DON PAGUSARA

DON Pagusara born in Tangub in Misamis Occidental . A multi-awarded author in Binisaya , Tagalog

and English.

At the age of 12, he started writing love letters for his friends. His love for Mother Tongue developed
quickly due to his reading of Bisaya Magasin .
As he entered his first year , he wrote a short story in which he recited Hinog na Santol . But when he
was in college , he became fluent in English and that is how he enjoyed writing poetry in English.
The nationalist movement he participated in rekindled his love of writing in Binisaya. And she has never
given up on her First Love until now.

Works 
Poetry collections 
His first volume of poetry was titled Thorns and Hearts of Mind . This volume describes the inmates'
experiences, as he was imprisoned as a political detainee during martial law (1974-1979).
His second volume of poetry carries the title Heart of Time, Time of Heart , and focuses on the
experiences of the people during the time of President Cory Aquino especially when he launched
the total war policy .
The other is Qontrapuntal (2003), an anthology based on the Tubao Book Series and published by the
Davao Writers Guild, in Davao City .

Games 
 Sinalimba (1986) - an ethnic rock opera , it was performed by DAPAT-Dabaw and POW at the Folk
Arts Theater the following year.
 Promised Land (19 -) - still performed by Kaliwat and brought to Japan.
 Bungkatol Ha Bulawan (19 -) - performed by the Kulturang Atin Foundation in Manila during the
Manila Theater Arts Festival.
 Hamiling Kabilin (1992) - toured by KAFI in Europe.
 Kadil's House Tragedy (19 -) - an adaptation of Macbeth, performed by Kaliwat.
 Mindasilang (19 -) - about the desire for peace and justice for the three-pronged people of
Mindanao.
 Garden of the Famous (200 -) -
 May Hadlang ang Umaga (1976) - Created inside the Fort Bonifacio prison, recounting the lives
of political detainees that year. Not yet demonstrated.
 Uyayi sa Digmaan (2008) - a "musicale", performed by Tag-ani at the CCP.
Stories 

 Thank You, Mom, for the Reminder - selected Best Story in Bisaya Magazine (1999).

 Agnes sa Aplaya -
 Talia Migrante - First Prize at the Carlos Palanca Memorial Awards for Literature (2004).
 Boat of Life - Second Prize in Palanca Award, Cebuano (2005)
 In the City of Our Dreams - about the history of treaty activists at the time of the so-called First
Quarter storm.
Epiko 
Don also wrote an epic poem during his imprisonment. Magindala, Mutya sa Daranawan , has an
excess of a thousand lines , an allegory that recounts the brutality of Marcos' government and the
heroism of the people who fought for freedom and justice. The brave warriors of the people were
honored, including the Moros who fought tirelessly for their own independence.

Norhaina
Nag-uylap sa kinabuhi ang awditoryum sa Mindanao State University sukad gisugdan kinig gamit sa Teatro
Pagariya para sa drama rehearsal sa tibuok pito ka semana sa summer break. Ug ning panapos nga semana, sayong
magsugod ang aktibiti kaysa sa naandan.  Duol na kaayo ang adlaw sa pasundayag para mag-feeling kontento ang
grupo. Si Kuya Margo, ang direktor,  “high intensity mood” na ug nagdahom nga maninuod na gyud ang matag
usa. Ug karong adlawa dili na modawat si Kuya Margo og sayop.  Nakuyaw-kuyawan si Raizza.  Murag kaihion
siya nga murag kasukaon.  Siya ang nagdala sa  papel sa central character!  

“Raizza!,”  milanog ang tingog ni Kuya Margo. “Dili maayo imong performance!”

“Kuya, dili ko maka-react og sakto kay si Kurt kulang man sab og kinabuhi sa iyang role….” kahilakon si Raizza
nga nangatarungan. Ganihang buntag sayo kaayo siyang nagpraktis sa iyang kuwarto. Gitun-an niya ang
ekspresyon sa iyang nawong, iyang lihok ug bayhon sa lawas, atubangan sa samin.  Gipadayon pa gyud niya iyang
pagbansay sa sulod sa banyo sa wala pa siya maligo.  Importante kaayo nga mahatagan niyag hustisya ang papel
isip Norhaina. Nakataya ang iyang dungog ug garbo sa iyang katawhan niining iyang responsibilidad.  Sumala pa
ni Kuya Margo siya lang gyud ang may katakos sa maong papel kay gawas nga usa siya ka Muslim, ang
kasinatian ni Norhaina dunay dakong tipik sa iyang kaugalingong kinabuhi.  

Mipagakpak si Kuya Margo og misinggit, “Kurt, patas-i ang level sa imong performance! Okey, from the
top…!”   

Mipuwesto si Raizza sa may tilwa sa pasundayagan dapit sa atubangan. Nagyaka siya sa banig ug nagsabak og
bata. Gikantahan niya kinig pakatulog samtang giduyan ang bata sa iyang mga bukton. Midaklit siyag pasiplat
kang Kuya Margo sa may ubos sa entablado, walay pamilok nga nagtutok kaniya. Murag nagyango-yango ang ulo
niini nga misunod sa kumpas sa iyang pagkanta.  Aw, basig imagination lang sab niya? Dayon, miguwa si Kurt
nga naghitsurang mujahedeen ug miduol kang Raizza.  Misugod siyag sulti, “Norhaina...”

Pero, gisagkaw siya ni Kuya Margo, “Kurt, di ba magdiyuwit mo ni Raizza sa Refrain? Pataposa una si Raizza sa
duha ka estropa sa iyang kanta, ayha ka moguwa. Unya ra guwa inig-abot sa linya nga mingitngit na ang langit.
Sige, balik!”

Misubli si Raizza pagkanta: “…Hilom na anak…ayaw na paghilak...mingitngit na ang langit…” Miguwa si Kurt
ug giduol si Raizza.  Gipiko niya iyang usa ka tuhod ug iyang giagbayan si Raizza nga nagpadayon sa pag-awit, 
“apan ugma sa buntag... mobalik paghayag….”   

Ug nagdiyuwit sila:  “Hilom na salingsing ning akong kasingkasing, Ang bangka sa kinabuhi,  sa balod duyan-
duyanon, sa unos tabyog-tabyogon, sa kadulom sungog-sungogon… Apan inigdangat sa kaadlawon, sa kahayag
hadla-hadlaon… Haduol na ang baybayon…Hilom na anak…hilom na pinangga…”
Dugang duha ka eksena pa ug pipila ka aksiyon. Ug mitindog si Kuya Margo ug mipagakpak, “Okey, break una
ta!  Resume ta unyang ala-una.  Scene Four atong unahog rehearse unya, ha?”

Milakaw si Margo, pero mibalik,  “Raizza, praktisa ninyong Kurt ang ‘Tinubdan sa Sapa’.  Okey?”

“Okey, Kuya,” hinay ang tingog ni Raizza. May talagsaong kakulba ang mipaugpot sa iyang kasingkasing.
Naghunahuna siya sa ilang eksena ni Kurt. Si Kurt maoy nagdala sa papel nga Hassan, kumander sa mga
rebeldeng Moro ug bana ni Norhaina.

Makahinuklog ang sugilanon—usa ka sugilanon nga murag kanunayng ginadala sa huyuhoy ug sa matag higayon
masawod sa dalunggan ni Raizza sulod sa pipila ka tuig nang milabay. Ang mga pira-pirasong tinabas sa mga
asoy nga gigisi-gisi na sa daghanang mga adlaw tataw pa sa panumdoman ni Raizza ug sayon niyang dugtung-
dugtongon. Dunay usa ka lig-ong lanot nga nagtahi sa mga asoy.  Nalambigit siya niini. . . 

Grabe ang giyera sa tibuok purok sa “Liguasan Marsh”. Walay undang ang buto-buto sa mga armas ug kanyon,
gawas pa sa mga “air raid” nga gilunsad sa mga puwersa sa gobyerno.  Ang mga rebeldeng Muslim nakigtigi usab
sa labing maisugong pasunding sa ilang puwersa batok sa mga sundalo sa kagamhanan. 

Namakweyt ang mga molupyo sa balangay sa Siarip-Agwak nga nahimutang sa daplin sa katunggan sa Liguasan. 
Si  Norhaina maoy nangulo sa usa ka panon  nga halos puro kababayen-an.  Nagkapuliki siyag kugos sa masuso
nga anak ug nagguyod pa gyud siyag dakong banga ngadto sa mabawng tubig sa tampi sa  katunggan.  Ang
kaamgohan nga tipik siya sa kawsa sa katawhang Moro ug, labaw sa tanan, ang hingpit nga pagsalig kang Allah
maoy nagpalig-on sa iyang balatian.  Sa ilang luyo nagpungasi ang paka-paka sa mga armas nga sa pamati niya
sila ang gigukod.  

Gi-ubog nila ang tubig ilawom sa mga kakahoyan sa katunggan, gilatas ang lapad nga katubigan sa Liguasan nga
usahay motaga-hawak,  usahay motaga-liog.  Wala nila panumbalinga ang katugnaw, ang mga tagnok, ug ang mga
gagmayng tuod-tuod nga nanuyhakaw ilawom sa tubig ug nanusok sa ilang lapalapa.

Dako ang tulubagon ni Norhaina. Gipangulohan niya ang katawhan sa ilang panaw ngadto sa pikas tampi sa
katunggan hangtod modangat sila sa lungsod sa Pagalungan. Ug panalipdan niya sa iyang tanang katakos ang
iyang masusong anak. Gikarga niya kini sa dakong banga nga may tibhang sa ba-ba ug nagsilbi kining bangka sa
gamayng bata. Ang ubang kabataan gipahiluna niya sa gakit nga dinali-daling gihimo sa mga bani sa saging.

Dunay usa ka insidenteng makapaturok og hubag-hubag sa kakurat ug kalisang kang Norhaina.  May milambod
nga danglog ug humok nga mananap sa iyang batiis. Misikad-sikad siya ug gipugngan niya nga dili siya
makasiyagit.  Sa dihang milampos na siya pagwakli niini, Ay! dahon man lang diay? Gipakaingon niyag bitin sa
tubig? Nahikatawa si Norhaina dalang kalagot sa iyang kaugalingon.

Human sa paniudto, wala na maglangan-langan si Raizza ug si Kurt.  Gipahimuslan nila ang usa ka taknang
“break” aron praktison ang awit nga ilang paga-dyuwitan.  Sa hunahuna ni Raizza,  dili gyud niya hatagag
katarungan nga makapangasaba si Kuya Margo kaniya. 

Human nilag bansay sa awit, nagugol sa seryosong panagbayloayg hunahuna ang nahibiling pila ka minuto. 
Nakatabang og dako kang Raizza ang ilang panagbugkos sulod sa Teatro Pagariya.  Nawad-an siyag kataha
pagpadayag sa iyang hunahuna’g pagbati sa mga kaubang miembro sa grupo, kun kini gikinahanglan. Pero dunay
mga tinipigang hunahuna’g pagbati nga iyang giampingan ug siya lang si Raizza ang may katungod sa pagbutyag
niini sa tukmang panahon.  Nakalalang kinig tulukibong distansiya sa iyang relasyon kang Kurt.

“Abi nimo Raizza no? ... taudtaod na  tang nag-uban sa tropa,  pero feeling nako, murag wala pa ko makaila nimo.
…”  
Nahikatawa si Raizza,  “Ngano man?  Siyempre, Muslim god ko, unya ikaw Kristiyano.”

“Sa ato pa diay, dili ta parehog esensiya isip mga humans?  Tungod lang kay lahi tag relihiyon?”

“Di ba lahi man inyong paglantaw sa problema namong mga Muslim? Kaming mga Muslim nakigbisog mi para sa
pagbawi sa among Bangsa— among homeland. Samtang ang inyong gipangandoy kalinaw aron mosamot
kaharuhay inyong panimuyo?  Di ba?”

“Ngano, di ba pareho tang nangandoy og kalinaw?”

“Lagi, pero walay tinuod kalinaw kun ang gobyerno lahi ang pagtrato sa mga Muslim kaysa mga Kristiyanos.
Kinahanglan patas. Tan-awa, giguba sa mga sundalo sa gobyerno ang mga katilingban namong mga Moro. Angay
unta nilang sabton ang kahalangdon sa among kawsa. Angay nilang ilhon nga ang gitawag nilag Moro
problem dili mawagtang pinaagi sa puwersa militar.”

“O, pero kinsa man diay nagsugod og gunit og armas?  Di ba ang mga rebeldeng
Muslim...kamo?”                                               

“Kataw-anan man ka, Kurt.   Mura man pod kag walay alamag sa atong kasaysayan. Kapid-an ka siglo na intawon
ming nakigbisog no!—kontra sa mga buot moguba sa among mga kinabuhi ug mopuo sa among kaliwat!”

“Di ba kaha maayog moundang na mo sa pakig-giyera, no?  Mangitag laing paagi pagkab-ot sa inyong katuyoan.”

“Ay, kalisod istoryahon ning tawong nakalimot sa kasaysayan, oy!  Di na lang ta maghisgot ana bi?” Mitalikod si
Raizza ug misutoy paingon sa ubos sa entablado diin tua ang ubang mga kauban,  nag-iyahayg pamahulay.  
Milingkod si Raizza sa ubos nga ang-ang sa hagdanan sa stage, misandig sa ibabawng ang-ang ug gipiyong ang
mga mata aron makadaginot og pila ka gutlo nga himudlay.  Apan, sama sa damgo, may mga hulagway sa laing
panahon nga miilog sa iyang panumdoman...

Nagpadayon si Norhaina ug mga kauban sa ilang biyahe ilawom sa kangitngit.  Mao ray ilang iwag ang bug-os
nga tinguha nga makalingkawas sa mga buto-buto nga murag naggukod kanila. Usahay gikinahanglan nilang
molangoy kay dili na matugkad ang kalawom sa tubig sa ubang parti sa katunggan. Pero, ang banga—ang banga
wala gayod buhii ni Norhaina. Gipaninguha gyud niya nga kanunay ning naglutaw ug luwas ang bata.
Gimandoan sab niya ang mga kaubang babaye nga panalipdan kanunay ang mga bata sa gakit.

Tibuok gabii silang nahumol sa katubigan sa Liguasan.  Ug wala silay hunong sa pagbaktas nga nag-ubog sa
tubig.  Giagwanta nila ang kagutom.  Murag namikog na ang mga batiis ni Norhaina.  Apan walay luna ug walay
panahon para mopahuway.  Ang paka-paka sa mga armas nagpadayon sa tumang kasipa. Hinoon nag-anam nag
kaduol ang ilang gipadulngan ug sa dili lang damhon moabot na sila sa pikas tampi.  Sa sidlakang langit mi-
amag ang paglaom nga hapit na modangat ang kabuntagon. Kanunay kining gilantaw ni Norhaina isip
pahinumdom sa kaugalingon nga duol na ang baybayon – ang tumoy sa ilang giagiang kalisdanan.

Makausa, kalit nga mibalod ug hapit matikwang ang banga. Dunay mitugpang bala sa kanyon diha sa katunggan
dili layo sa ilang nahimutangan. Naka-inom si Norhaina’g tubig sa katunggan, nagkalisod siyag paningamot nga
dili makulob ang banga. Naniyagit ang mga babaye ug mga bata sa kalisang. Apan gimandoan sila ni Norhaina
sa pagpugong sa ilang kahadlok . 

“Allahu Akbar!,” misiyaok ang tingog ni Norhaina nga misapaw sa tiyabaw sa mga bata ug sa bata sulod sa
banga. “Ayaw kamo pagsaba! Ayaw kamog kahadlok!  Walay mahitabo kanato…luwas kita!,” gialam-alaman ni
Norhaina ang tanang mga kaubang bakwet.  Apan kanunay niyang gihugtan paggunit ang banga, dayong paluray
sa tingog nga nagkanta, “Hilom na pinangga, ayaw na pagbanha… Hapit na ang kabuntagon.  Moabot na kita sa
tampi… Didto may naghulat nga kalinaw.…”

Igo gyung namasibas ang lunhawng dan-ag sa sayong buntag, midangat sila sa yuta sa Pagalungan. Sa pagdapat
sa ilang mga lapalapa sa bantok nga yuta, nangligad sila dayon, misagnunot ilang lawas sa mando sa kaluya… Si
Norhaina bisan pa man sa iyang kakapoy, nagpakatakos sa pag-awhag sa tanan nga dili makabsan sa kadasig.
Gidulog niya ang banga nga nag-uylap og kinabuhi. Dihadiha misangpit sa iyang handurawan si Hassan. “Ayaw
pasagdi ang atong anak, Norhaina. Bisan unsay mahitabo, paninguhaang luwas siya.”

“Ayaw kabalaka, Hassan,” tubag ni Norhaina sa iyang handurawan. “Himoa ang imong katungdanan para sa
Bangsa, kay tumanon ko ang akoa. Kining atong anak, mahalon ko labaw pa sa akong kaugalingong kinabuhi. 
Mahimo siyang sumpay nga pisi sa atong kasaysayan.”

“Raizza,” nangutana si Kurt,  “sa imong pagtuo, molampos gyud ang pakigbisog sa mga Moro?”

Wala motubag si Raizza, gitutokan lang niya si Kurt nga nanag-as na ang bungot ug mura gyug usa ka tinuod nga
mujahedeen.  Nahimuot siyag sud-ong sa lalaki.  Sa tanto niyang hinan-aw sa kaubang actor, nakasukot siya sa
kaugalingon, Unsa kahag tinuod pa ning Moro si Kurt, no?

“Abi nimo, Raizza…dugay kong nakatulog kagabii nagsigeg hunahuna kun posible ba kahang magka-inlabay ang
lalaking Kristiyano ug babayeng Muslim, no?”

“Ngano gong dili.  Sayon rang ma-in love.  Pero, lisod ang pagpalungtad ini  ngadto sa kaminyoon.  Lisod Kurt.”

“Nganong lisod man? Pananglitan diayg mopursige gyud ang Kristiyanong lalaki…ug tinuod sab nga nahigugma
ang babayeng Mora?”

“Kurt, ikaw ray angay motubag sa imong kaugalingong pangutana. Ikaw ra say makatubag sa imong unang
pangutana.  Unsa man sa imong pagtuo modaog ang pakigbisog sa mga Moro?”

“Ikaw man bitaw akong gipangutana ana?  Unya, isumbalik pod nimo nako? Wais gyud ka no?”

Mikatawa si Raizza. Nakahinumdom siya sa una nilang panagkita sa mga sakop sa Teatro Pagariya sa Mindanao
State University.  Second year pa siya adto.  Dinhi niya gikahimamat si Kurt ug ubang mga sakop sa Teatro
Pagariya, kay adtong higayona mitabang sila sa mga bakweyt resulta sa giyera didto sa Liguasan Marsh.
Nakadayeg si Raizza sa kabuotan sa mga sakop sa Pagariya.  Dili lang sila tigpasundayag og mga dula. 
Nagpakabana usab sila sa mga panghitabo sa katilingban, labina ang mahitungod sa kahimtang sa mga bakweyt
gumikan sa giyera sa Mindanao.  

Wala madugay, nagkasuod siya ug ang mga sakop sa Pagariya. Nadani si Raizza sa trabaho sa Teatro. Sa laing
bahin, nakaamgo sab ang Pagariya sa tinagoang katakos ni Raizza. Ug wala madugay, mahinangpon siyang 
mipasakop sa ilang grupo. 

Ug karon usa ka semana na lang!   Ug magsugod na ang pasundayag sa dula nga ilang gi-rehearse— ang Bangka
sa Kinabuhi—usa ka dramang myusikal nga nagsubay ug naghulagway sa kinabuhi ni Norhaina. Norhaina!
nakatuwaw si Raizza. Kalambigit ug tipik siya sa kaagi niining babayhana!  Kabahin siya sa mga kasinatian sa
pag-antos ug pakigbisog nga giagian niining babaye nga nahimong alamat ang pangalan alang sa tanang
kababayen-ang Moro sa Mindanao.  Ug siya si Raizza ang nagdala sa papel ni Norhaina!

Halos wala nay nahibiling kusog si Norhaina.  Bisan pa man sa kalig-on sa balatian, gidaog siya sa  labihang
kakapoy ug kagutom. Nakatulog siya sa iyang paghigda sa balasong yuta. Samtang ang kinabuhi sulod sa banga
nag-utas og tiyabaw. 

Unya...gipukaw silang tanan sa sipa nga buto-buto sa armalayt.  Dali silang mitimbakuwas!  Naniyabaw ang mga
bata.  Ang uban nanagan ngadto sa ilawom sa kakahoyan sa katunggan.  Maoy unang gihakop sa isipan ug mga
bukton ni Norhaina ang bililhong banga.  Iya kining gisalipdan sa iyang lawas sa tumang pagpangga.  Unya,
lulot nga gihinol ang bata sa sulod ug gihuwap ang linghod kaayong lawas niini, dayon iyang gibaswat ug
gipagawas sa banga— ang banga  nga maoy nahimong duyan niini sulod sa tibuok panahon nga ilang gilatas ang
katubigan sa Liguasan.  “Salamat, Manggiluy-ong Allah!”  gihakop ni Norhaina ang anak ug dayon gigakos og
hugot. Unya gihagkan ug gihagkan.

Midagan si Norhaina kugos ang anak ngadto sa ilawom sa kakahoyan diin tua ang ubang mga bakwet nanago.
Ning higayona, ang kalikopan mipasunding sa iyang katahom.  Mipabuhagay sa iyang  kahayag ang adlaw,
gisala sa nagkalkag nga mga sanga ug dahon sa kahoy ang bulawanong dan-ag. Naulanan sa pira-pirasong dan-
ag ang inahan ug anak sa silong sa kakahoyan.  Gikuot ni Norhaina ang iyang suso ug gihungit sa bata ang
atngal nga tuburan sa kinabuhi ug inahanong gugma.

“Kurt, ayaw libog-liboga imong hunahuna…Ayaw paghisgot og gugma.  Magkalahi ang atong gibungahang
punoan.”

“Pero, miturok sila sa mao rang yuta?”

“Pareho ba sila’g bunga?”

“Buot ba nimong ipasabot, hopeless ang akong tinguha?”

“Di ba nangutana ka nako kausa kun modaog ba ang struggle sa mga Moro?”

“O, unya…what’s the point?”

“Is there no point in pursuing the struggle?”

“I don’t get your point.  Pero matalino ka, ug lig-on kaayog baruganan.”

“Kundili nato lig-onon ang atong baruganan, unsay bili sa atong kinabuhi?  Maparehas lag gabok nga kahoy nga
bisag hinayng huyuhoy makahimo pagtumba?  Ug gawas pa, ang akong kaagi naghatag nakog kusog aron
higugmaon ang among kawsa labaw kaysa gugmang makasarili.”

“Unsay makasarili?  Gugma gani, dili na para sa kaugalingon, para na sa isigkatawo.  Nagtuo diay ka nga
makasarili ang akong gugma, Rai?”

“Saba diha Kurt, oy!  Sige na, magpraktis na ta.” 

Nagsalapid ang ilang duha ka tingog sa katapusang bahin sa awit.  Gisaysay ini ang lawom nga pangandoy sa
magtiayong Hassan ug Norhaina nga gibulag sa bangis nga giyera.

Apan pagkahuman sa awit, kalit midagan si Raizza ngadto sa CR. May talagsaong pagbati miulipon sa iyang
kasingkasing.  Kalit lang mihuot iyang dughan.   Taudtaod si Raizza sa sulod sa CR.  Gihatagan niyag kagawasan
ang bul-og sa pagbati nga misanap sa iyang kasingkasing.  Gipasagdang mangambak iyang mga luha.  Gisapupo
sa iyang mga palad ang mga lusok sa lisod-sabton nga pagbati—unsa, kahaw-ang sa kalag? kahidlaw sa binuhat
nga sumpay sa iyang kinabuhi?  Ambot unsay tinugkaran ning pagbatia. 
Midason sab ang lahing matang sa kahasol .  Nanghinungod kini kang Kurt.  Usa ka matang sa pagbati nga
mianam pag-anod niya ngadto sa usa ka relasyon nga bisan giunsa niyag hunahuna wa gyuy kalungtaran.  Oo,
malinawon niyang giagwanta kining talagsaong kahasol nga naghinay-hinayg kutkot sa iyang kahiladman, diin
bisag giunsa niyag pakitag kalig-on atbang ni Kurt, dali usab siyang madakin-as ug makahubo sa iyang mga
depensa. Ug sagad mohilak siya. Mohilak siyang maglagot sa iyang kaugalingon. Dili mahimong paundayonan
niya kining saag nga pagbati.  Pero, gikulbaan siya kay naamgo niya nga dakog pagsalig si Kurt sa kaugalingon ug
nangahas pagkutayg mga tulay latas sa lawom nga mga bung-aw.  Sa makausa pa, “Dili, dili mahimong magpa-
ulipon ko anang gugma-gugma!,” giayog pamahid ni Raizza ang iyang luha ug migawas ngadto sa pasundayagan.

Nakatulog ang bata sa sabakan ni Norhaina human niya mapasuso. Ug karon siya ang gibatig tumang kagutom.
Gisud-ong niya ang mga panagway sa katawhan, naghulat sa iyang desisyon ning masulayong takna sa ilang
kinabuhi. Nabatyagan niya ang pagpangurog sa ilang kalawasan.  Sa kalisang, sa kakapoy, sa kagutom.

“Mangita tag pagkaon.  Manglakat ta ngadto ug mangitag balay sa duol.  Kinahanglan makakaon ta.” 
Namulong si Norhaina sa hinay apan bug-os nga tingog. 

Mihinay sila pagpanindog. Ang uban halos dili na makabarog. Pero kinahanglan gyud… kinahanglan manglakat
sila.  Nag-una si Norhaina nga nagkugos sa iyang anak.  Ang mga lig-on mi-agakay sa mga maluyahon. Ang mga
bata gipangsung-ay sa mga hamtong. Nanglakat sila pahilayo sa katunggan … padulong sa nalantawan nilang
may bughawng aso nga naglutaw-lutaw sa hangin.

Apan…Bang! Bang! Bang!  Wala pa makalakawg layo, misanting sa ilang dalunggan ang buto-buto. Mikilab sa 
panan-aw ni Norhaina ang banga nga napusgay --- naigo sa bala!  Nagtibulaag og panagan ang katawhan sa
labihang kalisang!  Nanagan nga walay tumong!

“Hapa!  Panghapa kamo…!”  misinggit si Norhaina.  

Apan maoy mando sa nalisang nga mga kasingkasing ang modagan!  Modagaaaan!  Sa ilang pagdagan,
nataliwad-an sila sa nagpungasing bala sa mga sundalo sa gobyerno ug mga rebeldeng Moro.  Nabati ni
Norhaina ang mga tiyabaw sa kalisang ug kamatayon. Nadungog niya ang siyaok sa mga batang nangalukapa sa
balasong yuta nga nahimong natad sa panggubatan.  Buot niyang taklapan sila sa malong sa iyang inahanong
kaluoy ug pag-amoma. Buot niya silang hakpon ug isulod sa iyang dughan.  Ang iyang anak… ang iyang
kaugalingong anak… iyang gigakos paghugot...gitapion hugot sa iyang dughan.  Midali siyag bangon ug
midagan ngadto sa kakahoyan…ngadto sa iyang katawhan nga gipanumpaan niyang panalipdan ug unongan.... 

Sibo sa direksiyon ni Kuya Margo, ang entablado nahisama sa gikusokuso sa kaguliyang gumikan sa musikang
gidunganan sa nagbiyo-biyong dan-ag nga lainlaig kolor.  Nahisama kini sa duha ka kusganong hangin nga
nagsugat, nagsambunot, naghagiyos isip usa  ka alimpulos nga labihan kakusog, motaban sa mga dahon, sagbot,
bulak, abog ug bisan unsang maagian sa iyang salimuang.  

Ingon niana ang nasinati sa gikusokusong kinabuhi ug balatian ni Norhaina, hangtod nga. . .nalup-og siya sa yuta! 
Apan wala niya buhii ang gikugos niyang anak.  Gigakos niya kinig hugot.  Ug napahigda siya sa yuta nga ning
higayona  gihimaya sa mabayanihong kolor sa iyang dugo. Sa wala pa siya kabugtoi sa iyang gininhawa,
mikagalkal iyang tingog sa pagtuwaw,  “Amira… anak  ko…!”  

Mianam paglinaw ang kaguliyang sa entablado.  Mianam pagtin-aw ang gubot nga mga dan-ag.  Mao ray mabati
ang hilak sa bata.  Ang eksena gigabon og nipis nga bughawng aso.  Unya . . .

Human sa pila ka gutlo, gikan sa lainlaing suok sa pasundayagan, naghinay-hinayg duol ang kababayen-ang
Moro.  Usa ka dalagita—kaanggid-anggid ang panagway sa naalaot—ang  miluhod sa kiliran ni Norhaina ug
midangoyngoy. Taudtaod, gisapupo niya ang bata ug gitapion sa  dughan sa  tumang pagpangga.  Mitugtog ang
plawta. Giduyan sa hangin ang huni sa  Bangka sa Kinabuhi—ang laylay ni Norhaina pagpakatulog sa anak—
samtang ang bata nga Amira milutaw-lutaw nga naglawig sa mga bukton sa kababayen-ang Moro—gibalhin-
balhin pagbaswat gikan sa mga bukton sa usa ka babaye ngadto sa mga bukton sa laing babaye, hangtod nga
midangat sa katapusang babaye sa han-ay sa kababayen-ang Moro nga nanungha dinha sa entablado. Gibalik ang
batang Amira sa mga bukton sa batan-ong babaye nga unang misapupo niini, samtang gi-awit nila ang liriks sa
laylay hangtod sa katapusang nota.  Ug mingitngit ang pasundayagan.

Wala madugay, mibalik paghayag ang tibuok teatro. Nanunghag balik sa entablado ang magdudula ug nangyukbo
taliwala sa sipa nga pagakpak sa katawhang mananan-aw. Nanaog sa entablado si Kurt ug Raizza. Giadto nila si
Kuya Margo ug gi-eskortan pagpasaka sa entablado aron pasidunggan isip direktor sa pasundayag.  Laing pila ka
minuto pa, ug mialimbukad ang mga ngabil sa pahiyom ug katawa. Mihagong ang teatro sa mga pulong sa
pahalipay. Masaksihan ang pinig-itay sa kamot ug ginaksanay tali sa mga artista ug mga magdalayeg. 

Human sa kalasikas—sa backstage—namahid si Raiza sa iyang luha, mitaob ang tam-is nga pagbati sa katagbaw
sa iyang kahiladman.  Sa iyang tupad nanghawid sa iyang sayal ang usa ka batang babaye.  Unya, gikan sa usa ka
suok sa lawak mitungha si Kurt, nagtingsinga miduol kaniya. 

“Raizza, kinsa ning bataa? Nakit-an nako siyang misaka sa entablado kuyog sa usa ka hamtong nga Mora
pagkahuman sa pasundayag.”

“Si Amira…ang anak ni Norhaina.”

“Ah, daan pa gyud ko. Dako na!” 

“Oo, singko anyos na.”

“Ikaw man diay nagsagop niya, no?”

“Oo siyempre... responsibilidad nako isip manghod ni Norhaina.”

Taudtaod nga kahilom, unya... “Rai, karon maka-ingon ko nga dili gyud mamatay ang kawsa sa katawhang
Moro.” 

Mitutok si Raizza kang Kurt. Dugay. Tulukibon ang kalulot sa iyang tinutokan nga miharong sa ulitawo. Unya
mibuka iyang mga ngabil, maguwang lag diyutay sa hunghong iyang tingog, “Tinuod imong sulti?”  Ug wala-sa-
hunahunang nagakos niyag hugot si Amira.

This story won Second Prize for the Short Story in Cebuano in the 2005 Palanca Awards