Ο Σοσιαλισμός Στην Ελλάδα Του 20ου Αιώνα Σπύρος Μαρκέτος ΑΠΘ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα
Σπύρος Μαρκέτος, Επίκουρος Καθηγητής

Τμήμα Πολιτικών Επιστημών ΑΠΘ
Ενότητα 1η: Τα πρώτα βήματα

του σοσιαλισμού στην Ελλάδα
Περιεχόμενα ενότητας
1. Λόγοι της καθυστερημένης

ανάπτυξης του σοσιαλισμού στην
Ελλάδα.
2. Επτάνησα και οι απαρχές του
σοσιαλιστικού κινήματος.
3. Ληστές και αναρχικό κίνημα.
4. Διανοητικές ρίζες του σοσιαλισμού.
Αριστοτέλειο
Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης Τμήμα Πολιτικών Επιστημών
Σκοποί ενότητας
• Η παρουσίαση των πρώτων βημάτων του
σοσιαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα και η
εξέταση των λόγων καθυστέρησης του σε σχέση
με τις δυτικές χώρες.
• Η παρουσίαση των ιδεολογικών πρόδρομων του
σοσιαλισμού στην αρχαιότητα και το Μεσαίωνα.
• Η εξοικείωση με βασικές έννοιες όπως
«σοσιαλισμός», «μαρξισμός», «αριστερά»,
«εργατικό κίνημα».
Η Ελλάδα το 19ο αιώνα
 Η Ελλάδα είχε πιο δημοκρατικό καθεστώς από
άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Είχε σχετικά
δημοκρατικό σύνταγμα μετά το 1864, ενώ μέσω
πελατειακών δικτύων, υπήρχε κάποιος τύπος
πρόσβασης των αγροτών στο κράτος.
 Σαν αποτέλεσμα δεν αναπτύχθηκε ιδιαίτερα
ιδεολογική πολιτική, αλλά ταυτόχρονα δεν
υπήρχε οργανωμένη εκμετάλλευση και
καταστολή όπως στα δυτικά κράτη.
 Το σύστημα αφορούσε κυρίως την Παλαιά
Ελλάδα (Πελοπόννησος, Στερεά, Κυκλάδες).

Η Ευρώπη το 19ο αιώνα

 Στη Βόρεια Ευρώπη δεν υπήρχε ούτε πρόσβαση ούτε
μικροωφελήματα για το φτωχό, που ήταν αναγκασμένος
να οργανωθεί για να εξυπηρετήσει τα συμφέροντά του.
 Στο έδαφος αυτό αναπτύχθηκαν τα σοσιαλδημοκρατικά
κόμματα με δημοκρατικά αιτήματα, όπως η καθολική
ψηφοφορία των ανδρών.
 Δεν υπήρχαν στοιχειώδη δημοκρατικά δικαιώματα στην
Ευρώπη (ελευθεροτυπία, συνέρχεσθαι, συνεταιρίζεσθαι,
κτλ) σε αντίθεση με την Ελλάδα. Η καταστολή ήταν επίσης
πολύ μεγάλη, στις απεργίες υπήρχαν συχνά νεκροί (όπως
χαρακτηριστικά απεικονίζεται στο μυθιστόρημα
«Ζερμινάλ» του Εμίλ Ζολά και στην ταινία που γυρίστηκε
με βάση αυτό).

Λόγοι «καθυστέρησης» του
σοσιαλισμού στην Ελλάδα
 Στην Ελλάδα υπήρχε σκληρή καταστολή αλλά
λιγότερη συγκριτικά με τις δυτικές χώρες.
 Η μικρότερη καταστολή σε συνδυασμό με το
πελατειακό κράτος απέτρεπε το λαό από το να
στραφεί στο σοσιαλισμό.
 Ο σοσιαλισμός αναπτύχθηκε τις τελευταίες δεκαετίες
του 19ου και κυρίως στις αρχές του 20ου, όταν η
Ελλάδα προσχώρησε στο διεθνή οικονομικό έλεγχο,
κάτι σαν το σημερινό μνημόνιο, με αποτελέσματα
πείνα, αύξηση φορολογίας και μαζική μετανάστευση,
κυρίως προς τις ΗΠΑ.

Επτάνησα: 1ο σοσιαλιστικό κίνημα

 Το πρώτο σοσιαλιστικό κίνημα φτιάχνεται γύρω στο 1900.
 Προϋπήρχαν σοσιαλιστικές ομάδες και μεμονωμένοι
σοσιαλιστές, κυρίως διανοούμενοι.
 Στα Επτάνησα, που είχαν κοινωνική δομή αντίστοιχη των
δυτικών κοινωνιών, φτιάχτηκαν τα πρώτα κινήματα
ριζοσπαστών, αρχικά με εθνικιστικό προοδευτικό πρόσημο
και έπειτα με πιο ριζοσπαστικό προσανατολισμό. Οι φτωχοί
στα Επτάνησα ήταν σε χειρότερη θέση απ’ ό,τι στην
υπόλοιπη Ελλάδα (κι αντίστοιχα οι πλούσιοι σε πολύ
καλύτερη).
 Στα Επτάνησα φτιάχνεται το πρώτο σύγχρονο κίνημα, των
Ριζοσπαστών. Δεν είναι ακριβώς σοσιαλιστικό, είναι
παρόμοιο με αυτό των χαρτιστών στην Αγγλία. Το κίνημα
είναι ισχυρό κυρίως στην Κεφαλλονιά.
Αντιμοναρχικοί και σοσιαλιστές
 Το κίνημα των Ριζοσπαστών διαλύθηκε όταν έγινε η ένωση
με την Ελλάδα, ενώ οι ηγέτες του ενσωματώθηκαν στο
κοινοβούλιο. Άφησε όμως παρακαταθήκες, καθώς οι
πρωτεργάτες του ΣΕΚΕ και του σοσιαλιστικού κινήματος
ήταν συνήθως είτε εβραίοι είτε κεφαλονίτες.
 «Δημοκρατικός» σήμαινε κυρίως αντιβασιλικός, που την
περίοδο εκείνη θεωρούνταν χειρότερο από το να είναι
κανείς σοσιαλιστής.
 Το κόμμα των Ριζοσπαστών ήταν πολύ θολό ιδεολογικά.
Προωθούσαν την ιδέα της δημοκρατίας (αντιμοναρχία,
πραγματική δημοκρατία). Αποτελούνταν κυρίως από
αστούς, ακόμα και ευγενείς.

Το αναρχικό κίνημα το 19ο αιώνα

 Στη δυτική Πελοπόννησο υπήρχαν πολύ σκληρές ταξικές
σχέσεις, λόγω ανομίας της τοπικής αστικής τάξης: εκεί
φτιάχτηκε ισχυρό (για τα μέτρα της Ελλάδας) αναρχικό
κίνημα με επίδραση από την Ιταλία, καθώς μέρος των
προσφύγων Ιταλών αναρχικών κατέφευγε στην Πάτρα.
 Τον 20ό αιώνα οι ηγέτες του αναρχικού κινήματος είτε
μετασχηματίστηκαν σε σοσιαλιστές είτε πήγαν προς το
μοναρχισμό (μετάβαση μέσω του εθνικισμού).
 Το αναρχικό κίνημα δεν ήταν συγκρίσιμο με τα ευρωπαϊκά
κινήματα ούτε σε μέγεθος ούτε σε βάθος. Ακολουθούσε
πρακτικές τρομοκρατίας λόγω χαμηλής
δικτύωσης.Αναπτύχθηκε στην Ηλεία, στην Κεφαλονιά κτλ.

Οι ληστές
 Δεν υπάρχουν τεκμήρια που να συνδέεουν
τους ληστές/κλέφτες με το σοσιαλιστικό ή το αναρχικό
κίνημα. Οι ληστές ζούσαν στα βουνά και επιτίθενται σε
προύχοντες - η ληστεία γνώριζε έξαρση κάθε φορά που
είχαμε κοινωνική κρίση (όπως προκύπτει από τα αρχεία
των προξενικών αρχών).
 Υπήρχαν μορφές κοινωνικής ληστείας που περιγράφονται
στο βιβλίο «Οι Ληστές» του Έρικ Χόμπσμπαουμ.
Αντίστοιχο βιβλίο έχει γράψει ο Κολιόπουλος για την
Ελλάδα από συντηρητική σκοπιά.
 Υπήρχαν και κοινωνικές διαστάσεις στην ληστεία, η οποία
εξαλείφθηκε με τον Εμφύλιο, όταν το κράτος προσπάθησε
και τελικά κατάφερε να ελέγξει τα βουνά.

Οι Ληστές (2)
 Συνήθως οι ληστές, όποτε σχετίζονταν με την
πολιτική, είχαν κυρίως σχέσεις με τους
συντηρητικούς. Ήταν μια κοινωνική
αντίδραση στον καπιταλισμό που είχε να
κάνει με το παρελθόν αλλά δεν μπορούσε να
αποτελέσει σοβαρό αντίβαρο.
 Το πλαίσιο των μαζικών αγώνων ήταν το
έδαφος της αντίστασης στη νέα εποχή που
έφερνε ο καπιταλισμός και στην Ελλάδα.
Λόγοι αδυναμίας του σοσιαλιστικού
κινήματος
 Η εξέλιξη του σοσιαλισμού δεν είχε γερές βάσεις: είχε
κάποιο έρεισμα στα πρώτα βιομηχανικά κέντρα, αλλά δεν
υπήρχε απαραίτητα ταύτιση των συνδικαλιστικών αγώνων
με τις σοσιαλιστικές ιδέες. Δυσχεραινόταν από τις ευκαιρίες
κοινωνικής ανέλιξης που υπήρχαν στην Ελλάδα, είτε λόγω
παράδοσης, είτε λόγω δυνατότητας γεωγραφικής
μετακίνησης, κυρίως μέχρι το Μεσοπόλεμο. Πολύς κόσμος
πίστευε ότι μπορούσε να βελτιώσει τη θέση του εντός του
συστήματος.
 Η διέξοδος της μετανάστευσης αφορούσε τις πιο δυναμικές
μερίδες, που ειδάλλως πιθανόν να προκαλούσαν πολιτικό
πρόβλημα στο καθεστώς.
Τα πρώτα βήματα του σοσιαλισμού

στην Ελλάδα
 Ο Παναγιώτης Νούτσος περιγράφει στο βιβλίο του «Η
σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα» στοιχεία μεταφοράς των ιδεών
των ευρωπαίων σοσιαλιστών στην Ελλάδα.
 Υπήρχαν κάποιες ομάδες που αναπτύσσονταν: διανοούμενοι και
ακτιβιστές όπως ο Καλλέργης , που δεν είχαν όμως πραγματική
επίδραση στις πολιτικές εξελίξεις. Δεν ήταν καν οργανωμένοι σε
εθνικό επίπεδο, δεν είχαν πολιτικές αξιώσεις, ήταν πολύ πίσω
ακόμα και σε σχέση με χώρες όπως η Βουλγαρία και η Σερβία.
 Δεν υπήρχε πρωτότυπη σοσιαλιστική σκέψη στον ελληνικό χώρο
μέχρι τον 20ό αιώνα, όπου εμφανίζεται ο Αλέξανδρος
Παπαναστασίου, που γίνεται και ο πρώτος σοσιαλιστής
πρωθυπουργός της Ελλάδας το 1924.

Διανοητικές ρίζες του σοσιαλισμού
 Κυρίαρχη φιγούρα είναι ο Καρλ Μαρξ.
Υπήρχαν πολλοί πριν από αυτόν που ο Μαρξ
τους ονόμαζε ουτοπικούς σοσιαλιστές: Σεν
Σιμόν, Όουεν, Φουριέ κ.ά.
 Συνδέεται με τον πολιτειακό ριζοσπαστισμό
και τον ρεπουμπλικανισμό (δημοκρατισμό) του
Τόμας Πέιν: Άγγλος διανοητικός πρωτεργάτης
της αμερικανικής επανάστασης, η σκέψη του
οποίου αποτελεί το αριστερό όριο της
φιλελεύθερης σκέψης της εποχής.

(2)
Βαθύτερες ρίζες/ διανοητικές καταβολές:
 Νεοστωικισμός της αρχαιότητας: εμφανίστηκε όταν
είχαν προκύψει αντίστοιχα προβλήματα με της
νεωτερικότητας, όταν είχε ενωθεί υπό τη Ρωμαϊκή
αυτοκρατορία ένα μεγάλο κομμάτι της οικουμένης.
Φιλοσοφία που αναπτύχθηκε στο ρωμαϊκό κόσμο,
παιδί του επικουρισμού (βάρος στη ζωή και την
απόλαυσή).
 Διαφορά μεταξύ επικουρισμού και νεοστωικισμού: η
κοινωνική συνείδηση που πρόβαλλε ο δεύτερος. Η
κοινωνική προσφορά παρουσιάζεται ως στοιχείο της
ατομικής ευζωίας.
 Κεντρική μορφή ήταν ο φιλόσοφος Σενέκας.
(3)
 Η φιλοσοφία του Σενέκα γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη,
αλλά επισκιάστηκε από το χριστιανισμό, ο οποίος
απεμπόλησε τα στοιχεία κοινωνικής κριτικής στην
πορεία προς την κατοχύρωση του ως επίσημη
θρησκεία.
 Υπήρχαν αρκετά ριζοσπαστικά ρεύματα και κινήματα
στην αρχαιότητα (πχ κινήματα απελευθέρωσης
σκλάβων, όπως του Σπάρτακου στη Ρώμη) που όμως
ποτέ δε συγκροτήθηκαν γύρω από μια μεγάλη
αφήγηση / μια ιδεολογία.
 Ο κυνισμός και ο νεοστωικισμός που ήταν
παραπλήσιες φιλοσοφίες έδιναν έμφαση στο στοιχείο
της ατομικής επιλογής.
Προ-σοσιαλιστικές ιδέες στον

Μεσαίωνα
 Στο Μεσαίωνα υπήρχαν πολλές αιρέσεις με
πρωτοσοσιαλιστικά χαρακτηριστικά, καθώς η πολιτική
διατυπωνόταν τότε με θρησκευτικούς όρους: το Ισλάμ, το
κίνημα των Βογομίλων (με πρώιμα στοιχεία σοσιαλιστικά/
αναρχικά) και των Καθαρών (βόρεια Ιταλία, νότια Γαλλία,
Καταλονία)
 Η αίρεση των Καθαρών αποτέλεσε μεγάλο κίνδυνο για την
Καθολική Εκκλησία καθώς ήταν πιο οργανωμένη από τις
άλλες αιρέσεις (απέκτησαν επισκόπους, σύνοδους κτλ).
 Η 5η σταυροφορία στράφηκε ενάντια στους Καθαρούς και
τους κατέστρεψε, μαζί με άλλα κινήματα (όπως αυτό των
φραγκισκανών, που είχε προοδευτικές ιδέες αλλά δεν τα
έβαζε με την εξουσία).

Προ-σοσιαλιστικές ιδέες στον
Μεσαίωνα (2)
 Υπάρχουν και γυναικεία κινήματα, όπως οι αδελφές
Μπεγκουίνες (Beguines) στις Κάτω Χώρες, που
μόρφωναν τα μέλη τους και έφτιαχναν δομές
κοινωνικής πρόνοιας (ορφανοτροφεία, σχολεία,
συσσίτια κλπ).
 Οι προοδευτικές ιδέες της εποχής χρησιμοποιούσαν
θρησκευτική διάλεκτο. Η πολιτική γλώσσα δεν υπήρχε
στον Μεσαίωνα, όπου οι γλώσσες των ιδεών ήταν η
νομική και κυρίως η θεολογική. Η πολιτική δεν
νοούνταν ως διακριτή δραστηριότητα.
 Η γλώσσα του σύγχρονου σοσιαλισμού
διαμορφώνεται στο Διαφωτισμό, που αποσυνδέει την
πολιτική από τη θρησκευτική φιλοσοφία.
Ο επιστημονικός σοσιαλισμός
 Ο πιο επιφανής εκπρόσωπος του ευρωπαϊκού σοσιαλισμού
ήταν ο Καρλ Μαρξ (1818-1883).
 Ο Μαρξ αυτοπροσδιορίζει τις ιδέες του ως επιστημονικό
σοσιαλισμό, σε αντίθεση με τις ιδέες των προγενέστερων
σοσιαλιστών.
 Ο επιστημονικός σοσιαλισμός (μαρξισμός) αποτελεί
ολοκληρωμένο σύστημα ιδεών. Σε μεταγενέστερες
αντιπαραθέσεις μεταξύ των σοσιαλιστών, η σωστή
κατανόηση του μαρξισμού ήταν συχνά επίδικο (πχ ο Λένιν
κατηγορούσε τους πολιτικούς του αντιπάλους πως
διαστρέβλωναν τον μαρξισμό).

Ορολογία
• Η αριστερά, ο σοσιαλισμός, ο κομμουνισμός
και ο μαρξισμός είναι διαφορετικά πράγματα:
 Αριστερά: πολιτικός χώρος
 Σοσιαλισμός: πολιτική ιδεολογία, την οποία
ασπάζεται ο κορμός του αριστερού χώρου
 Κομμουνισμός: πολιτικό ρεύμα, τμήμα του
σοσιαλιστικού χώρου
 Μαρξισμός: πολιτική φιλοσοφία, που ενσαρκώνεται
σε σοσιαλιστικά κινήματα
• Οι αναρχικοί είναι επίσης τμήμα της αριστεράς.
Νορμπέρτο Μπόμπιο (1909 – 2004)

• Καθηγητής πολιτικής φιλοσοφίας του

πανεπιστημίου του Τορίνου, γερουσιαστής
της Αριστεράς, φιλελλεύθερος και όχι
σοσιαλιστής. Πήρε μέρος στην Αντίσταση
εναντίον του φασισμού και φυλακίστηκε.
• Έγραψε μεταξύ άλλων το έργο «Δεξιά και
Αριστερά».
• Ο Μπόμπιο δίνει έναν ευρύ ορισμό της
αριστεράς, ως ο χώρος που αγωνίζεται για την
ισότητα και την απελευθέρωση.
Φιλελευθερισμός και Αριστερά
 Οι φιλελεύθεροι δεν είναι στο σύνολό τους στην
αριστερά (οι περισσότεροι είναι δεξιοί
φιλελεύθεροι). Είναι υπέρ μιας εξαιρετικά
στενής αντίληψης της ελευθερίας και της
ισότητας.
 Το 19ο αιώνα οι φιλελεύθεροι ήταν κατά κανόνα
εναντίον της δημοκρατίας, καθώς ισχυρίζονταν
πως ο εκδημοκρατισμός δίνοντας δύναμη στις
μάζες θα στερήσει την ελευθερία από τα μεσαία
και ανώτερα στρώματα.

Ισότητα και κοινωνικές ανάγκες

 Η έννοια της ισότητας έχει πολλές ερμηνείες στη πολιτική.
Για τον Μαρξ η ισότητα δεν είναι αναγκαία αρχή του
κομμουνισμού. Στη θέση της ο μαρξισμός αντιπαραθέτει
τη θέση «από τον καθένα ανάλογα με τις δυνατότητές του,
στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του».
 Ο σοσιαλισμός εισάγει την πολιτική των ανθρωπίνων
αναγκών ως βασική έννοια: η κοινωνική ζωή πρέπει να
είναι προσανατολισμένη στις ανάγκες των ανθρώπων.
 Ο ορισμός και η πολιτική αναγνώριση των κοινωνικών
αναγκών αποτελεί μέχρι τις μέρες μας πεδίο πολιτικής
διαπάλης (π.χ. το νερό αναγνωριζόταν ως δημόσιο αγαθό
ενώ τώρα επιχειρείται η ιδιωτικοποίησή του).

Αριστερά και Δεξιά
 Αυτοί που υποστήριζαν, κυρίως τις προηγούμενες
δεκαετίες, πως η διάκριση αριστερά-δεξιά είναι
ξεπερασμένη, προσπαθούσαν να συγκαλύψουν τις
κοινωνικές ανισότητες και ανελευθερίες.
 Ο σοσιαλισμός είναι το κομάτι της αριστεράς που
διεκδικεί την κοινωνική ιδιοκτησία των μέσων
παραγωγής (εργοστάσια, γη, γνώση κλπ).
 Στον τρόπο κοινωνικοποίησης των μέσων παραγωγής
(πχ κρατικός έλεγχος, συνεταιρισμοί κλπ) υπήρξαν,
και συνεχίζουν να υπάρχουν, διαφορετικές
προσεγγίσεις μεταξύ των σοσιαλιστών.

Βιβλιογραφία
1. Geoff Eley, Σφυρηλατώντας τη δηµοκρατία: Ιστορία της Ευρωπαϊκής
Αριστεράς 1923 - 2000, μετάφραση Θανάσης Κατσικερός, εισαγωγή-
επιμέλεια Σπύρος Μαρκέτος, Σαββάλας, Αθήνα 2010.
2. Γεώργιος B. Λεονταρίτης, Tο ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα κατά τον
πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, Eξάντας 1978.
3. Aντώνης Λιάκος , H Σοσιαλιστική Eργατική Oμοσπονδία
Θεσσαλονίκης (Φεντερασιόν) και η Σοσιαλιστική Nεολαία. Tα
καταστατικά τους. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής
4. Aντώνης Λιάκος, Eργασία και πολιτική στην Eλλάδα του
Mεσοπολέμου. Tο Διεθνές Γραφείο Eργασίας και η ανάδυση των
κοινωνικών θεσμών. Aθήνα: Iδρυμα Eρευνας και Παιδείας της
Eμπορικής Tράπεζας της Eλλάδος 1993.

