Professional Documents
Culture Documents
Temel İlk Yardim Bi̇lgi̇si̇
Temel İlk Yardim Bi̇lgi̇si̇
Temel İlk Yardim Bi̇lgi̇si̇
Öğrenme çıktıları
Bölüm içinde hangi bilgi, beceri ve yeterlikleri
kazanacağınızı ifade eder.
Tanım
Bölüm içinde geçen
önemli kavramların
Bölüm Özeti tanımları verilir.
Bölümün kısa özetini gösterir.
Dikkat
Konuya ilişkin önemli
Sözlük uyarıları gösterir.
Bölüm içinde geçen önemli
kavramlardan oluşan sözlük
ünite sonunda paylaşılır.
Karekod
Bölüm içinde verilen
Neler Öğrendik ve Yanıt Anahtarı
karekodlar, mobil
Bölüm içeriğine ilişkin 10 adet
cihazlarınız aracılığıyla
çoktan seçmeli soru ve cevapları
sizi ek kaynaklara,
paylaşılır.
videolara veya web
adreslerine ulaştırır.
Editör
Yazarlar
BÖLÜM 4
Doç.Dr. Gökhan KUŞ
Öğretim Tasarımcıları
Doç.Dr. Gökhan Kuş
Dr.Öğr.Üyesi Fatma Seçil Banar
E-ISBN
978-975-06-3186-3
2861-0-0-0-1902-V01
İçindekiler
Solunum ve Dolaşım
BÖLÜM 1 İlkyardıma Giriş BÖLÜM 2 Sistemlerinin Önemi:
Temel Yaşam Desteği
Giriş .......................................................................... 3 Giriş .......................................................................... 33
İlkyardımın Tanımı ................................................. 3 Solunum Sistemi ve Önemi ................................... 33
Acil Tedavi ............................................................... 4 Olay Yeri, Hasta ya da Yaralının
İlkyardımın Temel Uygulamaları .......................... 5 Değerlendirilmesi ................................................... 36
Koruma .......................................................... 5 Olay Yerinin Değerlendirilmesi ve
Kazalarda Alınması Gereken Önlemler ........... 6 Güvenlik Tedbirlerinin Alınması .................. 36
Bildirme .......................................................... 7 Hasta ya da Yaralının Birincil
Kurtarma ........................................................ 8 Değerlendirilmesi .......................................... 37
Hayat Kurtarma Zinciri ................................ 8 Hasta ya da Yaralının İkincil
İlkyardımın ABC’si ......................................... 9 Değerlendirilmesi .......................................... 38
Temel Beden Yapısı ve Fizyolojisi ......................... 11
Temel Yaşam Desteği ............................................. 41
Hareket (Kas-İskelet) Sistemi ...................... 12
Yetişkinlerde Temel Yaşam Desteği............. 43
Dolaşım Sistemi ............................................. 13
Çocuklarda ve Bebeklerde Temel
Solunum Sistemi ............................................ 15
Yaşam Desteği ............................................... 44
Sinir Sistemi ................................................... 17
Hava Yolu Tıkanıklıklarında İlkyardım ................. 46
Boşaltım Sistemi ............................................ 20
Bebeklerde Tıkanmalarda İlkyardım ........... 47
Sindirim Sistemi ............................................. 20
Üreme Sistemi ............................................... 22
Kırık, Çıkık ve
Kanamalarda ve
Burkulmalar ve Diğer
BÖLÜM 3 Yaralanmalarda BÖLÜM 4 Acil Durumlarda
İlkyardım İlkyardım
Giriş .......................................................................... 61 Giriş .......................................................................... 83
Kan ........................................................................... 61 Dokular ve Görevleri .............................................. 83
Kan Damarları ......................................................... 62 Kırık, Çıkık ve Burkulmalarda
Atardamar ...................................................... 62 İlgili Hareket Sistemi Yapıları ................................ 87
Kılcal Damar .................................................. 62 Eklem ............................................................. 87
Toplardamarlar .............................................. 63 Tendon ........................................................... 88
Kanın Bedendeki Dolaşımı ........................... 63 Ligament ........................................................ 88
Kanama ................................................................... 64 Burkulmalarda İlkyardım ............................. 88
İç Kanamalarda İlkyardım ............................ 64 Çıkıklarda İlkyardım ...................................... 89
Kırıklarda İlkyardım ...................................... 90
Dış Kanamalarda İlkyardım .......................... 66
Kırık Çıkık ve Burkulmalarda Tespit
Doğal Deliklerde Meydana Gelen
Yöntemleri .................................................... 92
Kanamalar ...................................................... 69
Tespit Yöntemleri Nelerdir? ......................... 92
Yaralanmalarda İlkyardım .................................... 70
İlkyardım Gerektiren Diğer Acil
Sinir Sistemini Doğrudan İlgilendiren
Durumlar ................................................................. 96
Baş ve Omurga Yaralanmalarında
Bilinç Bozuklukları ....................................... 96
İlkyardım ........................................................ 71 Şeker Hastalığı; Ani Kan Şekeri Düşmesi
Solunum ve Dolaşım Sistemlerini Ya Da Yükselmesinde İlkyardım ................... 101
Doğrudan Etkileyen Delici Göğüs Şok Ve İlkyardım ........................................... 102
Yaralanmalarında İlkyardım ......................... 72 Kalp Spazmı Ve Kalp Krizinde
Delici Karın Yaralanmalarında İlkyardım ....................................................... 103
İlkyardım ........................................................ 73 Bedene Yabancı Cisim Batması
ya da Kaçmasında İlkyardım .................................. 105
iii
Isı Değişikliklerinde Zehirlenmelerde
BÖLÜM 5 BÖLÜM 6
İlkyardım İlkyardım
Boğulmalarda
İlkyardım ve Hasta/ Hijyen ve
BÖLÜM 7 BÖLÜM 8
Yaralı Taşıma Sanitasyon
Teknikleri
Giriş .......................................................................... 153 Giriş .......................................................................... 177
Boğulma .................................................................. 153 Hijyenin Tanımı, Önemi ve Amacı ........................ 177
Sanitasyonun Tanımı,
Suda Boğulma Fizyolojisi ............................. 154 Önemi ve Amacı ..................................................... 179
Hasta/ Yaralı Taşıma Teknikleri ............................. 157 Kirlenme ve Temizlik .............................................. 180
Hasta ya da Yaralının Taşınması .................. 158 Kir ve Kirlenme .............................................. 180
Araç İçindeki Yaralıyı Taşıma Temizlik ......................................................... 180
(Araçtan Çıkarma) Tekniği: Rentek...................... 160 Temizlik İşlemleri ......................................... 180
Temizlikte Kullanılan Maddelerin
Taşıma Teknikleri .................................................... 162 Özellikleri ....................................................... 180
Sürükleme Teknikleri .................................... 162 Kişisel Hijyen ................................................. 181
Kucakta Taşıma Tekniği ................................ 162 Kişisel Temizlik ve Kullanılan
Omuzdan Destek Verme Tekniği ................. 163 Temizlik Ürünleri ................................................... 182
Sırtta Taşıma Tekniği .................................... 163 El-Ayak Temizliği ve Kullanılan
Temizlik Ürünleri ......................................... 182
Omuzda Taşıma (İtfaiyeci Tekniği) Ağız-Diş Temizliği ve Kullanılan
Tekniği ............................................................ 163 Temizlik Ürünleri ......................................... 182
Altın Beşik Tekniği ........................................ 163 Saç-Vücut Temizliği ve Kullanılan
Kollar ve Bacaklardan Tutarak ya da Temizlik Ürünleri ......................................... 182
Sandalye ile Taşıma Tekniği ......................... 164 Tırnakların Temizliği ve Kullanılan
Temizlik Ürünleri .......................................... 183
Sedye Üzerine Yerleştirme Teknikleri ......... 164 Yüzün (Göz, Kulak, Burun) Temizliği
ve Kullanılan Temizlik Ürünleri .................. 183
Gıda Hijyeni ........................................................... 184
Gıda Güvenliği ve Haccp .............................. 186
Su Hijyeni ...................................................... 186
iv
Önsöz
Sevgili öğrenciler,
Can çekişen bir kişiyle karşılaştığınızda o kişi- zırlanmasında katkıları bulunan yazarlarımız
ye nasıl yardım edileceğini bilmiyor olmanız ilkyardım ile ilgili sadece yapmamız gereken
karşılaşılabilecek korkunç bir durumdur. İlk- uygulamaları değil aynı zamanda yapmama-
yardım bilgisi ve eğitiminin, insan yaşamını mız gereken uygulamaları da ünitelerinde de-
kurtarmadaki önemi pek çok çalışmada vurgu- taylı olarak açıklamışlardır. Bu bağlamda, bu
lanmasına rağmen toplumumuzda maalesef kitabın hazırlanmasına katkıda bulunan yazar-
ilkyardım bilgi ve beceri düzeyleri yetersizdir. larımıza, kitabın gözden geçirilmesi ve baskı
İlkyardım becerilerine sahip kişi sayısını arttır- aşamasında emeği geçen tüm personelimize
mak, ilkyardımın üç temel amacının gerçek- teşekkür ederim.
leşmesine yol açacaktır. Bu amaçlar yaralı ya
da hasta kişilerin hayatta kalmasını sağlamak,
durumlarının kötüye gitmesini engellemek
ve iyileşmeyi kolaylaştırmaktır. Binlerce in- Editör
san geç kalmış, yetersiz ya da yanlış ilkyardım
müdahalesinden dolayı ya ölmekte ya da daha Doç.Dr. Gökhan KUŞ
fazla acı çekmektedir. Olayın meydana gelme
zamanı ile profesyonel yardımın olay yerine
gelme zaman periyodu ölüm ve yaşam ara-
sındaki farkı belirlemede önemlidir. Bir örnek
verilirse, havayolu tıkanması bir kişinin ölü-
müne kısa sürede (3-4 dakika) neden olurken
ambulansın olay yerine gelme süresi 8 daki-
kadan fazla sürebilir. Bu nedenle olay yerinde
bulunan kişilerin vakit kaybetmeden temel
ilkyardım uygulamalarını yapmaları gerekir.
Temel ilkyardım müdahalelerini yapabilmek
için de temel düzeyde ilkyardım bilgilerinin ve
uygulamalarının bilinmesi gerekir. Bu neden-
le ilkyardım eğitimi sağlıkla ilgili bir dersin alt
konusu olarak değil, uygulamaya dayalı ayrı
bir ders olarak yaşam boyunca verilmelidir.
Gelişen teknoloji ve sağlık alanındaki bilgile-
rin her geçen gün artmasına ve uygulamadaki
eksikliklerin ortaya konması doğrultusunda
ilkyardım bilgileri ve uygulamaları değişkenlik
gösterebilmektedir. Bu nedenle ilkyardım bil-
gi ve becerilerine sahip olmak isteyen kişilerin
güncel bilgileri takip ewderek en doğru sonuca
ulaşmaları gerekmektedir. Yaşamsal kalitenin
yükseltilmesi, sağlıklı ve mutlu bir hayat sür-
dürülmesi için bireysel ve toplumsal sağlık ko-
nularının özümsenmesi bilinçli bir toplumun
oluşumuna katkıda bulunacaktır. Bu düşünce
temel alınarak hazırlanan ve ilkyardıma iliş-
kin güncel temel bilgi ve uygulamaları içeren
bu kitap öğrenciler, sağlık personeli ve ilkyar-
dım konusunda bilgi sahibi olmak isteyenler
için bir kılavuz niteliğindedir. Bu kitabın ha-
v
Bölüm 1
İlkyardıma Giriş
1 2
İlkyardımın Tanımı Acil Tedavi
öğrenme çıktıları
3 4
İlkyardımın Temel Uygulamaları Temel Beden Yapısı ve Fizyoloji
3 İlkyardımın temel uygulamalarını sırasıyla 4 İnsanın oluşturan temel sistemlerin
bilme ve açıklayabilme önemini kavrayabilme
2
Temel İlkyardım Bilgisi
3
İlkyardıma Giriş
ACİL TEDAVİ
İlkyardım tanımı ile acil tedavi tanımı sıklıkla karıştırılmaktadır. Acil tedavi, herhangi bir hastalık ya da
kaza sonucunda sağlığı bozulan ya da hayatı tehlikeye girmiş kişilere tıbbi eğitim almış uzman kişilerce olay
yerinde, ambulanslarda ya da sağlık kuruluşlarında ilaçlı ve tıbbi aletlerle yapılan girişimlerdir. İlkyardım
tıbbi bakımın bir alternatifi olarak kesinlikle ele alınmamalıdır. İlkyardım tıbbi yardım gelinceye kadar
zaman kazandırıcı ve gelişebilecek diğer hasarları önleyici ya da geciktirici işlemlerdir.
Şekil 1.1 İlkyardım olay yerinde; acil tedavi ise olay yerinde, ambulansta ve acil tedavi ünitelerinde yapılır.
İlkyardım ve acil tedavi arasındaki farklılıklar ilkyardımın olay yerinde uygulanması, elde olan
imkânlarla yapılması, ilaçsız uygulanması ve ilkyardım eğitimi almış kişilerce yapılmasıdır. Acil tedavi ise
tıbbi eğitim almış sağlık personeli tarafından olay yerinde, ambulanslarda, sağlık kuruluşlarında, tıbbi mal-
zemeler kullanılarak gerektiğinde ilaçla yapılan müdahalelerdir. İlkyardım eğitimi almış olan bir kişi, sağlık
personelinin sahip olduğu yetkiye sahip olmaz. Ancak ilkyardım eğitimi alan kişiler, yaralılar arasında kim-
lere öncelik vereceğini, yaralının durumunu ve yaralanma derecelerini belirleme ve tıbbi yardım gelinceye
kadar yapılabilecek en doğru işlemleri belirleyip yapabilme yeterliliğine sahip kişiler olmalıdır. İlkyardım
gerektiren durumlarda ne yapılması ya da ne yapılmaması gerektiğini herkesin bilmesinde yarar vardır.
Fakat ülkemizde şu anda yürürlükte olan yasa ve yönetmelikler vatandaşlarımızı ilkyardım öğrenmeye
zorlamamaktadır. Tıbbi bilgilerin hızlı değişmesi, uzman kişilerin görüşleri ve Dünya Sağlık Örgütüne
üye ülkelerden gelen raporlar doğrultusunda ilkyardım bilgi ve uygulamaları devamlı güncellenmektedir.
Bu nedenlerden dolayı itfaiye görevlileri, sivil savunma ekipleri, emniyet ile diğer kolluk personeli, eğitim
sektöründe görev alan personel ve ulaşım birimlerinde çalışanların ilkyardım eğitimi almaları için zorlan-
malarında yarar vardır.
4
Temel İlkyardım Bilgisi
5
İlkyardıma Giriş
Olay yerinin güvenliği sağlanamıyorsa (suda boğulma, çığ düşmesi, trafik akışının kesilememesi gibi)
güvenlik sağlanıncaya kadar müdahale edilmemelidir. Herhangi bir çevresel tehdit yoksa (fiziksel zarar gör-
me, patlama, yangın, elektrik, yırtıcı hayvan, zehirli gazlar vs.) yaralıya bulunduğu yerde müdahale etmek
gerekir. Olay yerinde oluşabilecek tek tehlike sadece ikinci kazalar değildir. İlkyardımcı kendisini mümkün
olduğu ölçüde yaralı veya hastalardan kapabileceği bulaşıcı hastalıklardan korumalıdır. Herhangi bir sakınca
görüyorsa ilkyardım müdahalelerini yaparken bu sakıncaları göz önünde bulundurarak müdahale etmeli,
kendi sağlığı açısından sıkıntı görüyorsa gerekirse müdahale etmemelidir. Hastanın kanıyla, kusmuğuyla
doğrudan temas etmemeli varsa olay yerinde eldiven giymelidir. Yapay (suni) solunum yapması gerekirse de
koruyucu maske veya benzerlerini kullanmalıdır.
Trafik Kazası
Bir araçla yolda giderken trafik kazası ile karşılaşıldığında, trafiği tehlikeye atmayacak şekilde kendi
aracınızı park edip gerekli güvenliğinin (150-200 metreden görülebilecek şekilde ve gerekli işaretleme-
ler, aydınlatmalar vb.) alınmış olması gerekir. Aracınızın güvenliğini sağladıktan sonra, kaza yapan ara-
cın yanına yaklaşırken aracın patlama, yanma, devrilme gibi olasılıkları kesinlikle göz önüne alınmalıdır.
Özellikle patlama olasılığı yüksek olan araçlara yaklaşılmamalı derhâl ilgili kuruluşlara haber verilmelidir.
Kaza yapan aracın kontağı kapatılmalı, el freni çekilmeli ve hareket etme olasılığı ortadan kaldırılmalıdır.
Meraklı kalabalık derhâl uzaklaştırılmalı, olay yerinde sigara içilmesi önlenmeli, cep telefonu-çağrı cihazı
gibi kıvılcım oluşturabilecek her türlü cihazı kullanmaktan kaçınılmalıdır. Araç içerisinde kalan kişilerin
durumları değerlendirilmeli, gereksiz müdahalelerden kaçınılmalıdır. Kimlerin araç içerisinden nasıl çıka-
rılacağı ilerleyen bölümlerde anlatılacaktır.
Elektrik Kazası
Elektrik kazaları ile ilgili acil durumlarda kazazedeye müdahale etmeden önce elektrik akımı varsa
kesinlikle kesilmeli ve kazazedeye elektrik iletkenliği olmayan maddelerle temas edilmelidir. Elektrik kaza-
larına bağlı oluşan yanıklara su ile müdahale etmekten kaçınılmalıdır.
Suda Boğulma
Suda boğulan biriyle karşılaştığınızda, çok iyi yüzme bilseniz bile çok temkinli yaklaşmanız gerekir.
Boğulan kişi can havliyle kendisine doğru gelen kişinin kendisini kurtarma amaçlı geldiğini algılayamacağı
için ilkyardımcıya sıkıca sarılarak ilkyardımcının da hareketsiz hâle gelmesine ve birlikte boğulmalarına
neden olabilir. Ülkemizde bunun acı örnekleri sıklıkla yaşanmaktadır. Suda boğulmalarda ilk seçenek ki-
şinin ulaşabileceği veya kişiyi su üstünde tutmaya yarayan bir nesnenin atılması (tahta, ip, plastik, yüzme
simidi vb.) olmalıdır. Çevrede kayık ya da benzeri bir yüzme aracı varsa tercih edilmelidir. Bu maddelerin
hiçbiri yoksa ve boğulan kişi sizden iri yarı ise yani sizi batırma ihtimali yüksekse ya da çok iyi yüzme
bilmiyorsanız, müdahele etmeden, kişinin yakınında beklemelisiniz. Boğulan kişi (bilincini kaybedip ve
hareketsiz kalıp) tam suya batacağı anda derhâl çıkarılmalı ve ilerdeki konularda anlatılacak olan ilkyardım
girişimleri yapılmalıdır.
6
Temel İlkyardım Bilgisi
112
tiren bir durumu varsa (bayılma, şok, şeker düşme-
si, açlık, zehirlenme, düşme gibi) 112 acil yardım
merkezi derhâl aranmalıdır.
Yukarıdaki örneklerden de anlaşılacağı üzere
112 acil yardım merkezini aramak için hasta veya
Şekil 1.3 Acil durumda aranması gereken telefon yaralıyla ilgili sağlığı tehdit edecek birtakım verile-
numarası rin ya da şüphelerin elimizde olması gerekir. Hasta-
nın durumu değerlendirilirken aşağıdaki bulgulara
• 112 acil yardımı kimin arayacağı net bir şe- dikkat etmek gerekir.
kilde belirlenmelidir. Olay yerinde birden • Bilinçsizse ve uyarılarınıza tepki vermiyorsa
fazla kişi varsa ilkyardım bilmeyen bir kişi-
• Ciddi bir yaralanma bulgusu varsa
nin araması tercih edilmelidir.
• Solunum güçlüğü ya da düzensizliği varsa
• Sakin olunmalı ya da sakin bir kişinin ara-
ması söylenmelidir. • Göğsünde batma-ağrı-acı hissi varsa
• Kendimizi kısaca tanıtıp olayla ilgili doğru- • Kanaması varsa
düzgün bilgi verilmelidir. • Karında ağrı-sertlik varsa
• Kesin yer ve adres bilgileri verilmelidir. • Kusması varsa
• Zehirlenme bulguları varsa
7
İlkyardıma Giriş
Kurtarma
Olay yerinde güvenliği sağladıktan sonra olay yerindeki hasta veya yaralıların durumları hızlı ancak
sakin bir şekilde değerlendirildikten sonra yapılan işlemlere kurtarma (müdahale) denir. İlkyardımcı za-
man kaybetmeden önce kime müdahale edilmesi gerektiğini belirlemelidir. Bilinci kapalı olanlar, solunum
zorluğu çekenler, çok şiddetli kanaması olanlar veya ağır yanığı olanlar önceliklidir. Hafif kanama, kırık-
çıkık-burkulma veya basit yaralanmalar ise ikinci derece önceliklidir.
Kurtarma ile ilgili olarak ilkyardımcı;
• Hasta veya yaralının bilinç kontrolünü yapmalı,
• Hasta veya yaralının durumunu solunum ve do-
laşım yönünden değerlendirmeli,
• Hasta veya yaralının korku ve endişelerini gider-
meli,
• Hasta veya yaralının yarasını görmesini engelle-
meli.
• Hasta veya yaralıyı sıcak tutmalı,
• Bilinci kapalı bir kişiye kesinlikle yiyecek-içecek
gibi şeyler vermemeli,
Şekil 1.4 İlkyardımcı kendini tanıtarak yaralının • Hasta veya yaralıyı gerekmedikçe hareket ettir-
endişelerini gidermelidir. meden müdahale etmeli,
• Hasta veya yaralıyı yatırarak müdahale etmeli,
• Kırık yönünden değerlendirmeli,
• Hasta veya yaralının en uygun yöntemlerle en yakın sağlık kuruluşuna sevkini sağlamalı ve 112 acil
yardım gelmeden olay yerini terk etmemelidir.
2. 4.
1. 3.
Olay yerinde Hastane acil
Sağlık Ambulansta
yapılan hayat servislerinde
kuruluşuna yapılan
kurtarıcı yapılan
haber girişimler
girişimler girişimler
verilmesi
Yaşam zincirini oluşturan bu dört halkanın ilk ikisi ilkyardımcının görevidir. Bu ilk iki halka ne kadar
doğru, hızlı ve etkin yapılırsa kişilerin yeniden yaşama veya sağlıklı bir yaşam sürdürme şansı o kadar ar-
tabilir. Örneğin kalbi duran bir kişide ilk 5 dakikada uygulanmaya başlanacak olan temel yaşam desteği
(kalp masajı ve suni solunum), solunum ve dolaşım sistemindeki fonksiyon bozuklukları sonucu oluşabi-
8
Temel İlkyardım Bilgisi
9
İlkyardıma Giriş
Şekil 1.7 Ağız içi kotrol edildikten sonra baş geri çene yukarı (baş-çene) pozisyonunun verilmesi.
HİSSET: Kulağınızı kişinin ağzına ve burnu-
na yaklaştırarak nefes sıcaklığının olup olmadığını
Kişilerde solunum olup olmadığını etkin kontrol etmektir.
biçimde değerlendirebilmenin en etkili
C: Dolaşımın değerlendirilmesi: Kalp ve damar-
yolu aynı anda yapılan BAK-DİNLE-
ların oluşturduğu dolaşım sisteminin ana unsuru
HİSSET yöntemidir.
olan kalp durursa kan dolaşımı da durur. Kalbin
durma süresi uzadıkça hücre-doku-organ beslen-
B: Solunumun değerlendirilmesi: Bir kişide soluk mesi sona ereceğinden, hücrelerde geri düzelme-
alıp-vermenin kesilmesi ya da kalp durmasına bağlı yecek hasarlar oluşur ve ölüm gerçekleşir. Yetişkin-
beyine giden oksijenin 3-5 dakikalığına kesilmesi, lerde dolaşımın varlığı bedende değişik noktalarda
kişinin kalbi daha sonradan çalışsa dahi geri dönü- bulunan atardamarlar üzerinden nabız sesinin par-
lemez beyin hasarına yol açmaktadır. Hasta ya da maklar aracılığıyla anlaşılır. Bebeklerde (0-1 yaş)
yaralılarda solunumun olup olmadığını değerlen- nabız dirsek üstündeki kol atardamarından, ço-
dirmek ilkyardımdaki temel aşamalardan biridir ve cuklarda (1-8 yaş) ve yetişkinlerde (8 yaş üstü) ise
kesinlikle atlanmamalıdır. boyunun her iki yanında bulunan şah damarından
ölçülür. Nabız sesinin varlığı, yokluğu, şiddeti ve
sayısı ilkyardımın ileriki aşamaları için önemlidir.
10
Temel İlkyardım Bilgisi
11
İlkyardıma Giriş
Bu sistemlerden herhangi birinin zarar görmesi lemlerde eklemleşen iki bağ dokunun esnekliğine
ya da işlevini yitirmesi hâlinde hastalıklar, yaşam göre kısmen hareket edebilir. Boyun, göğüs ve bel
kalitesinde azalma gibi durumlar ortaya çıkar. İlk- omurları arasındaki eklemlerle iki kalça kemiğinin
yardımcının bedenimizdeki sistemler konusunda önde birleştiği yerde oluşan eklemler yarı oynar
temel bir bilgi birikiminin olması hasta ya da ya- eklemlerdir. Oynar eklemler hareketi sağlayan ek-
ralının durumunun doğru değerlendirilmesine ve lemlerdir. Kol ve bacak kemiklerinin bağlantı yer-
yanlış girişim yapılmamasını sağlayacaktır. lerindeki eklemler tam oynar eklemlerdir. Bunlar
iki bağlantı kemiğinin, eklem yerlerinde istenen
hareketi verecek şekilde oynayabilmesini sağlamış
Hareket (Kas-İskelet) Sistemi olurlar. Böyle eklemlerin bulunduğu kemikler, çok
Hareket sistemi kemikler ile bu kemiklerin bir- çeşitli hareket yeteneği kazanmış olan kol, bacak, el
leştiği bölgelerdeki eklemler ve hareketi sağlayan ve ayak kemikleridir.
kaslardan oluşur. Yürümek, konuşmak, oyun oyna-
mak, beslenmek gibi hareket gerektiren tüm fonk-
siyonlardan hareket sistemi sorumludur. Hareket
sisteminin temel elemanları kemik, eklem ve kastır.
12
Temel İlkyardım Bilgisi
olarak aniden kasılırsa spazm oluşur. Uzun süren dır. Dört tane de kapakçığı vardır. Yüreğimiz kendi
spazmlara nöbet ya da katılaşma denir. Kaslar ara- elektriğini üretebildiğinden beynimizden bağımsız
cılığıyla gerçekleşen hareket sonucu bedende aynı olarak çalışabilir ama sinir sistemimiz, hormonları-
zamanda ısı üretimi de gerçekleşir. Beden ısısının mız, beden ısısı, yaşımız, cinsiyetimiz ve duygusal
% 80-90’ı kasların kasılması sırasında ortaya çıkan durumlarımız (korku, heyecan, stres, egzersiz gibi)
ısıdan kaynaklanır. kalbin çalışma hızını etkiler. Koroner denen kendi-
ne özgü damar ağı vardır. Tıkandığında ameliyatla
değiştirilen veya stent takılan damar, kalbin koro-
ner atar damarlarıdır. Dinlenim durumundayken
dakikada ortalama 70 kere atarken hızlı koştuğu-
muzda atım sayısı 200 kadar olabilir. Otururken
dakikada 60 ile 80 arasında atıyor olması normal
kabul edilir. Çocuklarda dakika atım sayısı normal-
de100 dolayındadır ve yaşlılıkta azalır. Erişkinlerde
günde ortalama 100 binden fazla atar. Bir pompa
işlevi gören yürek, bedenimizdeki büyük ve kü-
çük dolaşım sistemlerimize kan pompalar. Her bir
pompalamada sol karıncıktan aorta 70 mililitre, bir
günde ortalama 7 bin litre kan pompalar.
13
İlkyardıma Giriş
Kan
Lenf damarları hariç, diğer damarlarımız içindeki sıvıdır. Kan sudan daha yoğun olduğu için az akış-
kandır. Binde 9 tuz içerir ve 38 derece ısısı vardır. Erişkin erkekte 5.5 ve kadında 4.5 litre kadardır. Top-
lamın %85 kadarı büyük dolaşımda, % 15 kadarı küçük dolaşım sistemi içinde bulunur. İçerisinde % 55
plazma ve % 45 hücreler vardır. Kanın sıvı kısmına plazma denir ve içinde proteinler, hormonlar, besin,
artık maddeler, elementler ve gazlar bulunur ama % 92’si sudur. Hücreler alyuvar (eritrosit), akyuvar (lö-
kosit) ve kan pulcukları (trombositler)dır. Kırmızı olan alyuvarlar, içlerindeki hemoglobin sayesinde O2
ve CO2 taşırlar. Çekirdekleri yoktur ve kemik iliğinde üretilirler. Sayılar erkekte çok, kadında daha azdır
ve bir kişide toplam 30 trilyon dolayında alyuvar vardır. Ortalama 120 gün yaşarlar ve her saat 10 milyar
tane yenisi üretilir. Kan gruplarımızın farklı farklı olması alyuvar hücrelerinin üstünde bağlı olan şekerlerin
farklı olmasında kaynaklanır. Akyuvarlar bedeni toksinlere ve yabancı canlılara karşı savunur. Her mik-
rolitre kanda ortalama 9 bin tane bulunur. Ömürleri birkaç saat ile uzun yıllar olabilir. Hemoglobin içer-
mezler ama çekirdekleri vardır. Bağışıklık sistemini oluşturarak bedeni uzun süreli korurlar. Kan pulcukları
hücre parçalarıdır, hücre değildirler. Her mikrolitre kanda 300 bin tane olurlar. Damarda açılabilecek bir
deliği kümelenerek kapatırlar ve kan kaybını önlerler. Kan damarı büzülerek, kan pulcukları kümelenerek
ve kan plazması pıhtılaşarak hep birlikte akan kanı durdururlar.
Dolaşım sisteminin bedende 3 temel görevi bulunmaktadır.
1. Taşıma Görevi:
• Besin maddelerini hücre ve dokulara taşımak; hücrelerde oluşan atık maddelerin atılması için böb-
rek, akciğer ve deriye taşımak.
• Beden için gerekli olan oksijeni akciğerlerden hücrelere kadar taşımak; hücrelerde metabolizma
sonucu oluşan karbondioksiti bedenden dışarı atmak için akciğerlere götürmek.
• Çeşitli doku ve organlarca üretilip kana verilen hormon, enzim gibi yapıları hücrelere kadar iletmek
14
Temel İlkyardım Bilgisi
Dolaşım Varlığı
Bedende kan dolaşımının olup olmadığını yani
kalbin kanı damar içine pompalama görevinin de-
vam edip etmediğinin göstergesi nabızdır. Nabız
atardamar üzerinden kalp atımlarının hissedilme-
sidir. Kalp kanı atardamara her fırlattığında, fırlatı-
lan kanın damar duvarına yaptığı basıncın damarı
kımıldatmasına nabız denir. Sağlıklı bir kişinin
bedenindeki herhangi bir atardamar üzerinden en Şekil 1.14 Solunum sisteminin genel görünümü
az 3 parmakla (başparmağı kullanmadan) en az 5
saniye süresince hafifçe bastırarak rahatlıkla nabız Solunum sisteminin temel anlamda 3 işlevi vardır:
ölçümü yapabilirsiniz. Kaza geçirmiş veya hasta 1. Akciğerlerin havalandırılması, yani havanın
kişilerde nabız alınabilecek en iyi atardamar böl- atmosferden akciğerlere giriş ve çıkışını (dış
geleri yetişkinler ve çocuklar için boyun şah da- solunum) sağlamak
marı (âdemelmasının her iki yanında) bebeklerde 2. Akciğerlerden alınan oksijenin hücrelere ta-
ise dirsek üstü kol atardamarıdır. Bunun nedenini şınması ve karşılığında hücre metabolizması
15
İlkyardıma Giriş
sonucu çıkan karbon dioksitin akciğerlere Glotisin ağzında, aşağıya doğru uzanan epiglotis
taşımak ( iç solunum) vardır. Yutarken ve içerken epiglotis soluk borusu-
3. Solunum sisteminin normal çalışmasını dü- nun ağzını kapatır, yiyecek ve içeçekler soluk bo-
zenlenmek rusuna kaçamaz ama bu sırada solunum da geçici
olarak durmuş olur.
Ayrıca, solunum yollarından bedene yabancı
madde girişini engellemek, sesin oluşumuna kat- Soluk Borusu (trake): Yemek borusunun
kıda bulunmak ve koku almamıza yardımcı olmak önünde ve gırtlağın altında devam eden soluk
gibi işlevleri de vardır. borusu yaklaşık 12 cm uzunluğundadır. Altıncı
boyun omuru hizasında gırtlaktan başlayan soluk
Burun: Atmosferden bedene havanın ilk giriş
borusu göğüs kafesi içerisine girip ikiye dallana-
yaptığı solunum sistemi yapısıdır. Burundan hava
rak akciğerlere giriş yapar. Soluk borusu kıkırdak,
girince, burunda bulunan kıllar aracılığıyla hava-
kas ve zarlardan yapılmış silindirik düz bir boru-
daki toz, polen gibi yabancı parçacıklar tutulur. Bu
dur. Kıkırdaklar C harfi şeklinde soluk borusu
şekilde akciğerlere giden hava kısmen temizlenmiş
boyunca 15-20 halka olmak üzere dizilmişlerdir.
olur. Burun içini kaplayan epitel tabaka bolca mu-
Soluk borusunun iç yüzeyini örten titrek tüylü
kus ve su salgılar. Aynı zamanda bunlar da burun
epitel hücreler hava yoluyla giren yabancı mad-
içini nemli tutar, giren yabancı parçacıkları yakalar
deleri balgam şeklinde tutarak, atılmak üzere ağza
ve giren havayı nemlendirir. Burun içindeki bol
doğru yukarı taşırlar.
kan damar ağı giren havayı ısıtır. Ağızdan solundu-
ğunda bu yararlı işlemler olmaz. Burun boşluğuna Tüpler (bronşlar): Soluk borusunun dallana-
gözyaşı bezleri kanalı da açılır. Ağlandığı zaman rak sağ ve sol akciğerlere giren yapılarıdır. Bronş-
çıkan gözyaşı buruna ulaşır. Ağlarken burun akma- ların yapısı soluk borusunun yapısına benzer ancak
sının nedeni budur. kıkırdakları daha düzensizdir. Sağ akciğere giden
bronşlara sağ; sol akciğere gidene sol bronş denir.
