ανατολίτικα στοιχεία μέσω πολιτιστικών δεσμών στο
πλούσιο μείγμα των λαών εκείνης της εποχής στην Εγγύς και
τη Μέση Ανατολή. Ο εθνικισμός της εποχής ήταν πολιτισμικός
μάλλον παρά φυλετικός (αν και εκείνη την εποχή
εγγράφονται και στην εθνική συνείδηση οι πρώτες
ρατσιστικές θεωρίες).
 Ο ελληνικός εθνικισμός τότε και τώρα
(2)
• Σήμερα υπάρχουν πολλοί εθνικισμοί που βασίζονται στον
αποκλεισμό: δεν μπορεί να είναι'Ελληνες οι Αλβανοί, OL μαύροι κτλ. Η
τάση είναι η κατοχύρωση κάποιων «προνομίων» στο εσωτερικό μιας
φθίνουσας οικονομίας, με αποκλεισμό των μεταναστών από
δικαιώματα. Ο εθνικισμός σήμερα είναι αμυντικό εργαλείο φθινόντων
μεσοστρωμάτων, ενώ τότε ήταν εργαλείο εξάπλωσης μιας ισχυρής
αστικής τάξης. Οι μεγάλες στιγμές της ελληνικής αστικής τάξης ήταν
μέχρι την ελληνική επανάσταση, και έπειτα τα πρώτα 20 χρόνια του
20ου αιώνα, που έληξαν με μια μεγάλη ήττα.
• Τότε ή έννοια «Έλληνας» ήταν κάτι πολύ ασαφές, αφορούσε κυρίως
τους ορθόδοξους, ενώ δεν υπήρχε ομοιογένεια και το βασίλειο της
Ελλάδας δεν ταυτιζόταν αναγκαστικά με το εθνικό κέντρο. Αυτοί που
ήταν εντός του βασιλείου ήταν ένα μικρό ποσοστό όσων
αυτοπροσδιορίζονταν ως Έλληνες ή ρωμιοί. Δεν ήταν σαφές αν η
Αθήνα θα παρέμενε η οριστική πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους.

Οι πρόσφυγες
• Οι συντηρητικοί είχαν αναπτύξει έναν αντιπροσφυγισμό μέσα στις
διαμάχες εκείνης της εποχής.
1. Οι πρώτοι πρόσφυγες έρχονται το 1906, μετά από ένα κύμα
ανθελληνικών διωγμών στην ανατολική Ρωμυλία· κατέφυγαν στη
Θεσσαλία.
2. Το επόμενο κύμα διωγμών γίνεται το 1914 από τα παράλια Μικράς
Ασίας.
3. Το τεράστιο τρίτο κύμα ακολουθεί τη Μικρασιατική Καταστροφή.
• Τότε η συντηρητική, αντιβενιζελική παράταξη συγκροτήθηκε
ενάντια στους πρόσφυγες στους οποίους δεν ήθελαν να δοθεί
ψήφος.
• Μέχρι το Β' ΠΠ δεν είχε γίνει αποδεκτό ούτε από τους ίδιους τους
πρόσφυγες ότι είχαν έρθει στην Ελλάδα για να μείνουν μόνιμα (και
αυτή ήταν η πιο διαδεδομένη αντίληψη σε δεξιά και αριστερά).
 Ενότητα 7η: Ο Εθνικός Διχασμός

Περιεχόμενα ενότητας

1. Οι πρωταγωνιστές του Εθνικού Διχασμού

2. Η πολεμική δεκαετία της Ελλάδας (1912 -

1922)

3. Η κορύφωση του Εθνικού Διχασμού

 Σκοποί ενότητας
• Να αναλυθεί η πορεία της χώρας προς τον
Εθνικό Διχασμό και κατά τη διάρκεια του.
• Να συσχετιστεί ο Διχασμός με τις εξελίξεις
στα Βαλκάνια και διεθνώς.
• Να αναλυθεί ο ρόλος της εθνικιστικής άκρας
δεξιάς μέσα σε αυτές τις συνθήκες.

Ο δρόμος προς το Διχασμό

• Στον 20° αιώνα, η άκρα δεξιά είχε σημαντική παρέμβαση, όχι επειδή απέκτησε
ποτέ ρίζες στις μάζες, αλλά επειδή οι ελίτ ήταν πάντοτε πολύ κοντά της.
Προωθούνταν από τα πάνω, μολονότι γενικά δεν έπιασε στους κάτω, με κάποιες
εξαιρέσεις. Ποτέ δεν απέκτησε αξιόλογο λαϊκό/εκλογικό έρεισμα.
• Η άμεση εμπλοκή του Βασιλιά Κωνσταντίνου στο πολιτικό παιχνίδι ήταν
καθοριστική: η απολυταρχική άκρα δεξιά προκάλεσε πολιτική εκτροπή που είχε
κακό τέλος: τον Εθνικό Διχασμό της δεκαετίας του 1910, με το σχηματισμό δύο
αντίπαλων στρατοπέδων και για κάποιο διάστημα δύο αντίπαλων κυβερνήσεων,
που βρίσκονταν σε πόλεμο μεταξύ τους.
• Ο Κωνσταντίνος είχε οράματα μεγαλείου για μια Ελλάδα - μεγάλο παίκτη σε μια,
κυριαρχούμενη από τη Γερμανία, Ανατολή. Ονειρευόταν στρατιωτική δόξα και
κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Ήταν μιλιταριστής, οπαδός του Κάιζερ
Γουλιέλμου.
• Από νωρίς προσπάθησε να ελέγξει το στρατό, όντας επικεφαλής της Γενικής
Διεύθυνσης στρατού. Με ένα ευνοιοκρατικό σύστημα προώθησε στο στράτευμα
ξεπεσμένους ευγενείς, προκαλώντας ήδη έναν πρώτο διχασμό στο στρατό: μεταξύ
αποφοίτων της σχολής Ευέλπιδων και της σχολής Υπαξιωματικών (που έκτοτε
ήταν πηγή μόνιμης έντασης).
 Το κίνημα στο Γουδί
• Το κίνημα στο Γουδί το 1909 δεν ήταν προοδευτικό.
Έγινε με βάση συντεχνιακά αιτήματα αξιωματικών
εναντίον του Βασιλιά Κωνσταντίνου. Οι στρατιωτικοί
δεν είχαν κανένα πολιτικό και οικονομικό πρόγραμμα.
Έριξαν την κυβέρνηση χωρίς σκοπό να την αναλάβουν
οι ίδιοι.
• Όταν βρέθηκαν σε πλήρη αδυναμία, τα Χριστούγεννα
του 1909, κάλεσαν τον Βενιζέλο να έρθει στην Ελλάδα
από την Κρήτη. Ήταν ανοιχτό αν θα γίνονταν εκλογές
για συντακτική ή για αναθεωρητική βουλή με
υποστηρικτές εκατέρωθεν.

Ελευθέριος Βενιζέλος
• Η Κρήτη ήταν αυτόνομη ηγεμονία υπό τον πρίγκηπα Γεώργιο, της
βασιλικής οικογένειας της Ελλάδας, μετά το 1897. Ο Γεώργιος
προσπάθησε να επιβάλει ένα συντηρητικό κοινωνικό καθεστώς
ενάντια στο οποίο ξεσηκώθηκε ο νεαρός δικηγόρος Βενιζέλος που
ήταν ριζοσπάστης φιλελεύθερος. Ο Βενιζέλος συγκρούστηκε με τα
παραδοσιακά τζάκια της Δεξιάς και στην επανάσταση στο Θέρισο
συγκρούστηκε και με το Γεώργιο, προκαλώντας παρέμβαση των
ευρωπαϊκών δυνάμεων.
• Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος τον καλεί το 1909 ως ένα πολιτικό
ικανό, φόβητρο για τους βασιλικούς. Έρχεται στην Αθήνα ως νέος
επαναστάτης και χωρίς να το θέλει ούτε η αυλή, ούτε το πολιτικό
κατεστημένο, καταφέρνει να του ανατεθεί η πρωθυπουργία.
• Ιδρύει το Κόμμα Φιλελευθέρων που εδραιώνεται στη διάρκεια των
δύο εκλογών του 1910 για την εκλογή της Διπλής Αναθεωρητικής
Βουλής.
Συντακτική και αναθεωρητική Βουλή
Συντακτική Εθνοσυνέλευση Αναθεωρητική Βουλή
• Η συντακτική • Αφορά αλλαγές σε
εθνοσυνέλευση προκύπτει δευτερεύουσες όψεις του
κατά κανόνα μετά από πολιτεύματος.
επαναστάσεις. • Δεν αλλάζει το πολιτειακό
• Πρόκειται για διαδικασία καθεστώς (άρα στη
που καταλήγει σε συγκεκριμένη περίπτωση
επανίδρυση του κράτους δεν μπορεί να καταργήσει
μέσω της ψήφισης νέου τη βασιλεία).
συντάγματος.
• Αποφασίζει το πολίτευμα
που θα έχει το κράτος.

