Układ przestrzenny polskich miast

Wprowadzenie
Przeczytaj
Gra edukacyjna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Układ przestrzenny polskich miast

Źródło: dostępny w internecie: pixabay.com, domena publiczna.

Znaczna liczba polskich miast powstała w okresie średniowiecza. Układ przestrzenny

charakteryzował się regularnym układem ulic i centralnym umiejscowieniem ratusza.
Oczywiście w późniejszych epokach modyfikowano już istniejące miasta, a te nowo
powstające cechowały się innym układem przestrzennym.

Na tej lekcji dowiesz się, jak wygląda układ przestrzenny miast w Polsce.

Twoje cele

Poznasz typy polskich miast.

Dowiesz się, czym jest policentryzm.
Zakwalifikujesz polskie miasta do poszczególnych typów miast na podstawie ich
układu przestrzennego.
Przeczytaj

Wydzielamy ze względu na liczbę ludności miasta małe, średnie i duże. Wśród polskich
miast dominują miasta małe – do 20 tys. mieszkańców. 75% miast liczy do 20 tys.
mieszkańców. Największe z nich związane są z miejscami krzyżowania się szlaków
transportowych. W układzie przestrzennym miast można zauważyć policentryzm. Oznacza
to, że miasta mają wiele centrów, które z jednej strony zachowują pewną autonomię,
a z drugiej są ze sobą powiązane. Średnie i duże miasta są rozmieszczone stosunkowo
równomiernie. Tylko stolica Polski liczy ponad 1 mln osób (ok. 1,7 mln). Pozostałe
najludniejsze miasta (liczące od 300 do ponad 750 tys. mieszkańców) to: Łódź, Kraków,
Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz, Lublin i Katowice.

Label : Wieś
Value : 39,8%
Label : Miasta małe
Value : 13%
Label : Miasta średnie
Value : 19,3%
Label : Miasta duże
Value : 27,9%
Udział ludności zamieszkującej miasta i wsie (w mln) na terenie Polski w 2018 r.
Źródło: opracowane na podstawie danych GUS.

Miasta Polski można podzielić na kilka kategorii

Miasta średniowieczne (Kraków, Poznań, Warszawa, Sandomierz, Lublin, Toruń): często

powstawały na planie kolistym z dośrodkowym układem ulic, były otoczone murem
i fosą. Pierwotnie pełniły funkcje handlowe, potem reprezentacyjne; najczęściej położone
nad rzekami; w centrum miasta znajdował się prostokątny lub kwadratowy rynek, od rynku
odchodziły ulice przecinające się pod kątem prostym; w pobliżu rynku znajdowały się
budynki użyteczności publicznej, np. kościół, ratusz, sukiennice, waga miejska; wąskie
i ciasne ulice miasta były otoczone murami obronnymi, z bramami zamykanymi na noc.
Kraków – miasto średniowieczne
Źródło: domena publiczna.

Miasta renesansowe (Zamość): wzorowane na architekturze włoskiej; przypominały

miasta‐twierdze z nowoczesnymi systemami obronnymi; budowano je na
promienisto‐dośrodkowym układzie; na uwagę zasługują ciekawe założenia pałacowe,
zamki połączone z ogrodem lub miastem oraz kamienice miejskie (przebudowany Wawel
z dziedzińcem arkadowym, zamek w Niepołomicach czy w Kazimierzu Dolnym).

Zamość – miasto renesansowe

Źródło: domena publiczna.
Miasta barokowe (Białystok, Rydzyna, Wilanów): byłe magnackie pałace rezydencjonalne,
które odgrywały role ośrodków życia towarzyskiego; ulice miast były szerokie, a na ich
przecięciu pojawiały się place z fontannami i ogrodami francuskimi. Pozbawione murów
obronnych; pełniły głownie funkcje rezydencjalne; charakterystyczne są dla nich piękne
założenia pałacowo‐parkowe.

Wilanów – miasto barokowe

Źródło: domena publiczna.