Yutak (Farinks): Hem sindirim sistemi hem
Bunların yapısında da sililar vardır ve yabancı mad-
de solunum sisteminde görev alır. Yutak anatomik
deleri ve balgamı yukarı doğru süpürürler. Bronşlar
olarak burun ve ağız boşluklarının arkasında geniş
akciğere girdikten sonra tüpcük (broşçuk) denen
bir yapı ve gırtlağın başlangıç kısmında ise dar bir
daha küçük yapılara dallanırlar. Bronşçuklar da
yapı olarak bulunan bir organdır. Yutak, ön ta-
çok daha ince olan ve tek sıra epitel hücrelerinden
rafta gırtlağa, arka tarafta yemek borusuna doğru
oluşmuş hava keselerinde (alveol) sonlanır.
devam eder. Östaki borusu orta kulaktan yutağa
doğru açılan bir kanaldır. Yutaktaki bademcikler Akciğerler: Göğüs boşluğu içinde sağda ve sol-
lenfoid yapıda olduğu için bedenin savunmasına da olmak üzere bulunan akciğerlerin temel görevi
katkıda bulunur. Herhangi bir travma ya da enfek- hava ile kan arasında gaz alışverişini sağlamakdır.
siyona bağlı olarak gelişen inflamasyonda burada- Göğüs duvarının iç yüzü ile akciğerlerin dış yüzü-
ki lenfoid doku şişerek orta kulağın havalanmasını nü örten ince iki zar (plevra zarı) vardır. İki zar ara-
engelleyebilir. sında negatif (eksi) bir basınç vardır. Bu negatiflik
bir emme etkisi yaparak akciğerlerin göğüs kafesi
Gırtlak (Larinks): Boyunun ön tarafında 4. ve
içine doğru kolayca genişlemesini sağlar ve daha
6. boyun omurlar arasına yerleşmiş, soluk borusu
da önemlisi akciğerlerin büzülerek kapanmasına
ve yutak arasında bulunan kıkırdak yapıda bir or-
engel olur. Eğer herhangi bir hastalık, yaralanma
gandır. Âdemelması da denir. Erkeklerde daha bü-
ve delinme sonucu negatif basınç ortadan kalkarsa
yük ve belirgindir. Atmosferden alınan havanın so-
akciğerlerde kapanma (kollaps) ve ciddi solunum
luk borusuna gönderildiği yapıdır. İçinde ses telleri
bozukluğu gözlenir. Göğüs boşluğu ile karın boş-
bulunur. Akciğerlerden dışarı doğru çıkan hava; ses
luğunu birbirinden ayıran diyafragma zarı (kası)
tellerini titreştirir, yutaktan geçer, burun boşluğun-
vardır. Bu kas gevşemiş durumdayken yarım ay
da dolaşır, ağız, dil, diş ve dudakların yardımıyla
gibi göğüs boşluğuna doğru bombeli durur. Soluk
ses çıkartmış oluruz. Gırtlak içini kaplayan epitel
alırken (inhelasyon) diyafragma kasılır ve karın
hücrelerinin uzantıları olan kamçılar (siliya), gırt-
boşluğuna, aşağı doğru düzleşir, göğüs boşluğu ge-
lağa kaçan yabancıları veya balgamı yukarı yutağa
nişlemiş olur. Göğüs kafesimizi oluşturan kaburga-
doğru süpürür. Bazen öksürük de bu işe yardım
lar ve omuz kemikleri arasındaki kaslar da kasılarak
eder. Gırtlağımızın içindeki boşluğa glotis denir.
göğüs kafesimizi yukarı ve ön dışa doğru çekerek
16
Temel İlkyardım Bilgisi
göğüs boşluğunu daha da genişletirler. Genişleyen kazazedenin ağzına ve burnuna yaklaştırır, nefes se-
göğüs boşluğu içindeki negatiflik daha da artar. So- sini ve sıcaklığını-nemini hissetmeye çalışır (dinle ve
nunda akciğerler içindeki havanın basıncı düşmüş hisset). Bu yönteme BAK-DİNLE-HİSSET yöntemi
olur ve akciğer içine atmosferden hava dolar. Göğüs adı verilir. Bu yöntemle kişilerde solunum olup ol-
boşluğunun genişletilmesinin % 75’i diyafragma madığı en az 10 saniye kontrol edilmelidir.
sayesinde olur. Yani soluk alma işi aktif bir olaydır
ve enerji harcarız. Soluk verme (ekshelasyon) pasif-
tir. Diyafragma ve diğer kasların gevşeyip eski du- düşünelim
rumlarına dönmesi ve akciğerlerin elastik yapısın-
dan dolayı tekrar büzülmeleri, göğüs boşluğumuzu BİLMENİZDE YARAR VAR
daraltır. Daralan akciğer içindeki basınç atmosfer Soluk alıp vermenin ritmik bir olay olduğu ve iste-
basıncından fazla olur ve akciğerlerimizdeki kirli ğimiz dışında çalıştığı iyi bilinmelidir. Hiçbir kişi
hava dışarı çıkar. Bronşlar akciğerlere girince dalla- isteyerek nefesini tutup, havasız kalarak intihar ede-
nırlar ve daha ince olan bronşçukları oluştururlar. mez. Soluk borusunun temel yapısını oluşturan kı-
Bronşçukların uçlarında alveol denen torbacıklar kırdaklar bedenin canlılığını sürdürmesi için gerekli
vardır. Bu torbacıkların duvarı tek sıra epitel hüc- olan havanın geçtiği yolların sürekli olarak açık tutul-
relerinden oluşur. Bu hücrelerin akciğerin içine ba- masını ve mekanik etkilere karşı solunum yollarının
kan ucunda atmosfer havası, karşı ucunun hemen dayanıklı olmalarını sağlar. Soluk borusunun diğer
arkasında kan damarları vardır. Atmosferdeki O2 önemli bir yapısı olan düz kaslar ise kasılıp gevşeye-
epitel hücrelerin içindekinden fazla olduğundan, rek solunum yollarının görevini yapmasına katkıda
yoğunluk farkına dayanarak difüzyonla hücrelere bulunur. Yanan maddelerin dumanında bulunan kar-
girip öbür taraflarından çıkarak kana ulaşır. Kan- bonmonoksit, hemoglobindeki oksijenin bağlandığı
daki CO2 yoğunluk farkına dayanarak ters yönde yere bağlanarak hücrelere yeterli O2 gitmesini engel-
dışarı çıkıp akciğer içindeki atmosfere karışır. Böy- lemiş olur. Çok dumanlı ve havalanmasız bir ortam-
lece beden için gerekli olan O2 hücrelere taşınırken daki kişi oksijensizlikten ölür.
metabolizma sonucu oluşan CO2 beden dışına atıl-
maktadır. Kana geçen oksijenin büyük bölümü al-
Sinir Sistemi
yuvarlar içinde bulunan hemoglobin molekülünün
yapısında bulunan demire bağlanarak hücrelerimi- Bedenimizi oluşturan sistemlerin hiçbiri tek ba-
ze taşınır. Boynumuzdaki ve yürekteki büyük da- şına bağımsız çalışamaz, çalışmamalıdır. Bütün sis-
marlarımız da bulunan kimyasal almaçlar kandaki temler birbirine bağımlıdır ve ancak birlikte bir bü-
artmış CO2 ve azalmış O2 düzeylerini devamlı algı- tün olarak çalışarak sağlıklı bir beden oluştururlar.
larlar. Aldıkları bilgileri, beyin sapımızda bulunan Aksi durumda bedende kargaşa oluşurdu. Dolaşım
solunum merkezine iletirler. Burda işlenen bilgiler, ve sinir sistemlerimiz kendi aralarında ve bedenin
otonom sinirler ile solunum kaslarını (özellikle bütün sistemlerimiz, hatta bütün hücrelerimiz ara-
diyafragmayı) kasıp-gevşeterek solunumun ritmi, sındaki gerekli bağlantıları kurarlar ama sinir siste-
hızı ve derinliği devamlı kontrol altında tutulur. mi başlıca yönetici olandır. Beden dışındaki (dış)
ortam ve içindeki (iç) ortamların şartları devamlı
değişkendir. Sinir sistemi iç ve dış ortamdaki de-
Solunum Varlığı ğişiklikleri algılayarak, bedenimizin değişmiş yeni
Bir dakikada alınıp verilen solunum sayısına solu- durumlara uymasını sağlar. Dış ortamdaki değiş-
num sıklığı denir. Yetişkinlerde dakikada alınıp veri- kenleri algılayan almaçlarımız göz, kulak, burun,
len soluk sayısı 12-20; çocuklarda 15-20, bebeklerde dil ve deri gibi organlarımızdır. Buralardan derle-
ise 18-25 arasındadır. Travma ya da benzeri durumla- nen bilgiler (uyaranlar) getirici (aferent) sinirlerle
ra bağlı olarak kişinin solunum sıklığı azalabilir veya merkezî sinir sistemimize iletilir. Bedenimiz içinde-
artabilir. Bir kişide solunumun olup olmadığı, ha- ki basınç, asitlik, O2, CO2, şeker düzeyi, ısı ve ağrı
vanın akciğerlere girip çıkmasına bağlı olarak göğüs gibi durumlar kendi özel almaçlarıyla algılanıp ve
kafesinin inip-çıkmasından, ağızdan ve burundan getirici sinirlerle yine merkezî sinir sistemine ulaş-
gelen hava sesinden ve ağız-burundan gelen havanın tırılır. Gelen bu uyartılar merkezî sinir sistemimiz-
neminden-sıcaklığından anlaşılır. Bu amaçla kişinin de işlemlenir ve götürücü (eferent) sinir ağlarıyla
göğüs kafesine bakılır (bak), ilkyardımcı yanağını hedef organlara iletilir. Hedef organ da gelen emire
17
İlkyardıma Giriş
göre davranarak, bedenimiz acıkınca beslenmek veya aslanı görünce korkup kaçmak gibi tepkiler verir.
Sinir sistemi merkezi sinir sistemi (beyin ve omurilik) ve çevresel (periferik) sinir sistemi olmak üzere iki
bölümde incelenmektedir.
Beyin
Beyin 100 milyardan fazla sinir hücresi ve bir o kadar da glia hücrelerinden oluşmuş, çok gelişmiş bir
bilgi işlem merkezidir. Beyini sarıp koruyan kafatası kemiklerini kaldırırsak beyin dokusu net bir şekilde
görülür. Beyini oluşturan yapılar kabuk (serebrum=korteks),
ara beyin (diensefalon), beyin sapı (kökü) ve beyincik (serebel-
lum) olarak 4 bölümde incelenebilir.
Ara Beyin
Bedenden gelen bilgilerin ayrıştırılarak korteksin belirli bölgelerine gönderme ve bazı bilgileri de kendi
içinde işleme görevi vardır. Talamus ve hipotalamus diye 2 bölgesi vardır. Talamus daha çok gelen bilgi-
lerin ayrıştırılıp kortekse ve oradan geri gelenleri bedene iletmekle görevlidir. Uyku ve uyanıklılık burada
düzenlenir. Hipotalamus beynin tabanında küçük bir alandır ama görevleri daha önemlidir. Otonom sinir
sisteminin ana kontrol merkezi gibi çalışır. Kalp atışları, solunum, iştah, beden ısısı, su dengesi ve bazı duy-
gusal durumlar (korku, kızgınlık, saldırganlık, haz alma) ile bedenin gece-gündüz ayarını yapar. Epifiz ve
hipofiz bezleriyle beraber bazı hormonların üretimini yaparak bedenin hormonal (böbrek üstü bezlerinin,
tiroid bezlerinin, üreme bezlerinin) kontrolünü sağlar.
18
Temel İlkyardım Bilgisi
Beyin sapı (kökü) = omurilik soğanı: Omurilik ile ara beyin arasında bu-
lunur. Medulla (solunumun ve kan basıncının düzenlenmesi ile yutma, kusma
ve öksürme reflekslerinin merkezi), pons (solunum hareketlerinin düzenlendi-
ği) ve orta beyin (göz hareketlerinin düzenlendiği) bölgeleri vardır. Beyin sapı
bedenin yaşaması için şart olan işlevlerin yapıldığı en ilkel beyin gibi çalışır.
Beyincik (serebellum): Beyin ağırlığının yüzde onunu ancak oluşturur
ama toplam beyin hücre sayınının hemen yarısı buradadır. Çizgili kaslarımız-
dan, tendonlardan, eklemlerden, deriden, görme ve denge sistemlerimizi ilgi-
lendiren girdiler alır ve onlara yanıtlar verir. Yani beyincik beden hareketlerinin
ince ayarını yapar, dengemizi ve postürümüzü sağlar.
Omurilik
Omurilik yetişkinlerde yaklaşık 1 cm çapında, kadınlarda 43 erkeklerde 45
cm uzunluğunda ve 35-40 gram ağırlığındadır. Omurilik, omurlarımızın (33
tane) oluşturduğu kemik kanal içine yerleşmiştir ve beyinin aşağı doğru deva-
mıdır. Omuriliğin temel görevi bedeni saran sinirlerden aldığı bilgileri beyine
ve beyinden gelen geri bildirimleri organlara iletmektir. Diğer bir önemli göre-
vi de bedende istemsiz gerçekleşen bazı reflekslerin (ayak, diz ve dışkılama gibi)
oluştuğu merkezdir. Omurilik yaralanmalarında hasarın derecesine, beden üze-
rinde oluşturduğu zarara bağlı olarak kısmi ya da tam felçler görülebilir.
Bilinç Durumu
Merkezî sinir sisteminin herhangi bir sorun olmadan çalıştığına dair en önemli bulgu bilinç durumu-
dur. Bilinç, kişinin kendisinin farkında olması durumudur. Kişi nerede olduğunun, ne yaptığının, niçin
yaptığının farkında ise bilinci var demektir. Ayrıca bilincin ikinci yönü kişinin çevresinden gelen uyartı-
ların farkında olması ve bu uyarılara yanıt vermesidir. Bilinç her zaman kişinin konuşması ya da hareket
etmesi ile değerlendirilmemelidir. Bazen kişiye sormuş olduğunuz soruya göz kırparak yanıt vermesi bi-
linçli olduğu anlamına gelebilir. Bu nedenle ilkyardımcı olay yerindeki kişinin bedenini dikkatli bir şekilde
değerlendirmelidir. Hasta veya yaralının bilinç durumuna, kişiye öncelikle “NASILSIN” şeklinde sözel
uyarı göndererek bakılır. Herhangi bir tepki vermiyorsa yetişkinlerde ve çocuklarda omuz başlarından,
bebeklerde ise ayak tabanından hafifçe sarsarak-vurarak vereceği tepkiye bakılır. İlkyardımcıdan gelen tüm
uyaranlara yanıt verenlere bilinci açık; sözlü uyaranlara yanıt verenlerde birinci derece bilinç kaybı sadece
ağrılı-fiziksel uyaranlara yanıt verenlerde ikinci derece bilinç kaybı ve hiçbir uyarıya yanıt vermeyenlerde
üçüncü derece bilinç kaybı var demektir.
19
İlkyardıma Giriş
20
Temel İlkyardım Bilgisi
si, parçalanması, emilmesi ve artıkların atılmasını parçalanmasını (kimyasal sindirimi) sağlar. İnce
sağlar. Sindirim sistemi ağız, tükürük bezleri, yu- bağırsağın üst bölümü kimyasal sindirim ve emi-
tak, yemek borusu, mide, ince ve kalın bağırsaklar, limin merkezi sayılır. Sindirim sistemi emilmeye
karaciğer, safra kesesi ve pankreastan oluşur. hazır duruma getirilmiş her şeyi emer, az veya çok
emme diye bir düzenleme yoktur. Kalın bağırsak-
lar, kalan artık maddeleri depo edip belirli bir dü-
zen içinde dışarı atılmasını sağlar. Kalın bağırsaklar
içinde bolca bakteri vardır. Bunlar doğuştan gel-
mezler, sonradan buraya yerleşirler. Sayıları toplam
beden hücrelerimiz kadar olabilir ve çok artmadığı
sürece zararlı değildirler, bu tür canlılarla bir an-
lamda ortak yaşarız. Hatta bizim için bazı B ve K
vitaminleri üretirler. Dışkılama işeme gibi refleks
bir olaydır hem istem dışı hem de isteğe bağlıdır.
Sindirim sistemimiz içine bir günde yaklaşık 7 lit-
re su salgılarız ama besinleri emerken bu suyu geri
emeriz. Dışkı ile günde ancak 0.1 ile 0.2 litre su
dışarı atarız.
21
İlkyardıma Giriş
22
Temel İlkyardım Bilgisi
yaşamla ilişkilendir
Canlandırma Olay “Karşınızda can çeki- lı, kişinin ağız içine bakmalıdır. Ağız içinde bir
şen biri var. Ne olduğunu bilmiyorsunuz. Ki- cisim varsa, cismi çıkardıktan sonra kişiye baş
şiye nasıl yaklaşmalısınız?” çene pozisyonu vermeli solunum yolunu açmalı-
Öncelikle ilkyardımın temel ilkelerine uy- dır. Solunum yolu açıldıktan sonra BAK DİNLE
gun olarak hareket edilmeli, KORUMA ilkesi HİSSET yöntemi ile en az 10 saniye solunum
gerçekleştirilmelidir. İlkyardım yapacak kişi ken- kontrol edilmelidir. Solunum yoksa temel ya-
di fiziksel ve çevre güvenliğini sağladıktan sonra şam desteğine geçilmelidir. Solunum varsa nabız
hasta/yaralının güvenliğini sağlamalıdır. Daha kontrolü yapılmalıdır. Kişinin yaşadığına kana-
sonra kişinin yanına yaklaşarak kişinin bilincini at getirilmişse kişinin ikinci değerlendirmesine
kontrol etmeli, kişinin bilinci kapalı ise ve olay geçilmelidir. Varsa bir problem ya da sıkıntı bu
yerinde başka birisi varsa ona 112 acil servisi duruma müdahale edilmeli, 112 acil servis olay
arattırmalıdır (BİLDİRME). Yanında kimse yok- yerine gelene kadar hasta ya da yaralının yanın-
sa kişiyi derhal sırtüstü sert bir zemine yatırma- dan ayrılınmamalıdır.
23
İlkyardıma Giriş
İlkyardım kavramını
ÖÇ 1 açıklayabilme
İlkyardımın Tanımı
bölüm özeti
İlkyardım, yaşamı tehdit eden bir durumla karşılaşıldığında, 112 acil yardım ekipleri olay yerine gelinceye
kadar, olay yerinde herhangi bir tıbbi araç gereç aranmaksızın eldeki olanaklarla yapılan girişimlerdir. Bütün
girişimlerin temel amacı; var olan tehlikeyi ortadan kaldırmak, kişinin yaşıyor kalmasını sağlamak, durumunun
kötüye gitmesini önlemek ve iyileştirmeyi kolaylaştırmaktır. İlkyardım uygulamalarını yapmak için doktor ya
da sağlık personeli olmak gerekmez. İlkyardım yapanlar olay yerindeki kaza, yaralanma ve hastalık gibi olaylara
ilk girişimi yapan kişilerdir. Bu nedenle her an herkesin ilkyardım müdahalesi ile karşı karşıya kalabileceği dü-
şüncesiyle herkesin en azından temel anlamda ilkyardım uygulamalarını bilmesi gerekir. Acil tedavi, herhangi
bir hastalık ya da kaza sonucunda sağlığı bozulan, tehlikedeki kişilere tıbbi eğitim almış uzman kişilerce olay
yerinde, ambulanslarda veya sağlık kuruluşlarında ilaçlı ve tıbbi aletlerle yapılan girişimlerdir. İlkyardım tıbbi
bakımın bir alternatifi olarak kesinlikle ele alınmamalıdır. İlkyardım tıbbi yardım gelinceye kadar zaman ka-
zandırıcı ve gelişebilecek diğer hasarları önleyici ya da geciktirici işlemlerdir. İlkyardımın temel uygulamaları
koruma, bildirme ve kurtarmadır. İlkyardımcı olay yerine geldiğinde ilk olarak kendisinin sonra çevresinin ve
en son olarak da hastanın veya yaralının güvenliğini sağlamalıdır. Kendini güvende hissetmiyorsa olaya müda-
hale etmemelidir. İlkyardımcı olayın ya da kişinin durumuna göre 112 acil yaşam servisini arayarak olayla ilgili
doğru ve düzgün bilgilendirmelidir.
Hastanın durumu aşağıdaki bulgulara bakarak değerlendirilir;
• Bilinçsizse, uyarılarınıza tepki vermiyorsa
• Ciddi bir yaralanma bulgusu varsa
• Solunum güçlüğü ya da düzensizliği varsa
• Göğsünde batma-ağrı-acı hissi varsa
• Kanaması varsa
• Karında ağrı-sertlik varsa
• Kusması varsa
• Zehirlenme bulguları varsa
• Baş-boyun-omurilik zedelenmesi varsa
• Kırık-çıkık-burkulma varsa
• Yangın, elektrik çarpması veya trafik kazası mağduru ise 112 acil yardıma derhâl haber vermek gerekir.
Olay yerinde güvenlik sağlandıktan sonra, ilk olarak hastanın veya yaralının bilinci kontrol edilmelidir. Ye-
tişkinlerde ve çocuklarda bilinç omuzlardan hafifçe sarsarak (fiziksel) ve hasta ya da yaralıya seslenerek (sesli)
bebeklerde ise ayak tabanına vurarak kontrol edilir. Bilinç kontrolünden sonra hemen ilkyardımın ABC aşa-
masına geçilmelidir.
A: Solunum yolunun kontrol edilmesi: Ağız içi kontrolü ve baş-çene pozisyonu
B: Solunumun değerlendirilmesi: Bak-dinle- hisset yöntemi
C: Dolaşımın değerlendirilmesi: Nabız ölçümü.
İlkyardım eğitimi almış bir kişinin, hasta veya yaralının durumu hakkında sağlıklı karar verebilmesi için sağlıklı
insan bedeninin temel yapısı ve nasıl çalıştığı konusunda yeterli bilgisi olması gerekir. Aksi taktirde ilkyardım-
cının vereceği kararlar kazazedeye yarardan çok zarar verebilir.
İlkyardım süreçleri herhangi bir yaralanma ya da benzer durumdan 112 ekipleri olay yerine gelinceye kadar
yani uzman sağlık ekiplerine hasta ya da yaralı ulaşıncaya kadarki geçen süreçleri içerir. Bu süreçlerin en önem-
lisi koruma ilkesidir. İlkyardımcının müdahalelerini yapmadan önce kendisinin, çevresinin ve hasta ya da yara-
lının güvenliğini sağlamasıdır. Koruma ilkesinden sonra kişinin bilici kontrol edilmeli, bilinç kontrolü sonrası
duruma göre 112 acil servis aranması, ilkyardımın ABC’si tespiti işlemi (ağız içi kontrol, baş çene pozisyonu,
solunum ve dolaşım kontrolü), ikinci değerlendirme ve kişiye durumuna uygun pozisyon verme ve 112 acil
servisi beklerken hastanın ya da yaralının yanından ayrılmama temel süreçler ve uygulamalardır.
24
Temel İlkyardım Bilgisi
bölüm özeti
rinde, ambulanslarda, sağlık kuruluşlarında, tıbbi malzemeler
kullanılarak gerektiğinde ilaçla yapılan müdahalelerdir. İlkyar-
dım eğitimi almış olan bir kişi, sağlık personelinin sahip olduğu
yetkiye sahip olmaz. Ancak ilkyardım eğitimi alan kişiler, yara-
lılar arasında kimlere öncelik vereceğini, yaralının durumunu
ve yaralanma derecelerini belirleme ve tıbbi yardım gelinceye
kadar yapılabilecek en doğru işlemleri belirleyip yapabilme ye-
terliliğine sahip kişiler olmalıdır. İlkyardım gerektiren durum-
larda ne yapılması ya da ne yapılmaması gerektiğini herkesin
bilmesinde yarar vardır.
25
İlkyardıma Giriş
İlkyardımın Temel
Uygulamaları
bölüm özeti
İlkyardımın temel uygulamaları koruma, bildirme ve kurtarmadır. Koruma ilkesi ilkyardım yapan kişinin ön-
celikle kendisini, sonra çevresini ve en sonunda yaralanan kişiyi koruması, güvenli bir ortama alması anlamına
gelir. İlkyardımcı her zaman ve her aşamada koruma ilkesi ile hareket etmelidir. Çevre güvenliğini almadan
yapılan bilinçsiz müdahaleler olay yerinde yeni yaralanmalara yol açabilir. İlkyardımcı “Ben ilkyardımcıyım,
duruma lütfen ben müdahale edeyim, başka ilkyardım bilen var mı?” diyerek net bir şekilde olaya/duruma el
koymalıdır. Kendisinin ve yaralının/hastanın can güvenliğini göz önünde bulundurarak kalabalığı sakinleştir-
meli, olay yerinden uzaklaştırmalıdır. Daha sonra ilkyardımcı;
a. İlkyardımcı ve diğer insanlar için yaşamı tehdit edici bir durum (araç patlaması, trafik akışının devam et-
mesi, zehirli gazlar vb.) olup olmadığından,
b. Yaralıya yaklaşmak için en güvenli ve hızlı yol hangisi olduğundan,
c. Olay yerini daha güvenli hâle getirmek için neler (sigara içilmesine izin verilmemesi, kaza hâlinde gerekli
işaretlemelerin yapılması, zehirli gazların olması durumunda havalandırmanın sağlanması gibi) yapılabile-
ceğinden emin olup ona göre karar alıp uygulamaya geçmelidir.
Olay yerinin güvenliği sağlanamıyorsa güvenlik sağlanıncaya kadar müdahale edilmemelidir. Herhangi bir
çevresel tehdit yoksa yaralıya bulunduğu yerde müdahale etmek gerekir.
İlkyardımın ikinci temel uygulaması bildirmedir. Herhangi bir acil olayla karşılaşıldığında, ilkyardımcının gö-
revlerinden ve ilkyardımın en önemli kurallarından biri, ilgili kurumlara gerekli bildirimleri derhâl yapmaktır.
Doğru ve zamanında yapılan acil durum bildirimi, kişilerin yaşama şansını artıracak ve daha fazla zarar görme
ihtimalini azaltacaktır. Türkiye’de acil yardım merkezi numarası “112”dir. İlkyardım gerektiren durumlarda
olay yerinde haberleşmeyi sağlayacak kişi ya da kişiler varsa bu kişilerce derhâl 112 acil yardım aranmalıdır.
Olayın türüne, oluşma şekline ve meydana gelebilecek diğer durumlara göre gerekirse İtfaiye (110), Zehir da-
nışma hattı (114), Trafik polisi (154), Polis imdat (155), Jandarma imdat (156) veya Doğalgaz acil (187) gibi
numaralar da aranmalı, ilgili kuruluşlara bilgi verilmelidir. 112 acil yardım merkezini ararken dikkat etmemiz
gereken unsurlar şunlardır:
• 112 acil yardımı kimin arayacağı net bir şekilde belirlenmelidir. Olay yerinde birden fazla kişi varsa ilkyar-
dım bilmeyen bir kişinin araması tercih edilmelidir.
• Sakin olunmalı ya da sakin bir kişinin araması söylenmelidir.
• Kendimizi kısaca tanıtıp olayla ilgili doğru-düzgün bilgi verilmelidir.
• Kesin yer ve adres bilgileri verilmelidir.
• Hasta veya yaralıların sayısı ve durumları net olarak açıklanmalıdır.
• Herhangi bir ilkyardım girişimi yapıldıysa nasıl bir yardım yapıldığı açıklanmalıdır.
• 112 acil yardım merkezi tarafından sorulan sorulara net bir şekilde yanıt verilmelidir.
• 112 acil yardım ekibi gelene kadar hasta veya yaralının yanından ayrılmamalıdır.
• Kim olduğu ve hangi numaradan aradığı bildirilmelidir.
Üçüncü temel uygulama kurtarmadır. Olay yerinde güvenliği sağladıktan sonra olay yerindeki hasta veya yara-
lıların durumları hızlı ancak sakin bir şekilde değerlendirildikten sonra yapılan işlemlere kurtarma (müdahale)
denir. İlkyardımcı zaman kaybetmeden önce kime müdahale edilmesi gerektiğini belirlemelidir. Bilinci kapalı
olanlar, solunum zorluğu çekenler, çok şiddetli kanaması olanlar veya ağır yanığı olanlar önceliklidir. Hafif
kanama, kırık-çıkık-burkulma veya basit yaralanmalar ise ikinci derece önceliklidir.
26
Temel İlkyardım Bilgisi
bölüm özeti
Bedeni oluşturan temel sistemler hareket sistemi, dolaşım sistemi, solunum sistemi, sinir sitemi, boşaltım
sistemi, sindirim sistemi, üreme sistemidir. Hareket sistemi kemikler ile bu kemiklerin birleştiği bölgelerdeki
eklemler ve hareketi sağlayan kaslardan oluşur. Yürümek, konuşmak, oyun oynamak, beslenmek gibi hare-
ket gerektiren tüm fonksiyonlardan hareket sistemi sorumludur. Hareket sisteminin temel elemanları kemik,
eklem ve kastır. Dolaşım sistemi ögeleri ise kalp, damar ve kandır. Hücrelerin beslenmesi, madde alışverişi,
onarımı, beden ısısının eşit bir biçimde dağılması, hormonların hücrelere ulaştırılması ve hücreler arası iletişi-
min sağlanması sağlıklı bir yaşam için kaçınılmaz olan unsurlardır. Bunu bedende sağlayan dolaşım sistemidir.
Birincil görevi kanın damar içinde akışını sağlamaktır. Bedende kan dolaşımının olup olmadığını yani kalbin
kanı damar içine pompalama görevinin devam edip etmediğinin göstergesi nabızdır. Nabız atardamar üzerin-
den kalp atımlarının hissedilmesidir. Kalp kanı atardamara her fırlattığında, fırlatılan kanın damar duvarına
yaptığı basıncın damarı kımıldatmasına nabız denir. Sağlıklı bir kişinin bedenindeki herhangi bir atardamar
üzerinden en az 3 parmakla (başparmağı kullanmadan) en az 5 saniye süresince hafifçe bastırarak rahatlıkla
nabız ölçümü yapabilirsiniz. Kaza geçirmiş veya hasta kişilerde nabız alınabilecek en iyi atardamar bölgeleri
yetişkinler ve çocuklar için boyun şah damarı (âdemelmasının her iki yanında) bebeklerde ise dirsek üstü kol
atardamarıdır. Solunum sistemi burun boşluğu (bazen ağız boşluğu), yutak (farinks), gırtlak (larinks), soluk
borusu (trake), tüpler (bronşlar) ve akciğerlerden oluşmaktadır. Akciğerlerimizin yapısında da küçük tüpcükler
(bronşcuklar) onların sonlarında bulunan torbacıklar (alveoller) vardır. Solunum sisteminin amacı hücre ve
dokuların O2 ihtiyacını karşılamak, metabolizma sonucu oluşan karbondioksiti hücre ve dokulardan uzaklaş-
tırmaktır. İnsanlar açlığa ve susuzluğu saatlerce hatta günlerce dayanabilirken oksijensizliğe ancak dakikalar
hatta bazen saniyeler kadar dayanabilir. Bir dakikada alınıp verilen solunum sayısına solunum sıklığı denir.
Yetişkinlerde dakikada alınıp verilen soluk sayısı 12-20; çocuklarda 15-20, bebeklerde ise 18-25 arasındadır.
Travma ya da benzeri durumlara bağlı olarak kişinin solunum sıklığı azalabilir veya artabilir. Bir kişide solu-
numun olup olmadığı, havanın akciğerlere girip çıkmasına bağlı olarak göğüs kafesinin inip-çıkmasından,
ağızdan ve burundan gelen hava sesinden ve ağız-burundan gelen havanın neminden-sıcaklığından anlaşılır.
Bu amaçla kişinin göğüs kafesine bakılır (bak), ilkyardımcı yanağını kazazedenin ağzına ve burnuna yaklaştı-
rır, nefes sesini ve sıcaklığını-nemini hissetmeye çalışır (dinle ve hisset). Bu yönteme BAK-DİNLE-HİSSET
yöntemi adı verilir. Bu yöntemle kişilerde solunum olup olmadığı en az 10 saniye kontrol edilmelidir. Dolaşım
ve sinir sistemlerimiz kendi aralarında ve bedenin bütün sistemlerimiz, hatta bütün hücrelerimiz arasındaki ge-
rekli bağlantıları kurarlar ama sinir sistemi başlıca yönetici olandır. Beden dışındaki (dış) ortam ve içindeki (iç)
ortamların şartları devamlı değişkendir. Sinir sistemi iç ve dış ortamdaki değişiklikleri algılayarak, bedenimizin
değişmiş yeni durumlara uymasını sağlar. Dış ortamdaki değişkenleri algılayan almaçlarımız göz, kulak, burun,
dil ve deri gibi organlarımızdır. Buralardan derlenen bilgiler (uyaranlar) getirici (aferent) sinirlerle merkezî
sinir sistemimize iletilir. Bedenimiz içindeki basınç, asitlik, O2, CO2, şeker düzeyi, ısı ve ağrı gibi durumlar
kendi özel almaçlarıyla algılanıp ve getirici sinirlerle yine merkezî sinir sistemine ulaştırılır. Gelen bu uyartılar
merkezî sinir sistemimizde işlemlenir ve götürücü (eferent) sinir ağlarıyla hedef organlara iletilir. Hedef organ
da gelen emire göre davranarak, bedenimiz acıkınca beslenmek veya aslanı görünce korkup kaçmak gibi tepki-
ler verir. Sinir sistemi merkezi sinir sistemi (beyin ve omurilik) ve çevresel (periferik) sinir sistemi olmak üzere
iki bölümde incelenmektedir. Boşaltım sistem temel olarak bedendeki tuz ve su miktarını düzenleyen başlıca
sistemdir. Boşaltım sistemimizin temel görevi, beden hücrelerimizin metabolizması sonucu üretilen atıkları
önce kanımızdan süzerek çıkardıktan sonra idrar yoluyla beden dışına atmaktır. Boşaltım sistemi böbrekler,
idrar boruları, sidik torbası ve idrar kanalından oluşmaktadır.
Bedene enerji veren ve yapıtaşı olarak kullanılan maddelere besin denir. Sindirim sistemi besinlerin alınması,
sistem içinde hareket ettirilmesi, parçalanması, emilmesi ve artıkların atılmasını sağlar. Sindirim sistemi ağız,
tükürük bezleri, yutak, yemek borusu, mide, ince ve kalın bağırsaklar, karaciğer, safra kesesi ve pankreastan olu-
şur. Canlıların temelde iki amacı vardır. YAŞIYOR KALMAK ve ÜREMEK. Türlerin devamlılığı için üreme
zorunludur. Erkekte birincil organ erbezleridir, dişide yumurtalıklardır. Bunlara gonatlar da denir. Bu organlar
sperm üretirler. Erkek yardımcı organları döl kanalı salgı bezleri ve penisten oluşur. Dişi yardımcı organları follap
tüpleri, döl yatağı ve vajinadır. Erkek ve dişi döllerinin dişi bedeninde birleşmesine döllenme, oluşan ilk canlıya
da zigot denir. Zigot hücreleri çoğalarak ve büyüyerek gelişir. Gebeliğin ilk 2 aylık evresine dölüt doğuma kadar
olan sonraki evresine bebecik denir. Üreme fizyolojisi gebelik, doğum ve buluğ çağını da kapsar.
27
İlkyardıma Giriş
ken girişimdir?
ad verilir?
A. Ağız içi kontrolü
A. Acil tedavi B. Baş-çene pozisyonu
B. İlkyardım C. Solunum kontrolü
C. Acil müdahele D. Dolaşım kontrolü
D. Temel yaşam desteği E. Temel yaşam desteği
E. İlk acil müdahale
7 Aşağıdakilerden hangisi sindirim sistemine
2 Aşağıdakileden hangisi ilkyardımın temel uy- ait yardımcı organlardan biridir?
gulamalarından biridir?
A. Karaciğer
A. Bildirme B. Böbrek
B. Bilinç kontrolü C. Kalp
c. ABC değerlendirmesi D. Dalak
D. Temel yaşam desteği E. Mide
E. Turnike
8 Aşağıdakilerden hangisi yetişkin birisi için
3 Olay/kaza yerine gelen bir ilkyardımcı ilk ola-
normal nabız sayısı olarak kabul edilebilir?
rak ne yapmalıdır?
A. 10
A. Yaralının bilincini kontrol etmelidir. B. 25
B. 155 polis imdatı aramalıdır. C. 40
C. 112 acil yardım servisini aramalıdır. D. 60
D. Olay yerinin güvenliğini sağlamalıdır. E. 150
E. Yaralının kanamasını durdurmalıdır.
9 Bebeklerde bilinç kontrolü bedenin hangi
4 Hayat kurtarma zincirinin birinci halkası aşa-
bölgesinden yapılmaktadır?
ğıdakilerden hangisidir?
A. Ayak tabanından
A. Temel yaşam desteği B. Omuz başından
B. Suni solunum C. Kollarından
C. 112 acil yardım merkezine haber verme D. Yanaklarından
D. Turnike E. Ellerinden
E. Hemlich manevrası
10 Aşağıdakilerden hangisi normal beden ısısı
5
Aşağıdakilerden hangisi hayat kurtarma zin- değeridir?
cirinin son halkasıdır?
A. 36.5
A. 112 acil yardım merkezine haber verme B. 34
B. Temel yaşam desteği C. 38
C. Hemlich manevrası D. 39.5
D. Turnike E. 34.5
E. Hastane acil merkezinde yapılan müdahale
28
Temel İlkyardım Bilgisi
4. C Yanıtınız yanlış ise “Hayat Kurtarma Zinci- 9. A Yanıtınız yanlış ise “Dolaşım Sistemi” konu-
ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.
5. E Yanıtınız yanlış ise “Hayat Kurtarma Zinci- 10. A Yanıtınız yanlış ise “Dolaşım Sistemi” konu-
ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.
Araştır Yanıt
1 Anahtarı
Hayır gerekmez. 112 acil yardım ekipleri olay yerine gelinceye kadar yaralı
veya hasta kişinin hayatta kalmasını ya da durumunun daha da kötüye git-
Araştır 1 mesini engellemek için ilkyardım müdahalesi yapılmalıdır. Bu müdahaleyi
yapabilmek için de temel düzeyde bir ilkyardım bilgisine sahip olmak gerekir.