Ελευθέριος Βενιζέλος (2)

• Ο Βενιζέλος δεν ήταν περίφημος για την πίστη στους
πολιτικούς του συμμάχους αλλά ήταν πολύ καλός στους
ελιγμούς. Στον πρώτο του πολιτικό λόγο στο Σύνταγμα
επέμεινε στην αναθεωρητική Βουλή, αντί της συντακτικής
που ζητούσε ο λαός, και σε ένα πρόγραμμα συμφιλίωσης
και κατευνασμού.
• Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος, δηλαδή ο παράνομος
σύνδεσμος που είχε οργανώσει το κίνημα του Γουδί
(αντιβασιλικοί) ζήτησε από Βενιζέλο να διώξει τον
Κωνσταντίνο από το στρατό, αλλά αυτός αρνήθηκε. Αυτό
προκάλεσε οργή ανάμεσα στους υποστηρικτές του, με
αποτέλεσμα πολλά μέλη που απογοητεύτηκαν από τη
στάση του Βενιζέλου να περάσουν στο στρατόπεδο των
μοναρχικών.
 Ελευθέριος Βενιζέλος (3)
• Ο Βενιζέλος φτιάχνει το κόμμα φιλελευθέρων με την βοήθεια πολλών
κεφαλαιούχων, κυρίως από την Αίγυπτο. Στις αναθεωρητικές εκλογές του
1910 κυριαρχεί στη βουλή που προκύπτει.
• Το Κόμμα Φιλελευθέρων συμπεριλάμβανε από ακροδεξιούς μέχρι
ριζοσπάστες σοσιαλιστές, όπως τον Παπαναστασίου και τους
κοινωνιολόγους. Είναι το πρώτο πανελλήνιο κόμμα που υπερέβαινε τα
τοπικά χαρακτηριστικά. Είχε στελέχη σε όλη την επικράτεια, ενώ ο
Βενιζέλος κάνει πανελλήνια περιοδεία, κάτι που θεωρήθηκε πρόκληση.
Προσπαθεί να οργανώσει την ταξική σύγκρουση σε μοντέρνες βάσεις.
Στην Ελλάδα πλέον υπάρχει κάποια βιομηχανία, ενώ το εργατικό κίνημα
συγκροτείται, και θέλει να το χρησιμοποιήσει σα μοχλό για τη μετατροπή
της Ελλάδας σε μια δυτικού τύπου κοινωνία.
• Ο Βενιζέλος συγκροτεί το αντίπαλο δέος στο απολυταρχικό στρατόπεδο.
Έχει μεταρρυθμιστικές προθέσεις και επεκτατικές βλέψεις στο εξωτερικό,
όντας πολύ ανώτερος διπλωμάτης από τους υπόλοιπους πολιτικούς.
Αυτές οι κινήσεις θέτουν σε ασυμφιλίωτη σύγκρουση τον Βενιζέλο με τον
Κωνσταντίνο.

Η γεωπολιτική διάσταση του

Διχασμού
Βενιζέλος
• Αναγνωρίζει την κυριαρχία της
θαλασσοκράτειρας Βρετανίας
στη Μεσόγειο και κρίνει ότι η
Ελλάδα πρέπει να συνδεθεί με
την Αγγλία.
• Η Μεσόγειος ήταν ζωτικό
κομμάτι της ραχοκοκαλιάς της
βρετανικής αυτοκρατορίας,
δίαυλος προς τις αποικίες (Ινδία
και ΝΑ Ασία).
• Οι επεκτατικές του βλέψεις τον
οδηγούν σε σύγκρουση με την
Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Κωνσταντίνος
• Επιδιώκει συμμαχία με τη
Γερμανία.
• Οραματίζεται την Ελλάδα
ισχυρό παράρτημα της
Γερμανικής αυτοκρατορίας που
θα κυριαρχούσε στην Ανατολική
Μεσόγειο.
• Σε αυτό το όραμα
περιλαμβάνεται και η συμμαχία
με την Οθωμανική
Αυτοκρατορία.
 Οι εκλογές του 1910
• Το 1910 εκκινεί η σύγκρουση του Βενιζέλου με τον
Κωνσταντίνο και άλλους «παλαιούς» πολιτικούς.
• Στις εκλογές του 1910 είχε συντελεστεί ένας εκλογικός
σεισμός: τα παραδοσιακά κόμματα διαλύθηκαν και
μεγάλα ονόματα της εποχής έμειναν εκτός βουλής.
Αμέσως συσπειρώθηκαν γύρω από τον Κωνσταντίνο,
είτε οι ίδιοι, είτε οι γιοι και διάδοχοι τους.
• Ο Βενιζέλος συσπείρωσε γύρω του τους «νέους
άνδρες» που είχαν αναδειχτεί πρόσφατα, με κατώτερη
καταγωγή, επαγγελματίες ή στρατιωτικοί, με γενικά
κάπως πιο φιλελεύθερες ιδέες.

Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι
• Η πρώτη σοβαρή ρήξη λαμβάνει χώρα κατά τους Βαλκανικούς
πολέμους:
- Α' Βαλκανικός Πόλεμος: Οκτώβρης 1912 - 1913. Η Βουλγαρία, η
Σερβία και η Ελλάδα επιτίθενται στην Οθωμανική Αυτοκρατορία
— Β' Βαλκανικός Πόλεμος: καλοκαίρι 1913. Ελλάδα, Βουλγαρία, Σερβία
συγκρούονται για τα εδάφη που έχασε η Οθωμανική Αυτοκρατορία, η
οποία επιτίθεται ξανά στη Βουλγαρία.
• Ο Βενιζέλος επιδιώκει τη συμμετοχή στους πολέμους. Η Ελλάδα
δεν ήταν παράγοντας που έπαιρναν σοβαρά οι υπόλοιποι παίκτες,
καθώς είχε πρόσφατα εσωτερική αναταραχή και ήταν
χρεωκοπημένη. Το ατού της Ελλάδας ήταν η κυριαρχία του
ναυτικού της στο Αιγαίο, που μετέφερε στρατεύματα και εμπόδιζε
τον ανεώοδιασυό του τουοκικού στοατού.
 Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι (2)
• Στη διάρκεια των βαλκανικών πόλεμων γίνεται και η πρώτη σύγκρουση
πρωθυπουργού και Διαδόχου, για τη Θεσσαλονίκη. Ο Κωνσταντίνος θέλει
να κατευθυνθείπροςτο Μοναστήρι, καθώς θεωρούσε τη Θεσσαλονίκη
χαμένη υπόθεση. Ο Βενιζέλος επέβαλλε την κατάκτηση της Θεσσαλονίκης
και τη διασφάλισε το καλοκαίρι του 1913, στο Β' Βαλκανικό Πόλεμο.
Μετά τις μάχες αυτές, η Ελλάδα κατάφερε να προεκτείνει τα σύνορα της
μέχρι το Νέστο, κάτι που θεωρούνταν αδιανόητο μέχρι πρότινος (καθώς
εκεί ζούσαν κυρίως βουλγαρικοί και τουρκικοί πληθυσμοί).
• Υπήρξαν διαρκείς συγκρούσεις μεταξύ Βενιζέλου και Κωνσταντίνου: μετά
την υποχώρηση του βουλγαρικού στρατού, ο Κωνσταντίνος αποφασίζει
να προχωρήσει στα στενά της Κρέσνας, αμέσως μετά τα
ελληνοβουλγαρικά σύνορα, όπου περικυκλώθηκε από τα απομεινάρια
του βουλγαρικού στρατού, ενώ ο Βενιζέλος βρισκόταν στο Βουκουρέστι
για την υπογραφή της ειρήνης. Μαθαίνει την κατάσταση πριν τους
Βούλγαρους διπλωμάτες και υπογράφει ειρήνη προτού προλάβει να
συντρίβει το ελληνικό στράτευμα (γεγονός που μαθεύτηκε και έπληξε τον
Κωνσταντίνο).

Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους

• Μετά τη συνθήκη του Βουκουρεστίου υπήρξε ηρεμία, αλλά όχι ειρήνη, καθώς Ελλάδα
και Τουρκία ετοιμάζονταν για νέα σύγκρουση με επίδικο τα νησιά του Αιγαίου, που
παρέμεναν αμφισβητούμενα και ήταν αφορμή για πολυδάπανο ανταγωνισμό
ναυτικών εξοπλισμών. Τελικά δεν έγινε νέος ελληνοτουρκικός πόλεμος καθώς KOL οι
δύο χώρες ενεπλάκησαν στον Α' ΠΠ.
• Στον απολογισμό των Βαλκανικών Πολέμων ήταν κομβικής σημασίας ποιος θα
καρπωνόταν τα οφέλη της απρόσμενης νίκης. Οι παλαιοί πολιτικοί (Ράλλης, Θεοτόκης,
Γούναρης, Ίων Δραγούμης) επιτίθενται σε Βενιζέλο επειδή δέχτηκε τη Συνθήκη, ενώ θα
έπρεπε να πάρει την Πόλη, ελέγχοντάς τον ότι εγκατέλειφε τα εθνικά ιδεώδη. Ήδη από
τότε διαμορφώνεται η κατηγορία ότι ο «σημίτης» Βενιζέλος ξεπούλησε τα εθνικά
συμφέροντα, δίνοντας ώθηση στην ακροδεξιά προπαγάνδα.
• Ο Βενιζέλος επέμεινε να εφαρμοστούν στην περιοχή φιλελεύθερες θεσμίσεις, όπως το
καθολικό δικαίωμα ψήφου σε μουσουλμάνους και εβραίους (μόνο άνδρες, εννοείται),
που ενσωματώθηκαν μετά από μεγάλη μάχη. Σε κάποια νέα εδάφη, όπου το ελληνικό
στοιχείο ήταν μειονότητα ή ανύπαρκτο, οι τοπικές αρχές κυβερνούσαν δια του τρόμου
και της καταστολής, εξαπολύ όντας κύμα διώξεων το 1914 που προκάλεσε διεθνείς
αντιδράσεις. Ο Βενιζέλος το σταμάτησε (αφού το άφησε να εκτυλιχθεί) και
προσπαθούσε να μετριάσει τη σοβινιστική ρητορεία του Κωνσταντίνου.
 Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος
• Το καλοκαίρι ίου 1914, από ίο Σεράγεβο, ξεσπάει η σπίθα που, μέσα σε δύο
βδομάδες, βάζει φωτιά σε όλη την Ευρώπη: Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, στον
οποίο αρχικά μετέχουν οι κεντρικές δυνάμεις (Γερμανία, Αυστροουγγαρία)
ενάντια στην Αντάντ (Γαλλία, Αγγλία, Ρωσία).
• Όταν το μέτωπο στη Δύση σταθεροποιείται, όλοι αναζητούν πώς να πλήξουν τον
αντίπαλο σε δεύτερο μέτωπο. Οι Γερμανοί δένουν στο άρμα τους Βουλγαρία και
Οθωμανική Αυτοκρατορία.
• Στην Ελλάδα ο Βενιζέλος υποστηρίζει την Αντάντ, ενώ ο Κωνσταντίνος ως
γερμανόφιλος θέλει να κρατήσει την Ελλάδα ουδέτερη. Θα ήθελε να συμμαχήσει
με τον Κάιζερ, κάτι όμως που είναι αδύνατο καθώς η Ελλάδα ελέγχεται από τους
Συμμάχους, που ελέγχουν τη Μεσόγειο - τα συμμαχικά πλοία μπορούσαν να
βομβαρδίσουν όποτε ήθελαν την Αθήνα, όπως κι έκαναν πράγματι το 1917.
• Λαμβάνει χώρα μια δραματική αντιστροφή: ο μέγας στρατηλάτης Κωνσταντίνος
γίνεται οπαδός της ουδετερότητας και της συμμαχίας με Βουλγαρία και
Οθωμανική Αυτοκρατορία, ενώ ο Βενιζέλος προσπαθεί διαρκώς να θέσει τη χώρα
σε εμπόλεμη κατάσταση. Το 1915 οι Άγγλοι υπόσχονται στην Ελλάδα την Κύπρο
αν βγει αμέσως στον πόλεμο στο πλευρό τους. Ο Κωνσταντίνος, με τους
υπόλοιπους πολιτικούς που έχουν μετατραπεί σε αυλικούς, βάζει συνεχώς
ποοσκόυ,αατα.

Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος(2)

• Το 1915 γίνονται εκλογές με καθολική ανδρική ψηφοφορία. Οι
πληθυσμοίτης Μακεδονίας, μολονότι είχαν αποκτήσει δικαίωμα ψήφου
χάρη στο Βενιζέλο, στηρίζουν τους μοναρχικούς, καθώς δεν είχαν διάθεση
για νέο πόλεμο. Στη Βουλή που προκύπτει εκλέγονται και οι δύο πρώτοι
σοσιαλιστές βουλευτές (Κουριέλ και Σιδέρης), ενώ ο σοσιαλιστικός
πληθυσμός ψήφισε ταυτόχρονα και μοναρχικούς για να κρατήσει τη χώρα
μακριά από τον πόλεμο. Το αποτέλεσμα ήταν τέτοιο που δεν έδωσε σε
καμία από τις δύο παρατάξεις την ελευθερία κινήσεων.
• Αυτή την περίοδο της ουδετερότητας, και ακριβώς εξαιτίας αυτής,
συνυπάρχει μεγάλη οικονομική ανάπτυξη, ταυτόχρονα με επιβάρυνση
των λαϊκών στρωμάτων και επισιτιστική κρίση στις πόλεις. Το 1915-16
επιβάλλεται από τον Κωνσταντίνο μια αντικοινοβουλευτική κυβέρνηση η
οποία κατηγορείται από τους βενιζελικούς για εκτροπή.
• Οι σύμμαχοι επιβάλλουν αποκλεισμό στην Ελλάδα, που σε συνδυασμό με
την έλλειψη σιτάρκειας, ασκεί φοβερή πίεση, με χιλιάδες θύματα από
πείνα.
 Η κορύφωση του Διχασμού
• Σαν αποτέλεσμα υπάρχουν τεράστιες κοινωνικές αντιθέσεις και συγκρούσεις. Δύο
αντίπαλες εξουσίες, η μία ακροδεξιά αλλά με μεγάλη λαϊκή στήριξη λόγω πελατειακών
δικτύων και αντιπολεμικών αισθημάτων, ενώ η άλλη με ισχυρή γείωση σε εμπορικά
στρώματα και στους πρόσφυγες από τα Τουρκικά παράλια (που φτάνουν ίσως τις
130.000).
• Από το 1912 στα Βαλκάνια υπάρχει μια αλυσίδα εθνικών διώξεων, που ασκούν όλες οι
χριστιανικές δυνάμεις ενάντια στους μουσουλμανικούς πληθυσμούς, με εκατέρωθεν
κύματα προσφύγων, καθώς οι μουσουλμάνοι πρόσφυγες γίνονται αφορμή για να
διωχθεί ο χριστιανικός πληθυσμός των μικρασιατικών και θρακικών παραλίων. Οι
πρόσφυγες στην Ελλάδα ζουν σε φριχτές συνθήκες και ελπίζουν στον πόλεμο για να
επιστρέφουν στα σπίτια τους (όντως επιστρέφουν πολλοί το 1919 για να
ξαναδιωχθούν το 1922-23) και είναι υποστηρικτές του Βενιζέλου.
Αλυτρωτισμός: η επιδίωξη ενσωμάτωσης στην επικράτεια των αλύτρωτων πληθυσμών και
πατρίδων. Για την Ελλάδα σήμαινε επέκταση στα Βαλκάνια και στη Μικρά Ασία, πραγμάτωση του
εθνικού σχεδίου της Μεγάλης Ιδέας.
• Συνοπτικά, το 1916-1917 υπάρχει μια ακροδεξιά κυβέρνηση που συμπεριφέρεται
χείριστα σε ένα μέρος του πληθυσμού, μια αστική ελίτ διχασμένη στο θέμα του
πολέμου και ένας λαός που ταλαιπωρείται από τις επιλογές των ελίτ.

Η κορύφωση του Διχασμού(2)

