Ηθική της Επιστήμης και της

Τεχνολογίας
Ενότητα 1
Παράδοση της σχέσης
Γιάννα Κατσιαμπούρα ΑΠΘ

Tο μάθημα αυτό, που θα μπορούσε να θεωρηθεί ένα εξειδικευμένο

μάθημα της ηθικής φιλοσοφίας, αλλά και της εφαρμοσμένης ηθικής,
εξετάζει την ηθική διάσταση και σημασία των αρχών, των κανόνων,
των μεθόδων και των συνεπειών και επιπτώσεων της επιστημονικής
έρευνας και των τεχνολογικών της εφαρμογών, και διερευνά την
επιστημονική δεοντολογία και την κοινωνική ευθύνη του επιστήμονα
και της επιστημονικής, γενικότερα, κοινότητας.

Μέσα από μια διερεύνηση της σχέσης της επιστήμης και της
τεχνολογίας με την ηθική και τη θεωρία των αξιών, καθώς και μέσα
από τη συστηματική και ουσιαστική παρουσίαση των
σημαντικότερων ηθικών θεωριών, και των βασικών τους αρχών,
επιχειρείται η θεώρηση, αξιολόγηση και αντιμετώπιση
συγκεκριμένων περιβαλλοντικών, και βιοηθικών , γενικότερα,
Στόχοι της Ηθικής:
ζητημάτων, και η αποκατάσταση της χαμένης ενότητας μεταξύ της
τεχνοεπιστήμης και της χαρακτηριστικών
•Εντοπισμός των ποιοτικών ηθικής θεωρίας τηςκαι πρακτικής.
ζωής του ανθρώπου και
προσδιορισμός, με αυστηρά εννοιολογικά περιγράμματα, των κριτηρίων
βάσει των οποίων μια πράξη είναι αξιολογικά θετική ή παρουσιάζεται ως
τέτοια.

•Ποιες στην πραγματικότητα και όχι κατά το φαινόμενο είναι οι ηθικές

αξίες, πώς μπορούν να αποτελέσουν το κανονιστικό θεμέλιο των
καθημερινών πράξεων και πώς συνδέουν τον άνθρωπο με τις ανώτερες
καταστάσεις της νόησης και της βούλησής του καθώς και με τα ουσιαστικά
- και μη συμβατικά – πρότυπα έλλογης και συνεκτικής οργάνωσης του βίου
 Ενότητα 1
Παράδοση της σχέσης
Ηθικής και Γνώσης

Ηθική – στόχοι
Στόχοι της Ηθικής:

•Εντοπισμός των ποιοτικών χαρακτηριστικών της ζωής του ανθρώπου και

προσδιορισμός, με αυστηρά εννοιολογικά περιγράμματα, των κριτηρίων
βάσει των οποίων μια πράξη είναι αξιολογικά θετική ή παρουσιάζεται ως
τέτοια.

•Ποιες στην πραγματικότητα και όχι κατά το φαινόμενο είναι οι ηθικές

αξίες, πώς μπορούν να αποτελέσουν το κανονιστικό θεμέλιο των
καθημερινών πράξεων και πώς συνδέουν τον άνθρωπο με τις ανώτερες
καταστάσεις της νόησης και της βούλησής του καθώς και με τα ουσιαστικά
- και μη συμβατικά – πρότυπα έλλογης και συνεκτικής οργάνωσης του βίου
 Επιστήμη και κοινωνία

• Η επιστημονική παραγωγή διεξάγεται μέσα σε μια

καθορισμένη κοινωνία και η κοινωνία αυτή της καθορίζει
τους σκοπούς, τα όργανα και τον τρόπο λειτουργίας
• Διαθέτει όλα τα χαρακτηριστικά της κοινωνίας και
αντανακλά όλες τις αντιθέσεις της
• Η «κρίση της επιστήμης» = ειδική έκφραση της κρίσης
στην επιστημονική παραγωγή

Από τον μύθο στο λόγο

• Μύθος: τρόπος που περιγράφεται και

αναπαρίσταται η πραγματικότητα στους
αρχαϊκούς χρόνους
 Προμηθέας
• Μεταφορά γνώσης-τεχνικής στον
άνθρωπο
• Παράβαση θείου νόμου
• Αποχωρισμός του γένους των
ανθρώπων από τους Αθάνατους και
τελειοποίηση των θνητών

Nicolas-Sébastien Adam, 1762 (Μουσείο Λούβρου)

Δαίδαλος
• Γνώση, τεχνική
• Λαβύρινθος, εγκλωβισμός στο
έργο
• Τιμωρία

Holroyd, Charles, 1895, χαλκογραφία Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο

 Ίκαρος
• Ύβρις

Rubens, Peter Paul, 1636, ελαιογραφία σε ξύλο. Musees Royaux

des Beaux-Arts, Brussels

Οδυσσέας
• Γνώση: μέσα από τη
γνώση ο βίος εξελίσσεται
• Ανανέωση, αλλαγή,
μετασχηματισμός,
απρόβλεπτο
• Ο ήρωας μπροστά στις
ατομικές και κοινωνικές
ευθύνες του
 Εβραϊκή παράδοση
• Απαγορευμένος καρπός -
γνώση = έκπτωση του
ανθρώπου

• Πύργος της Βαβέλ

Φυσικοί φιλόσοφοι
Ιωνία-Κ. Ιταλία
• Διαδικασία
-μετασχηματισμού των μύθων και των κοσμογονικών
στοιχείων σε λογικά συστήματα εννοιών, συλλογισμών και
επιχειρημάτων
• Προσπάθεια ορθολογικών απαντήσεων σε γενικά
κοσμογονικά, κοσμολογικά και οντολογικά ερωτήματα
• Ο άνθρωπος οργανικός παράγοντας της φυσικής πορείας
• Κοινωνικά ενεργό ον
• Ερμηνεία της φύσης
 Αναξίμανδρος
Μίλητος, Ιωνία Μ. Ασίας

(6ος αιώνας π.Χ.)

• Ο κόσμος κυριαρχείται
από έναν σύμφυτο νόμο

• Κατά το χρεών

Ξενοφάνης

Κολοφών Κ. Ιταλίας
570 π.χ.-475 π.Χ.

•Η πορεία της ιστορίας δεν εξαρτάται

από τους θεούς αλλά από τους ίδιους
τους ελεύθερους ανθρώπους που
έχουν εγγενή την τάση για συνεχή
πρόοδο
 Ηράκλειτος
Έφεσος, Ιωνία Μ. Ασίας
Τέλη 6ου-αρχές 5ου αι. π.Χ.(π. 500 π.Χ.)
•Λόγος:
Ομιλία
Ρυθμιστική αρχή του κόσμου
•Κανένα άτομο δεν επιτρέπεται να ξεπερνά τα
νόμιμα όρια, αφού ακόμη κι ο ήλιος δεν
μπορεί να βγει από την τροχιά του

Δημόκριτος
Άβδηρα, π.460 π.Χ.-370 μ.Χ.
Αρχή της συμμετρίας
•Ευθυμία: συμμετρία διαγωγής του
ανθρώπου που δεν διαταράσσεται
από υπερβολή ή έλλειψη
•Η πλειονότητα των συμβάντων στη
ζωή του ανθρώπου κατευθύνεται
από την ανθρώπινη λογική-φρόνηση
 ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Σωκράτης: Αρετή=Γνώση
Αθήνα, 470 π.Χ.-399 π.Χ.
•Κέντρο της φιλοσοφίας ο άνθρωπος,
αποκλειστικό ενδιαφέρον για ηθικά και
πολιτικά ζητήματα
•Ουδείς εκών κακός
•Γνώση=εγκράτεια
•Διαλεκτική-ορισμοί: Συμφωνία για το
νόημα των ηθικών όρων απαραίτητο
στάδιο για την εφαρμογή της ηθικής στην
πράξη
 • Αντικείμενο γνώσης
Ι. Γνώση του στόχου και του τελικού σκοπού της
ανθρώπινης ζωής, πάνω από τους επιμέρους
στόχους και τις τέχνες (υγεία, πλούτος, πολιτική
δύναμη κλπ.)
ΙΙ. Αναγκαία γνώση η αυτογνωσία: αν ο άνθρωπος
κατανοήσει τη φύση του, θα γνώριζε τον ορθό και
φυσικό σκοπό της ζωής, άρα θα κατακτούσε την
αρετή

Πλάτων

• Αθήνα 428-347 π.Χ (Αρίστων-

Περικτιόνη), περίοδος
Πελοποννησιακών Πολέμων.
• Μέλος μίας από τις παλαιότερες
οικογένειες, στο πλευρό των
ολιγαρχικών. Ο Κριτίας, ηγέτης των
Τριάκοντα, ήταν ξάδελφος της μητέρας
του.
• Ταξίδια στις Συρακούσες,
προσκεκλημένος των τυράννων της
πόλης. Στόχος (σε αναφορά με την
πυθαγόρεια παράδοση της Νότιας
Ιταλίας) η ουσιαστική σύζευξη
εξουσίας-γνώσης. Πρόταση εξουσίας:
οι ηγεμόνες να γίνουν οι ίδιοι
φιλόσοφοι.
ΠΟΛΙΤΕΙΑ
•Ιδανικός τύπος ανθρώπου: πολιτικός (τριμερές ψυχής –
κοινωνικές τάξεις)
•Λογιστικόν (σκέψη) - φιλόσοφοι- φιλοσοφία
•Θυμοειδές (βουλητικές ενέργειες) - φύλακες-
μαθηματικά – επιστήμες
•Επιθυμητικόν (πάθη) - κοινοί πολίτες -χειρωνακτικές –
πρακτικές τέχνες(π.χ. γεωργία)
•Ιδανική πολιτεία: τάξη και συντεταγμένη, ορθολογική
συμπεριφορά
•Αριστοκρατική πρόταση εξουσίας

• Η μελέτη και η άσκηση της επιστήμης απέβλεπαν στη

θέαση του αγαθού
• Κριτήριο επιστημονικής γνώσης: αλήθεια που
εμπεριέχει. Η αλήθεια συνδέεται με σαφήνεια και
ακρίβεια κι όχι με χρησιμότητα
• Ιδέα του αγαθού μέσω διαλεκτικής
• Ορθές γνώμες που ενσταλάσσονται με παιδεία
• Κώδικας τιμής
 Σοφιστές
• Αθήνα 5ος αιώνας
• Διδάσκαλοι ρητορικής
• Δημοκρατικές συνθήκες: ευνοούν την εμφάνιση των
σοφιστών και τις δυνατότητες που πρόσφεραν στον
κάθε πολίτη να επηρεάσει τις πολιτικές αποφάσεις
• Κινητικότητα κοινωνικών στρωμάτων
• Σημαντικές ηθικές, πολιτικές, ανθρωπολογικές και
γνωσιολογικές απόψεις
• Σχετικισμός, κριτική θρησκείας

• Νόμος-Φύσις, Νόμιμο-δίκαιο, Θετό δίκαιο-

ηθική
• Πρωταγόρας: σταθερή σχέση μεταξύ ηθικής-
ιατρικής: προαγωγή αρμονικής ζωής μέσω της
γνώσης του τι είναι καλό κι ωφέλιμο
• Σχετικότητα καλού-κακού στο καθέκαστο
άτομο
 Αριστοτέλης
• Στάγειρα (384 π.Χ.)-
Χαλκίδα (334 π.Χ.)
• Καθοριστική συμβολή σε
όλους τους γνωστικούς
τομείς, εκτός από τα
καθαρά μαθηματικά και
την πρακτική ιατρική

Αριστοτελική ηθική

• Η ανθρώπινη ευδαιμονία δημιουργείται από τρεις αξίες:

φιλοσοφική γνώση, ηθική αρετή και ηδονή
• Σκοπός της ηθικής η πράξη, όχι η γνώση.
 Ο Αριστοτέλης ξεκινά από το αγαθό και την ευδαιμονία,
περνά στην αρετή ως μέσον για την απόκτηση της
ευδαιμονίας, από εκεί στην ηθική αρετή, ως μεσότητα
ανάμεσα στην έλλειψη και την υπερβολή σε σχέση με την
ηδονή και τον πόνο, από εκεί στην πράξη, στις επιμέρους
ηθικές αρετές και ιδιαίτερα στη δικαιοσύνη. Προχωρεί στις
διανοητικές αρετές με κέντρο τη φρόνηση, τη φιλία (την πιο
σημαντική κοινωνική αρετή μαζί με τη δικαιοσύνη), κατόπιν
στην ηδονή και επανέρχεται στην ευδαιμονία, ως ενέργεια
της ύψιστης αρετής, της σοφίας.

• Ο στόχος του καθένα ξεχωριστά ταυτίζεται με το στόχο

της κοινότητας. Πουθενά δεν διακρίνεται το ατομικό από
το κοινωνικό.

• Η ηθική εμπιστεύεται αλλά και ελέγχει κριτικά τις κοινές

ενοράσεις για την επίτευξη του ανθρώπινου και του
πολιτικού αγαθού. Σκοπός της αριστοτελικής ηθικής όχι
να ερμηνεύσει τον κόσμο αλλά να τον αλλάξει.
Αποσκοπεί στη βελτίωση του ανθρώπου μέσα στον
κόσμο.
• Η ηθική αρετή δεν είναι διδακτή, όπως η διανοητική, αλλά
προϊόν εθισμού.

• Πρόκειται για σταθερή έξη που σχηματίζεται από τις

πράξεις που είναι σύμφωνες με τον ορθό λόγο κατά την
κρίση του φρόνιμου και με την τήρηση του σωστού μέσου
σε σχέση με την ευχαρίστηση και τον πόνο.

• Ενάρετος είναι όποιος εκτελεί το έργο του ανθρώπου. Η

ηθική αρετή κορυφώνεται στη συμμόρφωση με τις επιταγές
της φρόνησης, της κατεξοχήν πρακτικής και πολιτικής
αρετής.

Ελληνιστικοί χρόνοι
 Επίκουρος-Επικούρειοι
Σάμος, 341 π.Χ.
Σχολή στην Αθήνα-Κήπος

•Πρωτοκαθεδρία στην ηθική, η οποία

θεμελιώνεται στη φυσική φιλοσοφία, και στην
ευτυχία, που θεμελιώνεται στη μελέτη της
φύσης.
• Ο τρόπος απόκτησης της ευτυχίας
συνίσταται στην εξάλειψη του φόβου για το
υπερφυσικό → αξιοδότηση φυσικής
φιλοσοφίας
•
 Επικούρεια Ηθική
• Όλοι οι άνθρωποι θέλουν να ζήσουν μια ευτυχισμένη ζωή.

• Για να πετύχουν αυτό το στόχο, οι άνθρωποι επιλέγουν πράγματα που

πιστεύουν ότι οδηγούν σε μια ευτυχισμένη ζωή, δηλαδή είτε
ενστικτωδώς είτε συνειδητά κάνουν ό,τι προξενεί ευχαρίστηση (το
καλό), κι αποφεύγουν ό,τι προκαλεί πόνο (το κακό).

• Όμως, εφόσον οι άνθρωποι δεν νιώθουν μόνο ευχαρίστηση αλλά και

πόνο, υπάρχουν πράγματα που προξενούν πόνο.

• Αυτά είναι εμπόδιο για την επίτευξη της ευτυχίας, κι όσο περισσότερο
πόνο προξενούν, τόσο μεγαλύτερα εμπόδια είναι.

• Για να ξεπεραστούν αυτά (και να φτάσουμε στην αταραξία της ψυχής και
στην α-πονία του σώματος) πρέπει είτε να εξαλειφθούν, οπότε δεν θα
προξενούν πόνο, είτε να καταλάβουμε εμείς ότι δεν πρέπει να νιώθουμε
πόνο από αυτά.

• Νιώθουμε πόνο όταν

Α. δεν ικανοποιούνται οι ανάγκες μας
Β. δεν απολαμβάνουμε την ευχαρίστηση

• Άρα, για να μην νιώθουμε πόνο, πρέπει

Α. να ικανοποιούμε τις ανάγκες μας, να εκπληρώνουμε τις επιθυμίες μας, και
Β. να μην επιτρέπουμε άλλους παράγοντες να μας ενοχλούν στην
απόλαυση της ηδονής.
• Όμως νιώθουμε πόνο κυρίως όταν προσπαθούμε να
εκπληρώσουμε όλες τις επιθυμίες μας και δεν μπορούμε.
Μήπως λοιπόν δεν πρέπει να εκπληρώνουμε όλες τις
επιθυμίες μας;

• Ποιοι είναι οι παράγοντες που δεν μας επιτρέπουν να

απολαύσουμε μια ευχάριστη κατάσταση; Ποιες σκέψεις,
ποιοι φόβοι δεν μας αφήνουν να χαρούμε; Μήπως λοιπόν
πρέπει να διώξουμε από μέσα μας όλους τους φόβους μας;

• Αν λοιπόν βρούμε ποιες επιθυμίες χρειάζεται να

ικανοποιούμε και ποιους φόβους να απομακρύνουμε, και αν
γνωρίζουμε τον τρόπο να το κάνουμε, τότε μπορούμε να
πετύχουμε και τον τελικό στόχο μας, μια ευτυχισμένη ζωή.

• Από φυσικές και σωματικές ηδονές ξεκινά η ευτυχία

• Αλλά πρέπει να αναζητά κανείς ηδονές πιο μόνιμες
στο σώμα και την ψυχή, που αφορούν το παρόν, το
παρελθόν (ευχάριστες αναμνήσεις) και το μέλλον
(βεβαιότητα)
• Αυτάρκεια
• Για να καταλάβουμε ποιες επιθυμίες πρέπει να
εκπληρώσουμε, πρέπει να κατανοήσουμε τη φύση –
αταραξία.
• Ανθρώπινη υπευθυνότητα, ελεύθερη ανθρώπινη
βούληση
 Ζήνων ο Κιτιεύς-Στωικοί

335-263 π.Χ. από το Κίτιο της Κύπρου

(Λάρνακα).
• Ίδρυση σχολής στην Ποικίλη Στοά της
Αθήνας (Στωικοί)
•Φιλοσοφία: λογική, φυσική φιλοσοφία, ηθική
•Στενή αλληλεξάρτηση με στόχο τη γνώση της
αλήθειας και την κατανόηση του κόσμου

Στωική ηθική
• Η ανθρώπινη ευτυχία μπορεί να κατακτηθεί με τη ζωή σε
αρμονία με τη φύση και τον φυσικό νόμο → αξιοδότηση
φυσικής φιλοσοφίας
• Λόγος: ορθός λόγος που διέπει τη φύση και τον άνθρωπο.
• Στόχος: πώς να ζούμε, απαραίτητη προϋπόθεση η απόκτηση
σαφούς γνώσης της αλήθειας και κατανόηση του κόσμου →
αντικείμενο φιλοσοφίας το λογικό σύμπαν
• Πηγή γνώσης: η αισθητηριακή εμπειρία
• Απαραίτητη για την ευδαιμονία η αρετή. Προσιτή στον άνθρωπο μέσω της
φιλοσοφίας.
• Αγαθά, κακά, αδιάφορα. Πάθη, απάθεια.
• Αρετή: πρότυπο συμπεριφοράς εναρμονισμένο με τον ορθό λόγο που διέπει τη
φύση. Φρόνηση, δικαιοσύνη, ανδρεία και σωφροσύνη
• Σύνδεση αρετής-ελευθερίας και ειμαρμένης –εξωτερικής αναγκαιότητας.
Λόγος: ο σοφός αυτόνομος, υπεύθυνος για την προσωπική ενέργεια.
• Καθήκοντα, κατορθώματα.
• Σοφός: Προσπάθεια κι όχι αποτέλεσμα. Επιλογή όσων είναι σύμφωνα με τη
φύση, με βάση συγκεκριμένες αρχές.