Βιβλιογραφία (2)
5. Αντώνης Λιάκος, «Οι δυνατότητες πρόσληψης του
μαρξισμού στην Ελλάδα το 19ο αιώνα», στο Γιώργος Β.
Δερτιλής, Κώστας Κωστής (επιμ.), Θέματα νεοελληνικής
ιστορίας (18ος-20ός αιώνας), Σάκκουλας, Αθήνα,
Κομοτηνή 1991.
6. Σπύρος Μαρκέτος, «Η ελληνική αριστερά», στο Χρήστος
Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα:
Ο Μεσοπόλεμος 1922-1940, τ. B2, Βιβλιόραμα, Αθήνα
2003
7. Σεραφείμ Mάξιμος, Kοινοβούλιο ή δικτατορία;
Θεσσαλονίκη: M. Tριανταφύλλου και Σια 1930.
8. Aβραάμ Mπεναρόγια. H πρώτη σταδιοδρομία του
ελληνικού προλεταριάτου. Aθήνα: Kομμούνα 3 1986

9. Παναγιώτης Nούτσος, H σοσιαλιστική σκέψη στην
Eλλάδα. Aθήνα: Γνώση.
10. Aλέξανδρος Παπαναστασίου, Mελέτες, Λόγοι, Aρθρα,
πρόλογος Kωνσταντίνος Tριανταφυλλόπουλος,
επιμέλεια Ξενοφών Λευκοπαρίδης, τ. A'-B'. Aθήνα:
MIATE 3 1988.
11. Παντελής Πουλιόπουλος, Kείμενα. Aθήνα:
Πρωτοποριακή Bιβλιοθήκη 1979.
12. Παντελής Πουλιόπουλος, Πόλεμος κατά του
πολέμου, Διεθνής Bιβλιοθήκη 1976.
13. Δημήτριος Πουρνάρας, Iστορία του αγροτικού μας
κινήματος, Aθήνα 1931.
14.Pένα Σταυρίδου-Πατρικίου, O Γ. Σκληρός στην
Aίγυπτο. Σοσιαλισμός, δημοτικισμός και
μεταρρύθμιση. Aθήνα: Θεμέλιο 1988.
15.Σπάρτακος. Aριστερή αντιπολίτευση του KKE.
Kείμενα 1928. Aθήνα: Oυτοπία, χ.χ. [1982].
16.Σπάρτακος. Kείμενα 1930-1932, Aθήνα:
Oυτοπία 1986.
17.Δημήτρης A. Στρατής, 40 χρόνων αγώνες των
ελλήνων σιδηροδρομικών. 1905-1945. Aθήνα
1959.
Ενότητα 2η: Σοσιαλισμός και

εργατικό κίνημα
1. Ορισμός του σοσιαλισμού

2. Πρωτοσοσιαλιστικές απόπειρες
3. Ο πολιτειακός ριζοσπαστισμός
4. Εργατικό κίνημα, συντεχνίες και
συνδικάτα

• Η κατανόηση βασικών εννοιών (σοσιαλισμός,
αριστερά, ιδεολογία κ.α.).
• Η παρουσίαση των ιδεολογικών πρόδρομων
του σοσιαλισμού.
• Η παρουσίαση των πρώτων εργατικών
ενώσεων (συντεχνίες και συνδικάτα) και των
αντιδράσεων που αντιμετώπισαν.

Τι είναι σοσιαλισμός
 Υπάρχουν δυο διαφορετικές προσεγγίσεις:
α) ο σοσιαλισμός από τη σκοπιά της ιστορίας των ιδεών
β) ο σοσιαλισμός από τη σκοπιά των κινημάτων
 Η πρώτη αφορά τη σύλληψη των ιδεών, η
δεύτερη το πρακτικό αντίκρισμά τους, την
ενσάρκωσή τους σε ιστορικά κινήματα.
 Ο σοσιαλισμός είναι ταυτόχρονα και κίνημα και
ιδεολογία. Δεν μπορούν αυτά να εξεταστούν
χωριστά.
Ιδεολογία
 Ιδεολογία (μη μαρξιστικός ορισμός): ένα σύστημα ιδεών
προσανατολισμένο στη δράση (μπορεί να είναι ριζοσπαστικό,
προοδευτικό, είτε συντηρητικό). Περιλαμβάνει μια άποψη για τον
κόσμο όπως αυτός είναι, μια άποψη για τον κόσμο όπως αυτή θα
ήθελε να είναι, και μια άποψη για το πώς μεταβαίνουμε από τον
υπαρκτό στον επιθυμητό κόσμο (μετάβαση).
 Οι ιδεολογίες φτιάχνονται σε βάθος χρόνου και επίσης
εξελίσσονται και αντικαθίστανται σε βάθος χρόνου. Η παραδοχή
αυτή συγκρούεται με τις παλαιότερες πεποιθήσεις των ουτοπικών
σοσιαλιστών, που πίστευαν ότι η κοινωνική αλλαγή θα είναι
άμεση ή ότι θα μπορούσαν να φτιάξουν κοινότητες με νόμους
εντελώς διαφορετικούς από εκείνους της υπόλοιπης κοινωνίας.
 Ο σοσιαλισμός είναι η προσπάθεια να φτιαχτεί μια κοινωνία με
διαφορετικές οικονομικές αρχές και πολιτικές λειτουργίες, και
διαφορετική βιωμένη εμπειρία από τη σημερινή.

Η «Πολιτεία» του Πλάτωνα
 Πριν την εμφάνιση του σοσιαλισμού, υπήρξαν μια
σειρά απόπειρες των ανθρώπων στη Δύση να
φανταστούν μια διαφορετική κοινωνία.
 Πλάτωνας: (427 π.Χ.–347 π.Χ.) αρχαίος Έλληνας
φιλόσοφος από την Αθήνα, ο πιο γνωστός μαθητής
του Σωκράτη και δάσκαλος του Αριστοτέλη.
 «Πολιτεία»: Φαντάζεται μια κοινωνία που θα
κυβερνάται από φιλοσόφους, με σαφή ιεραρχική
οργάνωση.
 Ο Πλάτωνας αντιτίθεται στην ιδιωτική ιδιοκτησία και
ως εκ τούτου εγγράφεται στους προδρόμους του
κομμουνισμού.

Ιερός Αυγουστίνος
 Ο Αυγουστίνος της Ιππώνος (354 - 430), γνωστός και ως
Άγιος Αυγουστίνος, ήταν χριστιανός θεολόγος, του οποίου
τα γραπτά είχαν τεράστια επίδραση στην ανάπτυξη του
χριστιανισμού και της Δυτικής φιλοσοφίας.
 «Civitas Dei» (Η Πολιτεία του Θεού): Φαντάζεται μια
πολιτεία που θα λειτουργεί με βάση τις χριστιανικές
αρχές.
 Η πράξη αυτή αποτελεί τομή με τη προηγούμενη
κοινωνική παθητικότητα των χριστιανών φιλοσόφων και
θεολόγων. Οι θεολόγοι, μολονότι αντιλαμβάνονταν και
επεσήμαιναν τα κοινωνικά προβλήματα,γενικά αρνούνταν
να δώσουν κοινωνικές λύσεις, προκρίνοντας ατομικές
λύσεις (σωτηρία της ψυχής).

Η «Ουτοπία» του Τόμας Μορ
 Τόμας Μορ (Sir Thomas More, 1478-1535), άγγλος
πολιτικός και φιλόσοφος.
 «Ουτοπία»: Πρόκειται για την περιγραφή μιας
ιδανικής κοινωνίας ισότητας, κοινοκτημοσύνης,
θρησκευτικής ανοχής (υπό περιορισμούς όμως), όπου
η εργασία θα είναι εξάωρη και δεν θα υπάρχουν
χρήμα, δικηγόροι και εκμετάλλευση. Αυτή η ιδανική
σοσιαλιστική κοινωνία είναι και μια κριτική της
αγγλικής κοινωνίας της εποχής του.
 Την ίδια περίοδο υπάρχουν κινήματα χωρικών που
επιδιώκουν αλλαγές, χωρίς να έχουν ωστόσο
συνολικό σχέδιο για τη κοινωνία.

Αβάς Σεγιές
 Γράφει το καταστατικό κείμενο της Γαλλικής
Επανάστασης, το «Τι είναι η Τρίτη Τάξη».
 Η τρίτη τάξη είναι το έθνος - ο Σεγιές
επιχειρηματολογεί υπέρ της λαϊκής κυριαρχίας και της
ισονομίας.
 Συγγράφει τη «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του
Ανθρώπου και του Πολίτη». Η διακήρυξη αποτελεί
μέχρι σήμερα προοίμιο του γαλλικού συντάγματος,
δίνοντας τις αρχές με βάση τις οποίες πρέπει αυτό να
ερμηνεύεται.
 Η διάκριση δεξιάς/αριστεράς δημιουργείται στο
πλαίσιο της Γαλλικής Επανάστασης.

Πολιτειακός Ριζοσπαστισμός
 Το ιδεολογικό ρεύμα που αποτυπώθηκε στη Γαλλική
Επανάσταση ονομάζεται πολιτειακός
ριζοσπαστισμός.
 Βασικός εκπρόσωπός του είναι ο Τομας Πέιν (1737 –
1809): Άγγλος συγγραφέας, πολιτικός και
φιλόσοφος, οι ιδέες του επηρέασαν σημαντικά την
Αμερικανική Επανάσταση, στην οποία και
συμμετείχε ενεργά.
 Ο πολιτειακός ριζοσπαστισμός εστιάζει την κριτική
του στο ζήτημα της δημοκρατίας και την κατάργηση
των προνομίων του βασιλιά και των ευγενών.
Πολιτειακός Ριζοσπαστισμός (2)

 Το 1800 οι ρεπουμπλικάνοι αποτελούν το πιο
ριζοσπαστικό τμήμα της αριστεράς, ενάντια
στον μοναρχισμό που αναπτύσσεται την ίδια
περίοδο.
 Οι ιδέες του πολιτειακού ριζοσπαστισμού περί
ισονομίας και δημοκρατίας ενσωματώνονται
στον σοσιαλισμό. Η διαφορά του σοσιαλισμού
από τα άλλα, φιλελεύθερα κινήματα, είναι ότι
στρέφει τη προσοχή του όχι στη νομική αλλά
στην πραγματική ισότητα.

Ιμμάνουελ Βάλλερσταϊν
 Στο τετράτομο έργο του «The modern world system»
επιχειρηματολογεί ενάντια στην θεωρία που μιλά
για άνοδο της αστικής τάξης και τάση εξαφάνισης
των μεσοστρωμάτων. Στοιχειοθετεί πως τα
μεσοστρώματα αποτελούν δομικό μέρος του
καπιταλιστικού κοσμοσυστήματος.
 Επιπλέον τονίζει τη διαφοροποίηση μεταξύ
«καπιταλιστή» και «αστού»: καπιταλιστής είναι ο
αστός που ελέγχει μέσα παραγωγής - όλοι οι αστοί
όμως δεν είναι υποχρεωτικά καπιταλιστές.

Σχετικά με τη φύση του «υπαρκτού

σοσιαλισμού»
• Υπάρχει πλήθος απόψεων: σύμφωνα με μερίδα
τροτσκιστών, ήταν «κρατικός καπιταλισμός», ενώ ο
Καστοριάδης κάνει λόγο για γραφειοκρατικό καπιταλισμό.
• Ο Βάλλερσταϊν υποστηρίζει πως ήταν καθεστώτα που
απέτυχαν, παρά τις σοβαρές προσπάθειες τους να
οικοδομήσουν μια κοινωνία χωρίς καπιταλιστικές σχέσεις.
Οικοδόμησαν όμως μια διαφορετική γεωκουλτούρα, κόντρα
σε αυτή του καπιταλισμού – είχαν περισσότερο ελεύθερο
χρόνο, μεγαλύτερη πρόσβαση στα πολιτισμικά αγαθά,
μεγαλύτερη δημοκρατία στους χώρους εργασίας.

Πωλ Λαφάργκ
 Γάλλος επαναστάτης, μαρξιστής, σοσιαλιστής, δημοσιογράφος,
κριτικός λογοτεχνίας, πολιτικός συγγραφέας και ακτιβιστής.
Ήταν ενεργός αγωνιστής της Κομμούνας του Παρισιού. Ήταν
γαμπρός του Καρλ Μαρξ (παντρεύτηκε την κόρη του, Λώρα),
περισσότερο γνωστός για το έργο του «Το δικαίωμα στην
τεμπελιά».
 Ο Λαφάργκ, όπως και πολλοί άνθρωποι της εποχής του,
πίστευε πως στο μέλλον οι άνθρωποι θα εργάζονταν λιγότερο,
επηρεασμένος από τις παραγωγικές προόδους της
βιομηχανικής επανάστασης.
 Η πεποίθηση αυτή δεν επιβεβαιώνεται από τη σύγχρονη
πραγματικότητα – οι άνθρωποι εργάζονται πάρα πολλές ώρες.
Παρά τη τεχνολογική πρόοδο έχουμε τεράστια αύξηση στην
ποσότητα της κοινωνικά άχρηστης εργασίας.

Γαλλική Επανάσταση
 Η κορύφωση του πολιτειακού
ριζοσπαστισμού είναι η Γαλλική Επανάσταση.
 Η παράδοση αυτού του ιδεολογικού
ρεύματος (κυρίως των γιακωβίνων) ωθείται
από τη πιο αριστερή πλευρά της μέχρι και το
πρώτο κομμουνιστικό εγχείρημα της
σύγχρονης ιστορίας, την Παρισινή Κομμούνα
του 1871.

Δημοκρατικές περιοχές και ουτοπικές
κοινωνίες
 Πριν από τη Γαλλική Επανάσταση υπάρχουν
πόλεις / περιοχές, όπως η Βενετία, η Γένοβα,
ο Άγιος Μαρίνος, που έχουν αβασίλευτα
ολιγαρχικά καθεστώτα. Η πιο εκτεταμένη
γεωγραφικά περιοχή τέτοιου τύπου είναι η
Ελβετία.
 Τον 19ο αιώνα συχνά επιχειρείται να
φτιαχτούν ουτοπικές κοινωνίες (με
κοινοκτημοσύνη, χωρίς δούλους κοκ) στην
Ευρώπη και στις ΗΠΑ.
Φεντεραλισμός και Αναρχισμός

 Πέρα από το πολιτειακό ριζοσπαστισμό και τις
ιδεολογίες υπέρ της μοναρχίας, στη περίοδο
υπάρχουν και άλλα ιδεολογικά ρεύματα:
 φεντεραλισμός: παράδοση που αντιτίθεται στην
ύπαρξη ισχυρών κεντρικών εξουσιών. Δεν ήταν
πάντοτε προοδευτικό ρεύμα – συχνά προωθούνταν
από τοπικές ελίτ που ήταν σε διαμάχη με τη
κεντρική εξουσία.
 αναρχισμός: ρεύμα ενάντια σε κάθε μορφή
εξουσίας, με κεντρική μορφή τον Μπακούνιν.

Το προλεταριάτο
 Προλετάριοι: αυτοί που για να επιβιώσουν
είναι αναγκασμένοι να πουλούν την εργατική
τους δύναμη (και ως εκ τούτου υφίστανται
εκμετάλλευση από τις κυρίαρχες τάξεις).
 Η λέξη προέρχεται από την αρχαία Ρώμη και
παίρνει τη σύγχρονη έννοιά της από τον Καρλ
Μαρξ, στη προσπάθειά του να φτιάξει ένα
αντίπαλο δέος προς την αστική τάξη
(μπουρζουαζία).
Εργάτες και Αγρότες

 Ο Μαρξ εστιάζει στους εργάτες των πόλεων (σε αντίθεση με τους
εργάτες γης / αγρότες της υπαίθρου) θεωρώντας ότι, ως νέα τάξη,
θα μπορούσαν να ριζοσπαστικοποιηθούν ταχύτερα πολιτικά, ενώ
τα αγροτικά στρώματα ήταν πιο συντηρητικά / πολιτισμικά
οπισθοδρομικά, κυρίως λόγω των συνθηκών εργασίας τους.
 Ο ρόλος των αγροτών ήταν πράγματι κυρίως συντηρητικός, με
εξαίρεση τις περιπτώσεις που οι επαναστάτες κατάφεραν να τους
προσεγγίσουν – πχ στη Γαλλική Επανάσταση διανεμήθηκε γη των
ευγενών, ενώ αντίστοιχα το 1917 ο Λένιν μοιράζει τη γη των
μεγαλογαιοκτημόνων.
 Οι εργάτες των πόλεων είναι πιο ανοιχτοί σε νέες ιδέες, λόγω της
κινητικότητας μεταξύ εργασιών αλλά και της δομής των πόλεων
(που βοηθά στην ανταλλαγή ιδεών), λόγω της εργασίας σε
εξελισσόμενο αντικείμενο και λόγω της ύπαρξης μαζικών χώρων
συνεύρεσης (μεγάλες βιομηχανικές μονάδες κοκ).

Οι συντεχνίες
 Η Γαλλική Επανάσταση απαγόρευσε τις ενώσεις κάθε
τύπου, ανάμεσα σε αυτές και τις εργατικές μορφές
οργάνωσης (που ήταν κυρίως συντεχνίες).
 Στην Ελλάδα υπήρχαν συντεχνίες μέχρι και τον 20ο
αιώνα και καταργήθηκαν με νόμο από τον
Ελ.Βενιζέλο. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία
ονομάζονταν «ισνάφια».
 Οι συντεχνίες είναι μορφή οργάνωσης με αυστηρή
ιεραρχία στην οποία συμμετέχει και ο εργοδότης.
Αντίθετα, στα συνδικάτα απαγορεύεται να
συμμετέχουν εργοδότες.

Οι συντεχνίες (2)
 Οι συντεχνίες όριζαν τι θα παραχθεί, σε ποιά
ποσότητα και σε τι τιμή θα πουληθεί, καθώς
και τις αμοιβές των μελών τους.
Για παράδειγμα, η συντεχνία των φουρνάρηδων
όριζε τι ψωμί θα παράγεται, από τι υλικό, τι βάρος
θα έχει το καρβέλι, τι ώρα θα παράγεται, τι τιμή θα
έχει, πόσο θα αμείβονται ο φούρναρης, ο παραγιός
κοκ.

Φιλελευθερισμός και εργατικές
ενώσεις
 Ένας βασικός στόχος του οικονομικού
φιλελευθερισμού ήταν η κατάργηση των συντεχνιών.
Ο στόχος αυτός επιτεύχθηκε με τη Γαλλική
Επανάσταση, με αποτέλεσμα τη κατάργηση όλων των
εργατικών ενώσεων.
 Καταργήθηκαν μαζί με τις συντεχνίες και οι
«συντροφιές», εργατικές οργανώσεις - πρόδρομοι
των συνδικάτων στις οποίες δε συμμετείχαν
εργοδότες.
 Στη συνέχεια δόθηκαν σκληρές μάχες από τα εργατικά
κινήματα που συγκροτήθηκαν εκείνη την εποχή για το
δικαίωμα στη δημιουργία ενώσεων.

Οι εργατικές ενώσεις
 O Έντουαρντ Τόμσον στο έργο του «The making of the
English working class» παρουσιάζει αναλυτικά τις
προσπάθειες των Άγγλων εργατών να οργανωθούν
από τον 18ο αιώνα, με αποκορύφωμα τη δημιουργία
του κινήματος των Χαρτιστών.
 Στην Ελλάδα, το 1909, στην οθωμανική Θεσσαλονίκη,
έχουμε τη δημιουργία του εργατικού κινήματος της
Φεντερασιόν, με περισσότερα από 8.000 μέλη. Ήταν
κυρίως εβραίοι και Βούλγαροι εργάτες, καθώς οι
Έλληνες και οι μουσουλμάνοι ήταν οργανωμένοι σε
συντηρητικές συντεχνίες, με παράδοση από τους
βυζαντινούς χρόνους.
Τα εργατικά συνδικάτα
 Τα συνδικάτα, σε αντίθεση με τις συντεχνίες, είχαν
προσανατολισμό που ξεπερνούσε το άμεσο
συμφέρον των μελών τους. Στόχος τους ήταν η
οργάνωση συνολικά της εργατικής τάξης και κατά
συνέπεια έκαναν προσπάθειες συντονισμού μεταξύ
τους (δεν είχαν ανταγωνιστικές σχέσεις).
 Αποτέλεσμα αυτών των προσπαθειών ήταν και η
δημιουργία των Εργατικών Κέντρων (στην Ελλάδα το
πρώτο εργατικό κέντρο ιδρύθηκε στο Βόλο το 1908,
ακολούθησαν γρήγορα και άλλα σε Αλμυρό, Αθήνα,
Πειραιά, Θεσσαλονίκη κοκ).
 Με την ένωσή τους οι εργάτες γίνονταν και
οικονομική και πολιτική δύναμη.

ενώσεις (2)
 Η φιλελεύθερη παράδοση αντιτίθεται στην
ένωση των εργατών, προβάλλοντας τις
διαφοροποιήσεις μεταξύ τους (δεν δέχεται πως
οι εργάτες έχουν ενιαία συμφέροντα).
 Στον 20ό αιώνα οι νεοφιλελεύθερες
κυβερνήσεις (π.χ. η Θάτσερ στην Αγγλία)
διασπούν την εργατική τάξη προβάλλοντας το
επιχείρημα της εξατομίκευσης και προωθώντας
τις διαφοροποιήσεις στο εσωτερικό της (μόνιμη
ή επισφαλής εργασία, δημόσιος ή ιδιωτικός
τομέας κλπ).

ενώσεις (3)
 Η αρχική αντίθεση του φιλελευθερισμού προς τις
εργατικές ενώσεις αφορά τις συντεχνίες.
 Άνταμ Σμιθ (1723 - 1790): Σκωτσέζος οικονομολόγος και
ηθικός φιλόσοφος. Θεμελιωτής της σχολής των κλασικών
οικονομικών, και από τους κύριους εκπροσώπους του
Σκωτικού Διαφωτισμού. Αναπτύσσει τη θεωρία του
«αόρατου χεριού» ενάντια στις συντεχνίες και σε κάθε
μορφή ελέγχου της οικονομίας.
 Οι σχέσεις των συντεχνιών με την εξουσία και το Παλαιό
Καθεστώς ανάγονται στην εποχή της Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας. Οι συντεχνίες είχαν επίσης μεγάλη
σύνδεση με την εκκλησία (πχ. στη Θεσσαλονίκη χτίστηκε
τον 14ο αιώνα η εκκλησία της Παναγίας των Χαλκαίων
από τη συντεχνία των χαλκωματάδων).
Ενότητα 3η: Η νέα Αριστερά και

τα Σοσιαλδημοκρατικά Κόμματα
1. Αριστερά και ακροδεξιά – βασικές
έννοιες
2. Ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός της
Αριστεράς
3. Η δημιουργία των
Σοσιαλδημοκρατικών Κομμάτων (ΣΔΚ)
4. Οι πέντε καταστατικές συγκυρίες στην
ευρωπαϊκή ιστορία
• Η κατανόηση των εννοιών «αριστερά», «άκρα
δεξιά» και η συνοπτική παρουσίαση των
πολιτικών προτάσεων του σοσιαλισμού και του
φασισμού.
• Η παρουσίαση του σοσιαλιστικού
μετασχηματισμού της αριστεράς, από πολιτικό
χώρο των μικροϊδιοκτητών σε πολιτικό χώρο των
εργατών.
• Η κατανόηση του τρόπου διαμόρφωσης, της
λειτουργίας και του ιστορικού ρόλου των
σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων.