Acil tedavi tıp alanında eğitim gören uzman sağlık personeli tarafından yapı-
Araştır 2 lır. Bu kişiler arasında doktor, hemşire, acil sağlık personeli, sağlık memuru
sayılabilir.
29
İlkyardıma Giriş
kaynakça
13/10/1993 tarih ve 2918 sayılı Trafik Kanunu. Markenson, D., Ferguson, J.D., Chameides, L.,
Cassan, P., Chung, K.L., Epstein, J., Gonzales,
22 Mayıs 2002 tarih ve 24762 sayılı Sağlık Bakanlığı
L., Herrington, R.A., Pellegrino, J., Ratcliff,
İlkyardım Yönetmeliği.
N., Singer, A. (2010). Part 17: First Aid, 2010
Aktümsek, A. (2012). Anatomi ve Fizyoloji: İnsan American Hearth Association and American
Biyolojisi, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık Red Cross Guidelines for Fist Aid. Circulation,
Eğitim Danışmanlık Tic. Ltd. Şti. 122, 934-946.
Barret, K.E, Barman, S., Boitano, S., Heddwen, L.B. Solomon, E.D. (2010). İnsan Anatomisine ve
(2010). Ganong Tıbbi Fizyolojisi, (23. Baskı), Fizyolojisine Giriş, (10. Baskı), Çev. L. Ertuğrul,
İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. İstanbul: Akademi Basın ve Yayıncılık.
Erdil, F., Bayraktar, N., Çelik, S.S. (2009). Temel Tiryaki, D. (2005) İlkyardım El Kitabı, İstanbul,
İlkyardım, Ankara: Eflatun Yayınevi. Artı Sağlık Çevre Kalite Yayınları.
Guyton, A.C, Hall, J.E. (2014). Tıbbi Fizyoloji (12. Yılmaz, İ., Ersoy, A., Küçükyılmaz, A., Deveci,
Baskı), Çev. B.Ç. Yeğen, İ. Alican, Z. Solakoğlu, H., Güven, M., Kürüm, D. (2007). Trafik ve
İstanbul: Nobel Kitabevleri Ltd. Şti. İlkyardım, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi
İçişleri Bakanlığı Emniyet Genel Müdürlüğü Sağlık Açıköğretim Fakültesi Yayını.
İşleri Dairesi Başkanlığı. (2010) Temel İlkyardım, Bu ünitede kullanılan resimler Anadolu Üniversitesi
Ankara: EGM İdari ve Mali İşler Dairesi Başkanlığı Açıköğretim Fakültesi Görsel Arşivlerinden alınan
Basımevi Şube Müdürlüğü Yayınevi. ve yazarın/editörün çektiği resimlerdir.
Karacabey, K., Özmerdivenli, R. (2007). Sağlıklı
Yaşam Bilgisi ve İlkyardım, (1. Baskı), İstanbul:
İlpress.
30
Bölüm 2
Solunum ve Dolaşım Sistemlerinin Önemi: Temel
Yaşam Desteği
1 2
Solunum Sistemi ve Önemi Dolaşım Sistemi ve Önemi
öğrenme çıktıları
3 4
Değerlendirilmesi Temel Yaşam Desteği
3 Olay Yeri, Hasta ya da Yaralının 4 Temel yaşam desteğini açıklayabilme
Değerlendirilebilme
5
Hava Yolu Tıkanıklıklarında İlkyardım
5 Havayolu tıkanıklıklarında ilkyardım
uygulamasını açıklayabilme
32
Temel İlkyardım Bilgisi
33
Solunum ve Dolaşım Sistemlerinin Önemi: Temel Yaşam Desteği
Peki o hâlde basınç düzeyleri (atmosfer ve akci- yapılar bu merkezle bağlantı kurarlar. Solunum
ğer içi) eşitse hava nasıl akciğerlere girecektir? merkezindeki soluk alma ile ilgili sinir hücreleri
Nefes alabilmek için ya atmosfer basıncının kendi kendini ateşler yani aktifleştirir. Soluk alma
760 mmHg üzerine çıkması ya da akciğer içi bölgesi çalışma süresi 2 saniye kadardır. Bu da so-
basıncın 760 mmHg altına düşmesi gerekir. At- luk alma süresinin 2 saniye olmasını sağlar. Soluk
mosfer basıncı değişmeyeceğine göre beden içi alma bölgesi aynı zamanda soluk verme bölgesini
akciğer basınç değerlerini düşürerek soluk alma de 2 saniye boyunca susturur ki akciğerlere yeteri
işlemi sağlanır. Akciğer içi basıncın düşürülme- kadar hava girişi gerçekleşsin. Akciğerlere yeteri
sinde diyafram kası, omuz kasları, kaburga kasları kadar hava 2 saniye süresince girdikten sonra bu
görev alır. Göğüs kafesi altında kubbemsi bir gö- hava akciğerleri gerer. Bu germe bir uyarı sinyali
rünüme sahip olan diyafram normal pozisyonda başlatır. Bu uyarılar soluk alma bölgesine ulaşarak
yukarıya doğru bombeli bir şekilde durur. Nefes soluk almayı durdururken soluk verme bölgesi
alma sırasında diyafram kası kasılır ve diyafram çalışmaya başlar. Soluk verme bölgesinin çalışma
karna doğru inerek, düz bir hâle gelir. Aynı za- süresi yaklaşık 3 saniyedir. Böylece normal şartlar
manda omuz kaslarının birkaçı ile kaburgalar altında yaklaşık olarak bir soluk alıp verme olayı
arasındaki dış kaslar da kasılarak göğüs kafesini 5 saniye sürer. Kişinin durumuna göre (dinlenim
öne, yukarı ve yanlara doğru çekerek akciğer gö- hâli, egzersiz, ayakta durma, araç içi yolculuk,
ğüs içi basıncın daha da aşağılara düşmesine yol travma, hava sıcaklığı vb.) soluk alıp verme sayısı
açar. Bu değer yaklaşık 756 mmHg’dır. Atmosfer değişkenlik gösterebilir.
basıncı 760mmHg göğüs içi basınç 756 mmHg İlkyardımcının temel düzeyde solunumla ilgili
olduğu için basınç dengesinin kurulabilmesi için yukarıda anlatılan bilgileri bilmesinde fayda var-
hava akciğerlere dolar. Bu işlem aktif bir olaydır dır. İlkyardımcı soluk alma-verme sıklığını, soluk
ve yaklaşık 2 saniye sürer. Soluk verme ise nefes alma-verme süresini bilmelidir ki herhangi bir
alma sırasında kasılan diyafram, omuz ve kaburga kaza ya da yaralanma anında kişilerde hava yo-
kaslarının gevşemesi sonucunda akciğer göğüs içi lunun açık olup olmadığını; solunumunun olup
basıncının artmasına bağlı olarak gerçekleşir. olmadığını; solunum varsa düzenli mi düzensiz
Bir soluk alma ile bir soluk verme birlikte bir mi olduğunu anlayabilmelidir. Yaralı, hasta ya da
solunum döngüsü oluşturur. Bebekler dakikada ilkyardıma muhtaç bir kişi ile karşılaşıldığında ilk
yaklaşık 18-25; çocuklar 15-20 kez ve yetişkinler yapılması gereken uygulama olan güvenlik tedbir-
12-20 kez soluk alıp verir. İstirahat hâlinde nor- leri alındıktan sonra kişinin hemen bilinci kontrol
mal bir nefes alma sırasında akciğerlere 500 mL edilmeli; kişinin bilinci yoksa yanınızdaki kişiye
hava girişi ve çıkışı olur. Eğer normal bir soluk 112 acil servis arattırıldıktan sonra kişi sırtüstü sert
aldıktan ve verdikten sonra zorlayarak soluk verir- bir zemine yatırılmalıdır. Sırtüstü yatan bir kişide
seniz yaklaşık 1000 mlt daha hava dışarı atılabilir. en büyük tehlike hava yollarının dil kökü ile ka-
Aslında bu hava yedek depo havasıdır. Kendimizi panmasıdır. Bu nedenle kişinin ağzında bir cisim
zorlayarak alabileceğimiz hava hacmi 3000-4000 var mı yok mu kontrol edildikten sonra kişiye baş
ml arasındadır. Kadınların toplam akciğer hacim- çene (baş geri-çene ileri pozisyonu) pozisyonu ve-
leri yaklaşık 5 litre, erkeklerinki en fazla 6 litredir. rilmelidir. Baş çene pozisyonu verdikten sonra bak
Alınan havadaki oksijen alveollere oradan da kana dinle hisset yöntemi ile solunum en az 10 saniye
geçerek dokulara taşınır. Solunum otonom sinir değerlendirilmelidir. 10 saniye değerlendirilmesi-
sistemi tarafından yönetilen bilinçsiz bir reflekstir nin amacı bir soluk alma verme süresinin beş sa-
ve durdurulamaz. Fakat istendiğinde solunum hızı niye olmasıdır. İlkyardımcı bir solunumu kaçırırsa
azaltılıp çoğaltılabilir. Beynin medulla bölgesinde ikinci solunumda kişide solunum olup olmadığını
solunum merkezi vardır. Solunumda görev alan anlayacaktır.
34
Temel İlkyardım Bilgisi
DOLAŞIM SİSTEMİ VE ÖNEMİ durumunda kan akımı azalır ya da kesilirse kan da-
Kalbin fırlattığı kanın damar içinde dolaşımıyla mar içinde akmayacaktır. Akmayan kan da damar
oluşan sisteme dolaşım sistemi adı verilir. Dolaşım içinde pıhtılaşmaya başlayacaktır. Damar içinde de
sistemi kapalı bir sistemdir ve temel yapıları kalp, pıhtılaşma çok yaygınlaşırsa dolaşım sistemi sonra-
damar ve kandır. Bu sistemin temel görevi sindi- dan tekrar çalışsa bile kan damar içinde pıhtılardan
rim sisteminden kana geçen besinleri ve solunum dolayı akamayacaktır. Bu nedenle solunum ve do-
sistemi aracılığıyla alınan oksijeni tüm hücre ve laşım durması durumlarında hiç vakit kaybetme-
dokulara ulaştırmak, metabolizma sonucu oluşan den müdahale edilmesi gerekir. Kalp ve damarların
atık ürünleri bedenden diğer sistemlerle birlik- oluşturduğu dolaşım sisteminin ana unsuru olan
te uzaklaştırmaktır. Dolaşım sisteminin merkezi kalp durursa kan dolaşımı da durur. Kalbin durma
kalptir. Kabaca kalp içi boş, kastan yapılmış bir süresi uzadıkça hücre-doku-organ beslenmesi sona
organdır. Kalbin temel görevi kanın damarlar için- ereceğinden, hücrelerde geri düzelmeyecek hasar-
de akması için gerekli basıncı sağlamaktır. Bunu lar oluşur ve ölüm gerçekleşir. Kalbin oksijensizliğe
da kasılıp gevşeyerek yapar. Aslında kalbin basitçe dayanma süresi beyne göre çok daha uzundur. Her-
görev tanımı kanı pompalamaktır. Kalp doku ve hangi bir nedenden dolayı beyne giden kan akımı
organlardan gelen kanı (oksijence fakir karbondi- 3-5 dakika kesildiğinde beyin ölümü gerçekleşme-
oksitçe zengin) akciğerlere temizlenmek üzere gön- ye başlarken bu süre kalp de yarım saate kadar çı-
derir. Akciğerde oksijenlenen kan kalbe tekrar geri kabilmektedir. Kalbi beden dışına alıp dolaşımını
gelir. Kalp kendisine gelen temiz kanı (oksijence sağlarsanız da kalp çalışmaya devam eder. Hatta
zengin karbondioksitçe fakir) aort ana atardama- duran bir kalbi masaj yaparak çalıştırabilirsiniz de.
ra fırlatarak kanın tüm bedene yayılmasını sağlar. Bu mekanizmanın altında şöyle bir sistem yatmak-
Kalbin fırlatmış olduğu kan içerisinde bir hücrenin tadır. Kalp temel olarak kastan ve elektrik üreten
yaşaması için gerekli her madde bulunmaktadır. hücrelerden oluşur. Kalpteki kasların bir kısmı ka-
Bu nedenle kan akımının devamlılığı şarttır. Bu sılma yeteneğini kaybederek sadece elektrik üreten
devamlılıkta en önemli görev kalbe düşmektedir. hücrelere dönüşmüştür. Bu tür hücreler sinoatrial
Kalp kendi elektriğini üreten kendi kendine çalı- (SA) düğümde, atriyoventriküler (AV) düğümde ve
şan bir organdır. Herhangi bir nedenle dokuya gi- His demetinde bulunur. Sinoatrial düğüm lambayı
den kan akımı kesilirse ya da azalırsa o bölgenin yakacak elektrik akımını başlatan bir elektrik düğ-
kanlanması yani beslenmesi bozulur, kan akımı mesi gibidir. Üst ana toplardamarın sağ kulakçığa
kesilen bölgede atık maddeler birikmeye başlar. bağlandığı yerde bulunur ve dinlenim durumunda
Bu da hücrelerin ölümüne, doku kaybına yol açar. dakikada ortalama 70-80 kere aksiyon potansiyel
Kalpten kaynaklı, sıvı eksikliği ya da damar siste- üretir. Bu da bir kişinin nabız sayısıdır. Bedende
mine bağlı durumlarda dolaşım sisteminin durması herhangi bir atardamar üzerinden kalp atımlarının
35
Solunum ve Dolaşım Sistemlerinin Önemi: Temel Yaşam Desteği
hissedilmesine nabız denir. Nabızın oluşma nedeni kalbin kasılması sırasında atardamara fırlatmış olduğu
kanın damara yaptığı basınçtır. Dolaşımın varlığı bedende birçok noktada bulunan atardamarlar üzerinden
nabız sesinin parmaklarla hissedilmesiyle anlaşılır. Bebeklerde nabız dirsek üstündeki kol atardamarından,
çocuklarda ve yetişkinlerde ise boynun her iki yanında bulunan şah damarından ölçülür. Dinlenim duru-
mundayken kalp dakikada ortalama 70 kere (yetişkinlerde 60-100 arası) atarken hızlı koştuğumuzda atım
sayısı 150-200’e kadar çıkabilir. Otururken dakikada 60 ile 80 arasında atıyor olması normal kabul edilir.
Çocuklarda dakika atım sayısı normalde 100 dolayındadır ve yaşlılıkta azalır. İlkyardımcı için önemli olan
nabız sesinin varlığı, yokluğu, şiddeti ve sayısıdır. Bu ilkyardımın ileriki aşamaları için önemlidir. Kişide
solunum ve nabız varsa kişi yaşıyor demektir. Bunun tespiti de çok doğru yapılmalıdır. Yetişkinlerde ve
çocuklarda boyun şah damarından bebeklerde ise dirsek üstü atardamardan nabız kontrolü en ez 3 saniye
boyunca yapılmalıdır. Kişinin durumuna, geçirdiği olaya göre nabız çok şiddetli (yüzeysel) ya da az (derin-
den) hissedilebilir. Özellikle şoka bağlı durumlarda nabız ölçümü çok önemlidir.
36
Temel İlkyardım Bilgisi
37
Solunum ve Dolaşım Sistemlerinin Önemi: Temel Yaşam Desteği
num yoksa derhâl temel yaşam desteğine geçilmelidir. Temel yaşam desteğine geçmeden önce eğer 112
acil servis arattırılamamışsa (ilkyardımcı yalnız ise) 112 acil servisi ilkyardımcı kendisi arar. Solunum varsa
dolaşım olup olmadığı kontrol edilmelidir. Bedende dolaşımın varlığı nabız hissetmesi ile anlaşılır. Nabız
yetişkinlerde ve çocuklarda boyun şah damarından bebeklerde ise dirsek üstü kol atardamarından en az 5
saniye 3 parmakla kontrol edilir.
Buraya kadar anlatılan kısımlar birincil değerlendirme olarak adlandırılır. Yani birincil değerlendirme
koruma ilkesiyle başlar, bilinç kontrolü, ağız içi kontrol, baş çene pozisyonu, solunum ve dolaşım değer-
lendirmesi ile biter. Herhangi bir aşama yapılmadan diğerine asla geçilmez. Aynı zamanda sıra asla değiş-
mez. Baş çene pozisyonu verdikten sonra ağız içi kontrol etmek gibi sıra değişikliği asla yapılmaz.
Şekil 2.1 Hasta ya da yaralının bilincini kontrol ettikten sonra bilinç olmadığı anlaşılırsa yanımızdaki kişiye 112 acil
servis arattırılır. Tek başımıza isek 112 acil servis temel yaşam desteğine başlamadan önce yani solunumun olmadığının
tespiti yapıldıktan sonra aranır.
38
Temel İlkyardım Bilgisi
Hasta ya da yaralıya en önemli şikâyeti ve en çok rık parçası, kanamaya bağlı ıslaklık, yabancı
ağrı hissettiği bölge sorulur. Ağrının nasıl arttığı, cisim araştırması yapmalıdır. Elle yaparken
azaldığı, yayıldığı öğrenilmeye çalışılır. Hasta ya da gözle de takip mutlaka yapılmalıdır. Baş
yaralının tıbbi geçmişi yani hastalık öyküsü (kalp bölgesine kırık ya da çökme ihtimali olma-
hastalığı, hipertansiyon, şeker hastalığı, alerji, ilaç sına karşılık fazla basınç uygulanmamalıdır.
kullanıp kullanmadığı, en son ne ve ne zaman ye- Yüz bölgesine inildiğinde ilkyardımcının el-
diği…) sorgulanır. Hasta/yaralı ya da kazazededen leri alın, yanak ve çene kemikleri üzerinde
bilgiler alındıktan sonra çevredeki kişilerle de gö- nazik bir biçimde gezdirilmelidir. Kanama,
rüşülebilir. Hastanın yakını var mı, hastayı tanıyan kesik, sıyrık, çökük, ağrı ve şekil bozuklu-
var mı, olayın nasıl olduğunu gören var mı, başka ğu yönünden değerlendirilmelidir. Yüz ve
yaralı ya da hasta var mı, hastanın geçmişi ile ilgili boyun bölgesi değerlendirilmesi yapılırken
bir bilgisi olan var mı araştırılır. Bu bilgiler alındık- beden ısısı ve cilt rengi de değerlendirilme-
tan sonra hasta ya da yaralının neden bu duruma lidir. Göz bölgesinde ise hastanın bilinci
düştüğü araştırılır. İkincil değerlendirme birincil açıksa gözlerini açması söylenebilir. Bilinç
değerlendirme kadar önemlidir. Kişinin durumu kapalı ise (solunum ve dolaşım varsa) göz
ile ilgili bilgileri etkin bir ikinci değerlendirme ile kapakları ilkyardımcı tarafından açılarak
rahatlıkla tespit edebilirsiniz. Görüşerek konuşma göz içinde kanama ya da yabancı cisim var-
aşamasından sonra ilkyardımcı hasta ya da yaralıyı lığı araştırılır. Burun bölgesinde ise burun
baştan aşağı kontrol eder. Kontrol öncesinde has- kemiği ilkyardımcıya ipucu verir. Burunda
ta ya da yaralıya hangi işlemlerin neden yapılacağı şekil bozukluğu, kırık, kanama (kan ya da
açıklanmalıdır. Hasta kendini iyi hissettiğini söyle- beyin omurilik sıvısı) ya da akıntı durum-
se bile kontrol amaçlı ikinci değerlendirme işlemi- ları kontrol edilir. Ağız içine de özellikle
nin yapılacağı açıklanmalıdır. yabancı cisim var mı yok mu diye bakılır.
• Baş bölgesi Ağız içi kontrolünde de nazik olunmalı, baş
oynatılmamalıdır. Kulak kontrolünde de
• Yüz ve boyun bölgesi
ezik, şişlik, morluk ve sıyrıklar olup olma-
• Göğüs bölgesi dığına bakılmalıdır. Kulak kontrollerinde
• Karın bölgesi yaralının başını hareket ettirmemeye dikkat
• Sırt bölgesi edilmelidir. Boyun kısmına gelinince ise
• Kollar ve bacaklar travma şüphesi olduğu düşünülerek kont-
rol sırasında mümkün olduğunca yaralı az
Elle yoklanarak ve gözle takip edilerek ikinci de-
hareket ettirilmelidir. Boyun bölgesindeki
ğerlendirme yapılır. İkinci değerlendirme sırasında
en ufak bir ağrı boyun omurlarındaki yara-
tespit edilen olumsuz durumlara müdahale edilir.
lanmaya işarettir. Boyun bölgesi değerlen-
Örneğin, ikinci değerlendirme sırasında kanayan
dirilirken bir el hasta veya yaralının alnına
bir bölge tespit edildiğinde kanamayı durdurma-
koyularak baş sabit tutulmalıdır. Diğer el
ya yönelik müdahalelerde bulunulur. Baştan ayağa
ile boyun omurları nazikçe ve dikkatli bir
değerlendirme ya da kontrolde kişisel koruyucu
şekilde kontrol edilmelidir. Kesik, şekil
önlemlerin de alınmasında fayda vardır. Hasta veya
bozukluğu, şişlik ve kanama yönünden de-
yaralıya baştan aşağı kontrole başlamadan önce ilk-
ğerlendirilmelidir. Boyun değerlendirmesi
yardımcı eldiven giymeli ve gerekiyorsa koruyucu
sırasında nabız kontrolü, sayısı, ritmi ve
gözlük, maske gibi diğer koruyucu önlemleri al-
şiddeti de değerlendirilmelidir.
malıdır. Hasta veya yaralının bilinci açık ise kendi-
sinden, bilinci kapalı ise yakınlarından izin almak b. Göğüs ve sırt bölgesi değerlendirilmesi:
gerekebilir ya da onlara ne yapılacağı ile ilgili bilgi Göğüs ve sırt bölgesi solunum ve dolaşım
verilir. Baştan ayağa değerlendirmede ilkyardımcı sistemleri için oldukça önemlidir. Çünkü
kazazedenin durumunu bilmiyorsa her daim kişide bu bölgede kalp ve akciğerler bulunur. Gö-
travma varmış gibi hareket etmelidir. ğüs bölgesine alınacak bir darbe, yabancı
cisim girmesi, vb. ölümcül olabilir. Bunları
a. Baş, boyun ve yüz değerlendirmesi: İlk-
görebilmek için ilkyardımcı kişinin göğüs
yardımcı hastaya yakın bir şekilde diz çök-
bölgesini görünür hâle getirmelidir. Kişinin
meli, ellerini nazikçe saçlı derinin içinde
gömleği, kazağı varsa keserek çıkartılmalı,
gezdirerek kafa bölgesinde ele gelen bir kı-
kişi sarsılmamalıdır. Göğüs bölgesinde kişi-
39
Solunum ve Dolaşım Sistemlerinin Önemi: Temel Yaşam Desteği
nin solunum durumu gözle kontrol edilme- gesinde bir yara olan kişinin durumuna öncelikli
lidir. Köprücük kemiğinden başlayarak da müdahale etmek gibi. İkinci değerlendirme sonu-
nazik bir şekilde elle göğüs bölgesi kontrol cunda elde edilen bulgular 112 acil servis beklenir-
edilmelidir. Ağrı, acı, kemik kırığı, zor ne- ken kişiye hangi pozisyonu vereceğimiz konusunda
fes alma durumları not edilmelidir. Göğüs da bize yardımcı olur. Temel olarak ilkyardımda 3
bölgesinde yabancı cisim varsa cisim kesin- pozisyon vardır.
likle çıkartılmamalıdır. Göğüs bölgesinde a. Yarı oturur pozisyon: Yarı oturur pozisyon
yabancı cisim etkisine bağlı olarak oluşan kalp krizi geçirenlere, solunum sıkıntısı
yaralanmalar solunum sisteminde ve dola- olanlara, göğüs bölgesinden yaralanmış ki-
şım sisteminde olumsuz etkiler yaratabilir. şilere verilir.
Göğüste meydana gelen delici yaralanma-
b. Şok pozisyonu: Şok pozisyonu hastanın
larda;
nabzının hızlı ve derinden duyulduğu, so-
• Açılan delikten yani yaradan hava giriş çıkı- lunumun hızlandığı, deri renginin soluk ol-
şı var mı? duğu, derinin soğuk olduğu ve kanamanın
• Göğüs kemiklerinde çöküntü ya da çıkıklık olduğu durumlarda verilir.
var mı? c. Koma pozisyonu yani yarı yan yatar pozis-
• Kişi derin mi soluk alıyor yoksa sığ mı? yon ise ikinci değerlendirme sırasında kişi-
• Solunum sayısı, ritmi ve derinliği normal mi? lerde şok bulguları ve yarı oturur pozisyon
vermek için gerekli bulgular tespit edilme-
• Solunum sesleri normalden farklı mı geliyor?
mişse verilmelidir. Tüm bunların sağlıklı
• Göğüs bölgesi nefes alma ve verme sırasında bir şekilde tespit edilebilmesi içinde etkin
aynı yönde mi hareket ediyor? ikinci değerlendirme yapılmalıdır. İkinci
sorularına yanıt aranır. değerlendirme en az birinci değerlendirme
c. Karın bölgesi değerlendirilmesi: Hasta (bilinç kontrolü, ABC) kadar önemlidir.
veya yaralının karın bölgesinde bir yaralan- 112 acil servis beklerken hangi pozisyonu
ma ya da yabancı bir cisim batması olup vermiş olursanız olun hasta asla yalnız bıra-
olmadığı araştırılmalıdır. Karın bölgesi mu- kılmamalı, hastanın sürekli yaşamsal bulgu-
ayenesinde karnın sertliği, ağrı durumu, şiş- ları kontrol edilmeli, gerektiğinde pozisyon
liği, kanama durumu, yabancı cisim varlığı, da değiştirilmelidir.
hassasiyet, gerginlik kontrol edilir.
d. Kollar ve bacakların değerlendirilmesi:
Hasta veya yaralının kol değerlendirmesin-
dikkat
de köprücük kemiklerinden el parmak uçla- İkinci değerlendirme aşamaları aşağıda belirtil-
rına kadar olan kısım incelenmelidir. Kırık, miştir.
kanama, ağrı, şişlik, şekil bozukluğu ve yara • Kendini tanıtma, gerekirse eğitim durumunu
olup olmadığı değerlendirilmelidir. Hasta ve çalıştığı yeri söyleme
ya da yaralıda saat, bilezik, kolye gibi takı- • Yaralının ismini öğrenme ve adıyla hitap etme
lar çıkartılmalıdır. Kol ve bacak değerlen- • Hasta/yaralının endişelerini giderme
dirmesinde de femurdan ayağa kadar olan • Nazik davranarak hastanın ya da yaralının
bölüm sırası ile muayene edilir. Ayakların
güvenini sağlama
duruş şekli, kırık, çıkık, kesik, şekil bozuk-
• Olayın nasıl olduğunu sorma
luğu, renk değişimi, hareket kaybı, ağrı,
• Kişisel özgeçmişleri, kullandığı ilaçlar ve aler-
kanama, yabancı cisim batması durumları
jisi olup olmadığını sorma
değerlendirilir. Yabancı cisim batması var-
• En son ve ne zaman ne yediklerini öğrenme
sa cisim çıkartılmaz. Kırık ya da çıkık varsa
• Bilinç düzeyi, anlama, algılama işlemleri
düzeltilmeye çalışılmaz. Çıkan kırık uçları
• Solunum sayısı, ritmi, derinliğini tespit etme
içeriye itilmeye çalışılmaz.
• Vücut ısısı, nemlilik, renk kontrol etme
İkinci değerlendirme sırasında tespit edilen • Bedeni, baştan ayağa kontrol ederek durum
durumlara müdahale edilmelidir. Burada yine ön- değerlendirmesi yapma
celikli işlemlerden başlanması gerekir. Göğüs böl- • Uygun pozisyon verme
40
Temel İlkyardım Bilgisi
41
Solunum ve Dolaşım Sistemlerinin Önemi: Temel Yaşam Desteği
sıyrıldı. Çünkü ortada ciddi bir durum olabilirdi. var mı yok mu diye kontrol etti. Daha sonra bir eli
Aklına hemen 112 acil servisi aramak geldi. Yol- alnında diğer eli çenesinde hava yolunu açmak için
lar boştu, 112 acil servis 10 dakika içerisinde olay hasta veya yaralıya baş çene pozisyonu verdi. Hava
yerine gelir, müdahalelerini yapar, o sırada Hasan yolu açıklığı sağladıktan sonra kişinin göğüs kafe-
Bey de işe giderdi. Bu çözüm mantıklıydı ancak ak- sine bakarak (BAK), nefes sesini dinleyerek (DİN-
lına bu sırada sürücü belgesi alırken aklında kalan LE) ve nefes sıcaklığını hissederek (HİSSET) en az
bir bilgi geldi. Eğer bir kişinin solunumu ve kalbi 10 saniye kişide solunum olup olmadığını kontrol
durmuşsa ve beş dakika içerisinde hayır bir dakika etti. Solunum olmadığını anlayınca daha önce 112
içerisinde hayır 15 dakika içerisinde beyin ölümü acil servis aranmadığı için bu kez Levent Bey 112
gerçekleşebilirdi. Tam olarak süreyi hatırlayamı- acil servisi arayarak “burada 35-40 yaşlarında, er-
yordu. Ne yapmalıydı? Kişiye nasıl bir müdahale kek, bilinci kapalı, solunum yok, görünürde bir
yapmamalıydı?” kanama ya da başka bir bulgu da yok, adresimiz
Hikâyeyi bir de şu şekilde anlatalım: …………….., ben temel yaşam desteği uygula-
masına geçiyorum” diyerek temel yaşam desteği-
“Levent Bey sabah erken saatlerde işe gitmek
ne başladı. Levent Bey şunu iyi biliyordu. Temel
için evden çıktığında sokağın başında insana ben-
yaşam desteği 112 acil servis olay yerine gelinceye
zeyen bir şeyin kaldırım kenarına doğru düştüğünü
kadar, hasta/yaralı kendine gelinceye kadar ya da
sandı. Hemen telaş-
kendisi yoruluncaya kadar yapacaktı. 112 acil ser-
la bu kişiye doğru
vis olay yerine geldiğinde Levent Bey yapmış oldu-
yöneldiğinde yerde
ğu müdahaleleri 112 görevlilerine anlatarak hastayı
gerçekten uzanmış
görevlilere teslim etti ve ilkyardımlık bir durumla
bir kişinin yüzüstü
her an her yerde karşılaşabileceğini düşünerek gö-
yattığını gördü. Hiç
nül rahatlığıyla işine gitmek üzere yola koyuldu.
hareket etmeden
yatan bu kişi karşı-
sında Levent Bey ne
yapmalıydı? İlk aklı- Kişide solunum varsa kişide dolaşım var-
na gelen işe geç kal- lığı yani nabız tespiti yapılmaya çalışılır.
ma düşüncesiydi. Bu Yetişkinlerde nabız boyun şah damarın-
düşünceden hemen dan en az 3 parmakla beş saniye kontrol
sıyrıldı. Çünkü orta- edilir. Eğer kişide solunum ve dolaşım
da ciddi bir durum varsa ikinci değerlendirmeye geçilir. An-
olabilirdi. Çevresine Şekil 2.2 Yetişkinlerde Bilinç cak solunum ve dolaşım yoksa TEMEL
bakındı, çevrenin, Kontrolü YAŞAM DESTEĞİ UYGULAMASINA
kendisinin ve yere düşen kişinin güvenliğinden geçilmelidir.
emin oldu. 112 acil servisi arayacaktı ama gerçek-
ten 112 acil servisi aramak gerekir miydi? Çünkü
ortada gerçekten ciddi bir durum var mı yok mu
onu anlamalıydı. Bu nedenle yüzüstü yatan kişiye Baş çene pozisyonunun verilmesindeki
seslenerek “nasılsınız, ne oldu, beni duyuyor musu- temel amaç bilinci kapalı kişilerde dil kö-
nuz” şeklinde sesli uyarılarda bulundu. Sesli uyarı- künün geriye doğru kaçarak hava yolunu
larına cevap alamayınca kişiyi bulduğu pozisyonda kapatmasını engellemektir. Bu hareket
omuz başlarına hafifçe vurarak bilincini kontrol sonrasında yerde yatan kişinin alt çene
etti. Buna da cevap alamayınca bilinci kapalı dedi. kemiği, yere dik (90°) olacak şekildedir
Çevresine bakındığında birilerini göremedi. Eğer ve bu şekilde hava yolu açıklığı sağlanmış
birilerini görse 112 acil servisi arattıracaktı. Tek ba- olur.
şına olduğu için kişiyi hemen sırtüstü yere doğru
yatırdı. Kişinin boyun bölgesindeki kravatını gev-
şetti. Yerde yatan kişinin ağız içini ağzında bir cisim
42
Temel İlkyardım Bilgisi
A B
Şekil 2.3 Baş Çene Pozisyonu Verdikten Sonra Solunumun Bak Dinle Hisset Yöntemi ile Değerlendirilmesi
başlarına vurarak bilincini kontrol etmelidir. Bilinç
kontrolü sonrası herhangi bir yanıt alınamıyorsa
Suni solunum sırasında göğüs kafesinin bilinç kapalı olarak kabul edilir ve yanımızda bi-
yükselip yükselmediği kontrol edilmeli- risi varsa 112 acil servis arattırılır. Yanımızda birisi
dir. Eğer göğüs kafesi verilen nefese rağ- yoksa kişi hemen sırtüstü sert bir zemine yatırılır.
men yükselmiyorsa verilen baş çene pozis- Hastanın boğaz bölgesinde sıkan kıyafetleri varsa
yonu yeterli değildir; yanlış verilmiştir ya gevşetilir. Hatta hastanın göğüs bölgesi görünür
da hava yolu yabancı cisim ile tıkalıdır ya şekilde açılır. Hastanın ağız içi kontrolü yapılarak
da daha yeterli hava verilmemiştir ya da ağzında bulunan yabancı cisim çıkartılır. Yabancı
burun delikleri kapatılmamıştır. cisim çıkartıldıktan sonra ya da ağzında herhangi
bir cisim yoksa kişiye baş çene pozisyonu verilir.
Hasan Bey örneğinde olduğu gibi her an her Baş çene pozisyonu verirken ilkyardımcı bir elini
yerde ilkyardıma muhtaç bir kişiyle karşılaşabile- yaralının alnına bir elini çenesine koyar. Daha son-
ceğimiz gibi kendimiz de ilkyardımlık bir duruma ra başı geri çeneyi ileri doğru ittirerek kişiye baş
düşebiliriz. Bu nedenle almış olduğumuz ilkyardım çene pozisyonu verir. Bu pozisyon verildiğinde bi-
eğitimlerini sürekli güncellemeli, ilkyardım konu- linci kapalı kişilerde dil kökünün geriye kaçması
ları ile ilgili değişiklikleri sürekli takip etmeliyiz. engellenmiş olur. Baş çene pozisyonu verildikten
Temel yaşam desteği uygulamasında kişinin fizik- sonra kişide solunumunun olup olmadığını anla-
sel boyutuna göre farklılıklar bulunmaktadır. Bu mak için bak dinle hisset yöntemi uygulanır. Bak
farklılıklar yetişkinlerde, çocuklarda ve bebeklerde dinle hisset yöntemi ile solunum olmadığı anlaşı-
ilkyardım olarak anlatılacaktır. lırsa ve ilkyardımcı olay yerinde yalnız ise yani 112
acil servisi daha önce arattıramamışsa bu kez ken-
disi 112 acil servisi arar ve 112 acil servise gerekli
bilgileri verdikten sonra temel yaşam desteğine ge-
Kalp basısı uygulamak için göğüs kemiği- çer. Yetişkinlerde temel yaşam desteği uygulaması
nin alt ve üst ucu tespit edilerek alt yarısı- KALP MASAJI ile başlar. Kalp masajında önemli
na bir elin topuğu yerleştirilir. İlkyardımcı olan doğru yere doğru baskı yapmaktır. Kalp bası
bir elinin işaret parmağı göğüs kemiğinin noktası bulunurken ilkyardımcı bir elinin başpar-
bir ucunda diğeri diğer ucunda iken baş- mağını göğüs kemiğinin (halk arasında iman tahta-
parmaklar orta noktada 2 eşit C şeklinde sı) çeneye yakın bitim noktasına; diğer elinin işaret
buluşur. Bulunan noktanın altında kalan parmağını diyaframa yakın göğüs kemiğinin bitiş
C kısmına bir elin tabanı parmaklar göğüs noktasına koyar. Aslında ellere iki eşit C harfi şekli
kafesine değmeyecek şekilde yerleştirilir. verilmiştir. Bu iki eşit C’nin orta noktası yani iki
Basıyı tam uygulayabilmek için hasta veya parmağın temas ettiği yerin altında kalan C böl-
yaralıya yakın mesafede durulmalıdır. gesine ilkyardımcı bir elinin avucunun tabanını
koyar. Diğer elini de bu elinin üstüne koyar. Par-
Yetişkinlerde Temel Yaşam Desteği mak uçları kesinlikle gövdeye temas etmemelidir.