• Ο σοφός εντός της κοινωνίας. Συμμετοχή του στα κοινά, ακόμα και σε
ανώτατα αξιώματα, όπως η βασιλεία, αφού διαθέτει, μέσω του Λόγου,
απόλυτη γνώση του καλού και του κακού. Κρίση των θεσμών με βάση
τη γνώση και την ελευθερία.
• Οι σοφοί ικανοί κυβερνήτες, δίκαιοι δικαστές και δεινοί ρήτορες.
Εφαρμογή νόμων, με βάση τη φύση.
• Γνώση της έλλογης φύσης των γεγονότων: προστασία από τα πάθη
(φόβος, ανασφάλεια) που επιφέρουν στέρηση της αίσθησης της
ελευθερίας.
• «Να θέλουμε αυτό που συμβαίνει»: αποδοχή των χαρακτηριστικών της
ανθρώπινης ζωής-κατάστασης, μέχρι και το θάνατο. Αφ’ενός η
αποδοχή αυτή, αφ’ ετέρου η γνώση του αγαθού οδηγούν τον σοφό στην
ευδαιμονία και την ελευθερία.
 Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία
(Βασιλεία των Ρωμαίων) : 529-1453
 Δύση: 476-1453
 ΝΕΑ ΣΥΝΘΗΚΗ: χριστιανισμός
 Θεσμική εκπροσώπηση: Εκκλησία
 Η Εκκλησία βαθμιαία οικοδομεί ένα
συγκεντρωτικό σύστημα αυθεντίας
καλύπτοντας το κενό που άφησε η
πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας
 Ο χριστιανικός λόγος μη αυτόνομος

Χριστιανική ηθική
 Βάση: αποκάλυψη και πίστη,
 Στόχος: τελείωση του ανθρώπου θέωσή
του, δηλαδή τελείωσή του κατά το
πρότυπο του Θεού.
 Η χριστιανική ηθική, δεν αναφέρεται σε
όλους τους ανθρώπους, αλλά στους
πιστούς
 Πίστη ότι ο Θεός είναι ο Δημιουργός του
κόσμου και Κύριος της Ιστορίας. Ο Θεός
καλεί τον άνθρωπο να ζήσει ανάλογα με
τον τρόπο ο οποίος αρμόζει στη φύση
του. Επομένως, ο άνθρωπος καλείται να
κατευθύνεται από το Πνεύμα του Θεού.
 Αγία Γραφή.
 «Ζην κατά Χριστώ»

 Η χριστιανική ηθική
λειτουργεί στην ατμόσφαιρα της χάριτος,
ταυτίζεται με το εκκλησιαστικώς ζην
έχει σωτηριολογικό και εσχατολογικό
χαρακτήρα
αποσκοπεί στην ανάπτυξη του ήθους που
θεμελιώνεται στην εν Χριστώ ζωή
 Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να
ακολουθήσει το κάλεσμα του Χριστού προς
την θεία τελειότητα: τη θέωση
 Η ηθική στηρίζει το περιεχόμενό της στο
υλικό της Αγίας Γραφής και της Ιεράς
Παράδοσης
 Δύο είναι τα στοιχεία της μεθοδολογίας για
τη βίωση της χριστιανικής ηθικής: η
απόλυτη πίστη στον Χριστό και η
καλλιέργεια της συνείδησης με βάση τις
εντολές του

Διάδοση του χριστιανισμού έως το 500

 Κατ’ αρχήν αρνητική στάση της
εκκλησίας (ως επίσημου εκπροσώπου του
χριστιανισμού) απέναντι στις επιστήμες:
→εκπροσωπούσαν το λόγο της έρευνας
απέναντι στον εξ Αποκαλύψεως-δογματικό
λόγο
→συμβόλιζαν τον αρχαίο παγανιστικό κόσμο
→ήταν προϊόντα της ειδωλολατρικής σκέψης
Ενδεικτικά: Ιερά Σύνοδος Χαλκηδόνος, 451:
οι εκκλησιαστικοί δεν πρέπει να
καταγίνονται με τις μαθηματικές επιστήμες

 Ορατή στο πλαίσιο των αναγκών εδραίωσης της

χριστιανικής λατρείας η στροφή προς την κοσμολογία
της Παλαιάς Διαθήκης
 Προσπάθεια συμβιβασμού του ήδη διαδεδομένου
ερμηνευτικού σχήματος για τη δημιουργία και τη
λειτουργία του φυσικού κόσμου με τη χριστιανική
κοσμολογία της Γένεσης:
 Πατέρες της Εκκλησίας: Εξαήμεραι
Τα σημαντικότερα κείμενα εξ αυτών, τα οποία άσκησαν
μεγάλη επιρροή όχι μόνο στην Ανατολή αλλά και στη
Δύση:
του Βασιλείου του Μεγάλου
του Γρηγορίου Νύσσης

(4ος αιώνας, από συγγραφείς οι οποίοι είχαν έλθει σε

στενή επαφή με την ελληνική επιστήμη, αφού και οι δύο
παρακολούθησαν μαθήματα στη σχολή της Αθήνας)
 Βασίλειος:
προτεραιότητα της πίστης έναντι των
λογικών αποδείξεων
«ου γαρ ελαττούται η επί τοις μεγίστοις
έκπληξις, επειδάν ο τρόπος καθ’ ον
γίνεταί τι των παραδόξων εξευρεθεί. Ει
δε μη, αλλά το γε απλούν της πίστεως
ισχυρότερον έστω των λογικών
αποδείξεων»

 ΩΣΤΟΣΟ: πέραν της κατ’ αρχήν αρνητικής στάσης της

εκκλησίας απέναντι στην ελληνική επιστήμη
ορισμένες αρχές, κυρίως υπολογιστικές γίνονται αποδεκτές και
χρησιμοποιούνται όταν κρίνονται απαραίτητες και δεν
θεωρείται ότι απάδουν της χριστιανικής ηθικής
τέτοιες αρχές: οι αστρονομικοί και ημερολογιακοί υπολογισμοί
Λογική Βασιλείου: Προς τους νέους όπως αν εξ ελληνικών
ωφελοίντο λόγους (Συμβουλές προς τους νέους που
διαβάζουν κείμενα γραμμένα από ειδωλολάτρες να
συγκρατούν από αυτά ό,τι δεν έρχεται σε αντιπαράθεση με
τη χριστιανική ηθική)
Περίοδος Ιουστινιανού (6ος αι.)
 Τομή ως προς την ενασχόληση με τις επιστήμες: Ιουστινιανός
στάση ενίσχυσης της χριστιανικής θρησκείας και πάταξης της
ειδωλολατρίας
Δηλαδή: προσπάθειά του να στηρίξει την πολιτική του θέση ως
αυτοκράτορα και με τη βοήθεια της ορθόδοξης εκκλησίας.
Ανάμεσα στα μέτρα του Ιουστινιανού για τη στήριξη της χριστιανικής
θρησκείας:
απαγόρευση να προσλαμβάνονται ως υπάλληλοι του κράτους οι
αλλόθρησκοι (εθνικοί, αιρετικοί και Ιουδαίοι)
να τιμούνται με αξιώματα
να διδάσκουν
Ο αριθμός των εθνικών διδασκάλων του 6ου αιώνα, ιδιαίτερα των
μαθηματικών επιστημών, εμφανίζεται ελαττωμένος δραματικά σε
σχέση με τους προηγούμενους
Τα μέτρα του Ιουστινιανού είναι εν πολλοίς υπεύθυνα για το κλείσιμο
της σχολής της Αθήνας

Μέση Βυζαντινή Περίοδος

 Παραδειγματική περίπτωση σχέσης
επιστήμης, όπως κι αν ορίζεται στο συγκεκριμένο ιστορικό
πλαίσιο,
ιδεολογίας
πολιτικής
εκπαιδευτικών μηχανισμών
 Πολλαπλοί παράγοντες που επικαθορίζουν και
νομιμοποιούν ή όχι σε έναν ιστορικό κρατικό σχηματισμό
την επιστημονική συζήτηση και την αναζήτηση της
γνώσης και εν συνεχεία τους εκπαιδευτικούς
μηχανισμούς ως προς το περιεχόμενο και τη λειτουργία
τους
  Βυζάντιο: ένα κράτος κοσμικό όσον αφορά τους
μηχανισμούς και την ιδεολογία του.
 Δηλαδή: η Εκκλησία, αν και κατείχε σημαντική δύναμη
ως ιδεολογικός μηχανισμός, δρούσε παράλληλα και
δεν διέθετε εξ ορισμού το δικαίωμα να παρέμβει στις
αποφάσεις της αυτοκρατορικής αυλής.
 Εν μέρει ανεξέλεγκτη ομάδα μοναχισμού
 Ιδιαίτερη σημασία όσον αφορά τους εκπαιδευτικούς
μηχανισμούς:

 Σε μια περίοδο κρίσης των σχέσεων εκκλησίας-

θρησκείας και κράτους (έριδα των εικόνων), η ενασχόληση
με τις κοσμικές επιστήμες θεωρείται κατακριτέα και ταυτίζεται
με τον αποκρυφισμό και τη μαγεία.
 Η Εκκλησία καταδικάζει την προσπάθεια κατάκτησης
κοσμικών γνώσεων περί του κόσμου, χρεώνοντάς της
αποκρυφιστικές, άρα αντιχριστιανικές στάσεις.
 Κατά μια άποψη, ωστόσο, η ανάγκη να βρεθούν σταθερά
επιχειρήματα και από τις δύο πλευρές με τη βοήθεια της
λογικής σε αυτή τη διαμάχη συνετέλεσε στην
επανανακάλυψη της αρχαίας γραμματείας.
 Περίπτωση Ιωάννη Ζ΄ Γραμματικού
Άγνωστος συγγραφέας του
Quadrivium του 1008: η γνώση
από μόνη της δεν αρκεί αν δεν
συνοδεύεται από την πίστη:
«Γιατί μαζί με την αρετή είναι και
η επιστήμη και η μάθηση. Θα έλεγε
λοιπόν κανείς ότι και οδηγός τους
είναι η αρετή, επειδή μόνο η
μαθηματική γνώση χωρίς την
αρετή είναι εσφαλμένη όσον
αφορά τα πάντα, η αρετή δε καθ’
εαυτή και χωρίς τη μαθηματική
γνώση επιτυγχάνει».

Μιχαήλ Ψελλός
Στα μέσα του 11ου αιώνα,
επικεφαλής της
αυτοκρατορικής σχολής
φιλοσοφίας (ύπατος των
φιλοσόφων), συγγραφέας
του εγκυκλοπαιδικού έργου
Διδασκαλία παντοδαπή.
Προσπάθειες συγκέντρωσης
και επανακαταγραφής των
έως τώρα γνώσεων για τον
κόσμο
 Ο Ψελλός απαντά σε μια σειρά ερωτήματα
περί φύσεως ακολουθώντας την αρχαία
ελληνική παράδοση (με αναφορά κυρίως σε
Αριστοτέλη, αλλά και Πλάτωνα, Πρόκλο,
Πλωτίνο, Ιάμβλιχο, Ιπποκράτη, Γαληνό κ.ά.)
 Τονίζει, ωστόσο, ότι η κύρια αιτία των
φυσικών φαινομένων είναι η θεία βούληση.
Π.χ. εξηγώντας τους σεισμούς αναφέρει:

«Τον σεισμόν ποιεί μεν ο Θεός […]προσεχές δε

τούτων αίτιον, το αναπεμπόμενον από της
γης πνεύμα» § 164

 Συνοψίζοντας τα Omnifaria Doctrina:

η βασική αρχή βρίσκεται στην προτροπή

προς τον μελλοντικό αυτοκράτορα να
χρησιμοποιεί τις «ημέτερες» (χριστιανικές)
ιδέες, όπως και μερικές ελληνικές για την
ερμηνεία του κόσμου

«Φιλοτιμισάμενός σοι, θειότατε βασιλεύ,

πολλά νοήματα περί ψυχής εισενεγκείν, τα
μεν από των ημετέρων ιερών κρατήρων
αρυσάμενος συναγήοχα, πολλά δε και από
των αρμυρών υδάτων, φημί δε των
Ελληνικών» § 201
 Αρχές
 Αιτιοκρατία
Κάθε ον και κάθε φαινόμενο έχει την αιτία του
Η αιτιοκρατία εμφανίζεται
 ως ιστοριογραφική αρχή (Αυτοβιογραφία,
«έμφρονας τινάς αιτίας», V24,
 ως ερμηνεία του Θείου (Θεολογικά, Ι,57, 75)
 ως αρχή της φύσης (Χρυσοποιία) (επιστολή
188, Κ.Ν. Σάθας, Μεσαιωνική βιβλιοθήκη,
Βενετία 1876, σ. 477)
ΑΡΑ: γνωσιολογικός στόχος η εύρεση των αιτίων
για την ερμηνεία των αιτιατών, αν και «ου
πάντων δε τας αιτίας ευρείν ημείς
δεδυνήμεθα» (Σάθας, ό.π.)

Πέτρος ο Φιλόσοφος
(12ος αιώνας)

Προσπάθεια συγκρότησης «ορθόδοξης»

επιστήμης, με την εισαγωγή εβραϊκών αρχών
της Γένεσης (γη κωνοειδής, ο ουρανός
αποτελείται από αέρα και πάγο, άρα θνητός
κ.ο.κ.)
 Νικηφόρος Βλεμμύδης

1197-1272
Ιδρυτής μονής και σχολής
στην Ημαθία, κοντά
στην Έφεσο
Εισαγωγικής επιτομής βιβλίον πρώτον, περί
λογικής, Εισαγωγικής επιτομής βιβλίον
δεύτερον, περί φυσικής,
Ιστορία περί της γης εν συνόψει… προς τινά
βασιλέα ορθόδοξον,
Γεωγραφία συνοπτική ή Σύνοψις γεωγραφική,
Λόγος περί ψυχής
Λόγος περί σώματος.

 Ο Βλεμμύδης αναφέρεται στις πρώτες αρχές και αιτίες:

δηλώνει ότι το ποιητικό και το τελικό αίτιο της
δημιουργίας είναι ο Θεός και η θεία καλοσύνη.

 Δηλαδή ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο οπότε κάποιος

θα μπορούσε να γνωρίσει το Θεό γνωρίζοντας τη φύση
Γεώργιος Παχυμέρης

 1242 – περ. 1310

Σύνταγμα των τεσσάρων μαθημάτων

 επιτομή των σημαντικότερων επιτευγμάτων της αρχαίας

επιστήμης, με τη ματιά και την πρωτοτυπία του Παχυμέρη ως
λογίου που εκφράζει τις αναζητήσεις της συγκεκριμένης
περιόδου. Ο συγγραφέας δεν αντιγράφει απλώς, επιλέγει
αλλά και αποσαφηνίζει έννοιες που θεωρεί δύσκολες για
τους συγχρόνους του, ώστε το έργο να ανταποκρίνεται στους
εκπαιδευτικούς σκοπούς του.
 πολύ μεγάλη σημασία στη μάθηση: «τελείωσις της ψυχής τα
μαθήματα» «οικεία τω ανθρωπίνω νοΐ» και σύμφυτα με
αυτόν.
 γενική ευχαρίστηση από τη μαθησιακή και διδακτική
διαδικασία: «η των μαθημάτων θεωρία οικεία τε και ηδεία
ασχολία»
 η επιστήμη προφυλάσσει από τη μωρία, η γνώση φέρνει πιο
κοντά στον ίδιο το Θεό,
Θεόδωρος Μετοχίτης

 1270-1332

Τοιχογραφία από τη Μονή της

Χώρας, Κωνσταντινούπολη

 Ηθικός ή περί παιδείας (1305)

 Ο Ηθικός παροτρύνει έναν νέο να ασχοληθεί με την
παιδεία και την αρετή, μέσα στο πνεύμα της αναβίωσης
του παιδευτικού ιδεώδους της αρχαίας φιλοσοφίας

 Η έννοια της «παιδείας» κατά τον Μετοχίτη δεν αποσκοπεί

στην τυπική εκπαίδευση των νέων αλλά έχει ως τελικό
προορισμό την προσέγγιση του Θεού

 Η προσέγγιση του θείου περνά μέσα από τη μελέτη των

αισθητών και την αναζήτηση του νοήματος και του λόγου
της ύπαρξής τους. Ο κόσμος, η φύση και το σύμπαν δεν
είναι απλώς αντικείμενο επιστημονικής παρατήρησης,
αλλά είναι ένας ζωντανός οργανισμός άξιος θαυμασμού,
στον οποίο καθρεπτίζεται το μεγαλείο του Δημιουργού του,
τον οποίο αποκαλεί «εὑρετὴν καὶ τεχνίτην».
Ησυχασμός (14ος αι.)
 Ασκητική και μυστικιστική πρακτική για
να φτάσει κανείς στην «αληθή γνώση»,
αυτή του Θεού.
 Διαλογισμός και προσευχή
 Όχι κοινωνική ζωή και κοσμική γνώση
 Μυστική θεολογία του «Άκτιστου φωτός»
 (Αντίδραση των μοναχών στην τάση
εκκοσμίκευσης)

 Γρηγόριος Παλαμάς
Μόνη αξιόλογη γνώση η θεοσοφία, που
μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν κάποιος
αποκαθαρεί από κοσμικές γνώσεις
Ο δημιουργημένος κόσμος μπορεί να
κατανοηθεί μόνο απ’ όποιον διαθέτει τη
«χάρη»
Η αληθής γνώση μόνο μέσω του
ησυχασμού
 Μετά το 476
 Βραχύχρονα σχήματα και πολυδιάσπαση
 Συνδετικός κρίκος: Βατικανό και παπική
εξουσία
 Η εκπαίδευση στην ευθύνη των μονών και
του κλήρου
 Συνύφανση της φιλοσοφίας με τη Θεολογία
 Υποταγή της γνώσης στην πίστη
Ιερός Αυγουστίνος
 354-430, Νουμιδία
(σημ. Αλγερία)
 Επίσκοπος Ιππώνος
 Η πίστη και ο λόγος
συνυπάρχουν με την
διαφορά πως η
πρώτη προηγείται
χρονικά του
δεύτερου.