Βασικές έννοιες
 μαρξισμός: πολιτική φιλοσοφία
 αριστερά: πολιτικός χώρος
 σοσιαλισμός: κίνημα και ιδεολογία
 Η Αριστερά πήρε το όνομά της, ως πολιτικός

χώρος, από τη τοποθέτηση των ριζοσπαστών
βουλευτών στο κοινοβούλιο της Γαλλικής
Επανάστασης (δεξιά κάθονταν οι πιο
συντηρητικοί).
Νορμπέρτο Μπόμπιο (1909-2004)

• Φιλελεύθερος καθηγητής πολιτικής φιλοσοφίας
του πανεπιστημίου του Τορίνου, και γερουσιαστής
της αριστεράς. Πήρε μέρος στην Αντίσταση
εναντίον του φασισμού και φυλακίστηκε.
• Έγραψε μεταξύ άλλων το έργο «Δεξιά και
Αριστερά».
• Ο Μπόμπιο δίνει έναν ορισμό της αριστεράς και
της δεξιάς: η αριστερά αποσκοπεί στην ισότητα και
την απελευθέρωση/ελευθερία, η δεξιά έχει ως
βασικές αρχές της την ιεραρχία, την αυθεντία και
την εξουσία.
Η λύση του σοσιαλισμού
 Καρλ Μαρξ (Τριέρη 1818- Λονδίνο 1883): Γερμανός φιλόσοφος,
κοινωνιολόγος, δημοσιογράφος, πολιτικός οικονομολόγος,
θεμελιωτής του κομμουνισμού. Συγγραφέας, μεταξύ άλλων,του
«Κεφαλαίου» και του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου» και
ιδρυτικό μέλος της Ά Διεθνούς. Είναι κατ' εξοχήν γνωστός για
την ανάλυση της ιστορίας με όρους ταξικής πάλης.
 Υποστηρίζει πως ο καπιταλισμός γεννά τους όρους της
ανατροπής του. Πιο συγκεκριμένα, η λειτουργία του
συστήματος, με τη συνεχή συγκέντρωση όλο και περισσότερου
πλούτου στα χέρια όλο και μικρότερου μέρους του πληθυσμού,
γεννά και οξύνει κοινωνικές αντιθέσεις.
 Ως απάντηση προτείνει την ανατροπή του κοινωνικού και
οικονομικού συστήματος και την αντικατάστασή του από ένα
άλλο, χωρίς ιδιωτική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής.

Η «λύση» του φασισμού

 Ο φασισμός αντιπροτείνει «λύσεις» σε ατομικό
επίπεδο – αποδέχεται την κοινωνική ανισότητα και
επενδύει σ’ αυτήν, προτείνοντας λύσεις επιβίωσης σε
λίγους, εις βάρος των υπολοίπων. Πρακτικά σημαίνει
κανιβαλισμό των πιο αδύνατων.
 Ουσιαστικά στηρίζεται στη πλήρη αποδοχή της
καπιταλιστικής πρακτικής: η λύση του φασισμού
παρουσιάζεται σαν ρεαλιστική λύση προσωπικής
επιβίωσης στο πλαίσιο του συστήματος, προτείνοντας
στον εκμεταλλευόμενο να αποδεχθεί αυτή τη
κατάσταση εξαθλίωσης και εκμετάλλευσης και
δίνοντάς του την ελπίδα ατομικής διαφυγής.
Η «λύση» του φασισμού (2)
 Η επανεμφάνιση και η εξάπλωση της φασιστικής
ιδεολογίας στη σύγχρονη εποχή της κρίσης αποδομεί το
επιχείρημα που θέλει την δήθεν «φυσική» μετεξέλιξη
του καπιταλιστικού συστήματος στο σοσιαλιστικό: οι
αντιθέσεις που οξύνονται ολοένα και περισσότερο στον
καπιταλισμό διαμορφώνουν τους όρους για τη
κατάρρευσή του, δε δίνουν όμως καμία εγγύηση ότι θα
τον αντικαταστήσει ένα καλύτερο σύστημα.
 Η δράση της Αριστεράς μπορεί να είναι καταλυτική για
να αποτρέψει την αλλαγή προς το χειρότερο.
 Η φασιστική «ατομική λύση» μπορεί να πάρει και τη πιο
συλλογική μορφή του εθνικιστικού κοινωνικού
δαρβινισμού: η επιβίωση ενός έθνους εις βάρος άλλων.
 Γεννήθηκε το 1930 στη Νέα Υόρκη. Σπούδασε κοινωνιολογία
στο Πανεπιστήμιο Columbia της Νέας Υόρκης. Από το 2000
είναι επίτιμος καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του
Πανεπιστημίου Yale. Διατέλεσε για πολλά χρόνια πρόεδρος
της Παγκόσμιας Κοινωνιολογικής Εταιρείας.
 Το 1974 εκδίδει τον πρώτο τόμο του έργου του "The Modern
World System", το οποίο και θα τον καταστήσει κύριο
ανανεωτή της νεομαρξιστικής σκέψης. Στην ίδια δεκαετία θα
στρέψει το ενδιαφέρον του στη μελέτη των
«αντισυστημικών» κινημάτων.
 Υποστηρίζει πως ο καπιταλισμός επιβίωσε χάρη στη δράση
των αντισυστημικών κινημάτων, που βάλανε «φρένο» στην
εξέλιξή του, σώζοντας τον από την αυτοκαταστροφή.

Η Αριστερά του 19ου αιώνα
 Τον 19ο αιώνα, η Αριστερά μεταλλάσσεται από μια
πολιτική μερίδα που είναι υπέρ μιας κοινωνίας
μικροϊδιοκτητών, στη πολιτική μερίδα που ζητά το
σοσιαλιστικό κοινωνικό μετασχηματισμό.
 Στη Γαλλική Επανάσταση το όραμα των Γιακωβίνων μιλά
για ισότητα, ελευθερία και αδελφοσύνη. Οι έννοιες της
ελευθερίας και της ισότητας εδώ έχουν τη σημασία της
ισονομίας. Το ρεύμα του πολιτειακού ριζοσπαστισμού,
που τρέφεται από τη Γαλλική Επανάσταση, υποστηρίζει τη
διανομή του πλούτου προς όφελος των μικρών ιδιοκτητών
γης και τη μεταξύ τους νομική ισότητα.
 Την περίοδο 1820-30 βασικό αίτημα της αριστεράς είναι η
μείωση της κρατικής εξουσίας προς όφελος των
μικροϊδιοκτητών.
Η νέα Αριστερά
 Το 1848 οι Καρλ Μαρξ και Φρήντριχ Ένγκελς γράφουν
το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο». Το Μανιφέστο
αποτελεί το καταστατικό κείμενο μιας νέας
Αριστεράς. Απαντά στη νέα κοινωνική
πραγματικότητα της βιομηχανικής επανάστασης.
 Ο σοσιαλισμός των μικροϊδιοκτητών, που προϋπέθετε
μια κοινωνία αγροτικής κυρίαρχα παραγωγής,
ξεπερνιέται με την αστικοποίηση και την εμφάνιση
όλο και μαζικότερα της εργατικής τάξης.
 Η εργατική τάξη της βιομηχανίας διαφέρει πάρα πολύ
από εκείνη των εργατών γης.

Η νέα Αριστερά (2)
 Η νέα Αριστερά αντικαθιστά το αίτημα της ισότητας των
μικροϊδιοκτητών με αυτό της κοινωνικοποίησης των μέσων
παραγωγής (τόσο της γης όσο και των βιομηχανικών μονάδων).
Το «ελευθερία – ισότητα – αδελφοσύνη» συμπληρώνεται από
το αίτημα ανατροπής του καπιταλισμού.
 Η νέα Αριστερά επεκτείνει έτσι το πεδίο πολιτικής και
κοινωνικής κριτικής σε κάθε όψη της ανθρώπινης
δραστηριότητας (γυναικείο ζήτημα, αποικιοκρατία,
σεξουαλικές μειονότητες κλπ).
 Αντιμετωπίζει τον κόσμο γύρω της με όρους συστήματος, στο
οποίο κυριαρχούν οι καταστροφικές σχέσεις του κεφαλαίου.

Η νέα Αριστερά (3)

 Κεφάλαιο: κοινωνική σχέση όπου οι κάτοχοι «νεκρής

εργασίας» (παλαιότερης εργασίας που έχει μετατραπεί σε
πλούτο) επιβάλλουν στη κοινωνική πλειονότητα (που κατέχει
ζωντανή εργασία) να εκτελεί τις εντολές τους, και
εκμεταλλεύονται την εργασία της.
 Η κριτική στο καπιταλιστικό σύστημα συνοδεύεται από τη
στράτευση στον πολιτικό αγώνα για την ανατροπή του. Η
ιδέα του πολιτικού αγώνα εξαπλώνεται μέσω της δράσης
των μαρξιστών, με κύριους φορείς τα σοσιαλδημοκρατικά
κόμματα της εποχής.
 Η ιδέα της πολιτικής πάλης δεν έγινε αποδεκτή από το
σύνολο της Αριστεράς (πχ οι αναρχικοί της εναντιώθηκαν).
Τα Σοσιαλδημοκρατικά Κόμματα
 Τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα εμφανίζονται τη δεκαετία
του 1860 και στην περίοδο 1870-1900 εξαπλώνονται στις
περισσότερες χώρες της Ευρώπης.
 Η ιδέα του μαζικού κόμματος αποτελεί καινοτομία της
νέας Αριστεράς: μέχρι τότε τα κόμματα (στην Αγγλία, τη
Γαλλία, τις ΗΠΑ κλπ) αντιπροσωπεύουν τα συμφέροντα
μικρών κοινωνικών μερίδων και στελεχώνονται από μέλη
προνομιούχων στρωμάτων. Το δικαίωμα συμμετοχής σε
πολιτικό κόμμα, όπως και το δικαίωμα ψήφου, εξαρτώνται
από την κατοχή ή όχι ιδιοκτησίας ή αριστοκρατικών
προνομίων.
 Οι μάζες ήταν αποκλεισμένες από τα κόμματα και τη
κοινοβουλευτική δραστηριότητα.

Τα Σοσιαλδημοκρατικά Κόμματα (2)

 Τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα στελεχώνονται από το
λαό και επιδιώκουν την οργανωμένη πολιτική πάλη για
την αλλαγή του συστήματος.
 Η δημιουργία τους αποτελεί παραδοχή πως η συστημική
αλλαγή απαιτεί μακροχρόνιο και οργανωμένο πολιτικό
αγώνα.
 Στον αντίποδα, τα αναρχικά κινήματα της εποχής πίστευαν
πως η ανατροπή μπορούσε να επιτευχθεί με την
αυθόρμητη συνειδητοποίηση των μαζών (και τον
επακόλουθο ξεσηκωμό τους). Πλήθος αναρχικών
εξεγερσιακών πειραμάτων πραγματοποιήθηκαν στον
ευρωπαϊκό Νότο και στα Βαλκάνια, χωρίς όμως να
σημειώσουν σημαντικές επιτυχίες (αντιμετωπίστηκαν
εύκολα από τη κεντρική εξουσία).
Τα Σοσιαλδημοκρατικά Κόμματα (3)
 Τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα ήταν τα πρώτα

(και συχνά τα μοναδικά) μαζικά κόμματα (το ΣΔΚ
Γερμανίας είχε εκατομμύρια μέλη).
 Στην Ελλάδα η Φεντερασιόν στις αρχές του 20ού
αιώνα είχε 8.000 μέλη.
 Το 1914 τα κόμματα αυτά δεν μένουν πιστά στις
ιδέες και τις θέσεις τους, αλλά με λίγες
εξαιρέσεις παρασύρονται από την εθνικιστική
υστερία των καπιταλιστών της χώρας τους.
Η σοσιαλδημοκρατική κουλτούρα
 Οι δεκαετίες στις οποίες εξαπλώνεται ο
σοσιαλισμός είναι οι δεκαετίες που εξαπλώνεται
και η επίδραση του γραπτού λόγου (1890 –
1914, η χρυσή εποχή του διαβάσματος).
 Ο «πολιτισμός της ανάγνωσης» δέχεται το
πρώτο πλήγμα τη δεκαετία του 1930 με την
εξάπλωση του ραδιοφώνου και έπειτα το 1950
με τη τηλεόραση. Επανακάμπτει στην εποχή μας
με την διάδοση του διαδικτύου και των γραπτών
μηνυμάτων.

Η σοσιαλδημοκρατική κουλτούρα (2)
 Τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα δεν είχαν μόνο
πολιτική ή κοινοβουλευτική δράση. Γύρω τους
δημιουργούνταν ομάδες αλληλοβοήθειας και
αλληλεγγύης, ομάδες νεολαίας, θεατρικές ομάδες,
ομάδες ανάγνωσης, ομάδες εκδρομών, συνεταιρισμοί
κοκ. Επηρέαζαν έτσι τη κοινωνική ζωή σε όλες τις όψεις
της, φτιάχνοντας και ένα νέο ήθος και συνείδηση.
 Στην Ελλάδα, η ανυπαρξία σοσιαλδημοκρατικού
κόμματος είχε ως αποτέλεσμα να μην εξαπλωθεί
πλατειά η σοσιαλιστική κουλτούρα (το πρώτο
σοσιαλιστικό κόμμα στη χώρα μας είχε τριτοδιεθνιστικά
χαρακτηριστικά, δεν ήταν κόμμα μαζών, αλλά κόμμα
στελεχών/ επαγγελματιών επαναστατών).

Geoff Eley
 Ο Geoff Eley είναι καθηγητής Ιστορίας στο
Πανεπιστήµιο του Μίσιγκαν. Έχει γράψει και
επιµεληθεί πολλά βιβλία, µεταξύ των οποίων το
«Σφυρηλατώντας τη Δημοκρατία».
 Ο Έλυ υποστηρίζει πως οι ιστορικές εξελίξεις στην
Ευρώπη γίνονται χρονικά στις ίδιες περίπου
περιόδους (εντοπίζει στιγμές «συμπυκνωμένου»
πολιτικού χρόνου).
 Πρόκειται μέχρι στιγμής για εξελίξεις σε
προοδευτική / δημοκρατική κατεύθυνση.
1η καταστατική συγκυρία
 1789, Γαλλική Επανάσταση (και οι
ναπολεόντειοι πόλεμοι που ακολούθησαν).
Πρόκειται για την αρχή δημιουργίας νέων
καπιταλιστικών καθεστώτων σε όλη σχεδόν
την Ευρώπη. Με εξαίρεση την τσαρική Ρωσία
και την Οθωμανική Αυτοκρατορία, όλες οι
ευρωπαϊκές χώρες αποκτούν αστικά
ολιγαρχικά πολιτεύματα.

 Δεκαετία 1860-70: ξέσπασμα φιλελεύθερων
επαναστάσεων σε όλη την Ευρώπη.
 Καρπός των επαναστάσεων αυτών είναι τα
φιλελεύθερα συντάγματα (η Ελλάδα αποκτά το
δικό της το 1864).
 Η φιλελευθεροποίηση των αστικών
πολιτευμάτων ανοίγει το δρόμο για την
οικοδόμηση των σοσιαλδημοκρατικών
κομμάτων.

 1914-18, Ά Παγκόσμιος Πόλεμος.
 Η άνευ προηγούμενου καταστροφή του
Μεγάλου Πολέμου θέτει υπό αμφισβήτηση τη
πεποίθηση της διαρκούς κοινωνικής προόδου.
 Με το πέρας του έχουμε σε όλες τις χώρες νέα,
πιο δημοκρατικά συντάγματα. Πρόκειται για την
πρώτη απόπειρα πραγματικού
εκδημοκρατισμού των ευρωπαϊκών
καθεστώτων. Σχεδόν παντού απέτυχε.

4η και 5η καταστατική συγκυρία

 4η: 1939-1945, Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος
 συντριβή του φασισμού
 κατοχύρωση θεσμών κοινωνικής πολιτικής
 εδραίωση του κράτους κοινωνικής
πρόνοιας σε όλες τις χώρες της Ευρώπης
 5η: 1989-92, «εκδημοκρατισμός» της
Ανατολικής Ευρώπης

Εναλλακτικό σχήμα
 Ο Ιμμάνουελ Βαλερστάιν προτείνει ένα εναλλακτικό
σχήμα που χωρίζεται από δυο στιγμές:
α) επαναστάσεις του 1848: εδραιώνουν την ηγεμονία του
φιλελευθερισμού.
β) επαναστάσεις του 1968: τέλος της φιλελεύθερης
ηγεμονίας, ανοίγει ο δρόμος για την επιστροφή της
συντηρητικής δεξιάς όσο και της ριζοσπαστικής
αριστεράς.
 Το σχήμα του Έλι μοιάζει να είναι ντετερμινιστικό,
καθώς παρουσιάζει μια συνεχή, προοδευτική πορεία
προς ολοένα και περισσότερη δημοκρατία στην
Ευρώπη.
Ενότητα 4η: Oι Διεθνείς Ενώσεις

των εργατών
1. Ο σοσιαλισμός και η αποικιοκρατία

2. Ο σοσιαλισμός και το γυναικείο
ζήτημα
3. Η ίδρυση και δράση της A’ Διεθνούς
4. Η ίδρυση και δράση της B’ Διεθνούς

• Η παρουσίαση της σχέσης των
αποικιοκρατούμενων λαών με το
σοσιαλιστικό κίνημα.
• Η κατανόηση των λόγων περιθωριοποίησης
των γυναικών από το σοσιαλιστικό κίνημα.
• Παρουσίαση του ιστορικού ίδρυσης και
δράσης της Α’ και της Β’ Διεθνούς.

Εισαγωγή
 1860-1870: δημιουργία του σοσιαλισμού
 Οι σοσιαλιστές είναι ένα οργανωμένο μέρος αυτών
που κυβερνώνται και υφίστανται εκμετάλλευση από
τους καπιταλιστές. Κατά κύριο λόγο πρόκειται για
άντρες, κυρίως ειδικευμένους εργάτες.
 Οργανώνονται σε εργατικά συνδικάτα και στα
σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, που εξαπλώνονται σε
όλη την Ευρώπη τη δεκαετία του 1890.
 Άλλες κοινωνικές μερίδες που αντιδρούν στην
καπιταλιστική εκμετάλευση είναι οι
αποικιοκρατούμενοι λαοί, οι γυναίκες και οι αγρότες.
Αντι-αποικιοκρατικά κινήματα
 Οι αποικιοκρατούμενοι λαοί βρίσκονται σε αναβρασμό
από την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης. Την περίοδο
εκείνη γίνεται επιτυχημένη εξέγερση των σκλάβων στην
Αϊτή, ενώ το 1850 γίνονται δυναμικές εξεγέρσεις στην
αποικιοκρατούμενη Ινδία.
 Το βασικό αίτημα των λαών αυτών (απελευθέρωση από
τις αποικιοκρατικές κυβερνήσεις) συνοδεύεται από την
επιθυμία «δυτικοποίησής» τους: θέλουν να φτιάξουν
ανεξάρτητα εθνικά κράτη, παρόμοια με τα δυτικά.
 Τα κινήματα αυτά είναι οι πρόδρομοι των εθνικών
κινημάτων που θα ανατρέψουν αργότερα την
αποικιοκρατία.

Σοσιαλισμός και αποικιοκρατία
 Στην Ευρώπη, τα κινήματα ενάντια στην
αποικιοκρατία συνήθως δεν συμμετέχουν στο
σοσιαλιστικό κίνημα. Για τους σοσιαλιστές
αφετέρου το αποικιοκρατικό ζήτημα δεν
αποτελούσε προτεραιότητα.
 Υπήρχαν μάλιστα παραδείγματα αριστερών (πχ
ο Μπερνστάιν) που θεωρούσαν λογική και μη
καταδικαστέα την ύπαρξη αποικιών (την ίδια
στάση κρατούσαν οι φαβιανοί στην Αγγλία,
πολλοί αναρχικοί στην Ιταλία κοκ).

Σοσιαλισμός και γυναικείο ζήτημα

 Το πανανθρώπινο όραμα του σοσιαλισμού έλκει πολλές
γυναίκες, ιδίως εκεί όπου συνδυάζεται με κριτική της
πατριαρχίας.
 Το σοσιαλιστικό κίνημα ενσωματώνει αιτήματα για πολιτικά,
επαγγελματικά και νομικά δικαιώματα των γυναικών.
 Με την ανάπτυξη και μαζικοποίηση των
σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων και την ηγεμονία των
ανδρών εργατών, οι γυναίκες περιθωριοποιούνται.
 Αποτέλεσμα της περιθωριοποίησης των γυναικών από τους
σοσιαλιστές είναι η ανάδειξη ενός αστικού φεμινιστικού
κινήματος, που εστιάζει στα προβλήματα ισότητας των
γυναικών από φιλελεύθερη σκοπιά, χωρίς να αμφισβητεί το
καπιταλιστικό σύστημα.

Σοσιαλισμός και γυναικείο ζήτημα (2)
 Οι σοσιαλιστές σε όλη την Ευρώπη προωθούν τα γυναικεία
αιτήματα (πχ η 8η Μάρτη καθιερώθηκε ως Ημέρα της
Γυναίκας από το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας).
Δεν τούς δίνουν όμως προτεραιότητα.
 Βασικός λόγος της περιθωριοποίησης των γυναικών από τα
σοσιαλδημοκρατικά κόμματα υπήρξε ότι αυτά δεν
αναγνώρισζαν τη γυναικεία εργασία, ιδίως τη μη
αμειβόμενη.
 Παρά τη περιθωριοποίησή του γυναικείου ζητήματος από
τους σοσιαλιστές, οι γυναίκες συμμετείχαν δυναμικά στις
σοσιαλιστικές κινητοποιήσεις, πρωτοστατούσαν στις
απεργίες κοκ (πχ το 1914 οι εργάτριες πρωτοστατούν στην
μαζική απεργία των καπνεργατών στην Ελλάδα).

Ο οικογενειακός μισθός
 Οικονομικός στόχος του εργατικού κινήματος του
πρώιμου εικοστού αιώνα είναι ο λεγόμενος
οικογενειακός μισθός (ο μισθός του άντρα να φτάνει
για τη συντήρηση όλης της οικογένειας). Το αίτημα
αυτό συνδυαζόταν με την αντίσταση των αντρών
εργατών προς την εξάπλωση της μισθωτής εργασίας
στις γυναίκες.
 Παραβλεπόταν εδώ το γεγονός ότι ο αποκλεισμός των
γυναικών από την μισθωτή εργασία οδηγούσε στην
οικονομική εξάρτησή των νοικοκυριών από το μισθό
του άντρα (δίνοντας έτσι εξουσία στους άντρες πάνω
στις γυναίκες τους).
Ο αποκλεισμός των γυναικών
 Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν συχνά ο
αποκλεισμός των γυναικών από τα συνδικάτα
και τις εργατικές ενώσεις, και η αντιμετώπισή
τους ως εργαζόμενων β’ κατηγορίας
(μικρότεροι μισθοί, επιδόματα κτλ).
 Η αντίληψη αυτή συνοδευόταν από την
αναπαραγωγή πατριαρχικών αντιλήψεων και
πρακτικών από τους άντρες, μέχρι και τον
μεσοπόλεμο.
Η A’ Διεθνής
 Η Ά΄ Διεθνής (Διεθνής Ένωση των Εργατών) ιδρύεται το
1864 στο Λονδίνο, κυρίως από οπαδούς του Μαρξ και
αναρχικούς.
 Η αντίληψή της εγκαταλείπει τον παλιότερο
συντεχνιακό τρόπο οργάνωσης των εργατών. Προβάλλει
την αντιμετώπιση και οργάνωση των εργατών ως ενιαία
τάξη.
 Δεν έχει χαρακτήρα μαζικής οργάνωσης – τελικά
διαλύεται το 1876.
 Η βασική αντιπαράθεση στους κόλπους της A’ Διεθνούς
μεταξύ μαρξιστών, αναρχικών και μπλανκιστών
αφορούσε την τακτική ανατροπής του συστήματος.

