ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Σημειωσεις
Πανεπιστημιο Πελοποννησου
Οι απαρχές της ελληνικής φιλοσοφίας
και οι μορφές της

• Παραδοσιακή άποψη: το σημαντικότερο γεγονός στην

ιστορία του αρχαίου πολιτισμού υπήρξε η μετάβαση από
ος ος
το μύθο στο λόγο (6 -5 αι.) Προϋποθέτει υπέρβαση
θρησκευτικών, ποιητικών και λοιπών «ανορθόλογων»
τρόπων σκέψης και επικράτηση του ορθολογισμού

• ΟΜΩΣ αυτή η εικόνα φαίνεται εν τέλει απλουστευτική,

αν όχι ανακριβής
• Μῦθος: ευρύ σύνολο αφηγήσεων που γεννήθηκαν και
διαμορφώθηκαν στους κόλπους της αρχαϊκής κοινωνίας
• Η ποιητική μορφή διευκόλυνε την απομνημόνευση και την
απαγγελία
• Μύθοι: προέρχονται από τη συλλογική γνώση μιας
κοινωνίας (στην περίπτωσή μας της αρχαϊκής)
• Havelock: ομηρικά έπη «η εγκυκλοπαίδεια της φυλής των
Ιώνων»
• Απαντήσεις στα θεμελιώδη προβλήματα της εποχής –

καθοριστική λειτουργία του μυθικού κόσμου για τον

άνθρωπο της αρχαϊκής περιόδου
• Όχι Βίβλος ή Κοράνι με την έννοια της αποκάλυψης –

Όμηρος και Ησίοδος θρησκευτικά στοιχεία και πρακτικές

γνώσεις
• Οι μυθικές αφηγήσεις συνιστούσαν μια κληρονομιά
γνώσεων και αντιλήψεων, καθώς και μια συλλογική
μνήμη προσαρμοσμένη στις ανάγκες του περιβάλλοντος
• Προοδευτική κρίση του κόσμου του μύθου όταν οι ίδιες οι
ανάγκες των κοινωνιών του 6ου και 5ου αι. δεν βρίσκουν
τις απαντήσεις ικανοποιητικές
• 5ος αι. Νέες μορφές γνώσης κλυδωνίζουν τον κόσμο του
μύθου, αλλά δεν τον καταργούν
• Ο μύθος επηρεάζει τον πολιτισμό και τη συλλογική
συνείδηση των Ελλήνων
• Όπως ο μύθος δεν ήταν εντελώς «άλογος» έτσι και ο
ελληνικός πολιτισμός δεν ήταν ποτέ εντελώς
«ορθολογικός»
• Παρά ταύτα, κατά την περίοδο αυτή μεταβολές μεγίστης
σημασίας για την ιστορία του πνεύματος
• ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΗ ΟΛΩΝ: ΓΕΝΝΗΣΗ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ
• Παλαιά διαμάχη ποίησης – φιλοσοφίας για διανοητική,
πολιτιστική και ηθική κυριαρχία και βεβαίως για την
εκπαίδευση των νέων
• Φιλοσοφικός ορθολογισμός
• Αρχικά το περιεχόμενο των λόγων των πρώτων σοφῶν δεν
διαφέρει πολύ από τους μύθους (Ιωνία, Μεγάλη Ελλάδα,
Σικελία) Μιλούν για προέλευση του κόσμου και των θεών,
ψυχή μετά το θάνατο ΟΜΩΣ διαφέρει η μορφή του
φιλοσοφικού λόγου και ο στόχος του
• Φιλοσοφικός λόγος: δημόσιος λόγος που επιζητεί
συναίνεση, προϋποθέτει δυνατότητα αντίλογου και
ανταπάντησης, θεωρεί αναγκαίους τους κανόνες και την
επιχειρηματολογία
• Παρμενίδης: η φιλοσοφική γνώση είναι μεν θεία
αποκάλυψη και απευθύνεται στους μυημένους, αλλά
υπάρχει λογική επιχειρηματολογία με καθολική και
αδιαμφισβήτητη ισχύ
• Αναζήτηση κριτηρίων ικανών να ξεχωρίζουν τις αληθείς
και τις ψευδείς γνώσεις και με καθολικό κύρος
• Η σοφία αντικαθίσταται από τη φιλοσοφία
• Δύο τομείς: έρευνα υπαρχουσών γνώσεων και
προϋποθέσεών τους και έρευνα των αξιών που
καθοδηγούν την ανθρώπινη συμπεριφορά
• Αλήθεια
• Α) στερητικό α+λήθη
• Β) στερητικό α+λανθάνω
• Πλάτων –Αριστοτέλης: με βάση τη δεύτερη ετυμολογία
αλήθεια είναι το αντικείμενο της θεωρίας (θέασης). Ως
ιερή αντιδιαστέλλεται προς τις κατώτερες μορφές γνώσης
(εμπειρία). Οδηγούμαστε στην ἐπιστήμην που
αντιδιαστέλλεται προς την δόξαν
• Αφετηρία της ελληνικής φιλοσοφίας συμπίπτει με την
απάντηση του Παρμενίδη σε σχέση με το τι είναι αληθής
λόγος
• Αληθής λόγος είναι αυτός που βεβαιώνει την ύπαρξη του
όντος, ο λόγος που ανάγεται στην πλέον ισχυρή και λογική
μορφή ταυτολογίας
• Ταυτολογία (συμπίπτουν υποκείμενο και κατηγορούμενο)
π.χ. Σωκράτης ἐστι σοφός
• Εἶναι (πραγματικότητα νοούμενο ως ενιαίο όλο): το
μοναδικό περιεχόμενο, το οποίο μπορεί να πάρει μια
αληθής απόφανση
• Η λογική ταυτολογία μετατρέπεται σε οντολογία. Κάθε
άλλο είδος λόγου είναι ψευδές και απατηλό
• Η ελληνική φιλοσοφία δεν θα εγκαταλείψει ποτέ την
παρμενίδειο αρχή ότι μοναδική πηγή της αλήθειας είναι ο
λόγος ή νοῦς (καθαρή μορφή ορθολογικής σκέψης)
• Σοφιστές: αντιτάσσουν στην παρμενίδειο λογική την
αἴσθησιν
• Όραση, αφή , ακοή θα ενσωματωθούν μετά στον λογισμόν
ΟΜΩΣ τα δεδομένα των αισθήσεων μπορεί να είναι
απατηλά και υποκειμενικά
• 5ος -4ος αι: διαφορετικές απαντήσεις για αυτά τα
ζητήματα
• Σοφιστές: ρητορική - αισθητηριακή εμπειρία -
υποκειμενικότητα - σχετικότητα
• Πλάτων: αδύνατη η θεμελίωση γνώσης με καθολική ισχύ
με αυτόν τον τρόπο. Επιστροφή στο λογικό τύπο του
Παρμενίδη ΑΛΛΑ όχι για να αναφερθούμε στο μοναδικό
εἶναι αλλά στην ποικιλία των όντων που συνθέτουν την
πραγματικότητα
• Ὄντα: ἰδέες και όχι αισθητά όντα
• Πρότυπο πλατωνικής σύλληψης: μαθηματικά, γεωμετρία
• Πλάτων: διχοτομία μεταξύ ιδεατού και υλικού κόσμου
• Αριστοτέλης: απόρριψη πλατωνικού κόσμου
• «Επιστημονική φιλοσοφία» Δύο επίπεδα αλήθειας:
γλωσσική μορφή (συλλογιστική απόδειξη, αναλυτική
αλήθεια) και πραγματική ή εμπειρική αλήθεια
(παρατήρηση –επαγωγή)
• Ελληνιστική φιλοσοφία: σε γενικές γραμμές σε
αριστοτελικό πλαίσιο. Οι αρχές της απόδειξης πρέπει να
χαρακτηρίζονται από ἐνάργεια (προφάνεια), που πηγάζει
από δύο πηγές: λογική (Ευκλείδης) και αισθήσεις (Στωικοί
–Επικουρειοι)
• Σκεπτικοί από τον Πύρρωνα (4ος αι. π.Χ.) έως Σέξτο
Εμπειρικό (2ος αι. μ.Χ.) Δεν αμφισβητούν την άμεση
αλήθεια των αισθητηριακών δεδομένων αλλά τη
δυνατότητά μας να οικοδομήσουμε θεωρίες καθολικής
ισχύος με βάση αυτήν
• Απόδειξη η ύπαρξη ποικίλων φιλοσοφικών σχολών
• Νεοπλατωνικοί Επιστροφή στον Πλάτωνα αλλά ο κόσμος
των ἰδεῶν αποτελεί απορροή ή προβολή του θείου, της
μοναδικής και ενιαίας πραγματικότητας (ἄφατον καὶ
ἄρρητον Ἕν)
• Σύμπτωση θεότητας και αλήθειας
Στοιχεία αριστοτελικά, στωικά αλλά και μυστικιστικά
(ορφισμός, θεουργία, Πυθαγόρειοι)
• Πέραν της αλήθειας υπάρχουν οι αξίες
• Σωτηρία της ψυχής
• Μυθικο-θρησκευτική παράδοση (ορφική) ότι στον
άνθρωπο υπάρχει στοιχείο θεϊκής προέλευσης, η ψυχή
• Εμπεδοκλής, Πυθαγόρειοι: η ψυχή καταδικάστηκε να
συνυπάρχει με το σώμα. Άρα απαραίτητη η κάθαρσις για
 να επιστρέψει η ψυχή μετά το θάνατο στον κόσμο του
θείου και να κατακτήσει την ευτυχία
• Σόλων μέχρι Σωκράτη: δικαιοσύνη και αρετή η
ικανότητα του ατόμου να συνεργάζεται, να περιστέλλει
την τάση του να εξουσιάζει με σκοπό το κοινό όφελος
• Νόμος της πόλεως – ευημερία του καλού πολίτη εξαρτάται
από την αντίστοιχη της πόλεως
• Πλάτων: εντυπωσιακή σύνθεση ηθικής έμφασης στην
ψυχή και στην πόλη και το νόμο
• Ψυχή και πόλη αποτελούνται από διαφορετικά μέρη, τα
οποία, όμως, μπορούν να συνεργάζονται αρμονικά
• Σεβασμός της φυσικής ιεραρχίας των μερών, εξουσία νου,
κυβέρνηση από φιλοσόφους
• Ευτυχία: σύσταση της ιδανικής πόλης και ζωή στα πλαίσιά
της
• Η ψυχή είναι αθάνατη, άρα περισσότερη ευτυχία στη
μεταθανάτια ζωή
• Αριστοτέλης: απομακρύνεται από προοπτική αθανασίας
με αμοιβές και τιμωρίες
• Γήινη θεώρηση της δικαιοσύνης και της ευτυχίας
• Δύο τρόποι βίου κατά Αριστοτέλη:
α) πολίτης και καλός οικογενειάρχης (ανδρεία,
σωφροσύνη, δικαιοσύνη) - άρα πρότυπο
β) φιλόσοφος, που δεν ασχολείται με τα κοινά αλλά
αφοσιώνεται στην καθαρά θεωρητική γνώση (vita
contemplativa)
• Ισορροπία ανάμεσα στους δύο τρόπους βίου στα πλαίσια
της πόλεως –κράτους (ιδανικός πολιτειακός σχηματισμός)
• Ισορροπία του Αριστοτέλη διαταράχθηκε κατά την
Ελληνιστική Εποχή
• Στωικοί και Επικούρειοι δεν μιλούν για φιλόσοφον αλλά
για σοφόν (προικισμένος με όλες τις αρετές και όλη τη
σοφία) Ζει όχι τόσο στην κοινωνία όσο μέσα στη σχολή
του (Στοά, Κήπος)
• Όλοι οι υπόλοιποι άνθρωποι ζουν στην άγνοια, τη
διαφθορά και τη δυστυχία
• Νεοπλατωνικοί: θεουργία, μυστικισμός, ένωση με το
θείον
• Η φιλοσοφία τρόπος ζωής καθ’ όλη τη διάρκεια της
αρχαιότητας
 Κοινωνία και Πολιτισμός στην Ελλάδα
(7ος αι. π.Χ.-5ος αι. π.Χ.)
• 11ος αι π.Χ.: κατάρρευση κέντρων μυκηναϊκού πολιτισμού.
Ποικίλες αιτίες (επιδρομές λαών της θάλασσας, Δωριέων)

• Συνέπεια: μετανάστευση Ιώνων από την αρχική τους κοιτίδα στη

Μικρά Ασία

• Στην κυρίως Ελλάδα «Σκοτεινοί χρόνοι»: 11ος – 8ος αι. Όχι ενιαία
κοινωνική οργάνωση – χωριά γύρω από ένα παλάτι

• Οι επήλυδες Ίωνες αναπαρήγαγαν μορφές οργάνωσης, τις οποίες

βρήκαν

• 8ος-7ος αι: σειρά οικονομικών και τεχνολογικών καινοτομιών από

Ανατολή σε Ελλάδα δια μέσου της Ιωνίας. Συνέπεια: κοινωνικές
αλλαγές

• Αλλαγές στην τεχνολογία εξόρυξης και επεξεργασίας του σιδήρου

(όχι πια ορείχαλκος)

• Ακόμη και κοινότητες μη ενσωματωμένες σε μεγάλα πολιτικά

μορφώματα καλύπτουν τις ανάγκες τους σε γεωργικά εργαλεία και
όπλα

• Παράδειγμα: Ησίοδος (τέλη 8ου αι.)

• Κοπή μεταλλικού νομίσματος – ανάπτυξη διεθνών συναλλαγών

• Δημιουργία πόλεως (από αγροτικές κοινότητες μετασχηματίζονται

σε πόλεις με μικτή οικονομία)

• Αριστοκρατία –μεγάλες οικογένειες - έλεγχος συναλλαγών γύρω

από το λιμάνι και την αγορά

• Απαραίτητα ανάμιξη αριστοκρατών στη νομισματική οικονομία

• Ακρόπολις – θρησκευτική, πολιτική και στρατιωτική υπόσταση

Αγορά – εισαγωγείς, εξαγωγείς, μικροπωλητές, γεωργοί, τεχνίτες,

μέτοικοι. Εν τέλει σχηματίζεται ο αστικός δήμος
• Αλφαβητική γραφή – Φοινίκη (8ος-7ος αι. π.Χ.) Συστηματική της
διδασκαλία μόλις 5ο αι., όμως: η πιο απλουστευμένη γραφή
άλλαξε τον κόσμο

• Ιδεογράμματα, συλλαβογράμματα καθιστούσαν τη γραφή

προνόμιο ιερατείου και γραφειοκρατών ΟΧΙ ΠΛΕΟΝ Μετά από 3
σκοτεινούς αιώνες (καλύτερα: αιώνες προφορικότητας) η γραφή
συντελεί στη διάδοση του υπάρχοντος πολιτισμού αλλά ενός νέου
(νόμοι πόλης και αγοράς, επαγγελματικά εγχειρίδια, ταξιδιωτικές
αναφορές)

• Η γραφή διευκόλυνε την εκλαΐκευση και τον μερικό

εκδημοκρατισμό του αρχαιοελληνικού κόσμου

• Αριστοκρατία vs Δήμος – Ακρόπολις vs Αγορά

• Η αριστοκρατία δεν ηττήθηκε ποτέ κατά κράτος – παρά ταύτα ο

δήμος εμφανίζει τάσεις υπεροχής (Ρόλος αστικής τάξης – φτωχών
πολιτών)

• Κορύφωση έντασης: δεύτερο μισό 5ου αι. Αρχές 4ου αι. μετά τον
Πελοποννησιακό Πόλεμο και η αντιπαράθεση είναι άλυτη

• Πολιτισμός του ναού (Πυθαγόρας, Παρμενίδης, Ηράκλειτος) vs

Πολιτισμός της αγοράς (Μίλητος 6ου αι., Αθήνα 5ου αι.)
Αλληλεξάρτηση και αντιπαράθεση

• Ποιητική παραγωγή – φορέας κυρίαρχων ιδεολογικών ρευμάτων

(αοιδοί, ραψωδοί, τραγικοί και κωμικοί ποιητές)
 ΙΩΝΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ (Η ιωνική σκέψη

του 6ου και 5ου αι. π.Χ )

• 6ος αι. Ιωνία (π.χ. Μίλητος, Κολοφών): ανάδυση νέου πολιτισμού, στον οποίο
η συλλογική γνώση και το σύνολο των απαντήσεων στα προβλήματα της
κοινωνίας δεν απαντώνται από τους μύθους

• Η γραφή επιτρέπει τη σύνταξη έργων, τα οποία δεν έχουν την αμεσότητα και
το συναισθηματισμό της προφορικής παράδοσης, όμως κερδίζουν σε
ευκρίνεια, τάξη και εννοιολογική αυστηρότητα

• Προκύπτει λοιπόν νέο είδος επικοινωνίας, που είναι πιο εξατομικευμένο και
πιο αντικειμενικό

• Απαντήσεις σε δύο προβλήματα:

• α) Όσα αφορούν την γνωστική αλλά και πρακτική πρόσληψη του φυσικού
περιβάλλοντος εκ μέρους του ανθρώπου της πόλης

• Β) Εκείνα που αφορούν τη θέση του ανθρώπου στα πλαίσια των

ηθικοπολιτικών αξιών, της μυθικοθρησκευτικής παράδοσης και των
ιδεολογιών σχετικά με τον προορισμό του ανθρώπου

• Σημαντική καμπή: αναθεωρούνται οι απόψεις για τον κόσμο

• ΠΡΟΣΟΧΗ: Ο Vegetti (σελ. 42) υποστηρίζει ότι οι Θαλής, Αναξίμανδρος,

Αναξιμένης, Εκαταίος και Ξενοφάνης (Ίωνες) δεν υπήρξαν φιλοσοφοι με τη
στενή έννοια του όρου. Αντίθετα, θεωρεί φιλοσόφους τους Πυθαγόρα και
Παρμενίδη (Μεγάλη Ελλάδα)

• ΟΜΩΣ: ΟΙ Ίωνες ήταν φιλόσοφοι, απλώς δεν κάλυψαν όλα τα πεδία της
φιλοσοφίας, αλλά μόνον τη φυσική φιλοσοφία ΕΠΟΜΕΝΩΣ ΗΤΑΝ
ΦΥΣΙΚΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ

• Οι θεοί, η φύση και η γνώση: ως προβλήματα δεν προϋπήρχαν της

προσπάθειας να επιλυθούν, αλλά αναδύονται ως ερωτήματα ταυτόχρονα με
τον ορθολογισμό

• Για τις οργανωμένες γύρω από τα ανάκτορα αγροτικές κοινωνίες η φύση του
θείου δεν αποτελεί πρόβλημα. Το φυσικό περιβάλλον γίνεται αντιληπτό ως
σύνολο φαινομένων και δυνάμεων ανεξάρτητων από την ανθρώπινη βούληση,
ενώ το θείο ισοδυναμεί με την ύπαρξη πλήθους θεών και τη λατρεία τους

• Ρήξη ανάμεσα στην πόλη και τη φύση: Ιωνία 7ου και 6ου αι. π.Χ.

• Ανάπτυξη πόλεων με τείχη - τεχνητό περιβάλλον - κόβεται ο ομφάλιος λώρος

που συνέδεε τον άνθρωπο με την ύπαιθρο
1
• Η εμπειρία διχοτομείται σε «εσωτερική» και «εξωτερική», «ανθρώπινη» και
«φυσική»

• Η κατάσταση αυτή εντάθηκε στη συνέχεια, όταν στην πόλη αναπτύχθηκε

σειρά τεχνικών δραστηριοτήτων άσχετων με τη γεωργία (τεχνικές
ναυσιπλοΐας, μεταλλουργία)

• Πλάι στο πρόβλημα της φύσης τίθεται το πρόβλημα του θείου

• Αριστοκρατική κοινωνία: ιερατείο, κληρονομικός θεματοφύλακας του

καθεστώτος που διέπει τους ναούς και βάσει του οποίου ερμηνεύεται η θεία
βούληση

• Αποδυνάμωση παλαιάς αριστοκρατικής-ιερατικής τάξης – ενίσχυση νέων

κοινωνικών στρωμάτων- αντικατάσταση ιδεολογικού υποβάθρου κοινωνικής
και πολιτικής εξουσίας

• Οι Ίωνες φιλόσοφοι συλλαμβάνουν το θείο ως ενιαίο πρόβλημα, παρά τα

πολλά ονόματά του,τους τόπους λατρείας και το ιερατείο

• Το θείο αποσπάται από το ναό και το τελετουργικό τυπικό, ο χώρος του ναού
απομυθοποιείται ΑΛΛΑ αυτό δεν σημαίνει αθεΐα

• Συνέπεια: το ρόλο του ιερέα αναλαμβάνει ο σοφός, ενώ η ταύτιση της φύσης
με το θείο της προσδίδει υπέρτατη αξία ως αντικειμένου γνώσης

• Ἀρχαί της φύσης: οι Ίωνες φιλόσοφοι επέλεγαν με την εμπειρία και την
παρατήρηση ομάδα φαινομένων θεμελιώδους σημασίας - Φυσιολόγοι

Ο «εὐμήχανος» Θαλής ο Μιλήσιος

• Πλάτων: Ο Θαλής «εὐμήχανος ἐν τέχναις»

• Φοινικική καταγωγή του Θαλή του Μιλησίου (6ος αι. π.Χ.)

• Σύμβουλος και πρωταγωνιστής γνώσης πρακτικής, μη θρησκευτικής,

ουσιαστικά τεχνολογικής

• Λαμβάνει μαθηματικές έννοιες από Ανατολή και επιλύει πρακτικά

προβλήματα π.χ. απόσταση μεταξύ πλοίων εν πλω, εκλείψεις - Κατά
Αριστοτέλη όχι χωρίς ίδιον όφελος (ελιές)

• Μηχανικές εφαρμογές των γνώσεων: εξέτρεψε την πορεία ενός ποταμού για
να περάσει ο στρατός του Κροίσου

• Θεωρία: δύο τοποθετήσεις

• Α) Τα πάντα, ο φυσικός κόσμος είναι πλήρη θεῶν

2
• Β) Αρχή της φύσης: ὕδωρ

• Σαφείς επιρροές από αρχαίους παραποτάμιους πολιτισμούς Μεσοποταμίας και

Αιγύπτου

• Σε αυτούς η ζωή εξαρτιόταν από τον κύκλο των πλημμυρίδων των ποταμών

• Θαλής εκφραστής ενός ναυτικού πολιτισμού (ιωνικές πόλεις)

• Όλα τα έμβια όντα έλκουν την καταγωγή τους από το νερό

• Οι πληροφορίες έχουν τη σφραγίδα της μεταγενέστερης παράδοσης

• Δεν ίδρυσε σχολή στη Μίλητο ούτε ίδρυσε κάποιο φιλοσοφικό ρεύμα ΟΜΩΣ
πρωτεργάτης ενός νέου τρόπου σκέψης και ενός διαφορετικού τρόπου
σύλληψης και χρήσης της γνώσης

Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος

• Συμπολίτης και λίγο νεώτερος του Θαλή (Μίλητος 610 π.Χ.) Βασικό έργο σε
πεζό λόγο: Περί φύσεως (μόνον ένα απόσπασμα)

• Ασχολήθηκε με όλο το φάσμα των φυσικών επιστημών αλλά και με τα κοινά

• Πρόγραμμα ανασυγκρότησης και γνώσης – πραγματικός δημιουργός της

ιωνικής επιστήμης

• Αφετηρία και εδώ οι άμεσες ανάγκες της πόλης – συλλογή διάσπαρτου υλικού
εμπειρίας και παρουσίαση ενός κόσμου σε τάξη

• Ήθελε να θέσει υπό έλεγχο έννοιες χώρου και χρόνου – επεξεργάστηκε τον
πρώτο στην ιστορία γεωγραφικό χάρτη του κόσμου – τον εμπλούτισε με
στοιχεία εθνολογικά – επενόησε ή μετέφερε από την Ανατολή το ηλιακό
ρολόι , το γνώμονα

• Προέλευση ζωής και δομή του σύμπαντος: οι πρώτες μορφές ζωής

δημιουργήθηκαν στη λάσπη υπό την επίδραση του ήλιου

• Επομένως τα πρώτα βήματα της ζωικής εξέλιξης έλαβαν χώρα σε περιβάλλον

υγρό

• Ο άνθρωπος προήλθε από εξέλιξη υδροβίων όντων που προσαρμόστηκαν στο

περιβάλλον της ξηράς

• ΚΑΜΜΙΑ ΘΕΪΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΣΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

• Κοσμολογικές αντιλήψεις: ο κόσμος ένας μεγάλος καθαρά φυσικός

οργανισμός με απόλυτη τάξη

3
• Γη σταθερά στο κέντρο ενός σφαιρικού σύμπαντος –ακίνητη, ακριβώς λόγω
της θέσης της

• Αρχή του κόσμου: το ἄπειρον

• ἄπειρον: απροσδιόριστη ουσία, από την οποία προήλθαν αέρας, νερό, γη,
φωτιά

• Αντικαθιστά το νερό του Θαλή ως ἀρχή του σύμπαντος – το νερό παραμένει

ως το πρώτο στοιχείο χρονικά

• Άγνωστος ο τρόπος, με τον οποίο ο Αναξίμανδρος αντιλαμβανόταν τη

διαδικασία της εξέλιξης και ανάπτυξης των στοιχείων από την πρώτη ἀρχή -
υποθέτουμε ότι ήταν εμβρυογενετικού τύπου –παράδειγμα η ανάπτυξη ενός
νεοσσού από την αδιαφοροποίητα μάζα του ασπραδιού και του κρόκου – τα
στοιχεία και τα πράγματα του κόσμου γεννιούνται, μεταμορφώνονται,
πεθαίνουν, αλλά υπάρχει ισορροπία των στοιχείων χάρη στην ύπαρξη μιας
άπειρης μάζας πρωτογενούς ουσίας

• Το ἄπειρον ως πρωτογενής ουσία εξασφαλίζει, χάρη στις ανεξάντλητες

γενεσιουργές του δυνάμεις, τη διατήρηση των ισορροπιών ανάμεσα στα
στοιχεία κατά τη διαδικασία μετασχηματισμού και την επαρκή τροφοδοσία
των διαδικασιών με πρώτη ύλη, ώστε ο υλικός κόσμος να ανανεώνεται
σταδιακά

• Εξασφαλίζει επίσης τη δημιουργία νέων κόσμων εξίσου οργανωμένων

• Η πόλις την εποχή του Αναξίμανδρου ανακάλυπτε συνεχώς νέα, διευρυμένα

όρια του κόσμου – ο Αναξίμανδρος μετέτρεψε αυτό το συναίσθημα σε
ιστορία του σύμπαντος

• Στο κέντρο ο σαφώς οριοθετημένος κόσμος (Μίλητος) στην περιφέρεια αλλά

και στη ρίζα των πάντων απόλυτη απροσδιοριστία (που όμως είχε μητρικό
ρόλο σε γέννηση, τροφή, ισορροπία κόσμου)

Εκαταίος ο Μιλήσιος

• Μίλητος, περ. 550-480 π.Χ.

• Με τη βοήθεια γεωμετρικών σχημάτων βελτίωσε και ολοκλήρωσε το χάρτη

του Αναξίμανδρου

• Στην συνέχεια αφοσιώθηκε αποκλειστικά στις Γενεαλογίες

• Προσπάθεια να μπουν σε τάξη η ιστορία της καταγωγής των ανθρώπων και

των πόλεων

4
• Όχι απόρριψη του μύθου εξολοκλήρου – αναλογική ερμηνεία των στοιχείων
του – οι χώροι και οι χρόνοι είναι απολύτως συγκρίσιμοι με αυτούς της
καθημερινής εμπειρίας

• Όπως οργάνωσε το γεωγραφικός χώρο με γεωμετρικές τεχνικές, έτσι έπραξε

και για τον ιστορικό

• ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ

• Όλα τα γεγονότα προσδιορίστηκαν με βάση μιας αυθαίρετα χρονολογημένης

κλίμακας: τη διαδοχή των βασιλέων της Σπάρτης

• Αφήγηση-μαρτυρία Ηροδότου: ανάγκη εξεύρεσης χρημάτων για σημαντική

στρατιωτική αποστολή. Εκαταίος πρότεινε την απαλλοτρίωση της περιουσίας
του ναού των Βραγχιδών και τη ρευστοποίησή της

• Κατά Εκαταίο, το ανάθημα έχει μόνον νομισματική και όχι θρησκευτική

διάσταση

Αναξιμένης ο Μιλήσιος

• Μίλητος, μια γενιά νεώτερος από Αναξίμανδρο

• Τελευταίος από τους μεγάλους φυσιολόγους 6ου αι.

• Έγραψε σε πεζό λόγο –ασχολήθηκε με φυσιολογία και αστρονομία –

επιρροές από Αναξίμανδρο

• Προσπαθεί περισσότερο να εδραιώσει κοσμοείδωλο Αναξίμανδρου παρά να

θεμελιώσει δική του θεωρία

• ΟΜΩΣ: αρχή του κόσμου όχι το ἄπειρον αλλά ο ἀήρ

• Κοσμολογία: αρχή ο ἀήρ, που προσδιορίζεται ευκολότερα από υλική άποψη.