Parmaklar göğse temas ederse bu baskı kuvvetinin
Yetişkin bir hasta ya da yaralı ile karşılaşıldığın-
azalmasına yol açacaktır. Üstteki el, altta bulunan
da ilkyardımın temel uygulaması olarak öncelikle
eli yukarıya doğru çekerek elin ayası ve parmak-
KORUMA ilkesi gerçekleştirilmelidir. Koruma
larının hasta veya yaralıya temas etmesi önlenir.
ilkesi yani çevrenin, ilkyardımcının ve yaralının
Dirsekleri bükmeden, kollar ve omuzlar düz, hasta
güvenliği sağlandıktan sonra ilkyardımcı yetişkin
veya yaralının üzerine tam dik olacak şekilde po-
yaralıyı bulduğu pozisyonda seslenerek ve omuz
43
Solunum ve Dolaşım Sistemlerinin Önemi: Temel Yaşam Desteği
zisyon alınır. İlkyardımcı yaralının üzerine doğru eğilerek dirsekleri kırmadan yandan bakıldığında göğüs
bölgesinin yüksekliğinin 1/3’ü kadar yani 5 cm kadar çökecek şekilde aşağı doğru dik şekilde bası uygu-
lanır. Toplamda 30 kez bu bası uygulanır. Her bası için bir rakam söylenir. Bası temposu dakikada 100
olacak şekilde ayarlanmalıdır. Sayarken birden ona kadar olan harfler tek heceli olduğu için yanına bir
harf eklendir. 1c, 2c, 3c, ………, on bir, on iki,……………..otuz şeklinde sayılır. 30 kez kalp masajı
yaptıktan sonra kişi hâlen kendine gelmemişse 2 kez suni solunum yapılır. Suni solunum için kişi baş çene
pozisyonunda iken ilkyardımcı bir elinin iki parmağı ile yaralının burun deliklerini kapatır ve diğer eliyle
çenesinden aşağı çekerken yaralının ağzını ağzının içine alarak her biri bir saniye süren 2 nefes verir. Nefes
verme işleminde verilen havanın çıkıp çıkmadığı kontrol edilir ve beklenir. Bu şekilde temel yaşam desteği
bir döngü hâlinde 30:2 şeklinde devam eder. Temel yaşam desteği 112 acil servis olay yerine gelene kadar,
kişi kendine gelene kadar ya da ilkyardımcı yorulana kadar yapılmalıdır. Temel yaşam desteğinin her aşa-
masında yaralı kişi kendine gelebilir. Kendine gelme yani bir anlamda yaşama dönme şiddetli bir tepki ile
kendini gösterebileceği gibi basit bir göz kırpması ile de ortaya çıkabilir. Bu nedenle ilkyardımcı müdahale-
lerini yaparken gözünü hasta ya da yaralıdan ayırmamalıdır. Kişinin vermiş olduğu bir tepki üzerine derhâl
temel yaşam desteği uygulamasını sonlandırmalı, hemen kişinin solunum ve dolaşımını kontrol etmelidir.
Kişi gerçekten yaşama dönmüşse ikinci değerlendirmeye geçmelidir. İkinci değerlendirme sonucunda elde
edilen bulgulara göre kişiye gerekli müdahaleler yapıldıktan sonra kişiye uygun pozisyon (koma, şok ya da
yarı oturur) verilmelidir. Pozisyon verildikten sonra 112 acil servis gelinceye kadar hasta ya da yaralı yalnız
bırakılmamalı, 3-5 dakikada bir yaşamsal bulguları değerlendirilmelidir.
çocuğun ağız içini kontrol eder, bir cisim varsa hâlen çocuk kendine gelmediyse yani yaşama dön-
çıkartır. Çocuğa yetişkinlerde olduğu gibi 90 de- mediyse kalp masajına geçilir. Kalp masajı noktası
rece olacak şekilde baş çene pozisyonu verilir. Baş yani bası noktası yetişkinlerde olduğu gibi tespit
çene pozisyonu verildikten sonra çocuğun solunu- edilir. İki eşit C yaparak göğüs kemiğinin karna
mu bak dinle hisset yöntemi ile en az 10 saniye doğru alt noktasına (C parçasına) bir elin tabanı
kontrol edilir. Solunumu olmadığı tespit edilirse yerleştirilir. Çocuklarda kalp masajı tek elle yapılır.
çocuklarda temel yaşam desteği uygulamasına ge- Tel elle baş çene pozisyonunu bozmadan dirsekleri
çilir. Çocuklarda yetişkinlerden farklı olarak temel bükmeden dik şekilde yere doğru parmaklar göğse
yaşam desteğine 2 suni solunum ile başlanır. Ço- değmeden 30 kez kalp masajı yapılır. Baskı kuvveti
cuğun, solunumunun olmadığına karar verildiğin- göğüs kemiğinin 1/3 ü çökecek şekilde olmalıdır.
de ilkyardımcı bir el alna yerleştirilerek diğer el ile Bu da yaklaşık 2-5 cm arasına denk gelir. Kalp bası
çene yukarı doğru kaldırılır. Alında bulunan elin sayısı ve temposu yine dakikada 100 olacak şekil-
baş ve işaret parmakları ile burun kanatları sıkıca de ayarlanmalıdır. Her 30 kalp basısından sonra 2
kapatılır, çene yukarı doğru kaldırılırken çocuğun kez suni solunum yapılmalıdır. İlkyardımcı olay
ağzı hafifçe açılır. İlkyardımcı normal bir nefes alır. yerinde yalnızsa ve daha önceden 112 acil servisi
İlkyardımcının ağzı çocuğun ağzına hava dışarı çık- arattıramamışsa 5 tur 30 kalp masajı 2 suni solu-
mayacak şekilde yerleştirilir ve 1 nefes üflenir. Ço- num yaptıktan sonra bu kez kendisi 112 acil servisi
cuklarda verilecek hava miktarı göğüs yükselecek arar. Daha sonra 112 acil servis gelinceye kadar,
kadar olmalıdır. Göğüs kafesinin yükselip yüksel- çocuk kendine gelinceye kadar ya da ilkyardımcı
mediği kontrol edilmelidir. Eğer göğüs kafesi veri- yoruluncaya kadar temel yaşam desteği uygulama-
len nefese rağmen yükselmiyorsa verilen baş çene sına devam edilir. Hasta ya da yaralı kendine gelir-
pozisyonu yeterli değildir, hava yolu yabancı cisim se ikinci değerlendirmeye geçilir, ikinci değerlen-
ile tıkalıdır ya da daha fazla hacimde nefes vermeye dirme sonucuna göre müdahaleler yapılır, uygun
ihtiyaç vardır. Çocuğa nefes verdikten sonra ha- pozisyon verilir, 112 acil servis ekipleri gelinceye
vanın çıkışına izin verilmelidir. İlkyardımcı tekrar kadar hastanın yanından ayrılınmaz, 3-5 dakikada
nefes alarak aynı şekilde ikinci nefesini verir. Kurta- bir yaşamsal bulguları takip edilir.
rıcı nefesler yani suni solunumlar verildikten sonra
desteğine geçilir. Temel yaşam desteğine çocuklar- rak bulunur. İki meme başı arasında hayali bir çizgi
da olduğu gibi 2 suni-kurtarıcı solunumla başlanır. çekilir, bu çizginin orta noktasına iki parmak (orta
Bebeklerde ağız ve burun birbirine çok yakın oldu- ile yüzük parmak ya da işaret parmak) yerleştirilir.
ğu için ilkyardımcı bebeğin ağzı ile burnunu ağzı- Parmaklar dik olacak şekilde dirsekleri bükmeden
nın içine alarak 2 suni solunum yapar. Bebeklere 30 kez dakikada 100 olacak şekilde göğüs kemiği-
hava verirken ilkyardımcı ekstra nefes almamalıdır. ne baskı yapılır. Bebeklerde göğüs kemiğine göğüs
Ağzının içindeki hava kadar havayı puff şeklinde kafesinin 1/3’ü çökecek kadar başparmaklarla bası
bebeğe üflemelidir. Çok fazla hava üflemesi duru- uygulanır. Bu 1-3 cm’ye tekabül eder. Her 30 kalp
munda bebeğin akciğerlerine zarar verebilir. basısından sonra 2 kez suni solunum yapılmalıdır.
İlkyardımcı olay yerinde yalnızsa ve daha önceden
112 acil servisi arattıramamışsa 5 tur 30 kalp ma-
İlkyardımcı bebeğin ağız ve burnundan sajı 2 suni solunum yaptıktan sonra bu kez kendisi
puff şeklinde ağzındaki hava kadar yak- 112 acil servisi arar. Daha sonra 112 acil servis ge-
laşık 50 ml hava verir. Göğüs kafesinin linceye kadar, bebek kendine gelinceye kadar ya da
yükselip yükselmediği kontrol edilmeli- ilkyardımcı yoruluncaya kadar temel yaşam desteği
dir. Nefes verdikten sonra bebeğin ağzı ve uygulamasına devam edilir. Bebek kendine gelir-
burnu açılarak havanın çıkışına izin veri- se ikinci değerlendirmeye geçilir, ikinci değerlen-
lir. Daha sonra ikinci nefes verilir. dirme sonucuna göre müdahaleler yapılır, uygun
pozisyon verilir, 112 acil servis ekipleri gelinceye
İki kurtarıcı soluk verildikten sonra bebek hâlen kadar bebeğin yanından ayrılınmaz, 3-5 dakikada
kendine gelmemişse kalp masajına geçilir. Kalp bir yaşamsal bulguları takip edilir.
bası noktası bebeklerde iki meme başı eksen alına-
46
Temel İlkyardım Bilgisi
talıklar sonucu oluşan semptomlardır. Hava yolu bir kolla hastayı koltuk altından göğüs
tıkanıkları genel anlamda kısmi ve tam tıkanma bölgesinden çekerek tutarak sırtına 5 kez
olarak ikiye ayrılır. süpürür tarzda aşağıdan yukarı vurulur.
A. Kısmi tıkanma ve ilkyardım: Kısmi tı- Yabancı cismin bu beş vuruşun etkisiyle
kanma adından da anlaşılacağı üzere hava ağıza gelip gelmediği kontrol edilir.
yolunun bir kısmının yabancı bir cisimle e. Cisim çıkmazsa bu kez ilkyardımcı bir
tıkanmasıdır. Kısmi tıkanmalarda az da olsa elini yumruk yapar. Başparmak ekle-
bir hava geçişi vardır. Kısmi tıkanma du- mini göğüs kemiğinin bittiği noktaya
rumlarında kişi nefes alabilir, konuşabilir, diyafram üzerine koyar. 5 kez şiddetli
nefes alırken ıslık benzeri bir ses duyulabi- bir şekilde kişiyi kendine çeker. Oluşan
lir. Cismin hava yolunda yarattığı tıkanma basınçla cisim çıkabilir. Çıkmazsa 5 kez
kişide normal solumadan ciddi solunum sı- sırta 5 kez karına baskıya devam edilir.
kıntısı yaratacak etkiye kadar geniş bir etki f. Cisim çıkmaz kişinin bilinci tamamen
yaratabilir. Kısmi tıkanması olan kişinin bi- giderse bu kez ABC değerlendirmesi ve
linci açıktır, öksürebilir ve konuşabilir. Kişi gerekirse temel yaşam desteğine geçilir.
sıkıntısını dile getirebilir. Genelde öksürme
refleksi ile yabancı cisimler rahatlıkla dışarı
atılır. Öksürebilen bir hastaya asla fiziksel Bebeklerde Tıkanmalarda İlkyardım
müdahalede bulunulmaz. Kişi öksürmeye Gerek kısmi tıkanmalar gerekse tam tıkanmala-
teşvik edilir. Kişinin yanından ayrılınmaz. ra en çok bebekler ve çocuklar maruz kalır. Bunun
Çünkü kısmi tıkanma her an cismin yer de- temelinde fizyolojik olarak özellikle bebeklerin
ğişmesine bağlı olarak tam tıkanmaya dö- çevrelerine karşı çok meraklı olmaları ve buldukları
nüşebilir. Tam tıkanmada tam tıkanmalar- her şeyi ağızlarına götürmeleri yatar. Ancak bebe-
da yapılması gereken müdahaleler yapılır. ğin ağzına attığı cisim soluk borusunu tıkarsa bu
B. Tam tıkanmalarda ilkyardım: Hava yolu- ölüme yol açabilir. Sağlıklı bir bebek durduk yere
nun kısmi tıkanmadan farklı olarak yaban- aniden zor nefes alıyor ve öksürüyorsa yabancı ci-
cı cisim etkisiyle tamamen kapanmasıdır. sim yuttuğundan şüphelenilmelidir. Bebekler en
Bazen de kısmi tıkanma sırasında kişinin çok lokma, nohut, leblebi, fıstık, bilye, oyuncak,
öksürmesine bağlı olarak kısmi tıkanma da düğme, para gibi cisimleri soluk borularına kaçırır-
tam tıkanmaya dönüşebilir. Tam tıkanma- lar. Bebeklerde tam tıkanmalarda uygulama çocuk-
larda kişi konuşamaz, nefes alamaz, öksü- lardan ve yetişkinlerden farklıdır. Bebeklerde kısmi
remez, kişi morarır, kişide ölüm korkusu tıkanmalarda bebeğin kendi kendine nefes alması
gözlenir, ellerini boğazına götürür. Zama- ve öksürmesine yardımcı olunur. Bu durumlarda
nında müdahale edilmezse kişi kısa sürede bebek kucağa alınıp başı yükseltilir, omuza yasla-
ölür. Tam tıkanmalarda Heimlich manev- nır. Arada bir ağız içi kontrol edilir, cisim çıkmış-
rası uygulanır. Bu manevra Dr. Henry He- sa elle alınır. Cisim tehlike arz ediyorsa en yakın
imlich tarafından geliştirilmiştir. Heimlich sağlık kuruluşuna yönlendirilir. Tam tıkanmalarda
manevrasında karına doğru iki elle yapılan ise sırta ve göğse baskı yöntemi uygulanır. Genel
sıkıştırma yani bastırmaya bağlı akciğerler- ilkyardım kurallarına uyulduktan sonra bebeğin
de oluşan basınç etkisiyle yabancı cismin bilinci yerinde ise yüzüstü sol ya da sağ kolun üze-
ağıza doğru fırlatılmasıdır. Tam tıkanmalar- rine yatırılır. Bebeğin
da başlangıçta kişinin bilinci açık olsa da bir başı aynı kolun eli ile
süre sonra cisim çıkartılmazsa bilinç kaybo- desteklenerek iki kü-
lacaktır. Tam tıkanmalarda ilkyardımda: rek kemikleri arasına dikkat
beş kez yukarıdan Hava yolu tıkanıklıklarında
a. Koruma ilkesi gerçekleştirilir.
aşağıya doğru vuru- öksüren hasta veya yaralıya
b. Bilinç kontrolü yapılır. lur. Bebeğin ağız içi asla sırttan vurma, karın-
c. Hastanın ağız içi kontrol edilir. kontrol edilir, cisim dan itme ve göğüsten bası
d. Hastada tam tıkanma işareti ve belirtileri çıkmamışsa bu kez yöntemleri uygulanmaz.
varsa hastanın hemen arkasına geçilerek bebek diğer kol üze-
47
Solunum ve Dolaşım Sistemlerinin Önemi: Temel Yaşam Desteği
rine bu kez sırtüstü bebeğin başı aşağıya doğru olacak şekilde yatırılır. Bebeğin yatırıldığı kol, bacağa yas-
lanarak destek alınır. Yabancı cisim çıkmış mı tekrar bakılır. Cisim çıkmamışsa bu kez kalp masajı yapılan
noktaya 5 kez baskı (aşağı ve ileriye doğru) yapılır. Yabancı cismin çıkıp çıkmadığı kontrol edilir. Yabancı
cisim çıkana kadar 5 sırta vurma, 5 göğüs basısı işlemi sürdürülür.
Şekil 2.6 1. Yetişkinlerde hava yolu tıkanmalarında öncelikle 5 kez sırta süpürür tarzda vurulur
2. Cisim çıkmazsa Hemlich manevrasına yani 5 kez karna baskıya geçilir
3. Bebeklerde de tam tıkanmalarda 5 kez sırta baskı ve 5 kez kalp bası noktasına baskı yapılır.
48
Temel İlkyardım Bilgisi
bölüm özeti
Bu enerjinin ham maddesini de sindirim sistemi aracılığıyla
bedene alırlar. Sindirim sisteminde işletilen besinler kan yani
dolaşım sistemi ile hücrelere ve dokulara ulaştırılır. Hücrele-
re gelen bu besinlerin yıkımında da gerekli oksijeni solunum
sistemi bedene katar, dolaşım sistemi tüm hücrelere iletir. Bu
iki sistemin birden ya da tek başlarına durması hangisi durursa
dursun hiç fark etmez kişilerin ölümüne yol açar. Yaşam için
gerekli enerjinin eldesi için gerekli olan oksijeni atmosferden
bedene alma ve metabolizma sonucu üretilen karbondioksitin
beden dışına atılma işlemine de basitçe solunum adı verilir. So-
lunum işleminin gerçekleşmesinde görev alan yapıların oluştur-
duğu sisteme de solunum sistemi adı verilir. Solunum sistemin-
de görev alan yapılar oksijeni havadan alarak, kana ulaştırırken
kandan da karbondioksiti alarak beden dışına atarlar.
49
Solunum ve Dolaşım Sistemlerinin Önemi: Temel Yaşam Desteği
50
Temel İlkyardım Bilgisi
bölüm özeti
nıdır. Solunumu ve dolaşımı geri getirmek. Bu tür bir durumla
karşılaştığımızda ilkyardımın temel uygulaması olarak öncelikle
koruma ilkesi gerçekleştirilmelidir. Daha sonra hastanın bilinç
kontrolü yapılır ve bilinç yoksa ve yanımızda birisi varsa 112 acil
servis arattırılır. Hasta sırtüstü sert bir zemine yatırılır, hastanın
ağız içi kontrolü yapılarak ağzında bulunan yabancı cisim çıkar-
tılır, baş çene pozisyonu verilir, kişide solunum olup olmadığını
anlamak için bak dinle hisset yöntemi uygulanır. Bak dinle hisset
yöntemi ile solunum olmadığı anlaşılırsa ve ilkyardımcı olay ye-
rinde yalnız ise yani 112 acil servisi daha önce arattıramamışsa bu
kez kendisi 112 acil servisi arar ve 112 acil servise gerekli bilgileri
verdikten sonra temel yaşam desteğine geçer. Yetişkinlerde temel
yaşam desteği uygulaması kalp masajı ile çocuklarda ve bebeklerde
ise suni solunum ile başlanır. Kalp masajında önemli olan doğru
yere doğru baskı yapmaktır. Kalp bası noktası bulunurken bu ye-
tişkin çocuk ve bebeklerde farklılık arz eder. Kalp masajı yaparken
dirsekleri bükmeden, kollar ve omuzlar düz, hasta veya yaralının
üzerine tam dik olacak şekilde pozisyon alınır. İlkyardımcı yara-
lının üzerine doğru eğilerek dirsekleri kırmadan yandan bakıldı-
ğında göğüs bölgesinin yüksekliğinin 1/3’ü kadar çökecek şekilde
aşağı doğru dik şekilde bası uygulanır. Toplamda 30 kez bu bası
uygulanır. Her bası için bir rakam söylenir. Bası temposu dakikada
100 olacak şekilde ayarlanmalıdır. 30 kez kalp masajı yaptıktan
sonra kişi hâlen kendine gelmemişse 2 kez suni solunum yapılır.
Suni solunum için kişi baş çene pozisyonunda iken ilkyardımcı bir
elinin iki parmağı ile yaralının burun deliklerini kapatır ve diğer
eliyle çenesinden aşağı çekerken yaralının ağzını ağzının içine ala-
rak her biri bir saniye süren 2 nefes (çocuklarda daha az bebeklerde
ağız içi hava kadar) verir. Nefes verme işleminde verilen havanın
çıkıp çıkmadığı kontrol edilir ve beklenir. Bu şekilde temel yaşam
desteği bir döngü hâlinde 30:2 şeklinde devam eder. Temel yaşam
desteği 112 acil servis olay yerine gelene kadar, kişi kendine gelene
kadar ya da ilkyardımcı yorulana kadar yapılmalıdır. Temel yaşam
desteğinin her aşamasında yaralı kişi kendine gelebilir. Kendine
gelme yani bir anlamda yaşama dönme şiddetli bir tepki ile kendi-
ni gösterebileceği gibi basit bir göz kırpması ile de ortaya çıkabilir.
Bu nedenle ilkyardımcı müdahalelerini yaparken gözünü hasta ya
da yaralıdan ayırmamalıdır. Kişinin vermiş olduğu bir tepki üzeri-
ne derhâl temel yaşam desteği uygulamasını sonlandırmalı, hemen
kişinin solunum ve dolaşımını kontrol etmelidir. Kişi gerçekten
yaşama dönmüşse ikinci değerlendirmeye geçmelidir. İkinci de-
ğerlendirme sonucunda elde edilen bulgulara göre kişiye gerekli
müdahaleler yapıldıktan sonra kişiye uygun pozisyon (koma, şok
ya da yarı oturur) verilmelidir. Pozisyon verildikten sonra 112 acil
servis gelinceye kadar hasta ya da yaralı yalnız bırakılmamalı, 3-5
dakikada bir yaşamsal bulguları değerlendirilmelidir. Bebeklerde
ve çocuklarda 112 acil servis aratılamamışsa 5 tur 30/2 yapıldıktan
sonra 112 acil servisi ilkyardımcı arar.
51
Solunum ve Dolaşım Sistemlerinin Önemi: Temel Yaşam Desteği
52
Temel İlkyardım Bilgisi
1 Aşağıdakilerden hangisi ikinci değerlendirme 6 Bebeklerde dış kalp masajı esnasında göğüs
yüz muayenesindeki kontrollerden biri değildir? hacmi ne kadar çökmelidir?
neler öğrendik?
A. Diş sayısı A. Göğüs hacmi 1/3 çökecek kadar bası
B. Burun B. Göğüs hacmi 1/2 çökecek kadar bası
C. Kulaklar C. Göğüs hacmi 1/4 çökecek kadar bası
D. Ağız içi D. Göğüs hacmi 1/5 çökecek kadar bası
E. Göz E. Göğüs hacmi 2/3 çökecek kadar bası
2 Normal durumda yetişkinlerdeki solunum 7 Çocuklarda yapılan kalp masajıyla ilgili aşa-
sayısı dakikada kaçtır? ğıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?
A. 5-10 A. Kalp masajı iki elle yapılır.
B. 12-20 B. Göğse bası uygulanırken kollar bükülmeden
C. 20-40 omuz ve bel kaslarından kuvvet alınır.
D. 25-30 C. Kalp masajı yapılırken hasta veya yaralıya uzak
E. 30-40 durulmalıdır.
D. Göğüs kafesi 1–1,5 cm çökecek şekilde bası uy-
gulanır.
3 Duran kalbi çalıştırmak, duran solunumu E. Kalp masajı göğüs kemiğinin altına uygulanır.
geri getirmek amacıyla yapılan müdahale aşağıda-
kilerden hangisidir?
8 Bebeklerde dakikada uygulanması gereken
A. İlkyardım
kalp masajı sayısı kaçtır?
B. Acil tedavi
C. Temel yaşam desteği A. 25
D. Rentek B. 50
E. Hemlich manevrası C. 75
D. 100
4 Yetişkinlerde dış kalp masajında bası, aşağıda-
E. 150
ki noktalardan hangisine uygulanmalıdır?
9 Kaç dakika içerisinde solunum ve dolaşım
A. Göğüs kemiğinin alt ve üst ucunu tespit ederek
tekrar sağlanmazsa beyin ölümü geri dönüşümsüz
alt yarısına
olarak başlar?
B. Göğüs kemiği alt çıkıntısından 4 parmak aşağı-
sına A. 1
C. Göğüs kemiği ile diyafram çakışma noktasına B. 2
D. Diyafram üzerine C. 3
E. Diyafram ile kalp arasındaki bir noktaya D. 4
E. 5
5 Yetişkinlerde dış kalp masajında dakikada uy-
gulanması gereken bası sayısı aşağıdakilerden han- 10 Hava yolu tam tıkanan bir kişide yapılması
gisidir? gereken uygulama aşağıdakilerden hangisidir?
A. 25 A. Hemlich
B. 50 B. Rentek
C. 75 C. Temel yaşam desteği
D. 100 D. Acil tedavi
E. 125 E. Soluk borusunu delme
53
Solunum ve Dolaşım Sistemlerinin Önemi: Temel Yaşam Desteği
Yanıtınız yanlış ise “Yetişkinlerde Temel Ya- Yanıtınız yanlış ise “Hava Yolu Tıkanmalarda
5. D 10. A
şam Desteği” konusunu yeniden gözden ge- İlkyardım” konusunu yeniden gözden geçi-
çiriniz. riniz.
54
Temel İlkyardım Bilgisi
Araştır Yanıt
2 Anahtarı
Araştır 1
Herhangi bir olayla karşılaştığında ilkyardımcı öncelikle çevresinin, kendisinin ve en son hasta ya
da yaralının güvenliğini sağlamalıdır. Çevre güvenliğini almadan yapılan bilinçsiz müdahaleler
de olay yerinde yeni yaralanmalara yol açabilir. İlkyardımcı “Ben ilkyardımcıyım, duruma lütfen
ben müdahale edeyim, başka ilkyardım bilen var mı?” diyerek net bir şekilde olaya/duruma el
koymalıdır. Kendisinin ve yaralının/hastanın can güvenliğini göz önünde bulundurarak kalaba-
lığı sakinleştirmeli, olay yerinden uzaklaştırmalıdır. Daha sonra hasta ya da yaralı kişinin yanına
giderek bulduğu pozisyonda kişinin bilincini kontrol etmeli, bilinç yoksa 112 acil servisi yanın-
dakilere arattırmalıdır. Bilinci kapalı kişiyi daha sonra sırtüstü sert bir zemine yatırarak sıkan
giysilerini gevşetmeli, kişinin ağız içini kontrol ederek kişiye baş çene pozisyonu vermelidir. Bak
dinle hisset yöntemi ile solunumunu değerlendirerek solunum yoksa temel yaşam desteğine ge-
çilmelidir. Solunum varsa dolaşıma bakılmalıdır. Solunum ve dolaşım varsa ikinci değerlendirme
yapılmalıdır.
Solunum sistemine bağlı olarak ortaya çıkan hareketler konuşmadan gülmeye kadar değişkenlik
gösterir. Belli başlı bu hareketler;
Öksürme: Öksürük, katı ya da sıvı bir maddenin akciğerlere kaçmasını engelleyen ya da aşırı
miktarda yapılan salgı içeriğinin atılmasını sağlayan bir reflekstir. Öksürük solunum sisteminin
bir savunma mekanizmasıdır. Öksürük bazen basit nedenlerle ortaya çıkabildiği gibi ciddi ve
kronik bir hastalığın belirtisi olarak da karşımıza çıkar. Kalp, akciğer ya da solunum yolları ile
ilgili her türlü hastalıkta öksürük görülebilir. Öksürük ilkyardımda özellikle kısmi hava yolu
tıkanıklığında önemlidir. Kısmi hava tıkanıklığında hava yoluna kaçan cisim öksürüğün ortaya
çıkardığı basınç etkisiyle dışarı atılabilir. Öksürük solunum yollarındaki bir sorun sonucu oldu-
ğundan sorun bildirici ve koruyucu bir olaydır.
Hapşırma: Öksürük gibi koruyucu bir beden refleks cevabıdır. Temel sebebi burun duvarında
bulunan solunumla ilgili epitel hücrelerine bir cismin (kıl, toz, yabancı cisim vb.) temas etmesi
sonucu uyarılma ile ortaya çıkar. Soluk verme kaslarının istem dışı güçlüce kasılarak solunum
yollarındaki havayı ağız ve burundan hızlıca dışarı atmak. Hapşırmanın nedeni burun muko-
za tabakasının yabancı uyaran tarafından uyarılması olabilir. Hapşırma da solunum sistemine
koruyuculuk yapar. Hapşırmanın fiziksel olduğu kadar kimyasal bir yanı da vardır. Hapşırma
olayında eozonofil ve mast hücreleri adı verilen hücrelerden salınan histamin ve lökotrien adı
verilen kimyasallar da görev alır.
Esneme: Genelde uykunun gelmesi ya da aşırı yorgunluk durumlarında ortaya çıkan ağzın geniş-
çe açıldığı alt çenenin iyice aşağıya düştüğü derin nefes alma olayıdır.
Sindirim sisteminden bilgi taşıyan duyu sinirlerinin uyarılması gibi nedenlerle diyaframın kasıl-
ması ve glotisin kapanması ile ortaya çıkan güçlü soluk alma sesidir.
Ağlamak: Kişiden kişiye nedeni değişse de duygusal bir davranıştır. Soluk aldıktan sonra kısa
süreli hızlı nefes vermeler ortaya çıkar. Ağlayan kişinin yüz ifadesi değişirken ses telleri titreşir.
Gülmek: Ağlama hareketine benzerse de temposu ve yüz ifadesi farklı olan bir davranıştır.
İç çekme: Derin uzun bir soluk alma sonrasında güçlü ama kısa bir soluk verme olayıdır.
55
Solunum ve Dolaşım Sistemlerinin Önemi: Temel Yaşam Desteği
Araştır Yanıt
2 Anahtarı
Dolaşım sistemi canlıyı oluşturan temel birim olan hücrelerin beslenmesi için
gerekli olan her türlü maddeyi hücrelere ulaştıran ve metabolizma sonucu olu-
şan atıkları da hücrelerden uzaklaştıran sistemdir. Dolaşım sistemi kalp, kan
Araştır 2
ve damarlardan oluşur. Kalp kendine özgü ileti ve atım sistemi ile kanı atar-
damara fırlatırken, kanın zengin içeriğinin tüm bedene damarlar aracılığıyla
yayılmasını sağlar.
Araştır 3
Çeşitli nedenlerle ortaya çıkan bilinci kapalı olan bir hasta ile karşılaşıldığında hemen yanımızda bulunan
kişiye 112 acil servis arattırılmalı, durumla ilgili bilgi verilmelidir. Eğer olay yerinde tek başımıza isek hemen
ABC değerlendirmesi yapılmalıdır. Bunun için kişi hemen sırtüstü sert bir zemine yatırılmalı, sıkan elbiseleri
gevşetilmelidir. Ağız içi kontrolü yapıldıktan sonra kişiye baş çene pozisyonu verilmelidir. Baş çene pozisyonu
verildikten sonra en az 10 saniye bak dinle hisset yöntemi ile solunum değerlendirilmelidir. Solunum yoksa
hemen temel yaşam desteğine geçilmelidir. Yetişkinlerde tek başına iseniz olay yerinde 112 acil servisi temel ya-
şam desteğine geçmeden aramak gerekir. Çocuklarda ve bebeklerde ise 112 acil servis 5 tur temel yaşam desteği
uygulaması (bası ve suni solunum) sonrası tek başına iseniz aranmalıdır. Kişi kendine gelinceye kadar ya da 112
acil servis gelinceye kadar temel yaşam desteğine devam edilmelidir. Kişinin yaşam bulguları (ABC) değerlen-
dirildiğinde yaşıyor olduğu anlaşılmışsa ya da temel yaşam desteği sonrasında yaşama tekrar geri dönmüşse bu
kez de etkin bir ikinci değerlendirme yapılmalıdır. Kişi neden bu hâle geldi, bir yarası mı var, kanaması mı var,
gibi sorulara cevap aranmalıdır. Bilinç kaybının en sık rastlanıldığı durum bayılmadır. Kısa süreli ve yüzeysel-
dir. Bayılma anında kişinin rengi solar, gözleri kararır, bacaklarda karıncalanma ve uyuşma, hâlsizlik, üşüme ve
terleme gözlenir, kişi karıncalı görür ve yere doğru düşer. Bayılma anında kişinin nabzı hızlıdır ancak derinden
geldiği için zayıf hissedilir. Bayılan bir kişi ile karşılaşıldığında ilkyardımcı yanında birileri varsa 112 acil servis
hızla arattırır. Kişide bilinç yoksa kişi hemen sırtüstü sert bir zemine yatırılır ve kişide ABC kontrolü yapılır.
Kişinin ağız içi kontrol edilerek ağzında cisim varsa çıkartılır. Daha sonra kişiye dil kökünün geriye kaçması
engellemek ve hava yolunu açmak için baş geri çene yukarı pozisyonu verilir. Solunum ve dolaşımın varsa ikinci
değerlendirmeye geçilir. İkinci değerlendirmede kişi baştan ayağa değerlendirilir. Kişi baygın olduğu için bayıl-
ma belirtileri tespit edilir. Nabız hızlı ve derinden gelir, deri soğuktur, kişinin rengi solmuştur. Kişinin beyne
giden kan akımını arttırmak için kişinin ayakları yerden 30 cm yukarı kaldırılır. Üstü örtülür. Koma bayılma-
dan çok daha ciddi bir durumdur. Bayılma kısa süreli olmasına rağmen koma uzun süreli olabilir. Koma kişinin
çevresinden uyartılara tepki veremeyecek durumda olmasıdır. Koma durumundaki kişinin bilinç kontrolünden
sonra hemen sırtüstü sert bir zemine yatırılarak ABC değerlendirilmesi yapılır. ABC normal ise hemen ikinci
değerlendirmeye geçilir. Yapılması gereken müdahalelerin hepsi yapıldıktan sonra hastaya şok ya da yarı oturur
pozisyon verilmeyecekse kişiye koma pozisyonu verilir. Koma pozisyonunda ilkyardımcı hastayı çevireceği tara-
fa doğru diz üstünde oturur. Hastanın uzak kolunu karşı omuzuna koyduktan sonra karşı taraftaki bacağını dik
vaziyete getirir. Basitçe uzak olan kol ve bacağı yakınlaştırır. İlkyardımcı hastanın kendine yakın olan kolunu
omuzdan başa uzatır. İlkyardımcının bir eli yaralının belinde diğer eli karşı omuzunda kişiyi kendine doğru
tek bir hamlede çeker. Bacaklardan üstte kalanı destek olarak ayarlar, başının pozisyonunu düzeltir. Merkezî
sinir sisteminde yani beyin ve omurilik üzerinde çeşitli nedenlerden dolayı ortaya çıkan elektriksel boşalmalara
genel anlamda havale denir. Bu elektriksel boşalmalar normalin dışında anormal uyartılara ve tepkilere yol aç-
maktadır. Bu tepkilerin başında istemsiz kas kasılmaları gelir. Havalenin nedenleri başlıca kafa bölgesine alınan
darbeler, bedene uyuşturucu-uyarıcı maddelerin alınması, toksik maddenin bedene girişi, yetersiz beslenme,
çeşitli virüslerin bedene girişi (kuduz gibi), endokrin yani hormonal sistemin bozukluğu, beden sıvı ve elektrolit
dengesi bozuklukları, çeşitli hastalıklar ve aşırı yüksek ya da düşük beden ısısıdır. Havaleler özellikle çocuklarda
çok tehlikelidir. Kan şekerinin aşırı düşmesi ve durumun devam etmesi hâlinde şeker nöbeti, bayılma, koma
hatta ölüm bile gözlenebilir. Kan şekeri düştüğü durumlarda ilkyardımcı öncelikle genel ilkyardım kurallarına
uyarak koruma ilkesini gerçekleştirmelidir. Koruma ilkesinden sonra hastanın bilinç düzeyi kontrol edilmeli-
dir. Kişi konuşabilecek durumda ise kişiden durumu ile ilgili bilgi alınmalıdır. Kişi ben “şeker hastasıyım, kan
şekerim düşmüş olabilir”, “uzun süredir açım, bir şeyler yemedim” şeklinde bilgi veriyorsa kişiye hemen şekerli
su verilir. Eğer kişi bunu dedikten sonra bilincini kaybediyorsa asla yiyecek ya da içecek bir şeyler verilmez.