• Ο ανδρικός πληθυσμός επιστρατεύθηκε με πρωτοβουλία του Βενιζέλου.
Οι βασιλικές αρχές συγκροτούν δίκτυα μεταξύ των επιστράτων
(πρωτοφασιστική οργάνωση, όπως τους χαρακτηρίζει ο Γιώργος
Μαυρογορδάτος).Έτσι, με επικεφαλής τον Ιωάννη Μεταξά, συγκροτείται
μια αντιβενιζελική δύναμη με αφορμή την επιστράτευση και το ζήτημα
του πολέμου. Όταν απολύονται από το στρατό, τους οργανώνει σε
φασιστικού τύπου ομάδες που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ανά
πάσα στιγμή . Τα αποτελέσματα της επιστράτευσης ήταν τραυματικά για
τον αγροτικό πληθυσμό, καθώς οι επιστρατευμένοι δε μπορούσαν να
θρέφουν τις οικογένειες τους.
• Με την πάροδο του χρόνου και τη μη επίλυση του πολιτικού ζητήματος η
κάθε πλευρά άρχισε να κινητοποιεί λαϊκές μερίδες: οι βασιλικοί τους
επίστρατους και οι βενιζελικοίτους πρόσφυγες και τους ελλαδικούς
πληθυσμούς των νέων χωρών. Η σύγκρουση που ξεκίνησε σαν σύγκρουση
των ελίτ επεκτάθηκε σε όλο το κοινωνικό πεδίο. Το αρχικό επίδικο της
συμμετοχής στον πόλεμο εμπλουτίστηκε με κοινωνικές συγκρούσεις: ο
Βενιζέλος προσπάθησε να ενσωματώσει εργατικά σωματεία, κολίγους και
ακτήμονες ενώ οι βασιλικοί την εκκλησία.
 Ο ρόλος των αγροτών
• Η πρώτη αγροτική μεταρρύθμιση πραγματοποιήθηκε μετά το 1870 στην
Πελοπόννησο και στη Στερεά. Στη Θεσσαλία και την Ήπειρο όμως υπήρχαν τα
τσιφλίκια, μεγάλες γαιοκτησίες στα πεδινά που παρήγαγαν συνήθως σιτάρι. Είχαν
φτιαχτεί το 19° αιώνα με αρπαγή από το γιο του Αλή Πασά που μετέτρεψε τα
ελεύθερα χωριά (όπου υπήρχαν μικρογεωργοί, μικροϊδιοκτήτες) σε δικά του
κτήματα. Ο τσιφλικάς ελέγχει την παραγωγή και του αποδίδεται ένα μέρος της
παραγωγής. Επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας οι κολίγοι είχαν αρκετά δικαιώματα.
Μετά την ένωση όμως με την Ελλάδα, το 1882, τα ελληνικά δικαστήρια
ερμήνευσαν τη σχέση τσιφλικά και χωρικού σαν σχέση ενοικίασης, δίνοντας έτσι
πολύ περισσότερα δικαιώματα στους τσιφλικάδες, με αποτέλεσμα να παροξυνθεί
το κοινωνικό ζήτημα στη Θεσσαλία.
• Δημιουργήθηκε κίνημα των κολίγων που ζητούσε τη διανομή των κτημάτων
(Κιλελέρ, Μαρίνος Αντύπας) το οποίο μέχρι το 1910 είχε δυναμώσει πολύ. Οι
αγροτικοί κερδίζουν τις 46 από τις 48 βουλευτικές έδρες της Θεσσαλίας, χωρίς
κανένα αστικό κόμμα να είναι υπέρ της διανομής των Γαιών (ούτε το κόμμα του
Βενιζέλου, ο οποίος τους αναγνώρισε κάποια δικαιώματα και υπόσχεται αγροτική
μεταρρύθμιση, κυρίως για να συμμαχήσει με τους κοινωνιολόγους).

Οι κοινωνικές συμμαχίες

• Με το ξέσπασμα του Διχασμού, που

συμβατικά τοποθετείται στο 1915, τα δύο
αστικά στρατόπεδα έχουν φτιάξει κοινωνικές
συμμαχίες και στους «από κάτω»:
> Βασιλικοί: πελοποννήσιοι μικροϊδιοκτήτες,
μεσαία στρώματα Αθήνας.
>Βενιζελικοί: φτωχοί αγρότες, πρόσφυγες.
 Η επέμβαση της Αντάντ
• Ο Διχασμός είναι περίπλοκος γιατί πέραν των δύο παρατάξεων
συμμετέχουν και οι ξένες δυνάμεις. Η φιλοβασιλική κυβέρνηση,
μετά τη συμμαχία Βουλγαρίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με
τους Γερμανούς, παραδίδειτο οχυρό Ρούπελ και την Καβάλα στους
Βούλγαρους (μαζί με πολλούς'Ελληνες στρατιώτες που
μεταφέρονται αιχμάλωτοι στη Γερμανία μέχρι το τέλος του
πολέμου).
• Το γεγονός αυτό εξαγριώνει τους βενιζελικούς, που με την
ενίσχυση της Αντάντ κάνουν το κίνημα της Εθνικής Αμύνης και
καταλαμβάνουν τη Θεσσαλονίκη και πρακτικά όλη τη Β. Ελλάδα το
1916. Η Θεσσαλονίκη τελεί κατά βάση υπό γαλλική κατοχή με
εκατοντάδες χιλιάδες γαλλικού, σερβικού, βρετανικού, ρωσικού,
ινδικού και σενεγαλέζικού στρατού, κέντρο μιας τεράστιας
στρατιωτικής δύναμης. Οι βενιζελικοί διασπούν την Ελλάδα και
τελικά σχηματίζουν την προσωρινή κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης,
στην οποία δε συμμετέχει ο Βενιζέλος αλλά την στηρίζει.

Η επέμβαση της Αντάντ (2)

• Ο κρατικός μηχανισμός μένει γενικά πιστός στην κυβέρνηση του
βασιλιά και στην Αθήνα ξεκινάν πογκρόμ απέναντι στους
βενιζελικούς, που παραδίνονται στη μήνιτων φασιστικών ομάδων,
των επιστράτων. Τα επεισόδια κορυφώνονται στα Νοεμβριανά του
1916.
• Είχε προηγηθεί τελεσίγραφο των Συμμάχων προς τη βασιλική
κυβέρνηση. Οι Γάλλοι από τα πλοία τους στον Πειραιά προχωρούν
σε βομβαρδισμό του Ζάππειου, ενώ οι δυνάμεις τους βαδίζουν
προς την Αθήνα και φαίνεται ότι η Ελλάδα οδηγείται σε πόλεμο με
την Αντάντ. Δίνεται το έναυσμα για ένα τεράστιο πογκρόμ:
κόκκινοι σταυροί μπαίνουν έξω από σπίτια και καταστήματα
βενιζελικών, που οδηγούνται σε κρατητήρια και φυλακές, ενώ
γίνονται μαζικές δολοφονίες προσφύγων , με άγνωστο αριθμό
θυμάτων.
• Ο Βενιζέλος φυγαδεύεται από Αθήνα και αναλαμβάνει την
προεδρία της προσωρινής κυβέρνησης.
 Το ανάθεμα του Βενιζέλου
• Η ιερά σύνοδος αναθεματίζει, δηλαδή καταριέται, το Βενιζέλο. Οι
μοναρχικές δυνάμεις μέσω του αναθέματος προσπαθούν να
ενσωματώσουν τη φονταμενταλιστική ακροδεξιά. Σε κάθε περιοχή
γίνεται τελετή όπου οι πληθυσμοί πετροβολούν ομοιώματα ή
φωτογραφίες του Βενιζέλου.
• Συνήθως το ανάθεμα χρησιμοποιούνταν για καθημερινά γεγονότα
(κλέφτες κτλ). Η εκκλησία είναι κοσμική δύναμη: η δυνατότητα
άσκησης εξουσίας από την πλευρά της είναι ηθικού τύπου. Όταν
υπάρχει μαζική κινητοποίηση του πληθυσμού η εκκλησία
χρησιμοποιεί τη δύναμή της και στο πολιτικό παιχνίδι.
• Έχουν προϋπάρξει και άλλοι αναθεματισμοί σε συγγραφείς όπως ο
Λασκαράτος. Το ανάθεμα χρησιμοποιούνταν αρκετά συχνά εκείνη
την περίοδο. Θεωρούνταν κάτι πολύ σημαντικό, πολύ δύσκολα
κάποιος ψήφιζε έναν αναθεματισμένο. Ο Κωνσταντίνος μέσω του
αναθέματος προσπάθησε να συσπειρώσει γύρω του όλα τα
κοινωνικά συντηρητικά στρώματα της κοινωνίας.