• Ζωογόνος αξία αέρα για οργανισμό - Στοιχείο πολύ συγγενές με αυτό που
εμείς ονομάζουμε ψυχή

• Ενδιαφέρων ο τρόπος, με τον οποίο παράγονται από τον ἀέρα τα στοιχεία και
τα πράγματα του κόσμου

• Πρότυπο όχι εμβρυογενετικό, αλλά μηχανικό

• Διαδικασίες πύκνωσης και αραίωσης

• Παρατήρηση εμπνευσμένη από τον κύκλο του νερού «νερό-ατμός-νερό» και

από παρατήρηση επεξεργασίας υφαντουργικών προϊόντων και τροφίμων

• Κλίμακα βαθμών πυκνότητας της βασικής ουσίας του κόσμου

5
• Διαδικασία πιο απλή και ευσύλληπτη από την αντίστοιχη τοιυ Αναξίμανδρου

• Συγγένεια με Εκαταίο: η φύση, ο χώρος και ο χρόνος υπάγεται σε έναν τόπο

ομοιογενή, μετρήσιμο και άρα ελέγξιμο

Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος

• Ναι μεν ιδρυτής της Ελεατικής σχολής, όμως με βάση το κοινωνικό

περιβάλλον και το πολιτιστικό πλαίσιο ήταν πρωταγωνιστής της ιωνικής
σκέψης του 6ου αι.

• Κολοφών 555 π.Χ. – έζησε 100 χρόνια – μετακόμιζε από τη μια πόλη στην
άλλη κυρίως στον άξονα Σικελίας-Μεγάλης Ελλάδας

• Ελεγείες συμποσιακού και σατιρικού χαρακτήρα, ίσως επικά ποιήματα

(Κολοφῶνος κτίσις, Ἐλέας ἀποικισμός), ίσως ποίημα διδακτικού χαρακτήρα

• Πρώτη κριτική κατά του Ομήρου

• Έγραψε σε λόγο έμμετρο όχι πεζό – Σκοπός του όχι να προσφέρει νέα
επιστημονική σύλληψη του σύμπαντος

• Θαυμασμός για Θαλή, υπέρμαχος του ιωνικού ορθολογισμού

• Συγκρούεται με ιδεολογική επιρροή στην κονωνία των παλαιών ποιητών του

αριστοκρατικού κόσμου (Όμηρος-πολεμική αρετή, Ησίοδος-αξίες αγροτικής
ζωής)

• Απορρίπτει την αυθεντία των εν λόγω ποιητών – αναπτύσσει πολεμική, που

συμβάλλει στη διαμόρφωση νέας συνείδησης πολιτών

• Πρώτος στόχος: ανθρωπομορφισμός παραδοσιακής θρησκείας που απαντάται

σε ομηρικά έπη και ενσαρκώνεται στη λατρεία των τοπικών θεών

Παραδείγματα με βόδια, λιοντάρια, Αιθίοπες, Θράκες

• Ο σεβασμός στο θείο επιβάλλει να σταματήσουμε να το απεικονίζουμε με

ανθρώπινες μορφές και να του αποδίδουμε ανθρώπινα στοιχεία

• Επομένως (αν και δεν διατυπώνεται ρητά): η λατρεία των επιμέρους θεών
στους διάφορους ναούς είναι παντελώς αβάσιμη

• Θείο: ενιαίο, αδιαφοροποίητο και απεριόριστο, άρα συμπίπτει με τον φυσικό

κόσμο και εξαντλείται στη ζωή του τελευταίου

• Επιστημονική έρευνα παίρνει τη θέση της θεϊκής αποκάλυψης

6
• Αν το θείο είναι η φύση, μιλά στους ανθρώπους μόνον σταδιακά με το
πέρασμα των χρόνων και μέσα από ανθρώπινη έρευνα (όχι θεϊκή αποκάλυψη,
μαντεία κλπ.)

• Ανεύρεση θαλασσίων απολιθωμάτων στα βουνά - συνάγεται ότι κάποτε το

νερό κάλυπτε την ξηρά – αυτό αρκεί, δεν έχουμε ανάγκη θεϊκών μηνυμάτων

• Αυτό το νήμα σκέψης ακολουθείται από μεγάλο μέρος διανοητών 5ου αι.: η
γνώση δεν αποκτάται εξ αποκαλύψεως, ούτε ενορατικά, αλλά με επίπονη,
υπομονετική ερευνητική προσπάθεια

• Κριτική των αριστοκρατικών αξιών όχι όπως προβάλλονται στην ποίηση αλλά
όπως ενσαρκώνονται στην κοινωνία

• Ομηρικοί μύθοι παράλογοι, δεν εξασφαλίζουν σε μια πόλη καλούς νόμους

ούτε οικονομικούς πόρους

• Σοφός πιο χρήσιμος από ήρωα, αθλητή ή ιππέα - εικόνα «εὐμήχανου» Θαλή –
αξιοποίηση ιωνικού ορθολογισμού

Αλκμαίων ο Κροτωνιάτης

• 500-428 π.Χ. Γεννήθηκε σε Κλαζομενές

• Αθήνα 463-433 – Δάσκαλος και σύμβουλος του Περικλή- ακροατές του οι

Ιπποκράτης, Σωκράτης, Θουκυδίδης

• 433 δίκη ασεβείας – φυγάδευση από Περικλή – εγκατάσταση στη Λάμψακο

• Μαθηματικά, αστρονομία, βιολογία, ιατρική

• Περί φύσεως –πεζός λόγος – το πρώτο βιβλίο που πουλήθηκε στην αγορά.
Σώζονται αποσπάσματα.

• Πραγματεία για την προοπτική, και ίσως έργα μαθηματικά και ιατρικά

• Ο εγκέφαλος επεξεργάζεται, οργανώνει και προσδίδει γνωστική αξία στα

δεδομένα

• Διάκριση μεταξύ εξωτερικού και εσωτερικού, υποκειμένου και αντικειμένου

• Βιολογική θεμελίωση της ιωνικής διάκριση μεταξύ φύσεως και ανθρώπινης

γνώσεως και πράξεως

• Εμπεδοκλής (5ος αι.) και Αριστοτέλης (4ος αι.) αντίθετα εστίαζαν σε καρδιά,
αίμα και φλέβες ως κέντρα των ψυχικών διεργασιών

7
• Διάκριση μεταξύ αίσθησης και γνώσης και τοποθέτηση της δεύτερης στον
εγκέφαλο σημαίνει αρχή προσπάθειας πρασπέλασης, ερμηνείας,
αποκρυπτογράφήσής του

• Γνώση είναι επίπονη ερευνητική διαδικασία –Ίωνες φυσιολόγοι 5ου αι -

Αναξαγόρας

Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος

• 500-428 π.Χ. Γεννήθηκε σε Κλαζομενές

• Αθήνα 463-433 – Δάσκαλος και σύμβουλος του Περικλή- ακροατές του οι

Ιπποκράτης, Σωκράτης, Θουκυδίδης

• 433 δίκη ασεβείας – φυγάδευση από Περικλή – εγκατάσταση στη Λάμψακο

• Μαθηματικά, αστρονομία, βιολογία, ιατρική

• Περί φύσεως –πεζός λόγος – το πρώτο βιβλίο που πουλήθηκε στην αγορά.
Σώζονται αποσπάσματα.

• Πραγματεία για την προοπτική, και ίσως έργα μαθηματικά και ιατρικά

• Κοσμολογία Αναξαγόρα: κινείται στα πλαίσια της ιωνικής παράδοσης αλλά

την ανανεώνει ουσιαστικά

• Αρχική κατάσταση του σύμπαντος: απόλυτη απροσδιοριστία. Αντίθετα όμως

από προηγούμενους δεν γίνεται λόγος για ένα πρωταρχικό υλικό (στοιχειακή
φυσική αρχή)– εν σπέρματι στο αδιαφοροποίητο υλικό υπάρχουν τα στοιχεία,
τα οποία θα συναρμοσθούν και θα δώσουν σε κάθε πράγμα την ταυτότητά του

• Αντικαθίσταται η ιδέα ενός σύμπαντος που ευθύγραμμα αναπτύσσεται από

κάτι απροσδιόριστο προς κάτι προσδιορισμένο, με την περίπλοκη ιδέα ενός
κόσμου, του οποίου οι ποικίλες φάσεις καθορίζονται από ισορροπίες και
προκαθορισμένες συνδέσεις μεταξύ των στοιχείων.

• Επόμενο να αναρωτηθεί κανείς εάν όλα αυτά συμβαίνουν χάρη σε εξωτερική

οργανωτική αρχή

• Όντως ο Αναξαγόρας απάντησε στο ερώτημα και έθεσε τον Νοῦν ως αρχή της
κοσμικής τάξεως

• Νοῦς: ούτε θεός, ούτε πνεύμα – υλική αρχή, η πιο λεπτή και αραιή απ’ όλες
τις ουσίες –καθαρή από την πολλαπλότητα των σπερμάτων της φύσεως

• Η επίδραση του Νοῦ στον κόσμο δεν έχει χαρακτήρα προνοητικό ή

τελολογικό – απλώς θέτει μια μηχανική διαδικασία σε κίνηση (εδώ ο

8
 Αναξαγόρας δανείστηκε εξηγητικά σχήματα από Αναξίμανδρο και
Αναξιμένη)

• «Πατρική» εξουσία του Νοῦ στη φύση – «Νους» το παρατσούκλι του

Αναξαγόρα

• Ξενοφάνης και Αλκμαίων θεωρούσαν τη γνώση ως ερευνητική διαδικασία και

τον εγκέφαλο ως κεντρικό της όργανο. Ο Αναξαγόρας προχωράει
περισσότερο.

• Σημαντική καινοτομία Αναξαγόρα: πηγές της γνώσης είναι η εμπειρία,

μνήμη, η σοφία και η τεχνική

• Όμως: κατά Αναξαγόρα η γνώση δεν είναι αυτοσκοπός - η γνώση

καταξιώνεται μέσα από την πρακτική εφαρμογή της

• «Ο άνθρωπος είναι το ευφυέστερο ζώο επειδή έχει χέρια»

• Αστρονομία Αναξαγόρα: κανένα θεϊκό στοιχείο

• Ιστορία με μονοκέρατο κριάρι σε κτήματα Περικλή: δείχνει ότι απέρριπτε

παντελώς κάθε θεϊκή παρέμβαση και κάθε ρόλο του ιερατείου

• Ο Αναξαγόρας επηρέασε άμεσα τους εκπροσώπους των σπουδαιότερων

τεχνῶν (τέχνες και επιστήμες) του δεύτερου μισού του 5ου αι.

• Ιατρική: η σημαντικότερη τέχνη που αναπτύχθηκε τον 5ο αι.

• Ιατρική των ναών (ιερείς-θεραπευτές), αλλά και μάντεις και μάγοι - «λαϊκή»
ιατρική

• Αγώνας των λαϊκών γιατρών κατά των προκαταλήψεων και της θρησκευτικής
ιατρικής

• Ιπποκράτης και η ιατρική μέθοδος (460-370π.Χ.)

• Απόρριψη όλων των «άλογων» στοιχείων που προκαλούν τις ασθένειες π.χ.
επιληψία (ἱερὰ νοῦσος)

• Περὶ ἀρχαίας ἰητρικῆς, Περὶ ἱερῆς νούσου, Περὶ ἀέρων, ὑδάτων, τόπων,
Προγνωστικόν, Ἐπιδημίαι

9
 ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΝΕΩΣΗ: Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΟΥ 6ΟΥ ΚΑΙ 5ΟΥ ΑΙ. Π.Χ.

Πυθαγόρειοι-Ελεάτες-Ηράκλειτος

Κοινά γνωρίσματα Πυθαγόρα, Παρμενίδη, Ηράκλειτου

• Η αλήθεια είναι το περιεχόμενο μιας αποκάλυψης με θεϊκή

προέλευση. Αποκαλύπτεται σε κλειστό κύκλο μυημένων
(θρησκευτική ορολογία μυστηρίων)

• Η αλήθεια μεταδίδεται μυσταγωγικά, προφητικά, χρησμοδοτικά

(Πυθαγόρας κοινοποιεί προφορικά την αλήθεια σε κλειστό κύκλο
μαθητών, Παρμενίδης γράφει υποβλητικούς ομηρικούς στίχους,
Ηράκλειτος γράφει πάνω σε χρυσά πινακίδια σκοτεινούς
χρησμούς και τους καταθέτει στο ναό της Εφέσου ως κτήμα ἐς ἀεί.

• Πιστεύουν στην αθανασία, που τους την εξασφαλίζει η κατοχή της

θεϊκής προέλευσης αποκάλυψη. Χάρη σε αυτή έχουν πεπρωμένο
διαφορετικό από των άλλων ανθρώπων

• Απόκρυφη τάξη (κόσμος): διέπει τη φαινομενική αταξία του

σύμπαντος και της ιστορίας

• Θεωρία : ο σοφός παρατηρεί τον εξωτερικό κόσμο, προκειμένου

να αναγνωρίσει εντός του αυτήν την τάξη

Πυθαγόρας-Πυθαγόρειοι

• Γεννήθηκε 570 π.Χ. στη Σάμο. Σύγκρουση με τύραννο Πολυκράτη

το 530 –μετάβαση σε Κρότωναδρυση μυσταγωγικής αδελφότητας
– οι θεωρίες μεταδίδονταν μόνον προφορικά

• Αδύνατη στην ουσία μια ακριβής ανασυγκρότηση των θεωριών

του ίδιου

• Σίγουρα, όμως, μίλησε για αθανασία, μετεμψύχωση. Μάλλον η

αριθμολογία και κοσμολογία ανάγονται στους Πυθαγόρειους του
5ου και 4ου αι.

1
• Πολιτική ιστορία πρώτου πυθαγορισμού (διακυβέρνηση Κρότωνα,
αντιδημοκρατική πολιτική, πόλεμος με δημοκρατική Σύβαρη το
510 – ανατροπή το 500)

• Κατόπιν αυτού Πυθαγόρας μετέβη στο Μεταπόντιο – πέθανε από

ασιτία στο ναό των Μουσών

• Η σχολή του ισχυρή στη Μεγάλη Ελλάδα μέχρι 454, όπου δεύτερη
δημοκρατική επανάσταση εξεδίωξε τη σχολή από όλες τις πόλεις
εκτός του Τάραντα

• Μετάβαση Πυθαγορείων σε Θήβα – Φιλόλαος

• Μεγαλείο, αλλά και αντιφάσεις ενός φιλοσόφου που συνδέεται με

τη θρησκευτική, αλλά και τη «σαμανική» παράδοση.

• Ο ίδιος ισχυριζόταν ότι ήταν απόγονος του Απόλλωνα μέσω

σειράς μετενσαρκώσεων

• Χαρακτηριστικά αριστοκρατικής σχολής στον Κρότωνα:

θρησκευτική ομάδα, οι μυημένοι της κοινωνοί της αποκαλυμμένης
γνώσης, δέσμευση να κρατηθούν απόρρητα τα δόγματα,
υποχρέωση να ακολουθείται αυστηρό θρησκευτικό τελετουργικό
με πρώτη την αυστηρή χορτοφαγία

• ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΑ ΟΜΩΣ κέντρο σπουδών με μουσικά,

αστορνομικά και αριθμολογικά ενδιαφέροντα και ισχυρή πολιτική
ομάδα αριστοκρατικού και υπερσυντηρητικού προσανατολισμού
και χαρακτήρα

• Κρίση του κινήματος στα μέσα του 5ου αι. Αποδιδόταν στον
Ίππασο που εισηγήθηκε εκδημοκρατισμό και αποκάλυψε το
απόκρυφο δόγμα των άρρητων αριθμών

• Αρχύτας ο Ταραντίνος: τελευταίος Πυθαγόρειος με σημαντική

πολιτική θέση – ασχολήθηκε με μαθηματικά, μηχανική, αρμονία –
Πλάτων τον επισκέφθηκε το 388

• Έργα Αρχύτα: Ἀρμονικός, Διατριβαί

• Βασικές διδασκαλίες πυθαγορισμού: βρίσκονται στο πλαίσιο της

διελκυστίνδας μεταξύ δύο δυνάμεων, οι οποίες αντανακλούν τη

2
 θεμελιώδη αντίθεση καλού και κακού. Πρόκειται για την αντίθεση
ψυχής και σώματος και τη συναφή αντίθεση πέρατος (τάξεως) και
ἀπείρου (αταξίας, χάους)

• ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ – ΜΕΤΕΜΨΥΧΩΣΗ: ακολουθώντας

την ορφική παράδοση, θεωρούν την ψυχή θείο (άρα αθάνατο)
δαίμονα, που όμως ενσαρκώνεται σε διαφορετικά σώματα.
Σώμα=φυλακή της ψυχής. Μόνον εάν κατά τη διάρκεια της ζωής
αποφύγουμε τη μιαρότητα (επιθυμίες, ένστικτα, υλικές ανάγκες)
τηρώντας απαγορεύσεις και ασκώντας τις ανώτερες δυνάμεις της
ψυχής (μνήμη, λόγο, γνώση) μπορούμε να διαφύγουμε από το
ζοφερό πεπρωμένο

• Απαγορεύσεις: λιτός τρόπος ένδυσης, όχι κοσμήματα, χορτοφαγία,

κυάμων ἀπέχεσθε

• Με την υπέρβαση των σωματικών περιορισμών και την κάθαρση

μπορεί να επέλθει η λύτρωση

• ΠΕΡΑΣ: τάξη, μέτρο. Η ζωή του σοφού εφαρμόζει το μέτρο

ενάντια στα ένστικτα, τις επιθυμίες, τις σαρκικές ορμές. Οι
Πυθαγόρειοι όμως προχωρούν περαιτέρω: πέρας είναι η πηγή της
θεϊκής τάξης του κόσμου. Οικουμενική και θεολογική διάσταση
στην έννοια

• Όπως στον άνθρωπο η ψυχή αντιτίθεται στο σώμα, έτσι και στον
κόσμο το πέρας συγκρούεται με το ἄπειρον, η σύγκρουση όμως
είναι επιφανειακή. Στην πραγματικότητα, το πέρας διήκει όλου του
κόσμου

• Με βάση αυτή τη συλλογιστική, κατανοούμε τη σημασία που

δίδουν οι Πυθαγόρειοι στον αριθμό. Ο τελευταίος αποτελεί ύψιστη
έκφραση της τάξεως του κόσμου και το κλειδί για την κατανόησή
της. Πιθανές βαβυλωνιακές επιρροές.

• Σημαντικός Πυθαγόρειος: Φιλόλαος από τον Κρότωνα. Κατέφυγε

στην Ελλάδα μετά τη δημοκρατική επανάσταση του 454 π.Χ.
Έδρασε κυρίως στη Θήβα

• Επεξεργάστηκε σημαντικά και κατέγραψε θεωρίες της

αδελφότητας. Ασχολήθηκε με τα μαθηματικά και την αστρονομία

3
• Στο κέντρο της κοσμολογίας του βρίσκεται η φωτιά (θρόνος του
Δία), γύρω από αυτήν οι εξής πλανήτες: Αντίχθων, Γη, Σελήνη,
Ήλιος και 5 πλανήτες

• Η Γη είναι σφαιρική και στρέφεται γύρω από την κεντρική φωτιά

σε 24 ώρες. Κεντρική φωτιά, Αντίχθων μη ορατοί

Ηράκλειτος

• Περ. 540 π.Χ. Καταγωγή από αριστοκρατική οικογένεια της

Εφέσου –πρωτότοκος, αλλά αποποιήθηκε των προνομίων του

• Δύσκολο να προσδιοριστούν οι πολιτικές του απόψεις - ίσως

αντιδημοκρατικές (σε μια δημοκρατική Έφεσο)

• Έργο: τόμος με αφορισμούς, όμοιους με χρησμούς, άρα συχνά

ακατάληπτους. Κατέθεσε στο ναό της Αρτέμιδος, για να
δημοσιοποιηθεί μετά θάνατον (η ημερομηνία του τελευταίου
άγνωστη)

• Συνδεδεμένος με την ακρόπολη, το ναό και τη βασιλεία λόγω

καταγωγής, ζώντας την ανατροπή αυτού του κόσμου αρθρώνει
ακατάληπτο εν πολλοίς λόγο, τον οποίο η πόλις δεν έχει διάθεση
να ακούσει, ούτε ο ίδιος να επιβάλει

• Περιφρονεί, λοιδορεί και χλευάζει τον δῆμον

• Θεωρεί ότι η αντίθεση, το γίγνεσθαι, η παγκόσμια αλλαγή

συνιστούν την πεμπτουσία του κόσμου «Πόλεμος πατὴρ πάντων»

• Παρά τη σύγκρουση και την παγκόσμια μεταβολή, πιστεύει στη

θεία έμπνευση, που μιλά στην ψυχή του σοφού και έχει τη μορφή
του λόγου. Όχι αναζήτηση του μηνύματος του κόσμου σε άστρα,
μουσικές αρμονίες, αριθμούς, αλλά μέσα μας (γνῶθι σαυτόν)

• Ο λόγος οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τα αντίθετα συμπίπτουν αλλά

και στο ότι στο γίγνεσθαι τα πάντα μεταβάλλονται, μόνο και μόνο
για να παραμείνουν ίδια σε μια κυκλική επανάληψη (τὰ πάντα ῥεῖ)

• Φορέας του λόγου ο σοφός – ο νόμος είναι η θέληση ενός και

μόνον- αντιδημοκρατική άποψη

4
• ΟΜΩΣ: ο Ηράκλειτος θεμελίωσε τη διαλεκτική και περιέγραψε
εύστοχα τη διχοτόμηση του κόσμου

• Η πραγματική διχοτομία όμως υπάρχει ανάμεσα στον κόσμο, όπου

όλα ρέουν και στη σταθερότητα του λόγου, αλλά και ανάμεσα στο
πλήθος και το σοφό

• Μάρτυς των παραπάνω ο τρόπος του θανάτου του (αρνήθηκε

λαϊκούς γιατρούς και τον καταβρόχθισαν τα σκυλιά στην πλατεία
της Εφέσου)

Παρμενίδης – Ελεάτες

• Παρμενίδης: γεννήθηκε στην Ελέα 515 π.Χ. Αριστοκρατική

καταγωγή – Νομοθέτης της πόλης του - Ιδρυτής δυναστείας
ιερέων-ιατρών

• ΟΜΩΣ η φιλοσοφική επίδραση του ίδιου και των επιγόνων του

μόνον μέχρι μέσα 5ου αι. Αυτό δεν σημαίνει ότι η ελετατική σχολή
στην ακμή της δεν έλαμψε και δεν παγίωσε τις κοσμολογικές
διχοτομίες της φιλοσοφικής παράδοσης

• Απέρριψε πυθαγόρειο προσπάθεια μαθηματικής γεφύρωσης, αλλά

και την ηρακλείτειο διαλεκτική παρουσίασης της κοσμολογικής
αντίφασης

• Φιλοσοφικό έργο σε εξάμετρο Περὶ φύσεως – Δύο μέρη, Ἀλήθεια

και Δόξα

• Τον οδηγούν οι θεές, που τον επέλεξαν για να του δώσουν μια
υπεράνθρωπη αποκάλυψη. Εγκαταλείπει τα «σπίτια της νύχτας»
και φθάνει στην Πύλη της αλήθειας.

• Αφορμή η υπαρκτή Πύλη της πόλεως Ελέας που χώριζε το λιμάνι

από την ακρόπολη – το λαό από τους αριστοκράτες

• Η Πύλη της αλήθειας προστατεύεται από τη θεά της Δικαιοσύνης

–υπάρχει όμως και η θεά Ἀλήθεια ή Ἀνάγκη

• Αυστηρή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην αλήθεια και την

πλάνη, το φως και το σκότος. Ύπαρξη χάσματος και διχοτομίας,

5
 αλλά και το ιερό δικαίωμα της αλήθειας να υπερισχύσει επί του
ψεύδους

• Παρμενίδειος οντολογία: προβληματίστηκε πάνω στο τι συνιστά το

ὄν και το μὴ ὄν. Το ὄν είναι τέλειο και αύταρκες, το μὴ ὄν
ευθύνεται για την πολλαπλότητα

• Το εἶναι είναι τέλειο, περιορισμένο, πεπερασμένο και σφαιρικό.

Δεν έχει νόημα να αναζητούμε ό, τι είναι πέρα από τον «ήλιο» του
όντος

• Ο κόσμος των αισθήσεων είναι ο κόσμος του μὴ ὄντος –δεύτερο

μέρος του ποιήματος

• Ικανότητα Παρμενίδη να αναπτύσσει δια της λογικής οδού τις

συνεπαγωγές του πυρήνα της σκέψης του, και ας είναι ο
τελευταίος ενορατικός

• Επίσης συγκρότησε κοσμολογία εμπνευσμένη από τους

Πυθαγορείους: ο κόσμος διέπεται από δύο αντίθετες αρχές, μια
ενεργητική (φως, φωτιά) και μια παθητική (σκότος, γη)

Επίγονοι Παρμενίδη (Ζήνων-Μέλισσος)

• Ζήνων ο Ελεάτης: ο σημαντικότερος μαθητής του Παρμενίδη.

Σκοτώθηκε όταν έλαβε μέρος σε συνωμοσία για ανατροπή
τυράννου (μάλλον δημοκρατικών πεποιθήσεων ο τύραννος!)

• Έγραψε σε πεζό λόγο με σκοπό να υπερασπίσει τη θεωρία του

δασκάλου του, η οποία είχε κατακριθεί ως αντίθετη με τα
δεδομένα της εμπειρίας και παράλογη

• Μέθοδος: απόδειξη δια της εις άτοπον απαγωγής

• Παράδοξο του Ζήνωνα: ο ταχύτατος Αχιλλεύς (Όμηρος: πόδας

ὠκὺς ἦν Ἀχιλλεύς) δεν θα φθάσει ποτέ την χελώνα, η οποία
προπορεύεται, έστω και κατ’ ελάχιστον

• Επομένως παράλογος δεν ήταν ο Παρμενίδης, αλλά όσοι

εμπιστεύονται τυφλά τις αισθήσεις τους

• Μέλισσος ο Σάμιος: 480π.Χ. Γνωρίζουμε μόνον ότι ήταν ναύαρχος

του σαμιακού στόλου το 442 κατά την επανάσταση της Σάμου

6
 κατά της Αθηναϊκής ηγεμονίας. Νίκησε τους Αθηναίους
(επικεφαλής: Περικλής ο Ξανθίππου)

• Αν και η φιλοσοφία του επαναλαμβάνει αυτήν του Παρμενίδη,

άγνωστο εάν είχαν προσωπικές σχέσεις. Απηχεί έντονα το ιωνικό
φυσιολογικό περιβάλλον, εξ ου και έγραψε σε λόγο πεζό και όχι σε
εξάμετρο

• Υποβλητικός προφητικός λόγος πεζός και όχι ποιητικός, καθιστά

απλούστερες τις δυσνόητες παρμενίδειες θέσεις και αρχές. Αυτή
όμως η απλούστευση τις απογυμνώνει από την αρχική τους δύναμη

• Το ὄν του δεν τοποθετείται σε ένα άχρονο παρόν, αλλά εκτείνεται

στο άπειρον του παρελθόντος και του μέλλοντος Επίγονοι
Παρμενίδη (Ζήνων-Μέλισσος)

• Επίσης, δεν δέχεται τα χωρικά όρια της παρμενίδειας σφαίρας. Για

τον Μέλισσο, το ὄν εκτείνεται απεριόριστα

• Αυτό είχε ως συνέπεια να αρνηθεί την όποια ορθολογική εξήγηση

του κόσμου του φαίνεσθαι (φυσική φιλοσοφία). Μόνον στατική,
παθητική προσέγγιση του ὄντος, που νοείται ως θείο

• Δεν υπήρξαν περαιτέρω επίγονοι της ελεατικής σχολής, όμως

επηρεάστηκε πολύ ο Πλάτων

7
 ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ ΚΑΙ ΑΤΟΜΙΚΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ

Αντίπαλες τάσεις στη φιλοσοφία του 5ου αι. π.Χ.

• Φυσικοί φιλόσοφοι 5ου αι: Εμπεδοκλής, Λεύκιππος, Δημόκριτος

• Συνεχίζουν την ιωνική παράδοση της φιλοσοφίας της φύσης, αλλά,

επηρεασμένοι από τον Παρμενίδη, που επεσήμανε τους κινδύνους του
παραλογισμού, προχώρησαν σε θεώρηση των φαινομένων της φύσης και των
διαδικασιών της μέσα στο πλαίσιο του αυστηρού παρμενίδειου ορθολογισμού.

• Αυτή η διαδικασία προϋπέθετε:

• Α) ορθολογικές αρχές (στοιχεῖα κατά τον Εμπεδοκλή, ἄτομα κατά τον

Δημόκριτο) που εξηγούν τη φυσική αλήθεια και είναι αιώνιες, αγέννητες,
αναλλοίωτες, ίδιες με το ελεατικό ὄν

• Β) Όλο το φυσικό γίγνεσθαι προέρχεται και εξαρτάται από αυτές τις αρχές

• Επομένως ορθολογική κατανόηση των φαινομένων σημαίνει αναγωγή τους,

με τις δέουσες λογικές διαδικασίες, στις βασικές στοιχειακές αρχές

• Η αντίθεση του ενός με τα πολλά δεν είναι πλέον απόλυτη και ασυμβίβαστη.
Ο Παρμενίδης κατέδειξε τον παραλογισμό κάποιων πραγμάτων (ὄν , μὴ ὄν).
Οι Εμπεδοκλής και Δημόκριτος απαντούν ότι στην πραγματικότητα η γένεση
και η φθορά δεν υπάρχουν στο φυσικό κόσμο – απλώς κάθε μεταβολή
οφείλεται στη συνομάδωση και το χωρισμό των πρώτων και αιώνιων
στοιχείων, που αιωνίως παραμένουν αμετάβλητα

• Δεν υπάρχει επομένως αντίθεση μεταξύ εἶναι και , φαίνεσθαι, αλλά φαινόμενα
που προκύπτουν από τη σύνθεση των στοιχείων τα οποία οφείλουμε να
γνωρίσουμε πώς θα τα υπαγάγουμε στον αμετάβλητο κόσμο των αρχών

• Εκτός όμως από ομοιότητες υπάρχουν και διαφορές ανάμεσα στον Εμπεδοκλή
και το Δημόκριτο

• Οι μορφή και των περιεχόμενο των απαντήσεων, τις οποίες έδωσαν στα
θεμελιώδη προβλήματα, διέφεραν τόσο, ώστε δημιούργησαν την παράδοση
δύο αντίπαλων παραδόσεων φιλοσοφίας της φύσης: η σκέψη του Εμπεδοκλή
ήταν διαποτισμένη από θρησκευτικά θέματα, ενώ ο Δημόκριτος ήταν υλιστής
και μηχανοκρατικός

Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος
• Γεννήθηκε στον Ακράγαντα τη χρονιά της μάχης του Μαραθώνα (490 π.Χ.)
από πλούσια οικογένεια, που όμως ανήκε στη δημοκρατική παράταξη.
• Του πρόσφεραν τη διακυβέρνηση της πόλεως, αλλά αρνήθηκε. Είχε φήμη
σπουδαίου ρήτορα. Πέθανε περίπου 60 ετών.