56
Temel İlkyardım Bilgisi
Araştır Yanıt
2 Anahtarı
Yetişkin, çocuk ve bebeklerde 112 araması için en önemli unsur bilinç durum-
larıdır. İster yetişkin ister çocuk ister bebek olsun bilinç kapalılığı söz konusu
ise ve yanımızda birisi varsa 112 acil servis hemen yanımızdaki kişiye arattı-
Araştır 4
rılmalıdır. Eğer ilkyardımcı tek başına ise yetişkinlerde temel yaşam desteğine
geçmeden önce; bebeklerde ve çocuklarda ise 30/2 5 tur temel yaşam desteği
uygulaması yaptıktan sonra 112 acil servis aranır.
57
Solunum ve Dolaşım Sistemlerinin Önemi: Temel Yaşam Desteği
kaynakça
22 Mayıs 2002 tarih ve 24762 sayılı Sağlık Bakanlığı MEB, Hasta ya da yaralının ikinci değerlendirilmesi,
İlkyardım Yönetmeliği. Acil Sağlık Hizmetleri, Ankara, 2011.
Aktümsek, A. (2012). Anatomi ve Fizyoloji: İnsan MEB, Yabancı cisme bağlı solunum yolu tıkanmaları
Biyolojisi, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık 723H00051, Acil Sağlık Hİzmetleri, Ankara,
Eğitim Danışmanlık Tic. Ltd. Şti. 2011.
Amerikan Ortopedik Cerrahlar Akademisi, Hasta ve Solomon, E.D. (2010). İnsan Anatomisine ve
Yaralıların Acil Bakımı ve Nakledilmesi, Nasetti Fizyolojisine Giriş, (10. Baskı), Çev. L. Ertuğrul,
Tıbbi cihazlar San. ve Ltd. Şti, Türkçe Dördüncü İstanbul: Akademi Basın ve Yayıncılık.
Baskı, İstanbul, 1991.
Şelimen Deniz, Ayhan Özşahin, Aysel Gürkan, Korhan
Barret, K.E, Barman, S., Boitano, S., Heddwen, L.B. Taviloğlu, Hemşire, Tekniker ve Teknisyenlere
(2010). Ganong Tıbbi Fizyolojisi, (23. Baskı), Yönelik Travma ve Resüsitasyon Kursu Kitabı,
İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Kuban Matbaacılık Yayıncılık, İstanbul, 2008.
Baskett Peter, Jeery Nolan, Avrupa Resüsitasyon Şener S. Serpil Yaylacı, Türkiye Acil Tıp Dergisi
Konseyi 2005 Resüsitasyon Kılavuzu, Logos 2010, Kardiyopulmoner Resüsitasyon ve Acil
Yayıncılık Ticaret AŞ, Ankara, 2007. Kardiyovasküler Bakım Kılavuzu, İki Kılavuz ve
Günlük Pratiğimizdeki Önemli Değişiklikler,
Bayrakcı Naciye, İlkyardım ve Acil Bakım Ders
İstanbul, 2010.
Notları, Ankara, 2008.
T.C. Sağlık Bakanlığı, Acil Hekimliği Sertifika
Erdil, F., Bayraktar, N., Çelik, S.S. (2009). Temel
Programı Temel Eğitim Kitabı, Onur Matbaacılık
İlkyardım, Ankara: Eflatun Yayınevi.
Limitet Şirketi, 2006.
Guyton, A.C, Hall, J.E. (2014). Tıbbi Fizyoloji (12.
Tiryaki, D. (2005) İlkyardım El Kitabı, İstanbul,
Baskı), Çev. B.Ç. Yeğen, İ. Alican, Z. Solakoğlu,
Artı Sağlık Çevre Kalite Yayınları.
İstanbul: Nobel Kitabevleri Ltd. Şti.
Uçan Eyüp Sabri, Semra Çel,kli, Nursun Üstünkarlı
İçişleri Bakanlığı Emniyet Genel Müdürlüğü Sağlık
Barış, Gürkan Ersoy, Paramadik, (Acil Ambulans
İşleri Dairesi Başkanlığı. (2010) Temel İlkyardım,
Bakım ve Teknikerleri İçin) 1. Baskı, Dokuz Eylül
Ankara: EGM İdari ve Mali İşler Dairesi Başkanlığı
Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksek
Basımevi Şube Müdürlüğü Yayınevi.
Okulu Yayını, İzmir, 2007.
Karacabey, K., Özmerdivenli, R. (2007). Sağlıklı
Yılmaz, İ., Ersoy, A., Küçükyılmaz, A., Deveci,
Yaşam Bilgisi ve İlkyardım, (1. Baskı), İstanbul:
H., Güven, M., Kürüm, D. (2007). Trafik ve
İlpress.
İlkyardım, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi
Markenson, D., Ferguson, J.D., Chameides, L., Açıköğretim Fakültesi Yayını.
Cassan, P., Chung, K.L., Epstein, J., Gonzales,
L., Herrington, R.A., Pellegrino, J., Ratcliff,
N., Singer, A. (2010). Part 17: First Aid, 2010 Bu ünitede kullanılan fotoğraflar Anadolu Üniversi-
American Hearth Association and American tesi Açıköğretim Fakültesi görsel arşivinden alınan ve
Red Cross Guidelines for Fist Aid. Circulation, yazarın/editörün çektiği fotoğraflardır.
122, 934-946.
58
Bölüm 3
Kanamalarda ve Yaralanmalarda İlkyardım
öğrenme çıktıları
1 2
Kan Kan Damarları
1 Kanın yapısını ve kanı oluşturan öğeleri 2 Kan damarları çeşitlerini sayabilme ve
açıklayabilme görevlerini açıklayabilme
3 4
Yaralanmalarda İlkyardım
Kanama
4 Yaralanmalarda ilkyardım uygulamalarını
3 Kanama çeşitlerini sayabilme
açıklayabilme
60
Temel İlkyardım Bilgisi
61
Kanamalarda ve Yaralanmalarda İlkyardım
olarak azalması kanın görevlerinde de eksikliklere yol açacaktır. Kanın bedendeki temel görevleri dolaşım
sistemi ile birlikte;
a. Yaşam için gerekli oksijeni taşımaya; dokularda biriken karbondioksitin atılmasına aracılık etmek-
tir.
b. Besinlerin hücrelere taşınmasına aracılık etmektir.
c. Hormonların, vitaminlerin ve enzimlerin taşınmasına aracılık etmektir.
d. Kan asitlik derecesinin düzenlenmesine katkıda bulunmaktır.
e. Beden ısısının yayılmasını sağlamaktır.
f. Savunma sistemine katkıda bulunmaktır.
g. Bağışıklık sisteminde görev almaktır.
h. Pıhtılaşma mekanizmalarında görev almaktır.
KAN DAMARLARI
Bedendeki toplam uzunluğu 90 bin kilometreyi bulan Kalpten kanı dokulara taşıyan ve tekrar
damarlar kalpten aldığı kanı dokularımıza götürür ve do- dokulardan kalbe getiren damarlar atar-
kulardan tekrar kalbe getirir. Taşıma fonksiyonlarına göre damar, kılcaldamar ve toplardamar olmak
damarlar atardamar, toplardamar ve kılcaldamarlar olmak üzere 3’e ayrılır. Her bir damarın yapısı ve
üzere üçe ayrılır. fonksiyonu farklıdır.
Atardamar
Kalbin sol tarafından yüksek basınçla fırlatılan kan öncelikle aort adı verilen en büyük atardamara gelir.
Daha sonra aort atardamarından dallanan büyük atardamarlar bedene kanı dağıtır. Kanın iletilmesini ve tüm
bedene yayılmasını sağlayan kuvvetler basınç farkı ve atardamarların duvarlarındaki kasların kasılıp gevşeme-
leridir. Damar kaslarının kasılmalarına bağlı olarak hacimlerini azaltmalarına damar daralması, gevşemelerine
bağlı olarak hacimlerinin genişlemesine damar genişlemesi denir. Daraldıklarında damar lümeninin çapı aza-
lır ve içlerindeki kanın basıncı artarak kanın akış hızını artırır.
Kılcal Damar
Aort ana atardamarı dallanarak arterlere, arterler dallanarak arteriollere, arterioller de küçülerek kılcal
damarlara dönüşürler. Hücre ve dokulara en yakın olan damarlardır. Bu nedenle kan ile diğer beden hüc-
relerimiz arasındaki madde alış verişleri kılcal damarlar aracılığıyla gerçekleşir.
62
Temel İlkyardım Bilgisi
63
Kanamalarda ve Yaralanmalarda İlkyardım
KANAMA
Kanama sağlam bir yapıda olan damarın bütünlüğünün bozularak kanın damar dışına çıkmasıdır.
Sağlıklı yetişkin bir insanda bedeninde yaklaşık 5 litre kan bulunur. Herhangi bir nedenle kişi var olan
kanının % 15-20’sinden fazlasını kaybederse ve kanama durdurulmazsa kişinin yaşamı tehlikeye girebilir.
% 10’luk kayıplarda beden bu durumu tolere edebilir. Genelde bedende kanamaya neden olan durumlar
yaralanmaya ve travmalara bağlı oluşan kesikler, ezilmeler, kırık, çıkık, burkulmalar, tansiyon hastalığı
gibi çeşitli hastalıklardır. Bedende gözlenen her kanama ciddi değildir. Kanamaların ciddiyeti kanamanın
hızına (birim zamanda ne kadar kan kaybediliyor), kanın bedende aktığı yere (kafatası içi, mide kanaması
vb.), kaybedilen kanın miktarına (Bedende %15-20’lik kan kayıpları ölümcüldür), kişinin fiziksel durumu
(hastalık öyküsü, egzersiz durumu vb.) ve kişinin yaşına bağlı olarak değişir.
Kanamalar damar tipine göre 3 kategoride ele alınır.
a. Atardamar kanamaları
b. Toplardamar kanamaları
c. Kılcaldamar kanamaları
Atardamarlar içinde bulunan kan oksijence zengin karbondioksitçe fakir kandır yani temiz kandır. Atar-
damarlar yüksek basınçlı damarlar oldukları için atardamar kanamalarında kişi kısa sürede çok kan kaybeder.
Müdahale edilmezse ölümcüldür. Akan kan kalp atımları ile uyumlu kesik kesik fışkırır tarzda akar. Akan
kanın rengi açık ve parlak kırmızıdır. Toplardamar kanın büyük hacminin bulunduğu damarlardır ve basınç
değerleri atardamarlara göre daha düşüktür. Bu nedenle fışkırır tarzda değil sürekli koyu kırmızı renkte bir
kan kaybı vardır. Atardamar kanamalarına göre daha kolay durdurulur. Kılcal damar kanamaları ise arkasında
başka bir neden yoksa genelde zararsız kanamalardır. Sızıntı şeklinde olup kolaylıkla hatta kendiliğinden bile
duran kanamalardır. Kanamalar gözle görünüp görünmediğine göre üç ana başlıkta incelenir.
a. İç kanama
b. Dış kanama
c. Doğal deliklerde meydana gelen kanamalar
İç Kanamalarda İlkyardım
Basitçe kanamanın çoğu zaman gözle görülemediği kanamalardır. Kan damar dışına çıktığında beden
içi boşluklara akar. Derinin sağlam kaldığı iç kanamalar daha çok şiddetli travma, yüksekten düşme, tra-
fik kazaları, kırık, delici ve kesici aletle yaralanma, çeşitli hastalıklar, ateşli silahla vurulma gibi olaylarla
64
Temel İlkyardım Bilgisi
ortaya çıkar. Bazen iç kanamalara dış kanamalar • Kanamanın beden dışına yansıması (ağız,
da eşlik eder. İç kanamalar kişinin yaşamını teh- burun, anüs, kulaktan kan gelmesi gibi)
dit eden ciddi tehlikelerdir. Hasta ya da yaralıda • Kanama sonrası beden yüzeyinde morluk,
ilk başlangıçta herhangi bir sıkıntı ya da bulgu eziklik, şişlik ve sertlik olması
gözlenmeyebilir. Ancak kanama durdurulamaz,
• Tansiyon düşüklüğü
kişi var olan kanının % 15-20’sinden fazlasını kay-
bederse daha ciddi durumlar ortaya çıkabilir. Bu • Mide kanamalarında kahve telvesi şeklinde
nedenle ilkyardımcı iç kanamanın olup olmadığı- kusma
nı çok iyi araştırmalıdır. Her ne kadar iç kanama • İdrarda ve gaitada kan olması
gözle gözlenmese de kişide iç kanama olup olma- • Yüz, dudak ve parmaklarda solukluk ve so-
dığına yönelik bulgular kendini belli eder. İlkyar- ğukluk
dımcı bu bulguları en net biçimde etkin bir ikinci
değerlendirme yaparsa anlayabilir. Herhangi bir
kaza ya da yaralanma anında (özellikle yüksekten İç kanamalarda çıplak göz ile ve elle mua-
düşme, darbe alma, trafik kazası gibi) ilkyardımcı yene ile kişinin ne kadar kan kaybettiğini
güvenlik tedbirlerini aldıktan sonra kişinin yanına ve olayın ciddiyetini anlamak çok zordur.
gelerek kişinin bilincini kontrol etmelidir. Bilinci İç kanamalar ilkyardımda her zaman cid-
açık olan kişilerle (kişi konuşabilecek durumda ise) diye alınması gereken konuların başında
konuşarak görüşülmeli, durum değerlendirmesi gelir. Bu nedenle vakit kaybetmeden mü-
yapılmalı, ikinci değerlendirmenin baştan ayağa dahale etmek gerekir.
değerlendirme kısmına geçilmelidir. Kişinin bilinci
kapalı ise 112 acil servis çevredeki kişilere arattı-
rıldıktan sonra kişi hemen sırtüstü sert bir zemine İç kanama, kanama durdurulmazsa şoka ve ölü-
yatırılmalı kişinin ağız içi kontrol edilmelidir. Kişi- me yol açabilir. Bu nedenle iç kanama şüphesi tespit
ye baş çene pozisyonu verildikten sonra bak dinle edildiği an kişiye müdahale edilmelidir. Yukarıda
hisset yöntemi ile solunum en az 10 saniye kontrol sayılan bulgulardan hepsinin görülebileceği gibi ba-
edilmeli, solunum yoksa temel yaşam desteğine zıları da gözlenebilir. Sonuçta ilkyardımcı iç kana-
geçilmelidir. Solunum varsa dolaşıma dolaşım da ma olabilir düşüncesine sahipse derhâl kişiye şok
varsa ikinci değerlendirmeye geçilmelidir. Etkin bir pozisyonu vermelidir. Daha önce de vurgulandığı
ikinci değerlendirmede (baştan ayağa değerlendir- gibi beyin bedendeki tüm organlardan farklı olarak
me) ilkyardımcı iç kanamalarda aşağıdaki bulguları kan akımı yetersizliğine ve oksijensizliğe çok az da-
elde edebilir. yanıklıdır. Herhangi bir nedenden dolayı beyne az
• Baş dönmesi, bayılma hissi (kişiye sorularak ya da yetersiz giden kan akımı 3-5 dakika içerisinde
öğrenilebilir) normale döndürülmezse beyin ölümü gerçekleşme-
• Kişide huzursuzluk ve ölüm korkusu (kişiye ye başlar. Bu ölüm geri dönüşümsüzdür. Bu nedenle
sorularak öğrenilebilir) diğer organlara giden kan akımını azaltmak, beyne
• Üşüme hissi (kişiye sorularak öğrenilebilir) giden kan akımını arttırmak için kişinin ayakları
yerden 30 cm yukarıya kaldırılır ve üzeri ısı kaybını
• Susuzluk hissi (kişiye sorularak öğrenilebilir)
engellemek için örtülür. Tıbbi yardım istenir, 112
• Beden renginin soluklaşması acil servis olay yerine gelinceye kadar hasta ya da
• Beden ısısının düşmesi yaralı yalnız bırakılmaz, yaşamsal bulgular sürekli
• Solunum yetersizliği kontrol edilir. Nedeni ne olursa olsun dokulara gi-
den kan akımının azalmasına bağlı olarak dolaşım
• Hızlı ve yüzeysel solunum
yetmezliği olarak ortaya çıkan duruma şok denir.
• Hızlı ve zayıf nabız (nabız sayısının artışı Şokun nedenleri başlıca kalp fonksiyonunda azalma,
ama daha derinden hissedilmesi) kalbe dönen kan hacminin azalması, beden sıvı mik-
• Yara yerinde ağrı ve acı hissi tarının azalması, kanamalar, alerjik reaksiyonlar, ze-
• Bilinç, refleks ve hafıza düzeyinde gerileme hirlenmelerdir. Gerek iç kanamalarda gerekse şokta
• Gözlerde donuk anlamsız bakışlar ilk etkilenen yapı beyindir. Bu nedenle olay yerinde
65
Kanamalarda ve Yaralanmalarda İlkyardım
solunum ve dolaşımı durmuş bir kişiye derhâl temel Baskı yapma: Yaralı önce sakinleştirilir, yarayı
yaşam desteği yapılmaya başlanmalıdır. Kişide iç görmesi engellenir. İlkyardımcı mümkünse eline
kanama bulguları var ise hemen şok pozisyonu ve- eldiven giyerek kanayan bölgeye temiz bir bezle di-
rilmelidir. İç kanama geçiren bir kişiye asla yiyecek rek baskı yapar. Baskı yapma kanamayı durdurma-
ya da içecek bir madde verilmemelidir. İç kanama da etkin bir yöntemdir ve ilk yapılması gerekendir.
geçiren kişilerde özetle; Bez baskısı yapıldıktan sonra kanama hâlen dur-
• Koruma ilkesi gerçekleştirildikten sonra yara- muyorsa bu kez eski kanlanan bez kaldırılmadan
lının bilinci kontrol edilir. Bilinç varsa ikinci üzerine ikinci bir bez yine durmuyorsa alttaki bez-
değerlendirme; bilinç yoksa ABC kontrolü, ler kaldırılmadan yeni temiz bir bez konarak baskı
BC varsa ikinci değerlendirmeye geçilir. işlemi tamamlanır. Gerekirse bu bölge bandajlanır.
Yara içi kesinlikle kurcalanmamalıdır. Yarada var
• İkinci değerlendirme sırasında şok ya da iç
olan cisimler çıkartılmamalıdır.
kanama belirtileri varsa kişinin üzeri örtüle-
rek ayakları 30 cm yukarı kaldırılır. Kanayan bölgeyi yukarı kaldırma: Kanayan böl-
ge kalp seviyesinden yukarı kaldırılarak yer çekiminin
• 112 acil servis aranır. Gerekli müdahaleler
de etkisiyle o bölgeye daha az kan gitmesi sağlanır.
sonrasında yaralının sağlık kuruluşuna sev-
ki sağlanır. Bası noktasına baskı yapma: Atardamar ka-
namaları toplardamar ve kılcaldamar kanamaların-
• Asla yiyecek ve içecek verilmez.
dan daha tehlikelidir. Fışkırır tarzda yüksek basınç
• Kırık varsa kırığın yol açacağı kanamaları engel- altında kanadıklarından kısa sürede çok fazla kan
lemek için kişi mümkünse hareket ettirilmez. kaybı olur ve durdurması oldukça zordur. Bu ne-
• Yaşamsal bulguları sürekli takip edilir. Has- denle kanamayı durdurmak en azından azaltmak
ta ya da yaralı yalnız bırakılmaz. için kanayan bölgeye baskı, kanayan bölgeyi yukarı
kaldırdıktan sonra bir de en yakın bası noktasına
Dış Kanamalarda İlkyardım baskı uygulanır. Baskı noktası üzerine basıldığında
(dışardan damara baskı yaparak kemiğe temasıyla
Bedende herhangi bir kanama söz konusu ol- damarın kapanması) damar sıkışacak ve kapana-
duğunda ve kanama çok ciddi değilse bedendeki caktır. Böylece o bölgeye giden kan akımı azala-
kanı durdurma mekanizmaları (hemostaz) kana- caktır. Bedendeki bu bası noktaları baş bölgesi ka-
mayı kanı pıhtılaştırarak durdurur. Ancak cid- namaları için tek taraflı boyun şah damarı üzeri,
di kanamalarda bu mümkün olmayabilir. Bu tür kolun üst bölümünde olan kanamalarda koltuk altı
durumlarda kanamayı durdurmak için dışarıdan atardamarına; koltuk altı veya kolun üst bölgesinde
müdahale etmek gerekir. Hangi tip kanama olur- olan kanamalarda köprücük kemiği üzeri ya da içi
sa olsun dış kanamalarda yapılacak olan ilkyardım atardamara; dirsek altı kanamalar için pazı kemiği
müdahaleleri hemen hemen aynıdır. Önemli olan üstü kol atardama-
kanamayı en kısa zamanda durdurmaktır. Yoksa rına; bacak bölgesi
normal şartlarda kanlanması yoğun olan başta be- kanamaları için ka-
yin, böbrekler, kalp gibi hayati organlarda oksijen sık arter üzeri baskı dikkat
ve besin yetmezliğine bağlı olarak ölüm gerçekleşir. yapılmalıdır. Genel Şah damarına tek taraflı
Dış kanamalarda ilkyardımda da her zaman olduğu olarak bedendeki basınç uygulanır, asla iki
gibi koruma tedbirleri alındıktan sonra kişiye mü- baskı yerleri aşağıda taraflı bastırılmaz.
dahale edilir. Koruma tedbirleri alındıktan sonra gösterilmiştir.
kişinin sırasıyla bilincine bakılır. Bilinç açıksa ikin-
ci değerlendirmeye geçilir. Bilinç kapalı ise sırasıyla • Boyun: Boyun atardamarı (şah damarı) bas-
ABC değerlendirmesi yapılır. Solunum ve dolaşım kı yeri
yoksa temel yaşam desteğine geçilir. Solunum ve • Köprücük Kemiği Üzeri: Kol atardamarı
dolaşım varsa ikinci değerlendirmeye geçilir. İkinci baskı yeri
değerlendirme sırasında kanama olan bölge tespit • Koltuk altı: Kol atardamarı baskı yeri
edilir. Öncelikli durumlara ve kanamalara acil mü- • Kolun Üst Bölümü: Kol atardamarı baskı
dahale edilir. Dış kanamalarda ilkyardımda kana- yeri
yan bölgeye öncelikle baskı yapılır. Kanama hâlen
• Kasık: Bacak atardamarı baskı yeri
durmamışsa kanayan bölge kalp seviyesinden yu-
karı kaldırılır. Kanama yine durmuyorsa en yakın • Uyluk: Bacak atardamarı baskı yeri
bası noktasına bası uygulanır.
66
Temel İlkyardım Bilgisi
İlkyardımda temel olarak müdahale sırasında tıbbi araç ve gereç aranmaz. Ama bu varsa kullanılmaya-
cağı anlamına gelmez. Baskı yaparken en çok kullanılan malzeme üçgen bandajdır. Üçgen bandaj ilkyar-
dımda kırık, çıkık ve kanamalarda kullanılır. Üçgen bandaj sargı bezi amacıyla kullanılacağı zaman tepesi
tabana doğru getirilir. Daha sonra üst üste katlanarak sargı bezi elde edilir. Elde edilen sargı bezi gerek
baskı yapmada gerekse bandaj yapmada kullanılabilir. Dış kanamalarda ilkyardımda özetle;
• Gerektiğinde tıbbi yardım istenir (112).
• Yara ya da kanama ve olayın nasıl olduğu değerlendirilir.
• Kanayan yer üzerine temiz bir bezle bastırılır. Kanama durmazsa ikinci bir bez koyarak basıncı
arttırılır. Gerekirse bandaj ile sararak basınç uygulanır.
• Kanayan bölge yukarı kaldırılır.
• Kanayan yere en yakın bası noktasına baskı uygulanır.
• Şok bulguları ya da iç kanama belirtileri varsa şok pozisyonu verilir.
• Hasta ya da yaralı yalnız bırakılmaz, aralıklarla yaşam bulguları değerlendirilir.
• Kanayan bölge dışarıda kalacak şekilde yaralının üstü örtülür.
• Ciddi durumlarda yaralının hızla sevk edilmesi sağlanır.
İlkyardımcı olay yerine geldiğinde tek başına ise ve ortamda birden fazla yaralı var ise hızla olay yeri
ve hasta değerlendirmesi yapmalıdır. Atardamar kanaması olan birine müdahale ederken kişinin kanayan
bölgesine bastırmalı, kanayan bölgeyi yukarı kaldırmalı ve en yakın baskı noktasına baskı yapmalıdır.
Bu müdahaleyi yaptığında olay yerindeki diğer yaralılarla ilgilenemeyecektir. Çünkü elleri kanaması olan
hasta ile meşguldür ve onu bırakamayacaktır. Çünkü bir kez baskı noktasına baskı yaparak müdahale etti-
ğinde o baskıyı oradan kaldırması kanamanın çok daha şiddetli olmasına yol açacaktır. Bu nedenle kişinin
durumunun kötüye gitmesini engelleyecek başka bir müdahalede bulunması gerekir. Bu müdahale turnike
yani boğucu sargıdır. Turnike ile kanama tamamen durdurulur. Aslında turnike son çare olmalıdır. İlkyar-
dımda eğer kanama normal müdahalelerle (baskı, yukarı kaldırma ve bası noktası) durmuyorsa turnikeye
geçilmelidir. Turnike mümkün olduğunca yine en yakın bası noktası üzerinden yapılmalıdır ki çok daha az
bölge kansız kalsın. O hâlde turnike yapabilmek için gerekli şartları iyi bilmek gerekir.
• Çok sayıda yaralının bulunduğu bir ortamda tek ilkyardımcı varsa: İlkyardımcı kanaması olan has-
ta ile uğraşırken onun yanından ayrılamayacaktır. Bu nedenle diğer yaralılara da müdahale etmesi
için turnike yapmalıdır.
• Yaralının güç koşullarda bir yerden bir yere taşınması gerekiyorsa: Bazen yaralıyı güvenli bir ortama
ya da 112 acil servisin ulaşabileceği bir noktaya taşıması gereklidir. Normal müdahale ile kanama
durdurulduktan sonra taşıma sırasında maruz kalınacak stresi ortadan kaldırmak ya da azaltmak
için turnike yapılmalıdır.
67
Kanamalarda ve Yaralanmalarda İlkyardım
• Uzuv kopması varsa: Herhangi bir şekilde • Turnike kanama duruncaya kadar sıkılır.
uzuv kopması olduğunda bu tür yaralanma- Amaç kan akımını durdurmak olduğu için
larda kanamayı durdurmak çok zordur. Bu kanama durduktan sonra daha fazla sıkıl-
nedenle kanamanın durdurulamadığı uzuv maz. Turnike musluğu olan parça bir anda
kopmalarında turnike yapılabilir. bırakılmaz. Bu parça başka bir bezle bağla-
Turnike uygulamasının önerilmeme sebebi narak sabitlenmelidir.
turnike sonrası o bölgeye giden kan akımının ta- • Turnike uygulanan bölgenin üzerine hiçbir
mamen durmasıdır. El parmağı kopan kişide pazı şey örtülmez. Bu özellikle birden fazla ya-
kemiği üzerinden yapılan turnikede pazı kemiğin- ralı olduğunda önemlidir. İlkyardımcı ya-
den dirsek bölgesi, kol bölgesi, el bileği ve diğer ralının yanından ayrılır ve turnike yapılan
parmakların kanlanması sona erecektir. Bu nedenle bölge örtülürse turnikenin gevşetilme saati
turnike bu bölgedeki hücrelerin ve dokuların za- kaçırılacaktır. Gelen 112 ekibi de bunu gö-
rar görmesine neden olacaktır. Bu nedenle turnike remeyeceği için doku kaybına yol açabilen
her 10-15 dakikada bir 5-10 saniye gevşetilmeli- bir durum ortaya çıkabilir.
dir ki diğer bölgelerin kanlanması devam etsin. Bu • Turnike uygulamasının yapıldığı saat bir
yapılmazsa uzun süreli turnikeler sinir ve damar- kâğıda yazılmalı ve yaralının üzerine asıl-
larda kalıcı hasara yol açarlar. Turnike yaparken en malıdır. Herhangi bir not kâğıdı ya da ka-
az 10 cm genişliğinde bir bez alınır. Bu bez şerit lem bulunamıyorsa kişinin kendi kanıyla
(ince uzun) sargı hâline getirilerek kanama olan ya alnına T harfi yazılır. Bu T harfini gören
da uzuv kopan en yakın tek kemikli bası noktasına 112 görevlisi hemen sizi olay yerinde araya-
düğümlenir. Düğüm üzerine turnikenin musluğu cak turnikenin saatini soracaktır.
olacak kalem ya da ince-uzun bir tahta parçası ko-
• Uzun süreli kanamalardaki turnike uygula-
nur. Kalem parçası düğümlü bölgenin üzerine dü-
malarında, kanayan bölgeye göre 15-20 da-
ğümlenir. Daha sonra kalem ya da çubuk parçası
kikada bir turnike gevşetilmelidir. Turnike
kanama duruncaya kadar kendi etrafında çevrilir.
sonucunda sadece kanama durmaz, ayrıca o
Kanama durduktan sonra çevirme işlemi yapılmaz.
bölgedeki tüm hücre ve dokuların kanlan-
Kanama durunca kalem de turnikeye sabitlenir.
ması sona ereceği için her 15-20 dakikada
Turnike yapımında dikkat edilmesi ve uyulması
bir 5-10 saniye turnike gevşetilmelidir. Tur-
gereken kurallar aşağıda sıralanmıştır.
nike uygulaması toplamda 2 saati geçme-
• Turnike uygulamasında kullanılacak malze- melidir. 112 acil servis ekipleri geldiğinde
melerin genişliği en az 10 cm olmalıdır ki bağ- kişiye yapılan tüm müdahaleler ve turnike
lama sırasında alttaki dokuya zarar vermesin. uygulaması söylenmelidir.
• Turnike uygulamasında ip, tel gibi kesici • Turnike, kol ve uyluk gibi tek kemikli böl-
malzemeler kullanılmamalıdır ki sıkarken gelere uygulanır. Turnikede amaç damarı
alttaki dokuya zarar vermesin. kemikle sıkıştırarak damarı kapatmaktır. Bir
• Turnikeyi sıkmak için tahta parçası, kalem anlamda damarı boğmaktır. Bunu yapabil-
gibi malzemeler kullanılabilir. Bu tür malze- mek içinde tek kemik üzerine turnike yapılır.
meler bir nevi musluk görevini görecektir. Çift kemikli alanlara turnike yapılmaz.
68
Temel İlkyardım Bilgisi
69
Kanamalarda ve Yaralanmalarda İlkyardım
70
Temel İlkyardım Bilgisi
71
Kanamalarda ve Yaralanmalarda İlkyardım
lanmalıdır. Genel baş ve omurga yaralanmaları belirtileri gözlenmese de yüksekten düşme, baş ve kafaya
alınan darbelerde, trafik kazalarında, enkaz altında kalma, yüz bölgesine alınan darbelerde ve bilinci kapalı
yaralılarda her zaman baş ve omurga yaralanması düşünülmelidir. Bu tür durumlar ile karşılaşıldığında
ilkyardımda koruma ilkesi gerçekleştirildikten sonra kişinin bilinci kontrol edilmeli, bilinç kapalı ise yanı-
mızdakilere 112 acil servis arattırılmalı, kişi sırt üstü sert bir zemine mümkün olduğunca nazik bir şekilde
alınmalı, ağız içi kontrol edilerek baş çene pozisyonu verilmeli, solunumu ve dolaşımı değerlendirildikten
sonra, solunum ve dolaşım varsa ikinci değerlendirmeye geçilmelidir. Kişinin bilinci açık ve ilkyardımcının
dediklerini anlayabiliyora yaralıdan hareket etmemesi istenir. Ancak olağanüstü bir durum (patlama, yan-
gın, gaz zehirlenmesi vb.) söz konusu ise kişi bulunduğu yerden daha güvenli bir alana taşınmalıdır. Taşıma
sırasında baş boyun ve gövde ekseni bozulmamalıdır. 112 acil servis gelinceye kadar ilkyardımcı hasta ya da
yaralının yanından ayrılmamalı, yaşam bulgularını sürekli takip etmelidir.
İlkyardımcı göğüs yaralanmasına neden olan delici yaralanmayı kesinlikle atlamamalıdır. Dikkatli bir
ikinci değerlendirme yapmazsa kişi yaşamını kaybedebilir. Delici göğüs yaralanmalarında yara bölgesi de-
ğerlendirilirken yaralı bölgede solunum sesi duyulur. Bu bölge âdeta nefes alıyor görüntüsündedir. Genel
ilkyardım kurallarına uyulduktan sonra (koruma, bilinç, ABC değerlendirmesi, 112 arama, ikinci değer-
lendirme) ikinci değerlendirme sırasında göğüs bölgesinde ve genel değerlendirmede;
• Açık yara,
• Göğüs bölgesinde saplanmış bir cisim,
• Açık yarada nefes alıyor görüntüsü (hava giriş çıkışı),
72
Temel İlkyardım Bilgisi
• Nefes aldıkça kişide artan ağrı ve acı hissi, Delici Karın Yaralanmalarında İlkyardım
• Solunum sıkıntısı, Karın bölgesi de göğüs bölgesi gibi geniş bir hacim-
• Hızlı ve yüzeysel solunum, de olduğu için yaralanma ihtimali oldukça yüksektir.
• Öksürme ve ağızdan kan gelmesi, Ayrıca göğüs bölgesi gibi kaburga kemiklerince de
korunmadığı için darbelere açıktır. Bu tür yaralanma-
• Morarma gözlenir.
larda en büyük tehlike yaranın derinliğidir. Çok derin
Delici göğüs yaralanmalarında mümkün oldu- ve keskin yaralanmalarda karın içinde bulunan organ
ğunca sakin ama hızlı hareket edilmelidir. Gereksiz ve dokular dışarı çıkabilir. Karın bölgesi yaralanmala-
müdahalelerden kaçınılmalıdır. Kişiler çevresinden rında içte bulunan organlar ve yapılar dışarı çıkabilir.
ve diğer yanlış kaynaklardan edindikleri bilgiler Karın bölgesinde sertlik, ağrı, acı ve hassasiyet vardır.
doğrultusunda hareket etmemelidir. Delici göğüs Karın bölgesi yaralanmalarında da koruma ilkesi son-
yarasına hemen baskı yaparak yaradan göğüs içine rası, bilinç kontrolü, ABC değerlendirmesi ve ikinci de-
daha fazla hava girişi engellenmelidir. Burada baskı ğerlendirme yapılır. Yara bedene paralel oluşmuşsa kişi
için konulan malzemenin hava geçirmeyen özellikte sırt üstü bacakları uzatılarak yatırılır. Yara bedene dikse
bir yapısının olması gerekir. Gerektiğinde bası mal- bacaklar bükülü olarak sırtüstü yatırılır. Dışarı çıkan
zemesinin 3 tarafı bantla yapıştırılmalı, bir ucu açık yapılar içeri sokulmaya çalışılmaz. Enfeksiyonun engel-
bırakılmalıdır. Bunun sebebi, nefes alma sırasında lenmesi için kişinin yaralı bölgesi temiz nemli bir bezle
bası malzemesi göğse tam olarak yapışacak; nefes örtülür. Yara içinde ya da çevresinde herhangi bir cisim
verme sırasında açık olan uçtan göğüs bölgesine gi- varsa cisim çıkartılmaz, cismin hareketini engellemek
ren fazla hava her nefeste dışarı atılacaktır. Bu çok için etrafı desteklenir. Kişiye asla yiyecek ya da içecek
basit ama hayat kurtarıcı bir müdahaledir. Yara için- bir şeyler verilmez, 112 acil servis olay yerine gelinceye
de ya da çevresinde herhangi bir cisim varsa cisim kadar kişi yalnız bırakılmaz.
çıkartılmaz, cismin hareketini engellemek için etrafı
desteklenir. Kişiye asla yiyecek ya da içecek bir şey-
ler verilmez, kişi yarı oturur pozisyonda tutulur, 112
acil servis olay yerine gelinceye kadar kişi yalnız bıra-
kılmaz. Kişinin yaşam bulguları sürekli takip edilir.