 Συνάντηση αρχαίας σκέψης και χριστιανισμού

 Σχέσεις πίστης-λογικής, αποκάλυψης-εμπειρίας
 Αλήθεια της πίστης (μέσω Αποκάλυψης) –
ανθρώπινη εμπειρία (ορισμένος αριθμός
φαινομένων)
 Συζήτηση για διπλή γνώση
τη γνώση του κόσμου που δεν είναι μόνο προσιτή στον
ανθρώπινο νου αλλά λειτουργεί με τους δικούς της
νόμους
τη γνώση που εξαρτάται αποκλειστικά από το Θεό,
μέσω των άρθρων του συμβόλου της πίστεως
Άνσελμος Κανταβρυγίας
 1033 Βουργουνδία-1109
Καντέρμπερι

 Credo ut intelligam (πιστεύω άρα

κατανοώ)
 Προσπάθεια απόδειξης Θεού με λογική
(οντολογική απόδειξη ύπαρξης Θεού):
εφόσον υπάρχουν όντα, οφείλουμε να
δεχτούμε το υπέρτατο Ον διά του οποίου
όλα τα υπόλοιπα αποκτούν ύπαρξη-
το υπέρτατο Ον μπορεί να γίνει
αντιληπτό εξαιτίας της ίδιας της φύσης
του
Θωμάς Ακινάτης
 Thomas Aquinas,
1225-1274
 Δομινικανός
μοναχός
 Διδασκαλία σε
Παρίσι, Ιταλία
 Summa theologica,
Questiones
disputatae

 Εναρμόνιση φυσικής και

αποκαλυμμένης θεολογίας
 Η φιλοσοφική γνώση έμφυτη ικανότητα
του ανθρώπου, η οποία ολοκληρώνεται
μόνο με την παρέμβαση της θείας χάρης
και πραγματοποιείται στην αποκάλυψη
 Η έλλογη σκέψη και η γνώση επιδρούν
στην ανθρώπινη ελευθερία και ηθική
Αποδείξεις για την ύπαρξη του Θεού
Κίνηση (πρώτον κινούν ακίνητον)
Δημιουργία (αναίτια αιτία όλων των δημιουργημένων πραγμάτων)
Ουσία (Για να υπάρξουν τα όντα, στην πρώτη μορφή τους
τουλάχιστον, πρέπει να υπάρχει κάτι σταθερό και αναγκαίο,
υπεύθυνο για την ύπαρξή τους. Αυτό το ον είναι ο Θεός, μόνον
αυτός υπάρχει αναγκαία)
Τελειότητα (Για να υπάρχουν βαθμοί σύγκρισης πρέπει να υπάρχει
το απολύτως τέλειο ον (ο θεός) το οποίο δε μπορεί να συγκριθεί με
τίποτε άλλο όμοιο προς αυτό και οφείλει την τελειότητά του σε αυτό
το ίδιο).
Τελεολογία (Ο Θεός είναι η ευφυΐα που ορίζει τον κόσμο)

Η σύλληψη της ύψιστης ιδέας του αγαθού, της θεϊκής ουσίας που
καθοδηγεί την ανθρώπινη βούληση γίνεται με την έλλογη γνώση, με
τις διανοητικές αρετές, όπως η φρόνηση (Αριστοτέλης)

 Το κοσμικό κράτος αναγκαίο για την

ολοκλήρωση του ανθρώπου ως γήινου
όντος, ύψηλότερος στόχος η σωτηρία
που προσφέρεται μέσω της χάρης στο
πλαίσιο της θρησκευτικής κοινότητας
 Το κράτος υποτάσσεται στην Εκκλησία,
η κοινωνία της επίγειας ζωής είναι το
σχολείο για την ουράνια βασιλεία
 Προσπάθεια ανάκτησης μιας γνώσης που
θεωρούνταν χαμένη
 Μετάφραση
 Δυναμική προσέγγιση των πραγμάτων
 Προσομοίωση με την πραγματική ζωή (ανατομία,
φυτολογία, καταλογογράφηση αστέρων και
πλανητών, γεωγραφία)
 Πρακτικός προσανατολισμός (Λεονάρντο Ντα Βίντσι)
 Ιατροχημεία (Παράκελσος)
 Συνδυασμός γνώσης τεχνιτών και αρχαιοελληνικής
αφαίρεσης-πανεπιστημιακής γνώσης

Ηθική, επιστήμη και

τεχνολογία στους
Νεότερους Χρόνους
 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Τζορντάνο Μπρούνο

• Ιταλία, 1548-1600

• Απειρία σύμπαντος,
ηλιοκεντρική θεωρία

• Καταδίκη από την Ιερά

Εξέταση και θανάτωση
 Επιστημονική Επανάσταση

Ρόλος νέου ανθρώπου

• Ικανότητα να γνωρίζει και να μεταμορφώνει τη φύση που τον
περιβάλλει
• Η φύση απομαγεύεται, αποκτά τα χαρακτηριστικά μιας μηχανής,
την οποία ο άνθρωπος μπορεί κατ’ επέκταση να ελέγξει
• Ο άνθρωπος οφείλει να κυριαρχήσει επί της φύσης,
αναγκάζοντάς την να του αποκαλύψει τα μυστικά της. Ακόμη και
με βασανιστήρια, σαν αυτά που τον ίδιο καιρό επιβάλλονται στις
μάγισσες σύμφωνα με το νόμο, για να αποκαλύψουν τα δικά τους
μυστικά
• Μεσαιωνικός γεωκεντρισμός:
«διαβολοκεντρικός»
Δεν εξυψώνει τον άνθρωπο αλλά τον υποβιβάζει,
με την αντίληψη ότι η γη είναι ο τόπος του
κακού, ηθικής έκπτωσης και φυσικής ατέλειας
Μόνο στη γη χαώδεις καταστάσεις, εν αντιθέσει
με την αρμονία της υπερσελήνιας περιοχής

• Ηλιοκεντρικό κοσμοείδωλο
Καταστροφή ιεραρχικής τάξης με την κατάργηση
του
Πεπερασμένου
Κλειστού
Ανομοιογενούς
 Κέπλερ
(Johannes Kepler)
• Γερμανία, 27
Δεκεμβρίου 1571-15
Νοεμβρίου 1630

• Αστρονομία (στο
αστεροσκοπείο του
Τύχο Μπράχε)

• Γεωμετρικό σχέδιο του

Θεού για το σύμπαν

• Astronomia Nova
 Γαλιλαίος
Galileo Galilei
Πίζα, 15 Φεβρουαρίου 1564-
Αρτσέτρι,
8 Ιανουαρίου 1642
Καθηγητής σε Πανεπιστήμιο
Πάντοβας, Πανεπιστήμιο
Πίζας
Αστρονόμος

• Κώδικας για την

αποκρυπτογράφηση του κόσμου:
Μαθηματικά
• Μαθηματικοποίηση της φύσης
• Dialogo sopra i due massimi sistemi
del mondo, tolemaico e copernicano
• Σχέση με την πραγματικότητα
μέσω πειραμάτων
 Καρτέσιος
(Rene Descartes)
• Γαλλία, 31 Μαρτίου 1596-
Στοκχόλμη, 11
Φεβρουαρίου 1650

• Cogito ergo sum

• Καρτεσιανός δυϊσμός

• 1637, Discours de la méthode

• 1644, Principia philosophiae

• Μηχανοκρατία: μηχανική εξήγηση για κάθε
φυσικό φαινόμενο, όχι μεταφυσικές
ερμηνείες (θετικό: πρώτη συστηματική
έκφραση της αναγωγής της φυσικής
επιστήμης στα μαθηματικά).

• Παρουσίαση ύπαρξης ενός κόσμου από τον

οποίο έχει αποκλεισθεί κάθε ψυχική-
μεταφυσική ιδιότητα από τη φύση

• «[...]όλες οι άλλες επιστήμες, αναγόμενες στις

τρεις σημαντικότερες, την ιατρική, τη μηχανική
και την ηθική, την ύπατη και τελειότερη ηθική
εννοώ, που, προϋποθέτοντας πλήρη γνώση
των άλλων επιστημών, είναι ο τελειότερος
βαθμός σοφίας»
Ρενέ Ντεκάρτ
• Η ηθική στηρίζεται στην επιστημονική γνώση
• Επιστημονική ηθική που για να αναπτυχθεί
θεωρητικά (ethical theory) και να εφαρμοστει
πρακτικά (moral practice) προϋποθέτει πλήρη
γνώση
• Η γνώση της φυσικής επιτρέπει και την
κατανόηση της φύσης του ανθρώπου

• Ελευθερία επιλογής που δόθηκε στον

άνθρωπο από το Θεό απέναντι σε
συγκεχυμένες παραστάσεις
• Οι σαφείς παραστάσεις επιβάλλονται με
τέτοια δύναμη που επιβάλλουν στο πνεύμα
να τις αποδεχθεί ως αληθινές
 F. Bacon (1561-1626) –
"H γνώση είναι δύναμη"

Novum Organum (1620), προς

αντικατάσταση του
Όργανον του Aριστοτέλη
ως εργαλείο ανάλυσης του
τρόπου σκέψης.

Βασική ιδέα: η επιστήμη αρχίζει με

παρατηρήσεις και από αυτές
προχωρεί σε γενικεύσεις (νόμους
και θεωρίες) και προβλέψεις
Ύψιστο καθήκον για την επιστημονική
γνώση είναι η κατάκτηση της φύσης
και η τελειοποίηση της ζωής του
ανθρώπου
Νέα Ατλαντίς
• Τελικός στόχος επιστήμης: εξασφάλιση της
κυριαρχίας του ανθρώπου στον κόσμο μέσω
της γνώσης

• Η γνώση είναι δύναμη

Μπαρούχ Σπινόζα

1632-1677

•Ηθική, θεμελιωμένη στσ

μαθηματικά
• Θεός=Φύση
• Εναντίωση στον ανθρωπομορφισμό της θεολογίας
• Μηχανοκρατική αρχή: Τα πάντα απορρέπυν από την
ουσία της θεότητας
• Ο Θεός υπάρχει μέσα στα πράγματα

• Δεν υπάρχει Καλό και Κακό, δεν υπάρχει αντικειμενικά

και καθολικά η έννοια ή η οντότητα του ριζικώς ή
απολύτως Καλού ή Κακού, παρά μόνο το καλό ή το κακό
για κάθε τρόπο ξεχωριστά, για κάθε σχέση ξεχωριστά και
μόνο στη διάρκεια της ύπαρξης του τρόπου.
• Το καλό και το κακό, συνεπώς, είναι σχεσιακές έννοιες,
αναδεικνύονται δηλαδή μόνο μέσω της αλληλεπίδρασης
τρόπων και δεν ενέχουν κάποιο αυτόνομο χαρακτήρα.
• Όσο πιο ανελεύθερος, αδύναμος και παθητικός, είναι
ο άνθρωπος, τόσο πιο πολύ έχει ανάγκη τη χρήση
των εννοιών του καλού και του κακού, μέσω των
οποίων μπορεί να δικαιώνει την αδυναμία του.
Αντίστοιχα, όσο πιο ελεύθερος, δυνατός και
ενεργητικός, είναι ο άνθρωπος, τόσο πιο πολύ θα
αναπτύσσει τη δυνατότητα της αποστασιοποίησης
από ηθικολογικές κρίσεις

Ντέηβιντ Χιουμ

• 1711-1776

• Πραγματεία για την

ανθρώπινη φύση

• Εμπειρισμός
• Εμπειριστική προσέγγιση του ήθους και της
πράξης

• Το ήθος είναι κάτι προσωπικό και μη

προσβάσιμο

• Το μόνο που πραγματικά υπάρχει προς ηθική

κρίση είναι οι πράξεις στα αποτελέσματά τους.

Νέοι τρόποι γνώσης της φύσης

• Σύμπαν της ακρίβειας

• Σωματιδιακή θεωρία της κίνησης

• Βακωνικός πειραματισμός
• Λεπτομερής εξέταση και αποτίμηση εμπειρικών
δεδομένων (εμπειρισμός-νοησιαρχία)
• Πείραμα
• Ζήτημα μεθόδου
• Επιστημονική επικοινωνία-δίκτυα για παραγωγή
νέας γνώσης
1662: Βασιλική Εταιρεία Λονδίνου,
1666: Βασιλική Ακαδημία Επιστημών (Παρίσι, 1816:
Ακαδημία των Επιστημών),
1700: Βασιλική Εταιρεία Επιστημών Βερολίνου
(Ακαδημία των Επιστημών)

Θεός και Φύση

• Ο νέος άνθρωπος ανακαλύπτει και διατυπώνει με
ορθολογικούς όρους τους νόμους που έθεσε ο Θεός
για τη λειτουργία του σύμπαντος

• Κοπέρνικος, Κέπλερ, Γαλιλαίος

Ανάδειξη της «τάξης» του σύμπαντος, που στηρίζεται

σε μαθηματικές αρχές τις οποίες καθιέρωσε ο θεός
• Νεύτων

Η επιστήμη ξεκινά από την παρατήρηση της

φύσης και έχει στόχο τη γνώση του Θεού

Από τη φυσική στη θεολογία

Θεός ενεργός, δρα διορθωτικά στο σύστημα

• Καρτέσιος

Από τη μεταφυσική στη φυσική-μέρος της

γεωμετρίας

Από τον θεό στη φυσική

Ο Θεός εκτός σύμπαντος

• Η επιστήμη μέρος ενός σχεδίου κατανόησης ολόκληρης της
πραγματικότητας κι όχι αυτόνομων τομέων –φύση,
κοινωνία, ηθική
• Επιστήμη που κατανοεί τα πάντα, γνώση του συνόλου της
ύπαρξης
• Ελεύθερη γνώση = προϋπόθεση για αναμόρφωση κόσμου
• ΩΣΤΟΣΟ η ανεξέλεγκτη και απειθάρχητη ελευθερία της
πεποίθησης = επικίνδυνη για την κοινωνική ευταξία (π.χ.
Βιβλίο της Φύσης και προτεσταντική θρησκεία)
• Κυριαρχία επί της φύσης-χρησιμοθηρικές προοπτικές

Νέα εποχή
• Νέο επιστημονικό πρότυπο –μηχανιστικό μοντέλο
• Νέο παραγωγικό μοντέλο, καπιταλισμός
• Βιομηχανική Επανάσταση
Εντατικοποίηση παραγωγής
Ανάγκη πρώτων υλών
• Νέα κοινωνική πραγματικότητα- αστική τάξη
• Κατάτμηση ευρωπαϊκής θρησκευτικής τάξης
 ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ

• Αλλαγές αντίληψης κόσμου με την Επιστημονική Επανάσταση

• Sapere aude (Ι. Καντ): Απόρριψη κάθε είδους αυθεντίας
• Εμπειρία, βάση της ανθρώπινης γνώσης
• Γνώση για όλους – καθολική εκπαίδευση
• Φιλελευθερισμός: Αυτονομία και δικαιώματα ανθρώπου
• Αντίθεση σε: δεσποτισμό, κηδεμόνευση ανθρώπινου νου από
αυθεντίες, φανατισμό, μισαλλοδοξία, κοινωνική αδικία
• Ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα: Γαλλική Επανάσταση
 • Αντικειμενικοποιημένη φύση-χρηστικό
αντικείμενο

• Ο άνθρωπος κυρίαρχος επί της φύσης

Zilsel – Κοινωνιολογικές ρίζες της επιστήμης

• Θέση 1: Η ανάδυση του καπιταλισμού και η ανάπτυξη των πόλεων οφείλεται

στην αλληλεπίδραση των τεχνιτών-βιοτεχνών με τους λογίους
Οι τεχνίτες-βιοτέχνες ως αμόρφωτοι απέβλεπαν στις τάξεις των εκπαιδευμένων.
Οι λόγιοι ήταν ανίδεοι όσον αφορά την πρακτική-βιοτεχνική δραστηριότητα. Η
σύνδεση τεχνικής και θεωρητικής έρευνας οδήγησε στην ανάπτυξη της
πειραματικής επιστήμης. Π.χ., η χρήση από τον Gilbert της πρακτικής γνώσης
όσον αφορά την πυξίδα τον οδήγησε να αναπτύξει μια θεωρία του μαγνητισμού
• Θέση 2: Ο Zilsel υποστηρίζει πώς η ανάδυση της άποψης για τους «νόμους της
φύσης» στην πρώιμη σύγχρονη επιστήμη ήταν αποτέλεσμα του νομικού
πλαισίου που γενικεύτηκε και στα φυσικά φαινόμενα
Επιστήμη και Ηθική
19ος-20ός αι.
 Επιστημονική παραγωγή
Ταχύτατη ανάπτυξη επιστήμης

Νέες θεωρίες

Τεχνολογία

Επαγγελματοποίηση επιστήμης

Α΄ Βιομηχανική Επανάσταση
Εκτεταμένη χρήση νέων τεχνικών μέσων που περιόριζαν τη
χειρωνακτική εργασία, αυξάνοντας την παραγωγή και
μειώνοντας το κόστος των προϊόντων.

Αξιοποίηση νέων μορφών ενέργειας.

Εφαρμογή καινοτομιών στη μεταλλουργία.

Ανάδειξη του εργοστασίου ως του βασικού τόπου παραγωγής,

όπου συγκεντρώθηκε η πλειοψηφία των εργατών.

Καπιταλισμός

Ατμομηχανή
Watt James (1736-1819)
 Carnot Sadi (1796-1832)

θερμοδυναμική
 Εκτεταμένη χρήση νέων τεχνικών μέσων που
περιόριζαν τη χειρωνακτική εργασία, αυξάνοντας
την παραγωγή και μειώνοντας το κόστος των
προϊόντων.
 Αξιοποίηση νέων μορφών ενέργειας.
 Εφαρμογή καινοτομιών στη μεταλλουργία.
 Ανάδειξη του εργοστασίου ως του βασικού τόπου
παραγωγής, όπου συγκεντρώθηκε η πλειοψηφία
των εργατών.
 Υψηλοί ρυθμοί ανάπτυξης.
ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ

Σχηματισμός μεγάλων αστικών κέντρων

Προλεταριοποίηση μεγάλων μαζών

Παιδική εργασία

Εργατικό κίνημα

Γυναικείο κίνημα
Max Weber

Alessandro Volta, 1745-

1827

Στήλη βόλτα, μπαταρία

 James Clerk Maxwell,

13 Ιουνίου 1831- 5
Νοεμβρίου 1879

Ηλεκτρομαγνητισμός

Ηλεκτρική ενέργεια

Ηλεκτροκίνηση
Χημεία – Περιοδικός πίνακας
Ντμίτρι Ιβάνοβιτς Μεντελέγιεφ (1834-1907)

Οι χημικές ιδιότητες των στοιχείων είναι συνάρτηση του

ατομικού τους βάρους

Ατομική θεωρία

Επικοινωνία
Σάμιουελ Μορς, 1791-1872

Τηλέγραφος
 Τηλέφωνο

Αλεξάντερ Γκράχαμ Μπελ,

1847-1922

Ιατρική
Βίλχελμ Ρέντγκεν, 1845-1923

Ακτίνες Χ
 Θετικισμός - A. Comte (Oγκίστ Κοντ)

Μονπελιέ1798-Παρίσι 1857

Εκπρόσωπος του διαφωτιστικού

φιλελευθερισμού, αντίπαλος
του μοναρχισμού και της
θεοκρατίας

Πλαίσιο
Γιγάντωση εμπορίου και βιομηχανίας
Ανάπτυξη επιστημών (μετά την Επιστημονική Επανάσταση)
 Επιπτώσεις στην κοινωνική δομή – αναζήτηση σταθερότητας
 Επιτεύγματα επιστημών και μαθηματικών-παντοδυναμία
μεθόδου
 Πίστη στην ύπαρξη κοινωνικών νόμων, όμοιων με αυτούς
των φ.ε., με κεντρικό τον νόμο της προόδου (επιρροή από
Σαιν-Σιμόν;)
Αντίθεση στη μεταφυσική
Ορθολογική κριτική θρησκείας
Θετικισμός με συντηρητικές εκφάνσεις
(ανάγκη εξουσίας, ιεραρχίας, παράδοσης, θρησκείας)
και νεωτερικές
(πρόοδος επιστημών-βιομηχανίας)

Στόχος ο αποκλεισμός τάσεων όπως «ατομικισμός της επανάστασης,

άγρια δύναμη του αυτοκρατορισμού, θείο δίκαιο της βασιλείας,
ανεξέλεγκτα δόγματα του καθολικισμού και του προτεσταντισμού,
αταξία των ρομαντικών και χωρίς ιδανικά κερδοσκοπία των
οικονομολόγων»

Δύο βασικές ιδέες-πυλώνες

Ι. Ένα μέσο: να οργανωθούν οι επιστήμες ιεραρχικά με επικεφαλής την

κοινωνική επιστήμη

ΙΙ. Ένας σκοπός: να αναδιοργανωθεί επιστημονικά η κοινωνία, ανάλογα

με τα δεδομένα της τελικά θετικής κοινωνιολογίας
 Στάδια εξέλιξης της σκέψης του A. Comte

A. 1820-1826, Πονήματα κοινωνικής φιλοσοφίας: Βασική

προϋπόθεση της κοινωνικής μεταρρύθμισης είναι η
πνευματική μεταρρύθμιση και για το σκοπό αυτό
χρειάζεται μια σύνθεση των επιστημών και η
δημιουργία μιας θετικής πολιτικής (Θετική: θέση που
βασίζεται στην επιστήμη)

Β. 1830-1842, Μαθήματα θετικής φιλοσοφίας - Course of Positive

Philosophy : σχήμα 3 σταδίων, ταξινόμηση επιστημών

Σχήμα 3 σταδίων της ανθρώπινης σκέψης, που χαρακτηρίζονται

από 3 μεθόδους φιλοσοφίας ή 3 αλληλοαποκλειόμενα γενικά
συστήματα αντίληψης
Ι. Θεολογικό:
Όλα εξηγούνται φανταστικά, με το μύθο της αυθαίρετης θέλησης
υπερφυσικών υπάρξεων. Οι αιτίες των εντυπώσεων του
ανθρώπινου πνεύματος προέρχονται από την ενέργεια
υπερφυσικών δυνάμεων (Θεία Πρόνοια, Θεός).
Φάσεις: φετιχισμός, πολυθεϊσμός, μονοθεϊσμός

ΙΙ. Μεταφυσικό ή αφηρημένο:

Όλα εξηγούνται με αφηρημένες δυνάμεις ή οντότητες, τις οποίες
ο άνθρωπος θεωρεί πραγματικές χωρίς να τις γνωρίζει. Οι
μεταφυσικές δυνάμεις του προηγούμενου σταδίου εδώ
αντικαθίστανται από αφηρημένες δυνάμεις,
προσωποποιημένες αφαιρέσεις, που είναι ικανές να
προξενήσουν τα παρατηρούμενα φαινόμενα
ΙΙΙ. Θετικό ή επιστημονικό:

Κάθε εξήγηση περιορίζεται σε γεγονότα και αναγκαίες σχέσεις

μεταξύ τους ή καθολικά αποδεκτούς νόμους. Το ανθρώπινο
πνεύμα καταφεύγει στον επιτυχημένο συνδυασμό λογικής και
παρατήρησης, πραγματικών νόμων, σχέσεων διαδοχής κι
αναλογίας

Γ. 1851-1854, Σύστημα θετικής πολιτικής, System of Positive

Polity:
Φιλοσοφική θεμελίωση της ενότητας της ανθρώπινης
ιστορίας
Ι. Η ανθρώπινη φύση μπορεί να αναγνωριστεί σε κάθε
κοινωνία και σε κάθε εποχή κάτω από κάθε παραλλαγή
της
ΙΙ. Κάθε κοινωνία έχει μια θεμελιώδη τάξη
ΙΙΙ. Από τη φύση ανθρώπου και κοινωνίας μπορούν να
εξαχθούν τα χαρακτηριστικά του ιστορικού γίγνεσθαι
 Το σχήμα των τριών σταδίων είναι ο αναπόδραστος δρόμος της
ανάπτυξης του ανθρώπινου πνεύματος, ακατάλυτη
κατευθυντήρια αρχή για την πρόοδο.