• Έγραψε δύο έργα σε εξάμετρο φιλοσοφικού όμως περιεχομένου: Περὶ

φύσεως, Καθαρμοί (τιτλοφορήθηκαν από τους μεταγενέστερους) Σώζεται
λιγότερο από το 1/10 του αρχικού κειμένου

• Τον ήλκυαν μάλλον πολύ τα βιολογικά φαινόμενα

• Πολιτική κατάσταση στη Σικελία του πρώτου μισού του 5ου αι: βίαιες
εσωτερικές και εξωτερικές συγκρούσεις (απειλή Καρχηδόνας, έντονη
κοινωνική αστάθεια)

• Ο Εμπεδοκλής αρχηγός της δημοκρατικής παράταξης και εκφραστής των

αναγκών για συνολική ανακαίνιση του κόσμου χωρίς να καταστρατηγείται η
μυστηριακή-θρησκευτική του μορφή

• Έτσι πλάι στην ανάγκη πλήρους αιτιολογήσεως της πραγματικότητας

βρίσκονταν πολλά θέματα ηθικής, ψυχολογικής και θρησκευτικής τάξης, ένα
έντονο βίωμα της δυστυχίας και της αδικίας και επίσης έντονη επιθυμία
επιστροφής στην αρχική εποχή της ειρήνης και της αρμονίας

• Επιρροές από ορφικούς και πυθαγορείους: η ψυχή συλλαμβάνεται ως ένας

θεϊκός δαίμονας, τον οποίο ένα αρχικό παράπτωμα ανάγκασε να μεταναστεύει
διηνεκώς σε σώματα ανθρώπων ή ζώων

• Σωτηρία της ψυχής μέσα από κύκλο μετενσαρκώσεων, άνοδος και επιστροφή
στη θεία μακαριότητα

• Αυτό επιτυγχάνεται μέσα από ασκητική πρακτική πυθαγόρειου χαρακτήρα

αλλά κυρίως μέσα από την αποφυγή αιματοχυσίας και βίας (άνθρωποι και
ζώα)

• Χορτοφαγία, άρνηση αιματηρών θυσιών

• Περιδιαβαίνει τη Σικελία μεταδίδοντας αυτό το μήνυμα κάθαρσης, ειρήνης

και άρνησης της βίας

• Φυσικός, πολιτικός, αλλά ταυτόχρονα και προφήτης και μάγος ΟΜΩΣ πίσω
από αυτές τις αντιφάσεις κρύβεται μια βαθιά ενότητα

• Υπάρχει δρόμος που οδηγεί την ψυχή στην κατάκτηση της παγκόσμιας
αρμονίας. Η τελευταία αποτελεί έτσι κι αλλιώς νόμο της φύσης

• Η μαγεία εκφράζει στο πεδίο του υπερφυσικού τον έλεγχο πάνω στη φύση,
τον οποίο η φυσική επιτυγχάνει μέσω των τεχνών

• Αρχές της φύσης: αέρας, νερό, γη, φωτιά. Τέσσερα υλικά ῥιζώματα
• Διατηρούν σειρά γνωρισμάτων της μυθολογικής τους προέλευσης, αλλά
εντάσσονται σε πλαίσιο παρμενίδειου ορθολογισμού

• Στοιχεία: αιώνια, απολύτως όμοια με τον εαυτό τους και αμετάβλητα. Τα

μόρια είναι διαιρετά, αλλά διατηρούν τις ποιότητες του στοιχείου , στο οποίο
ανήκουν (θερμότητα, ελαφρότητα, βαρύτητα, ψυχρότητα)

• Κάθε αντικείμενο του κόσμου προέρχεται από τη σύνθεση των ως άνω

στοιχείων και κάθε διαφορά πηγάζει από τους απεριόριστους συνδυασμούς
τους. Σε κάθε συνδυασμό επικρατεί και ένα είδος ποιότητας.

• Παράδειγμα: απλά χρώματα, αλλά άπειρες εικόνες, που μπορούν να

παραχθούν από αυτά. Ποιος όμως είναι ο ζωγράφος?

• Φιλότης, νεῖκος: οικουμενικές δυνάμεις που κινούν τα ῥιζώματα

• Η πρώτη αρχή ενότητας και γένεσης, η δεύτερη χωρισμού και θανάτου

• Από φυσική άποψη αυτή είναι η σχέση της δύναμης προς την ύλη ΟΜΩΣ οι
δυνάμεις είναι προβολή κοσμολογικών συγκρούσεων. Οι τελευταίες σε κάθε
ψυχή και πόλη, αλλά και το σύμπαν

• Κυκλική πορεία: φιλότης - νεῖκος- φιλότης

• Κοσμικός κύκλος: αρχικά υπήρχε η φιλότης – ακίνητη, ομοιογενής σφαίρα.

Στη συνέχεια το νεῖκος διέσπασε, κατακερμάτισε τον κόσμο. Τα ῥιζώματα
αγωνίζονται το ένα ενάντια στο άλλο. Όμως επιδρά ξανά η ενωτική δύναμη
της φιλότητος (εδώ ο προφήτης συναντά τον φυσικό), τα στοιχεία
συναρμονίζονται μεταξύ τους και παράγουν σύνθετα όντα, τα οποία βαθμιαία
ενοποιούνται όλο και περισσότερο

• Στο τέλος της πορείας τα στοχεία επιστέφουν στην πρωτογενή κατάσταση της
τέλειας συνομάδωσης

• Χρυσή εποχή του κόσμου, στην οποία νομοτελειακά θα επιστρέψουμε

• Ρόλος θρησκευτικής τελετουργίας, κάθαρσης στην όλη διαδικασία. Αυτή η

ηθικοθρησκευτική τάση της σκέψης του τον κάνει να φαίνεται αρχαϊκός σε
σχέση με τον Δημόκριτο, μολονότι μοιάζουν στις θεμελιώδης αρχές της
φυσικής

• Στο μοντέλο του Εμπεδοκλή υπάρχει το στοιχείο της τυχαιότητος: η

διαδικασία, η διαμόρφωση των συνόλων που αποτελούν τα αντικείμενα του
κόσμου είναι σαφώς τυχαία, αφού προέρχεται από τη διαμάχη των στοιχείων

• Η αρχική Σφαίρα καταστράφηκε, τα στοιχεία με τη φιλότητα συνετέθησαν

τυχαία (άνθρωποι με κεφάλι βοδιού, όντα ερμαφρόδιτα), επεβίωσαν όμως
 μόνον τα ανώτερα όντα με τη διαδικασία της φυσικής επιλογής (προσαρμογή
στο περιβάλλον)

Δημόκριτος ο Αβδηρίτης
• Μαθητής του Λεύκιππου. Θεωρούμε τον Λεύκιππο ως εισηγητή των θεωριών,
τις οποίες ανέπτυξε αργότερα ο Δημόκριτος

• Δημόκριτος: Γεννήθηκε στα Άβδηρα 460 π.Χ. Τα Άβδηρα ήταν Ιωνική

αποικία (Κλαζομενές 654, Τέως 545 π.Χ.)

• Έζησε περίπου 100 χρόνια. Ταξίδια σε Αθήνα και Ασία

• Εμπεριστατωμένη θεωρητική θεμελίωση στις θεωρίες του Λεύκιππου

• Τα συγγράματά του πραγματική εγκυκλοπαίδεια της γνώσης

• 70 τίτλοι έργων: αστρονομία, μετεωρολογία, γεωγραφία, μαθηματικά,

γεωμτερία, ακουστική, μουσική, θεωρία της γλώσσας, λογοτεχνική κριτική,
ιστορία, ιατρική, βιολογία, γεωργία, πολεμική, τέχνη, ζωγραφική. Σώθηκαν
200 μικρά αποσπάσματα

• Πραγματικός homo universalis, βρίσκεται στο γεωγραφικό και πνευματικό

αντίποδα του Σικελού Εμπεδοκλή

• Ψυχρός και εγκρατής επιστήμονας, αδιάφορος για τα θρησκευτικά

προβλήματα, αλλά και τις κοινωνικές συγκρούσεις και τα πολιτικά οράματα

• Κληρονόμος μεν της ιωνικής παράδοσης των φυσιολόγων, παρά ταύτα

παραμένει ξένος ως προς το κοινωνικό περιβάλλον και την ιδεολογική του
ατμόσφαιρα

• Δεν έχει εμπιστοσύνη στην ικανότητα του ανθρώπου να ελέγχει ή να

μεταβάλλει την κοινωνία (αντίθετα από Αναξαγόρα, τον οποίο αυτό ακριβώς
το στοιχείο τον οδήγησε στο να συλλάβει το σύμπαν που έχει τάξη και
διοικείται από τον νοῦν)

• Ο κόσμος του ορθολογικός – ψυχροί και απρόσωποι μηχανισμοί της ύλης, της
τύχης και της αναγκαιότητας

• Πίσω από τις ελπίδες και τα ανθρώπινα σχέδια υπάρχει μόνον μια
πραγματικότητα: τα ἄτομα και το κενόν

• Ο μόνος τρόπος, με τον οποίο ο άνθρωπος μπορεί να ελέγξει τον κόσμο, είναι
να τον γνωρίσει και με βάση αυτή τη γνώση να συγκροτήσει μια αυστηρή
επιστήμη, που θα τον εφοδιάσει με τεχνολογικές εφαρμογές

• Ρήξη μεταξύ επιστήμης και κοινωνικών προβλημάτων

• Σε θεωρητικό επίπεδο, το πρόβλημα, με το οποίο ασχολείται βρίσκεται κοντά
σε αυτό του Εμπεδοκλή: δυνατότητα του ανθρώπου να γνωρίσει τη φύση και
διατύπωση προϋποθέσεων κατανόησης των φυσικών φαινομένων και των
υλικών διαδικασιών. Παράδοση Ιώνων φιλοσόφων με παρμενίδειο
ορθολογισμό

• Ενώ ο Εμπεδοκλής στον τομέα των στοιχείων παρέμεινε δεμένος στο επίπεδο
της αίσθησης, ο Δημόκριτος πρέσβευε ότι η πραγματικότητα αποτελείται από
αιώνιες, αμετάβλητες οντότητες, που δεν μπορούμε να της γνωρίσουμε με τις
αισθήσεις

• Οι οντότητες αυτές (ἄτομα) είναι εξ ορισμού αδιαίρετες

• Απέφυγε τα αδιέξοδα, τα οποία είχε επισημάνει ο Ζήνων

• Οι μονάδες αυτές είναι αριθμητικά άπειρες, έχουν υλική φύση και υπάρχει
κενός χώρος, μέσα στον οποίο κινούνται

• Δεν διαφέρουν ως προς το χρώμα ή τη θερμοκρασία, είναι μόρια ομοιογενούς

ύλης, έχουν ελάχιστη, ανεπαίσθητη έκταση, καθορισμένη ποσότητα και
δεδομένο σχήμα

• Τα ἄτομα βρίσκονται σε αέναη κίνηση μέσα σε κενό χώρο

• Δεν υπάρχουν εξωτερικές δυνάμεις που κινούν την ύλη, αν και η κίνησή τους
είναι αναγκαία

• Ο κόσμος είναι αποτέλεσμα τυχαίων συνενώσεων των ἀτόμων

• Τα ἄτομα σπεύδουν να καταλάβουν το κενό, η περιστοφική τους κίνηση έχει

ως αποτέλεσμα τα βαρύτερα να βρίσκονται στο κέντρο του στροβίλου και τα
ελαφρύτερα στην περιφέρεια, κατά τη διαδικασία συμβαίνουν συγκρούσεις
και συνομαδώσεις ατόμων με βάση τα σχήματά τους και έτσι σχηματίζονται
οι άπειροι κόσμοι στον άπειρο χώρο

• Η συγκρούσει και οι συνομαδώσεις εξαρτώνται από την τυχαιότητα

• Καμμία έννοια κυκλικού χρόνου, κανένα θρησκευτικό στοιχείο

• Ο χρόνος είναι μια άπειρη ευθεία, το γίγνεσθαι μια άπειρη πορεία κινήσεων,
συνθέσεων και αποσυνθέσεων, σιωπηλών συγκρούσεων των ατόμων στο κενό

• Ψυχική ὕλη: οι θεοί και οι ψυχές αποτελούνται από κινητικά άτομα πύρινης
φύσης, που είτε πλανώνται στον αέρα (θεοί) είτε εδρεύουν στα σώματα
(άνθρωποι)

• Η αίσθηση και η γνώση προϋποθέτουν τη σωματική επαφή

• Λεπτές ατομικές μεμβράνες αποσπώνται από τα σώματα και ταξιδεύοντας
στον αέρα πλήττουν πρώτα τα αισθητήρια όργανα (αντιλαμβανόμαστε το
αντικείμενο) και τα ψυχικά άτομα (σκεφτόμαστε το αντικείμενο)

• Οι αισθητές ιδιότητες του χρώματος και της οσμής δεν ανήκουν στη δομή της
ύλης, αλλά προκύπτουν κατά την αντιληπτική επαφή

• ΠΡΟΒΛΗΜΑ: αδύνατη η ερμηνεία της προέλευσης της ίδιας της ατομικής

θεωρίας. Τα άτομα δεν αποτελούν αποτέλεσμα διαδικασίας αίσθησης και
σκέψης, όμως υπάρχουν. Εμείς δεν τα γνωρίζουμε καθεαυτά, αλλά μόνον τις
ιδιότητές τους

• Το σχήμα είναι εύστοχη υπόθεση που εξηγεί τα φαινόμενα, αλλά παραμένει

έξω από αυτά

• Ο Δημόκριτος ανήγαγε όλες τις επιστήμες στην ατομική φυσική. Σημαντικά

αποτελέσματα στη γεωμετρία και τη βιολογία, όμως δεν ενοποίησε τη γνώση
με βάση την ατομική θεωρία, όπως σχεδίαζε

• Αντίδραση Πλάτωνα -Αριστοτέλη

• Ο άνθρωπος του Δημόκριτου απομακρύνθηκε από την πόλιν

Η κληρονομιά του υλισμού

• Η αλήθεια μπορεί να ανευρεθεί με τη συναγωγή αρχών ορθολογικά
προσδιορίσιμες και την αναγωγή των ποικίλων φαινομένων σε απλές, αρχές,
από τις οποίες παράγονται ΒΑΘΙΑ ΙΧΝΗ ΑΥΤΗΣ ΤΗΣ ΙΔΕΑΣ ΣΤΗΝ
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

• Παρά τη νίκη Πλάτωνα και Αριστοτέλη, οι Επίκουρος και Λουκρήτιος φορείς

μιας απομονωμένης, αλλά σημαντικής υλιστικής παράδοσης

• Παρά τις αντιρρήσεις του ο Αριστοτέλης επηρεάστηκε στον τομέα της

φυσικής

• Φιλιστίων από Λοκρούς επηρεάστηκε από Εμπεδοκλή

• Σχήμα τεσσάρων θεμελιωδών ιδιοτήτων, που εξηγούν τη σύνθεση του

οργανισμού . Η ισορροπία τους συνιστά υγεία, η διατάραξή της ασθένεια

• Ενάντια σε αυτήν τη «φιλοσοφική» ιατρική στράφηκε η εμπειριστική ιατρική

του Ιπποκράτη

• ΟΜΩΣ: Επιρροές της φιλοσοφικής ιατρικής στους ιατρούς της σχολής της Κω
–θεωρία των τεσσάρων πρωτογενών βιολογικών υγρών ( θερμό, ψυχρό, υγρό
και ξηρό)
• Ευρεία απήχηση της θεωρίας των πρωτογενων βιολογικών υγρών στην
ελληνική ιατρική και τον Γαληνό

• Εμπεδοκλής εφευρέτης της ρητορικής

• Η γλώσσα της προφητείας αλλά και του ορθολογισμού του Εμπεδοκλή

μετέφερε το λόγο από το ναό στην αγορά, όπως συνένωσε το ένα με τα
πολλά, το παρμενίδειο ὄν με το ιωνικό γίγνεσθαι
 ΣΟΛΩΝ – ΣΟΦΙΣΤΕΣ
Ο πολιτισμός της πολιτικής: Σόλων

• Αθήνα 6ος-4ος αι. π.Χ.: εντελώς πρωτότυπα χαρακτηριστικά ως

προς τον πνευματικό πολιτισμό σε σχέση με τον υπόλοιπο
ελληνικό κόσμο

• Αρχές 6ου αι: οικονομική και κοινωνική κρίση αθηναϊκής

κοινωνίας, σε αντίθεση με Ιωνία, που άνθιζε οικονομικά και
πολιτιστικά (γη σε αριστοκρατικές οικογένειες και μικρομεσαίους
γεωργούς, συγκρούσεις, όχι μοναρχία, αλλά ούτε στέρεοι κρατικοί
θεσμοί, απουσία στόλου και εμπορικών δραστηριοτήτων, χρέη,
δουλεία πολιτών)

• Σόλων : εκλήθη να βάλει τάξη στο κοινωνικό αδιέξοδο

• Απόγονος των τελευταίων βασιλέων, αλλά και στενές σχέσεις με

το δελφικό ιερατείο. Νομοθέτησε και έγραψε πολιτικές ελεγείες.

• Διαλλακτής (μεσολαβητής), νομοθέτης: προσωνυμίες Σόλωνα

• Νομοθεσία Σόλωνα (σεισάχθεια, διαίρεση πολιτών σε τέσσερις

τάξεις με βάση το εισόδημα, θεσμοθέτηση κυβερνητικών
οργάνων)

Ο πολιτισμός της πολιτικής: θέατρο, ιστορία, παιδεία

• 5ος αι ανάπτυξη τραγωδίας: ευκαιρία για ουσιαστική συγκέντρωση

των μελών της κοινότητας

• Τραγωδία: θρησκευτική τελετή, ιδεολογική διαμάχη και συλλογική

σκέψη σε σχέση με τον προορισμό της ίδιας της πόλεως. Τραγωδία
= «ιερή» ιστορία της πόλεως

• Κωμωδία: θέματα αμεσότερου πολιτικού ενδιαφέροντος

• Επομένως: και οι δύο έπαιξαν για περισσότερο από έναν αιώνα

αποφασιστικό ρόλο στην επίτευξη της ομοιομορφίας του
κοινωνικού σώματος
• Πολιτική ιστοριογραφία: έλλογη συνειδητοποίηση του
παρελθόντος και του παρόντος.

• Ηρόδοτος: πνευματική κληρονομιά Αναξίμανδρου, Εκαταίου,

αλλά και Ξενοφάνη και εὐμήχανου Θαλή

• Θουκυδίδης: «θεραπευτική» διάσταση της ιστορίας του πηγάζει

από τη μέθοδο της ιπποκράτειας ιατρικής –θέλει να ανασυνθέσει
την ιστορική ανάμνηση της ασθενούς Αθήνας, να διαγνώσει την
παθογένεια της πόλεως, να διατυπώσει πρόγνωση και να προτείνει
θεραπεία

• Ψευδο-Ξενοφών: Ἀθηναίων πολίτευμα. Σαφώς ολιγαρχική θέση,

προτείνεται αγώνας κατά του δημοκρατικού πολιτεύματος και
βίαιη ανατροπή

• Ικανότητα πειστικής χρήσης της γλώσσας: άμεσα συνδεδεμένη με

τις πολιτικοκοινωνικές εξελίξεις

• Μέσα 5ου αι.: ομάδα διανοουμένων διαφορετικής μεν φιλοσοφικής

κατάρτισης, αλλά με κοινό το ότι αφοσιώθηκαν επαγγελματικά
στη διδασκαλία της ρητορικής και την προετοιμασία των
μελλοντικών ηγετών

Σοφιστές (γενικά)

• Πρωταγόρας, Γοργίας, Πρόδικος, Ιππίας, Αντιφών

• Πρωταγόρας: πολιτική καλλιέργεια και ο μύθος της προόδου

• Ο άνθρωπος διαφέρει από τα ζώα και ξεπερνά τις φυσικές του

αδυναμίες χάρη στις τέχνες (πρβλ. Ίωνες φυσιολόγους). Αλλά και
οι τέχνες μόνες τους δεν εγγυώνται τη διατήρηση των κοινωνιών.
Χρειάζεται πολιτική αρετή, την οποία έχουν όλοι ως δώρο του Δία
(σε αντίθεση με τις τέχνες, όπου υπάρχουν οι ειδικοί)

• Αυτονόητος λοιπόν ο κεφαλαιώδης ρόλος της ρητορικής

• Γοργίας: εάν κάποιος πετύχει στο να επιβάλει τη θέση του, το

χρωστάει στη ρητορική, εάν αποτύχει, στο ότι δεν ήταν πειστικός
• Ρητορική: η πιο αναγκαία μορφή γνώσης - ρήτρωρ και πολιτικός
ανώτερος του επιστήμονα και του τεχνικού

Ισοκράτης

• Χρειάζεται φιλοσοφική-επιστημονική παιδεία, ως ένα είδος

αρχικής εξάσκησης. Οι πραγματικά χρήσιμες γνώσεις όμως είναι
οι γλωσσικές, οι ρητορικές και οι νομικές

• Προετοίμαζε λοιπόν τους μαθητές του για να γίνουν ρήτορες,

ονόμαζε παρά ταύτα τη σύνθετη διδασκαλία του φιλοσοφία

• Διαφωνίες με Πλάτωνα και Εριστικούς - αρνητική κριτική από

Αριστοτέλη

• Παρά ταύτα είναι γεγονός ότι οραματιζόταν μια "ανθρωπιστική"

εκπαίδευση με σκοπό τη διαμόρφωση της ιδεολογίες, των
ικανοτήτων ώστε οι μαθητές του να μετέχουν σε πολιτικές και
νομικές δραστηριότητες

Σοφιστές: Η γραφή και ο λόγος

• Διάδοση της γραφής, παγίωση σταδίων εκπαίδευσης

• Γραμματιστής, κιθαριστής, παιδοτρίβης

• Ανώτατες σπουδές στους σοφιστές επ' αμοιβή (διδασκαλία

ρητορικής και διαλεκτικής)

• Οι Σοφιστές μάθαιναν στους νέους να υποστηρίζουν τόσο μια

συγκεκριμένη θέση, όσο και την αντίθετή της και αρνούνταν να
τοποθετηθούν υπέρ της μιας ή της άλλης

• Επίσης απέρριπταν την παραδοσιακή γνώση

• Ασκούσαν τους μαθητές τους στο να εντοπίζουν στους λόγους και

τα κείμενα τους "κοινούς τόπους" (απλές ιδέες που ήταν παρούσες
σχεδόν παντού) και να συγκροτούν με βάση τους "τόπους"
πειστικά επιχειρήματα
 Σοφιστές: Γλώσσα, επικοινωνία και αλήθεια

• Για Σοφιστές γλώσσα = υπέρτατο όργανο πολιτικής επικοινωνίας

• Σε φιλοσοφικό επίπεδο, η γλώσσα είναι ουδέτερη ως προς τους

σκοπούς και τις αξίες

• Επίσης, η γλώσσα δεν συνδέεται με το πρόβλημα της αλήθειας και

της γνώσης, είναι εντελώς ουδέτερη

• Και οι δύο παραπάνω θέσεις οφείλονται σε Πρωταγόρα και Γοργία

• Επομένως, κατά Γοργία και Πρωταγόρα η γλώσσα δεν μας οδηγεί

στην αλήθεια, αντίθετα απ' ό,τι πίστευαν οι Παρμενίδης και
Ηράκλειτος

• Πρωταγόρας πίστευε και στην υποκειμενικότητα της γνώσης

• Καμμία γνωστική διαδικασία δεν φθάνει στην αντικειμενική

γνώση των πραγμάτων, ούτε αντιπροσωπεύει μια απόλυτη
αλήθεια, με καθολική ισχύ

• Παρά ταύτα Πρωταγόρας και Πρόδικος μελετούσαν τις δομές της

γλώσσας, έτσι ώστε να βάλουν σε τάξη τους τύπους της και να
βοηθήσουν τους μαθητές τους να γίνουν ικανοί ρήτορες

• Ὀρθοέπεια του Πρωταγόρα: στοιχειώδης γραμματική, παρά ταύτα

όχι αμελητέα - πρακτική χρησιμότητα, αλλά και φιλοσοφική
σπουδαιότητα (για παράδειγμα, η ανάλυση του εἰμι κεφαλαιώδης
για την Παρμενίδειο φιλοσοφία του ὄντος και του μὴ ὄντος)

• Πρόδικος: πρώτες έρευνες για την ετυμολογία των ονομάτων

• ἔτυμος = ακριβής

Σοφιστές: Φύση, νόμοι και αξίες

• Εκτός γλωσσικών-ρητορικών δραστηριοτήτων, οι Σοφιστές έπρεπε

να απαντήσουν σε πολιτιστικά και ηθικά προβλήματα στα πλαίσια
της πόλεως
• Απαραίτητη η αντιμετώπιση προβλημάτων θρησκευτικών και
ηθικής

• Πρωταγόρας: μπορούμε να έχουμε υποκειμενικές γνώμες περί

θεών και είναι όλες έγκυρες

• Ακραία και αρνητική επιρροή σε Κριτία (σε συνδυασμό όμως με

την καταγωγή του)

• Ως ένας από τους Τριάκοντα απαγόρευσε τη δραστηριότητα των

Σοφιστών, παρά ταύτα θεωρείται ότι η σοφιστική κίνηση
διαμόρφωσε τον ακραίο πνευματικό του ορίζοντα

• Θεότητα κατά Κριτία: ένα είδος μυστικής αστυνομίας, που

επινοήθηκε από τους άρχοντες για τον έλεγχο των συνειδήσεων

• Πρωταγόρας: το καλό και το κακό δεν είναι απόλυτα, αλλά

πολιτικώς λειτουργικά

• ΟΜΩΣ: εάν δίκαιο είναι το συμφέρον της πόλεως, είναι σαν να λες
ότι η δικαιοσύνη συμπίπτει με το συμφέρον του κυβερνώντος

• Θρασύμαχος: δικαιοσύνη είναι το συμφέρον των ισχυρών

(Πολιτεία)

• Το πρόβλημα της ισχύος των νόμων: σε Αθήνα του 5ου αι. δεν
πίστευαν ότι οι νόμοι είναι έκφραση της βούλησης της θείας
Πρόνοιας, όπως οι Πυθαγόρειοι, οι Ελεάτες και ο Ηράκλειτος,
αλλά ότι έχουν εξολοκλήρου ανθρώπινη και πολιτική προέλευση

• Περικλής: ίδρυση αποικίας Θουρίων – νομοθέτης ο Πρωταγόρας

• Πρόβλημα της εγκυρότητας των νόμων: δεν είναι μεν θεϊκοί, αλλά
πρέπει να υπακούουμε σε αυτούς όπως στον πατέρα και τη μητέρα
(συμφωνία Πρωταγόρα-Σωκράτη)

• Αντίθετη θέση: Κριτίας και Θρασύμαχος (νόμος είναι τα δεσμά, τα

οποία επιβάλλουν οι ισχυροί στους αδύνατους)

• Ιππίας-Αντιφών: αντίθεση ανάμεσα στο νόμο και τη φύση

• Αφού ο νόμος είναι ανθρώπινο δημιούργημα, τότε δεν πρέπει να
προσφεύγουμε σε αυτόν, για να βρούμε έναν σωστό κανόνα ζωής,
αλλά στην ίδια τη ανθρώπινη φύση

• Επομένως συμπολίτες του κόσμου είναι όλοι οι άνθρωποι, από

όλες τις πόλεις-κράτη, Έλληνες και βάρβαροι

• Αντιφών: το δίκαιο και οι κοινωνικές συμβάσεις των λαών

αποτελούν διαστροφές της φυσικής τάξεως, σύμφωνα με την
οποία οι άνθρωποι είναι όλοι ίσοι και εκδηλώνουν μια αυθόρμητη
αλληλεγγύη

• Κρίση της Σοφιστικής: αποτέλεσμα των πολιτικών εξελίξεων 4ου

αι.
 ΣΩΚΡΑΤΗΣ

• Γεννήθηκε στην Αθήνα το 470 π.Χ. Γιος του λιθοξόου

Σωφρονίσκου και της μαίας Φαιναρέτης – εξ ου και η μαιευτική
του μέθοδος

• Μέχρι την αρχή του Πελοποννησιακού πολέμου στον κύκλο των

επιστημόνων και φιλοσόφων που πλαισίωναν τον Περικλή και
προσέγγιζαν τις πολιτικές του θέσεις(κυρίως Αναξαγόρας αλλά και
Πρωταγόρας)

• Ανέπτυξε φιλικές σχέσεις με την οικογένεια του Πλάτωνα

(Κρίτιας)

• Έλαβε μέρος σε μάχες Ποτίδαιας (432), Δηλίου (424) και

Αμφίπολης (422). Στην Ποτίδαια έσωσε τη ζωή του Αλκιβιάδη

• Το 406 αρνήθηκε να καταδικάσει τους Αθηναίους στρατηγούς, οι

οποίοι, αν και νικητές στη ναυμαχία των Αργινουσών, εν τέλει
θανατώθηκαν επειδή δεν είχαν περισυλλέξει τους νεκρούς λόγω
της έντονης τρικυμίας

• Δεν έλαβε μέρος στην ανατροπή των Τριάκοντα, παρά ταύτα

αρνήθηκε κατά την παντοδυναμία τους να συμμετάσχει στις
προγραφές τους

• 399 – δίκη (κατήγοροι: Μέλητος, Άνυτος, Λύκων) και κώνειο

• Δεν έγραψε τίποτε, μετέδιδε προφορικά τη σκέψη του σε όποιον

ήθελε να συζητήσει μαζί του

• Μαρτυρίες για Σωκράτη: κωμωδίες Αριστοφάνη, έργα Ξενοφώντα

και Πλάτωνα

• Οι λόγοι της καταδίκης του ακόμη αποτελούν αντικείμενο

διαμάχης – παρά ταύτα, φαίνεται να «πλήρωσε» τα σφάλματα των
μαθητών του

• Σίγουρα τον επηρέασε η τροπή των πραγμάτων κατά τον

Πελοποννησιακό Πόλεμο σε σχέση με τις πολιτικές αντιλήψεις

1
• Οι απαντήσεις του Αναξαγόρα, η τεχνικο-φυσιολογική γνώση
αναξαγόρειου χαρακτήρα δεν έδιδε πλέον απαντήσεις

• Ο Σ. ήθελα να συγκροτήσει μια ad hoc πολιτική τέχνη, που να

ελέγχει και να καθοδηγεί τη δραστηριότητα των τεχνιτών και των
εμπόρων και να διασφαλίζει την τάξη. Σε αυτό θυμίζει
Πρωταγόρα.