Αύγουστος Μπλανκί (1805 – 1881)
 Γάλλος δημοκράτης και σοσιαλιστής επαναστάτης,

ο θεωρητικός της επαναστατικής πρότασης η οποία
ονομάστηκε «Μπλανκισμός» («Blanquisme»).
 Ο Μπλανκί θεωρούσε ότι αρκεί η ανατροπή της
καπιταλιστικής κυβέρνησης για την αλλαγή του
συστήματος. Η τακτική αυτή απαιτούσε λίγους,
αποφασισμένους επαναστάτες που θα δρούσαν
πραξικοπηματικά για την αιφνιδιαστική ανατροπή
της κυβέρνησης.

Η εξέγερση του Ίλιντεν

 Το 1903 γίνεται στη Μακεδονία η εξέγερση του Ίλιντεν.
Υλοποιείται στις 2 Αυγούστου (γιορτή του Προφήτη Ηλία)
από την Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση,
που είχε ισχυρές αναρχοσυνδικαλιστικές επιρροές,
εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με βασικό
στόχο της το μοίρασμα της γης στους αγρότες. Η εξέγερση
καταστέλλεται βίαια από την οθωμανική χωροφυλακή.
 Το Ίλιντεν αποτελεί το τελευταίο παράδειγμα
αναπαραγωγής της λογικής των αγροτικών εξεγερσιακών
κινημάτων ενάντια στα φεουδαρχικής μορφής καθεστώτα
στην Ευρώπη.

Σοσιαλισμός, πόλη και ύπαιθρος
 Οι σοσιαλιστές αδυνατούν να οργανώσουν τους
αγρότες (οι απόπειρες οργάνωσής τους είναι
αναποτελεσματικές μέχρι και τον Λένιν).
 Ο Μαρξ απαξιώνει τους αγρότες, θεωρώντας ότι
είναι ανίκανοι να φτιάξουν αγροτικό κίνημα.
 Οι μαρξιστές θεωρούν πως το κέντρο βάρους
(πολιτικό και κοινωνικό) βρίσκεται στα αστικά
κέντρα.
 Αντιπαραθέτουν το μαζικό κίνημα στις μικρές
αποφασιστικές ομάδες των αναρχικών, και τον
μακροχρόνιο πολιτικό αγώνα στη λογική του
«γρήγορου/αιφνιδιαστικού πραξικοπήματος».
Ντέιβιντ Χάρβεϊ
 Ο Ντέιβιντ Χάρβεϊ γεννήθηκε το 1935 στην Αγγλία. Είναι
επίτιμος καθηγητής ανθρωπολογίας από το 2001.
Διατέλεσε καθηγητής γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο
John Hopkins των ΗΠΑ και στο Πανεπιστήμιο της
Οξφόρδης. Ανάμεσα στα πρόσφατα βιβλία του
περιλαμβάνονται: «Ο νέος ιμπεριαλισμός»,
«Νεοφιλελευθερισμός (Ιστορία και παρόν)», «Οδηγός
ανάγνωσης για το "Κεφάλαιο" του Μαρξ» και
«Εξεγερμένες πόλεις». Τις διαλέξεις του για το
«Κεφάλαιο» του Μαρξ έχουν κατεβάσει εκατοντάδες
χιλιάδες χρήστες από τα μέσα του 2008, οπότε
ανέβηκαν στο διαδίκτυο.
 http://davidharvey.org/reading-capital/

Τα Σοσιαλδημοκρατικά Κόμματα
 Ο Μαρξ πεθαίνει το 1883 σχετικά άσημος – οι ιδέες
του δεν έχουν μεγάλη απήχηση. Ο μαρξισμός αποκτά
τεράστια απήχηση μια δεκαετία αργότερα, με την
οικοδόμηση των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων σε
όλη την Ευρώπη.
 Οι σοσιαλιστές, με την ίδρυση των
σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων, παύουν να είναι
μικρές ομάδες διανοούμενων με περιορισμένη
εμβέλεια και αποκτούν πανευρωπαϊκή επιρροή.
 Η Ελλάδα αποτελεί εξαίρεση, καθώς δεν είχε
σοσιαλδημοκρατικό κόμμα ούτε οργανωμένο
εργατικό κίνημα τον 19ο αιώνα.

Η ίδρυση της B’ Διεθνούς

 Το 1889 ιδρύεται η Β’ Διεθνής στο Παρίσι, στις 14
Ιουλίου, εκατοστή επέτειο της πτώσης της Βαστίλης:
το σοσιαλιστικό κίνημα παρουσιάζεται συνειδητά ως
κληρονόμος της Γαλλικής Επανάστασης.
 Περισσότεροι από 300 αντιπρόσωποι από 20 χώρες
συνεδριάζουν στο Παρίσι. Από την Ελλάδα το ιδρυτικό
συνέδριο παρακολουθεί ο ανεξάρτητος και ιδιότυπος
σοσιαλιστής Παναγιώτης Δρακούλης.
 Μετά το συνέδριο, οι σοσιαλιστές προχωρούν στην
ίδρυση σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων σε όλη την
Ευρώπη. Βάση της οικοδόμησης των κομμάτων ήταν
τα εργατικά κινήματα της περιόδου (τα εργατικά
συνδικάτα).
Ο αναρχοσυνδικαλισμός
 Η άλλη πτέρυγα του εργατικού κινήματος είναι ο
αναρχοσυνδικαλισμός.
 Ο αναρχοσυνδικαλισμός είχε μεγάλη επιρροή κυρίως στις
χώρες της νοτιοανατολικής Ευρώπης (Ισπανία, Γαλλία,
Ιταλία, Ελβετία).
 Θέση τους ήταν η στοχοπροσήλωση στον οικονομικό
αγώνα / θεωρούσαν πως ο πολιτικός αγώνας διαφθείρει,
και γι’ αυτό απείχαν απ αυτόν.
 Η δράση τους γινόταν μέσα σε εξαιρετικά δυσμενείς
συνθήκες για το εργατικό κίνημα. Ο Εμιλ Ζολά περιγράφει
τις συνθήκες αυτές παραστατικά στο μυθιστόρημα
«Ζερμινάλ», που έχει ως κεντρικό θέμα του μια απεργία
ανθρακορύχων στη Λυών.

Σοσιαλισμός και Εκκλησία

 Απέναντι στη δράση του εργατικού κινήματος βρισκόταν και
η εκκλησία, που είχε μεγάλη επιρροή μέχρι και τη δεκαετία
του 1960-70.
 Η εκκλησία ήταν βασικός φορέας της αντίστασης στις
σοσιαλιστικές ιδέες.
 Τα κόμματα που επιχειρήθηκε να δημιουργηθούν ως
αντίβαρο στα σοσιαλδημοκρατικά, ήδη από τα τέλη του
19ου αιώνα, ήταν βασισμένα στην εκκλησία (εκκλησιαστικά
κόμματα και συνδικάτα).
 Η ιδέα που προήγαν ήταν αυτή της συνεργασίας των τάξεων,
ενάντια στην ιδέα της ταξικής πάλης.

Σοσιαλισμός και Εκκλησία (2)
 Υπήρχαν κάποιες εξαιρέσεις:
 Πολλοί σοσιαλιστές και αναρχικοί είχαν
εκκλησιαστική παιδεία.
 Θρησκευτικές αιρέσεις / τάσεις (όπως οι Κουάκεροι
της Αμερικής, οι Άγγλοι Μεθοδιστές και οι Άμις στις
ΗΠΑ) είχαν ευνοϊκή στάση απέναντι στις αριστερές
ιδέες.
 Η «θρησκευτική κάλυψη» αριστερών κινημάτων,
όπως το κίνημα για την απελευθέρωση των μαύρων
στις ΗΠΑ, έδινε συχνά περιθώρια δράσης μέσα σε
αντιδημοκρατικές συνθήκες.

Ο Σοσιαλιστικός πολιτισμός
 Το σοσιαλιστικό κίνημα βοηθήθηκε και από την
εξάπλωση της κουλτούρας του γραπτού λόγου.
 Το 1900 στη δυτική Ευρώπη η εργατική τάξη έχει
εγγραμματιστεί σε μεγάλο βαθμό, ενώ στο
εσωτερικό της αναπτύσσεται η ιδέα της
αυτομόρφωσης.
 Παράλληλα εκκινούν από τους σοσιαλιστές
εκστρατείες ενάντια στον αλκοολισμό, που
αποτελούσε μάστιγα για τα εργατικά στρώματα,
τόσο για κοινωνικούς όσο και για λόγους
επιβίωσης.

Ο Σοσιαλιστικός πολιτισμός (2)
 Με την ίδρυση των σοσιαλδημοκρατικών
κομμάτων, η εργατική τάξη αρχίζει να αποκτά
ταξική συνείδηση και να είναι περήφανη για
τον εαυτό της. Γύρω από τα κόμματα
οικοδομούνται κάθε λογής ομάδες
(θεατρικές, ομάδες εκδρομών,
αυτομόρφωσης, λαϊκές βιβλιοθήκες, ομάδες
γυναικών, νεολαίας κλπ) που δημιουργούν
μια νέα συλλογική κουλτούρα.
Ενότητα 6η: Οι αντιπαραθέσεις

του σοσιαλδημοκρατικού
κινήματος
1. Το ζήτημα του κράτους

2. Το ζήτημα της χώρας-αφετηρίας
της επανάστασης
3. Το ζήτημα της σοσιαλιστικής
οργάνωσης
4. Το ζήτημα του πολέμου
• Η κατανόηση των διαφωνιών στο εσωτερικό
του σοσιαλδημοκρατικού κινήματος, που
οδήγησαν και στη διάσπασή του στον Α΄
Παγκόσμιο Πόλεμο.
• Η κατανόηση βασικών εννοιών όπως η
«δικτατορία του προλεταριάτου», η «θεωρία
των σταδίων», και το «απ’ έξω» του Λένιν.
• Η παρουσίαση των βασικών οργανωτικών
μοντέλων των σοσιαλιστικών κομμάτων.

Ο ρόλος του κράτους
 Οι σοσιαλιστές των αρχών του 20ού αιώνα
τονίζουν ιδιαίτερα το ζήτημα των πολιτικών
δικαιωμάτων (κυρίως το δικαίωμα ψήφου) και
ελευθεριών.
 Το κράτος προσπαθεί να καταστείλει τη δράση
τους με αντισοσιαλιστικούς νόμους,
αντισυνδικαλιστική νομοθεσία κλπ.
 Ο Βίσμαρκ στη Γερμανία συμπληρώνει το
«μαστίγιο» των αντισοσιαλιστικών διώξεων με
το «καρότο» του πρώτου κοινωνικού κράτους
στην Ευρώπη (συντάξεις, ασφάλιση κοκ).

Ο ρόλος του κράτους (2)

 Ο εκδημοκρατισμός του κράτους γίνεται
κεντρικό αίτημα των σοσιαλδημοκρατικών
κομμάτων, με αποτέλεσμα να
συγκεντρώνουν γύρω τους ανθρώπους
όλων των τάξεων.
 Ο Arno Mayer, στο βιβλίο του The
Persistence of the Old Regime: Europe to the
Great War περιγράφει πως τα στρώματα
που κυριαρχούσαν πριν από τη Γαλλική
Επανάσταση παραμένουν κυρίαρχα μέχρι
και τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η δικτατορία του προλεταριάτου
 Η «δικτατορία του προλεταριάτου» του
Μαρξ ταυτιζόταν με το όραμα μιας αταξικής
κοινωνίας, που δεν διέφερε πολύ από την
αναρχική ουτοπία.
 Αποτελούσε πρακτική πρόταση
αντιπαράθεσης με το καπιταλιστικό κράτος
(ως παράδειγμα δικτατορίας του
προλεταριάτου ο Μαρξ επικαλούνταν την
Παρισινή Κομμούνα).

Ο ρόλος του κράτους (3)

 Το σύγχρονο κράτος, παράλληλα με τις βασικές του
λειτουργίες υπέρ της άρχουσας τάξης (κατασταλτικοί
μηχανισμοί και σώματα ασφαλείας, καπιταλιστική
δικαιοσύνη κλπ) έχει μια σειρά λειτουργιών
κοινωνικού χαρακτήρα (δημόσια εκπαίδευση, υγεία,
δημόσια έργα κα).
 Ως το 1900 όμως οι λειτουργίες αυτές απουσίαζαν: ο
βασικός τρόπος επαφής των πολιτών με το κράτος
ήταν μέσω του φοροεισπρακτικού μηχανισμού και της
στρατολογίας. Αποτέλεσμα ήταν το κράτος του 19ου
αιώνα να έχει ελάχιστη λαϊκή νομιμοποίηση.

Μεταρρύθμιση ή Επανάσταση
• Οι σοσιαλιστές ωστόσο διαφωνούσαν στο
ζήτημα του πώς θα μετασχηματιστεί το κράτος:
 Οι μεταρρυθμιστές υποστήριζαν πως η κατάληψη
του κράτους και ο μετασχηματισμός του θα
γίνονταν σταδιακά και ομαλά.
 Οι επαναστάτες, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη
Ρόζα Λούξεμπουργκ στο έργο της «Μεταρρύθμιση ή
Επανάσταση», υποστήριζαν τη βίαιη κατάληψη του
κράτους, τη διάλυσή του και την οικοδόμηση ενός
νέου.

Ρόζα Λούξεμπουργκ (1871-1919)

 Γεννήθηκε στις 5 Μαΐου 1871 στο Σαμόστ της Ρωσικής
Πολωνίας, από φτωχή οικογένεια εβραίου εμπόρου.
Παρακολούθησε στο Πανεπιστήμιο μαθηματικά και φυσικές
επιστήμες.
 Από το 1889 έως το 1892 μελετά τις πηγές του Μαρξισμού και
στρατεύεται στο σοσιαλιστικό κίνημα. Το 1897 ανακηρύσσεται
διδάκτωρ του δικαίου. Το 1898 με το άρθρο της «Κοινωνική
μεταρρύθμιση ή Επανάσταση;» αναγνωρίζεται ως η
επικεφαλής της νέας επαναστατικής τάσης στη γερμανική
σοσιαλδημοκρατία. Το 1905 πηγαίνει στη Βαρσοβία και παίρνει
ενεργό μέρος στη Ρωσική Επανάσταση.
 Το 1919 συνεργάζεται με τον Κ. Λίμπκνεχτ στην αριστερή
κίνηση Σπάρτακος. Παίρνει ενεργό μέρος στην Επανάσταση του
Γενάρη και δολοφονείται μαζί με τον Λίμπκνεχτ από όργανα
των συντηρητικών σοσιαλδημοκρατών.

Το ΣΔΚΡ - μπολσεβίκοι
 Μπολσεβίκοι: οργανωμένη τάση του

Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος
Ρωσίας.
 Το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Ρωσίας
είναι πολύ μαζικό και δρα σε
εξαιρετικά εχθρικές συνθήκες (οι
τσαρικές αρχές το είχαν κηρύξει εκτός
νόμου).
Η Ρωσία στα τέλη του 19ου αιώνα

 Η Ρωσία του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα και των
αρχών του 20ου έχει τεράστιο αγροτικό πληθυσμό
(90%), στον οποίο έχουν διατηρηθεί στοιχεία
«πρωτόγονου κομμουνισμού» (οργάνωση σε κοινότητες
με έντονα αντιεξουσιαστικά στοιχεία αυτοοργάνωσης).
 Η οικονομική καθυστέρηση της Ρωσίας σε σχέση με τη
δυτική Ευρώπη (μικρή βιομηχανική ανάπτυξη, αγροτική
κατά βάση παραγωγή) δυσχεραίνει το έργο των
σοσιαλιστών. Η μαρξιστική πεποίθηση που επικρατεί
την περίοδο αυτή είναι ότι η επανάσταση θα ξεκινήσει
από τη βιομηχανικά ανεπτυγμένη Δύση (Γαλλία,
Γερμανία Αγγλία, ΗΠΑ), με πρωτοπόρα τα εργατικά
στρώματα.

Πόλη και ύπαιθρος στη Ρωσία
 Στη Ρωσία εκτός από τους σοσιαλδημοκράτες υπάρχει επίσης το
κίνημα των σοσιαλεπαναστατών, πρόπλασμα των αγροτικών
κινημάτων. Είναι αγροτιστές σοσιαλιστές, που κηρύσσουν ότι στη
σοσιαλιστική επανάσταση θα πρωτοστατήσουν οι αγρότες.
 Οι σοσιαλδημοκράτες συγκεντρώνονται στις ρωσικές πόλεις, που
γνωρίζουν στα τέλη του 19ου αιώνα ταχύτατη βιομηχανική ανάπτυξη
(φτιάχνονται εργοστάσια με χιλιάδες εργαζόμενους).
 Η ραγδαία εκβιομηχάνιση της Ρωσίας συνέβαλλε και στην όξυνση του
ανταγωνισμού μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων της Ευρώπης, που
οδήγησε στον Ά Παγκόσμιο Πόλεμο.
 Στα τέλη του 19ου – αρχές 20ου έχουμε στη Ρωσία πολύ προηγμένες
πόλεις, με ανερχόμενα εργατικά στρώματα, αλλά και τεράστιες μάζες
οπισθοδρομικών αγροτικών πληθυσμών στην ύπαιθρο.
Στάδια και άλματα

• Η αντιφατική σύνθεση της ρωσικής κοινωνίας εύλογα γεννά
διαμάχες στο εσωτερικό του ΣΔΚΡ:
 Από τη μία πλευρά οι πιο συντηρητικοί σοσιαλδημοκράτες (με
κύριους αντιπροσώπους τους Κάουτσκι και Πλεχάνωφ)
υποστηρίζουν πως η Ρωσία πρέπει να εξελιχθεί γραμμικά,
ακολουθώντας το μοντέλο των προηγμένων οικονομικά και
κοινωνικά χωρών. Επέμεναν πως η επανάσταση θα ξεκινήσει από τις
προηγμένες χώρες.
 Από την άλλη πλευρά, μερίδα των σοσιαλδημοκρατών (με κύριο
εκπρόσωπο τον Λένιν) υποστηρίζουν πως η Ρωσία δεν πρέπει να
γίνει πρώτα καπιταλιστική και έπειτα σοσιαλιστική, αλλά πως η
επανάσταση μπορεί να προσπεράσει το καπιταλιστικό στάδιο.
Υποστηρίζουν δηλαδή πως οι κοινωνίες μπορούν να κάνουν άλματα.

Καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής
 Καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής: η παραγωγή
οργανώνεται με γνώμονα το κέρδος και κάθε επιχείρηση,
στη διάρκεια ενός παραγωγικού κύκλου, πρέπει να έχει
έσοδα μεγαλύτερα από τα έξοδά της (να βγάζει κέρδος).
 Το καπιταλιστικό σύστημα έχει ως κυρίαρχο τον
καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, αλλά ενσωματώνει
ταυτόχρονα και άλλους τρόπους παραγωγής (πχ η δουλεία
των μαύρων στις ΗΠΑ).
 Στην Ελλάδα η οικονομία εκχρηματίζεται νωρίς κι εντάσσεται
απόλυτα στο διεθνές καπιταλιστικό σύστημα. Είναι χώρα
εξαρχής καπιταλιστική, αλλά η παραγωγή της είναι σε
μεγάλο βαθμό αγροτική και κτηνοτροφική με έντονα
προκαπιταλιστικά στοιχεία.

Η χώρα -αφετηρία της επανάστασης
 Οι σοσιαλιστές της εποχής σκέφτονταν με

όρους διεθνιστικούς και παγκόσμιους, και
θεωρούσαν πως η επανάσταση δε θα
περιοριζόταν σε μία μόνο χώρα. Η χώρα
αφετηρία της επανάστασης ήταν συνεπώς
ζήτημα ισχυρής θεωρητικής διαπάλης.
Θεωρούσαν πως μια σοσιαλιστική χώρα θα
γινόταν παράδειγμα που γρήγορα θα
συμπαρέσυρε τις άλλες καπιταλιστικές στο
να την ακολουθήσουν.
Μεταρρύθμιση ή Επανάσταση (2)
 Στη διαφωνία αυτή, ο Λένιν και αυτοί που
συμφωνούσαν με τις απόψεις του ήταν
αρχικά περιθωριοποιημένοι. Αρχές του 20ού
αιώνα, στο ευρωπαϊκό σοσιαλδημοκρατικό
κίνημα κυριαρχούσαν συντηρητικοί όπως ο
Αύγουστος Μπέμπελ, ο Καρλ Κάουτσκι και ο
Έντουαρντ Μπερνστάιν.
 Η ΄Β Διεθνής ηγεμονεύεται από τους
μεταρρυθμιστές.
Το ζήτημα της οργάνωσης

 Διαφωνία υπήρχε και στο ζήτημα του
τρόπου οργάνωσης. Μεταξύ των
σοσιαλδημοκρατών υπήρξαν σ' αυτό το
ζήτημα μεγάλες διαφορές στις αντιλήψεις,
που σχετίζονταν με τις συνθήκες που
επικρατούσαν σε κάθε χώρα. Ολοφάνερα,
αλλιώς θα οργανώνονταν σε ένα σχετικά
φιλελεύθερο κράτος (πχ Βρετανία) και σε
ένα απροκάλυπτα αστυνομικό κράτος (πχ
τσαρική Ρωσία).
α) Το μαζικό κόμμα
 Οι σοσιαλιστές είναι οι πρώτοι που επιδιώκουν και πετυχαίνουν
να οργανώσουν τους απλούς ανθρώπους σε πολιτικό κόμμα.
 Τα έσοδα του κόμματος προέρχονται από τις συνδρομές των
μελών, χαμηλές ώστε να μπορούν όλοι να συμμετέχουν.
 Έχει γραφειοκρατικά ρυθμισμένες διαδικασίες λειτουργίας
(τακτικές συνελεύσεις, ορισμό θεματολογίας στις συζητήσεις,
προεδρείο κλπ).
 Έχει διάφανη δράση και πλαισιώνεται με πολύμορφες
δραστηριότητες (συνεταιρισμούς, θεατρικές και αθλητικές
ομάδες, ομάδες νεολαίας, γυναικών, βιβλιοθήκες, ταμεία
αλληλεγγύης κλπ).
 Η δράση των μαζικών κομμάτων γίνεται με επιτυχία κυρίως στις
χώρες όπου αυτά είχαν κατακτήσει νόμιμο δικαίωμα ύπαρξης και
λειτουργίας.