Miasta przemysłowe (Łódź, Stalowa Wola, Katowice): ich początki wiążą się z XIX w., lecz
intensywny rozwój nastąpił dopiero po II wojnie światowej; charakteryzują się
szachownicowym układem ulic - od ulicy centralnej odchodziły ulice boczne; barakowate,
gęste zabudowania klasy robotniczej wznoszono początkowo wokół fabryk oraz kopalń
i hut; w XX w. dzielnice przemysłowe i mieszkaniowe zostały oddzielone. Układ zabudowań
oparty był na szachownicowym układzie ulic, przez miasta biegły linie kolejowe i szerokie
ulice przeznaczone dla przewozu towarów; budynki budowane były w centrum, blisko
zakładów, były to kamienice czynszowe o bardzo niskim standardzie, powstawały dzielnice
robotnicze. Poza miastem powstawały pałacyki właścicieli fabryk oraz domy zbudowane
przez klasę średnią.
Łódź – miasto przemysłowe
Źródło: domena publiczna.

Słownik
policentryzm

zasada organizacji i regulacji życia społ. oparta na rozproszeniu i rozdzieleniu ośrodków

kierowniczych (koordynacyjnych) oraz układów odniesienia w różnych dziedzinach
życia społ. i na różnych poziomach organizacji społ., oraz — w konsekwencji — na
odrębności i niezależności kryteriów ocen, autorytetów, hierarchii osób, instytucji
i wartości występujących w sferze gospodarki, kultury, polityki, ideologii
Źródło: Encyklopedia PWN
Gra edukacyjna

Test

Gra edukacyjna
Poziom trudności: Limit czasu: Twój ostatni wynik:

łatwy 10 min -
Uruchom
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz poprawne wyrażenia w tekście.

75% polskich miast liczy do 20 tys./5 tys. mieszkańców. W rozkładzie przestrzennym miast
można zauważyć monocentryzm/policentryzm. Średnie i duże miasta są rozmieszczone
nierównomiernie/stosunkowo równomiernie. W Polsce miasta liczące ponad 1 mln osób to
tylko Warszawa/Warszawa, Łódź i Kraków.

Ćwiczenie 2 輸

Ćwiczenie 3 輸

Do cech typowego polskiego miasta przyporządkuj wymienione kryteria, według których je

sklasyfikowano.

Miasto skupia wielorodzinną, zwartą

i wielopiętrową zabudowę, liczne są też
fizjonomiczne
zakłady przemysłowe i obiekty
usługowe.

W mieście dominują funkcje

statystyczne
pozarolnicze (przemysłowe, usługowe).

Ludność uważa się za mieszkańców

miasta i ma poczucie odrębności subiektywne
w stosunku do innych osiedli.

Miasto to miejscowość posiadająca

funkcjonalne
prawa miejskie.

Liczba ludności w polskim mieście nie

jest bliżej sprecyzowana, lecz
prawno-administracyjne
najczęściej wynosi powyżej 2 tys.
mieszkańców.
Ćwiczenie 4 輸

Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Większość miast w Polsce
powstała w okresie
średniowiecza, głównie  
przy zamkach, klasztorach
i kościołach.
Białystok, Rydzyna, Zamość
i Kalwaria Zebrzydowska to
 
przykłady miast
barokowych.
Przewodnią ideą planów
regularnych miast
renesansu jest dominująca
rola zamku i otoczenie  
całości mocniejszymi niż
wcześniej murami
obronnymi.
Ulice miast przemysłowych
powstałych w XIX wieku
mają przebieg prostych,  
długich, dogodnych dla
komunikacji arterii.
 Ćwiczenie 5 醙

Miasta powstałe w różnych epokach mają odmienne cechy i funkcje.

Wstaw podane wyrażenia we właściwe komórki tabeli.

Miasto średniowieczne, Miasto barokowe, Miasto przemysłowe

Kategoria miasta Cechy charakterystyczne Przykład dominującej funkcji

planowania, zabudowy miasta

Miasto średniowieczne

Miasto barokowe

Miasto przemysłowe
Ćwiczenie 6 醙

Przyporządkuj podane nazwy miast do odpowiedniej kategorii.

Miasta barokowe

Rydzyna Poznań Toruń

Stalowa Wola Łódź

Zamość Sandomierz
Miasta przemysłowe
Kraków Katowice

Wilanów Warszawa

Lublin Białystok
Miasta średniowieczne

Miasta renesansowe

Ćwiczenie 7 難

Wyjaśnij, dlaczego dzielnice starego miasta w dużych miastach średniowiecznych (np.

Warszawa, Kraków) mogą dla ich mieszkańców nie być atrakcyjne do zamieszkania.
Ćwiczenie 8 難

Wyjaśnij, dlaczego - mimo częstych modyfikacji struktury funkcjonalnej miast - ich

fizjonomia, a zwłaszcza budowle i związane z nimi urządzenia trwałe, zwykle pozostają bez
zmian.
Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autora: Magdalena Fuhrmann

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Układ przestrzenny polskich miast

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres podstawowy, klasa III

Podstawa programowa

XV. Społeczeństwo i gospodarka Polski: rozmieszczenie ludności i struktura demograficzna,

saldo migracji, struktura zatrudnienia i bezrobocie, urbanizacja i sieć osadnicza, warunki
rozwoju rolnictwa, restrukturyzacja przemysłu, sieć transportowa, atrakcyjność
turystyczna.

Uczeń:

6. wyjaśnia zmiany procesów urbanizacyjnych i osadnictwa wiejskiego w Polsce, wiążąc je

z przemianami społecznymi i gospodarczymi.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się,
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne

Uczeń:

opisuje układ przestrzenny miast wojewódzkich w Polsce,

rozpoznaje poszczególne miasta wojewódzkie po ich układzie przestrzennym,
wskazuje charakterystyczne elementy układu przestrzennego miast wojewódzkich.

Strategie nauczania: asocjacyjna

Metody i techniki nauczania: blended learning, IBSE

Formy pracy: praca indywidualna, praca w parach, praca w grupach

Środki dydaktyczne: e‐materiał, komputer, projektor multimedialny, zeszyt przedmiotowy

Materiały dodatkowe

M. Kiełczewska‐Zaleska, Geografia osadnictwa, PWN, Warszawa 1976.

Zasoby Google Maps i Targeo.pl

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca

Nauczyciel rozmawia z uczniami na temat cech charakterystycznych przestrzeni miast

wojewódzkich.
Uczniowie samodzielnie wykonują notatki.

Faza realizacyjna

Uczniowie zapoznają się z częścią „Przeczytaj” e‐materiału i notują cechy

charakterystyczne układów przestrzennych wymienionych w tekście miast.
Nauczyciel instruuje uczniów, że mogą notatki wzbogacić własnymi obserwacjami,
wiedzą i skojarzeniami.
Nauczyciel prosi uczniów o zagranie w grę edukacyjną.
Nauczyciel przechodzi wspólnie z uczniami przez całą grę jeszcze raz, uczniowie
podają właściwie rozwiązania. Nauczyciel komentuje układy poszczególnych miast,
uzupełniając wiadomości uczniów.
Uczniowie sprawdzają zdobytą wiedzę z notatkami wykonanymi na początku lekcji
i wprowadzają ewentualne poprawki.

Faza podsumowująca

Przypomnienie celów lekcji.

Podsumowanie wiedzy zaprezentowanej na lekcji.
Utrwalenie najważniejszych pojęć, szczególnie tych, które sprawiały uczniom najwięcej
problemów podczas zajęć.
Ocena pracy uczniów podczas lekcji.

Praca domowa

Utrwalenie wiadomości przedstawionych na lekcji.

Przygotowanie pracy pisemnej na temat rozwoju układu przestrzennego wybranego
miasta wojewódzkiego z uwzględnieniem czynników miastotwórczych.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Gra edukacyjna może posłużyć podczas zróżnicowanych tematycznie lekcji dotyczących

urbanizacji (np. Krajobrazy Polski: krajobraz wielkich miast lub Krajobrazy Polski: krajobraz
małomiasteczkowy), a także podczas zajęć dotyczących fizjonomii i krajobrazu kulturowego
miast.