• ΔΙΑΦΟΡΑ: για τον Πρωταγόρα η τέχνη αυτή συμπίπτει με τη

ρητορική, για τον Σωκράτη τη διαλεκτική τέχνη.

• Πίστευε ο Σ. ότι μια κοινή προσπάθεια για ηθική και διανοητική

ευθύτητα θα ήταν αρκετή για την αποκατάσταση της αρμονίας και
της κοινωνικής ευρυθμίας.

Ομοιότητες με Σοφιστές
• Αν και λαύρος κατά των σοφιστών, όπως μας παραδίδει ο Πλάτων
(κυρίως στον Πρωταγόρα και τον Γοργία, αλλά και στην Πολιτεία),
εν τούτοις η φιλοσοφική του έρευνα, η πολιτιστική του
προβληματική και η παιδαγωγική του πρακτική ανήκουν στο
πολιτικοκοινωνικό πλαίσιο, εντός του οποίο δρούσαν οι σοφιστές
(διεξαγόταν το σοφιστικό πείραμα κατά Vegetti)

• Συναναστρεφόταν τους σπουδαιότερους Σοφιστές και -το

κυριότερο-συμμεριζόταν τη βασική τους θέση ότι το κέντρο της
έρευνας πρέπει να μεταφερθεί από τα φυσικά φαινόμενα (Ίωνες
φιλόσοφοι) στο πεδίο των «λόγων», των λογικών και γλωσσικών
ζητημάτων που σχετίζονταν με την πόλιν – άρα και με τον
άνθρωπο.

Διαφορές από Σοφιστές

• Ο Σωκράτης αναφερόταν στην ψυχή και την αλήθεια, αντίθετα από
τους Σοφιστές

• Για τον Σ. ο λόγος δεν είναι ρητορικό όργανο πειθούς άσχετο με

την αλήθεια και το ψεύδος, αλλά, αντίθετα, ο φορέας που

2
 συγκροτεί την αλήθεια. Η αλήθεια παρουσιάζεται στην ψυχή όχι
μέσω των αισθήσεων, αλλά μέσω της γλώσσας

• Η σχέση μεταξύ ψυχής και αλήθειας, όπως την αντιλαμβανόταν ο

Σωκράτης, μας οδηγεί στον Πυθαγόρα, τον Παρμενίδη και τον
Ηράκλειτο

• Διαφορετική κοινωνική θέση Σωκράτη –Σοφιστών (αν και

λιθοξόος, τον δέχονταν οι αριστοκράτες, αλλά όχι με έμμισθη
σχέση)

Οι δεσμοί του Σωκράτη με τη Δελφική σοφία (δες «γνῶθι

σαυτόν») αντίθετοι με το «λαϊκό» σκεπτικιστικό πνεύμα των
Σοφιστών

Συνεισφορά του Σωκράτη

• Η πολιτική είναι μία συγκεκριμένη γνώση που σχετίζεται με τη
διακυβέρνηση της πόλης

• Από αυτή τη θέση προκύπτουν δύο συμπεράσματα:

• 1. Κριτική της δημοκρατίας (ή έστω του θεσμού των κληρωτών

αρχόντων)

• 2. Οι σκοποί και οι αξίες της πολιτικής πρέπει να είναι

οικουμενικοί και να μην εξυπηρετούν τα συμφέροντα
συγκεκριμένων ομάδων. Επομένως η πολιτική πρέπει να συνδεθεί
με το αγαθό

• Η αρετή πρέπει να είναι γνώση (το έλεγαν και οι Πυθαγόρας και

Ηράκλειτος). Συμβολή Σωκράτη: ο προσδιορισμός του
αντικειμένου της επιστήμης, με το οποίο ταυτίζεται η γνώση: το
ἀγαθόν ως πολιτικο-ηθική αξία

• Αν και δεν ορίζει το ἀγαθόν, διακρίνει το πραγματικό από τα

απατηλά.

• Εξωτερικές πλευρές ἀγαθοῦ: εξουσία, ηδονές του σώματος,

φαινομενική ευτυχία των αδίκων

3
• Για τον Σωκράτη, όμως, κεντρική σημασία έχει η ψυχή: αποτελεί
το ουσιώδες μέρος του ανθρώπου

• Κοιτώντας την ίδια του την ψυχή ο άνθρωπος θα ανακαλύψει το

αγαθό (δελφικό ρητό, αντίθεση με Σοφιστές, συγγένεια με
Ηράκλειτο)

• Δεν αρνείται την αθανασία της ψυχής, αλλά δεν της προσδίδει την
κεφαλαιώδη σημασία, την οποία της προσέδιδαν οι Πυθαγόρειοι
και ο Πλάτων (θυμίζει λίγο Πρωταγόρα)

• «Οὐδεὶς ἑκὼν κακός» - ευθύνεται η άγνοια. Η κακία γεννιέται από

ένα γνωστικό σφάλμα, που οδηγεί στην εσφαλμένη αντίληψη του
αγαθού

• Η ηθική του θυμίζει Αντιφώντα, με τη διαφορά ότι ο Σωκράτης

δίδει έμφαση αφενός στην ψυχή και αφετέρου στην πόλη-κράτος
και τους νόμους. Τα δύο αυτά στοιχεία, παρά ταύτα, δεν είναι το
ίδιο το αγαθό, αλλά απαραίτητες συνθήκες, για να αναζητήσουμε
το αγαθό μέσω της διαλεκτικής

• Σωκρατική μέθοδος: προφορικός λόγος, όχι όμως χρησμοδοτικός

και προφητικός, αλλά διάλογος (ερωτοαποκρίσεις), προσποιητή
άγνοια («ἓν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα»). Σωκρατική διαλεκτική

• Ο Σωκράτης αμφισβητούσε τη γνώση την ποιητών, των πολιτικών,

των Σοφιστών και των ιερέων, αντίθετα παραδέχεται τη γνώση των
τεχνιτών και των επιστημόνων μόνον σε σχέση με την ειδικότητά
τους

• Αυτή, όμω,ς η επικριτική στάση έπληττε την καρδιά του συνόλου

των επιστημονικών γνώσεων, των τεχνικών ικανοτήτων και των
μορφών γνώσης, που συνδέονταν με τους κοινωνικούς ρόλους, οι
οποίοι σε όλες τις κοινωνίες απετέλεσαν τη βάση του πολιτισμού
και της δημοκρατικής ιδεολογίας –εν τέλει της προόδου

• Ο Σωκράτης ξεκινούσε τη διαλεκτική με ορισμούς, δεν έδινε,

όμως, ο ίδιος οριστικές απαντήσεις στις ερωτήσεις, τις οποίες
έθετε, ούτε και φαίνεται να περίμενε κάτι αντίστοιχο από τους
άλλους. Μέσω της μαιευτικής μεθόδου έστρεφε τον συνομιλητή

4
 του στο να δώσει απαντήσεις που πηγάζουν από την ψυχή και
μεταφράζονται σε ηθικές συμπεριφορές

• Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης απάντησαν στο σωκρατικό ερώτημα

σε επίπεδο οντολογικό και λογικό

Η δίκη του Σωκράτη

• Η δίκη έγινε το 399 – νωπές οι πληγές της ήττας και της
ολιγαρχίας

• Το πλαίσιο, στο οποίο τον κατηγόρησαν, ήταν σαφώς πολιτικό.

Δάσκαλος Αλκιβιάδη και του εξέχοντος μέλους των Τριάκοντα
Τυράννων Κριτία, με εκπεφρασμένη την αντίθεσή του σε βασικές
πλευρές του δημοκρατικού πολιτεύματος, δεν είναι τυχαίο το ότι
κατηγορήθηκε από τον Άνυτο (σπουδαίο στέλεχος των
δημοκρατικών) μετά την παλινόρθωση της δημοκρατίας.

• Αν και «πλήρωσε» τα σφάλματα των μαθητών του, παρά ταύτα

σπουδαίο ρόλο έπαιξε και ο χειρισμός του ίδιου κατά τη δίκη

• Δεν αντιπρότεινε εξορία ή πρόστιμο, αλλά δωρεάν σίτιση στο

Πρυτανείο (ως ευεργέτης), εξ ου και ήπιε το κώνειο

Κληρονομιά της σωκρατικής διδασκαλίας

• Ο ίδιος ήπιε το κώνειο, η διδασκαλία του επεβίωσε

• Η διδασκαλία του διασπάστηκε σε δύο ρεύματα

• 1. Ελάσσονες σωκρατικοί (κατά κύριο λόγοι οι Εριστικοί και οι

Κυνικοί). Η σκέψη των Κυνικών συγχωνεύθηκε αργότερα (μαζί με
αυτήν του Ιππία και του Αντιφώντα) εν μέρει στον σκεπτικισμό
και εν μέρει στον στωικισμό

5
• 2. Πλάτων (και εν μέρει Αριστοτέλης), οι οποίοι ανέπτυξαν σε
βάθος τις λογικές πλευρές της σωκρατικής μεθόδου, αλλά και τη
σύνδεση αγαθού και αλήθειας

• Βέβαια, τόσο ο Πλάτων, όσο και ο Αριστοτέλης αντικατέστησαν

το ἓν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα με δικές τους θεωρίες και πολιτικά
σχέδια.

6
 ΠΛΑΤΩΝ
Βιογραφία
• Γεννήθηκε το 428/27 π.Χ. στην Αθήνα

• Πατέρας Αρίστων (απόγονος Κόδρου), μητέρα Περικτιόνη (απόγονος

Σόλωνα)

• Επιρροές από φιλολάκωνα και ολιγαρχικό Κριτία

• Η ζωή του σημαδεύτηκε βαθιά από την καταγωγή του και από την παρουσία
του Σωκράτη –κομβικό σημείο το 399

• Για λίγο μετά το 399 στα Μέγαρα, στον Ευκλείδη – γυρίζει όμως στην Αθήνα

• Ίδρυση Ακαδήμειας το 387 –πολυσύνθετο ίδρυμα, που εφάμιλλό του δεν

υπάρχει στη σύγχρονη εποχή

• Από νομική άποψη, θρησκευτικό ίδρυμα αφιερωμένο στη λατρεία των

Μουσών –στην πραγματικότητα, πολιτική οργάνωση και κέντρο
επιστημονικής έρευνας

• Ταυτόχρονα, το πρώτο ίδρυμα ανώτερης εκπαίδευσης στην Ελλάδα (μέχρι

τότε ανώτερες σπουδές ιδιωτικά, επ’ αμοιβή στους Σοφιστές)

• Όλη η πνευματική του ζωή αναπτύχθηκε στα πλαίσια της Ακαδήμειας.

• Παρά ταύτα, όταν κατά την αναζήτηση ενός κέντρου εξουσίας, στο οποίο θα
μπορούσαν να βασιστούν τα φιλοσοφικοπολιτικά του μεταρρυθμιστικά του
σχέδια, δεν στράφηκε προς Μακεδόνες (μάλλον επειδή η μακεδονική
μοναρχία ήταν ξένη προς την αριστοκρατική παράδοση)

• Αντίθετα, στράφηκε προς τις Πυθαγόρειες κοινωνίες της Δύσεως (Τάραντας,

όπου βρισκόταν ο Αρχύτας, Συρακούσες)

388π.Χ: πρώτο ταξίδι σε Σικελία (αρχικά Τάραντα, ύστερα Συρακούσες

κατόπιν προσκλήσεως του μαθητή του Δίωνα, κουνιάδου του τυράννου
Διονύσιου)

• Επιδείνωση σχέσεων με Διονύσιο, αιφνίδια και δυσάρεστη επιστροφή

(μάλλον δούλος στην Αίγινα και απελευθέρωση από φίλους)

• 367: θάνατος Διονύσιου, τον διαδέχεται ο γιος του με το ίδιο όνομα, οπότε
Δίων ξανακαλεί Πλάτωνα στη Σικελία (δεύτερο ταξίδι)

• Όμως εξορία Δίωνα και αιχμαλωσία Πλάτωνα

1
• 361: τρίτο ταξίδι σε Σικελία, προκειμένου να επιτύχει την ανάκληση του
Δίωνα από την εξορία (πλέον υπέργηρος ο Πλάτων) –ξανά αποτυχία,
επιστρέφει κατόπιν παρεμβάσεως του Αρχύτα

• Πιθανή συμμετοχή Ακαδήμειας σε στρατιωτική αποστολή Δίωνα κατά των

Συρακουσών το 357 – όμως 354 δολοφονία Δίωνα

• 347: θάνατος Πλάτωνα, σχεδόν αμέσως μετά την ολοκλήρωση των Νόμων

• Σε όλη του τη ζωή σχεδίαζε να συνδέσει, σε ένα ενιαίο σχέδιο, εξουσία,

γνώση, φιλοσοφία, επιστήμη, ηθική και πολιτική.

Έργα
• Νεανικοί ή «σωκρατικοί» διάλογοι (399-387): Απολογία, Κρίτων, Ευθύφρων,
Λάχης, Ίων, Ιππίας μείζων, Χαρμίδης, Πρωταγόρας

• Διάλογοι μέσης περιόδου (387-367): Μένων (θεωρία της ανάμνησης),

Κρατύλος (σχέση γλώσσας-πραγματικότητας), Φαίδων (αθανασία της ψυχής),
Συμπόσιο (έρωτας και γνώση), Πολιτεία (ουτοπική κοινωνία), Γοργίας
(ενάντια στη σοφιστική ρητορική)

• Ύστεροι διάλογοι (διάλογοι τελευταίας περιόδου): Παρμενίδης (προβλήματα

της θεωρίας των ἰδεῶν), Σοφιστής (διαλεκτική), Πολιτικός, Τίμαιος
(φιλοσοφία της φύσης), Κριτίας, Νόμοι

• Συλλογή Επιστολών, των οποίων αμφισβητείται η γνησιότητα. Γνωστή και

σημαντική η Εβδόμη Επιστολή

Πλάτων: ο πλατωνικός διάλογος

• Ο διάλογος ως μορφή του φιλοσοφικού σχεδίου: πρόκειται για μια νέα μορφή
επικοινωνίας, για την καταγραφή μιας φιλοσοφικής συζήτησης, όπου ένας ή
περισσότεροι συνομιλητές είναι φορείς της «δόξης», οι θέσεις τους
ανατρέπονται και στη συνέχεια ο Σωκράτης τους πείθει να στραφούν προς μια
ανώτερη γνώση. Ο Σωκράτης, λοιπόν, έχει το ρόλο του διαλεκτικού, του
φιλοσόφου.

• Προσοχή: οι ιδέες, τις οποίες υποστηρίζει ο Σωκράτης στους πλατωνικούς

διαλόγους, δεν είναι του ιστορικού Σωκράτη, αλλά του ίδιου του Πλάτωνα.
Παρά ταύτα, σωκρατική είναι η διαλογική αντιμετώπιση των προβλημάτων, η
έρευνα με σκοπό τη γεφύρωση των αντιθέσεων.

Κριτική κατά της ποίησης

• Σφοδρή κριτική κατά Ομήρου (και άλλων ποιητών) σε σειρά έργων.

2
• Πιο γνωστοί οι αφορισμοί του δεύτερου, τρίτου και δέκατου βιβλίου της
Πολιτείας, που καταλήγουν σε έξωση των ποιητών από την ιδανική πολιτεία
και λογοκρισία της υπάρχουσας ποιητικής παραγωγής

• Επίσης αρνητικός στους Νόμους (τελευταίο έργο)

• Σειρά λόγων που υπαγόρευσαν αυτή την αυστηρή έως ακραία στάση
(διαλεκτικοί, θεολογικοί, εκπαιδευτικοί, ψυχολογικοί, γνωσιολογικοί,
αισθητικοί)

• Παρά ταύτα συνεχείς αναφορές σε Όμηρο σε όλα του τα έργα και όχι πάντα
αρνητικά

Η δόξα, η επιστήμη και η θεωρία των ιδεών

• Αρχές 4ου αι. π.Χ.: η απλή αντιπαράθεση αλήθειας και «δόξας» δεν αρκεί για
να δώσει απαντήσεις. Ανάπτυξη επιστημών (μαθηματικά, ιατρική, ρητορική)
επιβάλλει στον Πλάτωνα μια κριτική έρευνα, με σκοπό τη συγκρότηση μιας
αυστηρής ιεραρχίας μεταξύ των διαφόρων μορφών γνώσης, αλλά και την
κατοχύρωση της σταθερότητας και της αλήθειας της ανώτερης γνώσης.

• Σκοπός: η δημιουργία μιας αυστηρής επιστήμης, στη σφαίρα της ηθικής και
της πολιτικής, πάνω στο οποίο θα θεμελιωνόταν ένα πλήρες σχέδιο
κοινωνικής μεταρρύθμισης, το οποίο δεν θα στηριζόταν σε «δόξες». Αυτό το
κατάφερε μέσω της διατύπωσης της «θεωρίας των ιδεών» (πρβλ.Παρμενίδη
με το «εἶναι»)

• Ο Πλάτων πίστευε ότι υπάρχει ένα κριτήριο αλήθειας και ψεύδους για τις
κρίσεις μας (αντίθετα από τους σχετικιστές Σοφιστές) και αυτό αποτυπώνεται
στη γλωσσική έκφραση.

• Περαιτέρω , με βάση τα παραπάνω προκύπτει ότι ο φιλόσοφος είναι αυτός, ο

οποίος είναι σε θέση να διατυπώσει κρίσεις για κεφαλαιώδη γνωσιολογικά και
ηθικά ζητήματα (τι είναι δίκαιο, τι είναι αγαθό)

• Με αυτόν τον τρόπο θεμελιώνεται το δικαίωμα του φιλοσόφου να υπαγορεύει

σχέδια πολιτικοκοινωνικής μεταρρύθμισης, χωρίς να έχει κατ’ ανάγκη τη
συναίνεση των πολλών, οι οποίοι επηρεάζονται από την εφήμερη «γνώμη»,
τα συμφέροντα της στιγμής και τη ρητορική

• Αποτέλεσμα: η σφοδρή επίθεση του Πλάτωνα κατά της εμπειρικής γνώσης

και των τεχνών που απορρέουν από αυτήν (π.χ. ιπποκράτειος ιατρική)

• Αντίθετα, τα μαθηματικά παρέχουν τη δυνατότητα να προσεγγίσουμε την

απόλυτη αλήθεια.

3
• Παράδειγμα: πώς δουλεύει η γεωμετρία. Σχεδιάζοντας ένα τετράγωνο και
εφαρμόζοντας πάνω του τις αποδείξεις, τα θεωρήματα ισχύουν για κάθε
δυνατό τετράγωνο.

• Δεν έχει σημασία εάν διαφέρουν τα χρώματα και οι διαστάσεις του εκάστοτε
σχεδίου, αφού τα θεωρήματα εφαρμόζονται πάντοτε πάνω σε ένα ιδανικό
τετράγωνο, το οποίο είναι τέλειο και εσαεί όμοιο με τον εαυτό του.

• Επόμενο βήμα: σε σχέση με αυτό το τετράγωνο, ό,τι ζωγραφίζουμε και

βλέπουμε δεν είναι παρά αντίγραφο, ανάκληση στη μνήμη και επεξήγηση του
ιδεατού

• Το ὄντως ὄν βρίσκεται στον κόσμο των ιδεών και εμείς βλέπουμε μόνον
αντίγραφα

• Πολιτεία: κλίμακα βαθμών γνώσης και πραγματικότητας

• Επιστήμη→τέλεια γνωσιμότητα→είναι, ιδέες

• «δόξα» →δοξασθότητα→εμπειρικό γίγνεσθαι

• Άγνοια→αγνωσία→μη είναι, ανυπαρξία

• Στην ουσία δανείζεται το παρμενίδειο σχήμα των σχέσεων αλήθειας και

δόξας, αλλά το τροποποιεί και το επεκτείνει στα εξής:

• 1. Η αλήθεια δεν είναι ενιαία και δεν προκύπτει από αποκάλυψη και
προφητεία, αλλά από μαθηματικές γνώσεις πυθαγόρειας προέλευσης

• 2. Ο κόσμος της εμπειρίας δεν ταυτίζεται με το μὴ εἶναι, αλλά είναι

ενδιάμεσος. Δεν μιλάμε για ανυπαρξία, αλλά για κατώτερη γνώση (δόξα)

• 3. Οι ιδέες δεν εξαρτώνται από το υποκείμενο που τις γνωρίζει – υπάρχουν

έτσι κι αλλιώς

Η ανάμνηση

• Η μνήμη της υπερφυσικής θέασης των ἰδεῶν παραμένει στην ανθρώπινη ψυχή
ανεξίτηλη, αν και συσκοτισμένη. Σε αυτήν την ανάμνηση θεμελιώνεται η
δυνατότητα του «φιλοσοφείν».

• Όσων από εμάς η ψυχή πέτυχε να ανυψωθεί μέχρι την καθαρή θέαση των
ἰδεῶν, γνωρίζει ήδη από τη στιγμή που ξεκινά η σωματική της ζωή την
αλήθεια. Ο φιλόσοφος το μόνο που κάνει είναι να εγείρει την ανάμνηση.

• Ως εκ τούτου ο άνθρωπος μπορεί και οφείλει να αρνηθεί τις γήινες αξίες της
πόλεως, εν ονόματι των ιδεωδών αξιών

4
• Το όχημα για να γίνει κάτι τέτοιο είναι ο ἔρως. Αν και αποτελεί το
μεγαλύτερο από τα πάθη του σώματος, εν τούτοις μπορεί να μεταρσιωθεί σε
μια ευγενέστερη πρόθεση, αφού κατάγεται από την ψυχή (έστω από το
ἐπιθυμητικόν).Μέσω της σωματικής συνεύρεσης μπορούμε εξ αντανακλάσεως
να βιώσουμε το ανώτερο κάλλος, που είχαμε θεωρήσει στον κόσμο των ἰδεῶν.

Προβλήματα της θεωρίας των ιδεών

• Υπάρχουν ιδέες-αξίες (αγαθό, δίκαιο, ωραίο) και μαθηματικές ιδέες (μεγάλο,
ίσο, τετράγωνο, τρίγωνο). Αργότερα προσθέτει και τις επιστημονικές ιδέες
(αυτές, δηλαδή, που σχετίζονται με τα αντικείμενα κάθε επιστήμης)

• Πρώτο πρόβλημα: η σχέση ανάμεσα στις δύο ομάδες ἰδεῶν (μαθηματικές και
επιστημονικές) και οι καθορισμός της αξίας τους

• Δεύτερο πρόβλημα: ο καθορισμός της ανθρώπινης στάσης απέναντι στις ἰδέες.

Οι τελευταίες γίνονται αντικείμενο γνώσης είτε μέσω της ενοράσεως είτε
μέσω μιας λογικής διαδικασίας επαγωγής. Πώς όμως ο άνθρωπος θα
καταφέρει να απομακρυνθεί από την εμπειρία του και θα θεαθεί τη αλήθεια,
αφού δεν υπάρχει θεϊκή παρέμβαση-αποκάλυψη; Ποια τα κίνητρα –αίτια της
μεταστροφής του ανθρώπου από την εμπειρία στην αλήθεια;

• Τρίτο πρόβλημα: σχέση ἰδεῶν και πραγματικών αντικειμένων. Ο Πλάτων την

περιγράφει ως σχέση πρωτοτύπου –αντιγράφου, αλλά πώς συνέβη αυτό;
Περαιτέρω, πώς εξηγούνται τα πράγματα του φυσικού κόσμου (τα άλογα που
βλέπουμε είναι αντίγραφα της ιδέας του αλόγου);

• Ο Πλάτων δεν εγκατέλειψε ποτέ την προσπάθεια να δώσει θεωρητικές και

έμπρακτες απαντήσεις στα παραπάνω.

• Στα έργα του επανέρχονται και επανεξετάζονται πράγματα, γι’αυτό πολλοί

μιλούν για αντιφάσεις και οι μελετητές του για περιοδολόγηση των έργων
(πρώιμοι, μέσοι, ύστεροι διάλογοι)

Ο μύθος στον Πλάτωνα

• Ο πλατωνικός μύθος δεν έχει σχέση με αυτόν της αρχαιοελληνικής
θρησκευτικής παράδοσης.

• Οι πλατωνικοί μύθοι αποτελούν πρωτότυπες επινοήσεις του ίδιου του

φιλοσόφου, ο οποίος βεβαίως κάνει χρήση στοιχείων (υλικού) πυθαγόρειας
και ορφικής προέλευσης

• Πρόκειται για αλληγορίες με έντονα ποιητικά-λογοτεχνικά χαρακτηριστικά,

που ακολουθούν πιστά το πλαίσιο των θεωρητικών ερωτημάτων και
προτείνουν με την ενόραση μια λύση

5
• Οι περισσότερες μυθολογικές παρεκβάσεις έχουν ως αφετηρία την ψυχή και
την αντίθεσή της με το σώμα

Διδασκαλία περί ψυχής

• Η πλατωνική ψυχή διαιρείται σε τρία μέρη (ή επίπεδα): το λόγο (λογιστικόν),
το συναίσθημα και τη δυνατότητα της θαρραλέας αντίδρασης (θυμοειδές) και
την επιιθυμία (ἐπιθυμητικόν)

• Στον Τίμαιο προχωρά περαιτέρω και αποδίδει στα τρία μέρη της ψυχής
ισάριθμες σωματικές έδρες: ο λόγος εδρεύει στον εγκέφαλο (Αλκμαίων,
Ιπποκράτης), το συναίσθημα στην καρδιά (Όμηρος) και η επιθυμία στα
εντόσθια και τα γεννητικά όργανα (ως έδρες των τροφικών και γενετικών
επιθυμιών)

• Η ζωή κάθε ανθρώπου προσδιορίζεται από το ποιο μέρος υπερισχύει

• Η διαίρεση της ψυχής, όμως, θεμελιώνει και τη διαίρεση της κοινωνίας σε

στρώματα, στοιχείο που παίζει σπουδαίο ρόλο στην πολιτική του πρόταση

• Εάν υπερισχύει η επιθυμία, έχουμε δούλους (ή χειρώνακτες), εάν το

συναίσθημα και η καρδιά, θαρραλέους ανθρώπους , που θα γίνουν
στρατιώτες, εάν το λογιστικόν έχουμε φιλοσόφους –κυβερνήτες

• Ο πλατωνικός μύθος για την υλική φύση των ανθρώπων (Πολιτεία) δείχνει τη
δυσκολία μεταπήδησης από τη μια κατηγορία στην άλλη (3 μέταλλα: χρυσός,
ασήμι, σίδηρος -αντιστοιχία σε τάξεις)

• Η διαφορά κοινωνικού επιπέδου οφείλεται σε διαφορά στην υλική φύση των

ανθρώπων –ωστόσο, ο διαχωρισμός δεν είναι τελειωτικός. Σε λίγες
περιπτώσεις είναι δυνατή η κοινωνική κινητικότητα

• Συνέπεια των παραπάνω είναι η θέση του Πλάτωνα για τη δικαιοσύνη: εάν ο
άνθρωπος καταφέρει να έχει ψυχή, στην οποία κυβερνά το λογιστικόν με τη
συναίνεση του θυμοειδοῦς και υποταγμένο το ἐπιθυμητικόν, τότε η δικαιοσύνη
στην πόλη είναι δυνατόν να επιτευχθεί εάν κυβερνούν τέτοιοι άνθρωποι.

• Γι’ αυτό το λόγο πρέπει να κυβερνούν οι ολίγοι, αυτοί που έχουν την
παραπάνω ισορροπία ψυχής.

• Σημαντικό: σε αυτόν τον κόσμο μπορούμε να δημιουργήσουμε μια δίκαιη

πολιτεία.

• Αυτό το ιδανικό προσπάθησε να πραγματώσει μέσω της εκπαίδευσης των

φυλάκων και της μετέπειτα επιλογής του φιλοσόφου-βασιλιά.