β) Το κόμμα στελεχών
 Σε χώρες όπως η Ρωσία, η ανάπτυξη του σοσιαλδημοκρατικού
κόμματος δεν μπορούσε να προχωρήσει αποτελεσματικά λόγω
της αμείλικτης κρατικής καταστολής.
 Κόμμα στρατευμένων επαναστατών: μικρή οργάνωση (όχι
μαζικό κόμμα) επαγγελματιών επαναστατών.
 βασικός του στόχος η κατάληψη της κρατικής εξουσίας.
 επαγγελματίες επαναστάτες: λίγοι αλλά αποφασισμένοι, με
αποκλειστική τους ασχολία τον αγώνα για την ανατροπή
του καθεστώτος.
 το μικρό αυτό σχήμα επιλέχθηκε κυρίως για να προφυλάξει
τα μέλη του από τη κρατική καταστολή και τις διώξεις.

Μπολσεβίκοι και Μενσεβίκοι
 «Κόμμα στελεχών» ήταν το κόμμα των
μπολσεβίκων, που διασπάστηκε από το
Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Ρωσίας στο
Δεύτερο Συνέδριό του. Υπέρ του «κόμματος
επαγγελματιών» τάχθηκε η πλειοψηφία των
μελών του συνεδρίου (μπολσεβίκοι) υπό τη
καθοδήγηση του Λένιν, ενώ η μειοψηφία
(μενσεβίκοι) ήταν υπέρ του «κόμματος
μαζών» στα δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα.
Η παρακαταθήκη του 1905

 Υπέρ του μπολσεβίκικου μοντέλου
συνηγορούσαν όμως και τα γεγονότα της
Ρωσικής Επανάστασης του 1905, που
καταστάλθηκε με εξαιρετική αγριότητα από
την τσαρική κυβέρνηση.
 Στην επανάσταση του 1905 εμφανίζεται και
μια νέα μορφή εργατικής οργάνωσης: τα
σοβιέτ (εργατικά συμβούλια). Τη μορφή αυτή
υιοθετούν και προωθούν στη συνέχεια οι
μπολσεβίκοι.
Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος
 Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος οξύνει τη
σύγκρουση στο εσωτερικό της Β΄ Διεθνούς.
Όπως και οι σημερινοί μεταρρυθμιστές, και
οι τότε δεν είχαν καθόλου προβλέψει την
αγριότητα και την έκταση του πολέμου –
πίστευαν στη σταδιακή, σταθερή κοινωνική
πρόοδο και εκδημοκρατισμό, που θα
οδηγούσε γραμμικά στο πέρασμα από τον
καπιταλισμό στον σοσιαλισμό.
Το ζήτημα της επαναστατικής

συνείδησης
 Διαφωνία μέσα στις τάξεις των σοσιαλιστών
υπήρχε και πάνω στο ζήτημα της διαμόρφωσης
ταξικής συνείδησης. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ
πίστευε πως η εργατική τάξη αποκτά συνείδηση
του επαναστατικού της ρόλου αυθόρμητα, μέσω
της ταξικής πάλης. Ο Λένιν υποστήριζε πως η
επαναστατική συνείδηση έρχεται «απ' έξω», με
τη βοήθεια του επαναστατικού κόμματος που
συμπεριλαμβάνει και διανοούμενους και
καθοδηγεί την εργατική τάξη.
Το τέλος της Β΄ Διεθνούς
 Όταν ξεσπάει ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, οι ηγεσίες των
σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων τάσσονται υπέρ του
πολέμου, στο πλευρό της κυβερνήσεων των χωρών τους,
και στα κοινοβούλια ψηφίζουν υπέρ των πολεμικών
πιστώσεων. Η Β΄ Διεθνής διαλύεται.
 Όπως γνωρίζουμε σήμερα με βάση την ιστορική έρευνα,
τα αίτια του πολέμου ήταν ιμπεριαλιστικά: πόλεμος όλων
των καπιταλιστικών κρατών εναντίον όλων, για την
απόκτηση όσο το δυνατόν μεγαλύτερων σφαιρών
επιρροής.
 Την πορεία προς τον πόλεμο μαρτυρούν και μια σειρά
διεθνών πολιτικών κρίσεων μεταξύ των μεγάλων
δυνάμεων, που μέχρι το 1914 λύνονταν όμως με
διπλωματικά μέσα.
Τα ΣΔΚ στον A’ Παγκόσμιο Πόλεμο

 Οι σοσιαλδημοκράτες είχαν ταχθεί αρχικά ανοιχτά κατά
του πολέμου αλλά έπειτα μετατοπίστηκαν. Υπήρξαν
εξαιρέσεις, όπως ο Μπερνστάιν, που συνέχισαν να
εναντιώνονται στο πόλεμο – κυρίως όμως η
αντιπολίτευση ενάντια στο πόλεμο έγινε από αριστερούς
επαναστάτες σοσιαλιστές (όπως ο Καρλ Λίμπκνεχτ και η
Ρόζα Λούξεμπουργκ).
 Στη Γερμανία η διαφωνία έφερε διάσπαση του ΣΔΚ και τη
δημιουργία του USPD (Ανεξάρτητο Σοσιαλδημοκρατικό
Κόμμα Γερμανίας), το οποίο έπειτα συνεργάστηκε με τους
Σπαρτακιστές.
 Μερικά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα κράτησαν ουδέτερη
στάση απέναντι στον πόλεμο. Αυτά συγκρότησαν την 2½
Διεθνή, που οργάνωνε συνέδρια στην ουδέτερη Ελβετία.
Τα ΣΔΚ στον A’ Παγκόσμιο Πόλεμο (2)
 Η βασική τάση εναντίον του πολέμου στο

εσωτερικό του σοσιαλιστικού κινήματος ήταν
τελικά εκείνη του Λένιν και των μπολσεβίκων.
Ο Λένιν τάχθηκε υπέρ της ήττας της Ρωσίας
στον πόλεμο, ώστε να ξεκινήσει έπειτα μια
κοινωνική επανάσταση. Η θέση αυτή
δικαιώθηκε με τη νίκη της Οκτωβριανής
Επανάστασης το 1917.
Οι Έλληνες σοσιαλιστές στον A’

Παγκόσμιο Πόλεμο
 Στην Ελλάδα αντίστοιχη συζήτηση για τη
στάση απέναντι στον πόλεμο ξεκινά με
αφορμή τους Βαλκανικούς Πολέμους, που
επίσης διχάζουν τους Έλληνες σοσιαλιστές
για το αν θα πρέπει να πολεμήσουν ή όχι. Στη
Βουλγαρία οι σοσιαλιστές χωρίζονται σε
«στενούς» και σε «φαρδιούς», με τους
στενούς να είναι υπέρ της ήττας της
Βουλγαρίας στον πόλεμο.
Οι Έλληνες σοσιαλιστές στον A’
Παγκόσμιο Πόλεμο (2)
 Η Φεντερασιόν τάχθηκε κατά του πολέμου. Από
τους υπόλοιπους σοσιαλιστές όμως αρκετοί,
όπως ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, ο Νικόλας
Γιαννιός, ο Πλάτων Δρακούλης, ο Κωστής
Χατζόπουλος και ο Γιώργος Σκληρός στήριξαν
την κυβέρνηση Βενιζέλου και τη συμμετοχή της
Ελλάδας στον πόλεμο.
 Ο Κωνσταντίνος Ζάχος, σοσιαλιστής από το
Βόλο, αρνήθηκε να καταταγεί. Η κυβέρνηση τον
συνέλαβε και απείλησε να τον εκτελέσει –
γλίτωσε μόνο χάρη σε διεθνή καμπάνια για την
απελευθέρωσή του.
Μπολσεβίκοι και αποικιοκρατία

 Οι μπολσεβίκοι ήταν και οι μόνοι που πήραν
ξεκάθαρη θέση εναντίον της ύπαρξης
αποικιών. Μετά την Οκτωβριανή
Επανάσταση θέτουν ανοιχτά το ερώτημα στις
ανατολικές αποικίες της πρώην τσαρικής
αυτοκρατορίας, αν επιθυμούν να μείνουν
στην ΕΣΣΔ ή να αποχωρήσουν. Όλες οι χώρες,
με εξαίρεση τη Μογγολία που αποχώρησε,
απάντησαν θετικά και έτσι έγιναν έπειτα
σοβιετικές δημοκρατίες.
Ενότητα 7η: Οι πολιτικές τάσεις
του σοσιαλιστικού κινήματος
1. Η δεξιά σοσιαλδημοκρατία και το
αγροτικό ζήτημα.
2. Η αριστερή σοσιαλδημοκρατία και το
εθνικό ζήτημα.
3. Η Γ΄ Διεθνής.
4. Η Αριστερή Αντιπολίτευση και οι Δ΄
Διεθνείς.

• Η παρουσίαση των κύριων ρευμάτων στο
εσωτερικό του σοσιαλιστικού κινήματος, από τις
παραμονές του Α΄ Παγκοσμίου μέχρι και τον Β΄
Παγκόσμιο Πόλεμο.
• Η εξέταση των διαφορετικών μαρξιστικών
προσεγγίσεων για τον ταξικό ρόλο των
αγροτικών στρωμάτων.
• Η κατανόηση βασικών πολιτικών εννοιών όπως ο
«δημοκρατικός συγκεντρωτισμός», η «Νέα
Οικονομική Πολιτική» (ΝΕΠ) και ο «σοσιαλισμός
σε μία χώρα».

Ρεύματα της Σοσιαλδημοκρατίας

 Η Ευρώπη από το 1914 μπαίνει σε μια περίοδο
περιδινήσεων (πόλεμοι, κρίσεις, καταστροφές) που
διαρκεί ως το 1945, με τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου
Πολέμου. Μετά το 1945 έχουμε σταθεροποίηση, με την
Ευρώπη όμως χωρισμένη πλέον σε δύο αντίπαλα
στρατόπεδα.
 Κύρια ρεύματα μεταξύ των σοσιαλιστών του 1914:
α) στο κέντρο, οι ορθόδοξοι σοσιαλδημοκράτες, με έδρα τη
Γερμανία και ηγέτη τον Καρλ Κάουτσκι.
β) στη δεξιά οι αναθεωρητές, με ηγέτη τον Έντουαρντ
Μπερνστάιν.
γ) στην αριστερά οι κομμουνιστές: οι μπολσεβίκοι, με ηγέτη τον
Λένιν, και οι οπαδοί της Ρόζας Λούξεμπουργκ.

Έντουαρντ Μπέρνσταϊν
 Ο Έντουαρντ Μπέρνσταϊν γεννήθηκε το 1850 στο Βερολίνο.
Εμποροϋπάλληλος, δημοσιογράφος και συγγραφέας,
θεωρητικός όσο και πολιτικός, μέλος του Σοσιαλδημοκρατικού
Κόμματος της Γερμανίας. Πρωτεργάτης του εξελικτικού
σοσιαλισμού και του αναθεωρητισμού («ρεβιζιονισμού»).
 Ο Μπερνστάιν συμβάλλει θεωρητικά στην αριστερά με τη
μελέτη του για τους αγρότες στη Γερμανία. Απαντώντας στη
μέχρι τότε κυρίαρχη θέση του Κάουτσκυ, ο οποίος πρόκρινε την
εγκατάλειψη των αγροτών από τους σοσιαλιστές ώστε να
προχωρήσει απρόσκοπτα η προλεταριοποίησή τους, ο
Μπερνστάιν υποστήριξε πως πολλοί παράγοντες ευνοούσαν το
παραγωγικό μοντέλο των μικροϊδιοκτητών αγροτών που
κυριαρχούσαν τότε στη δυτική Γερμανία, και επομένως πως οι
σοσιαλδημοκράτες έπρεπε να βρουν τρόπο για να τους
προσελκύσουν.

Το αγροτικό ζήτημα
 Η επίσημη θέση των ορθόδοξων
σοσιαλδημοκρατών ήταν ενάντια στην ατομική
ιδιοκτησία, προς όφελος της συγκέντρωσης της
γαιοκτησίας και της μετέπειτα κοινωνικοποίησής
της στον σοσιαλισμό. Πίστευαν πως αυτή η
εξέλιξη (η απορρόφηση των μικρών ιδιοκτησιών
από τους μεγάλους γαιοκτήμονες) ήταν
νομοτελειακά προκαθορισμένη, καθώς και ότι οι
αγρότες αναπόφευκτα θα μετασχηματίζονταν σε
προλεταρίους. Η εμπειρική έρευνα όμως του
Μπερνστάιν στη Γερμανία συγκρουόταν ευθέως
με αυτή τη θέση.

Το αγροτικό ζήτημα (2)
 Ο Μπερνστάιν τόνιζε τη διάκριση μεταξύ του
μεγέθους της ιδιοκτησίας και του μεγέθους της
μονάδας εκμετάλλευσης, υποστηρίζοντας πως
πρόκειται για διαφορετικά ζητήματα.
 Η παραγωγή κάθε προϊόντος είναι πιο αποδοτική σε
διαφορετικά μεγέθη καλλιέργειας: για παράδειγμα,
προϊόντα φθηνά και ανθεκτικά, όπως το βαμβάκι και
το σιτάρι, είναι αποδοτικότερα σε μεγάλες
καλλιέργειες (και συνεπώς ευνοούν τη μεγάλη
ιδιοκτησία), ενώ άλλα προϊόντα, συνήθως ευαισθητα
κι έντασης εργασίας, δηλαδή ακριβότερα, είναι
αποδοτικότερα σε μικρές καλλιέργειες (και ευνοούν
τους μικροϊδιοκτήτες γης).


 Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, σοσιαλιστής
μαθητής του Μπερνστάιν, μεταφέρει τη
θεωρία αυτή στην Ελλάδα, υποστηρίζοντας
ότι η ελληνική γεωργία δεν συμφέρει να
προσαρμοστεί σε μοντέλα παραγωγής
μεγάλης κλίμακας. Τα παραδοσιακά και
επίσης ακριβά προϊόντα όπως ο καπνός, η
σταφίδα, τα οπωρικά κλπ χρειάζονται μικρή
έκταση καλλιέργειας και μεγάλη ποσότητα
εργασίας.
 Ο Μπερνστάιν συμπεραίνει ότι η ύπαρξη τέτοιων
καλλιεργειών, που ο τρόπος παραγωγής τους αντιστέκεται
στο μοντέλο συσσώρευσης και συγκέντρωσης κεφαλαίου
που είναι κυρίαρχο στη βιομηχανική παραγωγή, καθιστά
ένα μέρος των αγροτών ανθεκτικό απέναντι στις τάσεις
προλεταριοποίησης. Απαιτούν συνεπώς διαφορετικό
πολιτικό πρόγραμμα και πιο φιλική αντιμετώπιση από
τους σοσιαλιστές.
 Ο Μπερνστάιν ζητούσε λοιπόν οι σοσιαλδημοκράτες να
προωθήσουν τη διανομή της γης στους φτωχότερους
αγρότες, ώστε να εξασφαλίσουν την υποστήριξή τους,
χωρίς την οποία δεν θα μπορούσαν ποτέ να κυριαρχήσουν
πολιτικά στη Γερμανία.

Σοσιαλδημοκράτες και αγρότες

 Παράλληλα με το ζήτημα της στάσης των
σοσιαλιστών απέναντι στους μικροϊδιοκτήτες
υπήρχε και το ζήτημα των ακτημόνων εργατών.
Οι ορθόδοξοι σοσιαλδημοκράτες ήταν υπέρ της
διατήρησης των μεγάλων παραγωγικών
μονάδων και της κοινωνικοποίησής τους, ενώ ο
Μπερνστάιν ζητούσε αντίθετα τη διάσπαση και
τη διανομή τους. Τελικά το ΣΔΚ Γερμανίας δεν
κατάφερε να αποκτήσει ένα αγροτικό
πρόγραμμα προσαρμοσμένο στις ανάγκες των
φτωχών αγροτών, με αποτέλεσμα να έχει μικρή
επιρροή στην ύπαιθρο.

Το κίνημα των αγροτιστών
 Αντί για τους σοσιαλδημοκράτες, κυρίως στην
Ανατολική Ευρώπη, αναπτύχθηκε στην ύπαιθρο το
κίνημα των αγροτιστών. Οι αγροτιστές ήταν
επηρεασμένοι από τον μαρξισμό, ήταν όμως
προσανατολισμένοι στους αγρότες. Συμμετείχαν στα
αγροτικά κόμματα, των οποίων η ταξική και πολιτική
θέση δεν ήταν πάντοτε δεδομένη: σε κάποια από αυτά
κυριαρχούσαν οι μικροί αγρότες και τούς έδιναν
σοσιαλιστικό προσανατολισμό, ενώ σε κάποια άλλα
κυριαρχούσαν οι εύποροι αγρότες, με αποτέλεσμα
αυτά τα κόμματα να είναι πολύ συντηρητικά.

Το κίνημα των αγροτιστών (2)

 Στη Ρωσία οι αγροτιστές, έντονα επηρεασμένοι
από τις ιδέες του Μαρξ, λέγονταν ναρόντνικοι
(«λαϊκιστές») και εσέροι
(«σοσιαλεπαναστάτες»)
 Ο Λένιν και οι μπολσεβίκοι υποστήριξαν το
αίτημα της διανομής της γης σε
μικροϊδιοκτήτες και ακτήμονες αγρότες (το «η
γη στους αγρότες» ήταν ένα από τα βασικά
συνθήματα της επανάστασης του 1917).
Οι αριστεροί Σοσιαλδημοκράτες
 Αριστερά της σοσιαλδημοκρατίας υπήρχαν οι
κομμουνιστές (μπολσεβίκοι στη Ρωσία, «στενοί» στη
Βουλγαρία κ.α.), οι συμβουλιακοί σοσιαλιστές στην
Ολλανδία και οι οπαδοί της Ρόζα Λούξεμπουργκ στην
Γερμανία.
 Βασική διαφοροποίηση της Λούξεμπουργκ από τον Λένιν
και τους μπολσεβίκους ήταν η θέση τους για το
αυθόρμητο των μαζών (και κατά συνέπεια την ανάγκη
μαζικού ή «κλειστού» κόμματος) καθώς και η ιδέα της
Γενικής Απεργίας Διαρκείας ως τακτική για την ανατροπή
του καπιταλιστικού συστήματος.

Αυστρομαρξιστές και εθνικό ζήτημα

 Τέλος, υπήρχε η τάση των Αυστρομαρξιστών (ο κορμός
του ΣΔΚ Αυστροουγγαρίας), που είχαν διαφορετική
τοποθέτηση πάνω στο ζήτημα των εθνοτήτων. Η θέση
τους ήταν πως πρέπει να υπάρχει ομοσπονδιακό
Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα, που να συνενώνει τα διάφορα
αυτοτελή εθνοτικά κομμάτια. Πάλευαν για να υιοθετηθεί
η αρχή της ανεξιεθνίας – η ίση αντιμετώπιση όλων των
εθνικοτήτων από το σοσιαλιστικό κράτος (η
αποπολιτικοποίηση του έθνους).
 Για το ζήτημα των εθνοτήτων η πολιτική των μπολσεβίκων
ήταν πιο φιλελεύθερη από αυτή των Αυστρομαρξιστών.
Εμπνευστής της ήταν ο Στάλιν, που έγραψε το έργο «ο
Μαρξισμός και το Εθνικό Ζήτημα».

A’ Παγκόσμιος Πόλεμος και
διάσπαση
 Το πιο κρίσιμο ζήτημα είναι η τοποθέτηση απέναντι
στον A’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
 Το σοσιαλιστικό κίνημα χωρίζεται σε
σοσιαλδημοκράτες, που είναι υπέρ της συμμετοχής
και νίκης στον πόλεμο της κυβέρνησης της εκάστοτε
χώρας τους, και σε κομμουνιστές, με πρωτοπόρους
τους μπολσεβίκους, που φτάνουν να ζητούν την ήττα
της κυβέρνησής τους στον πόλεμο.
 Ο διαχωρισμός είναι πλήρης και οδηγεί στον πλήρη
διαχωρισμό των Κομμουνιστικών Κομμάτων από τον
σοσιαλδημοκρατικό κορμό και τη διάλυση της B’
Διεθνούς.

Ίδρυση της Γ’ Διεθνούς

 Η Β’ Διεθνής («Σοσιαλδημοκρατική») έχασε την
αξιοπιστία της εξαιτίας της μετριοπάθειας των
ηγετών της, που υποτάχθηκαν στις απαιτήσεις του
κεφαλαίου και στήριξαν τα κράτη τους στο σφαγείο
του Α΄Παγκόσμιου Πολέμου. Κατάντησε στις ημέρες
μας να έχει ηγέτες τον Γιώργο Παπανδρέου, ο
οποίος μετέτρεψε την Ελλάδα σε αποικία χρέους,
και τον δικτάτορα της Αιγύπτου Μουμπάρακ, που
ανατράπηκε στην Αραβική Άνοιξη.
 Στη θέση της Β΄Διεθνούς ιδρύεται στη Μόσχα, μετά
την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917, η Γ΄ Διεθνής
(«Κομμουνιστική»). Προηγούμενες προσπάθειες για
συγκρότηση διεθνούς είχαν αποτύχει.
Ίδρυση της Γ’ Διεθνούς (2)
 Τα κόμματα της Κομμουνιστικής Διεθνούς υιοθετούν
το οργανωτικό μοντέλο των μπολσεβίκων. Όλα σχεδόν
τα κομμουνιστικά κόμματα προκύπτουν από
αριστερές διασπάσεις ισχυρών σοσιαλδημοκρατικών
κομμάτων.
 Εξαίρεση αποτελεί η Ελλάδα: το Σοσιαλιστικό
Εργατικό Κόμμα Ελλάδας (ΣΕΚΕ) φτιάχνεται το 1918
από αγωνιστές της εργατικής οργάνωσης της
Θεσσαλονίκης Φεντερασιόν, και κάποιους
σοσιαλιστές της παλιάς Ελλάδας. Το ΣΕΚΕ
μπολσεβικοποιείται πολύ γρήγορα, και το 1924
μετατρέπεται σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας
(ΚΚΕ), προσχωρώντας σχεδόν ολόκληρο στη Γ΄ Διεθνή.

Σοσιαλδημοκράτες και κομμουνιστές

 Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες ο πυρήνας των
σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων έμεινε στη σοσιαλδημοκρατία.
 Μέχρι το 1928 έχουν φτιαχτεί πολύ ισχυρά κομμουνιστικά
κόμματα σε όλη την Ευρώπη.
 Αρχή λειτουργίας των ΚΚ ήταν ο δημοκρατικός
συγκεντρωτισμός: σε κάθε επίπεδο οργάνωσης, μέχρι και το
ανώτατο, οι αποφάσεις λαμβάνονται δημοκρατικά με βάση τη
πλειοψηφία των μελών, και έπειτα όλα τα μέλη καλούνται να
υλοποιήσουν την απόφαση.
 Μέχρι τη σταλινοποίηση των κομμουνιστικών κομμάτων, τη
δεκαετία του 1930, η λειτουργία τους ήταν πραγματικά
δημοκρατική. Ακόμη και στις πολύ δύσκολες συνθήκες του
Εμφύλιου Πολέμου οι Ρώσοι Μπολσεβίκοι έμειναν πιστοί σε
αυτό το πρότυπο.

Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΠ) και
κολεκτιβοποίηση
 Η ΝΕΠ εφαρμόστηκε το 1922, με τη λήξη του εμφυλίου
πολέμου στη Ρωσία. Προωθούσε μια μικτή οικονομία που
συγκέντρωνε στο κράτος τους στρατηγικούς τομείς της
παραγωγής, αλλά άφηνε ισχυρή ιδιωτική πρωτοβουλία στη
γεωργία, το εμπόριο, τη μικρή βιομηχανία κλπ. Αποδείχθηκε
οικονομικά επιτυχημένη πολιτική, αλλά σταδιακά δημιούργησε
μια νέα τάξη ευπόρων επιχειρηματιών που δυνητικά
απειλούσαν τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό, στον οποίο
παρέμενε προσανατολισμένη η πολιτική του κομμουνιστικού
κόμματος.
 Το κόμμα αντιμετώπισε αυτή την εξέλιξη με την
κολεκτιβοποίηση της γεωργίας, με στόχο κυρίως τον έλεγχο της
υπαίθρου. Η κολεκτιβοποίηση πέτυχε, με τίμημα σε πολλές
περιπτώσεις άγριες συγκρούσεις, με πολλούς νεκρούς, μεταξύ
των αγροτών μικροϊδιοκτητών και του σοβιετικού καθεστώτος.
Σοσιαλδημοκράτες και κομμουνιστές

(2)
 Το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου
βρίσκει την ευρωπαϊκή αριστερά
διαιρεμένη παντού σε σοσιαλδημοκρατική
και κομμουνιστική αριστερά.
 Υπάρχουν επίσης στις περισσότερες χώρες
αποδυναμωμένα κομμάτια του αναρχικού
κινήματος, με εξαίρεση το αναρχικό κίνημα
της Ισπανίας, που παρέμενε μαζικό.

Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς Στάλιν
 Τη περίοδο του 1925-27 ο Στάλιν κατακτά τον έλεγχο των κεντρικών
πολιτικών μηχανισμών της ΕΣΣΔ και συγκεντρώνει τις σημαντικότερες
εξουσίες στο πρόσωπό του.
 Ο τροτσκιστής ιστορικός Ισαάκ Ντόιτσερ, αντίπαλος του Στάλιν, έχει
γράψει μια πολιτική βιογραφία του, στην οποία τον παρουσιάζει ως μια
πολύ σύνθετη και ενδιαφέρουσα προσωπικότητα, εξαιρετικά ευγενή και
ευαίσθητο στη προσωπική του ζωή, κόντρα στη σύγχρονη απεικόνισή
του ως αιμοσταγούς δικτάτορα.
 Ο Στάλιν, όπως άλλωστε και ο ανταγωνιστής του Τρότσκι, ήταν ένας από
τους πιο καλλιεργημένους πολιτικούς του Μεσοπολέμου, ενώ οι
μουσικές, εικαστικές και λογοτεχνικές του προτιμήσεις ήταν εξαιρετικά
προχωρημένες. Ωστόσο, για πολιτικούς λόγους, περιθωριοποίησε την
εξαιρετικά γόνιμη καλλιτεχνική πρωτοπορία.
 Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1920 θεωρούνταν μετριοπαθής
μπολσεβίκος, και αναδείχθηκε στα ανώτατα αξιώματα ακριβώς επειδή
έχαιρε μεγάλης αποδοχής.

Η Αριστερή Αντιπολίτευση
 Ωστόσο η σκληρότητα ήταν ένα άλλο χαρακτηριστικό του
Στάλιν. Για να αποκτήσει τον έλεγχο της ΕΣΣΔ, και να
σταθεροποιήσει το σοβιετικό καθεστώς, εξόντωσε σχεδόν
όλους τους πολιτικούς του αντιπάλους. Το 98% της
παλιότερης ηγεσίας των Μπολσεβίκων εξοντώθηκαν. Το
πιο επιφανές μέλος της αντιπολίτευσης στον Στάλιν τη
δεκαετία του 1920 ήταν ο Λέων Τρότσκι, οργανωτής του
Κόκκινου Στρατού.
 Η σύγκρουση ήταν πολιτική μάλλον παρά προσωπική. Ο
Τρότσκι ανέπτυξε τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης,
αντιπαραθέτοντας την προοπτική της παγκόσμιας
επανάστασης στη ρεαλιστική πολιτική του «σοσιαλισμού
σε μία χώρα», του Στάλιν.

Η θεωρία των σταδίων
 Θέση των ορθόδοξων σοσιαλδημοκρατών, που
θεωρούσαν πως η κοινωνική εξέλιξη ακολουθεί
γραμμικά στάδια, που διαδέχονται το ένα το
άλλο (φεουδαρχία, καπιταλισμός, σοσιαλισμός).
 Με βάση αυτή τη θεωρία, η Ρωσία του 1917 δεν
ήταν έτοιμη για σοσιαλιστική επανάσταση, αλλά
έπρεπε πρώτα να αναπτυχθεί καπιταλιστικά. Ο
Λένιν και ο Τρότσκι εναντιώθηκαν θεωρητικά και
πρακτικά σε αυτή τη θεωρία.

Ο «σοσιαλισμός σε μία χώρα»

 Οι μπολσεβίκοι θεωρούσαν πως η επιτυχία της
Οκτωβριανής Επανάστασης θα πυροδοτούσε
κύμα επαναστάσεων σε όλη την Ευρώπη.
Ωστόσο οι επαναστατικές απόπειρες στις άλλες
χώρες απέτυχαν (Γερμανία, Ουγγαρία, Ιταλία και
άλλες), δημιουργώντας άμεσο κίνδυνο για την
επιβίωση της ΕΣΣΔ.
 Η εξέλιξη αυτή οδήγησε το σοβιετικό
κομμουνιστικό κόμμα να υιοθετήσει τη πολιτική
του «σοσιαλισμού σε μία χώρα», την οποία
υποστήριζε ο Στάλιν.

Ο «σοσιαλισμός σε μία χώρα» (2)
 Η θέση του Στάλιν ήταν μια αριστερή αντίδραση στη
δεξιά τάση των Μπολσεβίκων, με επικεφαλή τον
Μπουχάριν, τα μέλη της οποίας υποστήριζαν την
εισαγωγή καπιταλιστικών μορφών οικονομίας στην
ΕΣΣΔ ως φυσική συνέπεια της ήττας της παγκόσμιας
επανάστασης.
 Ο «σοσιαλισμός σε μία χώρα» έφερε όμως στρεβλώσεις
της επαναστατικής τακτικής, με την ΕΣΣΔ να καλείται να
ασκήσει μια ρεαλιστική εξωτερική πολιτική σαν
οποιοδήποτε καπιταλιστικό εθνικό κράτος.
Πχ στην Κινεζική Επανάσταση, που απέκτησε ορμή τη δεκαετία
του 1930, δεν στήριξε τους κομμουνιστές, αλλά το κόμμα του
εθνικιστή Τσιανγκ Κάι Σεκ.

Οι τροτσκιστικές Διεθνείς
 Ο Τρότσκι εξορίζεται από την ΕΣΣΔ, ταξιδεύει σε
χώρες της Ευρώπης και καταλήγει στο Μεξικό.
 Το 1938 ιδρύει τη 4η Διεθνή, η οποία όμως
γρήγορα διασπάται. Σήμερα υπάρχουν πολλές
Τέταρτες Διεθνείς από διάφορες τροτσκιστικές
οργανώσεις.
 Ο Τρότσκι δολοφονείται στο Μεξικό από τον
Ραμόν Μερκαντέρ, Ισπανό κομμουνιστή που
εκτελούσε εντολές του Στάλιν.
Η Μεξικανική Επανάσταση
 Εμιλιάνο Ζαπάτα Σαλαζάρ (1879- 1919), ηγετική
προσωπικότητα των ανταρτών της αγροτικής
Μεξικανικής Επανάστασης του 1910, η οποία
κατευθυνόταν κατά του προέδρου της χώρας,
Πορφίριο Ντίας. Οργάνωσε και διοικούσε τον
επαναστατικό «Απελευθερωτικό Στρατό του Νότου».
 Ο Χοσέ Αράμπουλα (1878- 1923), γνωστός ως Πάντσο
Βίγια, υπήρξε μαζί με τους Εμιλιάνο Ζαπάτα και
Πασκάλ Ορόζκο, ένας από τους πρώτους
επαναστατημένους Μεξικανούς στρατηγούς κατά την
επανάσταση του 1910-1917 στο Μεξικό, που
συντέλεσε στην πτώση του δικτάτορα Πορφίριο
Ντίαζ. Υπήρξε επικεφαλής της Στρατιάς του Βορρά.

Ενότητα 8η: Η Αριστερά από το

Μεσοπόλεμο μέχρι σήμερα
1. Η Αριστερά απέναντι στο φασισμό

2. Η κινεζική κομμουνιστική
επανάσταση
3. Η νέα Αριστερά του 1968
4. Τα κινήματα της νέας Αριστεράς

• Η παρουσίαση των βασικών πολιτικών
τακτικών της αριστεράς απέναντι στην άνοδο
του φασισμού στην Ευρώπη του 20ού αιώνα.
• Η εξέταση της σημασίας των εξεγέρσεων του
1968 ως τομή για την πολιτική δράση της
αριστεράς.
• Η εξοικείωση με βασικούς πολιτικούς όρους
όπως η «αλλοτρίωση», το «Λαϊκό Μέτωπο»,
και τα «κοινά» (commons).

Ανακεφαλαίωση
• Βασικές τάσεις και ζητήματα που αναδείχθηκαν
στο εσωτερικό του σοσιαλιστικού κινήματος,
από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι το
Μεσοπόλεμο:
 Το αγροτικό ζήτημα
 Το οργανωτικό ζήτημα (κόμμα μαζών ή κόμμα
επαγγελματιών επαναστατών;)
 Σοσιαλισμός σε μία χώρα ή παγκόσμια επανάσταση;
 Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος: χωνευτήρι εθνικής
ενότητας ή σφαγείο των λαών;
 Το γυναικείο ζήτημα: κεντρικό ή δευτερεύον;
Η αριστερά αντιμέτωπη με τον

φασισμό
 Ένα ακόμη ζήτημα που αναδείχθηκε στο εσωτερικό
του σοσιαλιστικού κινήματος μετά τον Α΄ Παγκόσμιο
Πόλεμο ήταν η αντιμετώπιση του φασισμού.
 Οι κλασικοί του μαρξισμού δεν είχαν φανταστεί πως
θα μπορούσε να υπάρξει μαζική κινητοποίηση των
λαϊκών στρωμάτων ενάντια στα ταξικά τους
συμφέροντα.
 Ο φασισμός αποτελεί ιστορική καινοτομία του 20ού
αιώνα, καθώς για πρώτη φορά έχουμε οργανωμένη
μαζική λαϊκή κινητοποίηση σε αντιδραστική
κατεύθυνση.

Ατομικό και συλλογικό συμφέρον
 Συνήθως υπάρχει απόκλιση μεταξύ των άμεσων ατομικών και των
συλλογικών συμφερόντων. Τα συλλογικά συμφέροντα είναι πιο
δύσκολο να γίνουν αντιληπτά από το άτομο – σε πολλές
περιπτώσεις τα μέλη των κατώτερων τάξεων θεωρούν πως δεν
έχουν κοινά συλλογικά συμφέροντα, είτε ότι έχουν κοινά
συμφέροντα με αυτούς που τα καταπιέζουν κι εκμεταλλεύονται.
Για παράδειγμα, ενώ σήμερα ένα μέρος της αριστεράς
υποστηρίζει πως η διαγραφή του χρέους είναι προς όφελος της
κοινωνικής πλειοψηφίας, το αίτημα αυτό δεν έχει καταφέρει να
κινητοποιήσει τις μάζες. Ωστόσο, ήδη πριν από τη κρίση είχε
παρουσιασθεί το ζήτημα με τα χρέη των ΠΑΕ και το αίτημα
διαγραφής αυτών των χρεών είχε οδηγήσει σε μαζικές πορείες
(πχ για τη διαγραφή του χρέους του ΠΑΟΚ στη Θεσσαλονίκη). Σε
αυτή τη περίπτωση μέρος των πολιτών έβλεπαν τον εαυτό τους
ως οπαδό παρά ως πολίτη.

Αλλοτρίωση
 Ο Μαρξ ονομάζει αυτό το φαινόμενο
αλλοτρίωση: πολύ χονδρικά, βλέπουμε τον
εαυτό μας μέσα από τα μάτια κάποιων άλλων,
και δρούμε για την εξυπηρέτηση ξένων προς
εμάς συμφερόντων. Στον καπιταλισμό κρίσιμη
είναι η ταξική αλλοτρίωση, που κάνει τους
εργαζόμενους να βλέπουν την ίδια τη ζωή τους
μέσα από το πρίσμα των εκμεταλλευτών τους.
 Το ρόλο αυτού του πρίσματος επιτελούν σήμερα
τα ΜΜΕ προς όφελος των κυρίαρχων τάξεων.
Παλαιότερα το ρόλο αυτό επιτελούσε κυρίως η
εκκλησία.
Η αριστερά αντιμέτωπη με τον
φασισμό (2)
• Τη δεκαετία του 1920-30 οι μαρξιστές
έρχονται αντιμέτωποι με τον φασισμό.
Σχεδόν αμέσως παρουσιάζουν και τις
πρώτες θεωρητικές επεξεργασίες του
φαινομένου. Οι σοσιαλιστές και οι
κομμουνιστές αποτελούν τον πρώτο
πολιτικό χώρο που ασχολήθηκε σοβαρά με
την αντιμετώπιση του φασιστικού
φαινομένου (σε αντίθεση με τους
φιλελεύθερους και τους συντηρητικούς).
Σοσιαλδημοκρατία και φασισμός

 Στο ζήτημα της αντιμετώπισης του φασισμού οι
κομμουνιστές και οι σοσιαλδημοκράτες δεν έχουν
ενιαία απάντηση. Σε γενικές γραμμές οι
σοσιαλδημοκράτες ήταν πιο χαλαροί απέναντι στον
φασισμό, καθώς δεν αισθάνονταν ότι κινδυνεύουν
τόσο όσο οι κομμουνιστές. Ωστόσο καταδιώχθηκαν
αμέσως μετά τους κομμουνιστές με το ίδιο μένος (πχ
το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας καταδιώχθηκε άγρια
από τον Μουσολίνι).
 Σε Γερμανία και Ουγγαρία οι σοσιαλδημοκράτες
αποτελούσαν μια «νόμιμη αντιπολίτευση» στα
φασιστικά καθεστώτα, είχαν δηλαδή την ανοχή του
καθεστώτος όσο αυτό καταδίωκε τους κομμουνιστές.

Το Λαϊκό Μέτωπο
 Μια τακτική που δοκίμασε η αριστερά απέναντι
στον φασισμό ήταν να τον αγνοεί. Θεωρώντας
ως βασικό πρόβλημα τον καπιταλισμό, κάποιοι
σοσιαλιστές νόμιζαν πως η ανατροπή του
συστήματος θα σήμαινε αυτόματα και τη νίκη
επί του φασισμού.
 Άλλοι επιδίωξαν συστράτευση όλων των
πολιτικών δυνάμεων ενάντια στους φασίστες.
Αυτή ήταν η τακτική του Λαϊκού Μετώπου της Γ΄
Διεθνούς από το 1935 και έπειτα.

Το Λαϊκό Μέτωπο (2)

 Στη πράξη αυτή η τακτική απέτυχε πριν από τον Β΄
Παγκόσμιο Πόλεμο: στην Ισπανία, όπου εφαρμόστηκε,
ανάγκαζε σε αυτολογοκρισία τις πιο ριζοσπαστικές
μερίδες, αποξενώνοντας έτσι μεγάλα κομμάτια των
μαζών. Για να μη δυσαρεστήσει τους μικροϊδιοκτήτες και
μικροεργοδότες, η ισπανική δημοκρατική κυβέρνηση του
εμφυλίου πολέμου εναντίον του Φράνκο σταμάτησε τα
ριζοσπαστικά πειράματα κοινοκτημοσύνης των εργατών
και χωρικών (σε Βαρκελώνη, Ανδαλουσία και αλλού).
 Στην Ισπανία του 1936-39 το αποτέλεσμα ήταν να
αποξενωθούν από τον αντιφασιστικό αγώνα μεγάλα
τμήματα των μαζών, που ήθελαν ριζοσπαστικές αλλαγές
(«γη και ελευθερία») και όχι να αγωνιστούν για τη
διατήρηση μιας αστικοδημοκρατικής κυβέρνησης.

Ο «σοσιαλφασισμός»
 Πριν από τη τακτική του Λαϊκού Μετώπου υπήρχε η τακτική
του μη - μετώπου: η απόρριψη όλων των πολιτικών
συνεργασιών από τους κομμουνιστές, που αντιμετώπιζαν όλες
τις δυνάμεις εξίσου εχθρικά με τους φασίστες. Η πολιτική αυτή
ήταν καρπός της θεωρίας του σοσιαλφασισμού, που
ουσιαστικά βάφτιζε φασιστική κάθε πολιτική δύναμη πέραν
των κομμουνιστών (π.χ. οι αγροτιστές -> αγροτοφασίστες, οι
σοσιαλδημοκράτες -> σοσιαλφασίστες, οι ναζί ->
χιτλεροφασίστες κοκ).
 Η πλήρης αποτυχία της πολιτικής των μηδενικών συνεργασιών
οδήγησε τη Κομμουνιστική Διεθνή να αλλάξει τακτική και να
υιοθετήσει αυτή των Λαϊκών Μετώπων το 1935, την οποία και
εφαρμόζει μέχρι το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Το Λαϊκό Μέτωπο (3)

 Παρά τη μικρή επιτυχία των Λαϊκών Μετώπων στο
Μεσοπόλεμο, στη διάρκεια του πολέμου η τακτική
αυτή οδήγησε στη συμμαχία ΕΣΣΔ, Βρετανίας και
ΗΠΑ που νίκησε τον φασισμό.
 Με τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου οι
αριστερές δυνάμεις, που είχαν πρωτοστατήσει και
στα αντάρτικα και σε όλες τις μορφές αντίστασης,
βγαίνουνε σημαντικά ενισχυμένες. Το 1945 οι
κομμουνιστικές δυνάμεις ελέγχουν την ΕΣΣΔ και όλη
τη κεντρική και ανατολική Ευρώπη.

Η κινεζική κομμουνιστική
επανάσταση
 Το 1949 κερδίζει η μεγαλύτερη κομμουνιστική
επανάσταση μέχρι σήμερα, η επανάσταση του
Μάο στην Κίνα.
 Η νίκη των κομμουνιστών στη Κίνα ήταν
απροσδόκητη. Δεν είχαν ιδιαίτερη στήριξη από
την ΕΣΣΔ, ενώ όταν γίνονταν οι διαπραγματεύσεις
για τη δημιουργία του ΟΗΕ το 1945, οι μεγάλες
δυνάμεις επέμεναν να συγκαταλεχθεί και η Κίνα
στο Συμβούλιο Ασφαλείας θεωρώντας ότι θα την
είχαν υπό τον έλεγχό τους, έχοντας έτσι υπεροχή
4 προς 1 (Αγγλία, Γαλλία, ΗΠΑ, Κίνα εναντίον
ΕΣΣΔ).
Η κινεζική κομμουνιστική
επανάσταση (2)
 Η νίκη της Κινεζικής Επανάστασης σηματοδοτεί
και το θρίαμβο μιας διαφορετικού τύπου
αριστεράς.
 Το κόμμα του Μάο Τσε Τουνγκ ήταν το πρώτο μη
Δυτικό κομμουνιστικό κόμμα που έπαιρνε την
εξουσία. Ένωνε την κουλτούρα του ΚΚ με πολύ
παλαιότερες ντόπιες παραδόσεις και με τους
αγώνες των φτωχών ή ακτημόνων αγροτών. Στον
μη Δυτικό κόσμο ο κομμουνισμός εμφανίζεται
τώρα ως δρόμος προς την οικονομική ανάπτυξη
και την εξασφάλιση εθνικής ανεξαρτησίας.

Αντιαποικιοκρατικές Επαναστάσεις
 Αντιαποικιοκρατικές επαναστάσεις ακολούθησαν στις
χώρες του λεγόμενου «Τρίτου Κόσμου», χωρίς να
κατορθώσουν όμως να φτιάξουν μη καπιταλιστικές
κοινωνίες (εξαίρεση αποτελεί η επανάσταση στην Κούβα).
 Στη πλειοψηφία των περιπτώσεων, μετά τη νίκη των
επαναστάσεων αυτών οι ηγέτες τους ποδηγετούνταν και
ζεύονταν στο άρμα της Δύσης (συνήθως με τη Δύση να
διατηρεί τον οικονομικό έλεγχο και μετά το τέλος των
αποικιοκρατιών).
π.χ. χώρες της υποσαχάριας Αφρικής ανεξαρτητοποιήθηκαν
εθνικά, διατηρώντας όμως ως νόμισμα το γαλλικό φράγκο, και ως
εκ τούτου την εξάρτησή τους από γαλλικές πρώην
αποικιοκρατικές εταιρίες.