Κάθε στάδιο αντιστοιχούσε σε διαφορετική κοινωνική μορφή:

μιλιταρισμός, κοινωνία νομοθετών, βιομηχανική κοινωνία.

Θετικισμός

Αλήθεια: δεν υπάρχουν άλλα κριτήρια πέρα από αυτά της θετικής
επιστήμης.

Άρα, Αλήθεια = ό,τι μπορεί να αποδειχθεί θετικά

Ο Comte έδωσε έμφαση στη γνώση που προέρχεται από την

εμπειρία
 20ός αιώνας

1905, Annus mirabillis

Άλμπερτ Αϊνστάιν, 1879-1955

Σχετικότητα
 Μαρί Κιουρί

Ράδιο, ραδιενέργεια

Όρβιλ και Γουίλμπουρ Ράιτ

1903: πρώτη επιτυχής δοκιμή αεροπλάνου

 Ιατρική-Βιολογία
1923: Τεστ Παπ (Γεώργιος Παπανικολάου)

1928: Πενικιλίνη (Αιμίλιος Φλέμινγκ)

1944: πρώτο τεχνητό νεφρό

Δεκαετία 50: ανακάλυψη δομής DNA

1966: πρώτη μεταμόσχευση καρδιάς

Δεκαετία 80: κλωνοποίηση

Δεκαετία 20: Κβαντομηχανική

 Kύκλος της Bιέννης
- Λογικός θετικισμός
Βιέννη 1907: κέντρο προβληματισμών (σοσιαλισμός, ψυχανάλυση)
Ομάδα μεταπτυχιακών φοιτητών, οι οποίοι συνήθιζαν να
συναντώνται σε μια παλιά βιεννέζικη καφετέρια κάθε Πέμπτη βράδυ
και να συζητούν προβλήματα της επιστήμης και της φιλοσοφίας.
Oι τρεις από αυτούς δούλευαν σε διαφορετικά επιστημονικά πεδία
Philip Frank: φυσική
Hans Hahn: μαθηματικά
Otto Neurath: οικονομικά
αλλά μοιράζονταν το ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία της επιστήμης.
Mερικά χρόνια αργότερα το 1921 ο Hahn έγινε καθηγητής των
μαθηματικών στη Bιέννη και όταν η έδρα Mach-Boltzman των
επαγωγικών επιστημών έμεινε κενή, εξάσκησε την επιρροή του ώστε
να εκλεγεί ο Moritz Schlick.

Συγκρότηση του Κύκλου

1921: H άφιξη του M. Schlick στη Bιέννη σηματοδότησε το πραγματικό ξεκίνημα
του Kύκλου
Εκτός από τον Hahn, τον Neurath και τον P. Frank (που στο μεταξύ είχε γίνει
καθηγητής της θεωρητικής φυσικής στην Πράγα και επισκεπτόταν συχνά τη
Bιέννη)
συμμετείχαν οι V. Kraft, H. Feigl, F. Waismann και ο Kurt Gödel.
1926: Ο R. Carnap στο Πανεπιστήμιο της Bιέννης (με τη μεσολάβηση του
Schlick): γρήγορα μία από τις ηγετικές φυσιογνωμίες του Kύκλου.
1929: Διακήρυξη της Ομάδας: H Eπιστημονική Aντίληψη του Kόσμου: ο Kύκλος
της Bιέννης
1930: περιοδικό Erkenntnis (Γνώση), με υπεύθυνους τον Carnap και τον
Reichenbach (ο οποίος βρισκόταν στο Bερολίνο και εθεωρείτο ως
διασυνδεδεμένο μέλος του Kύκλου).
Oι φιλοσοφικές απόψεις του Kύκλου της Bιέννης έγιναν γνωστές ως "Λογικός
Θετικισμός".
 Μετά την κατάληψη της εξουσίας από το αυστριακό
Ναζιστικό Κόμμα το 1934 και τη δολοφονία του Schlick το
1936 από ναζιστή φοιτητή, τα μέλη του Κύκλου
εγκαταστάθηκαν σε χώρες του αγγλοσαξονικού κόσμου,
όπου άσκησαν επιρροή στη φιλοσοφία της επιστήμης.

Οι προοδευτικές τους θέσεις και η μη άρια καταγωγή

τους έκαναν αδύνατη την παραμονή τους σε ναζιστικές
χώρες

H ΦIΛOΣOΦIA THΣ EΠIΣTHMHΣ TOY ΛOΓIKOY

EMΠEIPIΣMOY – Κύκλος της Βιέννης

Tο ενοποιητικό στοιχείο του Kύκλου της Bιέννης είναι η

προγραμματική αντίθεση σε κάθε Mεταφυσική, το αίτημα για την
εγκαθίδρυση μιας επιστημονικής φιλοσοφίας.

Tο κοινό σημείο με τον κλασικό εμπειρισμό είναι η πεποίθηση ότι η

έγκυρη γνώση θεμελιώνεται σε τελική ανάλυση στα δεδομένα της
εμπειρίας.

Oπως και ο κλασικός Θετικισμός, θεωρεί ότι η γνώση είναι

αποκλειστικό προνόμιο των ειδικών επιστημών, περιορίζεται στη
διερεύνηση των φυσικών νόμων και δεν αναζητά τις αιτίες των
πραγμάτων.
 Δύο είναι οι βασικοί στόχοι του Λογικού Θετικισμού:

1. H λογική ανάλυση της έγκυρης γνώσης: Eπειδή όμως για τον Kύκλο της
Bιέννης η έγκυρη γνώση ταυτίζεται με την επιστήμη, ο στόχος γίνεται: η
ανάλυση της λογικής της επιστήμης.

2. H εμπειρική θεμελίωση της επιστήμης, αίτημα που οδηγεί στην οριοθέτηση

ανάμεσα στην επιστήμη και τη μεταφυσική.

Aπ' όλες τις επιστήμες μόνο η φυσική αποτελεί πεδίο εφαρμογής της
επιστημολογίας.

Aυτό οφείλεται στην καθαρότητα των εννοιών και των δομών της. Mόνο η
γλώσσα της φυσικής φαίνεται να πλησιάζει την πληρότητα του μοντέλου των
Principia Mathematica (Russel-Whitehead). H θετικιστική επιστημολογία
τείνει στην ανάλυση της γλώσσας της φυσικής, στην επισήμανση πιθανών
αντιφάσεων και την τελειοποίησή της.

H επιστήμη διαφέρει από τη μεταφυσική επειδή είναι

εμπειρική.

H οριοθέτηση γίνεται με το κριτήριο επαλήθευσης σύμφωνα

με το οποίο μια πρόταση έχει νόημα αν επιδέχεται
επαλήθευση με όρους άμεσης παρατήρησης (Waisman:"Tο
νόημα μιας πρότασης είναι η μέθοδος επαλήθευσής της").
 Πολεμική τεχνολογία –
Ψυχρός Πόλεμος
1945: ατομική βόμβα 1952: βόμβα υδρογόνου

Διαστημική
1957, ΕΣΣΔ: Σπούτνικ 1, ο 1961, ΕΣΣΔ: Γιούρι
πρώτος τεχνητός Γκαγκάριν, Βοστόκ 1, σε
δορυφόρος τροχιά γύρω από τη Γη
ΗΠΑ: Απόλλων 11, Νηλ Άρμστρονγκ, Σελήνη

Πληροφορική

Άλλαν Τούρινγκ, Enigma

1945: τρανζίστορ

1946: Eniac

Δεκαετία 80:

Διαδίκτυο
Η επιστήμη δεν μπορεί να δημιουργήσει σκοπούς... Δεν πρέπει να
υπερεκτιμήσουμε την επιστήμη και τις επιστημονικές μεθόδους σε
σχέση με τα σύγχρονα προβλήματα

Α. Αϊνστάιν
 ΣΗΜΕΡΑ
 Κοινωνικά κινήματα και επιστήμες
 Ριζική κριτική στο θετικιστικό παράδειγμα
 Συσχετισμός ιστορικής και φιλοσοφικής προσέγγισης με
την ανάδειξη του ανθρώπινου προσώπου της επιστήμης
 Επισήμανση επιρροής ταξικών, ρατσιστικών και έμφυλων
προτύπων στην επιστήμη
 Επιστήμονας ή διανοούμενος
 Επιστήμες για ποιον
Μυθική σκέψη
 Ζωή: αδιάσπαστη συνέχεια. Θεοί, άνθρωποι
και φύση είναι μια αδιάσπαστη ενότητα.
 Κυκλικός χρόνος. Μυστικές τελετές (όπως στα
Ελευσίνια μυστήρια) αναπαριστούν συμβολικά
το πέρασμα στον Κάτω Κόσμο και την
επάνοδο στη ζωή. Μύθος Περσεφόνης
 Ο κυκλικός χρόνος της φύσης, γέννηση-
θάνατος-αναγέννηση, αφορά το σύνολο της
κοσμικής τάξης. Κι ο άνθρωπος αποτελεί
μέρος αυτής της τάξης, διέπεται από τους
ίδιους νόμους.

 Άνθρωπος, φύση και θεοί συναποτελούν

ένα σύνολο, μια κοσμική τάξη που έχει μια
δομή.
 Κοσμική αρμονία. Η διατάραξή της
προκαλεί την Ύβρη που επιφέρει τη
Νέμεση, την τιμωρία.
 Ερισύχθων: γόνος καλής οικογένειας από
τη Θεσσαλία, εγγονός του Ποσειδώνα, όταν
αποφασίζει να χτίσει το παλάτι του στο ιερό
άλσος της Δήμητρας κόβοντας δέντρα και
μάλιστα την ιερή δρυ τιμωρείται σε αιώνια
πείνα.
Η φύση στην ελληνική
μυθολογία είναι ιερή.
Στη Μινωική Κρήτη
λατρεύεται η Μεγάλη Θεά,
η «Πότνια Θηρών».
Δαμάζει τα άγρια θηρία και
κρατά στα χέρια της δυο
φίδια, σύμβολα χθόνια,
που συνδέουν τη ζωή με
τον θάνατο.

 Οι Θεοί (Δωδεκάθεο) δεν δημιουργούν

τον κόσμο, γεννιούνται ταυτόχρονα με
αυτόν και τα σύμβολά τους συνδέονται
με τη φύση
Φιλοσοφικός στοχασμός-φυσικοί
φιλόσοφοι
 Απομάγευση φύσης-μελέτη
 Σχέση μακρόκοσμου-ανθρώπου
 Οργανική κα ιανόργανη φύση ως όλον. Φυσική ενότητα και
ισορροπία
 Αναξίμανδρος και θεωρία περί αντιθέτων. Στον μακρόκοσμο τα
αντίθετα παρομοιάζονται με την ανθρώπινη κοινωνία: όταν
υπερισχύει μια ουσία = αδικία και τιμωρία. Έννοια ισορροπίας.
 Πυθαγόρειοι: αριθμοί, αρμονία σύμπαντος-ανθρώπου.
 Ηράκλειτος: δημιουργία κόσμου και ανθρώπου βασισμένη στο
Λόγο. Σχέση των αντιθέτων, σύγκρουση και αλληλεπίδραση.
Μικρόκοσμος και μακρόκοσμος ως αποτέλεσμα δράσης
συγκρουόμενων αντίθετων δυνάμεων και λόγου.
 Εμπεδοκλής: τέσσερα βασικά στοιχεία, τα ριζώματα: διέπονται
από αντίθετες δυνάμεις: φιλότητα και νείκος. Αρμονία με τη
φιλότητα.

Ιπποκράτης και ιπποκρατική σχολή

Τέσσερα συστατικά του σώματος, χυμοί: αίμα, φλέγμα,
ξανθή και μαύρη χολή
Τέσσερις ποιότητες: θερμό-ψυχρό και ξηρό-υγρό
Άλλες τετράδες: εποχές, ηλικίες, σημεία του ορίζοντα,
όργανα του ανθρωπίνου σώματος (εγκέφαλος-καρδιά-
ήπαρ-σπλήνα)
Ριζώματα, ποιότητες, χυμοί όργανα του σώματος,
αλληλοσυνδέονται και αλληλεπιδρούν
Ισορροπία και αρμονία στα στοιχεία-χυμούς-ποιότητες
εξασφαλίζουν την υγεία
Ανισορροπία = νόσος.
Πλάτων
 Αντιλήψεις για μακρόκοσμο (τέσσερα στοιχεία)
και μικρόκοσμο (τέσσερις χυμοί συγκροτούν τον
ανθρώπινο οργανισμό). Συμμετρία στοιχείων =
υγεία ανθρώπου και αρμονία σύμπαντος
Αριστοτέλης
Περί Ψυχής: ζωντανός κόσμος αποτελείται από
την ψυχή, αρχή ζωής, κινητήριος δύναμη,
ενέργεια. Δυνάμεις ψυχής: θρεπτικό, ορεκτικόν,
αισθητικόν, κινητικόν, διανοητικόν. Θρεπτική
ψυχή ζώα, τρεις ενδιάμεσες ζώα και φυτά,
διανοητικόν άνθρωπος

Χριστιανισμός
 Ανθρωποκεντρισμός: ο
άνθρωπος και μόνο ο
άνθρωπος έχει ηθική αξία
και άμεση ηθική υπόσταση.
Τα μη ανθρώπινα όντα και
τα πράγματα έχουν μόνο
εργαλειακή αξία.
 Άνθρωπος: κορωνίδα της
φύσης
Νεωτερικότητα – Επιστημονική
Επανάσταση
 Ύψιστο καθήκον για την επιστημονική
γνώση είναι η κατάκτηση της φύσης
και η τελειοποίηση της ζωής του
ανθρώπου

Sir Francis Bacon

Η φύση παθητική, η οποία περιμένει να
αποκαλυφθούν τα μυστικά της.
Ο άνθρωπος ενεργητικός, ο οποίος έπρεπε
να «διεισδύσει» στη φύση για να μάθει τα
μυστικά της.
Μυστικά «κρύβονται κλειδωμένα στο στήθος
της φύσης» ή «βρίσκονται τοποθετημένα στη
μήτρα της φύσης».
Η φύση «εκδηλώνεται με μεγαλύτερη
καθαρότητα υπό τις δοκιμές και τις ενοχλήσεις
των [μηχανικών συσκευών] παρά όταν αφεθεί
στον εαυτό της».
ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ_Καπιταλισμός

 Συνεχής ανάπτυξη παραγωγικών

δυνάμεων
 Εκμετάλλευση φύσης και
πλουτοπαραγωγικών πηγών
 Εμπορευματοποίηση
 Αστικοποίηση
 Εντατικοποίηση γεωργίας
 Εξάντληση φυσικών πόρων και εδαφών
 Πόλεμοι
 Η Βιομηχανική Επανάσταση του
19ου αιώνα
-αύξησε κατά πολύ το επίπεδο εκπομπής
ατμοσφαιρικών ρύπων υπονομεύοντας
σοβαρά την υγεία όχι μόνο των
εργαζομένων στα εργοστάσια αλλά και
γενικά όλων των κατοίκων των πόλεων
-εξαπέλυσε μια καθολική επίθεση στη φύση
με σκοπό την όσο δυνατόν αποδοτικότερη
εκμετάλλευση των φυσικών πόρων,
γεγονός που κλόνισε τις οικολογικές
ισορροπίες.
Περιβαλλοντική ηθική
 Διερεύνηση των ηθικών σχέσεων
ανθρώπου-φυσικού περιβάλλοντος
 Ηθικοί κανόνες μπορούν και πρέπει να
καθορίζουν τη συμπεριφορά του ανθρώπου
προς τον φυσικό κόσμο
 Θεωρίες περιβαλλοντικής ηθικής:
ποιοι είναι οι κανόνες,
απέναντι σε ποιους και σε τι έχει ευθύνη ο
άνθρωπος
πώς αιτιολογούνται αυτές οι ευθύνες

 Lynn White, “The historical

roots of our environmental crisis”,
Science, March 1967
 Garett Hardin, “The tragedy of our
commons”, Science, December 1968
 Aldo Leopold, “Land Ethic”, The sand
county Almanac, 1949 (1st Ed.)
 1979: Environmental Ethics
 1989: Earth Ethics Quaterly
 1990: International Society for
Environmental Ethics
 1997: International Association for
Environmental Philosophy

Ανθρωποκεντρική θεωρία
 Διαμόρφωση στα τέλη του 19ου αιώνα
 Μόνο ο άνθρωπος μπορεί να είναι ηθικός
παράγοντας μέσα στη φύση
 Η έννοια του σεβασμού προς τη φύση
περιορίζεται στο πλαίσιο της προστασίας
της φύσης από την υπερεκμετάλλευση γιατί
αυτό απαιτεί το συμφέρον του ανθρώπου
 Τα ζώα, φυτά κλπ. δικαιούνται προστασίας
επειδή υπηρετούν τις ανθρώπινες ανάγκες
 Φύση: πηγή αφθονίας και πλούτου για τον
άνθρωπο, η εκμετάλλευσή της συνετή γιατί
οι φυσικοί πόροι είναι πεπερασμένοι
 Η ανθρώπιμη επιβίωση υπεράνω των
άλλων έμβιων οργανισμών
 Η φύση αυταξία, με την έννοια ότι ο
άνθρωπος την ανακαλύπτει μέσω μιας
ενσυνείδητης σχέσης που συνάπτει μαζί
της και καθορίζει τα όρια της σώφρωνος
χρήσης της

Βιοκεντρική-φυσιοκεντρική
αντίληψη
 Οι άνθρωποι είναι μέλη της γήινης
κοινότητας ζωής με την ίδια έννοια, με την
ίδια αξία και με τους ίδιους όρους με άλλα
έμβια όντα
 Το ανθρώπινο είδος και τα υπόλοιπα
αποτελούν στοιχεία σε ένα σύστημα
αλληλεξάρτησης. Με τέτοιο ώστε η
επιβίωση κάθε έμβιου όντος και η
ευδοκίμησή του να εξαρτάται (πέραν των
φυσικών συνθηκών) από τις σχέσεις του
προς τα άλλα έμβια όντα και την αβιοτική
φύση
 Ο κάθε οργανισμός είναι ένα μοναδικό
ον, το οποίο έχει την ιδιαιτερότητά του
και επιδιώκει το δικό του καλό με τον
δικό του τρόπο
 Οι άνθρωποι δεν έχουν μεγαλύτερη
εγγενή αξία από τα άλλα έμβια όντα
 Διαφορετικό, μη ανθρωποκεντρικό
κοσμοείδωλο
Η θεμελιώδης έννοια του οικοσυστήματος

Στην έννοια του οικοσυστήματος περιλαμβάνονται:

 Ο οργανικός κόσμος που αναπτύσσεται στο οικοσύστημα και
αποτελεί αυτό που ονομάζεται «βιόκοινο»
 το ανόργανο περιβάλλον (βράχοι, έδαφος, νερό, ατμόσφαιρα,
άνεμοι) μέσα στο οποίο ζουν τα ζωντανά είδη και ονομάζεται
«βιότοπος»
 η ενέργεια που προσλαμβάνεται από τον ήλιο και
μετατρέπεται σε άλλης μορφής ενέργεια στο οικοσύστημα
 οι ενεργειακοί κύκλοι που επιτελούνται στα πλαίσια του
οικοσυστήματος και οι ενεργειακές ανταλλαγές με τα
γειτονικά οικοσυστήματα
 όλες οι σχέσεις ανάμεσα στα στοιχεία που προαναφέρονται.