Η νίκη Αντάντ και Βενιζέλου

• Ο Βενιζέλος με τη βοήθεια των Γάλλων τον Μάη του 1917 μπαίνει στην
Αθήνα σαν κατακτητής (έτσι τον υποδέχονται οι Αθηναίοι). Προσπαθεί να
ξαναστήσει κοινωνικές συμμαχίες, οπότε παραχωρεί πολλά δικαιώματα
στους εργαζόμενους, ενώ το 1916 είχε ήδη υποσχεθείτην αγροτική
μεταρρύθμιση και υπό τον Γεώργιο Καφαντάρη ξεκινά ο σχεδιασμός για
αυτήν.
• Δρομολογείται ευθεία σύγκρουση μεταξύ κοινωνικών ομάδων. Αρχικά η
προσωρινή κυβέρνηση ήθελε να διώξει τη μοναρχία και να εγκαθιδρύσει
αβασίλευτο πολίτευμα. Ο Βενιζέλος πάλι έδρασε μετριοπαθώς και έχρισε
βασιλιά τον Αλέξανδρο (γιο του Κωνσταντίνου) με σκοπό να έχει μια
νομιμοποίηση επί του συντηρητικού πληθυσμού.
• Η Αντάντ κέρδισε τον πόλεμο το 1918 απρόσμενα: μέχρι το καλοκαίρι του
1918 φαίνονται να επικρατούν οι κεντρικές δυνάμεις, οι οποίες
καταρρέουν το φθινόπωρο του 1918.
• Ο Κωνσταντίνος και οι υποστηρικτές του συλλαμβάνονται ή διώκονται, ή
εξορίζονται (σε νησιά ή στην Κορσική, όπως ο Μεταξάς).
Ριζοσπαστικοποιούνται και περιμένουν τη στινμή της ανταπόδοσης.
 Η αντεπίθεση της άκρας δεξιάς
• Γύρω από το ηττημένο πολιτικό συγκρότημα φτιάχνονται ομάδες που
προσβλέπουν σε μια πολιτική εκδίκησης και χρησιμοποιούν τρομοκρατικά μέσα.
Το καλοκαίρι του 1920 ο Βενιζέλος μόλις έχει υπογράφει τη συνθήκη των Σεβρών
που προβλέπει τη Μεγάλη Ελλάδα. Στο σιδηροδρομικό σταθμό της Λυών (στο
Παρίσι) γίνεται απόπειρα δολοφονίας του από δυο αντιβενιζελικά στελέχη. Σε
απάντηση οργανώνεται αυτή τη φορά βενιζελικό πογκρόμ. λίγο πριν τις
σχεδιασμένες εκλογές, με διασημότερο θύμα τον ηγέτη της άκρας δεξιάς Ίωνα
Δραγούμη. Το γεγονός σηματοδοτεί μια νέα περίοδο, καθώς δεν υπήρχε
προηγούμενο εκτέλεσης πολιτικού αντιπάλου ηγέτη στην Ελλάδα.
• Στις 2/11/1920 κερδίζουν τις εκλογές οι αντιβενιζελικοί με βασικό σύνθημα την
επιστροφή του στρατού από τη Μικρά Ασία, όπου είχε εκστρατεύσει από το Μάιο
του 1919 σε ένα πόλεμο εξαρχής αδύνατο να κερδηθεί. Η φιλοπόλεμη πολιτική
των βενιζελικών ήταν ο βασικός παράγοντας της ήττας τους.
• Ο νέος πρωθυπουργός, ο ακροδεξιάς Δημήτριος Γούναρης είχε υποσχεθείτην
αποχώρηση από τη Μικρά Ασία. Μετά τη νίκη του επανέφερε ένα αυταρχικό
καθεστώς με συστηματικές διώξεις εναντίον των βενιζελικών. Η κυβέρνηση
Γούναρη από τις αρχές του 1921 κλιμάκωσε τον πόλεμο και οργάνωσε ένα
τεράστιο εκστρατευτικό σώμα (το μεγαλύτερο στην ελληνική ιστορία) στα βάθη
της Μικράς Ασίας ελπίζοντας ότι θα τσακίσει τον Κεμάλ.

Χαρακτηριστικά των κυβερνήσεων

του μεσοπολέμου
• Όλη αυτή την περίοδο έχουμε εναλλαγή καθεστώτων με ακροδεξιά
χαρακτηριστικά, με μια σημαντική κοινωνική διαφορά που αφορούσε τις
κοινωνικές μεταρρυθμίσεις που προώθησαν οι βενιζελικοί προς όφελος μεγάλων
κομματιώντου πληθυσμού. Αντίθετα, η κυβέρνηση των αντίβενιζελικών
στηριζόταν στους τσιφλικάδες, αρκετοί από τους οποίους ήταν Οθωμανοί.
• Οι λόγοι πολλών Ελλήνων πολιτικών της περιόδου θύμιζαν πάρα πολύ φασισμό:
π.χ. ο Νικόλαος Στράτος (αρχικά βενιζελικός που μεταπήδησε στους
αντιβενιζελικούς) όταν ρωτήθηκε πώς θα κυβερνήσουμε μέρη όπου οι'Ελληνες
είναι μειοψηφία απαντούσε «τα ελληνικά θέματα κύριοι δε λύνονται με
στατιστική».
• Καλλιεργήθηκε ένας άγριος αντιτουρκικός εθνικισμός, με φρικτές ωμότητες και
εγκλήματα (περιγράφονται αναλυτικά στο βιβλίο του ΆρνολντΤόυνμπη «Το
δυτικό ζήτημα στην Ελλάδα και την Τουρκία») ώσπου ανασχέθηκε ο ελληνικός
στρατός το καλοκαίρι του 1921 στο Αφιόν Καραχισάρ.Ήταν η αρχή του τέλους,
κάτι που δε διέκρινε η στρατιωτική και πολιτική ηγεσία και άφησε το στρατό σε
εχθρικό έδαφος, όπου η επίθεση του Κεμάλ ένα χρόνο αργότερα ήταν
συντριπτική.
 Η επιστροφή του Κωνσταντίνου
• Η κυβέρνηση λοιπόν εφάρμοσε την αντίθετη πολιτική από αυτή που είχε
υποσχεθεί. Ασκήσαν καταπιεστική πολιτική με διώξεις απέναντι στους
βενιζελικούς (ο Βενιζέλος έφυγε στο εξωτερικό). Οι μηχανισμοί του Μεταξά
ήλεγξαν από την αρχή δημόσια διοίκηση, αστυνομία κτλ και εξαπέλυσαν επίθεση
ενάντια στους βενιζελικούς που γενικά δεν αντέδρασαν.
• Μόνο μια μερίδα υπό τον Αλ. Παπαναστασίου (κοινωνιολόγοι, Γεώργιος
Παπανδρέου) υπογράφει το 1921 ένα μανιφέστο που προτρέπει έμμεσα σε
εκδίωξη της μοναρχίας που είχε ως αποτέλεσμα τη δίωξη και τη φυλάκιση τους.
Η δίκη της Λαμίας την άνοιξη του 1922 ήταν καθαρή περίπτωση πολιτικής δίκης,
καθώς οι κατηγορούμενοι διώκονται για τις ιδέες τους.
• Μετά τις εκλογές του 1920 οργανώθηκε ένα νόθο δημοψήφισμα και επανήλθε
στο θρόνο ο Κωνσταντίνος (αφού ο Αλέξανδρος είχε πεθάνει από δάγκωμα
πιθήκου). Σε όλο αυτό το διάστημα δεν παρεναίβενε τόσο στην πολιτική ζωή
εκτός από περιπτώσεις αντεκδίκησης (όπως εναντίον του Παπαναστασίου).
• Ο Μεταξάς, που ήταν ικανός στρατιωτικός, ήταν εξαρχής εναντίον της
Μικρασιατικής Εκστρατείας και κρατήθηκε εκτός στρατεύματος και κυβέρνησης,
με αποτέλεσμα μετά την καταστροφή να πρωταγωνιστεί στο στρατόπεδο των
αντιβενιζελικών.

Η Μικρασιατική Καταστροφή
• Η κυβέρνηση δεν μπορούσε να εξασφαλίσει κάποια δημοτικότητα.
Καταστέλλει την πρώτη αντιπολεμική εξέγερση στο Βόλο με
μεγάλη αγριότητα. Τότε, την άνοιξη και το καλοκαίρι του '22 η
κυβέρνηση προσφεύγει ανοιχτά στο φασισμό (ο Μουσολίνι
παίρνει την εξουσία τον Οκτώβρη του '22, αλλά είχε ήδη
θαυμαστές πολλά στελέχη και στις δύο αστικές παρατάξεις).
• Ένας από τους υμνητές του φασισμού είναι ο Αρίστος Καμπάνης,
λογοτέχνης, διευθυντής της εφημερίδας «Πρωτεύουσα». Την
άνοιξη του '22 προτείνει την κινητοποίηση εφέδρων για να αντέξει
η κυβέρνηση, τάγματα που θα εφαρμόζουν τη μέθοδο της
κερασέας (αναφορά στο γερό ξύλο της κερασιάς από την οποία
φτιάχνονταν τα κλομπ της εποχής).
• Ο Μεταξάς, που μάλλον ήλεγχε ακόμα τους επίστρατους, δε
στήριξε αυτή την προσπάθεια και την άφησε να καταρρεύσει.
 Η Μικρασιατική Καταστροφή(2)
• Την παραμονή της καταστροφής ο αντιβενιζελικός χώρος
αποκινητοποιούνταν. Με την καταστροφή το σκηνικό ολοκληρώθηκε, ο
στρατός έφυγε κυνηγημένος (εκτός από τον αντιμοναρχικό Πλαστή ρα
που κατάφερε να υποχωρήσει συντεταγμένα), διαλυμένος. Η κυβέρνηση
βαρύνεται από μια τεράστια καταστροφή.
• Μέχρι να έρθουν οι καραβιές προσφύγων, το Σεπτέμβρη, ο κόσμος δεν
είχε αντιληφθείτη διάσταση της καταστροφής, όντας
παραπληροφορημένος. Η πλήρης κατάρρευση έπιασε το καθεστώς
απροετοίμαστο.
• Ο πρώτος που αποφασίζει να κινηθεί είναι ο Μεταξάς για να επιβάλλει
δική του δικτατορία. Κάνει διαπραγματεύσεις με το ΚΚΕ (του οποίου η
ηγεσία ήταν στη φυλακή). Καλείτο Γιάννη Κορδάτο , γραμματέα του ΚΚΕ
προς βοήθεια του, ο οποίος αρνείται.
• Στις 14/9/1922 φτάνουν στην Αθήνα οι δυνάμεις της «Επαναστάσεως», το
στρατιωτικό κίνημα του Πλαστήρα που για πρώτη φορά εγκαθιστά
στρατιωτική κυβέρνηση στην Ελλάδα, καθοδηγούμενη από μια τριανδρία.