Νότια Αφρική
Το τελευταίο τέτοιο παράδειγμα στην αφρικανική
ήπειρο είναι η Νότια Αφρική, όπου το Αφρικανικό
Εθνικό Κογκρέσο (ANC) κατέλυσε το απαρχάιντ με
μεγάλους αγώνες, αλλά έπειτα δεν απαλλοτρίωσε
τον πλούτο που είχαν συσσωρεύσει οι λευκοί και
μάλιστα εφάρμοσε νεοφιλελεύθερες πολιτικές.
Αποτέλεσμα να υπάρχουν μέχρι σήμερα τεράστιες
διακρίσεις εις βάρος των φτωχών μαύρων της
Νότιας Αφρικής, παρά την κατάκτηση τυπικά ίσων
νομικών δικαιωμάτων.
Η τομή των εξεγέρσεων του 1968
 Η επιρροή των σοσιαλιστικών και κομμουνιστικών
κομμάτων δημιουργεί μέχρι και το 1970 μια
κουλτούρα του συνανήκειν στους εργαζόμενους. Οι
εργάτες νιώθουν μέρος της εργατικής τάξης και είναι
υπερήφανοι για τον εαυτό τους – δε νιώθουν
μειονεκτικά απέναντι στους αστούς.
 Το 1968 η εξέγερση του γαλλικού Μάη αποτελεί
κίνημα -τομή που εξαπλώνεται σε όλες τις χώρες της
Ευρώπης, αλλά και σε Αμερική, Ασία κλπ. Ο
Ιμμάνουελη Βαλλερστάιν μιλά για την «παγκόσμια
επανάσταση του 1968», η οποία αποτέλεσε ιστορική
τομή.
Η νέα αριστερά του '68

 Το κίνημα ενισχύει την αριστερά αλλά ταυτόχρονα τη διασπά
ξανά σε δύο αντίπαλες πτέρυγες. Στη μία πτέρυγα
βρίσκονται οι παλιοί αντίπαλοι, κομμουνιστές και
σοσιαλδημοκράτες, στην άλλη η λεγόμενη «νέα αριστερά».
 Η νέα αριστερά προωθεί στις ανεπτυγμένες χώρες ζητήματα
που έχουν να κάνουν κυρίως με την καθημερινότητα και την
ποιότητα ζωής (π.χ. φεμινισμός, αντιαυταρχική μάθηση,
αντικουλτούρα, οικολογία).
 Τα μέλη της νέας αριστεράς προκρίνουν διαφορετικά
μοντέλα οργάνωσης από τα έντονα ιεραρχικά μοντέλα της
«παλιάς» αριστεράς (τη γραφειοκρατική δομή τους). Η νέα
αριστερά είναι αντιαυταρχική και αντιτίθεται στη
συγκρότηση ιεραρχικής οργάνωσης.
Η νέα αριστερά του '68 (2)
 Τα νέα αριστερά κινήματα παλεύουν για να φτιάξουν
προπλάσματα της νέας κοινωνίας μέσα στην
καπιταλιστική. Για παράδειγμα, οργανώνουν
συνεταιρισμούς, κομμούνες, εναλλακτικά σχολεία.
Παύουν όμως και να είναι προσηλωμένα στο στόχο της
ανατροπής των καπιταλιστικών κυβερνήσεων, της
κατάληψης της εξουσίας και της κατάργησης των
εκμεταλλευτικών οικονομικών σχέσεων.
 Διεκδικούν το δικαίωμα οι άνθρωποι να νοηματοδοτούν
και να οργανώνουν οι ίδιοι τη ζωή τους.
 Ήρθαν γρήγορα σε αντιπαράθεση με τα εργατικά κινήματα
– η νέα αριστερά ήταν κατά κύριο λόγο «αριστερά
μικροαστών», και τα μέλη της ήταν σε μεγάλο βαθμό νέοι,
γόνοι μεσαίων στρωμάτων.

 Στην Ελλάδα τέτοια χαρακτηριστικά είχε το
πρόσφατο κίνημα των Αγανακτισμένων το
2011.
 Άλλα σύγχρονα παραδείγματα είναι οι
κοινωνικοί συνεργατικοί χώροι, που
αποτυπώνουν προσπάθειες δημιουργίας
θυλάκων διαφορετικών κοινωνικών σχέσεων
«εδώ και τώρα».

 Η «επαναδιεκδίκηση των κοινών» από τις
περιφράξεις που οδηγούν στην καπιταλιστική
ιδιοποίηση αδυνατεί ωστόσο να δώσει
συνολική απάντηση στο κοινωνικό
πρόβλημα, καθώς δεν έρχεται σε άμεση ρήξη
με το καπιταλιστικό σύστημα.
 Χακίμ Μπέι (Hakim Bey): ένας από τους
θεωρητικούς της νέας αριστεράς, μιλάει για
«προσωρινά απελευθερωμένες ζώνες».
Ο νεοφιλελευθερισμός
 Ως απάντηση στα κινήματα του '68 δημιουργούνται
αστικές αντισυσπειρώσεις (όπως η Λέσχη της Ρώμης).
Μετά το 1970 μπαίνουμε στη περίοδο του
νεοφιλελευθερισμού και την αρχή της καπιταλιστικής
επίθεσης στα κοινωνικά και δημοκρατικά δικαιώματα.
 George Kaffentzis: «Mormons in Space» - άρθρο που
υποστηρίζει πως ο καπιταλισμός καλλιεργεί
χαρακτηριστικά θρησκευτικού φονταμενταλισμού στη
βάση του. Σύμφωνα με τον Kaffentzis, το πολιτισμικό
πρότυπο του καπιταλισμού είναι οι αμερικανοί
φονταμενταλιστές μορμόνοι και όχι οι φιλελεύθεροι.

 Γεννήθηκε το 1930 στη Νέα Υόρκη. Σπούδασε
κοινωνιολογία στο Πανεπιστήμιο Columbia της Νέας
Υόρκης. Από το 2000 είναι επίτιμος καθηγητής στο Τμήμα
Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Yale.
 Το 1974 εκδίδει τον πρώτο τόμο του έργου του The
Modern World System, το οποίο και θα τον καταστήσει
εξαιρετικά σημαντικό ανανεωτή της νεομαρξιστικής
σκέψης. Στην ίδια δεκαετία θα στρέψει το ενδιαφέρον του
στη μελέτη των «αντισυστημικών» κινημάτων, όρος που
πλάστηκε από τον ίδιο.
 Υποστηρίζει πως το 1968 από τη μια πλευρά έφερε την
ενίσχυση της αριστεράς, από την άλλη οδήγησε στον
κατακερματισμό της.

Αριστερά και διασπάσεις

 Οι διασπάσεις δεν είναι καινούργιο
φαινόμενο για την αριστερά. Συνήθως
μάλιστα, μετά τη διάσπαση, το ένα μέρος
μετατοπίζεται σε εξαιρετικά συντηρητικές
θέσεις.
π.χ. στην Ελλάδα, στη περίοδο του Εθνικού
Διχασμού, κάποιες από τις εφημερίδες που
τοποθετήθηκαν υπέρ του βασιλιά ήταν παλιότερα
αριστερές εφημερίδες.

Κορνήλιος Καστοριάδης
 Ο Κορνήλιος Καστοριάδης (1922 – 1997) ήταν
έλληνας φιλόσοφος, οικονομολόγος και
ψυχαναλυτής. Συγγραφέας του έργου Η
Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας,
διευθυντής σπουδών στην Σχολή Ανωτέρων
Σπουδών Κοινωνικών Επιστημών του
Παρισιού από το 1979, και φιλόσοφος της
αυτονομίας.
 Ο Καστοριάδης αποτελεί κομμάτι της «νέας
αριστεράς».
Το '68 ως ιστορική τομή

 Η νέα αριστερά είχε μια σειρά επιτυχιών, καθώς κατάφερε
να συνδεθεί με κοινωνικά κινήματα. Μετά το 1968
σημειώνεται μια εντυπωσιακή αναζωογόνηση των
κοινωνικών κινημάτων σε όλη την Ευρώπη. Μολαταύτα
από τη δεκαετία του 1970 και έπειτα η πραγματική θέση
των εργαζομένων σταδιακά χειροτερεύει.
 Σύμφωνα με τον Βάλλερσταϊν, το 1970 σηματοδοτεί την
είσοδο του καπιταλιστικού κοσμοσυστήματος στη
τερματική του κρίση. Σε αυτή τη φάση το σύστημα δεν
έχει πια περιθώρια για παραχωρήσεις (όπως ο κεϋνσιανός
συμβιβασμός μετά τον Β΄ Π.Π.)
 Έτσι ο φιλελευθερισμός παύει να είναι η ηγεμονεύουσα
ιδεολογία και ξαναέρχεται στο προσκήνιο η σύγκρουση
μεταξύ συντηρητισμού και ριζοσπαστισμού.
Πάλη των τάξεων
Πάλη των τάξεων: στον αγώνα για την
εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους, οι
κοινωνικές μερίδες συγκροτούνται σε κοινωνικές
τάξεις, που έχουν δομικά διαφορετικές θέσεις
στη διαδικασία της παραγωγής και
αναπόδραστα συγκρούονται μεταξύ τους, καθώς
οι κάτοχοι κεφαλαίου (καπιταλιστές)
εκμεταλλεύονται τους πολλούς που ζουν από
την εργασία τους (προλεταριάτο). Οι κοινωνικές
εξελίξεις είναι αποτέλεσμα της διαλεκτικής της
σύγκρουσης κυρίως των δύο βασικών αυτών
τάξεων.
Το '68 και η Ανατολική Ευρώπη

Το 1968 τα επαναστατικά κύματα εξαπλώνονται
σε όλη την Ευρώπη, ξεπερνώντας το πολιτικό
διαχωρισμό Δύσης – Ανατολής. Εξεγέρσεις
γίνονται και σε μια σειρά χωρών του
«ανατολικού μπλοκ», από αριστερή κατά βάση
σκοπιά, απαιτώντας από το καθεστώς να
εφαρμόσει τις κοινωνικές του εξαγγελίες.

Η Αριστερά στις Η.Π.Α.
Στις ΗΠΑ υπήρχαν δυναμικά σοσιαλιστικά
κινήματα τα οποία κατέστειλε άγρια το
καθεστώς στις αρχές του 20ού αιώνα. Τα
κινήματα επανέρχονται επί Ρούσβελτ με τη
πολιτική του New Deal, που θεωρούσε ότι η
μέτρια ενίσχυση του εργατικού κινήματος
εξασφαλίζει την καπιταλιστική σταθερότητα.
Συνολικά όμως η αμερικάνικη αριστερά
παραμένει αδύναμη.
Αριστερά κινήματα στις ΗΠΑ

 Τη περίοδο του '60-'70 τα κινήματα της αριστεράς στις ΗΠΑ αφορούν
κυρίως ζητήματα πολιτικών ελευθεριών και δικαιωμάτων.
 Κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα (Civil rights movement): οι μαύροι
των ΗΠΑ ζούσαν σε καθεστώς απαρτχάιντ μέχρι το 1970, και δεν
είχαν πολιτικά δικαιώματα, όπως συνέβαινε και στη Νότια Αφρική. Η
αριστερά επικέντρωσε στο ζήτημα της ισότητας μαύρων – λευκών.
 Υπήρχαν επίσης συνδικαλιστικά κινήματα, τα οποία όμως μερικές
φορές μετατρέπονταν σε μαφιόζικου τύπου οργανώσεις.
 Σημαντικό κίνημα ήταν και το αντιπολεμικό κίνημα, που με αφορμή
τον Πόλεμο του Βιετνάμ έβαλε φραγμό στην ιμπεριαλιστική
επιθετικότητα των ΗΠΑ και κατάργησε την στρατιωτική θητεία.

Αριστερά κινήματα στις ΗΠΑ (2)
 Τα πιο σύγχρονα κινήματα της νέας
αριστεράς στις ΗΠΑ ήταν αυτά εναντίον της
καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης τη
δεκαετία του 1990, και πιο πρόσφατα το
κίνημα Occupy Wall Street.
 Μαύροι Πάνθηρες: ριζοσπαστικό κίνημα των
μαύρων της Αμερικής που προσπάθησε να
πολιτικοποιήσει τη μαύρη νεολαία.
Καταδιώχθηκε αμείλικτα, και η ηγεσία του
εκτελέστηκε από το FBI.
Κίνημα Πελίτι
 Στην Ελλάδα κληρονόμοι της νέας Αριστεράς
είναι κινήματα όπως λόγου χάρη το Πελίτι:
κίνημα που συγκεντρώνει σπόρους άγριων
ποικιλιών φυτών, ενάντια στις πανίσχυρες
πολυεθνικές εταιρείες τροφίμων, και μάλιστα με
τις ευλογίες του πατριάρχη Βαρθολομαίου.
 Το κίνημα αυτό είναι σε σύγκρουση με τις
εταιρείες τυποποιημένων σπόρων. Η πρακτική
του είναι αριστερή, παρά το γεγονός ότι τα μέλη
του κινήματος δεν αυτοπροσδιορίζονται
αναγκαστικά ως αριστεροί.

Τα commons
 Ζήτημα των κοινών (commons): κινήσεις/κινήματα που
υποστηρίζουν πως μια σειρά αγαθά είναι κοινά για όλους.
Πρόκειται για αγαθά όπως ο αέρας, το νερό της θάλασσας, η
πληροφορία, η συσσωρευμένη γνώση των κοινωνιών κα.
Κάποια κοινά μπορούν να είναι κοινόχρηστα ή να βρίσκονται
υπό καθεστώς δημόσιας ιδιοκτησίας (ρεύμα, νερό κλπ). Το
κίνημα αυτό αντιτίθεται στις προσπάθειες ιδιωτικοποίησης των
αγαθών (περιφράξεις) και επίσης επιδιώκει τη δημιουργία
νέων κοινών.
 Αυτόνομοι μαρξιστές θεωρητικοί όπως ο Τζωρτζ Καφέντζης και
η Σίλβια Φεντερίτσι υποστηρίζουν ότι η ύπαρξη των κοινών
μερικές φορές βοηθάει στη λειτουργία του καπιταλιστικού
συστήματος, καθώς μειώνει το κόστος της εργατικής δύναμης
(είναι φτηνότερη η αναπαραγωγή της).

Τα commons (2)
 Ο Μαρξ υποστήριζε πως ο εργατικός μισθός
ορίζεται από την ταξική πάλη στο ύψος περίπου
του κόστους αναπαραγωγής της εργατικής
δύναμης.
 Από αυτή τη σκοπιά, η ύπαρξη δωρεάν αγαθών
παίρνει και τη μορφή άμεσης επιδότησης των
εργαζόμενων. Ο εργαζόμενος που έχει δωρεάν
μεταφορές, ρεύμα, νερό, πρόσβαση στα
πολιτισμικά αγαθά κλπ χρειάζεται λιγότερα
χρήματα για την αναπαραγωγή του.

Τα commons (3)
 Ο Βάλλερσταϊν θεωρεί ότι το κεφάλαιο πληρώνει
στην εργατική τάξη λιγότερο από το κόστος
αναπαραγωγής της.
 Στον σύγχρονο καπιταλισμό λοιπόν η εργατική τάξη
αναπαράγεται χάρη στον δανεισμό, είτε με την
εκμετάλλευση εργασίας που αποσπάται από τη
καπιταλιστική περιφέρεια (πχ η οικιακή εργασία των
γυναικών, συζύγων/μητέρων κλπ).
 Συνεπώς από μια άποψη η ύπαρξη μικρών
ιδιοκτησιών συμφέρει τον καπιταλισμό, καθώς η
προλεταριοποίηση της εργασίας τελικά αυξάνει το
κόστος αναπαραγωγής της.

Ενότητα 9η: Ιστορία της

ελληνικής αριστεράς
1. Οι πρώτοι σοσιαλιστές στην Ελλάδα

2. Η Φεντερασιόν, το ΣΕΚΕ και το ΚΚΕ
3. Το ΕΑΜ και ο ελληνικός Eμφύλιος
4. Η αριστερά στα πέτρινα χρόνια και
τη Μεταπολίτευση

• Η συνοπτική παρουσίαση της ιστορίας της
ελληνικής αριστεράς και των ιδεών της, από τους
πρώτους έλληνες σοσιαλιστές μέχρι και τα
πολιτικά κόμματα στις ημέρες μας.
• Η εξέταση των αιτιών της ιστορικής
καθυστέρησης στην εμφάνιση οργανωμένου
σοσιαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα.
• Η ανίχνευση των δρόμων μέσα από τους οποίους
ήρθαν οι σοσιαλιστικές ιδέες στην Ελλάδα.
Εισαγωγή
 Σε όλο τον 19ο αιώνα έχουμε στην Ελλάδα ισχυρές
τάσεις κοινωνικής ισότητας και ισονομίας, αλλά όχι
σοσιαλισμού. Οι τάσεις αυτές εκφράζονταν στο
αίτημα της δημοκρατίας των μικροϊδιοκτητών.
 Το αίτημα αυτό παρουσιαζόταν ως κάτι το
συντηρητικό, σαν αντίδραση στην ανάπτυξη του
καπιταλισμού και όχι σαν προσπάθεια για το
ξεπέρασμά του.
 Ο κυβερνήτης Καποδίστριας και ο βασιλιάς Όθωνας
είχαν ως γνώμονα της πολιτικής τους τη δημιουργία
μιας μεγάλης και εύπορης τάξης παραγωγών
ιδιοκτητών.

Λόγοι ανυπαρξίας ΣΔΚ στην Ελλάδα

 Το 1862 γίνεται επανάσταση που δίνει στη χώρα ένα
εξαιρετικά φιλελεύθερο πολίτευμα, για τα μέτρα της
εποχής, με αποτέλεσμα να απουσιάζουν από την Ελλάδα
οι παράγοντες που οδήγησαν στη δημιουργία
σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων σε άλλες χώρες της
Ευρώπης.
 Τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα αναπτύχθηκαν σε χώρες
με καταπιεστικά καθεστώτα, και προσέλκυσαν μαζική
υποστήριξη παλεύοντας για τον εκδημοκρατισμό τους.
 Στην Ελλάδα οι απλοί άνθρωποι είχαν πρόσβαση στην
εξουσία, έστω και στρεβλά και άδικα, μέσω των
πελατειακών μηχανισμών. Έτσι δεν αντιλαμβάνονταν το
καθεστώς ως ιδιαίτερα αυταρχικό.

Λόγοι ανυπαρξίας ΣΔΚ στην Ελλάδα
(2)
 Η Ελλάδα ήταν συνδεδεμένη με χώρες όπου δεν είχε εδραιωθεί ο
μαρξιστικός σοσιαλισμός, που έδωσε το πρότυπο των
σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων.
 Έπαιρνε τις ιδέες της κυρίως από τη Γαλλία και την Ιταλία, ενώ και
κάποια τμήματα της εμπορικής τάξης είχαν συνδεθεί με την
Αγγλία. Σε καμία από αυτές τις χώρες όμως δεν υπήρχε ισχυρός
σοσιαλισμός τον 19ο αιώνα. Η Ελλάδα ήρθε σε επαφή με τον
μαρξισμό μετά το 1912.
 Τις σοσιαλιστικές ιδέες στην Ελλάδα εισήγαγαν εξαιρετικά πρώιμα
θεωρητικοί όπως ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών
Φραγκίσκος Πυλαρινός, και αργότερα ο Αμπελικόπουλος.
 Οι έλληνες σοσιαλιστές δεν ήταν οργανωμένοι σε κίνημα, ούτε
είχαν συνολική ανάλυση για το τι συνέβαινε στη χώρα ώστε να
παλέψουν για μια συστημική αλλαγή.

Οι πρώτοι Έλληνες σοσιαλιστές

 Στο τέλος του 19ου αιώνα αρχίζουν να εμφανίζονται στην
Αθήνα σοσιαλιστικές κινήσεις, κυρίως γύρω από τον Σταύρο
Καλλέργη.
 Ακολουθεί ο Πλάτωνας Δρακούλης, σημαντικός λόγιος της
εποχής που κινούνταν στους κύκλους των βρετανών Φαβιανών
σοσιαλιστών. Ο Δρακούλης έφτιαξε «φυτώρια» νέων
αγωνιστών στην Αθήνα. Από αυτά πέρασαν πολλοί από τους
ηγέτες του μεταγενέστερου σοσιαλιστικού κινήματος. Ο ίδιος ο
Δρακούλης όμως σύντομα εντάχθηκε στο βενιζελικό
στρατόπεδο.
 Υπήρχαν επίσης σοσιαλιστές διανοούμενοι με ρώσικη παιδεία.
Ο Γεώργιος Σκληρός ήταν ο πρώτος που κάνει ανάλυση της
κοινωνικής κατάστασης στην Ελλάδα με βάση σοσιαλιστικές
αντιλήψεις στο έργο του «Το Κοινωνικό μας Ζήτημα» (1910).

Πρώτοι Έλληνες σοσιαλιστές (2)
Οι περισσότεροι διανοούμενοι σοσιαλιστές
συνδέθηκαν με το πολιτικό πρόγραμμα του
Ελευθέριου Βενιζέλου. Είναι εξελικτικιστές
σοσιαλιστές, που οικτίρουν την απουσία
καπιταλιστικής ανάπτυξης στη χώρα.
Υποστηρίζουν την οικοδόμηση ενός εθνικού
καπιταλισμού προκειμένου να ακολουθήσει
έπειτα, όταν οι συνθήκες θα ωριμάσουν, ο
μετασχηματισμός του σε σοσιαλισμό.
Η Ομάδα των Κοινωνιολόγων

 Στις αρχές του 20ού αιώνα δημιουργείται η σοσιαλιστική
Ομάδα των Κοινωνιολόγων. Ήταν απόφοιτοι γερμανικών
πανεπιστημίων με μεγάλη μόρφωση (πχ ο Αλέξανδρος
Παπαναστασίου ήταν ένας από τους πιο μορφωμένους
πολιτικούς της εποχής σε ευρωπαϊκό επίπεδο).
 Ο Παπαναστασίου επεξεργάστηκε ένα πρόγραμμα
αγροτικής μεταρρύθμισης. Οι θεωρητικές του αναφορές
αφορούσαν κυρίως τον Μπερνστάιν (μεταρρυθμιστής
σοσιαλιστής, ηγέτης του «ρεβιζιονισμού», δηλαδή της
αναθεώρησης των μαρξιστικών ιδεών). Για την Ελλάδα
όμως η πολιτική του θέση ήταν ριζοσπαστική, καθώς
στρατεύθηκε εναντίον της μοναρχίας.
Αλέξανδρος Παπαναστασίου
 Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου (1876 - 1936) ήταν
πολιτικός επιστήμονας, κοινωνιολόγος και ηγέτης του
δημοκρατικού φιλελεύθερου χώρου, υπουργός σε
πολλές κυβερνήσεις και δύο φορές πρωθυπουργός
(1924 και 1932), πρωτεργάτης της αβασίλευτης
δημοκρατίας, την οποία ριψοκίνδυνα επέβαλε τον
Μάρτιο του 1924.
 Μετά την Ομάδα των Κοινωνιολόγων ίδρυσε τη
Δημοκρατική Ένωση και κατόπιν το Αγροτεργατικό
Κόμμα, που ήταν κόμμα υβριδικό: στη βόρεια Ελλάδα
στηριζόταν σε μαζικές οργανώσεις, ενώ στη νότια σε
πολιτευτές (δηλαδή δεν ήταν αποκλειστικά κόμμα
μαζών, ούτε κόμμα στελεχών).