 Περιβαλλοντικό πρόβλημα: κάθε

ανθρώπινη παρέμβαση που
διαταράσσει την ομαλή λειτουργία του
οικοσυστήματος
Τεχνοκεντρισμός
 Βάση ο ανθρωποκεντρισμός
1. Υποστήριξη της αφθονίας
2. Υποστήριξη της διαχείρισης

 Τάση αφθονίας
Ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να
βελτιώσει το βιοτικό του επίπεδο μέσα
από διαρκείς τεχνολογικές καινοτομίες
Οι μηχανισμοί της αγοράς σε συνδυασμό
με τεχνολογικές καινοτομίες θα δώσουν
ευκαιρία για την υποκατάσταση των
φυσικών πόρων
Θεωρία της διαχείρισης
Μπορεί να συνεχιστεί η οικονομική
ανάπτυξη με την προϋπόθεση να
συνεχιστούν κατάλληλες διαχειριστικές
πρακτικές ώστε να μειωθεί η χρήση των
φυσικών πόρων και οι επιπτώσεις στο
περιβάλλον

 Πίστη στον «οικονομικό άνθρωπο»

(Homo economicus), που σε
σύγκρουσης με το περιβάλλον πρέπει
να επικρατήσει
 Πίστη στην έννοια της προόδου που
ταυτίζεται με την υλική πρόοδο.
Ριζοσπαστικές Οικολογικές Θεωρίες
 Ριζοσπαστικό είναι ότι αναφέρεται σε μια ριζική (εκ
θεμελίων) αλλαγή (άρα ανατροπή) είτε σε
προσωπικό είτε σε συλλογικό επίπεδο.
 Η Ριζοσπαστική Οικολογία αναδύεται μέσα από
μια προσπάθεια κατανόησης της κρίσης στο
βιομηχανικό κόσμο.
 Η κυριαρχία πάνω στη φύση εμπεριέχει την
κυριαρχία πάνω στους ανθρώπους όχι μόνο σε
ατομικό επίπεδο αλλά και στη βάση της κοινωνικής
τάξης, της φυλής και του φύλου.
 Στόχος: ενίσχυση των ναθρώπων να αλλάξουν τον
κόσμο στην κατεύθυνση της υιοθέτησης ενός νέου
κοινωνικού οράματος και μιας νέας ηθικής.

 α)Πνευματιστική Οικολογία
(Spiritual Ecology)
 β) Οικολογία του Βάθους ή Βαθιά
Οικολογία (Deep Ecology)
 γ) Οικοφεμινισμός (Ecofeminism)
 δ) Κοινωνικές Οικολογίες
(Social Ecologies):
Οικοαναρχισμός (Bookchin)
 ε)Σοσιαλιστική Οικολογία
(οικοσοσιαλισμός)
α) θεωρίες που θέτουν την αλλαγή των
προσωπικών και ατομικών στάσεων,
αντιλήψεων και φιλοσοφικών απόψεων ως
προϋπόθεση για την αντιμετώπιση της
περιβαλλοντικής (πνευματιστική και βαθιά
οικολογία)

β) Ρεύματα που αποδίδουν τα αίτια της

οικολογικής κρίσης σε κοινωνικούς
παράγοντες και συγκεκριμένα στις σχέσεις οι
οποίες αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων
στα πλαίσια της κοινωνίας που ζουν.
Προϋπόθεση για τη διέξοδο από την
περιβαλλοντική κρίση αποτελεί η αλλαγή των
κοινωνικών αυτών σχέσεων η οποία θα
οδηγήσει και στην αλλαγή/απελευθέρωση και
του ίδιου του ατομικού υποκειμένου
(οικοφεμινισμός, κοινωνικές οικολογίες,
οικοσοσιαλισμός)
 Προσπάθεια για την αναγνώριση της
εγγενούς αξίας της φύσης
 Aldo Leopold: «Έχουμε μια καλά
αρθρωμένη ηθική που αφορά τον
άνθρωπο απέναντι στον άνθρωπο. Αυτό
που χρειαζόμαστε είναι μια ανάλογη
ηθική για τον άνθρωπο απέναντι στη
γη» (“Land Ethic”)

 Arne Naess: «Απαιτείται μια νέα ηθική

που να αγκαλιάζει τα φυτά και τα ζώα
καθώς και τους ανθρώπους,
προκειμένου οι ανθρώπινες κοινωνίες
να ζήσουν αρμονικά με το φυσικό κόσμο
από τον οποίο εξαρτώνται για επιβίωση
και ευημερία»
( “The deep ecological movement: some
philosophical aspects”, Philosophical Inquiry, 8,
1986)
Janet Beihl: «Το ζήτημα της οικολογίας
εγείρει για ακόμη μία φορά την ανάγκη για
αντικειμενική ηθική. [...] Θα πρέπει να
βρούμε μια ηθική που να βασίζεται στην
αντικειμενικότητα. Η βασική υπόθεση για
μια τέτοια ριζική, μη-ανθρωποκεντρική
προσέγγιση ελιναι οι ιδιαίτερρες και
αντικειμενικές αξίες των φυσικών
αντικειμένων και διαδικασιών να μας
παρέχουν συγκεκριμένες κατευθυντήριες
γραμμές για οικολογικά υπέυθυνη δράση»
(Janet Beihl, Ecofeminist Politics, South End, Boston
1991)

 J.B. Callicot: Δεν μπορεί να υπάρξει αξία

που να μη φέρει την υποκειμενικότητα
αυτού που αξιολογεί [...] Κάθε αξία
εξαρτάται από την οπτική γωνία αυτού
που τη βλέπει. Η αξία που αποδίδετι στο
οικοσύστημα, συνεπώς, εξαρτάται από
τον άνθρωπο»

(J.B. Callicot, In defence of the Land Ethic, State

University of New York Press, N.Y. 1989)
 Dale Jamieson: «Η αναμόρφωση των
αξιών μας είναι μέρος του να
κατασκευάσουμε νέες ηθικές, πολιτικές
και νομικές έννοιες, και τελικά μια νέα
τάξη πραγμάτων»

(Dale Jamieson, “Ethics, Public Policy and Global

Warming”, E. R. Winkler, J. R. Coombs (eds),
Applied Ethics: A reader, Blackwell, 1993)

 Αναγκαιότητα ενεργού συμμετοχής και

συγκεκριμένης δράσης.
 Ανάπτυξη του ενδιαφέροντος και τις
επιθυμίας στους ανθρώπους ώστε να
διαδραματίζουν ουσιαστικό ρόλο στις
διαδικασίες διαχείρισης του
περιβάλλοντος.
 Ανάλυση του πώς κειτουργεί η δυναμική
ισορροπία της φύσης, πώς αυτή
καταστρέφεται και πώς μπορεί να
αποσοβηθεί.
 Τα ρεύματα της ριζοσπαστικής
οικολογίας στέκονται κριτικά απέναντι σε
δύο τουλάχιστον ζητήματα που αφορούν
την επιστήμη:
α) στη μηχανιστική προσέγγιση και στον
αναγωγισμό της κλασικής νευτώνειας
επιστήμης και
β) στην κυριαρχία του επιμέρους, του
αποσπασματικού, προβάλλοντας την
ολιστική προσέγγιση

Περιβαλλοντική ηθική και εκπαίδευση για

ενεργούς πολίτες
 Σφαιρική, συστηματική και
διεπιστημονική προσέγγιση των
περιβαλλοντικών θεμάτων
 Κατανόηση των σχέσεων που συνδέουν
τις τεχνικές γνώσεις, τους τρόπους
επίλυσης προβλημάτων και τις
επιδράσεις του κυρίαρχου συστήματος
αξιών
 Οι άνθρωποι
-δεν θα συμβάλλουν στην καταστροφή της
φύσης και στην εμπορευματοποίηση
κάθε αξίας και ομορφιάς της ζωής
-δεν θα δέχονται ως επιστήμονες να
γίνουν υπηρέτες του εμπορίου και της
βιομηχανίας, παραγνωρίζοντας τον
κοινωνικό ρόλο και την κοινωνική τους
ευθύνη

-δεν θα εξυπηρετούν την ασυδοσία της

αγοράς, που υπερπαράγει προϊόντα
καταστρέφοντας τη φύση, εξαντλώντας τα
φυσικά αποθέματα του πλανήτη, όταν η
πείνα, οι οικονομικές και κοινωνικές
ανισότητες, η ερημοποίηση, η ρύπανση
του φυσικού περιβάλλοντος και η
κοινωνική περιθωριοποίηση επεκτείνονται
όχι μόνο στο Νότο αλλά και στα γκέτο του
Βορρά
-δεν θα συμβάλλουν, ως πολίτες, στην
υποβάθμιση του πλανήτη, στην εξαφάνιση
της κοινωνικής αλληλεγγύης, στην
υποβάθμιση της ποιότητας της ζωής και
στην ανώφελη σπατάλη των πόρων της
Γης
 ΒΙΟΗΘΙΚΗ

Εισαγωγικά
• Διεπιστημονικός κλάδος με αντικείμενο τη συστηματική προσέγγιση
των πολύπλοκων ηθικών ζητημάτων που ανακύπτουν από την
κοινωνική ένταξη των νέων επιτευγμάτων στις επιστήμες της ζωής και
τη βιοτεχνολογία
• Ο χώρος της Βιοηθικής είναι ένα πεδίο που αναπτύχθηκε στις
τελευταίες δεκαετίας του 20ού αι. ως μια διεπιστημονική περιοχή της
εφαρμοσμένης ηθικής, επιζητώντας να αξιολογεί τα ηθικά
προβλήματα, τα οποία προκύπτουν από την ραγδαία εξέλιξη της
τεχνολογίας και των επιστημών.
• Η Βιοηθική προσπαθεί να συμφιλιώσει τη θεωρία με την πράξη.
• Η Βιοηθική ως διεπιστημονικός κλάδος επιζητά την επιστημονική
συνεργασία σ’ένα εγχείρημα αντικειμενικού προσδιορισμού
διλημμάτων όπως αυτά που συνδέονται με τη δυνητική εφαρμογή της
γενετικής και της βιοτεχνολογίας
• Ενδιαφέρεται για επιστημονικά πονήματα τα οποία θα αναγνωρίζουν
την ανάγκη διεπιστημονικών προσεγγίσεων και κινείται προς τη
διατύπωση βιοηθικών επιστημονικών υποθέσεων, οι οποίες θα
οδηγούν τόσο σε αποφάσεις όσο και σε νομικές ρυθμίσεις.
• Αναλογικά με τη φύση και το περιεχόμενο των σχετικών διλημμάτων,
εστιάζοντας σε εμπειρικά δεδομένα, τα επιστημονικά πεδία με τα οποία
συνεργάζεται η Βιοηθική είναι: η Βιολογία, η Ιατρική, η Φιλοσοφία, η
Νομική, η Θεολογία, η Κοινωνιολογία και η Ιστορία.

• Δημόσιος λόγος

• Έμφαση στη σχέση θεωρίας-πράξης

• Τα βιοηθικά ζητήματα προέρχονται κυρίως από

την ανθρωπολογία, την κοινωνική και πολιτική
φιλοσοφία και τη φιλοσοφία της φύσης

• Κριτικός αναστοχασμός
• Κανονιστική διερεύνηση των ηθικών
ζητημάτων που απορρέουν από τις σύγχρονες
βιοϊατρικές καινοτομίες και τις εφαρμογές τους
• Αντικείμενο: αποφάσεις που παίρνει κάποιος
για λογαριασμό άλλων, και μάλιστα
συμμετέχοντας σε συλλογικές αποφάσεις από
ομάδες ειδικών (π.χ. Επιτροπές Βιοηθικής)

• Απάντηση στο ερώτημα:

Τι μπορούμε, τι επιτρέπεται ηθικά και τι οφείλουμε να
αποφασίσουμε εδώ και τώρα για τον άνθρωπο, στο πλαίσιο των
σύγχρονων επιστημονικών και τεχνολογικών δυνατοτήτων, με
δεδομένες
-τις ηθικοθρησκευτικές πεποιθήσεις του,
-τις αντοχές του και
-τη συνείδηση των επιπτώσεων που μπορεί να έχει κάθε απόφαση
για τον ίδιο και άλλους ανθρώπους
 Λήψη απόφασης με βάση πολλούς σταθμητούς και αστάθμητους
παράγοντες
• Potter V.R., “Bioethics: the Science of Survival”,
Perspectives in Biology and Medicine, τ. 4, 1970, σ.
127-153

Επιρροή από Aldo Leopold (βλ. Προηγ. Ενότητα)

• Potter V.R., Bioethics: Bridge to the Future,

Prentice Hall, Englewood Cliffs 1971
• 1971, Sargent Shriver

Joseph and Rose Kennedy Center for the Study

of Human Reproduction and Bioethics

–Kennedy Institute of Ethics

Συνιστώσες ανάπτυξης Βιοηθικής

Η πρόοδος των επιστημών της ζωής (Βιολογία,
Βιοτεχνολογία, Επιστήμες της υγείας)
Ο Β΄Παγκόσμιος Πόλεμος, που έδωσε ώθηση στην
έρευνα και τις καταχρήσεις της
Η αμφισβήτηση πολλών παραδοσιακών θεσμών και
αξιών μετά τη δεκαετία του 1960
Νέες συνθήκες 1940-1960: Αλλαγή παραδοσιακού πεδίου
της ιατρικής
Νέα φάρμακα (αντιβιοτικά, αντιυπερτασικά,
αντιψυχωτικά, αντικαρκινικά)
Επέκταση χειρουργικής (μεταμοσχεύσεις, επεμβάσεις
στον εγκέφαλο κλπ.)
Ιατρική τεχνολογία (βηματοδότες, μηχανήματα
ανάνηψης, αιμοδιάλυσης κλπ.)

Επιπτώσεις βιολογικές και κοινωνικές

Η παράταση της ζωής συχνά συμβαδίζει με παράταση επώδυνων
και ανέλπιδων καταστάσεων
Η πιεστική αναζήτηση απαντήσεων μπορεί να μετατρέψει τους
ασθενείς σε πειραματόζωα
Η γενετική επανάσταση αναβίωσε τους φόβους της ευγονικής
Τα μηχανήματα έκαναν πιο αποτελεσματική την ιατρική και πιο
απόμακρο τον γιατρό
ΓΕΓΟΝΟΤΑ-ΣΤΑΘΜΟΙ

1947: καταδίκη γιατρών στις Δίκες

της Νυρεμβέργης
• Κατηγορία: «φόνοι, βασανιστήρια και άλλες θηριωδίες στο όνομα
της ιατρικής επιστήμης». Ακούσια υποβολή ανθρώπων σε
ιατρικές πράξεις υπό το όνομα του πειράματος που οδήγησε σε
θάνατο, παραμόρφωση ή χρόνια αναπηρία
• Καταδικαστική ετυμηγορία για 20 εθνικοσοιαλιστές γιατρούς και
3 διοικητικά στελέχη ιατρικών υπηρεσιών (7 σε θάνατο, 9 σε
φυλάκιση)
• Κώδικας Νυρεμβέργης για τα ηθικά όρια των πειραμάτων
1953: Δημοσίευση της δομής του
DNA

• James Watson, Francis

Crick, Nature, 25.4.1953

• Νόμπελ Ιατρικής, 1962

• Κατανόηση κληρονομικότητας και γενετικής

• Ανθρώπινη παρέμβαση σε ό,τι θεωρούνταν ανέφικτο
ή θείο
• Μεγάλη σειρά ζητημάτων:
Φάντασμα Ευγονικής (Πολιτικά σχέδια «βελτίωσης»
του ανθρώπινου πληθυσμού, ΗΠΑ, Σουηδία,
Γερμανία)
Χρήση και κατάχρηση
 Μεταμοσχεύσεις
• 1954: νεφρού
• 1967: καρδιάς
• 2005: προσώπου
• Ηθικά διλήμματα:
Πώς καθορίζεται ο θάνατος στον δότη του μοσχεύματος;
Κριτήριο θανάτου
Ποιος αποφασίζει;

• Προβλήματα

Αγοραπωλησίες οργάνων

Πηγή, επάρκεια, κατανομή μοσχευμάτων

Επιλογή ασθενών, αιμοκάθαρση,
1960

• Κατανομή πόρων για την υγεία – επιλογή

ασθενών κλπ.

• Ζήτημα επιλογής-κατανομής κάθε

σπανίζοντος υγειονομικού αγαθού

Αντισύλληψη, 1960
• Είναι ανήθικη η αντισύλληψη και ενάντια
στη φύση και το νόμο του Θεού;

• Χαρακτήρας εμβρύου

• Αυτοδιάθεση γυναικείου σώματος και

κοινωνικός ρόλος γυναίκας
 Ορισμός εγκεφαλικού θανάτου,
1968
The Harvard Brain Death Committee:
Μόνιμη απώλεια του συνόλου εγκεφαλικής λειτουργίας – μη αναστρέψιμο
κώμα (θάνατος: από την καρδιά στον εγκέφαλο)
Ανατροπή παραδοσιακής ηθικής και κοινής αντίληψης για το θάνατο
Πότε πεθαίνει ένα ανθρώπινο πλάσμα;
Πότε είναι επιτρεπτό να μην διατηρούν οι γιατροί τον ασθενή στη ζωή;
Πότε είναι επιτρεπτή η αφαίρεση οργάνων για μεταμόσχευση;
-Εγκεφαλικός θάνατος εγκύου;

Tuskegee 1972, κατάχρηση έρευνας σε

ανθρώπους
• Επί 40 έτη συνεχιζόμενη μελέτη σε ασθενείς με σύφιλη που δεν
έπαιρναν καμιά θεραπεία για να μελετηθεί η πορεία της νόσου
Ασθενείς: μαύροι, φτωχοί, αγράμματοι, από το Τάσκιτζι της
Αλαμπάμα
Συνέχιση της έρευνας αν και υπήρχε πενικιλλίνη κλπ.
• Παρόμοιες μελέτες στις ΗΠΑ
Εμφύτευση καρκινικών κυττάρων σε γέρους ασθενείς εν αγνοία
τους
Μόλυνση παιδιών με νοητικά προβλήματα με ιό ηπατίτιδας

Νομιμοποίηση ευθανασίας,
Ολλανδία 1993

• Δικαίωμα ασθενούς στον αυτοκαθορισμό

• Νομοθετική ρύθμιση κανόνων – ασθενείς με

επώδυνα και ανίατα νοσήματα που είχαν
ζητήσει οι ίδιοι το θάνατο
 Επιδημίες (AIDS, SARS κλπ.)
• Αποτελεσματική θεραπεία στις πλουσιότερες χώρες
• Εκμετάλλευση της επιδημίας από συντηρητικούς
ηθικολόγυς
• Πιθανότητα ιατρογενούς προέλευσης του
συνδρόμου
• Εγκατάλειψη λαών Τρίτου Κόσμου χωρίς θεραπεία
• Καραντίνα;
 Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή
• Πολυπλοκότητα ζητημάτων σε θέματα
αναπαραγωγής, μητρότητας, πατρότητας
κλπ.
• Σχέση παιδιού
• Ζητήματα επανακαθορισμού οικογένειας
• Οικονομική εκμετάλλευση

Κλωνοποίηση, 1997
• Παρέμβαση στο γονιδίωμα

• Επιλογή και χειραγώγηση

• Ορισμός ζωής, συνείδησης κλπ.