Βιβλιογραφία
1. Toynbee A. (2007) Το Δυτικό Ζήτημα μεταξύ Ελλάδας και
Τουρκίας, Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
2. Μαρκέτος Σ. (2006) Πώς φίλησα τον Μουσολίνι! Τα πρώτα
βήματα του ελληνικού φασισμού - τόμος 1, Αθήνα: Βιβλιόραμα.
3. Μαρκέτος Σ. (2009) Τα Νοευβριανά του 1916
4. Μαυρογορδάτος Γ. (1996) Εθνικός Διχασμός και μαζική
οργάνωση: 1. Οι Επίστρατοι του 1916 , Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
5. Πλουμίδης Γ. Αντιβενιζελικά φυλλάδια και η πολεμική τους (1910
- 1935) στο Βερέμης Θ. - Δημητρακόπουλος Ο. (επιμ.) (1980)
Μελετήματα γύρω από τον Βενιζέλο και την εποχή του, Αθήνα:
Φιλιππότης.
6. Χατζηιωσήφ X. (επιμ.) (2002) Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα,
Αθήνα: Βιβλιόραμα.
 Ενότητα 8η: Ο Μεσοπόλεμος
στην Ελλάδα

Τα αντίπαλα Στρατόπεδα
• Βενιζελικοί εναντίον αντιβενιζελικών : σύγκρουση των
ελίτ που μέσω της κινητοποίησης λαϊκών στρωμάτων
διαίρεσε όλη την ελληνική κοινωνία.
• Συμμαχίες βασιλικών: υψηλή αστική τάξη,
μικροαγρότες κυρίως στην Πελοπόννησο, στρατιώτες.
• Συμμαχίες Βενιζελικών: πρόσφυγες, μερίδα αστικής
τάξης (νέα στρώματα), οργανωμένο εργατικό κίνημα,
αγρότες.
• Η κυβέρνηση των αντιβενιζελικών το 1920-1922
σταμάτησε κάθε εφαρμογή της αγροτικής
μεταρρύθμισης, καθώς στηρίζονταν στους
γαιοκτήμονες.
 Το κίνημα της 11ης Σεπτεμβρίου
• Το Σεπτέμβριο του 1922 καταρρέει η κυβέρνηση, ενώ φτάνουν κύματα
προσφύγων. Ο στρατός περνάει στον έλεγχο της τριανδρίας ( Πλαστή ρας,
Γονατάς, Φωκάς), με επικεφαλής τον Πλαστήραπου καταλαμβάνει την
Αθήνα χωρίς αντίδραση από το καθεστώς.
• Ο Πάγκαλος (παππούς του σημερινού πολιτικού Θεόδωρου Πάγκαλου)
φυλακίζει πολλά μέλη των καλών οικογενειών της Αθήνας κι ετοιμάζεται
να τα εκτελέσει. Τη μήνιτου στρατού και του πληθυσμού συγκέντρωσαν
οι πολιτικοί υπεύθυνοι για την καταστροφή.
• Η «Επανάστασις» είναι η πρώτη στρατιωτική δικτατορία στην Ελλάδα.
Δεν αναγνωρίζεται από τους Συμμάχους ενώ εκκρεμεί με την Τουρκία το
ζήτημα της Θράκης. Οι συνομιλίες ολοκληρώνονται με την υπογραφή
ελληνοτουρκικής ειρήνης στις 24/7/1923, με τη Συνθήκη της Λοζάνης που
καθόρισε τα σύνορα και ανταλλαγές πληθυσμών. Μέχρι τότε ο ελληνικός
στρατός ήταν επί ποδός πολέμου.

Το καθεστώς της «επανάστασης»

• Ήταν ακροδεξιό το καθεστώς που εγκαθιδρύθηκε με το κίνημα της
11ης Σεπτεμβρίου;

> Είχε ακροδεξιά χαρακτηριστικά: ήταν ανελεύθερο, στρατιωτικό

καθεστώς, με εθνικιστική ρητορεία. Καταδίκασε σε θάνατο στη
«δίκη των 6» το φθινόπωρο του 1923 πέντε πολιτικούς και ένα
στρατιωτικό, υπεύθυνους για τη Μικρασιατική καταστροφή.
Προσπάθησε να φτιάξει ένα δικό του κόμμα με κινητοποίηση από
τα κάτω, με έμπνευση από το Μουσολίνι (για τον οποίο ο
Πλαστήρας ποτέ δεν έκρυβε το θαυμασμό του).
> Όμως, ταυτόχρονα, προώθησε την αγροτική μεταρρύθμιση που
έδωσε περιουσία και δικαιώματα σε κατώτερα στρώματα. Αυτή η
μεταρρύθμιση έφραξε το δρόμο στην ανάπτυξη φασιστικού
κινήματος στην Ελλάδα. Από το 1922 μέχρι το 1926 έγινε ευρεία
διανομή γης σε όλη την επικράτεια και τα κτήματα των
τσιφλικούχων διανεμήθηκαν στους αγρότες.
 Οι πρόσφυγες
• Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, τη σφαγή και εμπρησμό της Σμύρνης
(που ακολούθησε πάντως αντίστοιχες πρακτικές των Ελλήνων το 1919)
ήρθαν στη χώρα περίπου 1,5 εκ. πρόσφυγες. Κάποιοι εγκαταστάθηκαν σε
παραγκουπόλεις, άλλοι σε χωριά. Ένα μέρος από τα τσιφλίκια δόθηκε σε
αυτούς, γεγονός που προκάλεσε εντάσεις μεταξύ ντόπιων και
νεοφερμένων.
• Η αγροτική μεταρρύθμιση δε βελτίωσε άμεσα τις συνθήκες ζωής, δόθηκε
όμως η δυνατότητα για αισιοδοξία μετά την απόκτηση γης. Η
μεταρρύθμιση ήταν καθοριστική για να αποφευχθεί η
ριζοσπαστικοποίηση και η στροφή μαζών είτε προς τα αριστερά, είτε προς
την άκρα δεξιά . Ο στόχος ήταν ο πληθυσμός να ενσωματωθεί υπέρ του
καθεστώτος.
• Το καθεστώς ήταν πάρα πολύ καταπιεστικό με τους φτωχούς στις πόλεις.
Σε όλη τη διάρκεια του μεσοπολέμου, από το 1922 μέχρι το 1940 δεν
υπήρξε καμία βελτίωση του βιοτικού επιπέδου. Υπήρξε σκληρή
καταστολή με αποκορύφωμα τα γεγονότα του Μάη του '36.

Ο Διχασμός στο Μεσοπόλεμο

• Μετά το 1923 και μέχρι το τέλος του Μεσοπολέμου η Ελλάδα συνεχίζει να βιώνει σε
χαμηλότερη ένταση τον Εθνικό Διχασμό. Οι δύο παρατάξεις, που φτιάχτηκαν αριχκά με
αφορμή επιλογές εξωτερικής πολιτικής, παγιώθηκαν.
• Ο πολιτικός επιστήμονας Γιώργος Μαυρογορδάτος αναλύει στο έργο του «Θνησιγενής
Δημοκρατία» τα μεγάλα ρήγματα στην ελληνική κοινωνία, μεταξύ:
- Βενιζελικών και αντιβενιζελικών
- Ντόπιων και προσφύγων
- Πόλης και υπαίθρου
— Νέων χωρών KOL Παλαιάς Ελλάδας
• Τα ρήγματα δεν ήταν επάλληλα , κάτι που θα μπορούσε να προκαλέσει αποσχιστικά
φαινόμενα. Ο Διχασμός έγινε όμως ένας εμφύλιος χαμηλής έντασης που άγγιζε όλη
την κοινωνία.
• Το 1924 ανακηρύσσεται η αβασίλευτη δημοκρατία. Από το 1922, που εδραιώνεται η
επανάσταση των βενιζελικών, μέχρι και το 1935, που παίρνουν την εξουσία οι
αντιβενιζελικοί, είναι μια τεταμένη περίοδος που γίνονται προσπάθειες συμβιβασμών
αλλά και αντίρροπες πολιτικές κινήσεις.
 Ο ρόλος του στρατού
• Την περίοδο αυτή γίνονται αλλεπάλληλα στρατιωτικά κινήματα. Ο
στρατός έχει καταστεί κυρίαρχη δύναμη. Εντός του στρατού έχουν
δημιουργηθεί ομαδοποιήσεις - φράξιες που η καθεμία έχει τα
δικά της συμφέροντα, με αποτέλεσμα να γίνονται κινήματα με
αφορμή ακόμα και συντεχνιακά αιτήματα. Η υπακοή του στρατού
στην πολιτική εξουσία δεν ήταν δεδομένη.
• Έγιναν πάνω από 17 κινήματα, ανάμεσα τους και πραξικοπήματα,
στη συντριπτική πλειονότητα από βενιζελικούς, οι οποίοι
κυριαρχούσαν στο στρατό, καθώς αυτό αποτελούσε το πρώτο
μέλημα κάθε κυβέρνησης.
• Το στρατιωτικό καθεστώς όμως δεν είχε κοινωνικό έρεισμα. Δεν
ήταν εύκολη η οικοδόμηση στρατιωτικής διακυβέρνησης καθώς
ακόμα τότε παγκοσμίως κυριαρχούσε ο φιλελευθερισμός.