6
 Δημιουργός
• Λόγος για Δημιουργό στην μεγάλη κοσμολογική αφήγηση του Τίμαιου

• Οι αρχές του κόσμου είναι δύο: αφενός οι ιδέες και αφετέρου μια μεγάλη,
άμορφη ύλη, μια καθαρή έκταση μέσα στο χώρο. Στη μέση υπάρχει ο
δημιουργός, που επιχειρεί να γεφυρώσει τους δύο κόσμους (όπως ο
«διαλεκτικός» μεσολαβεί μεταξύ αλήθειας και «δόξας»)

• Πρόκειται για έναν θεϊκό τεχνίτη, ο οποίος διαπλάθει την ύλη, εμπνευσμένος
από τα πρότυπα των ἰδεῶν

• Προσοχή: Ο δημιουργός δεν δημιουργεί ούτε τις ἰδέες ούτε την ύλη – απλώς
οργανώνει τη δεύτερη βάσει των πρώτων

• Όλος ο φυσικός κόσμος είναι το τεράστιο σώμα ενός εμβίου όντος, στο οποίο
ο δημιουργός χαρίζει μια δική του ψυχή

Επιστήμες-διαλεκτική-αγαθό
• Διάταξη των επιστημών: η πραγματική επιστημονική γνώση είναι η επιστήμη
των μαθηματικών – χαρακτηριστικό της ότι προχωράει από το απλούστερο
στο περιπλοκότερο.

• Αριθμητική + προσθήκη έκτασης= επίπεδη γεωμετρία

• Γεωμετρία + προσθήκη όγκου=στερεομετρία

• Στερεομετρία+κίνηση=μαθηματική αστρονομία (όχι εμπειρική, αλλά εξήγηση

της κίνησης των άστρων μέσω μαθηματικών προτύπων)

• Θεωρία της αρμονίας ή ηχητικά μαθηματικά: δεν ασχολούνται ακριβώς με

τους ήχους, αλλά με τις μαθηματικές σχέσεις που τους προάγουν

• Αυτές είναι οι μόνες πραγματικές επιστήμες – όλες οι άλλες μορφές γνώσης

είναι τέχνες

• Τέχνες (συνδέονται με την δόξαν): επίσης δυνατότητα ιεραρχικής διάταξης

• Πρώτη η αρχιτεκτονική (χρησιμοποιεί μαθηματικές μεθόδους), τελευταίες η

ρητορική και η ιατρική, λόγω της απροσδιοριστίας του πεδίου, όπου
ασκούνται

• Παρά ταύτα τα μαθηματικά έχουν δομή υποθετική-παραγωγική και η

εγκυρότητα των συμπερσμάτων εξαρτάται από την αποδοχή αναπόδεικτων
αξιωμάτων. Διανοητική γνώση, που χρησιμοποιεί τα μέσα ενός διασκεπτικού
λόγου (ratio discursiva)

7
• Ρόλος της φιλοσοφικής διαλεκτικής: στρέφει την κριτικής της προς αυτή τη
γνώση και πραγματώνει ένα άλλο είδος γνώσης, την νοητική, που βασίζεται
στον ενορατικό λόγο ( ratio contemplativa)

• Περαιτέρω αδυναμία των μαθηματικών: δεν μπορούν να εκφράσουν την αξία

που έχουν για την μεταρρύθμιση της ηθικής και πολιτικής ζωής

• Ως σώμα γνώσης χαρακτηρίζονται από ουδετερότητα έναντι της πόλης και της
σύγκρουσης στα πλαίσιά της, έναντι των επιλογών, τις οποίες έχει να κάνει η
ψυχή

• Έτσι ο Πλάτων οδηγείται στη διατύπωση της ιδέας του αγαθού ως απόλυτης
αρχής

• Ἀγαθόν: ύψιστη ιδέα, από την οποία εξαρτώνται όλες οι άλλες (ιδέες
επιστημονικές και ιδέες-αξίες)

• Δεν τις δημιουργεί (για τον Πλάτωνα δεν υφίσταται δημιουργία εκ του
μηδενός), αλλά αποτελεί το λόγο, τη σημασία της ύπαρξής τους.

• Ακόμα και αν κάποιος δε γνωρίζει τις επιστημονικές ιδέες, το αγαθόν υπάρχει

έτσι κι αλλιώς, υφίσταται δυνάμει της ύπαρξης των ανθρώπων και αποτελεί
γι’ αυτούς ύψιστη αξία

• Το ἀγαθόν δεν είναι ακριβώς ιδέα, είναι ανώτερο από αυτές, που βρίσκονται
στο επίπεδο του ὄντως ὄντος

• Η δύναμη του ἀγαθοῦ στον κόσμο των ἰδεῶν είναι το αντίστοιχο της
κεντρικής θέσης της ψυχής στον κόσμο του ανθρώπου

• Ποια όμως είναι η επιστήμη του αγαθού; Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ

• Καθήκον της διαλεκτικής να συναγάγει από το αγαθό τις υποθέσεις και τα

αιτήματα των επιστημών, συνθέτοντας ολόκληρη τη γνώση σε μια πυραμίδα,
στην κορυφή της οποίας βρίσκεται μια απόλυτη αρχή

• Επειδή στόχος όμως είναι η κοινωνική αναμόρφωση, οι επιστήμες όλες

συνδέονται με την πολιτική (έλλογη τάξη, αντικειμενικότητα, καθολικότητα)

• Εκπαιδευτικό πρόγραμμα ιδεατής πολιτείας: μουσική, χορός, στρατιωτικές

ασκήσεις, όχι ποίηση, μόνον επιλεγμένα άσματα.

• Οι καλύτεροι προχωρούν στα μαθηματικά, στα 35 εισέρχονται στην πολιτική

και ασκώντας τη διαλεκτική θα ξεχωρίσει ο φιλόσοφος-βασιλεύς.

• Αλληγορία του σπηλαίου

8
• Προκειμένου να διαμορφώσουμε την ιδανική πολιτεία σε υπαρκτές συνθήκες,
εξορίζουμε όσους είναι άνω των 10 ετών και διαμορφώνουμε τρεις τάξεις:
εργάτες, πολεμιστές (φύλακες) και φιλοσόφους. Οι δύο τελευταίοι όχι
περιουσία, των εργατών την καθορίζει η κύβέρνηση

• Κατάργηση οικογένειας –ναι μεν κοινές για πολλούς οι γυναίκες, αλλά

ελευθερώνονται από την παραδοσιακή τους αιχμαλωσία στο σπίτι. Και αυτές
έχουν τη δυνατότητα να γίνουν φιλόσοφοι-βασιλείς.

• Τα παιδιά τα αναθρέφει η πολιτεία (φύλακες)

Ύστεροι διαλογοι: θεολογία, επιστήμη και καταστολή

• Περ. 350 π.Χ.: Πολιτικός, Τίμαιος, Νόμοι: επιθυμία του Πλάτωνα να
καταλήξει σε οριστικές λύσεις, παρά τις αποτυχίες του σικελικού πειράματος,
τις αντιδράσεις του Εύδοξου και του Αριστοτέλη έναντι της θεωρίας των
ἰδεῶν και την τάση αυτονόμησης των επιστημονικών κλάδων (αντίθετα από
την πλατωνική ενοποίηση)

• Έτσι, στον Τίμαιο και τους Νόμους ο Πλάτων δείχνει διατεθειμένος να

μικρύνει το χάσμα μεταξύ των ἰδεῶν και του εμπειρικού κόσμου (πράγμα το
οποίο ηρνείτο στην Πολιτεία)

• Έτσι, εγκαταλείπει ο διαχωρισμό ανάμεσα σε ἰδέες και αντικείμενα και

προτείνει μια νέα, μεγαλειώδη πρόταση για μια ενιαία ερμηνεία του κόσμου

• Κλειδί κάθε γνώσης του κόσμου: μαθηματικές επιστήμες, διότι ο κόσμος έχει
μαθηματική δομή

• Φυσικά σώματα: αποτελούνται από τέσσερα εμπεδόκλεια στοιχεία (αέρα,

νερό, γη, φωτιά). Τα τελευταία συγκροτούνται από υλικά αδιάσπαστα μόρια,
που έχουν τη μορφή κανονικών γεωμτερικών στερεών (σφαίρες για το νερό,
πυραμίδες για τη φωτιά)

• Δυνατότητα μαθηματικοποίησης όλων των επιστημών, από τη φυσική ως τη

βιολογία

• Π.χ. η πέψη εξηγείται με την επίδραση της σωματικής θερμότητας στις τροφές
που τρώμε. Η θερμότητα αυτή οφείλεται στην παρουσία πυραμειδοειδών
μορίων (φωτιάς) στο αίμα, και τα οποία διαλύουν τις συνθέσεις κύβων και
σφαιρών που βρίσκονται στην τροφή. Ακολουθεί αποσύνθεση μορίων και
σταδιακή αντικατάσταση (θρέψη)

• Στον Τίμαιο εκτός από αυτά διαβάζουμε ότι ο κόσμος λειτουργεί ως

μαθηματική μηχανή, κατασκευασμένη σύμφωνα με ένα θεϊκό σχέδιο.

9
• Τα μαθηματικά είναι ο κώδικας λειτουργίας της, δεν λειτουργεί τυχαία,
στρέφεται προς το καλύτερο χάρη στη βούληση της θεότητας που τη
δημιούργησε και χάρη στο ιδεώδες πρότυπο

• Επομένως, ο κόσμος τείνει προς το ἀγαθόν όχι γιατι το τελευταίο είναι ἰδέα,
αλλά γιατί είναι ενσωματωμένο στην ίδια τη δομή του κόσμου

• Την ύπαρξη του αγαθού στον κόσμο εγγυώνται τα ουράνια σώματα, η δομή
και η κίνησή τους

• Τα άστρα είναι η ορατή έδρα του αγαθού και της θεότητας. Είναι θεοί, που
καταλαμβάνουν τον έναστρο ουράνιο θόλο

• Αφού είναι αιώνια και η κίνησή τους είμαι αμετάβλητη, άρα είναι θεοί.
Επιδρούν άμεσα στον κόσμο. Οι τέλειες τροχιές τους είναι το μυστικό ρολόι
που εξασφαλίζει την εύτακτη κίνηση της μηχανής του κόσμου, αν και η ύλη
του τελευταίου δεν είναι σε θέση να αναπαράγει την τελειότητα των αστρικών
κινήσεων.

• Αστρική θεματική πυθαγορείων – επομένως πυθαγόρειες επιρροές

• Συνέπεια των παραπάνω: η αστρονομία γίνεται η ύψιστη επιστήμη, η μόνη

που μπορεί να διεισδύσει στην τάξη της θείας πρόνοιας, την οποία
αντιπροσωπεύουν οι αστρικές θεότητες και την κάνουν πράξη στον κόσμο.
Περιγράφει τις τροχιές, τις σχέσεις τους,τη φύση των άστρων και έτσι
δίνοντας νόμους και μαθηματικά πρότυπα εξηγεί τον κόσμο

• Όλα τα παραπάνω πραγματώνονται μέσω της διαλεκτικής, όμως επίσης

πρέπει να επιβληθούν, δια της βίας, εάν είναι απαραίτητο, και της
καταστολής.

• Πρέπει να διατυπωθούν νόμοι με συνολικό κύρος, να υπάρξει ένας κώδικας

που να ρυθμίζει λεπτομερειακά τη ζωή των πολιτών. Αυτό γίνεται στους
Νόμους (κύκνειο άσμα) Σε αυτό το έργο υπάρχει ορισμένος αριθμός γενικών
αρχών: αυστηρή σύνδεση μεταξύ γαιοκτησίας και δικαιώματος υπηκοότητας,
εκδίωξη χειρωνακτών και εμπόρων από το κοινωνικό σώμα, εφόσον δεν
έχουν γη (ημι-δουλεία), διαπαιδαγώγηση παιδιών από κράτος, υποχρεωτική
δημόσια παιδεία (βασισμένη στα άστρα), εξορία και θάνατος στους
παραβάτες των νόμων.

• Ύπαρξη δεκαμελούς συμβουλίου πολιτών, που θα είναι το ανώτατο

νομοθετικό και εκτελεστικό όργανο

• Το παραπάνω πρόγραμμα των Νόμων δεν είναι άσχετο με το σόυνολο της

πλατωνικής σκέψης – απλώς τώρα, παρακινημένος από γενικότερη δυσπιστία,

10
 ο φιλόσοφος προχωρεί από τη διαπαιδαγώγηση στην καταπίεση, από τη
διαλεκτική στη δογματική θεολογία

• ΟΜΩΣ: ακόμα και έτσι, αυτό το μοντέλο (θεοκρατικό καθεστώς) είναι

ευκολότερο να πραγματωθεί από την ουτοπία της Πολιτείας (διαλεκτικό
μοντέλο)

• Άγραφα δόγματα: προφορική διδασκαλία, εν μέρει σε Παρμενίδη, Φίληβο και

Τίμαιο: κοσμογονία διαφορετική, Ἕν και άπειρη Δυάδα –πυθαγόρειες
επιρροές -πολλοί όμως αρνούνται την ύπαρξή τους

Άγραφα δόγματα

• Άγραφα δόγματα: προφορική διδασκαλία, εν μέρει συζητήθηκε σε Παρμενίδη,

Φίληβο και Τίμαιο, όμως επεκτάθηκε: κοσμογονία διαφορετική, Ἕν και
άπειρη Δυάδα. Η τελευταία αντιπροσωπεύει την αρχή της πολλαπλότητας. Οι
δύο αρχές δρουν όχι μόνον για τη διαίρεση της πραγματικότητας, αλλά και σε
κάθε μεμονωμένο ον.

• Η σχέση των δύο αρχών γεννά τις ιδέες –αριθμούς, που ίσως ταυτίζονται με
τους αριθμούς της πυθαγόρειας Δεκάδας. Από αυτές παράγονται άλλε
επιμέρους ιδέες και τα μαθηματικά όντα, από τα οποία παράγεται η εμπειρία

• Πυθαγόρειες επιρροές -πολλοί όμως αρνούνται την ύπαρξή τους

• Πηγές τα έργα μεταγενέστερων, άρα μεγάλο περιθώριο αμφιβολίας

11
 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
Βιογραφία
• Αριστοτέλης: νέος τύπος στοχαστή, που επρόκειτο να σημαδέψει βαθιά και
για πολύν καιρό το έργο και την κοινωνική θέση του φιλοσόφου στην
Αρχαιότητα

• Κατά Vegetti, αυτή η ριζική διαφορά οφειλόταν στην καταγωγή του

• Γεννήθηκε 384 π.Χ. στα Στάγειρα της Χαλκιδικής. Εξαρχής συνδεδεμένος με

βασίλειο της Μακεδονίας, ίσως ο πατέρας του να ήταν γιατρός του Αμύντα Γ’
(παρέρα Φιλίππου Β’ και παππού Μεγαλέξανδρου)

• Ενδιαφέρον για τις φυσικές επιστήμες, που τον συνόδεψε σε όλη του τη ζωή.

• Η κοινωνική θέση του πατέρα του ήταν τέτοια, ώστε στη Μακεδονία δεν
μπορούσε να διεκδικήσει κανενός είδους εξουσία, στη δε Αθήνα πάλι δεν
εδικαιούτο να κάνει κάτι τέτοιο, αφού ήταν ξένος

• Παράδοξο: από τη μια είναι ο αποκλεισμένος από την εξουσία σοφός

(προοιωνίζει διανοούμενο ελληνιστικής εποχής), από την άλλη όμως
συμπυκνώνει και παγιώνει την κληρονομιά του συνόλου του ελληνικού
στοχασμού από τον 6ο έως τον 4ο αι.

• 17 ετών (367) στην Αθήνα, δεκτός στην Ακαδήμεια μάλλον κατόπιν

συστάσεως της μακεδονικής αυλής και προφανώς επειδή τον ήλκυσαν οι
λογικές και επιστημονικές έρευνες του Πλατωνικού περιβάλλοντος. Βρίσκει
επικεφαλής της Ακαδήμειας τον Εύδοξο τον Κνίδιο, αφού ο δάσκαλος είναι
στην Σικελία. Παραμένει εκεί είκοσι χρόνια, μέχρι το θάνατο του Πλάτωνα

• Κατά τη διάρκεια της εικοσαετίας σαφώς ξεχωρίζει, κατά τη διάρκεια της

δεύτερης δεκαετίας συγγράφει διαλόγους πλατωνικής έμπνευσης και
ορισμένα από τα σημαντικότερα έργα του, που αφορούν στη λογική, τη
θεωρία της γλώσσας και τη ρητορική. Επίσης τότε μερικά από τα πρώτα
επιστημονικά, όπως τα Φυσικά.

• Πλάτων πεθαίνει 347. Ο Αριστοτέλης ήδη 37 ετών και έχει θέσει σταθερά τα
λογικά θεμέλια της σκέψης του. Εγκαταλείπει την Αθήνα και πηγαίνει στην
αυλή του Ερμεία, ηγεμόνα της Άσσου και του Ατάρνεου, πιστού στο Φίλιππο.

• Λόγοι αποχώρησης: μερικοί λένε ότι αντέδρασε στην εκλογή του Σπεύσιππου,
ανιψιού του Πλάτωνα, στη θέση του σχολάρχη, άλλοι ότι είχε αρχίσει να
φουντώνει η αντίδραση των Αθηναίων κατά της επεκτατικής πολιτικής του
Φιλίππου

1
• Στην Άσσο γνώρισε τον μετέπειτα μαθητή του Θεόφραστο – έκαναν μαζί
βιολογικές μελέτες, που τις συνέχισαν στη Μυτιλήνη

• 342: πρόσκληση Φιλίππου να αναλάβει το ρόλο του παιδαγωγού

• Κίνητρο Φιλίππου όχι μόνον η φήμη του Αριστοτέλη ως φιλοσόφου, αλλά το

ότι ο Αριστοτέλης ήταν φίλος του Νικόμαχου και φίλος του Ερμεία

• Κατά Vegetti ο Αλέξανδρος διδάχθηκε μόνον λογοτεχνία και ρητορική

• 338 π.Χ. Χαιρώνεια – χάρη στην προστασία Αλέξανδρου επιστρέφει στην

Αθήνα και ιδρύει το Λύκειον (στην Ακαδήμεια σχολάρχης ο Ξενοκράτης)

• Λύκειον: ίδρυμα διαφορετικό από την Ακαδήμεια. Τους μαθητές δεν τους
ένωνε κανένας θρησκευτικός δεσμός, ούτε κοινός κανόνας ζωής, κανένα
πολιτικό σχέδιο κοινής δράσης. Πολλοί μαθητές ήταν μέτοικοι.

• Το Λύκειον ήταν λιγότερο ανοιχτό στη ελεύθερη διαλεκτική συζήτηση, αλλά

περισσότερος χώρος στις εξειδικευμένες έρευνες, τις οποίες διεξήγαγε
μεγάλος αριθμός σπουδαστών υπό την καθοδήγηση του Αριστοτέλη και στο
πλαίσιο, το οποίο ο δάσκαλος υπεδείκνυε

Έργα
• 1) Διάλογοι πλατωνικού τύπου (σώζονται λίγα αποσπάσματα, στην
αρχαιότητα δημοφιλείς) Περὶ ἰδεῶν, Περὶ φιλοσοφίας

Στην ίδια περίοδο Προτρεπτικός

• 2) Έργα λογικά – γλωσσολογικά. Ένα μέρος τους αποτελεί το Ὄργανον . Το

απαρτίζουν τα εξής έργα λογικής: Περὶ ἑρμηνείας (σημασιολογικές
λειτουργίες της γλώσσας), Κατηγορίες, Ἀναλυτικὰ πρότερα (περί συλλογισμού)
Ἀναλυτικὰ ὕστερα (περί ἀποδείξεως), Τοπικά (διαλεκτική).

• Στην ίδια περίοδο Ρητορική και Ποιητική

• 3) Έργα φυσικά. Φυσικά (γενική θεωρία της φύσεως), Περὶ οὐρανοῦ

(αστρονομία, κοσμολογία), Μετεωρολογικά. Μεγάλο μέρος τους συντάχθηκε
πριν από το θάνατο του Πλάτωνα

• 4) Έργα αμιγώς φιλοσοφικά. Πολλά επιμέρους βιβλία, τα οποία εν τέλει

συνέθεσαν τα Μετὰ τὰ φυσικά. Όχι ενιαία πραγματεία, αλλά σειρά αυτοτελών
φιλοσοφικών αναλύσεων, που συντάχθηκαν τον 1ο αι π.Χ. από τον Ανδρόνικο

• 5) Έργα βιολογικά

2
 Περὶ ζῴων ἱστορίαι (ζωολογία), Περὶ ζῴων μορίων (ανατομία-φυσιολογία),
Περὶ ζῴων γενέσεως (γενετική και εμβρυολογία), Περὶ ζῴων κινήσεως, Περὶ
ζῴων πορείας.

Σημαντικότερο έργο της Περιόδου: Περὶ ψυχῆς. Επίσης Μικρὰ φυσικά

6) Ηθικά και πολιτικά έργα (Ηθικὰ Εὐδήμεια, Ἠθικὰ Νικομάχεια, Πολιτικά,

Ἀθηναίων Πολιτεία)

Οι τρεις τελευταίες κατηγορίες συντάχθηκαν μετά την ίδρυση του Λυκείου.

• Μνημειώδης η έκδοση του αριστοτελικού corpus από τον I. Bekker –

καλύπτει σχεδόν όλους τους τομείς του επιστητού

• Η δύναμη της σκέψης του και οι ανεξάντλητες γνώσεις του αποκαλύπτονται

στις επιστημονικές πραγματείες, που στην ουσία αποτελούν καταγραφή των
μαθημάτων του σε Ακαδήμεια και Λύκειον. Ακριβώς επειδή καταγράφονται
μαθήματα, τα οποία παραδόθηκαν σε διαφορετικές εποχές, υπάρχουν κάποια
ελαττώματα στη συνοχή, επαναλήψεις και αντιφάσεις.

• Οι αριστοτελικές πραγματείες δεν ήταν έργα απόκρυφα – λόγω του

διδακτικού τους χαρακτήρα κυκλοφορούσαν σε πολλά αντίτυπα

Η φιλοσοφία κατά τον Αριστοτέλη

• Στα Ηθικά ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι ο θεωρητικός βίος (vita
contemplativa) είναι ο ανώτερος τρόπος ύπαρξης, ο μόνος που καθιστά τον
άνθρωπο κατά το δυνάτόν όμοιο με τον θεό. Ο τελευταίος είναι νόηση και
γνώση

• Δεν μιλά για νομοθέτη, προφήτη ή εὐμήχανον τεχνίτη, αλλά για στοχαστή, που
είναι εξ ολοκλήρου αφιερωμένος στη γνώση με τρόπο ανιδιοτελή. Δεν
υπάρχει πρακτικός σκοπός – η γνώση είναι αυτοσκοπός. Αρκεί μια χαλαρή
προστασία απότ τις αρχές και ο φιλόσοφος θα μεγαλουργήσει. Από την άλλη,
όμως, ο φιλόσοφος προσφέρει στην κοινωνία τη γενική εξήγηση του κόσμου,
που συνάδει και με το ότι «ὁ ἄνθρωπος φύσει ὀρέγεται τοῦ εἰδέναι»

Πλατωνισμός και αριστοτελισμός

• Ο πλατωνισμός και ο αριστοτελισμός στην ιστορία της ευρωπαϊκής
φιλοσοφίας εξελίχθηκαν σε δύο εναλλακτικά πρότυπα, σε δύο
αντιπαρατιθέμενους τρόπους σύλληψης του κόσμου

• Ήδη από τον 4ο αι π.Χ. όλοι οι φιλόσοφοι μπορούν να χαρακτηριστούν

«πλατωνίζοντες» ή «αριστοτελίζοντες»

3
• ΟΜΩΣ αυτή την αντιπαράθεση δεν την προκάλεσε ο Αριστοτέλης, αλλά ήταν
αποτέλεσμα της σκέψης και της μεθοδολογίας του

• Για τον αριστοκράτη Πλάτωνα σκοπός της φιλοσοφίας είναι η ηθικοπολιτική

αναγέννηση της κοινωνίας

• Για τον Αριστοτέλη φιλοσοφία και γνώση είναι αυτοσκοπός, άρα κοινωνικά
άχρηστες – ικανοποιούν την έμφυτη ανάγκη για γνώση

• Για τον πλατωνισμό, η καθαρή φιλοσοφική θεωρία διακρίνεται από την

εμπειρική, λαϊκή γνώση, προκειμένου να επιτύχει τη ηθικοπλαστική
αναγέννση, μέσω της θέασης των ἰδεῶν. Η γνώμη των πολλών είναι αδιάφορη
–μόνο ο φιλόσοφος αντιλαμβάνεται τις αξίες

• Αντίθετα, σκοπός της φιλοσοφίας κατά τον Αριστοτέλη δεν είναι η σύλληψη
και η δημιουργία ενός ιδεώδους κόσμου. Μόνο ένας κόσμος υπάρχει, η
πραγματικότητα των καθέκαστον οὐσιῶν (άνθρωποι, ζώα, φυτά,άστρα). Τα
πάντα υπάρχουν στον κόσμο και τα αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας

• Σκοπός της γνώσης η περιγραφή, η κατανόηση, η ερμηνεία των φαινομένων

και της φύσης –έτσι φθάνουμε στη γνώση

• Κάθετη ιεραρχική δομή του πλατωνικού κόσμου, ο οποίος συγκροτείται χάρη

στη διαλεκτική και τα μαθηματικά.

• Αντίθετα, οριζόντια δομή του κόσμου κατά Αριστοτέλη – η πραγματικότητα

είναι ενιαία και ομοιογενής. Επίσης, η διαλεκτική και τα μαθηματικά είναι
σημαντικά, αλλά όχι πρωτεύοντα. Κατά τον Αριστοτέλη κάθε επιστήμη έχει
το δικό της, σημαντικό αντικείμενο –δεν υπάρχει γνωστικό αντικείμενο, το
οποίο να υπερέχει των άλλων

• Αυτονομία – αμοιβαία ανεξαρτησία των επιστημών. Στα μέσα του 4ου αι. οι
επιστήμες προχωρούσαν αναπότρεπτα προς μια εξειδίκευση

Το πεδίο της αριστοτελικής φιλοσοφίας

• Αυτονομία -εξειδίκευση των επιστημών –η κάθε μια τους στηρίζεται σε δικές
της αρχές και μεθόδους, καλύπτεται από εξειδικευμένους επιστήμονες και
θέτει συγκεκριμένους στόχους

• Η ενιαία πραγματικότητα διαρθρώνεται σε γένη ή περιοχές, κάθε μια από τις

οποίες αποτελεί το αντικείμενο μιας επιστήμης Π.χ. το γένος της «ποσότητας»
αποτελεί αντικείμενο των μαθηματικών επιστημών. Κάθε γένος της
πραγματικότητας έχει δικές του αρχές, οι οποίες δε μπορούν να αναχθούν σε
κάποιον άλλο τομέα. Κάθε επιστήμη πρέπει να ξεκινά από τις αρχές του δικού
της αντικειμένου.

4
• Δεν μιλάμε πια για ενότητα των επιστημών, αλλά για αυτονομία επιστημών,
που αν μπουν η μια δίπλα στην άλλη προκύπτει το σύνολο της
πραγματικότητας.

• Η εγκυκλοπαίδεια ως μορφή ενότητας των επιστημών: συγκέντρωση

τεράστιου όγκου υλικού από Αριστοτέλη και μαθητές και οργάνωση, όμως όχι
και καθολική απόρριψη του ότι εν τέλει η γνώση είναι σε μεγάλο βαθμό
ενιαία

• Επομένως υπάρχει ανάγκη ενότητας της γνώσης, αφού και ο κόσμος διαθέτει
εκ φύσεως σταθερότητα, ενότητα και τάξη.

• Φύση και κοινωνία είναι μέρη ενός έλλογου σχεδίου, το οποίο η φιλοσοφία με
τη βοήθεια των επιστημών είναι ικανή να συλλάβει και να εξηγήσει

• Επομένως η φιλοσοφία είναι εργαλείο ενότητας της γνώσης

• Κοινός χώρος κάθε επιστήμης αλλά και κάθε μορφή γνώσης και επικοινωνίας
η γλώσσα (γραμματική, σύνταξη, σημασιολογία)

• «Ἀρχὴ ἐπιστήμης ὀνομάτων ἐπίσκεψις» - Η φιλοσοφία στοχασμός επάνω στη

γλώσσα

• Ο ενοποιητικός λόγος μετατρέπεται σε θεολογία, όχι όπως την νοούσε ο

Πλάτων, αλλά ως συμπέρασμα της ύπαρξης μιας έλλογης και αμετάβλητης
κοσμικής τάξης. Σημαντικός, αλλά όχι κυρίαρχος ρόλος της θεολογίας στον
Αριστοτέλη

Κατηγορίες, Λογική, Διαλεκτική

• Ελάχιστο στοιχείο γλώσσας, που παρουσιάζει ενδιαφέρον , η πρόταση, που
αποτελείται από υποκείμενο και κατηγόρημα. Οι όροι κατηγορικής σχέσης
χωρίζονται σε δύο μεγάλες ομάδες: τα «καθόλου» (αποδίδονται ως
κατηγορούμενα) και τα «καθέκαστον» (δεν αποδίδονται ως κατηγορούμενα)

• Συμπέρασμα: οι όροι που δεν χρησιμοποιούνται ως κατηγορούμενα είναι

οὐσίες, δηλαδή όντα που υπάρχουν αυτόνομα και πρωτογενώς.

• Η πραγματικότητα ορίζεται από ατομικές οντότητες (Σωκράτης, ένα

συγκεκριμένο άλογο), και όχι καθολικά κατηγορούμενα, όπως εσφαλμένα
πίστευε ο Πλάτων (ἰδέες). Τα κατηγορούμενα εκφράζουν γνωρίσματα των
οὐσιῶν και η ύπαρξή τους είναι δευτερεύουσας σημασίας

• Μόνο ό,τι εκφράζει εἶδος καθορίζει την οὐσία

• Τα εἴδη δεν υπάρχουν χωριστά από τις οὐσίες, στις οποίες αποδίδονται, αλλά
και οι ουσίες υπάρχουν μόνον επειδή ανήκουν στα εἴδη.