Οικουμενική Διακήρυξη για τη

Βιοηθική και τα Ανθρώπινα
Δικαιώματα

• Unesco, 19 Οκτωβρίου 2005

https://psychonomika.info/2017/10/19/η-
οικουμενική-διακήρυξη-για-τη-βιοηθι/
 Βιοτεχνολογία-βιοεπιστήμες

• Καταπολέμηση ανίατων ασθενειών και

ασθενειών του γήρατος

Αλλά και

• Έλεγχος συμπεριφοράς ανθρώπου

• Κατασκευασιμότητα

Τεχνητή αναπαραγωγή

•Αντίδοτο στην ατεκνία

•Τέλος της αποκλειστικά φυσιολογικής

αναπαραγωγής-επιζητούμενη κατασκευασιμότητα

•Ικανοποίηση προσδοκιών γονέων – ριζική

αναθεώρηση ορίων ηλικίας – συνέπειες στο παιδί;
«Κατά παραγγελία» μωρό;

•Προεμφυτευτικός έλεγχος-διαδικασία
επιλογής;

Εργαλειοποιημένο παιδί;

•Τεκνοποίηση για επιδιόρθωση γενετικών

βλαβών άλλων παιδιών (Μ. Βρετανία, ΗΠΑ,
Σουηδία)

•Επιπτώσεις στο παιδί;

Έλεγχος συμπεριφοράς

• Φάρμακα για τον έλεγχο της συμπεριφοράς

– πίεση για την εναρμόνιση με τις απαιτήσεις
της κοινωνίας για κανονικότητα

• Προδιαγεγραμμένη αναπτυξιακή πορεία που

συνδέεται με συγκεκριμένες προσδοκίες

• Παιδική ηλικία χωρίς παιδικότητα

• Μεθυφαιλδάτη, αμφεταμίνες – για

ανταπόκριση στις σχολικές και
πανεπιστημιακές επιδόσεις (70% παγκ.
Παραγωγής στις ΗΠΑ)

• Αναβολικά για αθλητικες επιδόσεις

• Διεγερτικά και ηρεμιστικά σε παιδιά

προσχολικής ηλικίας
• Ωστόσο, στάσιμη η συζήτηση για τις
μακροχρόνιες συνέπειες κατανάλωσης

• Συνέπειες στην ανάπτυξη της ατομικότητας;

• Συνέπειες στην ανάπτυξη του εγκεφάλου;

Νευρομάρκετινγκ
• Κλάδος «νευροοικονομίας»

• Απόφαση για την αγορά προϊόντος

• Το νευρομάρκετινγκ καλλιεργεί την προσδοκία θεμελίωσης

της επιχειρηματικής πολιτικής σε μια ορθολογική και
επιστημονική βάση, αυξάνοντας τις ελπίδες πρόβλεψης της
συμπεριφοράς των ανθρώπων που αποτελούν το στόχο
κάθε φορά

• Χειραγώγηση των ανθρώπων

Πρόληψη

• Προληπτικά μέτρα για τον έλεγχο της συμπεριφοράς

ομάδων

• Βιοεπιστήμες: μέσα ειδικής μεταχείρισης, αν όχι

αποκλεισμού, τα οποία σε περιόδους αυξανόμενων
δαπανών υγείας, ασταθών εργασιακών σχέσεων και έντονα
περιοριστικής μεταναστευτικής πολιτικής μπορεί να έχουν
μόνιμες επιπτώσεις

• Βιολογισμός χωρίς όριο

Βιοτράπεζες

• Συγκέντρωση ιατρικών και γενετικών

δεδομένων

• Εκμετάλλευση από φαρμακευτικές και

ασφαλιστικές εταιρείες αλλά και από αρχές
ασφαλείας

• Εμπορευματοποίηση
Το μετααναθρώπινο σώμα

• Εμφυτεύματα για βοήθεια σε περίπτωση θεραπείας

9βηματοδότες, διεγερτικά για καταπολέμηση πονου
καρκινοπαθών ή ασθενών με πάρκινσον κλπ.)

Αλλά

Τα τσιπ επιτελούν πάντα λειτουργία ελέγχου

Οδηγίες που προγραμματίζονται από τρίτους

Εργαλειοποίηση ανθρώπινου σώματος

Οικουμενικού χαρακτήρα προβλήματα

• Ανθρώπινη ζωή

Πώς αντιλαμβάνονται οι συγχρονες κοινωνίες

την υγεία

Πολιτική φαρμακοβιομηχανιών (μη ανάπτυξη

φθηνών εναλλακτικών θεραπειών,
αποκλεισμός έρευνας για τις μεγάλες
ασθένειες του Τρίτου Κόσμου)
 Βιοποικιλότητα - βιοασφάλεια
• Ριζικές επεμβάσεις στη μοριακή σύνθεση
μικροοργανισμών, φυτών και ζώων

• Απρόβλεπτες συνέπειες

• Γενετικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ειδών;

• Πόσο κίνδυνο αποδεχόμαστε για την καινοτομία σε μια

σύγχρονη κοινωνία;

• Υγεία ως κοινωνικό αγαθό;

Κοινωνικές διακρίσεις

• Πληροφορίες που αντλούνται από τη βιολογική

ιδιοσυστασία είτε ολόκληρων πληθυσμών είτε ατομικών
περιπτώσεων καθιστούν τους ανθρώπους «επιλέξιμους»ή
μη για σε ποικίλες περιπτώσεις (ασφάλεια, αποδοτικότητα
στην εργασία, ασφάλιση, περίθαλψη κ.ο.κ.)

• Άνθρωποι «καθαροί» που προτιμώνται και «άλλοι»

• Κοινωνικός στιγματισμός
• Διαφορετικές αιτίες θανάτου στον Δυτικό
και τον Τρίτο Κόσμο

• Διαφορετικό προσδόκιμο ζωής λόγω

συνθηκών ζωής
 Ερωτήματα
• Τι σημαίνει «άνθρωπος»

• Θέμα άμβλωσης και αντικειμενοποίησης γυναίκας

• Είδη που προορίζονται να «εξυπηρετούν» τον άνθρωπο

• Ως πού η επιλογή; -διάκριση από ευγονική

• Δημόσιος έλεγχος

• Κοινωνική δικαιοσύνη
ΑΞΟΝΕΣ
 ΦΥΛΟ (συνείδηση φύλου)
 ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

ΦΥΛΟ
 Bιολογικό (sex)-Kοινωνικό (gender)
Η διάκριση ανάμεσα στα δύο εισήχθη στις
αρχές του 1970 από τη Βρετανίδα
κοινωνιολόγο Ann Oakley Sex, Gender &
Society,
Temple Smith, London 1972

https://books.google.gr/books?id=_Rb9CQA
AQBAJ&printsec=frontcover&hl=el&source=
gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f
=false.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Το βιολογικό φύλο περιγράφεται από τα
επίθετα
female-male (γυναικείο-ανδρικό)
το κοινωνικό από τα επίθετα
feminine-masculine (θηλυκό-αρσενικό)

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Βιολογικό φύλο
 Τα γενετικά-βιολογικά χαρακτηριστικά, η
φυσιολογία του ανθρώπου που
καταδεικνύει αν είναι άνδρας ή γυναίκα.
Αφορά χαρακτηριστικά που δεν
αλλάζουν:
έμφυλη διαφορά που παραπέμπει
στη φύση

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Κοινωνικό φύλο
 Κατασκευασμένο ιστορικά, κοινωνικά και
πολιτισμικά.
 Τα χαρακτηριστικά που οφείλουν να
φέρουν τα δύο φύλα σε κάθε
κοινωνία.
Προϊόν κοινωνικών σχέσεων που
διέπουν συγκεκριμένες και
μεταβαλλόμενες κοινωνίες και ορίζουν
τις σχέσεις ανδρών-γυναικών.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

α) τα περιεχόμενα και οι συνδηλώσεις της διάκρισης μεταξύ αρσενικού –

θηλυκού ποικίλουν διαπολιτισμικά, αλλά και στο εσωτερικό των επιμέρους
κοινωνιών,
β) οι τρόποι με τους οποίους προσλαμβάνονται και ερμηνεύονται τα σχετικά με
το φύλο βιολογικά χαρακτηριστικά καθώς και οι παρεμβάσεις στις οποίες
υπόκεινται διαφέρουν από τόπο σε τόπο και
γ) η ταυτότητα δεν είναι έννοια απόλυτη, αλλά συσχετική – δεν αναφέρεται,
δηλαδή σε κάτι που «είμαστε» ή που «έχουμε» από μόνοι μας, αλλά
συγκροτείται και εκφράζεται μέσω της σχέσης με άλλους ανθρώπους – και,
ανάλογα με τα συμφραζόμενα, το φύλο διαπλέκεται με άλλες όψεις της
ταυτότητας, όπως είναι η ηλικία, η κοινωνική τάξη ή το θρήσκευμα.

Σημειωτέον ότι τόσο το «κοινωνικό φύλο» όσο και η «σεξουαλικότητα»

καθίστανται μέρος της «υλικής ζωής» όχι μόνο λόγω του τρόπου με τον οποίο
εξυπηρετούν τον κατά φύλα καταμερισμό της εργασίας, αλλά και επειδή το
κανονιστικό κοινωνικό φύλο εξυπηρετεί την
αναπαραγωγή της κανονιστικής οικογένειας

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

  «Η έννοια του φύλου, δηλαδή οι έμφυλες
σχέσεις, δεν αντιμετωπίζονται ως
σχέσεις εγγεγραμμένες στην αιωνιότητα
μιας ανεύρετης φύσης, αλλά ως προϊόν
μιας κοινωνικής κατασκευής που πρέπει
να αποδομηθεί»
G. Duby,M. Perrot (eds), Histoire des femmes en
Occident, Plon, Paris 1990-1992

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Ιστορία των επιστημών

 Φεμινιστικές σπουδές

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

ΠΛΑΙΣΙΟ
Η ανάπτυξη των νέων γνωστικών αντικειμένων σχετίζεται άμεσα
 με την εμφάνιση ενός αυξανόμενου αριθμού γυναικών επιστημόνων στις
μεταπολεμικές δεκαετίες,
 με την ανάπτυξη του φεμινιστικού κινήματος, στο πλαίσιο της ανάδυσης
των νέων κοινωνικών κινημάτων αμφισβήτησης,
 με την ανάδυση των νέων ιδεολογικών κριτικών επεξεργασιών (από τη
δεκαετία του 1960), που στον τομέα της επιστήμης
α) αμφισβήτησαν τις έννοιες της «αντικειμενικότητας» και της θετικιστικής
προόδου
β) έθεσαν ζητήματα αναφορικά με τις χρήσεις της, π.χ. στον στρατιωτικό τομέα,
και τις επιπτώσεις της στο περιβάλλον.
 ΑΡΑ: ζήτημα της σχέσης των γυναικών με τις επιστήμες.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Μεθοδολογικές προσεγγίσεις
 Γυναίκες και/στις επιστήμες
 Φύλο και επιστήμες

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Ερωτήματα
 Γιατί ιστορικά υπάρχουν τόσο λίγες γυναίκες
επιστήμονες;
 Γιατί είναι τόσο λίγες οι γυναίκες επιστήμονες
που γνωρίζουμε;
 Γιατί οι γυναίκες είναι αόρατες στην ιστορία
γενικότερα;
 Γιατί εξακολουθούν να υπάρχουν τόσο λίγες
γυναίκες στο χώρο των επιστημών;

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Το «γυναικείο ερώτημα»
στις επιστήμες
 Το θέμα της θέσης των γυναικών στην ιστορία των
επιστημών» ήδη από τον 19ο αιώνα.
 1894, Παρίσι: οι σαινσιμονιστές διοργάνωσαν το
πρώτο συνέδριο με θέμα τις γυναίκες και την
επιστήμη
 Στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και τις
πρώτες του 20ού, το γυναικείο κίνημα έθεσε και το
ζήτημα της ικανότητας των γυναικών να
ασχολούνται με τις επιστήμες – σουφραζέτες,
Ρωσίδες.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Η συζήτηση σε επίπεδο βιολογικού προσδιορισμού
 Αποθάρρυνση των γυναικών να αναπτύξουν
επιστημονικά ενδιαφέροντα, καθ’ ότι τα βιολογικά
τους χαρακτηριστικά δεν θα τους το επέτρεπαν
 Ελλάδα: το εκπαιδευτικό πρόγραμμα των
παρθεναγωγείων περιλάμβανε μειωμένη σε ώρες
διδασκαλία μαθηματικών και φυσικών επιστημών,
αφού η κυρίαρχη αντίληψη επέμενε ότι μεγαλύτερη
ενασχόληση με τέτοιου είδους «δύσκολα»
αντικείμενα θα έβλαπτε τον γυναικείο οργανισμό

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Θέση των γυναικών στην ιστορία των επιστημών

 Από τη δεκαετία του 1970 πολλαπλές

προσεγγίσεις:
Α. καταγραφή σε μορφή βιογραφίας των
επιτευγμάτων γυναικών που το κυρίαρχο ρεύμα
της ιστοριογραφίας αγνοεί ή παραποιεί.
Στόχος: η πιστοποίηση της ενασχόλησης των
γυναικών με τις επιστήμες, και η ανάδειξη των
εμπειριών τους σε διαφορετικά ιστορικά
πλαίσια, που επιτρέπει τη συγκριτική ανάλυση

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Β. εξέταση της συμμετοχής των γυναικών στους
επιστημονικούς θεσμούς,
Γ. εξέταση του πώς οι επιστήμες, κυρίως βιολογία
και ιατρική, καθορίζουν και ερμηνεύουν τη
γυναικεία «φύση», οριοθετώντας κατ’
επέκταση και την προσήκουσα συμμετοχή των
γυναικών στο επιστημονικό γίγνεσθαι,

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Δ. ερμηνεία της μειωμένης

παρουσίας των γυναικών
στον επιστημονικό χώρο με
εργαλείο την «αρσενική»
φύση που αποδίδεται
στις ίδιες τις επιστήμες,
τη μεθοδολογία και τις
αρχές τους, αφού ήδη από
τη συγκρότησή τους είχε
αποκλεισθεί η γυναικεία
συμμετοχή και η οπτική της.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Βιολογίζουσες ερμηνείες I
 Απόψεις που θεωρούσαν τις γυναίκες ανίκανες να
ασχοληθούν με τις επιστήμες λόγω βιολογικών
χαρακτηριστικών.
 Πλάτων, Αριστοτέλης, Ιπποκράτης, Γαληνός: ο
γυναικείος οργανισμός έχει χαρακτηριστικά που
καθιστούσαν αδύνατη την ενασχόληση με τις επιστήμες.
Άρα: η φύση των γυναικών τους απαγόρευε την
ενασχόληση με τα κοινά, τομέας που προοριζόταν,
πάλι λόγω βιολογικών χαρακτηριστικών,
αποκλειστικά για τους άνδρες

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Βιολογίζουσες ερμηνείες II
 18ος και 19ος αι.: ερμηνείες (Δυτική
Ευρώπη) για τις διαφορές των φύλων σε
διανοητικό επίπεδο με βάση τις φυσιολογικές
υπάρχουσες διαφορές των κρανίων. Υπό την
επήρεια των δαρβίνειων θεωριών της
εξέλιξης: ο γυναικείος οργανισμός = ένα
πρώιμο στάδιο του ανδρικού, που δεν
ολοκληρώθηκε η ανάπτυξή του.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Βιολογίζουσες ερμηνείες III

 Σήμερα: οι βιολογικές ομοιότητες ως επιχείρημα για την
κοινωνική ισότητα των φύλων. Μυθεύματα τα περί
διαφορών που χρησιμοποιήθηκαν για να περιορίσουν τα
δικαιώματα των γυναικών.
 Φεμινίστριες βιολόγοι (Bleier, Hubbard, Lowe, Fausto-
Sterling, Birke ): διαφορές οφειλόμενες στο φύλο,
αλλά ιστορικά κατασκευασμένες κι όχι εκ φύσεως.
 Έμφαση στη σχέση βιολογίας και κοινωνίας: η
βιολογία δεν εξηγεί τη διαμόρφωση των κοινωνικών
σχηματισμών, ωστόσο η ίδια ερμηνεύεται από
κοινωνικούς παράγοντες.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Βιολογίζουσες ερμηνείες IV
 Έβελυν Ρηντ: προκαταλήψεις που δημιουργεί και διατηρεί το
δεδομένο κοινωνικό σύστημα καθορίζουν το έργο σε
επιστημονικούς τομείς όπως η ανθρωπολογία, η
κοινωνιοβιολογία και η πρωτευοντολογία.
 Σεξισμός και Επιστήμη (Ρηντ 1981): ανάδειξη του τρόπου με
τον οποίο οι στερεοτυπικές ψευδοεπιστημονικές απόψεις
διαστρεβλώνουν τα ερευνητικά δεδομένα και τα ερμηνεύουν
με βάση την κυρίαρχη ανδροκρατική αντίληψη

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Βιολογίζουσες ερμηνείες V
 Ερωτήματα:
1. Αιτίες που κάνουν τόσο πειστικό το επιχείρημα για την
έμφυτη ανικανότητα του γυναικείου φύλου να έχει
επιστημονικά ενδιαφέροντα.
2. Γιατί οι έμφυλες βιολογικές διαφορές αποτέλεσαν
προνομιακό τομέα της έρευνας.
3. Πώς οι βιολογικές διαφορές χρησιμοποιήθηκαν για να
δικαιολογήσουν τους διαφορετικούς κοινωνικούς ρόλους
ανδρών και γυναικών.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Βιολογίζουσες ερμηνείες VI
 Εμπόδια που έχει να αντιμετωπίσει η
φεμινιστική επιστημολογία:
Ο βιολογικός ντετερμινισμός
χρησιμοποιήθηκε για να νομιμοποιήσει την
ανδρική κυριαρχία σε οικονομικό, κοινωνικό
και πολιτικό επίπεδο.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Βιολογικός ντετερμινισμός και

φύλο
Charles-Marie Gustave Le Bon (1841-1931)
 « Όσο και να μορφωθεί ένας μαύρος, ακόμη κι
αν κατορθώσει να αποκτήσει μόρφωση ίδια με
ενός Ευρωπαίου, δεν θα αποκτήσει ποτέ την
ιδιοσυστασία του Άγγλου»
 «Η νεοτερίζουσα γυναίκα, ξεχνώντας τις βαθιές
πνευματικές διαφορές που τη χωρίζουν από
τον άνδρα, διεκδικεί τα ίδια δικαιώματα, την
ίδια εκπαίδευση και στο τέλος-τέλος, αν το
κατορθώσει, θα φτιάξει τον Ευρωπαίο νομάδα,
χωρίς εστία, χωρίς οικογένεια»

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 βιολογία, ανθρωπολογία, κοινωνιολογία και ψυχολογία
> Οι διαφορές αποδίδονται σε:
-βιολογικούς παράγοντες
-κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες

Ψυχαναλυτική θεωρία
Freud
Ερμηνεία και διάκριση των δύο φύλων
φαλλικό στάδιο (3-6 ετών) - απόκτηση ταυτότητας φύλου
Για τα αγόρια:
Μέχρι τότε αγόρια και κορίτσια είναι εξίσου «θηλυκά» και
«αρσενικά»
– οιδιπόδειο σύμπλεγμα:
Το αγόρι στην ηλικία των 3-4 ετών αναπτύσσει έντονο
σύνδεσμο με τη μητέρα.
Πατέρας ως αντίζηλος > φόβος/άγχος ευνουχισμού

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Για τα κορίτσια:
Συνειδητοποίηση της διαφοράς του γεννητικού οργάνου
Αίσθημα κατωτερότητας και περιφρόνησης του φύλου τους >
Στάση ζήλειας προς τη μητέρα την οποία το κορίτσι θεωρεί
υπεύθυνη για την έλλειψη πέους
Πιθανή εμπλοκή στο «Σύμπλεγμα της Ηλέκτρας», στροφή
προς τον πατέρα ο οποίος «μετατρέπεται σε ερωτικό
αντικείμενο»
Αργότερα, η ίδια θα προσπαθήσει να μετατραπεί σε ερωτικό
αντικείμενο για έναν άλλο άντρα.
Η ψυχολογική διαφορά των δύο φύλων: Τα κορίτσια δεν έχουν
το φόβο του ευνουχισμού / απουσία κινήτρου φόβου για
Οιδιπόδειο σύμπλεγμα ενώ τα αγόρια είναι υποχρεωμένα να το
αντιμετωπίσουν > ισχυρό υπερεγώ-αίσθημα φόβου για τη
γυναίκα >αρσενική ταυτότητα

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Κριτική στην ψυχαναλυτική

θεωρία από το φεμινιστικό
κίνημα:
Οι ψυχολογικές διαφορές των φύλων προέρχονται από
τη διαμόρφωση της ιδέας για ανωτερότητα του αντρικού
οργάνου σε σχέση με το γυναικείο.
Ψυχανάλυση: περιγράφει τα θηλυκά χαρακτηριστικά ως
σταθερά στοιχεία της δομής της προσωπικότητας >
ιδεολογική ενίσχυση για την καταπίεση των γυναικών
Ψυχαναλυτική θεωρία> διαπνέεται από φαλλοκεντρισμό
 Karney Horney :Ψυχαναλύτρια (γυναικοκεντρική
άποψη)
Οι άνδρες αισθάνονται μειονεκτικά απέναντι στις
γυναίκες λόγω της δυνατότητας μητρότητας

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Horney Nancy Chadorow
Τα πιο βασικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης
κοινωνικής οργάνωσης, όπως η
διαφοροποιημένη ως προς το φύλο
προσωπικότητα και η ανδρική κυριαρχία, είναι
κοινωνικά και όχι βιολογικά φαινόμενα.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Κοινωνιοβιολογία

 Βασική αρχή: Στόχος ατόμων η αύξηση

της αποκλειστικής ικανότητας (exclusive
fitness) > Ανάπτυξη στρατηγικών
 άνδρες – σεξουαλική επιθετικότητα
 γυναίκες – ανάθεση φροντίδας παιδιών

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Κοινωνιοβιολογία

 Κριτική από Κριτική από

πολιτική σκοπιά
 Κοινωνικές μορφές
συμπεριφοράς
(πόλεμος, βιασμός,
ρατσισμός ) είναι
αναπόφευκτες και δεν
είναι δυνατή η αλλαγή
επιστημονική σκοπιά
 Έλλειψη αποδείξεων
για το ότι κοινωνικές
συμπεριφορές
συνδέονται με
συγκεκριμένα γονίδια
ή συμπλέγματα
γονιδίων
 Επιλεκτική χρήση
παραδειγμάτων από
συμπεριφορές ζώων
εκ μέρους των
κοινωνιοβιολόγων

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Οι κοινωνιοβιολόγοι βασίστηκαν στον

τρόπο αναπαραγωγής των ανθρώπων για
να εξηγήσουν διαφορές στις συμπεριφορές
των δυο φύλων.
 Edward O. Wilson (κοινωνιοβιολόγος)
« Οι άνδρες είναι πιο επιθετικοί, βιαστικοί,
άστατοι. Είναι καλύτερο για τις γυναίκες να
είναι πιο επιφυλακτικές, επιλεκτικές, να
περιμένουν για να διαλέξουν αυτόν με τα
καλύτερα γονίδια. Αυτό είναι μια βιολογική
αρχή»

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Το πέρασμα από τις διαφορές των φύλων στις διαφορές
στον κοινωνικό ρόλο και τα χαρακτηριστικά των φύλων

 Γυναίκες: ντροπαλές, επιλεκτικές,

γκρινιάρες

 Άνδρες: άστατοι, μη επιλεκτικοί

 Τα παραπάνω χαρακτηριστικά
χρησιμοποιήθηκαν για να αποδώσουν μια
βιολογική εξήγηση σε κοινωνικά φαινόμενα
όπως: η μοιχεία, η πολυγαμία, τα χαρέμια,
ο βιασμός από άνδρες.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 David Barash, The Whisperings Within

 «Υπάρχει βιασμός στο ζωικό βασίλειο (πχ. Βιασμός στις
πάπιες, μοιχεία στα bluebirds, χωρισμοί και ομόφυλες
σχέσεις στους γλάρους, βιασμοί σε σκουλήκια. Άρα ο
βιασμός υπάρχει σε αφθονία στη φύση»
 «Ο βιασμός είναι ένα ένστικτο ασυνείδητο με σκοπό την
αναπαραγωγή του είδους».
 Αντίθετες απόψεις για τον βιασμό:
Ο βιασμός οφείλεται σε κοινωνικά αίτια. Είναι μια πράξη
έκφρασης βίας, υπεροχής, φόβου προς τις γυναίκες. Ένα όπλο
για κοινωνικό έλεγχο. Έτσι οι γυναίκες δεν αποζητούν αυτονομία,
θέλουν την προστασία. (Bleier, 1997)

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Steven Pinker
 Πολλές διαφορές ανδρών-γυναικών οφείλονται στην
ανθρώπινη βιολογία.
- Οι άντρες κάνουν πιο εύκολα περιστασιακό σεξ, με πιο
πολλές γυναίκες ΑΛΛΑ οι γυναίκες βιώνουν τα συναισθήματά
τους πιο έντονα, διαμορφώνουν πιο ισχυρές προσωπικές
σχέσεις
- Τα αγόρια είναι πιο βίαια ΑΛΛΑ τα κορίτσια όχι
- Τα αγόρια διαπρέπουν στα μαθηματικά ΑΛΛΑ τα κορίτσια όχι

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

- Ο βιολογικός ντετερμινισμός
χρησιμοποιήθηκε για να νομιμοποιήσει
την ανδρική κυριαρχία σε οικονομικό,
κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Βιογραφίες Ι
 Έστω κι αν υπήρχαν διακεκριμένες γυναίκες
επιστήμονες, ποια γυναίκα μπορεί να ανταγωνιστεί
τον Πυθαγόρα ή τον Αρχιμήδη, τον Νεύτωνα ή τον
Λάιμπνιτς; (Τζίνο Λόρια, 1903)
 Περιορισμένες αναφορές σε γυναίκες επιστήμονες
(Διοτίμα, Θεοφανώ, Υπατία), στο πλαίσιο μιας
ιστοριογραφίας
 προσωποκεντρικής
 επικεντρωμένης στην ανάδειξη όσων
επιστημονικών ανακαλύψεων θεωρούνταν
κομβικές στο πλαίσιο μιας αντίληψης γραμμικής
προόδου των επιστημών

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Βιογραφίες ΙΙ
 Πρώιμες αναφορές στις λόγιες γυναίκες
Βοκάκιος, Περί ενδόξων γυναικών
Κριστίν ντε Πιζάν, Το βιβλίο της Πόλης των Κυριών
Gilles Ménage, Historia mulierum philosopharum
(1690) → στόχος: είσοδος των γυναικών της
εποχής του στη Γαλλική Ακαδημία
Jérome de Lalande, Astronomie des Dames
(1786)

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Βιογραφίες ΙΙΙ
 Τέλη 19ου-αρχές 20ού αι.: εμφάνιση πρώιμου γυναικείου κινήματος
 Σαινσιμονιστές: συνέδριο με θέμα τις γυναίκες και την επιστήμη (1894) →
Alphonse Rebière, Les femmes dans la science
 Elise Oelsner, Die Leistungen der deutschen Frau in der letzten
vierhundert Jahren auf wissenschaftlichen Gebiete (επιτεύγματα των
γυναικών επιστημόνων στον γερμανόφωνο χώρο)
 Ιστοριογραφικό βήμα:
εγκατάλειψη των μυθολογικών παραδειγμάτων,
στροφή στην ανάδειξη των γυναικών των νεότερων χρόνων που
πρόσφεραν έργο στον τομέα των επιστημών (επαγγελματίες
επιστήμονες, πάτρονες)

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Βιογραφίες ΙV
 John Augustus Zahm (H.J. Mozans,1913),
Woman in Science: With an Introductory
Chapter in Women’s Long Struggle for Things
of the Mind: απάντηση στις θεωρίες
βιολογικού προσδιορισμού

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Βιογραφίες V
 Δεκαετία 1970: Βιογραφίες γυναικών όπως η Σοφί Ζερμαίν, η
Μαίρη Σόμερβιλ, η Σοφία Κοβαλένσκαγια κ.ά.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

ΚΡΙΤΙΚΗ
Αναπαραγωγή του παραδοσιακού
ιστοριογραφικού μοντέλου της
«ιστορίας των μεγάλων ανδρών»,
εμμένοντας στην ανάδειξη «εξαιρετικών»
γυναικών παράλληλα με τους
«εξαιρετικούς» άνδρες
Αγνόηση της ιστορίας ανώνυμων
γυναικών που απασχολήθηκαν σε
τομείς όπως ο υπολογισμός στα
αστεροσκοπεία ή η εικονογράφηση των
επιστημονικών εκδόσεων

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Βιογραφίες VI
 ΝΕΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Margaret Rossiter, Women Scientists in America: Struggles and
Strategies to 1940 (1982):

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Μεταφορά του ενδιαφέροντος από την

ανάδειξη των εξαιρετικών γυναικών στα
περισσότερο διαδεδομένα σχήματα
συμμετοχής των γυναικών στις
επιστήμες
Διαλεκτική σχέση μεταξύ κοινωνικών
φραγμών και των στρατηγικών που
μετήρθαν οι ίδιες οι γυναίκες για να
εξασφαλίσουν μια ελάχιστη συμμετοχή

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Βιογραφίες VII
 Evelyn Fox Keller,
 A Feeling for the Organism: The Life and Work of
Barbara McKlintock (1983):

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 σημαντικά ζητήματα, τα οποία

αναφέρονται στην ίδια τη φύση της
επιστημονικής γνώσης και των
παραγόντων που καθορίζουν την
ανάπτυξή της, βασικά ερωτήματα της
φεμινιστικής επιστημολογίας και της
φεμινιστικής κριτικής των επιστημών

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Γυναικεία παρουσία στους επιστημονικούς
θεσμούς I
 Ζήτημα που αναδεικνύουν οι βιογραφικές
καταγραφές: απουσία των γυναικών από τους
επίσημους επιστημονικούς θεσμούς
 Προσέγγιση της ιστορίας των επιστημών που
διερευνά την παρουσία των γυναικών
επιστημόνων σε θεσμικό επίπεδο → στόχος:
ανάδειξη των περιορισμών που δημιουργούσε
και δημιουργεί το φύλο

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Γυναικεία παρουσία στους

επιστημονικούς θεσμούς II
 «Γιατί τόσο λίγες οι γυναίκες επιστήμονες»
 Αρχαιότητα, Βυζαντινός Μεσαίωνας
 Δημιουργία των πρώτων πανεπιστημίων και η
συγκέντρωση σε αυτά της παραγωγής και μετάδοσης της
γνώσης θα αποκλείσει τις γυναίκες από την ανώτερη
εκπαίδευση
 Ακαδημίες
 Εργαστήρια
 Άτυποι θεσμοί (salons, οικογενειακά αστεροσκοπεία)

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Γυναικεία παρουσία στους
επιστημονικούς θεσμούς III
 Οικογενειακά δίκτυα → άνδρας μέντορας
π.χ. Πανεπιστήμιο του Cambridge, Gowland
Hopkins, διευθυντής του εργαστηρίου βιοχημείας,
υποστηρικτής της πρόσβασης των γυναικών στις
επιστήμες
 Rossi: η μειωμένη διάθεση των γυναικών να
διεκδικήσουν θέσεις έχει βαθιές πολιτισμικές
ρίζες, ξεκινώντας από το απλούστερο (τα
παιχνίδια) και φτάνοντας στο είδος της σχολικής
εκπαίδευσης που τους παρέχεται

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Γυναικεία παρουσία στους

επιστημονικούς θεσμούς IV
 Marwell, Rosenfeld, Spilerman, Reskin, Rossiter: το
χαμηλό γυναικείο ποσοστό συμμετοχής στον
επιστημονικό χώρο συνδέεται με παράγοντες όπως ο
γάμος, οι μετακινήσεις και τα παιδιά
 Άλλες ερευνητικές εργασίες: ακόμη και οι χωρίς
οικογενειακές δεσμεύσεις γυναίκες δεν είναι σίγουρο ότι
προωθούνται στους συγκεκριμένους τομείς όσο οι
άνδρες, με ή χωρίς οικογενειακές υποχρεώσεις

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Γυναικεία παρουσία στους
επιστημονικούς θεσμούς V
 Reskin: ερμηνεία σχέσεων ανδρών-
γυναικών επιστημόνων με βάση την
παραδοσιακή μορφή εξαρτησιακών
σχέσεων ανδρών-γυναικών (αναπαραγωγή
ρόλων συζύγου, κόρης και αδελφής, με
κυρίαρχο το ανδρικό μέλος του ζεύγους)

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Γυναικεία παρουσία στους

επιστημονικούς θεσμούς V
 Αντίλογος (Schlesinger): οι προσεγγίσεις
αυτές φαίνεται να εντοπίζουν το πρόβλημα
στις ίδιες τις γυναίκες και δεν θέτουν υπό
αναρώτηση το αν και πώς οι
επιστημονικοί θεσμοί
αναδιοργανώνονται για να περιλάβουν
και γυναίκες

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Πλαίσιο ρευμάτων φεμινιστικής
επιστημολογίας
Δεκαετία του 1970
Εμφάνιση του ρεύματος της φεμινιστικής
κριτικής στις επιστήμες
Α. Ρεύμα συνυφασμένο με:
το δεύτερο κύμα του φεμινισμού,
την ανάδυση μιας σειράς κοινωνικών
κινημάτων αμφισβήτησης (αντιρατσιστικό,
αντιαποικιακό, αντικαπιταλιστικό,
οικολογικό, αντιπολεμικό)
νέες ιδεολογικές επεξεργασίες (νέες τάσεις
μαρξιστικής σκέψης), από τη μια πλευρά.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Β. Σε άμεση σχέση με
την ανάδυση των νέων επιστημολογικών κριτικών
επεξεργασιών που αναπτύχθηκαν από τη δεκαετία του
1960, οι οποίες στον τομέα της επιστήμης
αμφισβήτησαν τις έννοιες της «αντικειμενικότητας» και της
θετικιστικής προόδου και
έθεσαν ζητήματα αναφορικά με τις χρήσεις της, π.χ. στον
στρατιωτικό τομέα, και τις επιπτώσεις της στο περιβάλλον
Κομβικό ρόλο στη διαμόρφωση αυτών των νέων
προσεγγίσεων των επιστημών έπαιξαν οι ιστορικές και
κοινωνιολογικές προσεγγίσεις, όπως του T. Kuhn, του Μ.
Foucault, αλλά και αργότερα του Ισχυρού Προγράμματος
του Εδιμβούργου για την κοινωνική κατασκευή της
γνώσης, οι κοινωνιολογικές ερμηνείες κ.ά.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Ζήτημα της σχέσης των γυναικών με τις επιστήμες, με κύριο
πρόγραμμα των επιστημολογικών θεωρήσεων την ανάδειξη του
ανδροκεντρικού χαρακτήρα των επιστημών, όπως είχαν
συγκροτηθεί παραδοσιακά
 Βασική παραδοχή του προγράμματος αυτού ήταν
 αφ’ ενός η ανάδειξη των ορίων του επιστημονικού
«ορθολογισμού», όπως είχε διαμορφωθεί από τις νεότερες
επιστήμες,
 αφ’ ετέρου οι έμφυλες διακρίσεις που ίσχυαν στο χώρο από την
αρχή της συγκρότησής τους.
 Εμβληματικά εδώ αναφέρεται η μεταφορά της φύσης ως
γυναίκας και η καθυπόταξή της από τον άνδρα επιστήμονα, που
είχε χρησιμοποιήσει ο Βάκων. Η εικόνα της φύσης ως γυναίκας
έπαιξε καταλυτικό ρόλο στον αποκλεισμό των γυναικών, ενώ ο
κοινωνικός ρόλος του γυναικείου φύλου συνδέεται άμεσα με το
ρόλο των γυναικών στον επιστημονικό χώρο

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Με αυτή την ιστορική διαμόρφωση, οι γυναίκες

• αποκλείονται από την έρευνα,
• στερούνται το δικαίωμα στη γνωσιακή εξουσία
Ενώ αναφορικά με τις επιστήμες καθ’εαυτές,
• παράγονται θεωρίες όπου οι γυναίκες
παρουσιάζονται ως κατώτερες ή σημαντικές
μόνο όταν εξυπηρετούν τα ανδρικά συμφέροντα,
• παράγονται θεωρίες κοινωνικών φαινομένων
που αποδίδονται στις δραστηριότητες και τα
ενδιαφέροντα των γυναικών,
• παράγεται γνώση που δεν είναι χρήσιμη σε
ανθρώπους κατώτερων θέσεων, ή γνώση που
ενισχύει το κοινωνικό φύλο και άλλες κοινωνικές
ιεραρχίες.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Φύλο και επιστήμες
 Ο φεμινιστικός κριτικός λόγος στις επιστήμες
θεμελιώθηκε στη διττή αρχή ότι τόσο το φύλο
όσο και η επιστήμη είναι κοινωνικά
νοηματοδοτούμενες κατηγορίες :
Επιστήμη αποκαλείται ένα σύνολο πρακτικών και
γνώσεων περιγραφόμενο από μια κοινότητα,
μια κοινωνική δραστηριότητα ιστορικά
εντοπισμένη, που νοηματοδοτείται στο πλαίσιο
όπου πραγματοποιείται ενώ
η αρρενωπότητα (masculine) και η θηλυκότητα
(feminine) είναι κατηγορίες συγκροτούμενες
και νοηματοδοτούμενες από τους εκάστοτε
πολιτισμούς, όχι βιολογικές αναγκαιότητες

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Στόχος του ερευνητικού προγράμματος είναι η

ανάδειξη της συγκρότησης των επιστημών σε
άμεση σύνδεση με την αρρενωπότητα και
ταυτόχρονα σε αντιδιαστολή με τη θηλυκότητα,
με συνέπεια τις έμφυλες διακρίσεις που
ισχύουν μέχρι σήμερα
 Σημαντική η ανάδειξη των τρόπων με τους
οποίους η μεταφορά της αρρενωπότητας
λειτούργησε στην κατασκευή των ιδεωδών της
ορθολογικότητας και της αντικειμενικότητας,
συγκροτητικών στοιχείων της σύγχρονης
επιστήμης

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Sir Francis Bacon,
Νέα Ατλαντίς, 1627

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Στόχος της φεμινιστικής προσέγγισης είναι η

αποδόμηση των δίπολων
φύση/πολιτισμός,
ορθολογικό/ανορθόλογο
αντικειμενικότητα/υποκειμενικότητα
αρρενωπότητα/θηλυκότητα
που χαρακτηρίζουν τις επιστημολογικές
προσεγγίσεις
 Αυτού του είδους η αμφισβήτηση μπορεί να
πραγματοποιηθεί μόνον με την άρνηση αυτών
των διχοτομιών από τα φεμινιστικά
προγράμματα

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Φεμινιστικές επιστημολογίες
 Το επιστημολογικό πρόβλημα που τίθεται από το
φεμινισμό είναι η ερμηνεία μιας φαινομενικά
παράδοξης κατάστασης:
ο φεμινισμός είναι ένα πολιτικό κίνημα για την κοινωνική
αλλαγή. Ωστόσο, πολλαπλές φεμινιστικές
προσεγγίσεις, που έχουν διατυπωθεί από το χώρο
των κοινωνικών επιστημών, της βιολογίας και της
κοινωνιολογίας των επιστημών, εμφανίζονται πολύ
πιο εύλογες από τις υπάρχουσες και δεδομένες
απόψεις που θέλουν να αντικαταστήσουν.
ΆΡΑ: μια πολιτικοποιημένη έρευνα προσπαθεί να
αυξήσει την αντικειμενικότητα και τη συστηματικότητα
της επιστήμης

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Τρία φεμινιστικά επιστημολογικά προγράμματα

θέτουν ως στόχο να αντικαταστήσουν τις
παραδοσιακές θεωρίες γνώσης
Φεμινιστικός εμπειρισμός (Feminist empiricism)
Φεμινιστική σκοπιά (feminist standpoint)
Φεμινιστικός μεταμοντερνισμός (feminist
postmodernism),
(Sandra Harding, Τhe Science Question in Feminism 1986)
 Οι διαφορετικές αυτές προσεγγίσεις αντανακλούν
τις ποικίλες επιστημολογικές προσεγγίσεις,
τις διαφορετικές ιδεολογικές και πολιτικές αφετηρίες στο
χώρο της επιστημολογίας, των σπουδών φύλου και
του φεμινιστικού κινήματος

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Φεμινιστικός εμπειρισμός Ι
(Feminist empiricism)
 Βασική αρχή: ο ανδροκεντρισμός και οι
έμφυλες διακρίσεις είναι κοινωνικές
προκαταλήψεις, οι οποίες ωστόσο είναι
δυνατόν να αρθούν με την αυστηρή
προσήλωση στους κανόνες της
επιστημονικής έρευνας
 Τα κινήματα για την κοινωνική
απελευθέρωση έχουν καταστήσει δυνατή
την εξάλειψη των προκαταλήψεων που έως
τώρα έχουν διαβρώσει και εν τέλει
συσκοτίσει τη γνώση και τη μέθοδο
παρατήρησης

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Φεμινιστικός εμπειρισμός ΙΙ
 Το φεμινιστικό κίνημα έχει προσφέρει την
ευκαιρία για εναλλακτική προσέγγιση της
γνώσης, πέρα από τις ανδροκεντρικές
προκαταλήψεις, αλλά και για την ενασχόληση
περισσότερων γυναικών με τις επιστήμες, οι
οποίες μπορούν να διακρίνουν καλύτερα
τέτοιου είδους προκαταλήψεις, ΑΡΑ και να τις
ανατρέψουν.
 Η λύση που κυρίως προτείνεται είναι στο
επίπεδο της αύξησης της γυναικείας
συμμετοχής, κυρίως εντός θεσμικών πλαισίων,
ερευνητικών, εκπαιδευτικών και στο επίπεδο
των διοικητικών αποφάσεων

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Φεμινιστικός εμπειρισμός ΙΙΙ

 Αυτή η λύση είναι πολύ ελκυστική, μεταξύ των άλλων
επειδή δεν σημαίνει αμφισβήτηση ούτε εκ βάθρων
αλλαγή των δεδομένων και παραδοσιακών
μεθοδολογικών κανόνων των επιστημών.
 Ουσιαστικά, λοιπόν, δεν αμφισβητούνται οι
συγκροτητικές αρχές των επιστημών, παρά μόνο
αυτό που θεωρείται «κακή επιστήμη», δηλαδή η
λανθασμένη εφαρμογή των επιστημονικών αρχών.
 Το πρόγραμμα του φεμινιστικού εμπειρισμού, από τη
στιγμή που δεν απειλεί τις θεμελιώδεις αρχές
συγκρότησης των επιστημών, μπορεί πολύ πιο
εύκολα να γίνει αποδεκτό ως σύνολο διορθωτικών
προτάσεων.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Φεμινιστικός εμπειρισμός ΙV
 ΚΡΙΤΙΚΕΣ
Α. Η κύρια κριτική επικεντρώνεται στο ότι φεμινιστικός
εμπειρισμός προβάλλει ως μία από τις αρχές του ότι οι
φεμινιστές και οι φεμινίστριες ερευνητές μπορούν να
καταλήξουν σε αντικειμενικότερα συμπεράσματα από τους
υπολοίπους, αφού είναι σε θέση να διακρίνουν τις
προκαταλήψεις που λειτουργούν ανασταλτικά.
 Ο ισχυρισμός αυτός έρχεται σε σύγκρουση με τον
εμπειρισμό καθ’ εαυτό, αφού η λύση που προτείνει
υπονομεύει τις ίδιες τις αρχές του, σύμφωνα με τις οποίες
η κοινωνική ταυτότητα του ερευνητή οφείλει να είναι
ανεξάρτητη από την έρευνα (τα ερωτήματα και τα
συμπεράσματά της) ενώ η ίδια η επιστημονική έρευνα
μπορεί να εξαλείφει τις προκαταλήψεις, αφού ο φορέας
της είναι δυνατόν να φέρει μια σειρά διαφορετικές
ταυτότητες, φυλετικές και έμφυλες.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Φεμινιστικός εμπειρισμός V
Β. Η αρχή ότι η επιστημονική μέθοδος μπορεί να
κατακτήσει προοδευτικά περισσότερη
αντικειμενικότητα δεν είναι κοινά αποδεκτή,
σύμφωνα με τις σύγχρονες επιστημολογικές και
ιστοριογραφικές απόψεις.
 Στην αντικειμενικότητα της επιστήμης, αντίθετα,
έχουν συμβάλει περισσότερο τα κινήματα κοινωνικής
απελευθέρωσης με τα ερωτήματα και τις ενστάσεις
που έθεσαν όσον αφορά τη λειτουργία και τις αρχές
της παρά οι παραδοσιακές επιστημονικές μέθοδοι.
Τέτοιες επιδράσεις στην ίδια την επιστήμη είχαν στη
Δύση π.χ. οι αστικές επαναστάσεις του 17ου και του
18ου αιώνα, οι προλεταριακές επαναστάσεις του
19ου και του 20ού αιώνα ή οι αντιαποικιακές
εξεγέρσεις επίσης του 20ού αι.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Φεμινιστικός εμπειρισμός VΙ
Γ. Οι ρίζες των ανδροκεντρικών προκαταλήψεων στο
χώρο των επιστημών εντοπίζονται στις υποθέσεις
εργασίας κι όχι μόνο στα ερευνητικά αποτελέσματα
ΑΡΑ είναι προφανές το πρόβλημα που δημιουργείται με
την αντίληψη του εμπειρισμού, σύμφωνα με την
οποία το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στο στάδιο της
απόδειξης των θεωριών.
Το πρόγραμμα του εμπειρισμού λοιπόν αφήνει εκτός
συζήτησης το σημαντικό ζήτημα των ερευνητικών
υποθέσεων, που αποτελούν ισχυρό παράγοντα
έμφυλων −και όχι μόνο− προκαταλήψεων

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Φεμινιστική σκοπιά Ι
(feminist standpoint)
 Το επιστημολογικό πρόγραμμα της φεμινιστικής σκοπιάς
εδράζεται στη σκέψη του Hegel για τη σχέση αφέντη-
σκλάβου, όπως έχει προσληφθεί και αναλυθεί στα έργα
των Marx, Engels και Lukacs.
 Η μαρξική αυτή θέση υποστηρίζει ότι τα μέλη των
κοινωνικά καταπιεσμένων τάξεων έχουν τη δυνατότητα να
αντιληφθούν την κοινωνική πραγματικότητα σε επίπεδο
ταξικών σχέσεων εναργέστερα απ’ ό,τι τα μέλη των
κυρίαρχων τάξεων.
 Η φεμινιστική σκοπιά, υιοθετώντας αυτό το μαρξικό
σχήμα, υποστηρίζει ότι η θέση των ανδρών ως κυρίαρχη
στους εκάστοτε κοινωνικούς σχηματισμούς τους οδηγεί σε
μια αποσπασματική και διαστρεβλωμένη αντίληψη της
κοινωνικής πραγματικότητας, ενώ οι γυναίκες, αντίθετα,
ως κυριαρχούμενες έχουν τη δυνατότητα πληρέστερης
κατανόησης της σύνολης εικόνας.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Φεμινιστική σκοπιά ΙΙ
 Ο φεμινισμός και το γυναικείο κίνημα παρέχει
το θεωρητικό υπόβαθρο και το κίνητρο για
έρευνα και πολιτική πάλη, τα οποία μπορούν
να μετατρέψουν τη γυναικεία προοπτική σε
κυρίαρχη σκοπιά, μια θέση που τόσο ηθικά
όσο και επιστημονικά είναι επιχειρησιακότερη
για την ερμηνεία της φύσης και της κοινωνίας.
 Οι φεμινιστικές κριτικές των κοινωνικών και
φυσικών επιστημών, διατυπωμένες είτε από
άνδρες είτε από γυναίκες, εδράζονται σε
καθολικά χαρακτηριστικά της γυναικείας
εμπειρίας, όπως προσλαμβάνονται από τη
φεμινιστική προοπτική.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Φεμινιστική σκοπιά ΙΙΙ

 ΠΡΟΒΛΗΜΑ
Κατά πόσο μπορεί να θεωρηθεί ότι υπάρχει μία και
μοναδική γυναικεία σκοπιά, από τη στιγμή που η
γυναικεία κοινωνική εμπειρία εξαρτάται από
ποικίλους παράγοντες, ταξικούς, φυλετικούς και
πολιτισμικούς.
Πιθανόν, λοιπόν, να αποδίδεται μία συγκεκριμένη δομή
στην πραγματικότητα, η οποία καθορίζεται από την
παγκοσμιοποιημένη οπτική της κυρίαρχης ομάδας.
Ωστόσο, αν αυτό ισχύει, αν δηλαδή το πρόγραμμα
της φεμινιστικής σκοπιάς δεν αμφισβητεί τη σχέση
μεταξύ γνώσης και ισχύος, είναι ένα ανοιχτό
ερώτημα

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Φεμινιστικός μεταμοντερνισμός Ι
(feminist postmodernism)
 Σκεπτικισμός όσον αφορά
παγκοσμιοποιούμενους ισχυρισμούς για
την ισχύ, τη φύση και τη δύναμη του
ορθολογισμού, της προόδου, της
επιστήμης, της γλώσσας και της
συγκρότησης του υποκειμένου/εαυτού
(το υποκείμενο που έχει συναίσθηση της
ταυτότητάς του), ένα ζήτημα που έχει
απασχολήσει μελετητές όπως η J. Butler

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Φεμινιστικός μεταμοντερνισμός ΙΙ
 Βασική παραδοχή ο κατακερματισμός των ταυτοτήτων που
προκαλεί ο σύγχρονος τρόπος ζωής. Η αποδοχή, όμως, της
ύπαρξης κατακερματισμένων ταυτοτήτων αποτελεί ένα γόνιμο
έδαφος έρευνας ειδικά για τους φεμινιστές, αφού ανατρέπει την
ασφάλεια μιας συγκεκριμένης κυρίαρχης ταυτότητας, αυτής του
«ανθρώπου» (δηλαδή του «άνδρα»), και στρέφει το ενδιαφέρον
στη συγκρότηση των επιμέρους (π.χ. μαύρη φεμινίστρια,
σοσιαλίστρια φεμινίστρια, έγχρωμη κ.ο.κ.), άρα και στους
μηχανισμούς συγκρότησής τους, οπότε και στην πολιτική που
τις προκαλεί.
 Η διερεύνηση αυτών των πολιτικών μπορεί να αποδομήσει τη
φαντασιακή ταυτότητα του «ανθρώπου» και να προκαλέσει
τελικά την αμφισβήτηση των διαστρεβλώσεων που παράγονται
εξ αυτής.
 Ας μην ξεχνάμε ότι στις περισσότερες γλώσσες οι δύο λέξεις
ταυτίζονται: man (άνθρωπος-άνδρας στα αγγλικά), homme
(άνθρωπος-άνδρας στα γαλλικά) κλπ.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Φεμινιστικός μεταμοντερνισμός ΙΙΙ
Νέο ζήτημα (το κύριο σημείο της κριτικής
που ασκείται στο συγκεκριμένο ρεύμα):
κατά πόσο μπορεί κανείς να αποφασίσει
ότι δεν υπάρχει η ανάγκη «μιας
αληθινής φεμινιστικής ιστορίας της
πραγματικότητας», παρά τη στενή
σχέση μεταξύ της σύγχρονης επιστήμης
και έμφυλων, φυλετικών, ρατσιστικών,
ταξικών και ιμπεριαλιστικών κοινωνικών
προγραμμάτων

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Ζητήματα για διερεύνηση

 Σημαντική η συνεισφορά της Φ.Ε. όσον αφορά την
ανάδειξη των σύγχρονων αντιφάσεων στα ζητήματα
της ταυτότητας, της γνώσης, της επιστήμης. Αν
θεωρηθεί ότι, όπως τονίζει η Fox-Keller, όταν
κατανοήσει κανείς τον τρόπο με τον οποίο η
επιστήμη αφ’ εαυτή συνδέεται με μυθολογίες και
ανάρμοστες δεσμεύσεις, τότε μπορεί και να
προσπαθήσει για τη δυνατότητα άρθρωσης λόγου
πιθανόν λιγότερου βεβαρημένου από τέτοιες
εμπλοκές
 Sandra Harding: το ζήτημα που πρωτοτέθηκε ως το
γυναικείο ερώτημα στην επιστήμη σήμερα
μεταβάλλεται σε ερώτημα περί επιστήμης στο
φεμινισμό, το οποίο μπορεί να οδηγήσει σε πολύ πιο
ριζοσπαστικές προσεγγίσεις της πραγματικότητας

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Πρωτοβουλίες Ε.Ε.
1999: «Women and Science Action Plan». Η
Ευρωπαϊκή Επιτροπή ξεκινάει μια σειρά
πρωτοβουλιών για την προώθηση των γυναικών
στην επιστήμη και την εισαγωγή τους στην έρευνα.
Αναθέτει στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο Τεχνολογικής
Αξιολόγησης (European Technology Network-ETAN)
την εκπόνηση έκθεσης για τη θέση των ευρωπαίων
γυναικών στην επιστήμη και ενθαρρύνει τα κράτη
μέλη να ξεκινήσουν διάλογο
Συγκροτείται ομάδα εθνικών εκπροσώπων για
θέματα πολιτικής στον τομέα “Γυναίκες και
Επιστήμες” (Helsinki Group on Women and Science)
για τη συστηματική παρακολούθηση της συμμετοχής
των γυναικών στην ευρωπαϊκή έρευνα

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 2001: Συστάθηκε η επιτροπή εμπειρογνωμόνων

WIR (Women in Industrial Research) για την
ανάλυση και διαμόρφωση προτάσεων σχετικά με τη
θέση των γυναικών στη βιομηχανική έρευνα
 Συστάθηκε ομάδα Enwise (Enlarge Women in
Science to East) με αντικείμενο τη μελέτη των
συνθηκών εργασίας των γυναικών επιστημόνων στις
χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης
καθώς και στα κράτη της Βαλτικής
 2005 ξεκινά η λειτουργία της Ευρωπαϊκής
Πλατφόρμας για γυναίκες επιστήμονες (European
Platform for Women Scientists, EPWS), πρόγραμμα
με προϋπολογισμό 2εκ. € για 28 μήνες με στόχο τη
δικτύωση και τη σύνδεση γυναικών επιστημόνων με
τους φορείς που είναι αρμόδιοι για τη διαμόρφωση
πολιτικής για την έρευνα και να ληφθούν μέτρα για
την ενίσχυση της επιστημονικής τους
σταδιοδρομίας.
Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση
Το «Δίκτυο Περικτυόνη» στην Ελλάδα
Κύρια δράση της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και
Τεχνολογίας στα πλαίσια του επιχειρησιακού
προγράμματος «Ανταγωνιστικότητα» είναι η
χρηματοδότηση αυτού του προγράμματος.
Στόχος: δημιουργία περιβάλλοντος ίσων ευκαιριών στην
έρευνα και την τεχνολογική ανάπτυξη
Δράσεις:
Εκπόνηση επιστημονικών μελετών
Καταγραφή στατιστικών στοιχείων
Παρακολούθηση δεικτών
Διαμόρφωση “καλών πρακτικών”
Αξιολόγηση ερευνητικής πολιτικής
Πληροφόρηση και ευαισθητοποίηση για το θέμα της
ισότητας
Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Ευρήματα ερευνών «She figures 2015»

Ποσοστό γυναικών ερευνητριών,

2012

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Ποσοστό γυναικών και αντρών

τριτοβάθμιας εκπαίδευσης που
απασχολούνται σε τομείς τεχνολογίας,
2013.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Ποσοστό ανδρών και γυναικών

επιστημόνων και μηχανικών στο
συνολικό εργατικό δυναμικό, 2013.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Γυναίκες ερευνήτριες, 2012.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Η εξέλιξη του ποσοστού των γυναικών

ερευνητριών στις φυσικές επιστήμες,
2005-2012.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Ημιαπασχόληση ερευνητών
ανάλογα με το φύλο, 2012.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Συμπεράσματα
Παρά την πρόοδο που έχει συντελεστεί αυτά τα
χρόνια, παραμένουν οι έμφυλες ανισότητες λόγω φύλου
στον τομέα της Έρευνας καθώς οι γυναίκες
υποεκπροσωπούνται στις φυσικές επιστήμες και στην
τεχνολογία.
Παρατηρείται χάσμα σε κάποια αποτελέσματα μεταξύ
των κρατών μελών (κράτη διαφορετικών ταχυτήτων).
Στην τριτοβάθμια εκπαίδευση υπερτερούν οι άντρες
ερευνητές ενώ οι γυναίκες απασχολούνται ως επί το
πλείστον ως βοηθητικό προσωπικό.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

 Γυναίκες και άντρες απασχολούνται σε
διαφορετικούς τομείς έρευνας και
οικονομίας.
 Αυξάνεται η παρουσία των γυναικών
ερευνητριών στις φυσικές επιστήμες, την
τεχνολογία και τη μηχανική.
 Μεγαλύτερο είναι το ποσοστό
ημιαπασχόλησης για τις γυναίκες
ερευνήτριες.
 Οι γυναίκες υποεκπροσωπούνται στις
ανώτερες ερευνητικές θέσεις.

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση

Βιβλιογραφία
 Alcoff, L., Potter, E. (eds) (1993), Feminist Epistemologies. New York: Routledge
 Fox Keller, E., Longino, H. (eds) (1990, Feminism and Science. New York: Oxford University Press
 Κατσιαμπούρα, Γ. (2009), «Φεμινιστική επιστημολογία», Γλωσσάρι Φεμινιστικής Θεωρίας.Τμήμα Αγγλικής
Γλώσσας και Φιλολογίας ΕΚΠΑ (www.fylo-paedia.gr).
 Klee, R. (1997), Introduction to the philosophy of science. New York: Oxford University Press
 Longino, H. (1990), Science as Social Knowledge. Princeton: Princeton Univ. Press
 Anderson, E. (1995), "Knowledge, Human Interests, and Objectivity in Feminist Epistemology”. Philosophical
Topics, 23: 27-58
 Butler, J. (1990), Gender trouble. Feminism and the Subversion of Identity. New York: Routledge, Chapman &
Hall
 Fox Keller, E. (1985), Reflections on Gender and Science. New Haven and London: Yale University Press
 Harding, S. (1986), The Science Question in Feminism. Ithaca and London: Cornell University Press
 Harding, S. (2006), «Θα μπορούσαν ποτέ οι γυναίκες να είναι νεωτερικές; Ζητήματα επιστήμης και τεχνολογίας».
Κριτική επιστήμη και εκπαίδευση, 3: 3-12
 Hekman, S. (1990), Gender and Knowledge: Elements of a Postmodern Feminism. Boston: Northeastern
University Press
 Katsiampoura, Γ., Vogt , Α.(eds) (2012), Gender Studies and Science: Problems, Tasks, Perspectives. Athens:
INR/NHRF-Nissos
 Κατσιαμπούρα, Γ. (2008), «Το φύλο στην ιστορία των επιστημών». Στο Σκορδούλης Κ. (επιμ.), Ιστορία και
φιλοσοφία των επιστημών της φύσης. Αθήνα: Τόπος, 151-163
 Lloyd, G. (1984), The Man of Reason: “Male” and “Female” in Western Philosophy. Minneapolis: University of
Minnesota Press
 Merchant, C. (1983), The Death of Nature. Women, Ecology and the Scientific Revolution. San Francisco: Harper
Collins
 Oakley, A. (1972), Sex, Gender and Society. London: Temple Smith

Φύλο, επιστήμες και κριτική εκπαίδευση