73
Kanamalarda ve Yaralanmalarda İlkyardım
yaşamla ilişkilendir
Kan kapalı damar sistemi içerisinde dolaşan 1. Hücresel faaliyetler için gerekli oksijeni ak-
sıvı hâlde bir dokudur. Kalbin pompalaması ile ciğerlerden dokulara, metabolizma sonucu
yüksek basınçlı damarlardan (arterler ya da atar hücrelerde oluşan karbondioksiti atılmak üze-
damarlar) düşük basınçlı damar yataklarına (venler re akciğerlere taşır.
ya da toplar damarlar) doğru akar ve tekrar kalbe 2. Sindirim sisteminden emilen besinlerin hüc-
döner. Kan, plazma ve şekilli elemanlar (hücresel relere, hücreler de oluşan metabolik artıkların
kısım) dan meydana gelmiştir. Plazma kanın sıvı boşaltım organlarına taşınmasını sağlar. Çe-
kısmını, eritrosit, lökosit ve trombositler hücresel şitli organ ve bezlerde üretilen hormonların
kısmını oluşturmaktadır. Kan erişkin bir kişinin hedef dokulara taşınmasında rol oynar. Vita-
vücut ağırlığının yaklaşık %8’ini oluşturur. Tüm minlerin, enzimlerin taşınmasını sağlar.
kanın %55’i plazma, %45’i hücresel kısımdır.
3. Plazma ve eritrositlerde bulunan tamponlayı-
Sağlıklı bir kişide ortalamA 5-6 litre kan bulunur.
cı özelliklerdeki moleküller ile pH’ın (asitlik
Kanın 1/3’ünden fazlasını kaybetmek (yaklaşık 1,
derecesi) sabit tutulmasına katkıda bulunur.
5 L) kişinin yaşamını tehlikeye sokar. Beden fonk-
siyonlarının sürdürülmesinde kan;
74
Temel İlkyardım Bilgisi
bölüm özeti
molekülü sebebiyle kırmızı renkli, ortası basık, yanları şişkin
kanda en fazla sayıda bulunan kan hücreleridir. Oksijen taşıyan
hemoglobini bünyesinde barındıran hücrelerdir. Akyuvarlar ise
vücudu tehdit eden bakteri, virüs ve çeşitli mikroorganizmalara
karşı vücut savunmasında rol alan kan hücreleridir. Enfeksiyon,
inflamasyon ve ateşli durumlarda kolayca dolaşımdan dokulara
geçerek savunmada rol oynarlar. Kan pulcukları adı verilen hüc-
reler ise herhangi bir yaralanmada pıhtılaşmada görev alırlar. Ye-
tişkin bir kişide kişiden kişiye değişse de yaklaşık 5-6 litre kan bu-
lunur. Herhangi bir nedenden dolayı kişi kanının % 15-20’sini
kaybederse ve kanama kısa sürede durdurulmazsa kişinin yaşamı
tehlikeye girer. Kan kaybına bağlı olarak aşağıda sayılan görevler
yerine getirilemez. Kan ve dolaşım sistemlerin görevleri:
• Yaşam için gerekli oksijeni taşımaya; dokularda biriken
karbondioksitin atılmasına aracılık etmektir.
• Besinlerin hücrelere taşınmasına aracılık etmektir.
• Hormonların, vitaminlerin ve enzimlerin taşınmasına
aracılık etmektir.
• Kan asitlik derecesinin düzenlenmesine katkıda bulunmaktır.
• Beden ısısının yayılmasını sağlamaktır.
• Savunma sistemine katkıda bulunur.
• Bağışıklık sisteminde görev almaktır.
• Pıhtılaşma mekanizmalarında görev almaktır.
75
Kanamalarda ve Yaralanmalarda İlkyardım
Yaralanmalarda ilkyardım
ÖÇ 4 uygulamalarını açıklayabilme
76
Temel İlkyardım Bilgisi
1 Kanda oksijen taşıyan hücre grubu aşağıda- 6 Aşağıdakilerden hangisi dış kanamalarda
kilerden hangisidir? ilk yapılan ilkyardım uygulamasıdır?
A. Eritrosit A. Kanayan bölgeye baskı yapma
neler öğrendik?
B. Lökosit B. Hareket ettirilmeden sırt üstü yatırma
C. Trombosit C. Kanama durmuyorsa tıbbi yardım isteme
D. Nötrofil D. Kanayan bölgeyi yukarı kaldırma
E. Eozonofil E. Kanayan bölgeye en yakın bası noktasına baskı
yapma
2 Kanda savunma sistemi hücrelerinin ortak
adı aşağıdakilerden hangisidir? 7 Aşağıdakilerden hangisi kanamalarda bası
A. Eritrosit yapılacak bası noktalarından biri değildir?
B. Lökosit A. Şah damarı
C. Trombosit B. El bileği
D. Fagositoz C. Koltuk altı atardamar
E. Diapedez D. Pazı kemiği üstü atardamar
E. Kasık atardamar
3 Aşağıdakilerden hangisi iç kanamalarda
ilkyardımda yapılmaz? 8 İlkyardımcı tek başına ise ve kanamayı dur-
A. Üzeri örtülerek sıcak tutulması. duramıyorsa yapılması gereken kanama durdur-
B. Sırt üstü yatırılması. ma müdahalesi aşağıdakilerden hangisidir?
C. Ağızdan sıvı verilerek kayıp önlenmesi. A. Temel yaşam desteği
D. Yaşamsal bulguları kontrol edilmesi. B. Hemlich
E. Hareket ettirilmemesi. C. Turnike
D. Rentek
4 Yetişkin sağlıklı bir insanda yaklaşık kaç litre E. Hematom
kan bulunur?
A. 1 9 Dirsek kanamasında bası uygulanabilecek
B. 2 noktadır aşağıdakilerden hangisidir?
C. 3 A. Şah damarı
D. 5 B. Şakak bölgesi
E. 10 C. Kasık bölgesi
D. Kolun üst bölümü
5 Aşağıdakilerden hangisi, burun kanamasın- E. Köprücük kemiği üzeri
da ilkyardım uygulamalarından biridir?
A. Baş, arkaya doğru çekilir. 10 Göğüs yaralanmalarında kişiye aşağıdaki
B. Buruna çok sıkı bir tampon yerleştirilir. pozisyonlardan hangisi verilir?
C. Hasta düz bir yere yatırılır. A. Koma
D. Hastanın ensesine buz uygulanır. B. Şok
E. Baş, öne eğilerek 5 dakika burun kanatlarına C. Rentek
baskı uygulanır. D. Yüzüstü
E. Yarı oturur
77
Kanamalarda ve Yaralanmalarda İlkyardım
1. A Yanıtınız yanlış ise “Kan” konusunu yeniden 6. A Yanıtınız yanlış ise “Dış Kanamalarda İlkyar-
gözden geçiriniz. dım” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı
2. B Yanıtınız yanlış ise “Kan” konusunu yeniden 7. B Yanıtınız yanlış ise “Dış Kanamalarda İlkyar-
gözden geçiriniz. dım” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. C Yanıtınız yanlış ise “İç Kanamalarda İlkyar- 8. C Yanıtınız yanlış ise “Turnike” konusunu ye-
dım” konusunu yeniden gözden geçiriniz. niden gözden geçiriniz.
4. D Yanıtınız yanlış ise “Kan” konusunu yeniden 9. D Yanıtınız yanlış ise “Dış Kanamalarda İlkyar-
gözden geçiriniz. dım” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5. E Yanıtınız yanlış ise “Burun Kanamasında İlk- 10. E Yanıtınız yanlış ise “Göğüs Yaralanmalarında
yardım” konusunu yeniden gözden geçiriniz. İlkyardım” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
78
Temel İlkyardım Bilgisi
Araştır Yanıt
3 Anahtarı
Kan beden dışına çıkmaya başladığında yani sağlam damar yapısı bozulduğun-
da devreye hemen beden savunma mekanizmaları girer. Kanamanın durdurul-
ması anlamına gelen bu olaya hemostaz denir. Hemostaz 3 aşamada gerçekleşir.
a. Zedelenen damarın kasılması, hacmini azaltması, çapını daraltması:
Hasarlanan damarda ortaya çıkan ağrı duyusunun beyine iletilmesi ile
sinirsel yolaklardan gelen uyarılarla damar kasılabilir. Buna ek olarak
hasarlı damar bölgesine toplanan aktifleşmiş trombositlerden salınan
serotonin, tromboksan gibi maddeler damar kasının kasılmasına ve
damarın büzülerek yara bölgesinin kapatılmasına neden olur. Daralan
bir kan damarında da kan akımı azalır, kanama kaybı düşer.
b. Trombosit plağının (tıkacının) oluşması: Yaralı damarda ortaya çıkan
kollojene bağlanarak aktifleşen trombositler, birbirine yapışarak bir
Araştır 2 trombosit kümesini yani tıkacını oluşturur. Yara bölgesi yani açılan
damar boşluğu bu trombosit tıkacı ile kapatılmaya çalışılır.
c. Pıhtılaşma: Trombosit tıkacı gevşek bir plaktır. Daha kalıcı ve daha
sert bir hâle pıhtılaşma işleminden sonra gelir. Pıhtılaşma çözünebilen
plazma proteini fibrinojenin, plazmadaki bir seri faktörün aktifleşme-
si ile çözünemeyen fibrin hâline dönüşmesi ve ağlar oluşturmasıdır.
Fibrin ağları arasına sıkışan trombosit tıkacı ve diğer kan hücreleri bir
yumak oluştururlar. Böylece pıhtılaşma tamamlanmış olur.
Nabız bir anlamda kalp atımının yani kanın aorta fırlatılması sonucu ortaya
çıkan basıncın hissedilmesidir. Bu his tespiti en az 3 parmakla en az 5 saniye
süresince bedende herhangi bir atardamara baskı yaparak nabız ölçümü yapı-
labilir. Ancak ilkyardımda yetişkinlerde ve çocuklarda boyun şah damarından
bebeklerde ise dirsek üstü kol atardamarından nabız kontrol edilir. Yetişkinleri
için istirahat hâlinde nabız sayısı 60-100 arası normal kabul edilir. Çocuklar-
da ve bebeklerde bu sayı daha fazla olabilir. Nabız sayısını kişinin durumu,
yorgunluk hâli, istirahat hâli, egzersiz durumu, telaşlılığı, heyecanı, kaygısı,
üzüntüsü gibi durumlar etkiler.
79
Kanamalarda ve Yaralanmalarda İlkyardım
Araştır Yanıt
3 Anahtarı
80
Temel İlkyardım Bilgisi
kaynakça
22 Mayıs 2002 tarih ve 24762 sayılı Sağlık Bakanlığı MEB, Kanama ve Yaralanmalarda İlkyardım, Sağlık
İlkyardım Yönetmeliği. Hizmetleri, Ankara, 2016.
Aktümsek, A. (2012). Anatomi ve Fizyoloji: İnsan Solomon, E.D. (2010). İnsan Anatomisine ve
Biyolojisi, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık Fizyolojisine Giriş, (10. Baskı), Çev. L. Ertuğrul,
Eğitim Danışmanlık Tic. Ltd. Şti. İstanbul: Akademi Basın ve Yayıncılık.
Barret, K.E, Barman, S., Boitano, S., Heddwen, L.B. Şelimen Deniz, Ayhan Özşahin, Aysel Gürkan, Korhan
(2010). Ganong Tıbbi Fizyolojisi, (23. Baskı), Taviloğlu, Hemşire, Tekniker ve Teknisyenlere
İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Yönelik Travma ve Resüsitasyon Kursu Kitabı,
Kuban Matbaacılık Yayıncılık, İstanbul, 2008.
Bayrakcı Naciye, İlkyardım ve Acil Bakım Ders
Notları, Ankara, 2008. Şener S. Serpil Yaylacı, Türkiye Acil Tıp Dergisi
2010, Kardiyopulmoner Resüsitasyon ve Acil
DEMİR Gönül, Nuray BİNGÖL, Sacide KARAGÖZ,
Kardiyovasküler Bakım Kılavuzu, İki Kılavuz ve
İlkyardım Kaynak Kitabı, Türk Hava Kurumu
Günlük Pratiğimizdeki Önemli Değişiklikler,
Matbaası, Ankara, 2007.
İstanbul, 2010.
EGE Rıdvan, Kaza Hastalık ve Yaralanmalarda İlk
T.C. Sağlık Bakanlığı, Acil Hekimliği Sertifika
ve Acil Yardım, 3. Baskı, Türk Hava Kurumu,
Programı Temel Eğitim Kitabı, Onur Matbaacılık
Ankara, 1999.
Limitet Şirketi, 2006.
Erdil, F., Bayraktar, N., Çelik, S.S. (2009). Temel
T.C. Sağlık Bakanlığı, Ankara İl Sağlık Müdürlüğü
İlkyardım, Ankara: Eflatun Yayınevi.
Acil Sağlık Hizmetleri Şubesi, Temel İlkyardım
Guyton, A.C, Hall, J.E. (2014). Tıbbi Fizyoloji (12. Uygulamaları Eğitim Kitabı, Ankara, 2006.
Baskı), Çev. B.Ç. Yeğen, İ. Alican, Z. Solakoğlu,
Tiryaki, D. (2005) İlkyardım El Kitabı, İstanbul, Artı
İstanbul: Nobel Kitabevleri Ltd. Şti.
Sağlık Çevre Kalite Yayınları.
İçişleri Bakanlığı Emniyet Genel Müdürlüğü Sağlık
Türkeş M. Cem, Ümit ÖZCAN, İlkyardım Eğitimi,
İşleri Dairesi Başkanlığı. (2010) Temel İlkyardım,
Alfa Akademi Ltd. Şti., İstanbul, 2005.
Ankara: EGM İdari ve Mali İşler Dairesi Başkanlığı
Basımevi Şube Müdürlüğü Yayınevi. Uçan Eyüp Sabri, Semra Çelikli, Nursun Üstünkarlı
Barış, Gürkan Ersoy, Paramadik, (Acil Ambulans
Karacabey, K., Özmerdivenli, R. (2007). Sağlıklı
Bakım ve Teknikerleri İçin) 1. Baskı, Dokuz Eylül
Yaşam Bilgisi ve İlkyardım, (1. Baskı), İstanbul:
Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksek
İlpress.
Okulu Yayını, İzmir, 2007.
Markenson, D., Ferguson, J.D., Chameides, L.,
Yılmaz, İ., Ersoy, A., Küçükyılmaz, A., Deveci,
Cassan, P., Chung, K.L., Epstein, J., Gonzales,
H., Güven, M., Kürüm, D. (2007). Trafik ve
L., Herrington, R.A., Pellegrino, J., Ratcliff,
İlkyardım, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi
N., Singer, A. (2010). Part 17: First Aid, 2010
Açıköğretim Fakültesi Yayını.
American Hearth Association and American Red
Cross Guidelines for Fist Aid. Circulation, 122, http://ailehekimligi.gov.tr/yal-ve-oezuerlue-
934-946. bakm/558-kanama-ve-okta-lk-yardm.html
MEB, Hasta ya da yaralının ikinci değerlendirilmesi, http://ailehekimligi.gov.tr/yal-ve-oezuerlue-bakm/559-
Acil Sağlık Hizmetleri, Ankara, 2011. yaralanmalarda-ve-goeze-kulaa-buruna-yabanc-
cisim-kacmalarnda-lk-yardm.html
MEB, Kanamalar, Acil Sağlık Hizmetleri, 723H00059,
Ankara, 2011.
MEB, Yaralanmalarda İlkyardım, Alanlar Ortak, Bu ünitede kullanılan fotoğraflar Anadolu Üniversitesi
720S00048, Ankara, 2011. Açıköğretim Fakültesi görsel arşivinden alınan ve
yazarın/editörün çektiği fotfğraflardır.
81
Bölüm 4
Kırık, Çıkık ve Burkulmalar ve Diğer Acil Durumlarda
İlkyardım
Kırık, Çıkık ve Burkulmalarda ilgili
1 2
öğrenme çıktıları
3 4
İlkyardım Gerektiren Acil Durumlar
Kaçmasında ilkyardım
3 İlkyardım gerektiren diğer acil durumlarda
4 Bedene yabancı cisim kaçması ve batması
ilkyardım uygulamalarını bilme
durumunda ilkyardım uygulamalarını bilme
Anahtar Sözcükler: • Doku • Kemik • Çıkık • Burkulma • Kırık • Sabitleme • Soğuk Uygulama
82
Temel İlkyardım Bilgisi
Bağ dokusu dört ana gruba ayrılabilir. d. Kemik doku: Yaşamımız sürdüğü sürece
a. Kan ve lenf doku: Matriksi sıvıdır (plaz kemik doku canlılığını devam ettirir. Sü
ma) ve hücreler bu sıvı içinde hareket eder. rekli kendini yeniler ve tamir eder. Kemikte
canlılığı sağlayan hücreler vardır. Kemikler
b. Gerçek bağ doku: Yarı katı bir matriks ve
le ilgisi olan diğer tür hücreler hariç, kemi
içinde bolca fiber (lif ) ile sıvı vardır. En az
ğin yapısındaki kemik hücreler 4 çeşittir.
üç alt türü vardır. Bunlar:
• Gevşek bağ doku: Yapısında düzensiz
yerleşmiş lifler ve çok çeşitli hücreler
vardır. Diğer doku türlerini birbirine Bebek ve çocukların kemikleri tam ke
bağlar, çevreler ve destek oluşturur. Ör mikleşmediği için kısmen yumuşaktır ve
neğin, kas liflerini birbirlerine bağlaya kolay kırılmazlar. Yaşlandıkça içindeki
rak ve yürek dışında örtü oluşturarak kalsiyum miktarı azaldığı için kemiğin kı
harekette kolaylık sağlar. rılganlığı artar.
• Sıkı (yoğun) bağ doku: Yine lif ve ara
sındaki az sayıda hücrelerden oluşur. • Kök (osteoprogenitör) hücre: Kemi
Özellikle deri altında, kasları kemiklere ğin en dışını kaplayan periostiyum ta
bağlayan tendonlarda ve kemiği kemiğe bakasının altında ve kanallarda yerleş
bağlayan ligamentlerin yapısını oluştu mişlerdir. İlkel hücrelerdir ama uyartı
ran dokudur. aldıklarında farklılaşarak ve çoğalarak
• Yağ doku: Gevşek bir matriks ve içinde gerçek kemik hücresine (osteosit) dö
yağ depo eden yağ hücrelerinden oluşur. nüşürler. Kemiklerimiz uzarken, kırıl
dığında veya zedelendiğinde çoğalarak
c. Kıkırdak doku: Matrikste yoğun ama
tamir ederler.
elastik lifler ve bunların arasında az sayıda
kıkırdak hücreleri tek veya gruplar hâlinde • Osteoblast: Kemik hücrelerinin arasın
bulunur. Diğer bağ dokuların aksine bun da bulunan organik kısımları üretirler.
larda kan damarı ya hiç yoktur veya çok az Üretime başladıktan yaklaşık bir hafta
dır. Sinir bağlantıları da yoktur. Üç alt türü sonra kemik sertleşir ve osteoblastlar os
vardır: teositlere dönüşürler.
• Hiyalin kıkırdak: En çok bulunan çe • Osteosit: Gelişmelerini tamamlamış
şididir. Embriyoda, uzun kemiklerin olan kemik hücreleridir. Sayıları çoktur
ucunda ve kaburga kemiklerinin bağ ve uzun uzantılarıyla birbirleriyle bağ
lantı yerlerini oluşturur. Burnun uç böl lantı kurarlar. Kemiklerdeki kalsiyum
gesinde, gırtlakta ve soluk borusunda mineralinin miktarının düzenlenmesin
bulunur. Bulunduğu yapılara esneklik de önemli görevleri vardır. Parathormon
ve destek sağlar. bunları uyardığında kemikteki kalsiyu
mun kana gönderilmesini yaparlar.
• Lifsi kıkırdak: Sertlik ve sağlamlık
sağlayan bir dokudur. Leğen kemikle • Osteoklast: Boyutları 20 – 100 mikron
rimizin önündeki bağlantı (eklem) yer arasında değişen çok büyük hücreler
lerinde ve bel omurlarımızın aralarında dir. Bir hücrede 2 ile 20 kadar çekirdek
bulunur. bulunabilir. Kemiklerin yıkımından
sorumlu hücrelerdir. Kemiklerin isten
• Elastik kıkırdak: Bolca elastik lifler ve
meyen parçalarını, salgıladıkları yıkıcı
aralarında kıkırdak hücreleri bulundu
enzimlerle eritirler. Parathormon ve
rur. Bulunduğu yere sağlamlık ve şekil
kalsitonin hormonu tarafından etkile
verir. Gırtlakta ve kulak memesinde bol
nirler ve bedenimizdeki kalsiyum mik
bulunur.
tarının düzenlenmesinde önemli görev
üstlenirler.
84
Temel İlkyardım Bilgisi
Trabekül Periost
Diafiz
Epifiz Kıkırdak
Yapısal olarak incelendiğinde kemiklerin en az süngerimsi görünüm ve çok sağlamlık verir. Boşluk
iki ayrı çeşidi vardır. Bu yapılar çoğu kitaplarda larda bağ doku, kan damarları ve kırmızı kemik iliği
doku diye geçer ama gerçek kemik dokusuyla karış bulunur.
tırmamak gerekir.
1. sert (kompakt) = sıkı yapı (doku)
2. süngerimsi yapı (doku) dikkat
Kişi yaşlandıkça süngerimsi kemik miktarı azalıp
Sert doku periostiyumun altında yer alır. Bu
sert kemik miktarı inceldiği için kemik yenilenmesi
doku genel olarak çok sert ve dayanıklıdır. Uzun
azalır. Kemiklerde şekil bozuklukları oluşur ve daha
kemiklerin diyafiz bölgesinde daha çok bulunur.
kırılgan olurlar. Yaşlanmayla birlikte kemik yenilen
İçinde mikroskopta ancak görülebilen ve kemik
mesi de azalacağı için yaşlılarda kırık kemiğin kay
boyunca uzanan kanallar vardır. Kanallı yapı hem
naması zor olabilir. Derimiz gibi kemiklerimizde
dayanıklılık, hafiflik hem de sert doku içinde ileti
devamlı kendisini yenileyebilir. Yaklaşık 25 yaşına
şim sağlar çünkü içlerinden kan damarları ve sinir
gelince kemiklerimizin büyümesi ve uzaması durur
ler geçer. Toplam kemik kütlesinin yaklaşık yüzde
ama yaşla azalsa da yenilenme devam eder. Büyüme
yetmişini sert doku oluşturur.
hormonu büyüme çağında kemiklerin büyümesin
Süngerimsi kemik doku uzun kemiklerin uç kı de çok etkilidir. Kemik yenilenmesi olayında parat
sımlarında (epifizde), omurgamızı oluşturan omur hormon kemik erimesini, kalsitonin kemik yapı
kemiklerinde ve yassı kemiklerin iç kısımlarında mını uyarır. Üreme hormonları da büluğ çağındaki
bol bulunur. Sert dokuya kıyasla biraz gevşektir ve kemik büyümesinde çok etkilidirler.
içinde bolca boşluklar vardır. Bu boşluklar dokuya
86
Temel İlkyardım Bilgisi
87
Kırık, Çıkık ve Burkulmalar ve Diğer Acil Durumlarda İlkyardım
Ligament
Eklemleri birbirine bağlayan hareket sırasında
eklemin bütünlüğünü koruyan fibröz bağ doku
sundan oluşan yapılara ligament denir.
Şekil 4.3 Eklem yapıları
88
Temel İlkyardım Bilgisi
89
Kırık, Çıkık ve Burkulmalar ve Diğer Acil Durumlarda İlkyardım
Kırıklarda İlkyardım
Normalde sağlam bir yapıya sahip olan kemiğin
Zorlanma ya da baskı sonucunda kemik
bütünlüğünün bozulmasına kırık denir. Kırık ke
lerin eklem yerinden kalıcı olarak ayrılma
miğin herhangi bir bölgesinde meydana gelebilir.
sına çıkık denir. Çıkan eklemler genellikle
Kırık çoğu zaman tehlikesizdir. Ancak kemiklerin
tıbbi müdahale olmadan yerine oturtu
etrafında daha önceki konularda vurgulandığı gibi
lamaz. Kırıkla çıkık birbirine çok benzer
sinir, kas ve damarlar bulunmaktadır. Kırığa bağlı
durumlardır. Sağlık kuruluşlarında teşhis
olarak bu yapılarda meydana gelebilecek hasarlar
ve tedavi yoluna gidilmelidir.
daha ciddi durumlara yol açabilmektedir. Bu du
rumlarda ağrının, ödemin ve kanamanın şiddeti ar
İlkyardımcı herhangi bir yaralı kişi ile karşılaş tar, durum önlenemezse ölüm bile gerçekleşebilir.
tığında öncelikle ilkyardımın genel koruma ilkesini Kırıklar genel anlamda iki kategoride ele alınır.
sağlamalıdır. Kişinin bilinç durumuna göre hareket
etmeli, hayati fonksiyonları tehdit eden durumlara
(solunum, dolaşım, kanama vb.) öncelikle müdaha
le etmelidir. Kişinin daha ciddi bir durumu olma
dığını anladığında ikinci değerlendirme sırasında
tespit edeceği çıkık durumuna müdahale etmelidir.
Çıkık durumlarında çıkık olan eklemde ve çevre
bölgesinde hareket kısıtlığı, ağrı, ödem oluşumu, Şekil 4.5 Açık ve kapalı kırık
şekil bozukluğu ve kızarıklık görülür. Bu durum
larda çıkıktan şüphelenilebilir. Çıkık tespit edil 1. Açık kırık: Travmanın ya da diğer faktör
diğinde, hasta ya da yaralı hareket ettirilmemeli, lerin etkisiyle deri yapısının bozularak ke
çıkık yerine oturtulmaya çalışılmamalıdır. Eklem mik uçlarının göründüğü kırık çeşitlerine
bulunduğu şekli ile hareket etmeyecek şekilde tespit açık kırık denir. Açık kırıklarda kan kaybı
edilmeli yani sabitlenmelidir. Hastada kanama ola gözlenir. Açık kırıklarda başka bir tehlike de
bileceği düşüncesiyle beden sıcaklığının korunması kişinin deri bölgesindeki ve havadaki mik
amacıyla hastanın üzeri örtülmelidir. Çıkık böl roorganizmalarca (bakteri, virüs …) enfekte
genin etrafı sargıya alınıp sabitlendi ise çıkığın alt edilmesidir.
bölgesinde kalan deri kısmından derinin rengi, ısısı 2. Kapalı kırık: Deri bütünlüğünün bozul
ve nabız alınabiliyorsa nabız kontrolü yapılmalıdır. mayıp sağlam kaldığı ancak kemik bütün
Çıkık ya da benzeri şüpheli durumlarda çıkık olan lüğünün bozulduğu kırıklara kapalı kırık
eklem kesinlikle yerine konmaya çalışılmamalıdır. denir.
Çıkıkla karşılaşıldığında çıkık eklem üzerine soğuk
uygulama yapılabilir. Çıkık olan bölge kalp seviye Kırığın meydana geliş sırasında ya da meydana
sinden yukarı tutularak 112 acil servise haber veril geldikten sonra beden üzerinde oluşturduğu olum
meli ya da en yakın sağlık kuruluşuna hasta yönlen suz durumlar ve kırık belirtileri:
dirilmelidir. Eklemler arasında en çok omuz, dirsek, • Kırık kemik sesi (Hasta ya da yaralı ya da
bilek, parmak, kalça, çene ve dizkapağında çıkıklara yakınındaki biri bunu net şekilde ifade ede
rastlanır. Kırık, çıkık ve burkulma konuları mut bilir)
laka süreç içerisinde uzman bir doktor tarafından • Hareket sınırlaması (Kırık olan bölge hare
kontrol edilmedir. Burkulma çıkıkla karışabileceği ket ettirilemez)
gibi kırıkla da çıkıklar karışabilir. Sportif yaralan • Şiddetli ağrı (Kırık bölgesinde ağrı ortaya
mada, doğum sırasında, trafik kazalarında, düşme çıkar)
ve benzeri diğer durumlarda darbeye bağlı çıkıklar
• Kırık bölgede ödem ya da şişme
ortaya çıkabildiği gibi daha önceden bağ ve kapsül
hasarlarına bağlı olarak hapşırma, öksürme, elbise • Şekil ya da görünüm bozukluğu
giyip çıkartırken bile kişilerde çıkıklara rastlanabilir. • Ciddi kırıklarda aşırı kanama (Kan damarı
Normal çıkıkların dışında karşılaşılan kronik çıkık nın kesilmesi ya da zedelenmesine bağlı)
lara cerrahi müdahale önerilir.
90
Temel İlkyardım Bilgisi
• Ciddi kırıklarda kan akımının durması (Kı dıktan sonra hastanın yanına gelerek bulduğumuz
rılan kemiğin damarı sıkıştırmasına bağlı pozisyonda (hareket ettirmeden) yaralının bilinci
olarak dokunun kanlanamaması) ni (yetişkinlerde ve çocuklarda omuz başlarından;
• Kırıklara muayene ederken elle temas bebeklerde ayak tabanından) kontrol ederiz. Has
hâlinde gelen kırık sesi tanın bilinci yoksa yanımızdaki kişilere 112 acil
servis arattırılır, durumla ilgili bilgi verilir ve hasta
derhâl sırtüstü sert bir zemine yatırılarak hastaya
baş çene pozisyonu verilerek solunum ve dolaşım
Kırıklara yapılan ilkyardım müdahale
kontrolü yapılır (ABC). Hastada solunum yoksa
sinden sonra kırık bölgesi çevresi ve kırık
derhâl temel yaşam desteğine geçilerek solunum
bölge altından mutlaka derinin rengi ve
ve dolaşım geri getirilmeye çalışılır. Hastada solu
ısısı kontrol edilmelidir. Kırık kemik ve
num varsa ya da solunum geri gelirse ikinci değer
parçalarının damara yapacağı baskı kan
lendirmeye geçilir. İkinci değerlendirme sırasında
akımında bozukluklara yol açabilir. Bu
hasta konuşacak durumda ise kendisine durumu ve
nedenle sık sık o bölgede nabız kontrolü
olayla ilgili sorular sorularak hastanın genel duru
yapılmalıdır.
mu değerlendirilir. Hasta ya da yaralının elle baş
tan ayağa ikinci değerlendirmesi yapıldıktan sonra
bedenindeki olumsuzluklar tespit edilir ve hayati
önem taşıyan yaralanmalara öncelik verilir. Örne
Kırıklarda gözlenen genel belirtiler; ha ğin, kanaması varsa durdurulur. Kırık tespit edil
reket ile artan ağrı, şekil ya da görünüm mişse hasta hareket ettirilmeden kırık bölge sabit
bozukluğu, ödem, fonksiyon kaybı ve ha tutulmaya çalışılır. Özellikle açık kırıklarda daha
reketlerdeki sınırlamadır. fazla kanama olabileceğinden kırık bölgedeki ke
mik uçları temiz bir bezle kapatılarak hem kana
ma kontrol edilir hem de enfeksiyon riski azaltılır.
Kırıklar ortaya Dışarı çıkan kemik uçları hiçbir şekilde içeri doğru
çıktıktan sonra ilk itilmez ya da içerde olan parçalar çekilip dışarı çı
yardımda önemli karılmaz, parçalar kesinlikle birleştirilmeye yerine
olan mevcut kırığın dikkat
Kırığın bedende yol aça oturtulmaya çalışılmaz. Gereksiz müdahalelerden
bedene daha fazla kesinlikle kaçınılmalıdır. Kırık ve çevre bölgesinde
cağı/açabileceği olumsuz
zarar vermesini en oluşabilecek ödem yani aşırı şişlik durumlarında o
durumlar kırıklara müda
gellemek, kişinin bölgede bulunan yüzük, saat gibi aksesuarlar çıkar
hale sırasında mutlaka de
daha az acı çekme tılmalıdır. Kırık bölgede hızla gelişebilecek ödem
ğerlendirilmelidir. Kırıklar
sini sağlamaktır. Bu yani şişmeleri engellemek için de kırık olan bölge
yani kırık kemik uçları kan
iki unsurun karşılığı kalp seviyesinden yukarı hastaya zarar vermeden
damarlarına, sinirlere ya da
da ilkyardımda var kaldırılabilir. Kırıkların hareketini çevre doku
kaslara zarar verebilir; aşırı
olan durumun kötü ya zarar vermeyecek şekilde engellemek için kırık
kanamaya yol açabilir; cid
ye gitmesini engelle olan bölgenin hareketine neden olacak bir alt ve
di enfeksiyon durumlarını
mek ve iyileştirmeyi bir üst eklemi de içine alacak şekilde sabitleme ya
ortaya çıkartabilir.
kolaylaştırmaktır. da tespitleme yapılmalıdır. Bu işlem için kullanılan
Kırıklara zamanın tespit malzemelerine atel bu işleme atelleme denir.
da ve usulüne uygun müdahale edilmezse kırıklar Atelleme yapılırken kol ve bacakların uç kısımları
başta sinirlere ve kan damarlarına zarar vererek olan parmaklar açıkta bırakılmalıdır ki o bölgede
daha ciddi durumlara yol açabilir. Kırıklarda ya ki kan akımının sağlıklı mı sağlıksız mı yürüdüğü
pılacak basit ilkyardım müdahaleleri bu durumları anlaşılabilsin. Kırık bölgesine masaj türü gereksiz
ortadan kaldıracaktır. Kırıklara müdahale sırasın uygulamalardan kaçınılmalıdır. Kırık kemik asla
da hangi durumla karşılaşacağımızı bilmediğimiz ve asla düzeltilmeye çalışılmamalıdır. Kırık hangi
için öncelikle ilkyardımın genel kurallarına uygun pozisyonda bulunmuşsa sabitlemeyi de o pozisyon
hareket edilmelidir. Koruma ilkesini (kendimizin, da yapmak gerekir. Kırıklara müdahale sırasında
çevremizin ve hasta/yaralının güvenliğini) sağla hasta ya da yaralı kırık sabitlenmeden hareket etti
91
Kırık, Çıkık ve Burkulmalar ve Diğer Acil Durumlarda İlkyardım
rilmemelidir. Kırığın çok ciddi bir duruma dönü • Bilinci açık ve konuşabilecek durumda ise
şebileceği (hayati organlara zarar vermesi, kişinin kişi rahatlatılarak durumu ile ilgili bilgi
ameliyat olma ihtimali …) düşüncesiyle kişiye asla alınmalıdır.
yiyecek ya da içecek verilmemesi gerekir. • Daha ciddi durumlara müdahale edildikten
sonra kırık, çıkık ya da burkulmaya müda
Kırık Çıkık ve Burkulmalarda Tespit hale edilmelidir.
Yöntemleri • Tespitleme yapılırken yaralı ve yaralı bölge
mümkün olduğunca hareketsiz kalmalıdır.
İlkyardımın temel uygulamaları koruma, bil
dirme ve kurtarmadır. Kırıklara müdahalede de • Açık bir yara varsa enfeksiyonu engellemek
bu temel kurallara uyulmalıdır. Koruma ilkesi ger için üstü kapatılmalıdır.
çekleştirildikten sonra gerektiğinde 112 acil servis • Tespitleme sırasında dolgu olarak yumuşak
aranmalı ya da yanımızdaki kişilere arattırılmadır. malzeme kullanılmalıdır.
Kırık, çıkık ve burkulmalara müdahale etmeden • Tespitlemede hasarlı bölge hangi pozisyon
önce hayati önem arz eden diğer müdahaleler ya da ya da durumda ise o şekilde sabitleme
pılmalıdır. Örneğin kişinin göğüs kafesinde bir ya yapılmalıdır. Çıkıklar yerine oturtulmaya
ralanma söz konusu ise ayağındaki kırık, çıkık ya çalışılmamalı, kırıklar birleştirilmeye çalı
da burkulmaya daha sonra müdahale edilmelidir. şılmamalıdır.
Hastayı tehdit eden bir tehlike söz konusu değilse • Doğru bir tespit için yani hareketi en az dü
sağlık kuruluşuna sevk edilmeden, 112 acil servis zeyde tutmak için tespitleme kırık, çıkık ve
olay yerine gelmeden ya da daha güvenli bir yere burkulmanın üstündeki ve altındaki eklem
taşınmadan önce tüm kırık, çıkık ve burkulmalar leri de içine alacak şekilde yapılmalıdır.
sabitlenip hareketine engel olunmalıdır. Bu sabit
leme işlemi yapılmadan kişinin hareket ettirilmesi • Şiddetli ödem yani şişme olabileceği için kı
kişilerin var olan durumunun kötüye gitmesine yol rık, çıkık ya da burkulan bölgedeki yüzük,
açabilecektir. Sabitleme yani atelleme işleminde saat vb. takılar çıkartılmalıdır.
kullanılan malzemelere atel denir. İlkyardımcılar • Kırık, çıkık ya da burkuk bölgedeki nabız,
olay yerinde hangi malzemeyi bulabiliyorlarsa atel deri rengi ve ısısı 3-5 dakikada bir kontrol
olarak bu malzemeyi kullanabilirler. Atellemede edilmelidir.
amaç kırık, çıkık ya da burkulan bölgeyi kişiye • Gerektiğinde 112 acil servis hemen aran
daha fazla zarar gelmemesi adına sabit hâle getir malıdır.
mektir. Atel olarak kullanılabilecek malzemelerden
bazılarına örnek olarak kişinin üzerindeki kıyafet
ler, sargı bezleri, eşarp, battaniye, karton kutu par Tespit Yöntemleri Nelerdir?
çaları, kravat, tahta parçaları verilebilir. Kırığın bedende meydana geldiği kemiğe göre
kırık tespit yöntemleri değişkenlik göstermektedir.
92
Temel İlkyardım Bilgisi
bölgesinde ortaya çıkan açık yaradan sarı renge ya • Hasar gören bölgede ağrı
kın bir sıvı gelebilir. Diğer kanamalardaki müda • Kol ve bacaklarda his kaybı ya da uyuşma
halelerden farklı olarak bu tip kanamalarda beyin
• Hareketlerde azalma ya da kısıtlılık
deki baskıyı azaltmak ya da ortadan kaldırmak için
sıvı akışına izin verilmelidir. Kafatası nasıl ki beyni • Kol, bacak, ayak ya da ellerde karıncalanma
koruyorsa omurga da beynin devamı olarak kabul • Baş dönmesi
edilen omurilik yapısını korumaktadır. Omurga • Hafıza kaybı
kabaca bedenin dik durmasını sağlayan yapı olarak • Beyin sarsıntısı
görünse de omurganın asıl görevi içindeki kanal
Kafatası ve
dan geçen omuriliğin korunmasını sağlayan kemik
omurga yaralan
zinciri olarak da tanımlanabilir. Omurgayı oluştu
malarında yaralı
ran 33 kemikten her birine omur denir. Omurga,
nın bilinci kontrol
kafatasından başlar ve kuyruk sokumuna uzanır.
edilir, yaşam bul
Omurgada 7 adet boyun omuru, 12 adet sırt omu
guları değerlendi
ru, 5 adet bel omuru, 5 adet sakral (kuruk sokumu)
rilir (ABC), 112
ve 4 adet de koksigeal (kuyruk sokumu uç kısmı)
acil servis aranır,
omur bulunur. 33 kemikten oluşan omurga tara
normal şartlar al
fından korunan omurilik beyin kökünden kuyruk
tında bu tür yara
sokumuna kadar uzanan merkezî sinir sistemi yapı Şekil 4.6 Baş bölgesi
lanmalarda hasta
sıdır. Beyin ile çevre dokular arasındaki bağlantıyı yaralanması
kesinlikle yerin
sağlar. Omurilik tek başına refleksleri kontrol ettiği
den oynatılmaz ancak yaralının bulunduğu yer teh
gibi aynı zamanda bedendeki tüm duyu ve motor
likeli ise (yangın, patlama, trafik kazası vb.) düz bir
faaliyetlerine de aracılık eder. Omurga kemiklerin
şekilde baş-boyun-gövde ekseni düz olacak şekilde
de meydana gelebilecek hasarlar sonucunda kişiler
sürükleyerek güvenli ortama alınır, gerekli ilkyar
de felç ve ölümler ortaya çıkabilir. Bir kişide kafa
dım müdahaleleri yapıldıktan sonra 112 acil servis
tası ya da omurga yaralanması olduğunu anlamak
gelinceye kadar hastanın yanından ayrılınmaz. Baş
için ilkyardımcı ikinci değerlendirmeyi çok etkin
bölgesinde cisim saplanması gibi bir yaralanma söz
bir şekilde yapmalıdır. İlkyardımcı kafatası veya
konusu ise ve kanama varsa baş bölgesine simit sar
omurga yaralanmasında aşağıdaki bulguları elde
gı yapılarak müdahale edilir. Simit sargı elde etmek
edecektir.
için üçgen bir sargı katlanarak simit şeklinde bir
• Kafatası kırıkları ve kemik uçları bez oluşturulur. Cismin etrafına yerleştirilerek ci
• Hasar gören bölgede kan sim sabit hâle getirilir.
Şekil 4.7 Baş boyun ve omurga yaralanmalarında en önemli ilkyardım müdahalesi kişiyi güvenli ortama almak ve
hareketsiz hâle getirmektir.
Boyun yaralanmalarında ilkyardımda ise ilkyardımcı hastayı yine güvenli bir ortama aldıktan sonra
hastayı düz biçimde sert bir zemine yatırmalı, baş-boyun-gövde eksenini muhafaza etmeli, gazete ya da
bir dergiden dizi yardımıyla elde ettiği boyunluğu boyna göre şekillendirerek yaralının çenesinin altına
yerleştirmelidir.
93
Kırık, Çıkık ve Burkulmalar ve Diğer Acil Durumlarda İlkyardım
b. Pazı kemiği kırıklarında ilkyardımda iki yerleştirilir. Şerit sargılar düğümler dışarıda
adet sert tespit malzemesi kullanılmalıdır. kalacak şekilde atel kola bağlanır. Karşı
Bu malzemelerden bir tanesi omuz ile dir gövde tarafından da kol bağlanarak destek
seği içine alacak şekilde diğeri koltuk altın verilir. Kol bükülü kalmışsa yine koltuk al
dan dirseğe ya da bele kadar uzun olmalıdır. tına yumuşak doku malzemesi konarak kol
Tespit malzemesi konmadan önce iki şerit askısına alınır. Yine elde malzeme varsa karşı
sargı kolun altına konur. Yumuşak dolgu gövdeden de kol bağlanarak sabitleme yapı
malzemesi ile koltuk altı boşluk doldurul labilir.
duktan sonra kısa tespit tahtası koltuk al d. Ön kol kırıklarında iki adet sert tespit mal
tından dirseğe, uzun olan omuz ile dirsek zemesi (dirsekten parmaklara kadar uzanan)
arasına yerleştirilir. Şerit sargılarla iki tespit gereklidir. Ön kol kırıklarında ön kolun
malzemesi kola düğümleri dışa gelecek şe altına iki tane şerit sargı yerleştirilir. Sert
kilde bağlanır. Dirseği tespit etmek için de atellerden biri el bileğinden dirseğe kadar
kol askısı yapılır. olacak şekilde kolun ön kısmına; diğeri de
c. Dirsek kırığı tespitinde kol iki pozisyonda dış kısmına yerleştirilir. Şerit sargılar atellere
kalır. Hangi pozisyonda kalmışsa o pozis düğüm dışarıda olacak şekilde bağlanır. Dir
yonda sabitleme yapılmalıdır. Kol gergin va sek de kol askısı ile desteklenir.
ziyette ise koltuk altından el bileğine kadar e. El ya da elle ilişkili kemiklerde kırık varsa
olan bir sert tespit malzemesi bulunur. Dir kol askısı yapılmalıdır. Sadece bir parmak
sek alt kısmına iki adet şerit sargı yerleştiri ta kırık varsa kırık parmak diğer yanındaki
lir. Sert atel koltuk altından el bileğine kadar parmağa atellenebilir.
94
Temel İlkyardım Bilgisi
95
Kırık, Çıkık ve Burkulmalar ve Diğer Acil Durumlarda İlkyardım
İLKYARDIM GEREKTİREN DİĞER gelen aksaklıklar bilinci ortadan kaldırır. Bilinci or
ACİL DURUMLAR tadan kaldıran bu etkenlerin başında;
İlkyardım denildiğinde akla daha çok kaza ya a. Travmatik (darbeye bağlı),
da benzeri durumlarda ortaya çıkan durumlarda b. Kanamaya ve diğer nedenlere bağlı şok,
yapılması gereken müdahaleler akla gelmektedir. c. Hipertansiyon,
Ancak bazı durumlarda da uzun süreli kronik ra d. Damar tıkanıklığı,
hatsızlıklara bağlı olarak ortaya çıkan ani rahatsız
lıklara ilkyardımcı olarak müdahale etmek gereke e. İnme,
bilir. Acil müdahale gerektiren durumlarda önemli f. Kan akımı yetersizliği,
olan ani gelişen çok özel sinyallerin anında algılan g. Epileptik şok (sara hastalığı gibi),
ması ve anında hayat kurtarıcı müdahale yapmak h. Kalp krizi, kalp yetersizliği,
tır. İlkyardım gerektiren diğer acil durumlar olarak
i. Kan şekeri düşüklüğü,
adlandırılan bu durumlardan bazıları;
j. Oksijen yetersizliği,
a. Bilinç düzeyinde bayılmadan komaya kadar
gidebilen bozukluklar, k. Hormonal dengesizlik,
b. Bedende çeşitli nedenlerle ortaya çıkan kan l. Kan hastalıkları,
dolaşım yetersizliği yani şok durumları, m. Hipotermi ya da hipertermi (Düşük ya da
c. Merkezî sinir sisteminde ortaya çıkan hava yüksek sıcaklık),
le durumları, n. Zehirlenme (CO, siyanür, alkol, ağır me
d. Kan şekeri düzensizliği, taller),
e. Kalp rahatsızlıkları, o. Otoimmun hastalıklar gelir.
f. Zehirlenme, Bilinç kaybı olan hasta ile karşılaşıldığında
hemen yanımızda bulunan kişiye 112 acil servis
g. Çeşitli hastalıklar,
arattırılmalı, durumla ilgili bilgi verilmelidir. Eğer
h. Tansiyonun aniden düşmesi ya da yüksel olay yerinde tek başımıza isek hemen ABC değer
mesidir. lendirmesi yapılmalıdır. Bunun için kişi hemen
sırtüstü sert bir zemine yatırılmalı, sıkan elbise
Bilinç Bozuklukları leri gevşetilmelidir. Ağız içi kontrolü yapıldıktan
sonra kişiye baş çene pozisyonu verilmelidir. Baş
İlkyardımcıların yaralı ya da hasta bir kimse ile
çene pozisyonu verildikten sonra en az 10 saniye
karşılaştıklarında “ilkyardım açısından değerlendi
bak dinle hisset yöntemi ile solunum değerlendi
rildiğinde” en önemli görevlerinden bir tanesi ve
rilmelidir. Solunum yoksa hemen temel yaşam des
ilkyardımın kritik aşamalarından birisi kişilerin
teğine geçilmelidir. Yetişkinlerde tek başına iseniz
bilincinin olup olmadığını tespit etmektir. Bilinç
olay yerinde 112 acil servisi temel yaşam desteğine
basitçe kendinde olmaktır. Ben neredeyim, nereye
geçmeden aramak gerekir. Çocuklarda ve bebek
gidiyorum, neden buradayım, amacım ne, ne yapı
lerde ise 112 acil servis 5 tur temel yaşam desteği
yorum, çevremdekiler kim, çevreden gelen uyartı
uygulaması (bası ve suni solunum) sonrası tek başı
lar ne gibi sorulara doğru cevap vermektir. Kişinin
na iseniz aranmalıdır. Kişi kendine gelinceye kadar
çevresinden gelen uyartılara da doğru ve zamanın
ya da 112 acil servis gelinceye kadar temel yaşam
da cevap verebilmesidir. İlkyardımcı karşılaştığı
desteğine devam edilmelidir. Kişinin yaşam bul
kazazedeye “yetişkinlerde ve çocuklarda omuz baş
guları (ABC) değerlendirildiğinde yaşıyor olduğu
larından; bebeklerde ise ayak tabanından” bilincini
anlaşılmışsa ya da temel yaşam desteği sonrasında
ölçmeye yönelik davranışlarda bulunuyor ve soru
yaşama tekrar geri dönmüşse bu kez de etkin bir
sormasına rağmen cevap alamıyorsa bu kişinin bi
ikinci değerlendirme yapılmalıdır. Kişi neden bu
lincinin olmadığını gösterir. Bilinç kaybı kaza ya
hâle geldi, bir yarası mı var, kanaması mı var gibi
da benzeri durumlarda en sık rastlanılan durumlar
sorulara cevap aranmalıdır. Bilinç kaybının en çok
dan birisidir. Bilinci oluşturan merkezî sinir sistemi
görüldüğü durum bayılmadır.
yani beyin ve omuriliktir. Bu iki yapıda meydana
96
Temel İlkyardım Bilgisi
97
Kırık, Çıkık ve Burkulmalar ve Diğer Acil Durumlarda İlkyardım
bız noktalarından kontrol edilir. Solunum ve dolaşımın varsa ikinci değerlendirmeye geçilir. İkinci değer
lendirmede kişi baştan ayağa değerlendirilir. Kişi baygın olduğu için bayılma belirtileri tespit edilir. Nabız
hızlı ve derinden gelir, deri soğuktur, kişinin rengi solmuştur. İkinci değerlendirmede başka bir sıkıntı ya
da olumsuzluk tespit edilememişse kişinin beyne giden kan akımını arttırmak için kişinin ayakları yerden
30 cm yukarı kaldırılır. Beden ısısını muhafaza etmek için de üzeri örtülür. Başı yana çevrilerek ağzından
gelebilecek maddelerin (kusmuk, kan …) akışı sağlanır. Buna ŞOK pozisyonu adı verilir (Şekil 4.9.) Çok
sıcak havalarda bayılma nedeni sıcak hava olacağı için üzeri örtülmemeli, kişiler serin yerlere transfer edil
melidir. Bilinci kapalı kişiye asla yiyecek ya da içecek bir şeyler verilmemelidir.
98
Temel İlkyardım Bilgisi
99
Kırık, Çıkık ve Burkulmalar ve Diğer Acil Durumlarda İlkyardım
Sara (Epilepsi) Krizinde İlkyardım Ağzından bol miktarda tükürük salgısı gelebilir.
Beyinde subkortikal nöronların sürekli ve aşırı Böyle bir kriz durumuyla karşılaşan ilkyardımcı sa
elektriksel deşarjlarına bağlı olarak ortaya çıkan bir kin bir şekilde hastanın yanına gelerek duruma mü
tablodur. Beyin nöbeti olarak adlandırılan bu pato dahale etmelidir. Sara krizlerinde ilkyardımcı şunu
lojik durumda şuur kaybı, çeşitli istemsiz hareket asla unutmamalıdır. “Bu kriz süreci kişinin kendi
ler, duyu, otonomik ve psişik bozukluklar görülür. elinde olmayıp yaşanacak bir süreçtir. İçerden ya da
Bu nöbetlerin tekrarlayarak sürekli hâle gelmesine dışardan bir müdahale ile bunu durduramazsınız.”
sara hastalığı ya da epilepsi denir. Çoğu kaynakta Bu prensipten yola çıkarak sara krizi geçiren bir ki
bu durum istemsiz elektriksel boşalması olarak ad şiyi çok sıkı tutmak, ona tokat atmak ya da vurmak,
landırılır. Sara krizleri bilinç kaybına dönüşebilir. bağlamak gibi hareketlerden kaçınılmalıdır. Sara
Epileptik nöbetler hastalığın derecesine bağlı olarak krizlerinde önemli olan kriz anında kişinin kendine
değişkenlik gösterir. Bazıları basit düzeyde bir süreli zarar vermesini engellemektir. Bunun için kriz geçi
ğine dalgınlaşabilirken ileri boyutlarda kişilerde dur ren kişinin yanında durarak kriz anında başını ya da
durulamayan istemsiz kasılmaları içeren daha ciddi bedeninin diğer kısımlarını zarar vermesini engelle
durumlar ortaya çıkabilir. Sara hastalığının nedeni yecek koruma tedbirleri alınmalıdır. Başını altına ve
tam olarak bilinmemekle birlikte günümüzde kesin çevresine yastık konulabilir. Etrafındaki çarpabilece
tedavisi yoktur. Kişi doktor kontrolü altında kulla ği masa, sandalye vb. eşyalardan uzak tutulmalıdır.
nacağı ilaçlarla birlikte kriz süreci yaşamadan ya da Kaldırım kenarında ise dikkatli bir şekilde sürükle
kriz sürecini daha hafif atlatarak yaşamını sürdürebi yerek güvenli bir ortama alınmalıdır. Krizin çok kısa
lir. Sara hastalığı olan kişilerin yaşamları ciddi ölçü süreceği bilindiğinden kriz sürecinin tamamlanması
de olumsuz etkilenir, yaşam kalitesi düşer. Dışardan beklenmeli, hastanın yanından ayrılınmamalı, ya
bakma ile bir kişinin sara hastası olduğunu anla şam bulguları sürekli takip edilmelidir. Hasta ip ya
mak imkânsızdır. Kriz geçirdiği anda kişinin hasta da başka bir cisimle bağlanmaya çalışılmamalıdır.
olduğunu anlarsınız. Sara krizlerinde krizin şiddeti Sara krizine müdahalede yapılan en büyük hatalar
hastalığın derecesi ve kişinin durumuna bağlı olarak dan bir tanesi kişinin ağzını açmaya çalışmaktır. Sara
değişir. Hastaların başlangıç evrelerindeki kişilerde krizinde kişi çenesini o denli kuvvetli kapatır ya da
bazen uzun süren dalgınlık ortaya çıkabilir. Daha sıkar ki bunu açmak çok zordur. Zaten ilkyardımcı
ciddi kriz evrelerindeki kişilerde ise durum çok daha kişinin çenesini açmaya çalışmamalıdır. Bu ilkyar
ciddi sonuçlara yol açabilir. Hasta kriz anında kendi dımcı için de tehlikeli bir durumdur. Kriz geçiren
ni o denli sıkar ki ellerini ve çenesini kitler. Hastanın kişi ilkyardımcının yardım amaçlı geldiğini anlaya
tükürük salgısı o kadar artmıştır ki ağzından köpük mayacağı için onun elini ısırabilir hatta parmakla
çıkıyor görüntüsü oluşur. Kol ve bacaklarını kuvvetli rını kopartabilir. Kopan parmak da sara hastasının
bir sağa sola sallar, hastayı durdurmak çok zordur. soluk borusuna kaçıp solunumu durdurabilir. Sara
Kendisine, çevresine ve diğer kişilere istemsiz ola krizi geçiren kişiye krizin sonlanacağı düşüncesiyle
rak zarar verir. Kişi kendine geldiğinde dayak yemiş soğan, alkol, kimyasallar vb. maddeler koklatılma
gibi sakindir, ne olduğunun ne yaptığının farkında malıdır. Herhangi bir yiyecek ya da içecek madde
değildir. Nöbet öncesi hasta çok şiddetli bir şekilde verilmemelidir. Nefes alıp vermesini kolaylaştırmak
bağırabilir, çığlık atabilir. İskelet kaslarının ani kasıl için sıkan giysileri gevşetilmeli gerekirse çıkartılma
ması sonucunda hasta yere düşebilir, sağa sola doğru lıdır. 112 acil servis aranarak durum hakkında bilgi
çırpınır. Çok ciddi durumlarda solunum durabilir. verilmelidir.
1 3
2 4
100
Temel İlkyardım Bilgisi
Şeker Hastalığı; Ani Kan Şekeri oranla en yaygın görülen diabet çeşididir.
Düşmesi Ya Da Yükselmesinde Genellikle orta yaş üzeri aşırı kilolu, hare
İlkyardım ketsiz, spor yapmayan, zararlı alışkanlıkları
olan ve dengesiz-düzensiz beslenen insan
Şeker hastalığı Diabetes Mellitus olarak isim
larda ortaya çıkar. Ayrıca genetik faktörler,
lendirilir. Bu hastalığın oluşmasının temel sebebi
hipertansiyon, kolesterol seviye yüksekliği,
insülin hormonu yokluğu, yetersizliği ya da eksik
uzun süreli stres, çeşitli ilaçların yan etkile
liğidir. Metabolik bir hastalık ya da durum olarak
ri, gastrointestinal sistem hastalıkları, bağır
tanımlanır. Normal açlık kan şeker değerleri yetiş
sak bölgesi ameliyatları da şeker hastalığı
kin bir insanda 60-100 mg/100 ml kandadır. Bu
nın oluşumunda etkili olabilir.
seviyenin üstündeki durumlara kan şekeri yüksek
liği altındaki durumlara kan şekeri düşüklüğü de
nir. Pankreastan salınan insülin hormonu bedende
şeker (karbonhidrat), yağ ve protein metabolizma Dolaşım sisteminin esas fonksiyonu do
sının düzenlenmesinde görev alır. İnsülin hormo kulara yeterli oksijen ve besin maddeleri
nun esas görevi kan şekerini düzenlemek, yemek sağlamak ve dokularda oluşan metabolik
ten sonra yükselen kan şekerini düşürmek, kandaki artıkları dokudan uzaklaştırmaktır. Bir or
şekerin dokulara ve hücrelere girişini sağlamaktır. gana oksijen ve besin sunumunu belirle
İnsülin yokluğunda kan şekeriniz ne kadar yüksek yen en önemli faktör organın kanlanması
olursa olsun hücrelere yeteri kadar şeker alınama dır. Bu gerçekleşmezse şok tablosu ortaya
dığı için beden varlık içinde yokluk çeker ve temel çıkar.
enerji kaynağı olan şekerleri kullanamaz. Birinci
enerji kaynağı olarak şekeri kullanamayan hücreler Kan şekeri dengesizliği her zaman şeker hasta
bu kez de yağları ve sonrasında hücrelerin yapı taşı lığına bağlı olarak ortaya çıkmaz. Aşırı açlık, uzun
olan proteinleri enerji kaynağı olarak kullanmaya süre beslenememe, aşırı kusma ve ishal durumla
başlar. Enerji kaynağı olarak yağların ve proteinle rında da kan şekeri seviyesi düşebilir. Kişide bu
rin kullanılması zaman içinde bedeni yıpratmaya durumda ağzında ve dilinde uyuşma, konuşurken
çeşitli olumsuzluklara yol açar. Şeker hastalığının mırmırlama, ne dediğinin anlaşılamaması, huzur
tipik belirtileri şeker hastası olan kişinin aşırı su suz, bulanık görme, ağzında aseton kokusu, sinirli
saması, aşırı idrar yapması ve aşırı yemesidir. Aynı olma ya da şaşkınlık hâli gözlenir. Kan şekerinin
zamanda hâlsizlik, yorgunluk, görme kusurları, el aşırı düşmesi ve durumun devam etmesi hâlinde
lerde ve ayaklarda titreme, uyuşukluk, yara iyileş şeker nöbeti, bayılma, koma hatta ölüm bile göz
me süresinin uzaması, kaşınma hissi, sık sık hasta lenebilir. Kan şekeri düştüğü durumlarda ilkyar
olma, bulantı, kusma, karın ağrısı, deride kuruluk dımcı öncelikle genel ilkyardım kurallarına uyarak
eşlik eder. Şeker hastalığı genel anlamda 2 tip ola koruma ilkesini gerçekleştirmelidir. Koruma ilke
rak sınıflandırılır: sinden sonra hastanın bilinç düzeyi kontrol edil
a. Tip 1 diabet: Daha çok doğuştan ya da ço melidir. Kişi konuşabilecek durumda ise kişiden
cukluk döneminde ortaya çıkar. Temel se durumu ile ilgili bilgi alınmalıdır. Kişi ben “şeker
bebi pankreastan insülin üretilememesi ya hastasıyım, kan şekerim düşmüş olabilir”, “uzun
da yetersiz üretilmesidir. Bu kişiler yaşam süredir açım, bir şeyler yemedim” şeklinde bilgi
ları boyunca bedenlerine dışardan insülin veriyorsa kişiye hemen şekerli su verilir. Eğer kişi
almak zorundadırlar. Herhangi bir nedenle bunu dedikten sonra bilincini kaybediyorsa asla
insülin alımı durursa yaşamaları tehlikeye yiyecek ya da içecek bir şeyler verilmez. Kişinin
girer, enerji yetersizliğine bağlı olarak beyin bilinci yoksa ya da bilincini sonradan kaybederse
fonksiyonlarında ciddi sıkıntılar oluşur. yanımızdaki kişilere 112 acil servis arattırıldıktan
sonra hasta hemen sırtüstü sert bir zemine yatırılır,
b. Tip 2 diabet: Daha çok yetişkin diabet ola
ağız içi kontrol edildikten sonra kişiye baş çene po
rak da bilinir. Pankreasta üretilen insülin
zisyonu verilir. Bak-dinle-hisset yöntemi ile en az
yetersizdir ya da üretilen insülin hedef hüc
10 saniye solunum kontrol edildikten sonra kişinin
relerdeki reseptörü üzerinden etki göstere
solunumu varsa nabzına bakılır. İkinci değerlen
memektedir. Yani etkisiz kalmaktadır. % 90
dirmesi yapılır, kişinin nabzı hızlı, solunum hızlı,
101
Kırık, Çıkık ve Burkulmalar ve Diğer Acil Durumlarda İlkyardım
bedeni soğuk ve solgun ise kişiye ayakları 30 cm azaltarak beyne giden kan akımını arttırmaktır.
yukarıda üstü örtük şok pozisyonu verilir. Kişinin Şok bedende birçok yolla ortaya çıkabilir.
yanından ayrılmadan 112 acil servis beklenir. Bi • Bunlardan en çok rastlanılanı sıvı kaybına
linç kontrolü ve ABC değerlendirmesi sonrasında bağlı olarak ortaya çıkan şoktur. Sıvı kay
solunum ve dolaşım yoksa 112 acil servis arandık bına bağlı ortaya çıkan şoka hipovolemik
tan sonra temel yaşam desteğine geçilir. Temel ya şok da denir. Hipovolemik şok; kan kay
şam desteği uygulaması sonrası kişi kendine gelirse bına, aşırı kusmaya, bedene yeteri kadar
kişiye uygun pozisyon verilerek hastanın yanından sıvı almamaya, aşırı ishale, aşırı terlemeye
ayrılmadan 112 acil servis beklenir. ve yanıklar nedeniyle su kaybına bağlı ola
rak ortaya çıkabilir. Hangi nedenden dola
Şok ve İlkyardım yı ortaya çıkarsa çıksın hipovolemik şokta
toplam kan hacmi ve kan miktarı de düşer.
Şok, kan dolaşımı ile ilgili bir terimdir. Dola
Bu düşüşe bağlı olarak kardiak output yani
şım sistemi bedende kalp, damar ve kandan oluşur.
kalbin bir dakikadaki iş yükü azalır. Yani
Kalp kendisine gelen kanı tüm bedene damarlar
daha az kan fırlatılır. Bunun sonucunda da
aracılığıyla iletir. Kan, içerisinde bir hücrenin ya
organlar yeteri kadar beslenemez ve şok or
şam için gerekli olan her türlü organik ve inorganik
taya çıkar.
maddeleri ihtiva eder. Bu maddelerden en önemli
leri oksijendir. Kalpten fırlatılan temiz kan içeriği • Şokun bir nedeni dolaşım sisteminin mer
ve oksijen atardamarlar aracılığıyla dokulara bıra kezi olan kalp kaynaklı sıkıntılardır. Kalp
kıldıktan sonra toplardamar aracılığıyla dokular yapısında ya da fonksiyonunda bir sıkıntı
dan alınarak tekrar kirli kan (birikmiş olan zararlı ortaya çıkarsa kalp istenilen ya da bekle
maddeler; karbondioksit gibi) şeklinde kalbe taşı nilen görevini yerine getiremez. Normal
nır. Bu nedenle aşırı kanamalarda kan kaybına bağlı şartlar altında kalp kendisine gelen kanı da
olarak ya da dokulara giden kan akımının herhan kikada yaklaşık 5 litre olacak şekilde tüm
gi bir nedenden dolayı azalmasının sonucu olarak bedene gönderir. Kalbi besleyen koroner
hücrelerde ve dokularda zararlı maddelerin biriki damarlardaki olumsuzluklara ya da kalp ka
mine ve oksijen yetersizliğine bağlı ölüm gözlenir. sındaki hasarlara bağlı olarak ortaya çıkan
Bu bir organa yayılırsa organ ölür sisteme yayılırsa durumlarda kalp yeteri kadar kasılamaz ve
sistem çöker ve yaşam sonlanır. Genel olarak ne gevşeyemez. Buna bağlı olarak da istenilen
deni ne olursa olsun dokulara giden kan akımının miktarda dokulara kan gönderemez, hücre
azalmasına bağlı olarak ortaya çıkan duruma şok ve dokular yeterince beslenemeyeceği için
denir. Hücre ve dokularda metabolizma bozulur. şok tablosu ortaya çıkar. Buna kalp kökenli
Şokun birçok nedeni olabilir. Kalp fonksiyonun olduğu için kardiyojenik şok da denir.
da gerçekleşen bozukluklar, kalbe dönen kan hac • Dolaşım sisteminin kontrolü beyinde me
min azalması, beden sıvı miktarının azalması, ka dulla oblangata tarafından yapılır. Beyinde
namalar, alerjik reaksiyonlar, zehirlenmeler şokun dolaşım sistemini kontrol eden merkez
nedenleri arasında sayılır. Şokun başlangıç kısmı de ya da bu merkeze bilgi veren ya da bu
geri dönüşümlüdür ancak müdahale edilmezse şok merkezden bilgi götüren aracı yollarda bir
süresi uzarsa kişi yaşamını kaybeder. Şok sırasında hasar söz konusu ise sistemik olarak kan
ilk etkilenen yapı beyindir. Bedende birçok organ damarlarının aşırı gevşemesi durumunda
uzun saatlere kadar ilerleyen sürede oksijensizliğe nörolojik şok dediğimiz tablo ortaya çıkar.
tolerans gösterebilirken bu beyin için maksimum 5 Bir anda tüm sistem çöker ve hiçbir organ
dakikadır. 5 dakika içerisinde azalan ya da ortadan beslenemez.
kalkan kan akımı tolere edilmezse beyin ölümü • Şokun diğer bir nedeni de distribütif şok
gerçekleşmeye başlar. Beyin hücreleri ölünce tekrar başlığı altında açıklanabilir. Bu şok tipinde
yerine hücre oluşamaz. Bu nedenle olay yerinde so de damarların belli bir açıklıkta durmasını
lunum ve dolaşımı durmuş bir kişiye derhâl temel sağlayan sistemin çeşitli nedenlerle bozu
yaşam desteği verilmelidir. Kişide şok bulguları var larak damar direncinde bir azalma sonu
ise de hemen şok pozisyonu verilmelidir. Buradaki cunda damarların aniden gevşemesi söz
pozisyonun amacı diğer organların kanlanmasını
102
Temel İlkyardım Bilgisi
konudur. Distribütif şoka neden olabilecek İlkyardımcı Olarak Bizler Bir Kişinin
durumlar septik şok, sistemik inflamatuvar Şoka Girdiğini Nasıl Anlarız?
cevabın aktivasyonu, toksik şok, anaflaksi, Herhangi bir kaza ya da yaralanma anında ilk
ağır metal zehirlenmeleridir. Tablo her şok yardımcının ilk yapacağı uygulama güvenlik ted
tablosunda olduğu gibi müdahale edilmez birlerini sağlamaktır. Bunun için gerekli tedbirler
se ölümcüldür. Bu şok tipinin en önemli alındıktan sonra ilkyardımcı hastanın ya da yara
nedenlerinden ikisi de alerjik ve anaflatik lının yanına gelerek bilinç kontrolü yapmalıdır.
şoktur. Alerji bağışıklık sistemimizin be Bilinç kontrolü yetişkinlerde ve çocuklarda omuz
dene giren yabancı maddelere karşı verdiği başlarından; bebeklerde ise ayak tabanından ya
aşırı duyarlılık yanıtıdır. Alerjiye neden olan pılır. Bilinç kapalı ise 112 acil servis yanımızdaki
maddelere alerjen denilir. Bu tip alerjenler kişiye arattırılarak, ABC değerlendirmesi yapılır,
deri, solunum veya ağız yoluyla bedene giriş ABC olumsuzsa derhâl temel yaşam desteğine ge
yapar. Vücut daha önce tepki verdiği aynı çilir. Bilinç açıksa yani verdiğimiz uyarılara tepki
alerjenle karşılaştığında bağışıklık sistemi veriyorsa ve kişi bizimle konuşabilecek durumda
alerjeni tanır ve çok hızlı oluşur. Bu yanıtlar ise kişi ile konuşarak durumu hakkında bilgi alı
kaşıntı, astım, saman nezlesi, hapşırık, geniz nır. Kişi konuşamayacak durumda ise hemen ikin
akıntısı, gözlerde kızarma, burun tıkanıklı ci değerlendirmeye geçilir. İkinci değerlendirme en
ğı, burun akıntısı şeklinde olabilir. Alerjen az birinci değerlendirme (bilinç kontrolü ve ABC
den bedenin kurtulması bu bulguları orta değerlendirmesi) kadar önemlidir. Çünkü ikinci
dan kaldırır. Anaflatik şok ise alerjinin en değerlendirme sırasında elde edeceğimiz bulgular
ciddi boyutudur. Çok ciddi ve aşırı duyar bize ilkyardımdaki bir sonraki aşamayı ve kişiye
lılık reaksiyonudur. Sistemik olarak beden vereceğimiz pozisyonu tarif edecektir. İkinci değer
etkilense de en çok solunum sistemi (bronş lendirme sırasında tespit ettiğimiz durumlara (ör
ve bronşiollerin daralmasına bağlı solunum neğin kanama gibi) müdahale ederek gerekli ilkyar
durması) ve dolaşım sistemi (damarların dım yapılmalıdır. Tüm bu müdahaleler sonrasında
aniden genişlemesine bağlı olarak tansiyon kişinin eğer bedeni soğuk, nabzı hızlı (derinden
düşüklüğü) etkilenir. Bu iki sistemde yaşa hissedilmesi), bedeni solgun, solunum sayısı art
nan olumsuzluklar da ölüme neden olabilir. mış ise hatta görünürde kanaması varsa kişiye şok
Anaflaksi bu anlamda hızlı başlayan ve hızla pozisyonu verilmelidir. Kişinin ayakları yerden 30
ölüme neden olabilen ciddi alerjik reaksi cm yüksek olacak şekilde ayakları havaya kaldırılır.
yon olarak tanımlanır. Anaflatik şok alerjik Üstü örtülerek beden ısısı muhafaza edilmeye çalı
etki yaratan yiyeceklerden (fıstık, kabuklu şılır. 112 ekipleri gelinceye kadar hastanın yanın
deniz ürünleri, gıda katkı maddeleri, balık, dan ayrılınmamalıdır.
süt ve yumurta), çeşitli toksik maddelerden,
ilaçlardan (kas gevşetici, antibiyotik gibi
bilinçsiz ilaç kullanımı) ve böcek ısırıkla Kalp Spazmı Ve Kalp Krizinde
rından ortaya çıkabilir. Bu tür maddelerin İlkyardım
bedene alınması sonucunda ortaya çıkan et Bedende bulunan hücrelerin yaşamlarını sürdü
kiler kişiden kişiye değişkenlik gösterebilir. rebilmesi için temel olarak hücrelerin enerji üret
Kişinin alerjik bünyesi, önceden var olan mesi ve enerji üretimi sonucu oluşan metabolik
hastalıkları (astım, tansiyon, KOAH vb.), atıkların hücrelerden ve çevresindeki dokulardan
kullandığı ilaçlar, beslenme şekli, egzersiz uzaklaştırılması gerekir. Bunu sağlayan dolaşım
yapma sıklığı gibi durumlar reaksiyonun sisteminin merkezi kalptir. Kalbin ana görevi bu
şiddetinde etkilidir. Anaflatik şokta ortaya fonksiyonların yerine getirilmesi için kanı tüm be
çıkan sistemik reaksiyonlar kılcaldamar ge dene pompalamaktır. Kalp bu anlamda sadece bir
çirgenliğinin artışı, damar duvarındaki düz pompadır. Kalp eğer pompalama görevini yapa
kaslarda ani gevşeme, hava yolunda ödem, mayacak duruma gelirse hücre ve dokularda hızla
hipotansiyon, kalp krizi, kalpte aritmi yani ölüme gider. 3-5 dakika içinde tekrar çalışmazsa
dolaşım sisteminin çökmesidir. de beyin ölümü gerçekleşmeye başlar. Dünyada en
yaygın olan kalp hastalığı koroner arter hastalığı
103
Kırık, Çıkık ve Burkulmalar ve Diğer Acil Durumlarda İlkyardım
dır. Koroner arter hastalığı kalp krizine (miyokard infarktüs) yol açan ana sebeplerdendir. Koroner kalp
hastalığı kalbi besleyen koroner damarlardaki tıkanıklık sonucu (genelde kolesterol birikmesiyle ortaya
çıkan plak adı verilen yapı sonucu) ortaya çıkar. Kalp kası beslenemediği için de kasılma fonksiyonunu
gerçekleştiremez. Egzersiz yaparken, merdiven çıkarken kişilerin çok hızlı yorulması nefes nefese kalma
sı, çok çabuk yorulması bu hastalığın bir belirtisi olabilir.