5
• Η κάθε οὐσία είναι σύνθεση (σύνολον) ὕλης και μορφῆς. Βέβαια, ως γνήσιος
μαθητής του Πλάτωνα, ξεχωρίζει την πρώτη οὐσία από τις δεύτερες οὐσίες
(εἴδη)

• Όλα τα δυνατά είδη κατηγορουμένων εντάσσονται σε δέκα βασικούς τύπους,

που ο ίδιος ονομάζει κατηγορίες (ουσία, ποσόν, ποιόν, σχέση, τόπος, χρόνος,
κεῖσθαι, ἔχειν, ποιεῖν, πάσχειν)

Η διδασκαλία των κατηγοριῶν αποδεικνύεται ισχυρό εργαλείο ανάλυσης στο

πλαίσιο του αριστοτελικού στοχασμού

• Το μέρος της λογικής που ο ίδιος ονομάζει ἀναλυτικά δεν μελετά τη δομή μιας
πρότασης, αλλά τη σχέση μεταξύ προτάσεων (αληθείς ή ψευδείς). Μέσω των
προτάσεων συγκροτείται ο λογικός υπολογισμός ή συλλογισμός

• Συλλογισμός είναι ο τρόπος σκέψης στον οποίο, έχοντας θέσει κανείς κάποιες
προτάσεις, συνάγει υποχρεωτικά μια άλλη

• Ο αριστοτελικός συλλογισμός αποτελεί μια τέλεια λογική μηχανή. Εάν

δομηθεί σωστά, εγγυάται την ποιότητα των συμπερασμάτων του. Αν και δεν
είναι όργανο επιστημονικής ανακάλυψης, εν τούτοις θέτει εκ των υστέρων σε
τάξη, βάσει λογικά αναγκαίων συνδέσεων, μια προϋπάρχουσα του
συλλογισμού γνώση

• Επομένως είναι περισσότερο μέσο επιστημονικής διδακτικής παρά

αναπόσπαστο στοιχείο της ίδιας της επιστήμης

• Η αριστοτελική διαλεκτική συγκροτείται και αυτή συλλογιστικά –όμως δεν

είναι επιστήμη της απόδειξης, αλλά της συζήτησης και της ανασκευής.
Περιορίζεται επομένως στο επίπεδο της δόξας, αντίθετα με την πλατωνική
διαλεκτική, αποκτά παρά ταύτα μεγάλη σημασία όταν τίθεται το θέμα των
ανωτάτων αρχών της λογικής

• 3 αρχές : αρχή της ταυτότητας, αρχή της μη αντίφασης, αρχή της του τρίτου
αποκλίσεως.

• Πρόκειται στη ουσία για τρεις διαφορετικές λογικές καταγραφές του ίδιου
αξιώματος, το οποίο πρέπει να διέπει αφενός τη γλώσσα και την επικοινωνία
και αφετέρου την πραγματικότητα, προκειμένου να είναι εφικτή η γνώση και
η ζωή.

• Ανασκευαστική δύναμη της διαλεκτικής, που μέσω της ανασκευής

αποκαλύπτει τις αρχές της λογικής και της ίδιας της πραγματικότητας. Μπορεί
ο κάθε συλλογισμός να ξεκινά με δόξες, στην πορεία, όμως, με τη χρήση των
αρχών της λογικής, προκύπτει η αλήθεια.

6
• Αριστοτελική διαλεκτική: νοείται ως μέσον έλλογης συζήτησης μεταξύ των
ανθρώπων και συγκρότησης μιας εύλογης και ευρέως αποδεκτής γνώσης, όσο
και αν δεν είναι απόλυτη και αναγκαία όσο η αυστηρά νοούμενη
επιστημονική γνώση

Η αριστοτελική θεωρία της επιστήμης

• Μάθηση κατά Αριστοτέλη διαιρείται σε τρία μεγάλα μέρη: ποιητικὲς,
πρακτικὲς, θεωρητικὲς μαθήσεις

• Ποιητικές δραστηριότητες: στοχεύουν στην κατασκευή υλικών αντικειμένων

– τέχνες από αρχιτεκτονική έως υποδηματοποιία. Στηρίζονται στη
συσσωρευμένη εμπειρία και ανήκουν στη χαμηλότερη βαθμίδα γνώσης

• Πρακτικές μαθήσεις: δεν στηρίζονται σε αντικείμενα, αλλά ανθρώπινες

συμπεριφορές. Ηθική, πολιτική, αλλά και διαλεκτική και ρητορική (νοούμενες
ως τεχνικές και εργαλεία συζήτησης και συλλογισμών, όχι ως επιστήμες)

• Θεωρητικές επιστήμες: στοχεύουν αποκλειστικά στη γνώση και δεν έχουν

καμμία πρακτική χρησιμότητα

• Κατηγοριοποίηση των επιστημών:

• Επιστήμες της φύσης (βιολογία, φυσική). Μελετούν αντικείμενα που είναι

προικισμένα με ουσιώδη ύπαρξη, αλλά ανήκουν στον κόσμο της ύλης και της
κίνησης (διαδικασίες μορφοποίησης και διάλυσης, γένεσης και φθοράς)

• Μαθηματικές επιστήμες: τα αντικείμενά τους είναι ακίνητα και άυλα, αλλά

ανήκουν στην κατηγορία όχι της ουσίας, αλλά του ποσού, υφίστανται δε χάρη
στη διαδικασία μια νοητής αφαίρεσης

• Θεολογία: επιστήμη μέγιστης αξίας, αφού πραγματεύεται την άυλη και αιώνια
πραγματικότητα, τη θεότητα

• Μεταξύ φυσικής και θεολογίας βρίσκεται η αστρονομία (ασχολείται με

αιώνια, πραγματικά όντα, που έχουν ειδική ύλη και είναι προικισμένα με την
τέλεια μορφή κίνησης, την κυκλική.

• Αν και τα μαθηματικά έχουν χάσει την υπεροχή, την οποία τους προσέδιδε ο
Πλάτων, εν τούτοις η αριστοτελική θεώρηση και οργάνωση του εσωτερικού
των επιστημών είναι εμπνευσμένη από πρότυπα μαθηματικής προέλευσης

• Η κάθε επιστήμη θεμελιώνεται σε ένα οικοδόμημα αρχών, προχωρούμε στη

συναγωγή συμπερασμάτων με όργανο τους συλλογισμούς και διασφαλίζουμε
την καθολικότητα της απόδειξης χάρη στη σωστή χρήση των παραπάνω.

7
• Είναι όμως δυνατή η εφαρμογή ενός επιστημονικού προτύπου γεωμετρικού
είδους στο φυσικό κόσμο, αφού τα φαινόμενα που τον διέπουν δεν είναι
κανονικά και σταθερά?

• Αριστοτέλης: η επιστήμη δεν αναφέρεται στη μεταβλητότητα των

καθέκαστον, αλλά σε ό,τι συμβαίνει ὡς ἐπὶ τὸ πολύ.

• Οι αρχές και οι ορισμοί παράγονται μέσω της ἐπαγωγῆς

• Η εμπειρική γενίκευση, στην οποία καταλήγει η ἐπαγωγή, μεταβάλλεται σε

επιστημονική γνώση μέσω μιας πράξης καθαρής έλλογης «ενόρασης» . Ο
νοῦς επιλέγει τις επιστημονικά αξιόπιστες προτάσεις. Κριτήριο της
ενορατικής προφάνειας – βρίσκει καλύτερη εφαρμογή στη γεωμετρία, παρά
στις φυσικές επιστήμες .

• Αριστοτέλης: η αληθινή γνώση είναι η γνώση των αιτίων . Η επιστήμη δεν

σταματά στη διαπίστωση της πραγματικότητας ενός φαινομένου – προχωρά
στο «γιατί». Στη γεωμετρία η γνώση των αιτίων ανάγεται πάντα σε γνώση της
οὐσίας, τι γίνεται, όμως, με την επιστήμη της φύσης?

• Βασικά στοιχεία του αριστοτελικού προτύπου της επιστήμης: από τη μια είναι
αποδεικτική, στενά συνδεδεμένη με τους γλωσσικούς κανόνες δόμησης του
συλλογισμού. Από την άλλη, οι επιστημονικές αποδείξεις στηρίζονται σε
προκείμενες (αρχές και αίτια), που είναι εμπειρικά επαληθεύσιμα.

• Όμως η εμπειρία δεν έχει σχέση με κανένα πείραμα – βασίζεται αποκλειστικά

στην παρατήρηση και εκδηλώνει από μόνη της ολόκληρη την πραγματικότητα
και την αλήθεια της φύσης και του κόσμου

• Σκοπός του Αριστοτέλη δεν είναι να διατυπώσει γενικούς «νόμους» για τα

φαινόμενα, ή θεωρίες , αλλά να διεισδύσει βαθιά στη δομή των όντων του
κόσμου.

Η φύση, το γίγνεσθαι, η ζωή

• Ως πνευματικός κληρονόμος των Ιώνων, ο Αριστοτέλης αντιλαμβάνεται τη
φύση ως ένα σύνολο πραγμάτων, που διαθέτουν όχι μόνον πλήρη και
αυτόνομη ύπαρξη, αλλά και ενδογενή ικανότητα εκτέλεσης διαδικασιών. Οι
τελευταίες αποσκοπούν στη δημιουργία μιας διάταξης, στην πραγματοποίηση
και τη διατήρηση ενός σχεδίου, το οποίο δε σχετίζεται με τη θεία πρόνοια,
αλλά ταυτίζεται με την ίδια τη φύση των πραγμάτων.

• Τίμαιος: μύθος της «ψυχής του κόσμου», προκειμένου να γεφυρωθεί το χάσμα

μεταξύ εμπειρίας και ιδεώδους τάξεως. Ο Αριστοτέλης δεν έχει ανάγκη κάτι
τέτοιο, δεδομένου ότι η φύση ανακτά όλη την αξία της στο στοχασμό του.

8
• Φύση: σταθερό σύνολο οὐσιῶν, προικισμένο με το κοινό γνώρισμα της
κίνησης, το οποίο υπάρχει μέσα στις ίδιες.

• Κίνηση: όχι μόνον μετατόπιση στο χώρο, αλλά οποιοδήποτε είδος αλλαγής
(ανάπτυξη, μεταβολή, αλλοίωση). Πρβλ. προσωκρατικόν γίγνεσθαι

• Η κίνηση λοιπόν βασικό δομικό στοιχείο της φύσεως. Περιλαμβάνει

απαραιτήτως τρία στοιχεία: ὑποκείμενον, στέρησιν και μορφήν.

• Φυσικά: τέσσερα αἴτια φυσικών διαδικασιών: ὑλικόν, ποιητικόν, μορφικόν και

τελικόν.

• Νέο ζεύγος φυσικών εννοιών: δύναμις και ἐνέργεια. Η πρώτη εκφράζει την
πραγμάτωση της μορφῆς σε ένα δεδομένο ὑποκείμενον.Τίποτε δεν μπορεί να
υπάρξει ἐνεργείᾳ, εάν δεν έχει προϋπάρξει δυνάμει

• Θεμελιώδης θεωρίες αριστοτελικής φυσικής

• Υπάρχουν δύο είδη ἀπείρου: το κατά πρόσθεση (σειρά των αριθμών) και το
κατ’ αφαίρεση (έκταση στο χώρο)

• Δεν μπορεί να υπάρξει σώμα άπειρης έκτασης (το ίδιο το σύμπαν το θεωρεί
πεπερασμένο, αντίθετα με τις σύγχρονες θεωρίες για τη διαστολή του), παρά
ταύτα κάθε σώμα που εκτείνεται στο χώρο μπορεί να μειωθεί απείρως. Αυτό
το είδος του ἀπείρου είναι δυνάμει και ποτέ ἐνεργείᾳ.

• Ο χρόνος είναι δυνάμει ἄπειρος και κατά πρόσθεση και κατ’ αφαίρεση

• Με βάση τα παραπάνω επιλύει το παράδοξο του Ζήνωνα για την κίνηση και
αρνείται την ύπαρξη κενού, σε αντίθεση με τον Δημόκριτο

• Επιχειρήματα κατά της ύπαρξης κενού: στηρίζονται στις θεωρίες του για την
κίνηση, δηλαδή στη δυναμική.

• Η όλη αριστοτελική πραγμάτευση του κενό και της κίνησης συνυφαίνεται

αφενός με τα δεδομένα της άμεσης παρατήρησης και αφετέρου με τη λογική
τους επεξεργασία. Καμμία προσπάθεια μαθηματικοποίησης, αντίθετα με τη
φυσική του Γαλιλαίου

• Βιολογικές επιστήμες (ζωολογία, ανατομία, γενετική φυσιολογία) Με τη

βοτανική δεν ασχολήθηκε ιδιαίτερα – την άφησε στον Θεόφραστο

• Θεμελιώδης έννοια της αριστοτελικής βιολογίας είναι η έννοια του εἴδους

(εἰδητικῆς μορφῆς)

• Δεν πρόκειται απλώς για ταξινομική έννοια, αλλά για έναν πυρήνα
πραγματικότητας, την ύπαρξη του οποίου υπηρετούν τα επιμέρους άτομα, τα
οποία ανήκουν σε αυτό. Είναι σταθερό, αμετάβλητο, αναπαράγεται αδιάκοπα
9
 στα άτομα, που το απαρτίζουν, και η όποια διαφοροποίηση προκύπτει είναι
πάντα στο πλαίσιο του εἴδους.

• Επομένως αυτή η σταθερότητα και η αιωνιότητα του εἴδους αποκλείουν κάθε

έννοια εξέλιξης

• Η φύση αποτελεί μια συνεχή κλίμακα, που βαίνει από τα κατώτερα έμβια είδη
στα συνθετότερα, προχωρώντας σταδιακά και με ελάχιστες μεταβολές

• Ακόμη και η χάραξη διαχωριστικής γραμμής μεταξύ ανθρώπων και ζώων

είναι δύσκολη, γενικά, όμως, τα δεύτερα διαφέρουν ως προς την ικανότητα
αντίληψης

• Θεμελιώδης αρχή της αριστοτελικής βιολογίας: η φύση προσαρμόζει πάντοτε

το όργανο στην κάθε λειτουργία Π.χ. το χέρι είναι διαμορφωμένο για να
πιάνει.

• Επομένως τη φύση του οργανισμού μπορούμε να τη γνωρίσουμε μέσω της

λειτουργίας των οργάνων – η φυσιολογία προηγείται της ανατομίας

• Επίσης θεμελιώδης αρχή το ότι η φύση δεν κάνει τίποτε μάταια ή κατά τύχη.
Το κάθε έμβιο είδος είναι απόλυτα προσαρμοσμένο στις λειτουργίες του,
προκειμένου να αυτοσυντηρηθεί και να αναπαραχθεί. Υπό αυτήν την έννοια
δεν έχει νόημα να μιλάμε για ανώτερα και κατώτερα ζώα. Εξαίρεση:
άνθρωπος (σκέψη και γνώση)

• Το κέντρο των φλεβών και του αίματος η καρδιά, ωστόσο η ανάγκη

ενοποίησης του μοντέλου τον εξωθεί στα άκρα. Θεωρεί την καρδιά κέντρο
του αίματος και όλων των ζωτικών λειτουργιών της θρέψης και της αύξησης,
καθώς και κέντρο όλων των ψυχο-φυσικών λειτουργιών, ιδιαίτερα της
αντίληψης

• Υποβάθμιση εγκεφάλου (αντίθεση με Αλκμαίωνα-Ιπποκράτη)

• Η γενετική του στηρίζεται στην εξής θεωρία: σε κάθε αναπαραγωγική

διαδικασία, το αρσενικό στοιχείο παρέχει στο νέο ον τη ζωή και το εἶδος του,
το θηλυκό την ὕλη, που αποτελείται από το αίμα της έμμηνης ρύσης. Η
μετάδοση του εἴδους εξασφαλίζεται από το σπέρμα και το συστατικό του το
πνεῦμα – θερμότητα - στερεοποίηση –έμβρυο.

• Συμβαίνουν και ανωμαλίες – θηλυκός γόνος ή τερατογένεση

10
 Το σύμπαν, τα άστρα και η θεότητα: αριστοτελική κοσμολογία

και θεολογία
• Η κοσμολογία του Αριστοτέλη εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το στοχασμό
του ύστερου Πλάτωνα (Τίμαιος , Ἑπινομίς)

• Πλάτων και Αριστοτέλης υποστηρίζουν ότι το σύμπαν αποτελείται από δύο

διαφορετικά, ιεραρχικώς διατεταγμένα επίπεδα

• ΟΜΩΣ για Πλάτωνα τα δύο επίπεδα είναι τα εξής: ο κόσμος της εμπειρίας και
ο κόσμος των ἰδεῶν.

• Για Αριστοτέλη, αντίθετα, δεν υπάρχει κόσμος των ἰδεῶν, αλλά κόσμος της
εμπειρίας και κόσμος των ουρανών, των άστρων και των κινήσεών τους, που
είναι τέλειος και στενά συνυφασμένος με τη θεότητα. Ο γήινος κόσμος
ονομάζεται και υποσελήνιος.

• Τα δύο επίπεδα διαφοροποιούνται ως προς το είδος της κίνησης: κυκλική και

αέναη η κίνηση των ουρανίων σωμάτων, γραμμμική και παροδική η επίγεια

• Ο επίγειος κόσμος αποτελείται από τα τέσσερα παραδοσιακά στοιχεία της

προσωκρατικής φιλοσοφίας (αέρας, νερό, γη, φωτιά). Κάθε στοιχείο αποτελεί
μια «σφαίρα», η οποία, όμως, ποτέ δεν σχηματίζεται στην τελειότητά της,
αφού τα στοιχεία αναμιγνύονται διαρκώς.

• Η τάση των στοιχείων για επανένωση αποτελεί την εξήγηση των φυσικών
κινήσεων των γήινων σωμάτων. Κάθε σώμα κινείται αυθόρμητα προς τον
τόπο, τον οποίο καταλαμβάνει η σφαίρα του επικρατέστερου σε αυτό
στοιχείου.

• Σε αντίθεση με το γήινο, ο ουράνιος κόσμος αποτελείται από ένα πέμπτο

στοιχείο πύρινης φύσης, τον αἰθέρα, η ύπαρξη του οποίου αποτελεί υπόθεση,
αναγκαία, όμως, γι ανα εξηγήσει το γεγονός ότι τα άστρα είναι ταυτόχρονα
ορατά και αιώνια. Ο αἰθέρας είναι άφθαρτος , δεν αλλοιώνεται με την πάροδο
του χρόνου και γνωρίζει μόνον την κατά τόπον κίνηση.

• Τα στοιχεία του υποσελήνιου κόσμου είναι ασταθή, μεταβάλλονται το ένα στο

άλλο και σχηματίζουν συνεχώς ενώσεις μέσω διαδικασιών φυσικοχημικής
τάξης, που χρήζουν ανιχνεύσεως.

• Γένεσις και φθορά αντιστοιχούν στο σχηματισμό και τη διάλυση των

συνθέσεων, όμως δεν λαμβάνει χώρα ποσοτική μεταβολή της ύλης

• Πρώτα σχηματίζονται τα ανόργανα σώματα, τα μέταλλα, στη συνέχεια οι

ιστοί που αποτελούν τα όργανα των φυτών και των ζώων.

11
• Οι θεωρίες για ουρανό και άστρα απηχούν Πλάτωνα, αλλά και Εύδοξο. Από
τον τελευταίο αντλεί τη θεωρία των σφαιρών, στην επιφάνεια των οποίων
λαμβάνει χώρα η κυκλική κίνηση των σωμάτων.

• Διαφορά: στον Εύδοξο η θεωρία είναι μαθηματικής υφής, στον Αριστοτέλη

λαμβάνει διαστάσεις κοσμολογικές –θεολογικές.

• Ο Αριστοτέλης δίδει στις σφαίρες υπόσταση, αφού υποθέται ότι αποτελούνται

από το πέμπτο στοιχείο. Επίσης τις φαντάζεται προικισμένες με κίνηση, από
την οποία εξαρτάται η κίνηση των άστρων που βρίσκονται από πάνω τους, και
η οποία με τη σειρά της οφείλεται στη δράση εξωτερικών παραγόντων.

• Μιλάμε για άυλα ἀκίνητα κινοῦντα, τα οποία είναι θείοι νόες, που εξαρτώνται
από το πρώτο κινοῦν ἀκίνητο, τον Θεό.

• Το σύμπαν του Αριστοτέλη αποτελείται από 55 ομόκεντρες σφαίρες, στο

κέντρο των οποίων βρίσκεται ακίνητη η Γη. Πάνω πάνω βρίσκεται σφαίρα
πεπερασμένων διαστάσεων, η οποία περιέχει τους «απλανείς αστέρες» -η
κίνησή τους εξαρτάται από το πρώτο κινούν

• Τη σχέση των κινήσεων των άστρων με τη γήινη ζωή την εξασφαλίζει ο

ήλιος. Αυτός είναι ο μεσάζων, χάρη στον οποίο η αιωνιότητα και η
κανονικότητα των ουρανών αντανακλώνται στον κόσμο. Αν και κανένα έμβιο
ον δεν μπορεί να φθάσει την αθανασία, λόγω της ενδογενούς αστάθειας, που
χαρακτηρίζει κάθε υλική σύνθεση, όμως ο κύκλος της αναπαραγωγής των
εμβίων όντων εξασφαλίζει την αιωνιότητα των εμβίων εἰδῶν.

• Το ἀκίνητο κινοῦν συνδέει τη φυσική, την αστρονομία και τη θεολογία του

Αριστοτέλη.

• Κάθε κίνηση απαιτεί ένα κινούν εξωτερικό προς το κινούμενο αντικείμενο,

δεν είναι όμως η δύναμη που προκαλεί την κίνηση, αλλά ο σκοπός, τον οποίο
έχει η κίνηση, αυτό στο οποίο τείνει.

• Κάθε κινούν είναι και αυτό με τη σειρά του σε κίνηση – είναι αναγκαίο,
επομένως, να υπάρχει ένα αρχικό ἀκίνητο κινοῦν, το οποίο δρα και ως
ποιητικὸν αἴτιον και ως τελικὸν αἴτιον. Είναι άυλο και ακίνητο, τέλειο και
αποτελεί αντικείμενο έρωτος για όλη τη φύση. Τα πρώτα όντα που αγαπούν
αυτήν την τελειότητα είναι οι αστρικές σφαίρες. Τείνουν προς την ακινησία
μέσω της ανώτερης μορφής κινήσεως, της κυκλικής. Στο γήινο κόσμο έχουμε
τον κύκλο της αναπαραγωγής.

• Έτσι όμως εισάγονται ψυχολογικές έννοιες (έρωτας, επιθυμία) στην ανάλυση

φυσικών κινήσεων. Στην ουσία ο Αριστοτέλης διαπράττει ένα άλμα
εννοιολογικής τάξεως, προκειμένου να δώσει την εντύπωση θεωρητικής

12
 συνοχής σε ένα σημείο, όπου διασταυρώνονται διαφορετικές ανάγκες και
στόχοι.

• Ο θεός του Αριστοτέλη είναι ακίνητος και άυλος, άρα είναι καθαρή ἐνέργεια
και καθαρή μορφή. Είναι αιώνιος, τέλειος, αντικείμενο έρωτος ολόκληρου του
σύμπαντος. Κάτω από αυτόν βρίσκεται μια ιεραρχία θεοτήτων, τα κινούντα
των αστρικών σφαιρών.

• Ο αριστοτελικός θεός δεν είναι όμως σε καμμία περίπτωση δημιουργός του

κόσμου –πρώτον, διότι η φύση είναι αϊδια, άρα δεν έχει αρχή, και δεύτερον
διότι η δημιουργία συνεπάγεται μετάβαση από το δυνάμει εἶναι στο ἐνεργείᾳ -
όμως, η θεότητα δεν μπορεί να κάνει κάτι τέτοιο, αφού με την κίνηση θα
βλαπτόταν η τελειότητά της

• Επομένως η αριστοτελική θεότητα δεν δημιουργεί όπως ο Δημιουργός στον

Πλάτωνα, ίσως όμως να αντιστοιχεί στις ἰδέες.

• Η μόνη δραστηριότητα που του αρμόζει είναι η νόηση, που όμως δεν
προϋποθέτει καμμία σχέση με την κίνηση και την ύλη. Έτσι, ο θεός είναι
καθαρή και τέλεια νόηση, που είναι αδύνατον να θεάται τα κατώτερα
αντικείμενα, άρα νοεί μόνον τον εαυτό του.

• Επομένως ο θεός είναι νόησις νοήσεως

• Η αριστοτελική θεολογία μπορεί να μην αποτελεί εναλλακτική λύση προς την

παραδοσιακή θρησκεία των Ελλήνων (όπως, για παράδειγμα, απετέλεσε
αργότερα η θεολογία του Επίκουρου), διαδραμάτισε όμως έναν σημαντικό
πολιτιστικό ρόλο.

• Κατά τον Αριστοτέλη ο θεός βρίσκεται στην αρχή και το τέλος της μηχανής
του κόσμου και αποτελεί την εγγύηση της σταθερότητας και της τάξης. Παρά
ταύτα, δεν επιβάλλει τη δική του τάξη στον κόσμο, ούτε χρήζει βοηθείας. Ο
κόσμος είναι ενδογενώς προικισμένος με τάξη, επαναλαμβάνει δε αιωνίως ένα
σχέδιο που είναι άριστο. Εγγυητής συνοχής, κρίκος που συνδέει τις ποικίλες
διαδικασίες που εκτυλίσσονται στον κόσμο, αντιπροσωπεύοντας την ενότητά
τους

• Δεδομένου ότι η σκέψη του Αριστοτέλη είναι πρώτα και πάνω απ’ όλα έρευνα
και ότι δεν αφιέρωσε και πολύ χώρο και χρόνο στη θεολογία, ίσως να
μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ήθελε να αφήσει ανοιχτές τις οδούς της
γλωσσικής και επιστημονικής έρευνας προς αυτήν την κατεύθυνση.

Η ψυχή, η ευδαιμονία και η πολιτική

• Ψυχολογία, ηθική, πολιτική: ομάδα επιστημών, οι οποίες αφορούν τον
ατομικό και κοινωνικό ανθρώπινο βίο. Κατέχουν σημαντική θέση στην

13
 αριστοτελική εγκυκλοπαίδεια, αλλά παρά ταύτα δεν αποτελούν το σκοπό ή το
αποκορύφωμά της

• Ούτε έχουν άλλες επιστήμες στην υπηρεσία τους, αλλά ούτε και οι ίδιες
θεραπεύουν ένα πρόγραμμα μεταβολής του ανθρώπου και της κοινωνίας

• Τον Αριστοτέλη δεν τον ενδιαφέρει να διατυπώσει ρυθμιστικούς κανόνες και

να δημιουργήσει πρότυπα συμπεριφοράς

• Αντίθετα, τον ενδιαφέρει η γνώση των νόμων και των δομών του εν λόγω
τομέα της πραγματικότητας

• Παράδειγμα: η περίπτωση της ψυχής. Ναι μεν η ψυχή αποτελεί το σημείο

επαφής μεταξύ του βιολογικού και του διανοητικού επιπέδου, άρα είναι
σημαντική, όμως δεν είναι και ζήτημα στο οποίο συναντώνται όλα τα
φιλοσοφικά προβλήματα, όπως συνέβαινε στην περίπτωση του Πλάτωνα

• Πραγματεία Περὶ ψυχῆς: ο Αριστοτέλης επιχειρεί να δείξει ότι η ψυχή είναι

αδύνατον να συλληφθεί πλατωνικά, δηλαδή ως μία αυτόνομη οντότητα
χωριστή από το σώμα. Η επιστημονική νηφαλιότητα μας οδηγεί στο
συμπέρασμα ότι η ψυχή δεν είναι τίποτε άλλο από τη μορφή ενός εμβίου
όντος, δηλαδή η λειτουργική δομή του

• Σώμα και ψυχή βρίσκονται σε σχέση ὕλης και μορφῆς, δυνάμεως και
ἐνεργείας, οργάνου και λειτουργίας.

• Η ψυχή είναι για το σώμα ό,τι είναι η όραση για το μάτι: το σύνολο των
λειτουργιών που καθιστούν ένα σώμα ζωντανό οργανισμό

• Ταξινόμηση των λειτουργιών της ψυχής:

• α) Αυτές που σχετίζονται με τη θρέψη και την αναπαραγωγή (όλα τα έμβια

όντα, και τα φυτά)

• β) Αυτή που σχετίζεται με την αντίληψη και την εκούσια κίνηση (ζώα)

• γ) φαντασία και σκέψη (άνθρωπος)

• Διαδικασία της αντίληψης: παθητική λειτουργία (καρδιά και όχι εγκέφαλος

κεντρικό όργανο της ψυχικής δραστηριότητας), αυτή την άποψη, όμως, την
επεξεργάζεται περαιτέρω.

• Παθητικός πόλος (αισθητήριο όργανο), ενεργητικός πόλος (χρώμα, ήχος,

γεύση). Αντίληψη είναι η σχέση ανάμεσα στους δύο πόλους. Οι ποιότητες,
όμως, υπάρχουν δυνάμει – για να γίνουν ἐνεργείᾳ πρέπει να τις αντιληφθούμε

• Σχέση ανάμεσα στο αισθητήριο όργανο και τις ποιότητες: αυτόματη και
συναφής.
14
• Η απλή αίσθηση είναι πάντοτε αληθινή – εσφαλμένες μπορεί να είναι οι
κρίσεις μας για το αντικείμενο της αντίληψης

• Αυτή η εμπιστοσύνη στην πρωτογενή αίσθηση είναι βαθύτατα

εμπειριοκρατική και αντιπλατωνική

• Πώς όμως συντίθεται μέσα στο μυαλό μας το αντικείμενο της αντίληψης και
πώς αντιλαμβανόμαστε έννοιες όπως ο χρόνος, ο χώρος και η κίνηση? Και
πώς φθάνουμε στην αυτεπίγνωση του νοούντος αντικειμένου?