Η Ομάδα των Κοινωνιολόγων (2)

 Άλλοι Κοινωνιολόγοι ήταν οι νομικοί Θρασύβουλος
Πετμεζάς και Κωνσταντίνος Αραβαντινός, κα. Μαζί
τους συνδέεται ο Αλέξανδρος Δελμούζος, που δεν
ήταν όμως σοσιαλιστής, καθώς και άλλοι πολιτικοί και
θεωρητικοί της εποχής.
 Το 1910 οι Κοινωνιολόγοι φτιάχνουν το Λαϊκό Κόμμα,
που πήρε έξι έδρες στη Βουλή και συνεργάστηκε με
τον Βενιζέλο. Συμμετείχαν στην αντιμοναρχική
επανάσταση του 1916 και την επαναστατική
Προσωρινή Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης, και
πρωτοστάτησαν στην αγροτική μεταρρύθμιση και την
ανατροπή της μοναρχίας.
Έλληνες σοσιαλιστές και εξουσία
 Αυτοί οι σοσιαλιστές είχαν στενές σχέσεις με την εξουσία. Ο
Αλέξανδρος Μυλωνάς, ο νεότερος Κοινωνιολόγος, έγινε μετέπειτα
φιλελεύθερος πολιτικός και επικεφαλής των Αγροτιστών, και
παντρεύτηκε τη κόρη του στρατηγού Δαγκλή, αρχηγού του
κόμματος των Φιλελεύθερων μετά τον Βενιζέλο το 1920.
 Ήταν στη πλειοψηφία τους εύποροι, μέλη της ελίτ, που είχαν
όμως και ισχυρή επιδίωξη κοινωνικής μεταρρύθμισης.
 Μετά το 1916 συνδέονται με το Αρχείο Οικονομικών και
Κοινωνικών Επιστημών των αδερφών Καλιτσουτσουνάκη, ισχυρών
διανοούμενων της εποχής που υποστηρίζουν την κρατική
παρέμβαση, άλλοτε με αριστερό και άλλοτε με ακροδεξιό
πρόσημο (ο ένας εκ των δύο αδερφών έγινε μεταγενέστερα ο
πρώτος συστηματικός εισηγητής του ναζισμού στην Ελλάδα).
Η Φεντερασιόν
 Η πρώτη μαζική οργάνωση που φτιάχνεται στον ελληνικό
χώρο είναι η Φεντερασιόν, στην οθωμανική Θεσσαλονίκη
το 1908.
 Η ηγεσία της ήταν επηρεασμένη από τις ιδέες των
Αυστρομαρξιστών: βασικό πρόβλημα για την Φεντερασιόν
ήταν η εφαρμογή των ιδεών του μαρξισμού σε μια χώρα
με πολυεθνικούς πληθυσμούς σε σύγκρουση μεταξύ τους
(εβραίοι, Βούλγαροι, Έλληνες, μουσουλμάνοι κλπ).
 Ηγέτης της Φεντερασιόν ήταν ο Αβραάμ Μπεναρόγια,
ένας από τους πιο σημαντικούς σοσιαλιστές της Ελλάδας.

Αβραάμ Μπεναρόγια
 Ο Αβραάμ Μπεναρόγια (1887- 1979) υπήρξε ένας από τους
πρώτους εκπροσώπους του σοσιαλιστικού κινήματος στον
ελλαδικό χώρο. Το 1918 πρωτοστατεί στην ίδρυση της ΓΣΕΕ
και του ΣΕΚΕ, που μετεξελίχθηκε στο ΚΚΕ, από το οποίο όμως
διαγράφηκε το 1924.
 Την περίοδο 1940-1945 βρίσκεται σε στρατόπεδα
συγκέντρωσης της Γερμανίας, ενώ το 1946 συνεργάζεται,
στα πλαίσια της Σοσιαλιστικής Εργατικής Ένωσης, με τους
Νίκο Καζαντζάκη, Άγγελο Τερζάκη κ.ά.
 Τότε στρέφει τις προσπάθειές του στη δημιουργία ενός
εβραϊκού κράτους με σοσιαλιστικό προσανατολισμό. Το
1953 εγκαθίσταται οριστικά στο Τελ Αβίβ, όπου και πέθανε
το 1979.

Η Φεντερασιόν (2)
 Η Φεντερασιόν ήταν μια πλατειά
σοσιαλδημοκρατική οργάνωση, αν και ο ίδιος
ο Μπεναρόγια είχε καταβολές στους
«στενούς» κομμουνιστές της Βουλγαρίας
(αντίστοιχοι των μπολσεβίκων).
 Το 1915 η Φεντερασιόν πρόβαλε μαζί με τους
αντιβενιζελικούς (κυρίως φιλομοναρχικούς)
το σύνθημα να μη μπει η Ελλάδα στον
ιμπεριαλιστικό πόλεμο.
Η ίδρυση του ΣΕΚΕ και της ΓΣΕΕ
 Κεφαλονιά: νησί διαιρεμένο ανάμεσα στην άκρα αριστερά
και την άκρα δεξιά. Από εκεί βγήκε και ο πρώτος
σοσιαλιστής πολιτευτής, Νικόλας Μαζαράκης, όπως και ο
αγροτιστής εθνικιστής Μαρίνος Αντύπας.
 Η Φεντερασιόν και η Κεφαλονιά αποτελούν τις δυο
κυριότερες τότε εστίες του ριζοσπαστισμού στον ελλαδικό
χώρο.
 Αμέσως μετά τη λήξη του πολέμου στη Δυτική Ευρώπη, το
1918, η Φεντερασιόν και οι σοσιαλιστές κυρίως της
Κεφαλονιάς στήνουν το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα
Ελλάδος (ΣΕΚΕ) με την πρόσκαιρη υποστήριξη του
Βενιζέλου. Την ίδια εβδομάδα ιδρύεται και η Γενική
Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδας (ΓΣΕΕ).
Σοσιαλισμός και κυβέρνηση

Βενιζέλου
 Ο σοσιαλισμός που φτιάχτηκε εξυπηρετούσε τις
επιδιώξεις του Βενιζέλου, που ήθελε να αποκτήσει δίαυλο
επικοινωνίας με τους τότε ισχυρούς ευρωπαίους
σοσιαλδημοκράτες. Ο Βενιζέλος ήθελε έναν «κρατικό
σοσιαλισμό», με διασυνδέσεις με την εξουσία στα
ανώτατα κλιμάκια.
 Παρά την ανοχή της όμως στη δημιουργία του ΣΕΚΕ και
της ΓΣΕΕ, η βενιζελική κυβέρνηση καταδίωξε άγρια τους
εργάτες και τους σοσιαλιστές που επέμεναν στις μαζικές
κινητοποιήσεις για φιλολαϊκά και δημοκρατικά αιτήματα.
 Κάποιοι σοσιαλιστές έμειναν εκτός ΣΕΚΕ, όπως ο Νικόλας
Γιαννιός, δημοτικιστής διανοούμενος από τη
Κωνσταντινούπολη και αντισημίτης (το εβραϊκό στοιχείο
ήταν κυρίαρχο στη Φεντερασιόν, μετέπειτα ΣΕΚΕ).
Ίδρυση του ΚΚΕ
 Το ΣΕΚΕ «μπολσεβικοποιείται» ταχύτατα: το 1924
μετασχηματίζεται σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΚΚΕ) και
μπαίνει στην Γ΄ Διεθνή. Το ΚΚΕ όμως καταδιώκεται άγρια και δεν
έχει πολύ αποτελεσματική δράση μέχρι το 1932.
 Το ΚΚΕ τοποθετήθηκε υπέρ της ανεξάρτητης Μακεδονίας και
Θράκης, που αντιμετωπίζονταν από την «παλιά Ελλάδα» σαν
αποικίες.
 Η θέση αυτή υιοθετήθηκε προς όφελος του ΚΚ Βουλγαρίας, του
ισχυρότερου στα Βαλκάνια, που θεωρούνταν από τη
Κομμουνιστική Διεθνή πως θα γινόταν ο κινητήρας της
επανάστασης στην περιοχή.
 Η θέση αυτή, που συγκρουόταν άμεσα με τον ελληνικό εθνικισμό,
δυσκόλεψε σημαντικά την ανάπτυξη του κομμουνιστικού
κινήματος στην Ελλάδα.

Άλλα αριστερά κόμματα

 Δίπλα στο ΚΚΕ υπήρχαν τα σοσιαλιστικά κόμματα.
Το μικρό Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδας είχε στενές
διασυνδέσεις με την εξουσία. Υπήρχαν επίσης το
κόμμα του Παπαναστασίου που επιδίωκε την
αγροτική μεταρρύθμιση, και το Αγροτικό Κόμμα,
που είχε αριστερό προσανατολισμό.
 Το Σοσιαλιστικό Κόμμα είχε επιρροή στα μέλη της
«εργατικής αριστοκρατίας», όπως οι
σιδηροδρομικοί που ήταν από τους πιο
μορφωμένους και καλύτερα οργανωμένους και
αμειβόμενους εργάτες της εποχής.

Άλλα αριστερά κόμματα (2)
 Το κόμμα του Παπαναστασίου, μολονότι
υβριδικό, θεωρούνταν από τους αστούς σαν
ένα ακραίο μεν αλλά πάντως αστικό κόμμα,
ενώ τα άλλα τρία θεωρούνταν ταξικά
κόμματα και έμεναν αποκλεισμένα από την
επίσημη πολιτική. Ωστόσο το Αγροτοεργατικό
Κόμμα ανέπτυξε σημαντικές μαζικές
οργανώσεις στη βόρεια Ελλάδα.
 Ο Παπαναστασίου πεθαίνει τον Νοέμβρη του
1936, στη δικτατορία του Μεταξά.
Η αριστερά στο Μεσοπόλεμο

 Όλες αυτές οι εξελίξεις του ελληνικού σοσιαλιστικού
κινήματος του Μεσοπολέμου αποτελούν παρακαταθήκη
για τη δημιουργία του ΕΑΜ στην Κατοχή.
 Στη διάρκεια του Μεσοπολέμου η εξουσία προσπαθεί να
επιβάλει κοινωνική στασιμότητα. Το κράτος του 1922 είναι
άλλης φύσης από το μικρό ελληνικό βασίλειο το 1821. Το
νέο ελληνικό κράτος έχει πολύ αντεργατική πολιτική, με
αποτέλεσμα το βιοτικό επίπεδο των εργατών να μη
βελτιωθεί από το 1920 έως το 1940, παρά τη μεγάλη
δημιουργία κεφαλαίου και τη συνεχή άνοδο της
παραγωγής.
 Την ίδια περίοδο έχουμε σοβαρή βελτίωση της θέσης των
αγροτών, χάρη σε πετυχημένη δράση της αριστεράς και σε
διαρκείς αγώνες των ίδιων.
Κατοχή (1941-1944)
 Επί Κατοχής η ελληνική αστική τάξη
συνεργάζεται με τους Γερμανούς, Ιταλούς και
Βούλγαρους φασίστες κατακτητές, με εξαίρεση
ένα τμήμα της που έχει διαφύγει στη Μέση
Ανατολή και συνεργάζεται με τους Βρετανούς.
 Τα λαϊκά στρώματα στην πόλη εξαθλιώνονται. Η
σχέση πόλης – υπαίθρου αντιστρέφεται στη
Κατοχή, με τους αγρότες παραγωγούς που
μπορούσαν να εμπορευτούν το πλεόνασμά τους
να εκμεταλλεύονται τον αστικό πληθυσμό μέσω
δικτύων μαύρης αγοράς.

Ε.Α.Μ. και ΕΛ.Α.Σ.

 Η αριστερά βγαίνει μπροστά και εξαπλώνεται μαζικά
στο πληθυσμό για πρώτη φορά χάρη στην οργάνωση
της αντίστασης. Ο ΕΛΑΣ είναι η κυριότερη ένοπλη
αντιστασιακή οργάνωση. Δίπλα του Εθνικό
Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) σιγά σιγά φτιάχνει
ένα πρόπλασμα κράτους σε αντιπαράθεση με το
κατοχικό κράτος των συνεργατών.
 Στο ΕΑΜ συμμετέχουν τα μέλη του ΚΚΕ, αλλά δεν το
ελέγχουν. Είναι μια πλατιά συμμαχία που έχει
πρωταρχικό στόχο την επιβίωση του λαού και
οργανώνει την αυτοάμυνά του σε επίπεδο βάσης. Στο
ΕΑΜ συμμετείχε και το Αγροτικό Κόμμα.
Το κίνημα του ΕΑΜ
 Την εποχή της απελευθέρωσης η πλειοψηφία της
κοινωνίας, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις,
υποστηρίζει το ΕΑΜ.
 Το ΕΑΜ επίσης δίνει φωνή στις γυναίκες, οι οποίες με
τη μαζική στράτευσή τους μπαίνουν για πρώτη φορά
στο δημόσιο πολιτικό χώρο και ακόμη και στον
ιδιωτικό τους χώρο κινούνται σύντομα προς την
απελευθέρωσή τους.
 Για να αντιμετωπίσουν το κίνημα του ΕΑΜ, που
απειλούσε άμεσα και απροκάλυπτα τα συμφέροντά
τους, οι καπιταλιστές εξαπέλυσαν τον Εμφύλιο
Πόλεμο.

Μετά την απελευθέρωση

 Η ηγεσία του ΕΑΜ δεν είχε σαφή τοποθέτηση για το τι θα έκανε
μετά την απελευθέρωση. Δεν μπορούσε να αποφασίσει αν
έπρεπε να συνδιαλλαγεί με τους Βρετανούς ή να τους
αντιμετωπίσει και αυτούς σαν εχθρούς και κατακτητές.
 Η Ελλάδα ήταν κρίσιμης γεωστρατηγικής σημασίας για τη
Βρετανία. Στις συμφωνίες κορυφής με τον Στάλιν, ο Τσόρτσιλ
είχε επιμείνει να ενταχθεί η Ελλάδα στη βρετανική ζώνη
επιρροής. Ο Στάλιν απέτρεψε την ελληνική ηγεσία του ΚΚΕ από
το να κινηθούν επαναστατικά κι ενάντια στους Βρετανούς.
 Έχουμε ωστόσο παραδείγματα κομμουνιστικών κινημάτων που
πέτυχαν να νικήσουν χωρίς αξιόλογη στήριξη της ΕΣΣΔ.
Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα της Γιουγκοσλαβίας και
της Αλβανίας, όπου τα ΚΚ πήραν την εξουσία
απελευθερώνοντας μόνα τους τις χώρες τους από τους
φασίστες και τους κατακτητές.

Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος
 Τον Δεκέμβρη του 1944 με βρετανική πρωτοβουλία
ξεκινά η Μάχη της Αθήνας (Δεκεμβριανά), στην οποία
η αριστερά ηττάται από τις δυνάμεις των
ταγματασφαλιτών (δωσίλογα σώματα που είχαν
φτιάξει οι Γερμανοί στην Κατοχή) και τον βρετανικό
στρατό.
 Η αριστερά παραδέχεται την ήττα της υπογράφοντας
τη Συνθήκη της Βάρκιζας. Ακολουθεί μια διετία (1945-
46) Λευκής Τρομοκρατίας, όπου φασιστικές ομάδες
όπως η «ομάδα Χ» με τη συνεργεία των κρατικών
αρχών και των καπιταλιστών καταδιώκουν και
σκοτώνουν μαζικά αριστερούς. Η αριστερά αντιδρά
και το 1947 η σύγκρουση κλιμακώνεται.
Δεύτερη φάση του εμφυλίου

(1947-49)
 Το 1947 οι ΗΠΑ εμπλέκονται στρατιωτικά και οικονομικά
στις εξελίξεις των ευρωπαϊκών χωρών διακηρύσσοντας το
Δόγμα Τρούμαν (ανάσχεση του κομμουνισμού) και
εγκαινιάζοντας το Σχέδιο Μάρσαλ (οικονομική βοήθεια
στους καπιταλιστές για να σταθεροποιήσουν τα
φιλοαμερικανικά καθεστώτα στη Δυτική Ευρώπη).
 Με την αμερικανική στρατιωτική, οικονομική και πολιτική
βοήθεια το καθεστώς νικά την ελληνική αριστερά το
καλοκαίρι του 1949. Ακολουθεί η συντριβή της αριστεράς,
με μεγάλο μέρος των μαχητών της να φεύγουν στο
εξωτερικό, κυρίως στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης,
ενώ όσοι έμειναν πίσω έγιναν πολίτες β’ κατηγορίας που
δεν απολάμβαναν βασικά δικαιώματα και καταδιώκονταν
ασταμάτητα από το κράτος.

1950 - 1967
 Στην Ελλάδα ο πολιτικός έλεγχος βρίσκεται μετά το 1949 στα χέρια
της μοναρχίας (που έχει επανέλθει μολονότι λαομίσητη), του
στρατού και της αμερικανικής πρεσβείας. Ο τέταρτος, και λιγότερο
ισχυρός, στύλος της εξουσίας είναι το κοινοβούλιο, που έδινε στο
καθεστώς μια δημοκρατική επίφαση.
 Η κατάσταση αυτή διατηρείται όλη τη περίοδο της ανοικοδόμησης
(1950-60), όπου διαμορφώνονται οι νέες οικονομικές και
πολιτικές ελίτ («τζάκια») που ελέγχουν την εξουσία.
 Το 1965 ξεσπούν τα Ιουλιανά, μαζικές λαϊκές κινητοποιήσεις που
αποσταθεροποιούν το καθεστώς.
 Το πλέγμα εξουσίας απαντά στην αποσταθεροποίηση
επιβάλλοντας στρατιωτική δικτατορία το 1967, με τη βοήθεια των
ΗΠΑ.
Τα γεγονότα της Κύπρου

 Ο Γεώργιος Γρίβας, αρχηγός της φασιστικής «ομάδας Χ»
που είχε περιθωριοποιηθεί στην Ελλάδα της
«ανοικοδόμησης», ξεκινά στην Κύπρο την οργάνωση ΕΟΚΑ
που επιδιώκει να στήσει ένα ακροδεξιό καθεστώς
ανάλογο με αυτό της Ελλάδας. Η ΕΟΚΑ δηλώνει υπέρ της
ανεξαρτησίας της Κύπρου από τη Βρετανία, αλλά κατά
βάση σκοτώνει αριστερούς και τουρκοκύπριους.
 Η Κύπρος εξακολουθούσε να είναι βρετανική αποικία
στρατηγικής σημασίας.
 Η τουρκική κυβέρνηση με αφορμή τα αντιτουρκικά
πογκρόμ της ΕΟΚΑ εξαπέλυσε πογκρόμ εναντίων των
Ελλήνων στη Τουρκία και αφάνισε τους ρωμιούς της
Κωνσταντινούπολης, που σχεδόν όλοι τους αναγκάστηκαν
να έρθουν πρόσφυγες στην Ελλάδα.
Τα γεγονότα της Κύπρου (2)
 Πρώτος πρωθυπουργός της Κύπρου έγινε ο αρχιεπίσκοπος
Μακάριος, ο οποίος συμφωνούσε πολιτικά με τον Γρίβα και επιδίωκε
να κατοχυρώσει καθεστώς απαρτχάιντ σε βάρος των τουρκοκυπρίων.
 Οι τουρκοκύπριοι οχυρώθηκαν για να αντιμετωπίσουν τις επιθέσεις
εναντίον τους σε τομείς του νησιού που έπειτα κατέλαβε κι επέκτεινε
ο τουρκικός στρατός το 1974, οδηγώντας στη διχοτόμηση του νησιού.
 Η ΕΟΚΑ Β οργανώθηκε εναντίον του Μακάριου από την ελληνική
ακροδεξιά, και επιχείρησε στρατιωτικό πραξικόπημα τον Ιούλιο του
1974 με την έγκριση των ΗΠΑ. Δεν κατάφερε όμως να σκοτώσει το
Μακάριο, που διέφυγε.
 Σε απάντηση στο πραξικόπημα, η Τουρκία εισβάλλει στο νησί, και
πάλι με την έγκριση των ΗΠΑ, και καταλαμβάνει το βόρειο τμήμα του.

Μεταπολίτευση
 Η κυπριακή καταστροφή γίνεται όμως η ταφόπλακα
του χουντικού καθεστώτος στην Ελλάδα, καθώς ο
στρατός έχει διαλυθεί και ο λαός έχει οπλιστεί.
 Ακολουθεί ένας σχετικός εκδημοκρατισμός: ο
χουντικός στρατηγός Γκιζίκης καλεί τον Καραμανλή να
επιστρέψει από το Παρίσι για ν' αναλάβει τη
διαδικασία της «αποχουντοποίησης».
 Ακολουθεί η περίοδος της Μεταπολίτευσης, που
σημαίνει 35 χρόνια πολιτικής σταθερότητας για την
Ελλάδα (1974-2010 περίπου). Στη περίοδο αυτή
έχουμε τεράστια συσσώρευση πλούτου κι εξουσίας
στα χέρια της οικονομικής ελίτ.

Κρίση και αποσταθεροποίηση
(2010 - )
 Από το 2010 μέχρι σήμερα έχουμε συνθήκες
πολιτικής αποσταθεροποίησης.
 Η Ελλάδα μπαίνει σε καθεστώς οικονομικής
επιτήρησης από το Διεθνές Νομισματικό
Ταμείο, την Ευρωπαϊκή Ένωση και την
Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα.
 Παράλληλα, κοινωνικά κινήματα που ξεσπάνε
ενάντια στη πολιτική λιτότητας αναδεικνύουν
την αριστερά σε πρώτη δύναμη εκλογικά.

Η ελληνική αριστερά σήμερα

Η ηγεσία της αριστεράς παρουσιάζει σήμερα
αντίστοιχη αναποφασιστικότητα με το '44, που
δεν είχε ξεκάθαρη θέση απέναντι στους
Βρετανούς. Η ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ δεν παίρνει
ξεκάθαρη θέση απέναντι στη δικτατορία των
ανεξέλεγκτων θεσμών της ΕΕ και της ΕΚΤ, αλλά
προσπαθεί να προσεταιρισθεί εκλογικά τα
μεσοστρώματα που αποτελούσαν τη πολιτική
βάση του δικομματισμού στη μεταπολίτευση. Η
στάση αυτή αφήνει περιθώρια στην ακροδεξιά να
παρουσιάζεται ως αντισυστημική δύναμη.

Ο Σοσιαλισμός Στην Ελλάδα Του 20ου Αιώνα Σπύρος Μαρκέτος ΑΠΘ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Ο Σοσιαλισμός Στην Ελλάδα Του 20ου Αιώνα Σπύρος Μαρκέτος ΑΠΘ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ο Σοσιαλισμός Στην Ελλάδα Του 20ου Αιώνα Σπύρος Μαρκέτος ΑΠΘ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Σπύρος Μαρκέτος, Επίκουρος Καθηγητής

Ενότητα 1η: Τα πρώτα βήματα

1. Λόγοι της καθυστερημένης

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Η Ευρώπη το 19ο αιώνα

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Επτάνησα: 1ο σοσιαλιστικό κίνημα

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Το αναρχικό κίνημα το 19ο αιώνα

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Τα πρώτα βήματα του σοσιαλισμού

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Διανοητικές ρίζες του σοσιαλισμού

Προ-σοσιαλιστικές ιδέες στον

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Νορμπέρτο Μπόμπιο (1909 – 2004)

• Καθηγητής πολιτικής φιλοσοφίας του

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Ισότητα και κοινωνικές ανάγκες

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Ενότητα 2η: Σοσιαλισμός και

1. Ορισμός του σοσιαλισμού

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Πολιτειακός Ριζοσπαστισμός (2)

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Σχετικά με τη φύση του «υπαρκτού

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Φεντεραλισμός και Αναρχισμός

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Εργάτες και Αγρότες

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Φιλελευθερισμός και εργατικές

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

Ενότητα 3η: Η νέα Αριστερά και

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα

 Η Αριστερά πήρε το όνομά της, ως πολιτικός

Νορμπέρτο Μπόμπιο (1909-2004)

Ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα