Psychologia różnic indywidualnych

3. Teorie temperamentu nawiązujące do pojęcia aktywacji

dr Anna Józefczyk
 Teoria PEN Hansa Eysencka – wprowadzenie

▪ Temperament to biologiczne aspekty osobowości.

▪ Efekt analiz teoretycznych potwierdzony na drodze analiz
czynnikowych.
▪ Struktura temperamentu jest trójczynnikowa:

(1) Psychotyczność
(2) Ekstrawersja
(3) Neurotyczność
Teoria PEN Hansa Eysencka – założenia dot. czynników PEN
1. Czynniki nadrzędne = superczynniki = typy osobowości.
2. Struktura hierarchiczna (w ich skład wchodzą czynniki pierwotne = pierwszego rzędu) => ustalona
na drodze dedukcji.
3. Ortogonalność.
4. Uniwersalność kulturowa.
5. Silne podłoże biologiczne (dziedziczność + podstawy w mechanizmach fizjologicznych).
6. Status wymiaru (ekstrawersja vs. introwersja; neurotyczność vs. stabilność emocjonalna;
psychotyczność vs. uspołecznienie).
7. Skrajne nasilenie to ryzyko patologii (teoria skaza-stres)
Neurotyczność -> Neurotyzm
Psychotyczność -> Psychotyzm
 Ekstrawersja vs. Introwersja – charakterystyka funkcjonowania

▪ Towarzyski ▪ Duży wgląd w siebie.

▪ Aktywny ▪ Niewielkie, ale starannie
▪ Poszukujący doznań dobrane grono przyjaciół.
▪ Lubi zmiany, ruch. ▪ Powściągliwy.
▪ Optymista. ▪ Rozważny, kontroluje
▪ Beztroski. uczucia.
▪ Asertywny. ▪ Uporządkowany tryb życia.
▪ Dominujący. ▪ Sumienny.
▪ Wybuchowy. ▪ Pesymista.
▪ Wysokie morale.
Czy introwertyk nie jest asertywny?
Czy ekstrawertyk ma niskie morale?
 Ekstrawersja vs. Introwersja – biologiczne podstawy

TEORIA HAMOWANIA

▪ Jednostki różnią się pod względem szybkości i siły, z jaką pojawia się u nich stan pobudzenia i hamowania (WARUNKOWEGO)
oraz pod względem szybkości z jaką hamowanie zanika.

▪ INTROWERTYK:

stan pobudzenia przeważa nad stanem hamowania ≈ niska SPP jako cecha = słaby TUN

▪ EKSTRAWERTYK:

stan hamowania przeważa nad stanem pobudzenia ≈ wysoka SPP jako cecha = silny TUN
 Ekstrawersja vs. Introwersja – biologiczne podstawy
TEORIA HAMOWANIA

POSTULAT LEKOWY

STAN POBUDZENIA STAN HAMOWANIA

INTROWERTYK EKSTRAWERTYK

środki uspokajające:
stan pobudzenia - zachowania ekstrawertywne
stan hamowania +

środki pobudzające:
stan pobudzenia + zachowania introwertywne

stan hamowania -
 Pojęcie aktywacji

▪ Najczęściej rozumiana jako poziom pobudzenia kory mózgowej (aktywacja korowa = mózgowa).
▪ Autonomiczna (np. aktywność sercowo-naczyniowa); Behawioralna (motoryczna); Biochemiczna (np. poziom kortyzolu).

▪ PIONIERZY
Pawłow: występują stałe różnice indywidualne w poziomie pobudzenia kory mózgowej
Osoby o względnie stale podwyższonym poziomie pobudzenia (wysokim poziomie aktywacji) -> wysoka SPP jako stan -> słaby TUN
Osoby o względnie stale obniżonym poziomie pobudzenia (niskim poziomie aktywacji) -> niska SPP jako stan -> silny TUN

Hebb: optymalny poziom aktywacji: towarzyszą mu pozytywne emocje -> pełni funkcję wzmocnienia.
Względnie stały wysoki poziom stymulacji -> nagrodą jest słaba stymulacja.
Względnie stały niski poziom stymulacji -> nagrodą jest silna stymulacja.
 Ekstrawersja vs. Introwersja – biologiczne podstawy

TEORIA AKTYWACJI
1949 r. Moruzzi i Magoun
▪ INTROWERTYK:
Niespecyficzne pobudzenie do kory silniejsze aktywacyjne oddziaływanie ARAS ->
mózgowej wyższy chroniczny poziom pobudzenia
korowego -> mniejsze zapotrzebowanie na
bodźce z zewnątrz (unikanie stymulacji).

Wstępujący siatkowaty układ

▪ EKSTRAWERTYK:
aktywacyjny (ARAS) pnia mózgu
słabsze aktywacyjne oddziaływanie ARAS ->
niższy chroniczny poziom pobudzenia
korowego -> większe zapotrzebowanie na
bodźce z zewnątrz (tzw. głód stymulacji).
Bodziec
 Ekstrawersja vs. Introwersja – funkcjonalne znaczenie

▪ Wundt: bodźce o niskiej intensywności wywołują

emocje dodatnie, a bodźce o wysokiej
intensywności – emocje ujemne.
▪ Eysenck: związek między poziomem stymulacji
sensorycznej a doświadczanym zabarwieniem
emocjonalnym zależy od nasilenia I-E.

▪ POSTULAT PODATNOŚCI NA WARUNKOWANIE

Introwertycy (wyższe pobudzenie, niższe
hamowanie) -> łatwiej i szybciej wytwarzają
odruchy warunkowe -> szybszy proces
socjalizacji (Gray – to zależy od rodzaju
Źródło: Strelau, 2014, s. 242
wzmocnień!).
 Neurotyczność vs. Stabilność emocjonalna – charakterystyka funkcjonowania

▪ Wysoka wrażliwość emocjonalna. ▪ Brak charakterystyki stabilności emocjonalnej.

▪ Duża trwałość emocji.
▪ Eysenck: neurotyzm to kontinuum od normy do patologii
▪ Niska odporność na stres.
-> stabilność emocjonalna to przeciętna wrażliwość
▪ Negatywna afektywność (depresyjny,
i trwałość emocji.
markotny, lękliwy).
▪ Sanocki, Zuckerman: neurotyczność to kontinuum od zera
▪ Niska samoocena.
(patologii) do patologii -> stabilność emocjonalna to brak
wrażliwości emocjonalnej, gruboskórność, „zimna krew”.
 Neurotyczność vs. Stabilność emocjonalna – biologiczne podstawy

▪ Zasada braku równowagi autonomicznej -> dominacja współczulnego układu nerwowego nad
przywspółczulnym u osób neurotycznych.

▪ Większa reaktywność układu limbicznego (hipokamp, jądro migdałowate, obręcz półkuli mózgu,
przegroda i podwzgórze) u osób neurotycznych.

▪ Układ limbiczny i ARAS są powiązane funkcjonalnie (ale

nie anatomicznie!) -> niewielkie negatywne korelacje
NEU i EKS w badaniach kwestionariuszowych ->
ortogonalność NEU i EKS?
 Psychotyczność vs. Uspołecznienie – charakterystyka funkcjonowania

▪ Chłód uczuciowy.
▪ Niski poziom empatii.
▪ Skłonność do zachowań antyspołecznych.
▪ Obniżona samokontrola.
▪ Niekonwencjonalność, dziwaczność.
▪ Samotnik.
▪ Twórczy.

NORMA/ZDROWIE PSYCHICZNE PSYCHOPATIA SKŁONNOŚĆ DO PSYCHOZ

 Psychotyczność vs. Uspołecznienie – podstawy biologiczne

▪ Brak wskazania konkretnych mechanizmów biologicznych.

▪ Wysoki wskaźnik odziedziczalności – 40-60 %.

▪ Najprawdopodobniej związane z dezorganizacją funkcjonowania OUN polegającą na zakłóceniu

koordynacji między autonomicznymi, motorycznymi i korowymi składnikami aktywacji.
 Psychotyczność vs. Uspołecznienie – wątpliwości dot. wymiaru

▪ Brak lub słaby związek z innymi cechami

temperamentu.

▪ Rozkład prawoskośny.

EKSTRAWERSJA INTROWERSJA ZRÓWNOWAŻENIE NEUROTYCZNOŚĆ USPOŁECZNIENIE PSYCHOTYCZNOŚĆ

EMOCJONALNE
 Kwestionariusz Temperamentu EPQ-R

▪ Autorzy: Hans J. Eysenck, Sybil B. G. Eysenck

▪ Polska adaptacja: Brzozowski, Drwal, 1995

▪ 100 itemów.

▪ Od 16 r.ż.

▪ Badanie indywidualne lub grupowe, bez ograniczenia czasu,

około 20 minut.
 Kwestionariusz Impulsywności IVE

▪ Autorzy: Hans J. Eysenck, Sybil B. G. Eysenck (2006)

▪ Polska adaptacja: Jaworowska (2011)

▪ Badanie indywidualne lub grupowe, bez ograniczenia czasu, około 10 minut.

▪ Trzy skale:

(1) Impulsywność – patologiczny aspekt zachowań ryzykanckich, brak przewidywania

konsekwencji swoich działań (psychotyczność +).

(2) Skłonność do ryzyka – zachowania ukierunkowane na doznawanie silnych wrażeń

przy jednoczesnej świadomości konsekwencji własnych działań (ekstrawersja +).

(3) Empatia – emocjonalna oraz poznawcza (neurotyczność + i psychotyczność -).

PEN a typologia Hipokratesa-Galena

Źródło: Strelau, 2012, s.226

 Funkcjonalne znaczenie interakcji czynników PEN

Zdrowie psychiczne -> podwójna etiologia zaburzeń (teoria skaza-stres)

Neu +
np. N + P - podatność na zaburzenia nerwicowe C A

Zdrowie fizyczne

np. Typ A – skłonność do choroby wieńcowej;

Typ C – skłonność do choroby nowotworowej

Typ B – osoby zdrowe

Int Eks

B
Neu -
 Funkcjonalne znaczenie interakcji czynników PEN

Zachowania seksualne -> natężenie emocji (N) + pobudzenie fizjologiczne (E) + natężenie funkcji
nagradzających i karzących (P)

np. E+ większa aktywność seksualna

N + zastępcze sposoby rozładowywania napędu

P + niestandardowe zachowania seksualne

 Funkcjonalne znaczenie interakcji czynników PEN

Funkcjonowanie szkolne

np. E+ wysokie osiągnięcia w początkowych latach szkoły; E – w kolejnych latach

E + nauka w towarzystwie, deadline; E – nauka w samotności, brak presji czasowej

N+ strategie uczenia się bezpieczniejsze, oparte na nauczycielu; N – strategie poszukujące, własna aktywność

Funkcjonowanie zawodowe

np. E+ praca z ludźmi, stymulująca; E- praca w samotności, wymagająca wytrwałości i dokładności,

P+ praca artystyczna i naukowa.
 Funkcjonalne interakcji czynników PEN w funkcjonowaniu

ALE! Wątpliwości dotyczące rzetelności wyników Eysencka w badaniach dotyczących funkcjonalnego

aspektu PEN.

https://www.youtube.com/watch?v=UxS3YF0gW2E
 Ocena teorii temperamentu Eysencka

▪ Wątpliwości dotyczące psychotyczności

(wątpliwości dot. wariancji genetycznej, brak
wskazanych mech. biologicznych, niskie
korelacje z innymi cechami, rozkład
prawoskośny).

▪ Jedna z najbardziej podstawowych teorii

▪ Odmienność wzorców zmian okołodobowych
temperamentu/osobowości.
w poziomie aktywacji:
Introwertycy -> bardziej pobudzeni rano
Ekstrawertycy -> bardziej pobudzeni wieczorem.

▪ Wątpliwości dotyczące ortogonalności

i pierwotności neurotyczności i ekstrawersji.

=> Neuropsychologiczny Model Temperamentu

Graya
 Neuropsychologiczny Model Temperamentu Graya

▪ Duży nacisk na mechanizmy fizjologiczne.

▪ Sformułowany w oparciu o eksperymenty na szczurach (-> brak zadowalającego psychometrycznie

narzędzia do pomiaru cech temperamentalnych człowieka).

▪ Ekstrawersja i neurotyczność to cechy wtórne będące wynikiem interakcji lęku i impulsywności.

LĘK -> wrażliwość na kary i brak nagrody -> behawioralny układ hamujący (behavioural inhibition system; BIS)

IMPULSYWNOŚĆ -> wrażliwość na nagrody i brak kary -> behawioralny układ aktywacyjny (behavioural
approach/activation system; BAS)
 Neuropsychologiczny Model Temperamentu Graya

▪ Zakwestionował postulat na warunkowanie Eysencka -> szybkość warunkowania u ekstrawertyków

i introwertyków zależy od rodzaju wzmocnienia (bodziec awersyjny/apetytywny).

Ekstrawertyk to osoba wrażliwa na sygnały nagród, mało wrażliwa na sygnały kar.

Introwertyk to osoba wrażliwa na sygnały kar, mało wrażliwa na sygnały nagród.

Neurotyk to osoba wrażliwa na wszelkie bodźce wzmacniające – zarówno nagrody, jak i kary.
 Neuropsychologiczny Model Temperamentu Graya

Neurotyczny
Neurotyczny ekstrawertyk -
introwertyk - najwyższa najwyższa wrażliwość
wrażliwość na kary na nagrody

Źródło: Strelau, 2012, s.236

 Neuropsychologiczny Model Temperamentu Graya

▪ Wprowadza rozróżnienie na:

aktywację -> aktualny stan pobudzenia ≈ SPP jako stan

aktywowalność -> chroniczna tendencja do reagowania na bodźce swoistym dla jednostki poziomem
aktywacji ≈ SPP jako cecha

Osoba niskoaktywowalna (NA) -> w odpowiedzi na Osoba wysokoaktywowalna (WA) -> w odpowiedzi
bodziec reaguje niskim poziomem aktywacji na bodziec reaguje wysokim poziomem aktywacji

▪ Silny TUN ▪ Słaby TUN

▪ Ekstrawertyk ▪ Introwertyk
Nie są to konstrukty
▪ Osoba stabilna emocjonalnie ▪ Neurotyk równoważne!
 Literatura

Strelau, J. (2002). Psychologia różnic indywidualnych (s. 224-237).

Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Dziękuję za uwagę.