• Και οι τρεις παραπάνω λειτουργίες αποδίδονται σε μια ενιαία ψυχική δύναμη,

την κοινὴν αἴσθησιν. Δεν πρόκειται για μια έκτη αίσθηση, αλλά για έναν
συνολικό τρόπο λειτουργίας της ανθρώπινης ψυχής, ένα ανώτερο επίπεδο
οργάνωσης του υλικού των πέντε αισθήσεων. Δεν συνδέεται με κάποιο
σωματικό όργανο

• Διανοητικές διαδικασίες: βασισμένες στις αντιληπτικές και λειτουργούν βάσει

ενός αναλόγου προτύπου

• Η διάνοια επεξεργάζεται τα δεδομένα της αντίληψης, αφού αυτά, μέσω της

φαντασίας, μεταβληθούν σε ελεύθερες εικόνες. Έτσι φθάνουμε στην
οὐσιώδην μορφήν των πραγμάτων

• Όπως όμως έχουμε την κοινὴν αἴσθησιν στο επίπεδο της αντίληψης, έτσι εδώ
έχουμε τον ἐνεργητικὸν νοῦν, που είναι η μοναδική ψυχική λειτουργία που δε
συνδέεται με τη σωματικότητα

• Δεν αναπτύσσεται παράλληλα με τον οργανισμό, αλλά εισέρχεται έξωθεν.

Όντας καθαρή ἐνέργεια, καθαρή μορφή, μπορεί να προσεγγίσει τη θεότητα.
Όπως το ἀκίνητον κινοῦν, εισάγεται στην αρχή ως υπόθεση και στη συνέχεια
μετατρέπεται σε αυτόνομη οντότητα. Επίσης, ενώ η ατομική ψυχή είναι
θνητή, ο ἐνεργητικὸς νοῦς είναι αθάνατος, λόγω της ομοιότητάς του με τη
θεότητα. Όμως, δεν πρόκειται για έναν νου προσωπικό, αφού μετά το θάνατο
του σώματος ο ένας ἐνεργητικὸς νοῦς δεν μπορεί να διακριθεί από έναν άλλο.

• Αριστοτελική ηθική: η ψυχή αποτελείται από ένα λογικό μέρος (το οποίο
διαιρείται σε θεωρητικόν λόγον και πρακτικόν λόγον) και από ένα μέρος
άλογο, στο οποίο ανήκουν τα πάθη, οι επιθυμίες και η βούληση

• Δύο διαφορές σε σχέση με τον Πλάτωνα: για τον δάσκαλο, το άλογο μέρος
της ψυχής, το ἐπιθυμητικόν, βρίσκεται σε διαρκή σύγκρουση με το λογικό.
Αντίθετα, ο Αριστοτέλης πίστευε ότι το άλογο μέρος έχει τη φυσική
προδιάθεση να υπακούει στο λογικό, με εξαίρεση κάποιες αφύσικες
παρεκκλίσεις

15
• Δεύτερον, ο Αριστοτέλης, εφόσον δεν κάνει πουθενά λόγο για αθανασία της
ψυχής, δεν εντάσσει στην ηθική του μεταθανάτιες αμοιβές και τιμωρίες ως
κίνητρα για μια ενάρετη ζωή

• Η αριστοτελική ανάλυση της κοινωνικής ζωής συνίσταται σε μια καταγραφή

των ψυχολογικών και χαρακτηριολογικών κινήτρων των συμπεριφορών, σε
συνάρτηση με συνθήκες του κάθε ατόμου (κοινωνική τάξη, οικονομικό
επίπεδο). ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΠΡΟΓΕΝΕΣΤΕΡΟ
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΗΘΙΚΟ ΣΤΟΧΑΣΜΟ.

• Επίσης: διαφοροποίηση από Πυθαγορείους, Ηράκλειτο, Πλάτωνα στο ότι δεν

διακηρύσσει την ανωτερότητα του συστήματος αξιών μιας συγκεκριμένης
κοινωνικής τάξης

• Ο Αριστοτέλης, μη όντας στο κέντρο της κοινωνικής ζωής, δεν ταυτίζεται με

καμμία από τις παραδοσιακές ηθικές και –το σπουδαιότερο-δεν οραματίζεται
τη δημιουργία ενός δικαιότερου κόσμου, μέσω της επιβολής ενός συστήματος
ηθικών και πολιτικών κανόνων

• Δεν είναι οραματιστής –μεταρρυθμιστής, αλλά παρατηρητής, καταγραφέας,

αναλυτής, παρά ταύτα ο ηθικός του στοχασμός είναι πολύ πιο ανοιχτός.

• Είναι πιο ανοιχτός, επειδή λαμβάνει υπόψη όλες τις οπτικές γωνίες, τις
ισορροπίες και τους συμβιβασμούς που διαμορφώνονται στο πλαίσιο των
δυναμικών σχέσεων ατόμου και κοινωνίας γύρω από το ζήτημα των αξιών.

• Ηθική: ουδέτερη, αντικειμενική, απευθύνεται στον πολίτη, όχι σε ιερείς και

όχλο, αλλά σε μέση αστική αριστοκρατία που αποτελούσε τον άξονα ζωής της
πόλης

• Αυτό αποδεικνύεται από την αριστοτελική ανάλυση περί αρετών: κάθε

κοινωνική ομάδα αντιστοιχεί σε μια συγκεκριμένη αρετή. Δούλοι,
χειρώνακτες, γυναίκες οφείλουν υπακοή στον αρχηγό της οικογένειας, ο
τελευταίος δε είναι ελεύθερος να αποφασίσει για τη διαγωγή του στα πλαίσια
της οικογένειας και της πόλεως, να πάρει αποφάσεις και συνεπώς να
αξιολογηθεί ηθικά

• Διάκριση αρετών:

• α) πρακτικές (ηθικές ) –αναφέρονται στο άλογο μέρος της ψυχής

• β) διανοητικές - αφορούν το λογικό μέρος

• Οι πρώτες συνίστανται στη μεσότητα (θάρρος= η μεσότης μεταξύ δειλίας και

θρασύτητας). Έτσι ο πολίτης θα αποκτήσει ένα είδος αυτοματισμού, που θα
του επιτρέψει τηρώντας το μέτρο να έλθει κοντά στη συμπεριφορά των άλλων
πολιτών
16
• Ρόλος της ποίησης σημαντικός -αποκαθιστά την ποίηση, και ιδιαίτερα την
τραγική

• Φρόνησις: η αριστοτελική μεσότης προϋποθέτει μια διανοητική ικανότητα: να

μπορεί κανείς να βρίσκει το μέσον, το οποίο είναι η διαχωριστική γραμμή
μεταξύ ὑπερβολῆς και ἐλλείψεως. Πρόκειται για μια διανοητική αρετή, την
οποία ο Αριστοτέλης ονομάζει φρόνησιν. Αυτή καθορίζει τη συμπεριφορά,
προσφέρει το ασφαλές κίνητρο για την αξιολόγηση του δυνατού και του
προσήκοντος

• Έτσι πραγματώνεται αυτό, το οποίο καθ’ όλη τη διάρκεια της Αρχαιότητας θα

αποτελέσει το πρότυπο του ευγενούς πολίτη (σοφού της ελληνιστικής εποχής,
Ρωμαίου Συγκλητικού, κικερώνειου ρήτορα)

• Ο μόνος, ο οποίος απαλάσσεται από τους κανόνες είναι ο βασιλιάς – η αρετή

του είναι εξ ορισμού ανώτερη από των άλλων.

• Εὐδαιμονία: ο σκοπός της αρετής είναι το ἀγαθόν, όχι όμως ένα

υπεράνθρωπο, θεολογικό αγαθό, αλλά για κάτι, το οποίο όλοι οι άνθρωποι
αποζητούν και επιθυμούν, συνεπώς είναι προσιτό σε όλους. Πρόκειται για την
εὐδαιμονίαν.

• Εάν όλοι κατανοήσουν τη φύση τους και επιδιώξουν να πραγματώσουν την

αρετή που αρμόζει στην κοινωνική τους τάξη, τότε όλοι μπορούν να γίνουν
ευδαίμονες (δούλος = υπακοή)

• Αρετή του πολίτη (άσκηση οικογενειακών και κοινωνικών καθηκόντων – θα

αποκτήσει φίλους και κοινωνική εκτίμηση, ή έστω μια ήσυχη συνείδηση)

• Υπάρχει όμως και μια αρετή πολύ ανώτερη, διότι εκφράζει την ίδια την ουσία
του ανθρώπου – ευδαιμονία της θεωρίας και της καθαρής γνώσης

• Πρόκειται για καθαρή και τέλεια ευδαιμονία, διότι είναι αυτάρκης,

απαλλαγμένη από κάθε πρακτικό σκοπό και ουσιαστικά μοναχική.

• Η θεωρία δεν χρειάζεται ούτε επιτυχίες, ούτε την υποστήριξη και αναγνώριση
των άλλων – αρκούν μερικοί φίλοι και μια μέτρια υλική ευημερία. Όμως η
άσκηση αυτής της ύψιστης αρετής καθιστά τον άνθρωπο «κατά το δυνατόν
όμοιο με το θεό»

• Ο βίος αυτός προϋποθέτει σπάνια χαρίσματα και ειδικές προϋποθέσεις –

επομένως, περιορίζεται σε έναν μικρό αριθμό φιλοσόφων και διανοουμένων

• Θεωρητική επικύρωση του σχίσματος ανάμεσα στην πολιτική και τη

φιλοσοφία

• Πολιτική φιλοσοφία του Αριστοτέλη: Πολιτικά

17
• Ο άνθρωπος δεν μπορεί να βρει την ευδαιμονία έξω από την κοινωνική ζωή,
διότι είναι ζῷον πολιτικόν.

• Θεμελιώδες έργο του κράτους είναι η εξασφάλιση των προϋποθέσεων για την
ευδαιμονία των πολιτών

• Ο άνθρωπος δεν υφίσταται καν έξω από το πλαίσιο μιας πολιτικά

οργανωμένης κοινότητας

• Σταθμοί, μέσω των οποίων καταλήξαμε ως άνθρωποι στη διαμόρφωση του

κράτους –πρότυπο επηρεασμένο από το πεδίο των εμβίων όντων

• Οικογένεια (οικονομική μονάδα με παραγωγικές δραστηριότητες). 3 είδη

κυριαρχίας:

• α) Κυριαρχία του συζύγου επί της συζύγου (η σύζυγος ψυχολογικά ανίκανη

για πλήρη προσωπική αυτονομία)

• β) Κυριαρχία του πατέρα στα παιδιά (παροδική στην περίπτωση των γιων)

• γ) Κυριαρχία του κυρίου επί του δούλου (δούλοι=έμψυχα όργανα, άχρηστα

εάν οι αργαλειοί και τα άροτρα λειτουργούσαν από μόνα τους)

• Οι οικογένειες συναπαρτίζουν κῶμες και ύστερα οι κῶμες συνενούμενες

φτιάχνουν πόλεις. Έτσι διαμορφώνεται η πόλις ως πολιτική μονάδα. Μέσα σε
αυτήν οι κοινωνικές σχέσεις ανάλογες με τις οικογενειακές

• Αυτή η αναλογία πόλεως και οικογένειας αποτελεί κατά Αριστοτέλη τη

εγγύηση της ισορροπίας και της υγείας της κοινωνίας.

• Πρόβλημα: τι γίνεται με τους ακτήμονες χειρώνακτες που κατοικούν στην

πόλη (θῆτες)? Δεν ανταποκρίνονται καθόλου στα ηθικοπολιτικά
χαρακτηριστικά του πολίτου. Αριστοτέλης: πρόκειται για παθολογία του
κοινωνικού σώματος, η οποία πρέπει να εξαλειφθεί –αφαίρεση της
υπηκοότητας, άρα και των πολιτικών δικαιωμάτων

• Το έκανε πράξη ο Μακεδόνας κυβερνήτης της Αθήνας Αντίπατρος μετά το

θάνατο του Αριστοτέλη (στενός φίλος και εκτελεστής της διαθήκης του)

• Δεύτερο πρόβλημα: ανάπτυξη της οικονομίας, που στοχεύει όχι στην

ικανοποίηση των κοινών αναγκών, αλλά στην απεριόριστη αύξηση του
κεφαλαίου. Πρόκειται για αφύσικη οικονομία, που αποπροσανατολίζει τον
πολίτη από τις δραστηριότητες που εξασφαλίζουν την υγεία του κοινωνικού
σώματος – άρα να σταματήσει.

18
• Αυτή η καταδίκη των εμπορικών και επιχειρησιακών δραστηριοτήτων δεν
εμπόδισε την ανάπτυξη του εμπορίου, όμως συνέβαλε στη διαμόρφωση μιας
ιδεολογικής βάσης για την κοινωνική περιθωριοποίηση του εμπόρου

• Επίσης, εμπόδισε τη θεωρητική ανάπτυξη ενός οικονομικού στοχασμού

ανεξάρτητου από την πολιτική σκέψη

• Πολιτεύματα : ο Αριστοτέλης συνόδευσε τα Πολιτικά με μια συλλογή

δεδομένων σχετικά με όλα τα πολιτεύματα που εμφανίστηκαν στον ελληνικό
κόσμο. Σώθηκε μόνον η Ἀθηναίων Πολιτεία\

• Τρία βασικά είδη πολιτευμάτων:

• Βασιλεία (εκτροπή= τυραννία)

• Αριστοκρατία (εκτροπή = ολιγαρχία)

• Πολιτεία (εκτροπή = οχλοκρατία)

• Καλύτερα πολιτεύματα θεωρεί τα σταθερότερα. Πιο σταθερό κράτος, αυτό

που αποτελείται από μικρομεσαίους ιδιοκτήτες δεμένους άμεσα με την
αγροτική ζωή, που δε συχνάζουν στην Αγορά.

• Μετριοπαθές δημοκρατικό κράτος, με περιορισμένες εξουσίες της Εκκλησίας

του Δήμου. Καίρια κυβερνητικά αξιώματα η αριστοκρατία, βάσει της
εξουσιοδότησης, την οποία θα τους παρέχει σιωπηλά η αγροτική πλειοψηφία

• Μεσότης: ανάμεσα στην ὑπερβολήν της αστικής δημοκρατίας και την ἔλλειψιν
της ολιγαρχίας, που βασίζεται στη γαιοκτησία

• Υπάρχει όμως και ένα είδος πολιτεύματος : αυτό, το οποίο κυβερνά ένας
δίκαιος και φιλάνθρωπος μονάρχης, η εξουσία του οποίου δεν ελέγχεται τόσο
από τους νόμους, όσο από την αρετή του. Επιδράσεις μακεδονικής μοναρχίας
σε αυτό το σημείο –ελπίδες, τις οποίες αφύπνισε ο Αλέξανδρος

• Ιστορική ειρωνεία: με τα όπλα ο μαθητής διέψευσε το δάσκαλο για την πόλη-

κράτος ως ιδανικό πολιτειακό σχηματισμό

19
 ΚΥΝΙΚΟΙ - ΣΚΕΠΤΙΚΟΙ –ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΟΙ
Η φιλοσοφική κρίση του 4ου αι. και οι απαρχές της ελληνιστικής
φιλοσοφίας

Σωκρατικός ριζοσπαστισμός
• Ακαδήμεια και Λύκειο αποτελούν τα εντυπωσιακότερα φιλοσοφικά
μορφώματα του 4ου αι., όχι όμως και τα μοναδικά.

• Η θέση των υπολοίπων ρευμάτων περιφερειακή, όμως εισηγούνται έναν νέο,

συχνά ριζικά διαφορετικό τρόπο σύλληψης του ρόλου της φιλοσοφίας

• Προς το τέλος του 4ου αι. π.Χ. αυτά τα ρεύματα οδήγησαν σε καινοτομίες, από
τις οποίες θα ξεπηδήσουν τα φιλοσοφικά συστήματα της ελληνιστικής εποχής

• Κυνικοί, Κυρηναϊκοί, Μεγαρικοί: επικαλούνται από κοινού τη φιλοσοφική

στάση του Σωκράτη και κατηγορούν τους υπολοίπους ότι δεν κατόρθωσαν ή
δεν θέλησαν να ακολουθήσουν τα διδάγματά του

• Σύμφωνα με αυτά, βασικός ρόλος του φιλοσόφου είναι να ανατρέπει τις

βεβαιότητες (κοινές και εθιμικές). Ἕν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα.

• Ο φιλόσοφος είναι εχθρός του εφησυχασμού που γεννά η πεποίθηση ότι οι

άνθρωποι κατέχουν τη γνώση

• Δύο μέτωπα: από τη μια επικρίνουμε πλατωνισμό και αριστοτελισμό και από
την άλλη μέσω της συμπεριφοράς μας υποδεικνύουμε έναν εναλλακτικό
τρόπο άσκησης της φιλοσοφίας

• Αμφισβητούν επομένως τις λογικές-γλωσσολογικές παραδοχές της

πλατωνικής και αριστοτελικής φιλοσοφίας και υιοθετούν τις γλωσσολογικές
μεθόδους της σοφιστικής τέχνης, όπως αναπτύχθηκαν από την εποχή του
Σωκράτη και ύστερα.

• Η γλώσσα δεν αποτελεί τρόπο πρόσβασης στο εἶναι - δεν μπορεί να

αποκαλύψει την αλήθεια

• Ἀπορίες και παράδοξα με σκοπό να καταλύσουν τους δεσμούς μεταξύ

γλώσσας και εἶναι

• Άρνηση της «σχολής»: δεν πιστεύουν σε θεσμούς και ιδρύματα που

παγιώνουν και μεταδίδουν τη γνώση. Αρνούνται να καταγράψουν το λόγο
τους.

1
• Ο φιλόσοφος οφείλει να βρίσκεται στην αγορά, παρά ταύτα ο θάνατος του
Σωκράτη έδειξε ότι ο κόσμος της αγοράς δεν είναι πλέον μαζί του. Επομένως
οδηγούμαστε σε άρνηση της κοινωνικής συμβίωσης –η θέση του φιλοσόφου
είναι στο περιθώριο

• Ομοιότητες ως προς τον τρόπο επιχειρηματολογίας, παρά ταύτα όχι ενιαίο

ρεύμα, αλλά ένας ποικιλόμορφος χώρος

Κυνικοί
• Κυνικός Αντισθένης (450-360 π.Χ.): μαθητής Γοργία, Ιππία και Πρόδικου,
όμως ένας από τους πιο προσηλωμένους μαθητές του Σωκράτη

Έργα ποικίλου περιεχομένου, σωσμένα μόνον αποσπασματικά

• Οπαδός και μάλλον μαθητής του Αντισθένη ο Διογένης από την Σινώπη (400-
325 π.Χ.). «Σωκράτης μαινόμενος», «δηκτικός κύων». Ο τρόπος ζωής του
χαρακτηριζόταν από ἀναίδειαν (έλλειψη ντροπής)

• Ο όρος «Κυνική σχολή» δεν υποδηλώνει ίδρυμα, αλλά τρόπο ζωής και
σκέψης που, αφού εξαφανίστηκε τον 2ο και τον 1ο αι. π.Χ., επανεμφανίστηκε
τους τρεις πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες

• Ο ίδιος ο Διογένης οδήγησε στα άκρα τις ιδέες του Αντισθένη για άρνηση της
φιλοσοφίας ως γνώσης και την επιδίωξη της ατομικής αυτάρκειας. Δεν
κριτικάρει τη χρήση της γλώσσας, όπως ο Αντισθένης, αλλά τη χρήση της
χειρονομίας και των συμβολικών πράξεων. Η αυτάρκεια είναι άρνηση κάθε
είδους κοινωνικού δεσμού (ζωή σε πιθάρι, ανέκδοτο με Αλέξανδρο)

• Μαθητής του ο Κράτης, δάσκαλος του Ζήνωνα του Κιτιέα (ιδρυτή στωικής
σχολής)

• Ο κυνισμός επηρέασε τον στωικισμό (αυτάρκεια του σοφού ως απόλυτη

ηθική αξία, άρνηση κοινωνικών συμβατικοτήτων και κρατικής ιδεολογίας),
αλλά μετά η στωική φιλοσοφία αυτονομήθηκε και δημιούργησε σύστημα
θετικής γνώσης

• Κατά τους επόμενους αιώνες ο κυνισμός απετέλεσε μια ριζοσπαστική

φιλοσοφία άρνησης και διαμαρτυρίας ενάντια στις αξιώσεις της επιστήμης. Ο
φτωχός και ρακένδυτος Κυνικός θα εξακολουθήσει να υφίσταται αλλά
πάντοτε θα προκαλεί οργισμένες αντιδράσεις (π.χ. Λουκιανός, Γαληνός)

Κυρηναϊκοί
• Κυρηναϊκοί: κορυφαία φυσιογνωμία ο Αρίστιππος (μαθητής του Σωκράτη,
σχεδόν συνομήλικος του Πλάτωνα). Έγραψε μικρά έργα, που δεν σώθηκαν

2
• «Κυρηναϊκή σχολή»: και πάλι όχι οργανωμένο ίδρυμα, αλλά όσοι κήρυσσαν,
χωριστά ο καθένας, θεωρίες ανάλογες με αυτές του Αρίστιππου. Το πρώτο
μισό του 3ο αι. π.Χ. η σχολή διαμορφώθηκε σε διαρθρωμένο θεωρητικό
σύστημα από την τελευταία γενικά των Κυρηναϊκών, στη συνέχεια, όμως,
εξαφανίστηκε

• Αυτονομία = η σημαντικότερη αξία της ζωής. Όχι μόνον από κοινωνικές

υποχρεώσεις και συμβατικότητες, αλλά και από τις ηθικές αξίες

• Αρίστιππος: μοναδικός σκοπός της ζωής και μοναδικό κριτήριο ευδαιμονίας,

στο οποίο μπορούν όλοι οι άνθρωποι να συμφωνήσουν, είναι η ηδονή, και
μάλιστα με την έννοια της σωματικής (στομαχικής ή ερωτικής) ηδονής

• Αυτή αποτελεί το μοναδικό φυσικό, γνήσιο σκοπό της ανθρώπινης ύπαρξης,

όμως παρά ταύτα δεν είναι σωστό να υποδουλώνει τον άνθρωπο

• Εντάσσει στη θεωρία του διδασκαλίες Ιππία και Αντιφώντα

Αποτελεί τον πρόδρομο της επικούρειας φιλοσοφίας, όταν όμως εμφανίζεται

η τελευταία, οι Κυρηναϊκοί σβήνουν

Μεγαρικοί
• Μεγαρικοί (αλλιώς: Εριστικοί): φαίνεται να ακολουθούν τις απόψεις του
ώριμου Πλάτωνα (ή της Ελεατικής Σχολής). Ονομάζονται έτσι επειδή
επικεντρώνονται στην εριστική (δηλαδή την αναιρετική) πλευρά της
διαλεκτικής, ανοίγοντας μεγάλες προοπτικές στη λογική, αλλά διατυπώνοντας
και έναν σκεπτικισμό έναντι της δυνατότητας διατύπωσης αληθών προτάσεων

• Παράδοξα του Ευβουλίδη

Νέοι φιλοσοφικοί προσανατολισμοί: δουλεία και απελευθέρωση

• Προς το τέλος του 4ου αι. οι κατευθυντήριες γραμμές του ριζοσπαστικού
σωκρατισμού διαμορφώνονται καθαρά και συστηματοποιούνται σε τρία
μεγάλα φιλοσοφικά ρεύματα: τον σκεπτικισμό, τον επικουρισμό και το
στωικισμό

• Κάθε ένα από τα ρεύματα διαθέτει δικό του ολοκληρωμένο πλαίσιο και
παρουσιάζει σημαντικές καινοτομίες (φιλοσοφικό λεξιλόγιο, εισαγωγή νέων
κατηγοριών και νέας ορολογίας )

• Τα παραπάνω συνδυάζονται με υπέρβαση της άρνησης προγενέστερων

φιλοσοφικών παραδόσεων. Για παράδειγμα, από τον Αριστοτέλη οι στωικοί
αντλούν στοιχεία φυσικής, θεωρίας της γλώσσας, ακόμη και ηθικής, οι
επικούρειοι κυρίως στοιχεία φυσκής

• Σκοπός της φιλοσοφίας η απελευθέρωση του ατόμου

3
 Ο Πύρρων και ο σκεπτικισμός
• Πύρρων (365-275): Μάλλον μαθήτευσε στον Ανάξαρχο, ο οποίος με τη σειρά
του ήταν μαθητής του Δημόκριτου. Συμμετείχε στην εκστρατεία του
Αλέξανδρου, όπου και γνώρισε στις Ινδίες τους Γυμνοσοφιστές. Γύρισε στην
πατρίδα του την Ήλιδα και ίδρυσε δική του σχολή. Σκόπιμα δεν έγραψε
τίποτε. Μαθητής του ο Τίμων (Σίλλοι), κυρίως όμως τη σκέψη του τη
γνωρίζουμε από τον Φώτιο

• O Σκεπτικισμός επικαλείται τόσο τη θεωρία, όσο και τον τρόπο ζωής, την
επιχειρηματολογία και τις χειρονομίες του ριζοσπαστικού σωκρατισμού.
Ταυτόχρονα, όμως, αναπτύσσει και δίδει αρνητική χροιά στα συστατικά
στοιχεία αυτής της παράδοσης.

• Η επίθεση εκδηλώνεται και σε επίπεδο γλωσσικής έκφρασης – σε κάθε

κατάφαση μπορεί να αντιταχθεί κάποια άλλη.

• Οδηγούμαστε, λοιπόν, σε άρνηση της γνωστικής αξίας της γλώσσας. Μόνος

δρόμος η ολοκληρωτική αποξένωση, ο εγκλεισμός σε έναν πολύ περιορισμένο
χώρο αυτονομίας, που μόνον η σιωπή μπορεί να εγγυηθεί

• Εμφάνιση μιας αρνητικής ανθρωπολογίας (αυτό που ο άνθρωπος δεν είναι,

δεν μπορεί και δεν πρέπει να είναι)

• Πυρρώνειος ἀδιαφορία – δεν πρέπει όμως παρά ταύτα να νοείται ως στάση

απομάκρυνσης απέναντι στην πραγματικότητα, αλλά ως απαλλαγή από τις
δόξες καια τις μεροληψίες.

• Τίθενται τα θεμέλια για μια ανώτερη ἀταραξία

• Η σκεπτικιστική ηθική δεν μπορεί να διατυπωθεί με κανονιστικές προτάσεις

• Ο σκεπτικός πρέπει να είναι μετριοπαθής, ανεκτικός, επιεικής απέναντι στη

ζωή και τους συνανθρώπους του, οι οποίοι υφίστανται τα δεσμά του
δογματισμού

• Λίγες δεκαετίες μετά το θάνατο του Πύρρωνα η σκεπτικιστική φιλοσοφία

εντάχθηκε στην Ακαδημεική πολεμική κατά του στωικισμού

• Όντως, μεταξύ 3ου και 2ου αι. π.Χ. η Ακαδήμεια εισήλθε σε μια μακρά περίοδο
σκεπτικισμού. Κυριότεροι εκπρόσωποι: Αρκεσίλαος, Καρνεάδης.

• Κριτική κατά του στωικισμού και του σθεναρού «δογματισμού» του.

• Αξιοποίηση των σκεπτικιστικών στοιχείων των πρώιμων πλατωνικών

διαλόγων (ἓν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα)

• Παρά ταύτα, δεν δέχονται όλες τις πυρρώνειες θεωρίες για την ισοδυναμία
όλων των προτάσεων από την άποψη της αλήθειας

4
 Επίκουρος: η φιλοσοφική θεραπεία
• Επίκουρος: γεννήθηκε στη Σάμο το 341. Δεν σπούδασε στην Αθήνα, αλλά
στην Ιωνία, όπου ήταν ακόμη ζωντανή η επίδραση του Δημόκριτου

• Αθήνα 306 - ίδρυση Κήπου – αντίθεση με Ακαδήμεια σε επίπεδο όχι μόνον

θεωρητικό, αλλά και οργανωτικό

• Στον Κῆπο δεκτοί γυναίκες και δούλοι – αντίθεση με αριστοκρατικό

χαρακτήρα των ιδεαλιστικών φιλοσοφιών

• Η ευδαιμονία είναι δυνατή, μόνον εάν θεωρήσουμε ως θετικό πρότυπο ζωής

την ἡδονή, με τη φυσιολογική της έννοια

• Ηδονή είναι η εξουδετέρωση του πόνου, μέσω της ικανοποίησης των βασικών
ορμεφύτων (πείνα και δίψα) – Ευδαιμονία είναι η εξάλειψη των αναγκών, που
δεν μπορούν να ικανοποιηθούν, και των φόβων που μας εμποδίζουν να
απολαμβάνουμε την ηδονή

• Επομένως, φιλοσοφία είναι η τεχνική ελέγχου των επιθυμιών και το φάρμακο

για την απομάκρυνση των φόβων. Επομένως, είναι απαραίτητη η συγκρότηση
μιας γνώσης που καταστέλλει κάθε ταραχή. Πρώτα πρώτα τις ποινές, που
επιβάλλονται από τους θεούς σε ζωντανούς και νεκρούς

• Βάση της επικούρειας γνώσης: υλιστική φυσική του Δημόκριτου – τον

Επίκουρο, όμως, δεν τον ενδιαφέρει η οικοδόμηση μιας επιστημονικής
θεωρίας της φύσης, αλλά η σύνθεση μιας εικόνας του κόσμου, από την οποία
θα απουσιάζουν η θεία πρόνοια και τα καθήκοντα και οι ευθύνες του
ανθρώπου, έτσι ώστε να αποφύγουμε υπέρμετρες ελπίδες και περιττούς
φόβους

• Η φιλοσοφία λοιπόν καθίσταται φάρμακο, θεραπεία μέσον για την

αποκατάσταση της χαμένης υγείας του ανθρώπου

• Με δύναμη και αισιοδοξία ο Επίκουρος υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος μπορεί

να φθάσει στην πραγματική υγεία εξαλείφοντας τη δουλεία – η κατάσταση,
στην οποία θα φθάσει, είναι η ευδαιμονία, η ἡδονή .