Το αποτυχημένο πραξικόπημα του

1923
• Το καλοκαίρι του 1923, μετά τη Λοζάνη και τη συντριβή της γενικής απεργίας του
1923 με άγρια καταστολή, δρομολογούνται εκλογές. Η κυβέρνηση επιτρέπει να
ψηφίσουν OL πρόσφυγες (γεγονός απαράδεκτο για τα παλιά κόμματα), κάτι που
άλλαζε τις πολιτικές ισορροπίες.
• Τα παλιά κόμματα ενισχύουν το στρατιωτικό κίνημα του φθινοπώρου το 1923, με
επικεφαλής δύο ανώτατους βενιζελικούς αξιωματικούς(Λεοναρδόπουλος,
Γαργαλίδης), το οποίο κατευθυνόταν από το Μεταξά. Ο Μεταξάς ήταν μεν
παράγοντας του παλαιού καθεστώτος, αλλά ήταν αποδεκτός από τους
επαναστάτες, καθώς είχε ταχθεί με μεγάλη θέρμη υπέρ της εκτέλεσης των 6 μέσω
εφημερίδων που ήλεγχε. Οργάνωσε πραξικόπημα ενάντια στους βενιζελικούς με
σχέδιο εξόντωσης τους.
• Το πραξικόπημα αποτυγχάνει λόγω ακαριαίας αντιμετώπισης από τον Κονδύλη
(ακροδεξιάς αξιωματικός αλλά βενιζελικός) που με κινητοποίηση του στρατού
αντέκρουσε τις δυνάμεις του Μεταξά. Ο Κονδύλης εξασφάλισε και την
κινητοποίηση του ΚΚ με αντάλλαγμα μέτρα επανανομιμοποίησής του εργατικού
κινήματος. Ο Μεταξάς διαφεύγει, κρυμμένος σε ένα καράβι, προς την Ιταλία του
Μουσολίνι.
 Το αποτυχημένο πραξικόπημα του
1923 (2)
• Η αποτυχία του πραξικοπήματος, που καθοδηγούνταν
από τον Μεταξά αλλά περιλάμβανε πολλούς
βενιζελικούς αξιωματικούς, έπαιξε καταλυτικό ρόλο
στις εξελίξεις:
> Διώκονται 1000 αξιωματικοί από το στρατό και περνάει ο
έλεγχος του πλήρως στους βενιζελικούς.
> Ριζοσπαστικοποιείτους βενιζελικούς εναντίον του βασιλιά
Γεωργίου, γιου του Κωνσταντίνου.
> Φέρνει την κατάργηση της βασιλείας και την υποστήριξη
των αξιωματικών προς τον σοσιαλιστή Αλ.
Παπαναστασίου που γίνεται πρωθυπουργός το 1924.

Το πολιτικό κουβάρι του διχασμού

• Η ταύτιση των βενιζελικών με το κέντρο και των μοναρχικών με την άκρα δεξιά
είναι παραπλανητική. Ακροδεξιοί, όπως και φιλελεύθεροι, υπήρχαν
διασκορπισμένοι και στις δύο παρατάξεις : «ήταν δύο κόσμοι, δύο στρατόπεδα
που το κάθε στρατόπεδο είχε την αριστερά του, το κέντρο και τη δεξιά του με
διαφορά στις αναλογίες» (πιο πολύ αριστερά στους βενιζελικούς , πιο πολλή
ακροδεξιά στους μοναρχικούς - Βρετανός διπλωμάτης). Υπήρχαν ακροδεξιοί
στους βενιζελικούς και αριστεροί στους αντιβενιζελικούς (καθώς οι καταπιεστικοί
στρατοκράτες ήταν όλοι στους βενιζελικούς μετά το 1923).
• Ακόμα και στο κόμμα του Μεταξά - τους Ελευθερόφρονες υπήρχε ο Απόστολος
Βαμβέτσος που ήταν σοσιαλιστής και φίλος του Παπαναστασίου, ενώ αργότερα ο
Μεταξάς προσεταιρίστηκε το Δημητράτο που ήταν από τους πρώτους ηγέτες του
κομμουνιστικού κόμματος. Ακριβώς επειδή έπαιρνε πρακτικές, ιδέες και πρόσωπα
από το στρατόπεδο της αριστερός ήταν εύκολο να παραπλανηθεί ένας κόσμος.
• Η Δημοκρατική Ένωση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου ήταν ό,τι πιο αριστερό
υπήρχε (εξαιρώντας το Κομμουνιστικό και το Αγροτικό κόμμα), αλλά στο κόμμα
αυτό υπήρχαν πολλοί που αυτοπροσδιορίζονταν ως φασίστες, όπως ο
δημοσιογράφος Γ Βραχινος.
 Οι εκλογές του 1923
• Το 1923 οι βενιζελικοί είναι αποκλειστικά κυρίαρχοι στο στρατό. Δρομολογούνται
οι εκλογές για τη Δ' συντακτική Εθνοσυνέλευση από το στρατιωτικό καθεστώς. Τα
μοναρχικά κόμματα απέχουν λόγω του δικαιώματος ψήφου των προσφύγων. Στη
Βουλή που προκύπτει γίνεται ριζική ανανέωση του πολιτικού σκηνικού. Οι
στρατιωτικοί πιέζουν για την κατάργηση της βασιλείας, ενώ υπάρχει γενικότερο
αντιμοναρχικό κλίμα και αναγκάζεται ο Βασιλιάς Γεώργιος να αποχωρήσει.
• Η τελευταία εφεδρεία του πολιτικού συστήματος είναι ο Βενιζέλος, ο οποίος έχει
διαπραγματεύτηκε τη Συνθήκη της Λοζάνης, αλλά δεν έχει άμεση πολιτική
εμπλοκή με το εσωτερικό. Οι φιλελεύθεροι έχουν κατέβει διασπασμένοι με
αφορμή το ζήτημα της κατάργηση της μοναρχίας. Μετά τις εκλογές γίνεται
διελκυστίνδα μεταξύ Φιλελεύθερων, Δημοκρατικών Φιλελεύθερων και
Δημοκρατικής Ένωσης. Ο Βενιζέλος προσπαθεί να φτιάξει ένα όσο το δυνατόν πιο
συντηρητικό καθεστώς και να «σώσει το βασιλιά». Η βρετανική διπλωματία
επίσης ποντάρει στο Βενιζέλο με την οποία είναι σε συνεννοήσεις.
• Οι στρατιωτικοί διώχνουν κατά σειρά τον Βενιζέλο και τον Καφαντάρη και τον
Μάρτιο του 1924 γίνεται πρωθυπουργός ο Παπαναστασίου με στήριξη από τους
Δημοκρατικούς Φιλελεύθερους και από τους στρατιωτικούς στο παρασκήνιο.