• Τι συμβαίνει όμως με τον θάνατο? Ο Επίκουρος υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει,

ότι είναι κάτι έξω από τον ορίζοντα της ζωής. Εάν ζωή είναι ένα σύνολο
εμπειριών και αισθήσεων, μαζί με την επίγνωσή τους, ο θάνατος δεν αγγίζει
όλα αυτά – απλά σηματοδοτεί το τέλος της ζωής όντας κάτι εντελώς
διαφορετικό. Επομένως, δεν μας αφορά

• Οι θεοί υπάρχουν, όπως μαρτυρεί η κοινή πίστη, όμως εξαιρούνται από τη

διαλεκτική της κυριότητας και της δουλείας. Είναι απαλλαγμένοι από πάθη. Η

5
 ύπαρξή τους είναι εντελώς ετερογενής και δεν επηρεάζει την ανθρώπινη
ύπαρξη

• Δεν υπάρχει αθάνατη ψυχή, θεία δίκη, μεταθανάτιες τιμωρίες

• Με τον τρόπο αυτό ο Επίκουρος εξοβέλισε τους δύο ισχυρότερους φόβους:

του θανάτου και της θεότητας

• Ἡδονή: γεννιέται από την παύση του πόνου, ψυχικού και σωματικού.
Απαιτείται αταραξία, τροφή, στέγη, φίλοι. Πρέπει όμως και να καταπνιγούν οι
επιθυμίες που υπερβαίνουν τις άμεσες υλικές ανάγκες

• Λάθε βιώσας – να ζεις αφανώς, χωρίς περιττές σχέσεις (από το γάμο μέχρι την
πολιτική ζωή)

• Η αίσθηση ως βάση αλήθειας – ανεξαρτησία από προλήψεις, μυθικές και

θρησκευτικές φαντασίες

• Επικούρειος υλισμός: η φύση είναι σύζευξη ύλης και κενού. Η ύλη

συγκροτείται από απειροελάχιστα άτομα (Δημόκριτος)

• Η κίνηση των ατόμων στο κενό αποτελεί ένα είδος περιδίνησης πάνω σε
παράλληλες τροχιές, από τα ψηλά στα χαμηλά του σύμπαντος

• «Αριστοτελική» διόρθωση των θεωριών του Δημόκριτου - αλλιώς βελτίωσή

τους υπό το πρίσμα της αριστοτελικής φυσικής

• Για να είναι δυνατή η συνάντηση μεταξύ ατόμων (άρα και η σύνθεση των
σωμάτων και των κόσμων) απαιτείται μία παρέκκλιση κατά τη πτώση. Έτσι
δικαιολογείται ορθολογικά η δυνατότητα νέων τυχαίων συνενώσεων (δεν
υπάρχει ο απαράβατος δεσμός της ανάγκης)

• Καθίσταται λοιπόν δυνατή η συγκρότηση μιας γενικής μηχανικής του κόσμου,

που μπορεί να εξηγήσει όλα τα δεδομένα της πραγματικότητας, όταν την
κοιτάζουμε με απροκατάληπτη ματιά

• Το εγχείρημα μπορεί να αποδειχθεί μακρόχρονο και πολύπλοκο, η δομή του,

όμως, είναι απλή. Δεν υπάρχει ανάγκη επιπλέον υποθέσεων, ούτε κάποιου
συγκεκριμένου σκοπού

• Είδος πολύπλοκου υπολογισμού με πολλούς αριθμούς, που διεκπεραιώνεται

με τους βασικούς νόμους της αριθμητικής

• Η φυσική μηχανική δεν χαρακτηρίζεται από απόλυτη αναγκαιοκρατία –

πρέπει να υπάρχει χώρος για το απρόβλεπτο, το τυχαίο, το μη αναγκείο

• Τεράστια η επίδραση της σχολής του Επικούρου –εναλλακτική της στωικής

σχολής – Χάρη στον Λουκρήτιο ο επικουρισμός θα παραμείνει ένας ενεργός
συνομιλητής και στο φιλοσοφικό πλαίσιο του ρωμαϊκού πολιτισμού

6
 ΣΤΩΙΚΟΙ
Η λογικότητα του κόσμου και ο ορθός λόγος του σοφού
Περιοδολόγηση
• Ιδρυτής στωικής σχολής: Ζήνων ο Κιτιεύς. Η σχολή ιδρύθηκε στην Αθήνα τον
3ο αι π.Χ. Οργάνωση λιγότερο αυστηρή από την αντίστοιχη της Ακαδήμειας –
παρά ταύτα η σημαντικότερη σχολή για περίπου 6 αιώνες

• Πρώιμος στωικισμός: Ζήνων, Κλεάνθης, Χρύσιππος – διαμόρφωση

φιλοσοφικού συστήματος

• Μέση περίοδος (δεύτερο ήμισυ 2ου αι. π.Χ.- 1ος αι. μ.Χ.): Παναίτιος,
Ποσειδώνιος – συγκερασμός στωικών φυσικών και κοσμολογικών αρχών με
αντίστοιχες πλατωνικές και αριστοτελικές

• Νεότερος στωικισμός (εποχή Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας): Σενέκας, Επίκτητος,

Μάρκος Αυρήλιος - ηθικά θέματα

• Παράδοξο: άλλοι την θεωρούν υλιστική, άλλοι ιδεαλιστική σχολή

Βασικές αρχές 1 – κοινά στοιχεία

• Κοινό στοιχείο Στωικών με τις άλλες φιλοσοφικές σχολές των αρχών των
ελληνιστικών χρόνων: απαντά με τον ίδιο τρόπο στο ερώτημα ποιο είναι το
επίπεδο, στο οποίο πρέπει να κινείται ο φιλοσοφικός λόγος.

• Πρόκειται για το χώρο του ατομικού βίου, το πεδίο που είναι οικείο και
σημαντικό για όλους τους ανθρώπους: ο χώρος της αντίληψης του καθενός, οι
διαπροσωπικές του σχέσεις, η πηγή των σωματικών καταστάσεων και των
ατομικών αισθημάτων

• Κάθε τι πραγματικό είναι σωματικό, ακόμα και η ψυχή. Η κίνηση παράγει τα

γεγονότα και η ζωή του καθενός δεν είναι τίποτε άλλο από μια ακολουθία
γεγονότων

• Δεύτερο κοινό σημείο: γενική σύλληψη της φύσης και του ρόλου της
φιλοσοφίας. «Τέχνη του βίου»

• Τα κοινά σημεία σταματούν εδώ

Βασικές αρχές 2 – Ιδιαίτερα στοιχεία στωικισμού

• Βασική αρχή: το σύνολο των πραγμάτων, που συνθέτουν τον κόσμο, διέπεται
και ενοποιείται από μία έλλογη τάξη. Σε αυτό το σημείο οι Στωικοί
προσεγγίζουν τον πλατωνισμό και τον αριστοτελισμό

1
• Αγαθό (ελευθερία, ευδαιμονία) για κάθε ον είναι η ορθή ενσωμάτωση σε
αυτήν την τάξη

• Παρά ταύτα, η στωική έλλογη τάξη έχει μια ιδιαιτερότητα: δεν αφήνει τίποτε
έξω από αυτή, δεν αφήνει χώρο για συγκρούσεις μέσα στον κόσμο.
Ταυτίζεται με την πλήρη σειρά των γεγονότων, θεωρούμενη ως η
αναγκαιότητα που καθορίζει κάθε γεγονός και το συνδέει με όλα τα υπόλοιπα

• Η ελευθερία του σοφού: ο Στωικός δεν περιφέρεται έξω από την κοινωνική
ομάδα, ζει ήρεμη και αρμονική ζωή μέσα στην κοινωνία

• Δύο βασικές στωικές ρήσεις: να θέλουμε αυτό που συμβαίνει και

ὁμολογουμένως τῇ φύσει ζῆν

• Η στωική ευδαιμονία και ελευθερία δεν έχει πρόσχαρο χαρακτήρα: πρόκειται

για σοφία τόσο φυσική, όσο και ο αέρας που αναπνέουμε. Σημασία έχει η
περιφρούρηση της εσωτερικής διάθεσης, που καθιστά τον σοφό αυτό που
είναι. Όλα τα άλλα (δόξα ή αφάνεια, πλούτος ή φτώχια, ελευθερία ή δουλεία)
του είναι αδιάφορα

• Τίποτα δεν εμποδίζει έναν δούλο από το να είναι σοφός, ελεύθερος και
ευδαίμων

• Στωικός κοσμοπολιτισμός: αρχικά δεν αποτελεί πράξη με πολιτικές

προεκτάσεις. Παρά ταύτα, ο στωικισμός έγινε ιδεολογία των κυρίαρχων
κοινωνικών τάξεων στο απόγειο της ακμής της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας

Στωικό σύστημα: λογική, φυσική , ηθική

• Πρώτοι τρεις ηγέτες Στωικισμού: Ζήνων, Κλεάνθης, Χρύσιππος

• Αν και γνωρίζουμε ότι αυτοί επεξεργάστηκαν τις θεωρίες της σχολής, εν

τούτοις δεν είμαστε σε θέση να διακρίνουμε με σαφήνεια την ιδιαίτερη
συμβολή του καθενός, δεδομένου ότι τα έργα τους δεν μας έχουν σωθεί και
γνωρίζουμε το περιεχόμενό τους από μεταγενέστερες μαρτυρίες

• Κατά πάσα πιθανότητα ο πρώην μαθητής των Κυνικών Ζήνων

συστηματοποίησε, οι άλλοι δύο βελτίωσαν και κατέστησαν περισσότερο
συνεκτικό το ίδιο σύστημα, διατηρώντας αναλλοίωτες τις βασικές δομές του

• Λογική: περιλαμβάνει πολύ περισσότερα πράγματα απ’ όσα αποδίδουμε στον

όρο σήμερα

• Αντικείμενό της: πώς εκδηλώνεται η τάξη της πραγματικότητας μέσα στους

λόγους και τη γνώση

2
• Η στωική λογική περιελάμβανε θεωρία περί γλώσσας, όμως οι Στωικοί,
αντίθετα με τον Αριστοτέλη, αρνούνται ότι η γλώσσα παραπέμπει ευθέως στα
πράγματα

• Ήχος μιας λέξης: σημαῖνον Σημασία: σημαινόμενον

• Ό,τι από το σημαινόμενον παραμένει αναλλοίωτο στη μετάφραση: λεκτόν

• Λεκτόν: πρόκειται για το έλλογο και αντικειμενικό, καθολικά κατανοητό

περιεχόμενο της γλωσσικής σήμανσης

• Συνέπεια των παραπάνω: η σαφής διάκριση γραμματικής από τη λογική (με

τη σημερινή έννοια της λέξης)

• Η γραμματική μελετά τις σημαίνουσες δομές των υπαρκτών γλωσσών και τις
ιδιαιτερότητές τους

• Η λογική ασχολείται με την αλήθεια ή το ψεύδος των λεκτῶν – ομοιότητες

αλλά και διαφορές με την αριστοτελική λογική

• Εφαρμόζοντας αυτόν το λογικό μηχανισμό στο πεδίο της πραγματικότητας, οι

Στωικοί οδηγήθηκαν στον να ορίσουν τον τρόπο, με τον οποίο φθάνουμε στη
γνώση. Ενέτασσαν τη λογική σε αυτό, το οποίο σήμερα ονομάζουμε
γνωσιολογία

• Η γνώση πηγάζει από την αίσθηση, που είναι το αποτέλεσμα που έχει μια
σωματική κίνηση πάνω στην ψυχή (η τελευταία έχει και αυτή σωματική
υπόσταση)

• Αυτό το αποτέλεσμα για την ψυχή είναι «αλλοίωση» (από φυσική άποψη) και
«αναπαράσταση» του σώματος που την προκάλεσε (από λογική άποψη)

• Τρεις επιπλέον φάσεις της γνωστικής διαδικασίας: συγκατάθεσις, κατάληψις,

γνῶσις (ή ἐπιστήμη)

• Δριμεία επίθεση κατά της στωικής θεωρίας της γνώσης από τον σχολάρχη της
Μέσης Ακαδημίας Αρκεσίλαο (κατά Ζήνωνα και Κλεάνθη) αλλά και από τον
Καρνεάδη (κατά Χρύσιππου)

• Στωική φυσική: ως αντικείμενο είχε, κατά κύριο λόγο, τα γενικά

χαρακτηριστικά του πραγματικού, τα οποία έπαιζαν ρόλο θεωρητικών αρχών
και πλαισίων για τις επιμέρους επιστημονικές έρευνες (μετεωρολογία,
αστρονομία, ιατρική). Κορυφωνόταν σε μια θεολογία, που συνιστούσε ρητή
καταγραφή της λογικής που συνέχει την πραγματικότητα

• Πραγματικότητα: ένα σωματικό όλον απολύτως συνεχές –το κάθε σημείο

είναι αδιάσπαστο από το σύνολο

3
• Η σωματικότητα και η δυναμικότητα του πραγματικού είναι συνυφασμένες με
τη θεμελιώδη ζωτικότητά του, που, χάρη στη διαφοροποίηση, παράγει τα
επιμέρους φυσικά πράγματα

• Αυτή η διαφοροποίηση φαίνεται να είναι το αποτέλεσμα της επίδρασης μιας

ενεργητικής, ζωτικής αρχής πάνω σε μια παθητική

• Οι δύο αρχές νοούνται ως αντίθετοι και συμπληρωματικοί πόλοι του ζωτικού

και δυναμικού όλου, που απαρτίζει το σύμπαν. Άρα δεν είναι δυο χωριστά,
οντολογικώς αυτάρκη πράγματα. Επομένως η ποικιλία της φύσης δεν
οφείλεται στη σύνθεση αρχικά ξεχωριστών στοιχείων, αλλά στη
διαφοροποίηση μιας θεμελιώδους αδιάκοπης ενότητας

• Αδιαφοροποίητη σωματική φύση: κυρίως πνεῦμα (φύσημα, πνοή) –

εμπεριέχονται οι έννοιες της ζωτικότητας και της ελαστικότητας

• Τόνος : η πλευρά της ζωτικότητας πριν από την εμφάνιση της οργανικής ζωής.
Όταν διαφοροποιείται προκαλεί διαφορετικούς βαθμούς συνοχής του
πνεύματος. Κάθε επιμέρους πράγμα έχει μια δική του συνοχή, που το κρατά
ενωμένο (π.χ. ιστός ενός οργανισμού)

• Η αιτία κάθε κίνησης ή μεταβολής είναι πάντοτε εσωτερική και εξαρτάται

από το πώς η διάταξη ενός σώματος το κάνει να αντιδρά σε μια επαφή ή στην
αίσθηση ενός άλλου πράγματος π.χ. σκύλος που φοβάται – ό,τι τον φοβίζει
δεν είναι αιτία, αλλά συν-αιτία, αιτία είναι η εσωτερική του διάταξη

• Η στωική αντίληψη της αιτιότητας επεκτάθηκε και στα ανόργανα σώματα

(π.χ. πέτρα που κυλά)

• Η πορεία των γεγονότων μοιάζει με το σύνολο των αλληλεπιδράσεων των

κλειστών αυτορυθμιζόμενων συστημάτων.

• Οι κινήσεις του ανόργανου κόσμου ερμηνεύονται με βάση το πρότυπο της

λειτουργίας των εμβίων όντων

• Συνέπεια των παραπάνω: κάθε διάταξη, ενέργεια ή γεγονός είναι

προκαθορισμένα (οικουμενική αναγκαιότητα). Αυτό, όμως, δεν καθιστά την
ηθική κενή νοήματος, επειδή το κάθε άτομο είναι ο παράγοντας του
καθορισμού του (ο καθένας είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του, οι οποίες
εξαρτώνται από αυτό που ο ίδιος είναι)

• Στωική κοσμολογία: σε γενικές γραμμές υιοθετείται η προϋπάρχουσα

κοσμολογία.

• Ο κόσμος είναι μια πεπερασμένη σφαίρα με πλήρη συνοχή, στο κέντρο της
οποίας βρίσκεται η Γη και στο εξωτερικό μέρος της οποίας περιστρέφονται
τα άστρα

4
• Καινοτομία: άρση του φυσικού χάσματος μεταξύ ουρανού και Γης (πράγμα το
οποίο υπεστήριζε ο Αριστοτέλης). Οι Στωικοί εντάσσουν τα άστρα στην ίδια
ζωογόνο δυναμική που ισχύει για τα γήινα πράγματα

• Ο Κλεάνθης απέδιδε ιδιαίτερο ρόλο στον Ήλιο – ενσωμάτωση μεγάλου

μέρους των παραδοσιακών αναπαραστάσεων

• Η κύρια καινοτομία της στωικής κοσμολογίας είναι η θεωρία της τελικής

ἐκπυρώσεως: η πορεία των γεγονότων κορυφώνεται σε μια στιγμή, κατά την
οποία όλα θα καταλήγουν σε κοσμικὸν πῦρ.

• Πρόκειται για ένα είδος τελικού θριάμβου της εγγενούς στον κόσμο ζωτικής
δύναμης - ύψιστη εκδήλωση η φωτιά. Από την τελική ἐκπύρωσιν θα
ξεκινήσει νέος κύκλος γεγονότων, που θα είναι πανομοιότυπος με τον
προηγούμενο, ακόμη και στις λεπτομέρειες (ξανά Σωκράτης, δίκη, κώνειο)

• Δεν θα ήταν δυνατόν να ισχυριστούν ότι είναι δυνατόν να υπάρξει μια επ’
άπειρον μεταβλητή πορεία των γεγονότων, αφού η παρούσα μορφή του
κόσμου χαρακτηρίζεται από έλλογη τάξη

• Η στωική φυσική κατέληγε σε μία θεολογία. Η τελευταία για τους στωικούς

δεν είναι χωριστή επιστήμη, αλλά πλευρά της ίδιας της φυσικής. Ο στωικός
θεός είναι η διάσταση της λογικότητας του κόσμου

• Ἀνάγκη, εἰμαρμένη: για τους Στωικούς δήλωναν το ίδιο πράγμα: τη διάσταση

της θείας λογικότητας. Θεός και λόγος συμπίπτουν. Τον κοσμικό θεό τον
έλεγαν καμιά φορά και Δία. Ο κοσμικός ορθός λόγος συχνά εκαλείτο «θεία
πρόνοια». Η τελευταία επιφυλάσσει μια εἰμαρμένη, που πάντοτε είναι καλή,
ακόμη και αν εμείς αδυνατούμε να κατανοήσουμε το γεγονός

• Η στωική θεία πρόνοια ασχολείται με την καθημερινή διάσταση της ζωής,

από την οποία απουσιάζουν ο πλατωνικός και αριστοτελικός θεός. Τις
ευεργεσίες της τις δεχόμαστε μέσω της καταλήψεως

• Η στωική φυσική παρέχει τα ερείσματα για τη ανθρωπολογία τους, στην

οποία θεμελιώνουν την ηθική τους.

• Ο κάθε άνθρωπος προσδιορίζεται από μια ιδιαίτερη κατάσταση του

παγκοσμίου πνεύματος. Έχει μέσα του μια ιδιαίτερη αρχή, που τον κρατά
ενωμένο, διατηρεί την ταυτότητά του και του δίνει ζωή. Αυτή τη λειτουργία
την επιτελεί η ψυχή

• Πρόκειται για μια σωματική, ενεργητική διάσταση του πνεύματος. Αποτελεί

τον τόπο, όπου οι μηχανισμοί των αισθήσεων δημιουργούν τις παραστάσεις

• Διευθύνουσα αρχή της ψυχής: ἡγεμονικόν. Πρόκειται για ένα είδος κεντρικού
διευθυντικού οργάνου, τοποθετημένου στην καρδιά, στο οποίο συρρέουν όλες
οι παραστάσεις και το οποίο καθορίζει τις πράξεις και τις συμπεριφορές μας

5
• Οι άνθρωποι διαφοροποιούνται από τα ζώα ως προς τη λειτουργία του
ἡγεμονικοῦ. Μόνον οι άνθρωποι διαθέτουν λόγον.

• Οι ψυχικές κινήσεις πρέπει να έπονται της λειτουργίας του ἡγεμονικοῦ. Η

πρωτογενής ζωτική παρόρμηση, που είναι παρούσα από τη στιγμή της
γέννησης και αποτελεί το κέντρο της ατομικής ταυτότητας, είναι μια
παρόρμηση οἰκειώσεως, δηλαδή αυτοελέγχου μέσω μιας συνολικής
αντίληψης της ατομικής σωματικής ταυτότητας και ελέγχου του πεδίο, στο
οποίο βρίσκεται το συγκεκριμένο άτομο. Αυτή η παρόρμηση καθορίζει το
ρόλο της «διευθύνουσας αρχής» που διατηρεί την ψυχή ενωμένη και αποτελεί
την κινητήρια δύναμή της

• Η ηδονή και η οδύνη είναι αποτελέσματα της λειτουργίας του ἡγεμονικοῦ.

Π.χ. το βρέφος εξαιτίας της λειτουργίας του ἡγεμονικοῦ αισθάνεται ψύχος,
άρα και οδύνη, τη στιγμή της γέννησης.

• Η λογικότητα δεν είναι έμφυτη στο ἡγεμονικόν- αναδύεται στην ηλικία των
δεκατεσσάρων ετών. Από αυτήν την ηλικία αρχίζει να επενεργεί ο ηθικός
λόγος και ο άνθρωπος αρχίζει να αναγνωρίζει μια εγγενή λογικότητα στον
κόσμο. Η αναγνώριση αυτή είναι έργο του ἡγεμονικοῦ. Έτσι ο άνθρωπος
διαφοροποιείται από τα άλλα ζώα

• Σημαντικός και ο ρόλος της εἰμαρμένης στη ζωή του ανθρώπου – υφίσταται
όμως χάριν του λόγου.

• Κανόνας που συνοψίζει τη στωική ηθική: να διατηρείς λογική την αρχή που
έχει καθοριστεί να διευθύνει τη ζωή. Η σοφία, η ελευθερία και η ευδαιμονία
συμπίπτουν με αυτή τη λογικότητα. Εάν κάποιος δεν αναγνωρίζει τη λογική
φύση των πραγμάτων, η ζωή του κυριαρχείται από τα πάθη (συνέπειες
εσφαλμένων κρίσεων του ἡγεμονικοῦ) και κυλά μέσα στη δυστυχία.

• Κανείς εξωτερικός αιτιακός παράγων για τα πάθη.

Ο στωικισμός και η ιδεολογία του ανθρωπισμού

• Με την πάροδο του χρόνου, η στωική φιλοσοφία αναδιοργανώνεται με βάση
τις αξιώσεις της εποχής. Οι άνθρωποι δεν θέλουν ένα απόλυτο φιλοσοφικό
σύστημα, αλλά ένα γενικό πλαίσιο, εντός του οποίου τα διάφορα στοιχεία της
εμπειρίας τους θα οργανώνονται και θα αποκτούν νόημα. Δεν είναι πια
πολίτες της πόλεως-κράτους, αλλά πολίτες των ελληνιστικών αυτοκρατοριών
και του ρωμαϊκού κράτους

• Με βάση τα παραπάνω, με τον Χρύσιππο η λογική περνά σε δεύτερη μοίρα

και την μερίδα του λέοντος παίρνει η ηθική. Από τη φυσική αντλούνται
στοιχεία σχετιζόμενα με την ανθρωπολογία, την κοσμολογία και τη θεολογία

6
• Εξαλείφονται σταδιακά οι κυνικές συνιστώσες του στωικισμού και η μορφή
του σοφού αποκτά κοινωνικό περιεχόμενο

• Η εξέλιξη της στωικής ηθικής ολοκληρώνεται με τον Παναίτιο το Ρόδιο –

φίλος των Σκιπιώνων, φιλοξενείται στη Ρώμη για περισσότερο από δέκα
χρόνια. Επομένως, θέλοντας να ανταποκριθεί στις προσδοκίες της άρχουσας
τάξης της αναδυόμενης ρωμαϊκής δημοκρατίας (res publica), απαλείφει
δόγματα όπως η ἐκπύρωσις και η αέναη επανάληψη των κοσμικών κύκλων

• Πρόκειται για φιλοσοφική και γενική πολιτιστική συμφιλίωση

• Επίσης συνόψισε τη φιλοσοφική παράδοση σε ένα εγχειρίδιο, ικανό να

χρησιμοποιηθεί ως ιστορία της φιλοσοφίας κατά την εγκύκλιο παιδεία

• Στα πλαίσια όλων των παραπάνω αναπτύσσεται η αλληγορική ανάγνωση της

πολιτιστικής κληρονομιάς πίσω από το γράμμα των ποιημάτων και των μύθων
Π.χ. Δίας = δεύτερο όνομα του στωικού κοσμικού θεού

• Κύριο φιλοσοφικό ρεύμα κατά Παναίτιο: σωκρατικό. Χωρίστηκε σε τρία ίσης

αξίας ρεύματα: πλατωνισμό, αριστοτελισμό, στωικισμό. ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ
ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ

• Ο επικουρισμός μένει έξω από το φιλοσοφικό πεδίο του Παναίτιου

• Βασική έννοια: humanitas (ανθρωπισμός) – βασική μορφή και ήρωας ο

Σωκράτης. Πολιτισμός που συμφιλιώνει, αν και πάλι υπάρχει διάκριση μεταξύ
των ανθρώπων που έχουν επίγνωση της φύσης τους και όσων όχι

• Ποσειδώνιος ο Ρόδιος: τελευταίος στωικός, αλλά και μεγάλος επιστήμονας

(ασχολήθηκε με μαθηματικά, αστρονομία, μετεωρολογία, εθνολογία,
γεωγραφία, ιστορία, αλλά και φυσικά φιλοσοφικούς τομείς όπως η ψυχολογία
και η ηθική)

• «Κανείς δεν συνέβαλε περισσότερο στο να καταστήσει το σύμπαν οικείο

στους ανθρώπους» έλεγαν οι σύγχρονοι

• Εγκυκλοπαίδεια του Ποσειδώνιου: στην κορυφή το κοσμολογικό και ουράνιο

επίπεδο. Στη συνέχεια κατεβαίνουμε στην εθνολογία και από εκεί στην
ιστορία. Κάθε ενέργεια που λαμβάνει χώρα σε ένα επίπεδο επηρεάζει το
αμέσως ανώτερο επίπεδο.

• «Συμπάθεια» κάθε πράγματος προς όλα τα άλλα: κάθε πράγμα, δρώντας στα
πλαίσια των δικών του δυνάμεων, είναι διευθετημένο έτσι, ώστε να διατηρεί
και να αναπαράγει το σύμπαν, του οποίου αποτελεί μέρος

• Ο Ποσειδώνιος διαφοροποιεί τη στωική ψυχολογία: εισάγει την πλατωνικής

έμπνευσης διαίρεση σε καλό, έλλογο μέρος και σε κακό, άλογο. Σπάει το
ενιαίο της ψυχής των πρώτων Στωικών, αλλά και την αντίληψη περί κόσμου:

7
 υπάρχει το θεϊκό μέρος του κόσμου (συμμετρία, τάξη) και το δικό μας
(ασυμμετρία, αταξία)

• Προσαρμόζονται στην εποχή και εισάγουν διχοτομήσεις

8
 ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

- Κ. Bormann, Πλάτων, Μετάφραση Ι. Καλογεράκος, Ινστιτούτο του βιβλίου –

Α.Καρδαμίτσα, Αθήνα 2006.

- ΚΔ. Γεωργούλης, Αριστοτέλης ο Σταγιρίτης. Πρόλογος Κ.Ι. Δεσποτόπουλου,

Βιβλιογραφική ενημέρωση Ι.Γ. Καλογεράκου, Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία
Χαλκιδικής, Θεσσαλονίκη 2000.

- I.Γ Δελλής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2009

- Ι. Düring, Αριστοτέλης. Παρουσίαση και ερμηνεία της σκέψης του . Μετάφραση Α.

Γεωργίου – Κατσίβελα, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2003

- W.K. Guthrie, Οι Σοφιστές, Μετάφραση. Δ. Τσεκουράκης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1989.

- W.K. Guthrie, Σωκράτης, Μετάφραση: Τ. Νικολαϊδης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2005.

- G. S. Kirk/ J. E. Raven / M. Schofield, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Μετάφραση

Δημοσθένη Κούρτοβικ, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1988.

- A.A. Long, Η ελληνιστική φιλοσοφία. Στωικοί, επικούρειοι, σκεπτικοί, Μετάφραση

Σ. Δημόπουλος –Μ. Δραγώνα-Μονάχου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1987.

- G. Reale, Σωκράτης. Προς ανακάλυψιν της αρχαίας σοφίας, Επιμέλεια μετάφρασης

Μ. Οικονομίδου, Ακαδημία Αθηνών – Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Φιλοσοφίας,
Αθήνα 2008

- W.D. Ross, Αριστοτέλης. Μετάφραση Μαριλίζα Μήτσου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2005.

- Γ.Ξ. Σάντας, Σωκράτης. Φιλοσοφία στους πρώιμους διαλόγους του Πλάτωνα,

Μετάφραση: Δάφνη Βούβαλη, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1997

- A.E. Taylor, Πλάτων. Ο άνθρωπος και το έργο του, Μετάφραση Ι. Αρζόγλου, ΜΙΕΤ,
Αθήνα 2003.

- Σ. Τριαντάρη –Μαρά, Ιστορία της Φιλοσοφίας, Τόμος Α’- Από την Αρχαιότητα στον
Μεσαίωνα, Εκδόσεις Σταμούλη Θεσσαλονίκη 2005.