Το δημοψήφισμα και η κυβέρνηση

Παπαναστασίου
• Ανακηρύσσεται η δημοκρατία στις 25/3/1924 και γίνεται
δημοψήφισμα για την επικύρωση της, με αποτέλεσμα 70%
δημοκρατία και 30% μοναρχία.
• Ο Μεταξάς νομιμοποιεί το δημοψήφισμα, σε αντίθεση με
το Λαϊκό Κόμμα και με αντάλλαγμα αμνηστία από τον
Παπαναστασίου. Ηγείται της προεκλογικής εκστρατείας
των μοναρχικών στο δημοψήφισμα.
• Ο Παπαναστασίου, μετά την εκδίωξη της μοναρχίας,
προσπαθεί να περάσει κοινωνικές μεταρρυθμίσεις και
ανατρέπεται άμεσα για αυτό το λόγο στα τέλη Ιούλη του
1924. Η πρώτη κυβέρνηση με σοσιαλιστή πρωθυπουργό
(αλλά όχι σοσιαλιστική) κράτησε 5 μήνες. Οι βασικοί της
στόχοι ήταν η εξάλειψη του Διχασμού και η παγίωση της
αγροτικής Μεταρρύθμισης.
 Η ανατροπή του Παπαναστασίου
• Οι βενιζελικοί τον ανατρέπουν για να καρπωθούν τα πιθανά οφέλη των -
πιο μετριοπαθών- μεταρρυθμίσεων. Ο υπουργός Στρατιωτικών Κονδύλης,
όντας λάβρος αντικομμουνιστής , κατηγορεί τον Παπαναστασίου σαν
Κερένσκιτης Ελλάδας και παραιτείται . Παραμονές της ψήφισης του
ριζοσπαστικού νόμου για την αγροτική μεταρρύθμιση οι φιλελεύθεροι δε
δίνουν ψήφο εμπιστοσύνης και σχηματίζεται μια «κυβέρνηση θερινών
διακοπών» υπό το Σοφούλη, ενώ το φθινόπωρο προκύπτει μια νέα
κυβέρνηση υπό το Μιχαλακόπουλο.
• Μετά από όλες τις αποτυχίες επανέρχεται η λύση του στρατού με τον
Πάγκαλο, που διενεργεί πραξικόπημα το καλοκαίρι του 1925, με μικρές
πιθανότητες επιτυχίας. Γίνεται όμως δεκτός από τους βουλευτές και τους
πολιτικούς αρχηγούς (καθώς τους βγάζει και από αδιέξοδο), ενώ ούτε ο
Παπαναστασίου τον καταδικάζει, αντίθετα του παρέχει «κοινοβουλευτικό
μανδύα». Μετά την επιτυχία του κινήματος παίρνει ψήφο εμπιστοσύνης
(με υπόσχεση στον Παπαναστασίου για προώθηση του δημοκρατικού
Συντάγματος, το οποίο όντως τίθεται σε ισχύ από το 1927).

Η δικτατορία του Πάγκαλου

• Η δικτατορία του Πάγκαλου δεν ήταν σαφές αρχικά αν είναι μια
δικτατορία της δεξιάς ή της αριστεράς (ακόμα και το ΚΚ την
υποδέχεται θετικά). Όμως, με την παρέμβαση του αγγλικού
παράγοντα μεταστρέφεται προς τους μοναρχικούς, συγκρούεται
και εξορίζει Παπαναστασίου, Καφαντάρη κτλ, προωθεί νέο
Σύνταγμα που προβλέπει προεδρική δημοκρατία (άλλο από του
1927), και ψηφίζεται πρόεδρος σε συνθήκες σχετικά κανονικές για
τα δεδομένα της εποχής.
• Σχηματίζει κυβερνήσεις με μοναρχικούς, βγάζει εκτός νόμου το ΚΚ,
ενώ έχει κερδίσει λαϊκή υποστήριξη λόγω εισβολής στη Βουλγαρία
(επεισόδιο του Πετρίτσι). Στο εσωτερικό, η εισβολή αυτή
αναπτερώνει τη στήριξη προς το Πάγκαλο, ο οποίος προωθεί
μέτρα κοινωνικού συντηρητισμού που στερεώνουν τη
δημοτικότητα του στην άκρα δεξιά: επαναφέρει την ποινή της
αγχόνης, απαγορεύει τις φούστες πάνω από τον αστράγαλο κτλ.
 Η ανατροπή του Πάγκαλου
• Οι πολιτικοί συνεννοούνται με τον Κονδύλη, ο οποίος ανατρέπει τον Πάγκαλο
με προσεταιρισμό των πραιτοριανών του: τα Δημοκρατικά Τάγματα ήταν
ισχυρές στρατιωτικές μονάδες που ήλεγχαν την Αθήνα, με επικεφαλής τον
Ναπολέοντα Ζέρβα (μετέπειτα αρχηγό του ΕΔΕΣ) και τον Ντερτιλής, που
εξαγοράζονται από τον Κονδύλη. Ο τελευταίος αφού παίρνει τον έλεγχο της
Αθήνας, καταδιώκει και συλλαμβάνει τον Πάγκαλο και τον οδηγεί αιχμάλωτο
στην πρωτεύουσα.
• Ο Κονδύλης πείθεται από τους πολιτικούς παράγοντες να προκηρύξει
εκλογές, το Νοέμβριο του 1926,από τις οποίες δεν απέχει κανένα κόμμα.
Δίνουν το χάρτη για την κατανομή της εξουσίας στη συνέχεια, με το
σχηματισμό είτε οικουμενικών, είτε συμμαχικών κυβερνήσεων.
• Τα Δημοκρατικά Τάγματα διαφεύδονται ξεσηκώνονται όταν διαπιστώνουν ότι
εξαπατήθηκαν από τον Κονδύλη, αλλά καταστέλλονται με τη βοήθεια του
εξεγερμένου λαού που έχει αγανακτήσει από την πολιτική αστάθεια και την
εμπλοκή του στρατού.
• Οι οικουμενικές κυβερνήσεις διαρκούν μέχρι το 1928, οπότε επιστρέφει ο
Βενιζέλος για την 3η του θητεία.

Βιβλιογραφία
1. Mavrogordatos G. (1983) Stillborn Republic: Social
Coalitions and Party Strategies in Greece, 1922-1936,
Berkeley: University of California Press
2. Μαρκέτος Σ. (1998) Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου
καί η εποχή του. Avuvouiec του υεταρρυϋμίσηκού
σοσιαλισμού, ανέκδοτη διδακτορική διατριβή,
Αθήνα: 1998.
3. Μαρκέτος Σ. (2006) Πώς φίλησα τον Μουσολίνί! Τα
πρώτα βήματα του ελληνικού φασισμού - τόμος 1,
Αθήνα: Βιβλιόραμα.
4. Χατζηιωσήφ X. (ετιιμ.) (2002) Ιστορία της Ελλάδας
του 20ου αιώνα, Αθήνα: Βιβλιόραμα.
 Ενότητα 9η: Προβολή ταινίας:
«Η Πτώση»

Σκοποί ενότητας
• Η κατανόηση βασικών ιστορικών διαδικασιών
της φασιστικής κατάρρευσης.
• Παρουσίαση, μέσω της ταινίας, των λαϊκών
αντιδράσεων στην κατάρρευση του φασισμού
• Ανάλυση, με αφορμή την ταινία, των εσωτερικών
εχθροτήτων και ανταγωνισμών της φασιστικής
ηγεσίας.
• Συζήτηση, με αφορμή την ταινία, πάνω στη
λογική και τα αίτια της επανεμφάνισης του
φασισμού στην Ευρώπη
 Εισαγωγικές παρατηρήσεις

• «Η Πτώση» , (Per Untergang), του Oliver Hirschbiegel

• Όταν βγήκε, το 2004, η ταινία είχε κατηγορηθεί ότι
έδινε ανθρώπινο πρόσωπο στους ναζί (ότι ήταν πολύ
«μαλακή» με τους ναζί).
• Σήμερα, 10 χρόνια μετά, όχι μόνον έχουμε
εξοικειωθεί πολύ περισσότερο με τον ναζισμό, αλλά
και στην ΕΕ έχει συντελεστεί μια ακροδεξιά στροφή,
που εκδηλώθηκε, για παράδειγμα, με τη στήριξη της
Μέρκελ στους απροκάλυπτους ναζιστές της
κυβέρνησης του Κιέβου στην Ουκρανία.

Κριτική

• Ποια ήταν τα κενά της ταινίας;

» Δεν δείχνει καθόλου τις αιτίες του ναζισμού.
Παρουσιάζει μόνον το τέλος του, δεν δείχνει πώς
και με τίνων την ενίσχυση φτιάχτηκε.
» Δεν δείχνει πώς οι καπιταλιστές βοήθησαν στη
δημιουργία του φασισμού και τον στήριξαν.
» Η ταινία παρουσιάζει τα βασικά επιχειρήματα με τα
οποία οι ναζιστές δικαιολογούσαν τις πράξεις τους
(αίσθηση καθήκοντος, στρατιωτικός όρκος,
πατριωτικά αισθήματα κλπ), χωρίς να αναδεικνύει
την ιδιοτελή πλευρά της φασιστικής
δραστηριότητας.
 Σχολιασμός

• Αποτυπώνοντας μια βασική οργανωτική

αδυναμία του φασισμού, ο Χίτλερ μένει «στο
σκοτάδι» μέχρι τις τελευταίες στιγμές, καθώς
το επιτελείο του δε τολμούσε να του
μεταφέρει κακές ειδήσεις.
• Το φαινόμενο αυτό είναι γενικό
χαρακτηριστικό των αυταρχικών
καθεστώτων, που δεν έχουν μηχανισμούς
ανατροφοδότησης των πληροφοριών μεταξύ
ηγεσίας και βάσης.

Ερωτήματα
1. Με αφορμή την ταινία, αναζητείστε
αναλογίες ανάμεσα στην πτώση του
γερμανικού ναζισμού και την ήττα της
Χρυσής Αυγής μετά τη δολοφονία του
Παύλου Φύσσατον Σεπτέμβρη του 2013.
2. Πώς αποτυπώνεται στην ταινία η κανιβαλική
διάσταση του ναζισμού («πόλεμος όλων
εναντίον όλων»;)