Durum ciddileştikçe göğüs bölgesinde ağrı da ortaya çıkar.
İleri boyutta da kalp durur ve fonksiyonunu yerine getire Koroner arter hastalığının altında genetik
mez. Kalp krizlerinde aşağıdaki durumlar bir belirteçtir. Bu faktörler; sigara, kolesterol yüksekliği, di
belirtilerin hepsi birden görülebileceği gibi sadece biri de yabet ve hipertansiyon yatabilir.
gözlenebilir.
a. Göğüs ya da kravat bölgesinde ağrı: Kalp krizi ön
cesi ve sırasında çok şiddetli bir göğüs ağrısı ortaya
çıkar. Ancak bu ağrı yaşlılarda ve şeker hastaların
da çok şiddetli olmayabilir (sessiz kalp krizi). Ağrı dikkat
genelde sol koldan göğse doğru yayılım göstererek İlkyardımın temel amaçlarını hatırladığımızda
boyun, ense ve çeneye yayılabilir. Ağrı başladı mı karşımıza 4 temel madde çıkar:
durmak bilmez, saatlerce sürebilir. Dinlenme ile 1. Hayati tehlikeyi ortadan kaldırmak
bu ağrı durumu geçmez. Bu nedenle göğüs bölge 2. Yaşamsal fonksiyonların sürmesini
sinde ağrı hisseden bir kişi ile karşılaşıldığında “sen sağlamak
git yat, dinlen” demek kişinin ölümüne yol açabilir. 3. Durumun kötüye gitmesini engelle
Derhâl 112 acil servise haber verilmeli ya da kişi acil mek
servislere yönlendirilmelidir. 4. İyileştirmeyi kolaylaştırmak
İlkyardımın “var olan durumun sabitliğini
b. Göğüs bölgesinde sıkışma ve daralma
sağlamak, durumun daha da kötüye gitmesi
c. Ölüm korkusu ve sıkıntı hâli ni engelleyecek” müdahalelerinden bir tanesi
d. Aşırı terleme de kişiye ilkyardım sonrası uygun pozisyon
e. Nefes darlığı ve zor nefes alma vermektir. Temel olarak ilkyardımda 3 po
f. Öksürük zisyon vardır. Bunlar: a) Koma pozisyonu b)
Yarı oturur pozisyon c) Şok pozisyonudur.
g. Baş dönmesi, dudaklarda morarma
Yarı oturur pozisyon kalp krizi geçirenlere,
h. Nabızda zayıflama solunum sıkıntısı olanlara, göğüs bölgesinden
i. Bayılma ve solgunluk yaralanmış kişilere verilirken şok pozisyonu
j. Mide bulantısı ve kusma hastanın nabzının hızlı ve derinden duyuldu
Kalp krizleri ilkyardımın en acil ve öncelikli durumla ğu, solunumun hızlandığı, deri renginin soluk
rından birisidir. Hastaneye kaldırılmayı ve gerekli tedaviyi olduğu, derinin soğuk olduğu ve kanamanın
gerektirir. İlkyardımdaki amaç da kalp krizinin ilerlemesini olduğu durumlarda; koma pozisyonu yani
durdurmak ve kalp hasarını engellemektir. Yapılan çalışma yarı yan yatar pozisyon ise ikinci değerlen
larda kalp krizinden ölen kişilerin çoğunun olayın gerçek dirme sırasında kişilerde şok bulguları ve yarı
leştiği ilk birkaç dakika içerisinde öldüğü tespit edilmiştir. oturur pozisyon vermek için gerekli bulgular
Bu nedenle 112 acil servis olay yerine gelinceye kadar ya tespit edilmemişse verilmelidir. Tüm bunların
da kişi hastaneye sevk edilinceye kadar yapılacak ilkyar sağlıklı bir şekilde tespit edilebilmesi içinde
dım müdahaleleri oldukça önemlidir. Bu nedenle kişilerin etkin ikinci değerlendirme yapılmalıdır. İkin
yaşam fonksiyonlarının devamlılığını sağlamak ve hayatta ci değerlendirme en az birinci değerlendirme
kalması için; (bilinç kontrolü, ABC) kadar önemlidir. 112
acil servisi beklerken hangi pozisyonu vermiş
a. Vatandaşların bilinçlendirilmesi ve 112 acil servisin olursanız olun hastanın yanından asla ayrıl
aranmasının geciktirilmemesi, doğru adresin bildi mamalı, hastanın sürekli yaşamsal bulgularını
rilmesi, kontrol etmeli, gerektiğinde pozisyonu değiş
b. Gerekli ilkyardım müdahalelerinde (ağız içi kontrol, tirmelisiniz.
baş çene pozisyonu, temel yaşam desteği vb.) gecik
me olmaması ve müdahalelerin doğru yapılması,
104
Temel İlkyardım Bilgisi
c. 112 komuta merkezinin gelen çağrılara hızla yanıt vermesi ve ambulans sevk etmesi
d. Ambulans ekiplerince olay yerinde hızlı ve etkin müdahale sürecinin işletilmesi,
e. Hastanın en kısa zamanda hastaneye sevki ve hastanede gerekli müdahalelerin hızlıca yapılması
gerekir.
Kalp krizi durumu ya da şüphesi ile karşılaşıldığında ilkyardımcı panik yapmadan güvenlik tedbirleri
ni almalı, hasta ya da yaralının yanına yaklaşmalı, onu sakinleştirmeli, rahat nefes almasını sağlamalıdır.
Kalbin iş yükünü azaltmak için hastanın hareket etmesi engellenmeli, hastaya yarı oturur bir pozisyon
verilmelidir. Kişi eğer ilaç kullandığını beyan ediyorsa kişiye ilaçlarını almasında yardım edilmelidir. 112
acil servise haber verilmeli, kişi asla yalnız bırakılmamalı, yaşam bulguları yönünden değerlendirilmelidir.
Hastada solunum ve dolaşım durması tespit edilirse derhâl temel yaşam desteğine geçilmelidir.
105
Kırık, Çıkık ve Burkulmalar ve Diğer Acil Durumlarda İlkyardım
mamalı, kaşınmamalı ve göze baskı yapıl içindeki cisimlerin şişmesine yol açacağı
mamalıdır. Ancak toz, kıl, kirpik gibi basit için kesinlikle su dökülmemelidir. Böcek
cisimler göze kaçtığında ilkyardımcı net bir kaçması durumunda kulağa ışık tutularak
görüş açısı ile olaya müdahale etmeli; temiz böceğin dışarı çıkması sağlanmalıdır. Ku
yumuşak bir bezle cisim alınmalıdır. Gerek lak ve içindeki yapılar işitme duyusunun
tiğinde göz bol su ile de yıkanmalıdır. temelini oluşturduğu için ciddi durumlar
c. Kulağa yabancı cisim kaçmasında ilk- da uzman doktora gidilmelidir.
yardım: Bebeklerde ve çocuklarda sıklıkla d. Burna yabancı cisim kaçmasında ilkyar-
yetişkinlerde ise daha az görülmekle bir dım: Burna kaçan bir cisim kişinin nefes
likte yabancı cisimler kulağa da kaçabil almasını zorlaştıracak ve kişiye rahatsızlık
mektedir. Benzer şekilde sinek, kelebek, verecektir. Bu nedenle hangi burun deliğin
örümcek, karınca gibi küçük canlılar da de ise cisim diğer burna baskı yapılarak hız
kulağa girebilmektedir. Kulağa cisim kaç lı bir şekilde burundan nefes verilmelidir.
ması durumunda kulak içine kesinlikle Cisim çıkmıyorsa zorlanmamalı, en yakın
herhangi bir sert sivri cisimle müdahale sağlık kuruluşuna gidilmelidir. Cismi çıkar
edilmemelidir. Enfeksiyonlara ve kulak mak için sivri aletler kullanılmamalıdır.
106
Temel İlkyardım Bilgisi
Dokuların görevlerini
ÖÇ 1 açıklayabilme
bölüm özeti
yapılmasına bağlı olarak eklemi meydana getiren kemiklerden
birinin veya tamamının yerinden çıkarak birbiri üzerinde yer
değiştirmesi ve normal görünümden farklı kalıcı bir görünüm
oluşmasına çıkık denir. Normalde sağlam bir yapıya sahip olan
kemiğin bütünlüğünün bozulmasına kırık denir. Kırık, ke
miğin herhangi bir bölgesinde meydana gelebilir. Kırık çoğu
zaman tehlikesizdir. Burkulmalar bedende en çok ayak bileği
ve el bileğinde ortaya çıkar. Çıkıklara ise eklemler arasında en
çok omuz, dirsek, bilek, parmak, kalça, çene ve dizkapağında
çıkıklara rastlanır. Kemiklerin etrafında sinir, kas ve damar
lar bulunmaktadır. Kırığa bağlı olarak bu yapılarda meydana
gelebilecek hasarlar daha ciddi durumlara yol açabilmektedir.
Bu durumlarda ağrının, ödemin ve kanamanın şiddeti artar,
durum önlenemezse ölüm bile gerçekleşebilir. Kırık, çıkık ve
burkulma konuları mutlaka süreç içerisinde uzman bir doktor
tarafından kontrol edilmedir. Burkulma çıkıkla karışabileceği
gibi kırıkla da çıkıklar karışabilir.
107
Kırık, Çıkık ve Burkulmalar ve Diğer Acil Durumlarda İlkyardım
İlkyardımcı burkulma durumu ile karşılaşıldığını en iyi ve sağlıklı ikinci değerlendirme sırasında anlar. İkinci
değerlendirmeden önce her zaman ilkyardımın temel uygulamalarını sırayla uygulamak gerekir. Koruma ilkesi
gerçekleştirildikten sonra bilinç kontrolü, ABC değerlendirmesi, gerekli ise temel yaşam desteği ya da diğer
öncelikli ilkyardım müdahaleleri yapıldıktan sonra burkulmaya müdahale edilmelidir. Burkulmalarda yapıla
cak olan ilkyardım soğuk uygulama, burkulan bölgeyi kalp seviyesinden yukarı kaldırmadır. Burkulan bölge
hareket ettirilmemeli, sıkıştırıcı bir bandaj yapılmalı ve gerekliyse 112 acil servise haber verilmelidir.
İlkyardımcı herhangi bir çıkığı olan kişi ile karşılaştığında genel koruma ilkesini sağlamalıdır. Koruma ilkesi
sonrasında kişinin bilinç kontrolü ve ABC değerlendirmesi yapılmalıdır. İkinci değerlendirmeye göre hareket
etmeli, hayati fonksiyonları tehdit eden durumlara öncelikle müdahale etmelidir. İlkyardımcı daha sonra çıkık
durumuna müdahale etmelidir. Çıkık durumlarında çıkık olan eklemde ve çevre bölgesinde hareket kısıtlığı,
ağrı, ödem oluşumu, şekil bozukluğu ve kızarıklık görülür. Bu durumlarda çıkıktan şüphelenilebilir. Çıkık
tespit edildiğinde, hasta ya da yaralı hareket ettirilmemeli, çıkık yerine oturtulmaya çalışılmamalıdır. Eklem
bulunduğu şekli ile hareket etmeyecek şekilde tespit edilmeli yani sabitlenmelidir. Hastada kanama olabileceği
düşüncesiyle beden sıcaklığının korunması amacıyla hastanın üzeri örtülmelidir. Çıkık bölgenin etrafı sargıya
alınıp sabitlendi ise çıkığın alt bölgesinde kalan deri kısmından derinin rengi, ısısı ve nabız alınabiliyorsa nabız
kontrolü yapılmalıdır. Çıkık ya da benzeri şüpheli durumlarda çıkık olan eklem kesinlikle yerine konmaya
çalışılmamalıdır. Çıkıkla karşılaşıldığında çıkık eklem üzerine soğuk uygulama yapılabilir. Çıkık olan bölge
kalp seviyesinden yukarı tutularak 112 acil servise haber verilmeli ya da en yakın sağlık kuruluşuna hasta
yönlendirilmelidir.
Kırıklara müdahalede amaç kırığın bedene daha fazla zarar vermesini engellemektir. Kırıklara müdahalede
geç kalınırsa ya da yanlış müdahale edilirse kırıklar başta sinirlere ve kan damarlarına zarar vererek daha ciddi
durumlara yol açabilir. Kırıklarda yapılacak basit ilkyardım müdahaleleri bu durumları ortadan kaldıracaktır.
Hastada bilinç kontrolü, ABC değerlendirmesi ve ikinci değerlendirme yapıldıktan sonra kırık tespit edilmişse
hasta hareket ettirilmeden kırık bölge sabit tutulmaya çalışılır. Özellikle açık kırıklarda daha fazla kanama
olabileceğinden kırık bölgedeki kemik uçları temiz bir bezle kapatılarak hem kanama kontrol edilir hem de
enfeksiyon riski azaltılır. Dışarı çıkan kemik uçları hiçbir şekilde içeri doğru itilmez ya da içerde olan parçalar
çekilip dışarı çıkarılmaz, parçalar kesinlikle birleştirilmeye yerine oturtulmaya çalışılmaz. Gereksiz müdaha
lelerden kesinlikle kaçınılmalıdır. Kırık ve çevre bölgesinde oluşabilecek ödem yani aşırı şişlik durumlarında
o bölgede bulunan yüzük, saat gibi aksesuarlar çıkartılmalıdır. Kırık bölgede hızla gelişebilecek ödem yani
şişmeleri engellemek için de kırık olan bölge kalp seviyesinden yukarı hastaya zarar vermeden kaldırılabilir.
Kırıkların hareketini çevre dokuya zarar vermeyecek şekilde engellemek için kırık olan bölgenin hareketine
neden olacak bir alt ve bir üst eklemi de içine alacak şekilde sabitleme ya da tespitleme yapılmalıdır. Bu işlem
için kullanılan tespit malzemelerine atel, bu işleme atelleme denir. Atelleme yapılırken kol ve bacakların uç
kısımları olan parmaklar açıkta bırakılmalıdır ki o bölgedeki kan akımının sağlıklı mı sağlıksız mı yürüdüğü
anlaşılabilsin. Kırık bölgesine masaj türü gereksiz uygulamalardan kaçınılmalıdır. Kırık kemik asla ve asla dü
zeltilmeye çalışılmamalıdır. Kırık hangi pozisyonda bulunmuşsa sabitlemeyi de o pozisyonda yapmak gerekir.
Kırıklara müdahale sırasında hasta ya da yaralı kırık sabitlenmeden hareket ettirilmemelidir.
108
Temel İlkyardım Bilgisi
bölüm özeti
İlkyardım gerektiren diğer acil durumlar olarak adlandırılan durumlardan bazıları bayılma, koma, şok, kan şekeri düşüklü
ğü, kalp rahatsızlıkları, bedene yabancı cisim batmalarıdır. Çeşitli nedenlerle ortaya çıkan bilinç bozukluğunda ilkyardımda
hasta ile karşılaşıldığında hemen yanımızda bulunan kişiye 112 acil servis arattırılmalı, durumla ilgili bilgi verilmelidir. Eğer
olay yerinde tek başımıza isek hemen ABC değerlendirmesi yapılmalıdır. Bunun için kişi hemen sırtüstü sert bir zemine
yatırılmalı, sıkan elbiseleri gevşetilmelidir. Ağız içi kontrolü yapıldıktan sonra kişiye baş çene pozisyonu verilmelidir. Baş
çene pozisyonu verildikten sonra en az 10 saniye bak dinle hisset yöntemi ile solunum değerlendirilmelidir. Solunum yoksa
hemen temel yaşam desteğine geçilmelidir. Yetişkinlerde tek başınaysanız olay yerinde 112 acil servisi temel yaşam desteğine
geçmeden aramak gerekir. Çocuklarda ve bebeklerde ise 112 acil servis 5 tur temel yaşam desteği uygulaması (bası ve suni
solunum) sonrası tek başınaysanız aranmalıdır. Kişi kendine gelinceye kadar ya da 112 acil servis gelinceye kadar temel
yaşam desteğine devam edilmelidir. Kişinin yaşam bulguları (ABC) değerlendirildiğinde yaşıyor olduğu anlaşılmışsa ya da
temel yaşam desteği sonrasında yaşama tekrar geri dönmüşse bu kez de etkin bir ikinci değerlendirme yapılmalıdır. Kişi
neden bu hâle geldi, bir yarası mı var, kanaması mı var, gibi sorulara cevap aranmalıdır. Bilinç kaybının en sık rastlanıldığı
durum bayılmadır. Kısa süreli ve yüzeyseldir. Bayılma anında kişinin rengi solar, gözleri kararır, bacaklarda karıncalanma ve
uyuşma, hâlsizlik, üşüme ve terleme gözlenir, kişi karıncalı görür ve yere doğru düşer. Bayılma anında kişinin nabzı hızlıdır
ancak derinden geldiği için zayıf hissedilir. Bayılan bir kişi ile karşılaşıldığında ilkyardımcı yanında birileri varsa 112 acil
servisi hızla arattırır. Kişide bilinç yoksa kişi hemen sırtüstü sert bir zemine yatırılır ve kişide ABC kontrolü yapılır. Kişinin
ağız içi kontrol edilerek ağzında cisim varsa çıkartılır. Daha sonra kişiye dil kökünün geriye kaçmasını engellemek ve hava
yolunu açmak için baş geri çene yukarı pozisyonu verilir. Solunum ve dolaşım varsa ikinci değerlendirmeye geçilir. İkinci
değerlendirmede kişi baştan ayağa değerlendirilir. Kişi baygın olduğu için bayılma belirtileri tespit edilir. Nabız hızlı ve de
rinden gelir, deri soğuktur, kişinin rengi solmuştur. Kişinin beyne giden kan akımını arttırmak için kişinin ayakları yerden
30 cm yukarı kaldırılır. Üstü örtülür. Koma bayılmadan çok daha ciddi bir durumdur. Bayılma kısa süreli olmasına rağmen
koma uzun süreli olabilir. Koma kişinin çevresinden uyartılara tepki veremeyecek durumda olmasıdır. Koma durumundaki
kişinin bilinç kontrolünden sonra hemen sırtüstü sert bir zemine yatırılarak ABC değerlendirilmesi yapılır. ABC normal ise
hemen ikinci değerlendirmeye geçilir. Yapılması gereken müdahalelerin hepsi yapıldıktan sonra hastaya şok ya da yarı oturur
pozisyon verilmeyecekse kişiye koma pozisyonu verilir. Koma pozisyonunda ilkyardımcı hastayı çevireceği tarafa doğru diz
üstünde oturur. Hastanın uzak kolunu karşı omuzuna koyduktan sonra karşı taraftaki bacağını dik vaziyete getirir. Basitçe
uzak olan kol ve bacağı yakınlaştırır. İlkyardımcı hastanın kendine yakın olan kolunu omuzdan başa uzatır. İlkyardımcının
bir eli yaralının belinde diğer eli karşı omuzunda kişiyi kendine doğru tek bir hamlede çeker. Bacaklardan üstte kalanı destek
olarak ayarlar, başının pozisyonunu düzeltir. Merkezî sinir sisteminde yani beyin ve omurilik üzerinde çeşitli nedenlerden
dolayı ortaya çıkan elektriksel boşalmalara genel anlamda havale denir. Bu elektriksel boşalmalar normalin dışında anormal
uyartılara ve tepkilere yol açmaktadır. Bu tepkilerin başında istemsiz kas kasılmaları gelir. Havalenin nedenleri başlıca kafa
bölgesine alınan darbeler, bedene uyuşturucu-uyarıcı maddelerin alınması, toksik maddenin bedene girişi, yetersiz beslen
me, çeşitli virüslerin bedene girişi (kuduz gibi), endokrin yani hormonal sistemin bozukluğu, beden sıvı ve elektrolit dengesi
bozuklukları, çeşitli hastalıklar ve aşırı yüksek ya da düşük beden ısısıdır. Havaleler özellikle çocuklarda çok tehlikelidir. Kan
şekerinin aşırı düşmesi ve durumun devam etmesi hâlinde şeker nöbeti, bayılma, koma hatta ölüm bile gözlenebilir. Kan
şekerinin düştüğü durumlarda ilkyardımcı öncelikle genel ilkyardım kurallarına uyarak koruma ilkesini gerçekleştirmelidir.
Koruma ilkesinden sonra hastanın bilinç düzeyi kontrol edilmelidir. Kişi konuşabilecek durumda ise kişiden durumu ile
ilgili bilgi alınmalıdır. Kişi “ben şeker hastasıyım, kan şekerim düşmüş olabilir”, “uzun süredir açım, bir şeyler yemedim”
şeklinde bilgi veriyorsa kişiye hemen şekerli su verilir. Eğer kişi bunu dedikten sonra bilincini kaybediyorsa asla yiyecek ya
da içecek bir şeyler verilmez. Şok durumunda ilkyardım; nedeni ne olursa olsun dokulara giden kan akımının azalmasına
bağlı olarak ortaya çıkan duruma şok denir. Şok sıvı kaybına, sıvı eksikliğine, kan kaybına, kalp kökenli, nörolojik ya da dist
ribütif olarak ortaya çıkabilir. İkinci değerlendirme sırasında kişinin eğer bedeni soğuk, nabzı hızlı (derinden hissedilmesi),
bedeni solgun, solunum sayısı artmış ise hatta görünürde kanaması varsa kişiye şok pozisyonu verilmelidir. Kişinin ayakları
yerden 30 cm yüksek olacak şekilde havaya kaldırılır. Üstü örtülerek beden ısısı muhafaza edilmeye çalışılır. Kalp krizinde
ilkyardım; kalp krizi durumu ya da şüphesi ile karşılaşıldığında ilkyardımcı panik yapmadan güvenlik tedbirlerini almalı,
hasta ya da yaralının yanına yaklaşmalı, onu sakinleştirmeli, rahat nefes almasını sağlamalıdır. Kalbin iş yükünü azaltmak
için hastanın hareket etmesi engellenmeli, hastaya yarı oturur bir pozisyon verilmelidir. Kişi eğer ilaç kullandığını beyan
ediyorsa kişiye ilaçlarını almasında yardım edilmelidir. 112 acil servise haber verilmeli, kişi asla yalnız bırakılmamalı, yaşam
bulguları yönünden değerlendirilmelidir. Hastada solunum ve dolaşım durması tespit edilirse derhâl temel yaşam desteğine
geçilmelidir.
109
Kırık, Çıkık ve Burkulmalar ve Diğer Acil Durumlarda İlkyardım
110
Temel İlkyardım Bilgisi
1 Eklem bölgesinin zorlamaya bağlı geçici ola 6 Aşağıdakilerden hangisi şok belirtilerinden
rak çıkmasına ne ad verilir? biri değildir?
A. Çıkık
neler öğrendik?
A. Nabzın hızlı olması
B. Burkulma B. Derinin solgun olması
C. Kırık C. Derinin soğuk olması
D. Hematom D. Solunumun yavaş olması
E. Ekimoz E. Kanamanın varlığı
2 Kırık bölgesinde deri bütünlüğünün bozul 7 Kalp krizi geçirmekte olan kişiye verilecek
madığı kırıklara ne ad verilir? pozisyon aşağıdakilerden hangisidir?
A. Açık kırık A. Yarı oturur pozisyon
B. Kapalı kırık B. Şok pozisyonu
C. Burkulma C. Koma pozisyonu
D. Çıkık D. Yüzüstü pozisyon
E. Çatlak E. Sırtüstü pozisyon
3 Kemik bütünlüğünün çeşitli nedenlerle bo 8 Kanaması olan, nabzı hızlı derisi soluk sol
zulmasına ne ad verilir? gun bir kişiye aşağıdaki pozisyonlardan hangisi ve
A. Çıkık rilmelidir?
B. Burkulma A. Yarı oturur pozisyon
C. Kırık B. Şok pozisyonu
D. Çatlak C. Koma pozisyonu
E. Hematom D. Yüzüstü pozisyon
E. Sırtüstü pozisyon
4 Bayılan bir kişi ile karşılaşıldığında ilkyar
dımcı ilk olarak aşağıdakilerden hangisini yapma 9 Aşağıdakilerden hangisi göze cisim batması
lıdır? durumunda yapılacak ilkyardım müdahalelerin
A. Kişiye şok pozisyonu vermelidir. den biri değildir?
B. Kişiye koma pozisyonu vermelidir. A. Cisim hızla çıkartılmalıdır.
C. Temel yaşam desteğine geçmelidir. B. Göz kırpıştırılmalıdır.
D. Güvenlik önlemlerini almalıdır. C. Göz su ile yıkanmalıdır.
E. Kişiye yarı oturur pozisyon vermelidir. D. Temiz bir bezle toz gibi cisimler alınmalıdır.
E. Gerekmedikçe dokunulmamalıdır.
5 Sara krizi ile ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden
hangisi yanlıştır? 10 Eklem yüzeylerinin kalıcı olarak ayrılmasına
A. Kriz sırasında kişi sıkıca bağlanmalıdır. ne ad verilir?
B. Krizin geçici olduğu unutulmamalıdır. A. Burkulma
C. Kişinin güvenliği sağlanmalıdır. B. Çıkık
D. Kriz sırasında kişiye herhangi bir cisim koklatıl C. Kırık
mamalıdır. D. İncinme
E. Kişinin çenesi açılmaya çalışılmamalıdır. E. Zorlanma
111
Kırık, Çıkık ve Burkulmalar ve Diğer Acil Durumlarda İlkyardım
1. B Yanıtınız yanlış ise “Burkulma” konusunu 6. D Yanıtınız yanlış ise “Kalp Krizinde İlkyar
yeniden gözden geçiriniz. dım” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı
2. B Yanıtınız yanlış ise “Kırık” konusunu yeni 7. A Yanıtınız yanlış ise “Şokta İlkyardım” konu
den gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.
3. C Yanıtınız yanlış ise “Kırık” konusunu yeni 8. B Yanıtınız yanlış ise “Kırıklarda İlkyardım”
den gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5. A Yanıtınız yanlış ise “Sara Krizi” konusunu 10. B Yanıtınız yanlış ise “Çıkık” konusunu yeni
yeniden gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.
Araştır Yanıt
4 Anahtarı
112
Temel İlkyardım Bilgisi
Araştır Yanıt
4 Anahtarı
113
Kırık, Çıkık ve Burkulmalar ve Diğer Acil Durumlarda İlkyardım
kaynakça
13/10/1993 tarih ve 2918 sayılı Trafik Kanunu. Solomon, E.D. (2010). İnsan Anatomisine ve
Fizyolojisine Giriş, (10. Baskı), Çev. L. Ertuğrul,
22 Mayıs 2002 tarih ve 24762 sayılı Sağlık Bakanlığı
İstanbul: Akademi Basın ve Yayıncılık.
İlkyardım Yönetmeliği.
Tiryaki, D. (2005) İlkyardım El Kitabı, İstanbul,
Aktümsek, A. (2012). Anatomi ve Fizyoloji: İnsan
Artı Sağlık Çevre Kalite Yayınları.
Biyolojisi, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık
Eğitim Danışmanlık Tic. Ltd. Şti. Yeşim Altınkalem Dalkıran, Annelerin ateş ve ateşli
havale ile ilgili bilgi düzeyleri, Sağlık Bakanlığı
Barret, K.E, Barman, S., Boitano, S., Heddwen, L.B.
Bakırköy Dr. Sadi Konuk Eğitim ve Araştırma
(2010). Ganong Tıbbi Fizyolojisi, (23. Baskı),
Hastanesi, Uzmanlık Tezi, İstanbul, 2007.
İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri.
Yılmaz, İ., Ersoy, A., Küçükyılmaz, A., Deveci,
Beghi E., Maria G.D., Gobbi G., Veneselli E.,
H., Güven, M., Kürüm, D. (2007). Trafik ve
İlk Epileptik nöbetin Tanı ve Tedavisi: İtalyan
İlkyardım, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi
Epilepsi Ligi Kılavuzu, Epilepsi, 2007, 13, 33-40.
Açıköğretim Fakültesi Yayını.
Erdil, F., Bayraktar, N., Çelik, S.S. (2009). Temel
MEB, Alanlar Ortak: Endokrin Sistem Hastalıkları,
İlkyardım, Ankara: Eflatun Yayınevi.
Ankara, 2011.
Guyton, A.C, Hall, J.E. (2014). Tıbbi Fizyoloji (12.
http://www.megep.meb.gov.tr/mte_program_
Baskı), Çev. B.Ç. Yeğen, İ. Alican, Z. Solakoğlu,
modul/moduller_pdf/%C4%B0lk%20
İstanbul: Nobel Kitabevleri Ltd. Şti.
Yard%C4%B1m%201.pdf
İçişleri Bakanlığı Emniyet Genel Müdürlüğü Sağlık
http://www.ilkyardim.org.tr/dokumanlar/Saglik-
İşleri Dairesi Başkanlığı. (2010) Temel İlkyardım,
Bakanligi-Ilk-Yardim.pdf
Ankara: EGM İdari ve Mali İşler Dairesi Başkanlığı
Basımevi Şube Müdürlüğü Yayınevi. http://www.megep.meb.gov.tr/mte_program_
modul/moduller_pdf/Hasta%20Veya%20
Karacabey, K., Özmerdivenli, R. (2007). Sağlıklı
Ya r a l % C 4 % B 1 l a r % C 4 % B 1 n % 2 0
Yaşam Bilgisi ve İlkyardım, (1. Baskı), İstanbul:
Ta%C5%9F%C4%B1nmas%C4%B1.pdf
İlpress.
http://ailehekimligi.gov.tr/yal-ve-oezuerlue-
Markenson, D., Ferguson, J.D., Chameides, L.,
bakm/562-bilinc-bozukluklarnda-kan-ekeri-
Cassan, P., Chung, K.L., Epstein, J., Gonzales,
duemesinde-ve-goeues-arsnda-hastayayaralya-
L., Herrington, R.A., Pellegrino, J., Ratcliff,
yaklam.html
N., Singer, A. (2010). Part 17: First Aid, 2010
American Hearth Association and American
Red Cross Guidelines for Fist Aid. Circulation,
Bu ünitede kullanılan resimler Anadolu Üniversitesi
122, 934-946.
Açıköğretim Fakültesi görsel arşivinden alınan ve
yazarın/editörün çektiği resimlerdir.
114
Bölüm 5
Isı Değişikliklerinde İlkyardım
1 2
Isı Değişimi ve Vücuttaki Etkileri Yanıklarda İlkyardım
öğrenme çıktıları
3
Donmalarda İlkyardım
3 Donmalara ilkyardım müdahalesini
açıklayabilme
116
Temel İlkyardım Bilgisi
117
Isı Değişikliklerinde İlkyardım
duğu sağlıksız ortam ise kişi derhâl serin ve hava- sında ve ısı dengesinde görev alır. Çeşitli uyaranla-
dar bir alana alınmalıdır. Bilinç kontrolü yapılmalı, rın da (basınç, acı, ağrı, sıcaklık, soğukluk, dokun-
hastanın üzerindeki sıkan giysileri çıkartılmalıdır. ma vb.) alındığı bir duyu organıdır. Deri genelde 3
Hastanın alnına ve bedenindeki açık bölgelere ıslak tabaka hâlinde incelenir.
havlu konabilir. Kişinin mide bulantısı yoksa, bi- • Üst deri (epidermis): Derinin en dıştaki
linci açıksa ve kusma belirtileri yoksa kişiye içecek tabakasıdır ve keratinosit adı verilen hüc-
bir şeyler (1 litre su içine 1 çay kaşığı karbonat ve relerden oluşur. Ayrıca deriye rengini veren
tuz katarak yapılan içecek ya da varsa maden suyu) melanosit hücreleri de burada bulunur. Ka-
verilebilir. Gerekli görülürse ılık bir duş aldırılır. lınlığı vücudun bölümüne ve cinsiyete göre
Kişiye şok pozisyonu verilerek ayakları yerden 30 değişir. Bu bölgede damar bulunmadığı için
cm yukarı kaldırılır. Tüm bunlara rağmen kişide beslenmesi altta bulunan tabaka olan der-
düzelme yoksa 112 acil servise haber verilir. misten difizyon yolu ile olur.
• Alt deri (dermis): Dermis asıl deri tabaka-
Sıcak Bitkinliği ve İlkyardım sıdır. Deriye elastikliğini veren, lifli, damar
Sıcak bitkinliği de sıcak çarpması gibi aşırı sıca- ve sinirleri içeren bir dokudur. Beden ısı ve
ğa maruz kalmış kişilerde ortaya çıkan sıvı eksikliği basınç düzenlenmesinde görev alır.
durumudur. Aşırı terleme, yeteri sıvı almama, aşırı • Deri altı (subcutan): Deri altı doku dermis
sıcak etkisiyle bedende hipovolemi yani sıvı eksik- altında bulunsa da tam olarak dermisten
liği ortaya çıkar. Sıcak bitkinliğinde ortaya çıkan ayrılmaz. Yağ, ter bezleri ve kıl foliküllerini
belirtiler aşırı susama, kas krampları, hâlsizlik, art- içerir.
mış beden ısısı, hızlı
ve zayıf nabız, terli
ve nemli cilt, bulan- Beden ısısı bedende ısıya neden olayların
tı, kusma, ishal, baş ve ısı kaybına neden olan olayların denge-
dikkat
de sürmesi ile sabit tutulur.
Fizyolojide her şeyin azı ağrısı ve baş dönmesi
ve çoğu zarardır. Aşırı su gözlenir. Bu tür be-
içmek, aşırı yemek yemek lirtiler ortaya çıkın-
gibi aşırı egzersiz de zarar- ca hasta ya da yaralı Yanık ve Çeşitleri
lıdır. Hele ki sağlıklı olma- gölge ve serin bir
Kimyasal ya da fiziksel yakıcı etkenlerle deri,
yan koşullarda aşırı sıcak ve yere alınır. Kişinin
mukoza, kas, damar, sinir, lenf doku, kemik yapıla-
nemli havada ağır egzersiz mide bulantısı yoksa,
rının yanmasına bağlı olarak ortaya çıkan duruma
yapılması durumunda be- bilinci açıksa ve kus-
yanık denir. Yanıklardan öncelikle üst deri etkile-
den ısısı tolere edilemeye- ma belirtileri yoksa
nir. Yanma etkisi ve ısı geçişi engellenmezse derinin
cek düzeyde artar. Buna da kişiye içecek bir şey-
daha alt tabakalarında da yanma gözlenir. Deri ve
egzersize bağlı sıcak çarp- ler (1 litre su içine 1
çay kaşığı karbonat doku bütünlüğü bozulduğundan yanık bölgede
ması adı verilir.
ve tuz katarak yapı- sıvı ve ısı kaybı gözlenir. Derinin bir görevi de dış
lan içecek ya da varsa ortamdaki enfeksiyonlara karşı bedeni korumaktır.
maden suyu) verilebilir. Gerekli görülürse ılık bir Yanan deri tabakası bu özelliğini kaybedeceğinden
duş aldırılır. Kişiye şok pozisyonu verilerek ayak- yanan bölge gerek kişinin kendi bedeninden ge-
ları yerden 30 cm yukarı kaldırılır. Tüm bunlara rekse dışarıdan gelen enfeksiyonlara karşı açık hâle
rağmen kişide düzelme yoksa 112 acil servise haber gelecektir.
verilir.
Yanık; ateş, buhar, sıcak su, buz, çok so-
Deri ve Görevleri ğuk havada uzun süre kalma, güneş ışın-
Deri bedenimizin tamamını saran örten bir ya- ları, elektrik, kimyasal maddeler ve rad-
pıdır. Deri soğuktan ve sıcaktan ilk etkilenen beden yasyon gibi etkenlerle temas neticesinde
parçasıdır. Canlıyı dış ortamdan izole eden temel meydana gelen doku hasarıdır.
koruyucu yapıdır. Bedenin su dengesini koruma-
118
Temel İlkyardım Bilgisi
Bedende meydana gelen her yanık ciddi olarak d. Elektrik yanıkları: Ceryan ya da yıldırım
değerlendirilmemelidir. Yanığın ciddiyeti birçok çarpması sonucu oluşan yanıklar.
unsura bağlıdır. Yanığın ciddiyetini etkileyen baş- e. Soğuk yanıkları: Bedenin uzun süre çok
lıca unsurlar: soğukta kalması ya da soğuk bir maddeye
• Yanığa neden olan etkenin özelliği ve ki- temas hâlinde ortaya çıkan yanıklar.
şinin bunlara maruz kalma süresi: Kişi- Yanıklar derinin tabakasına göre 3 kategoride
nin eline dökülen sıcak bir çay suyu damlası incelenir.
basit bir müdahale ile geçebilir. Ancak aynı
• Birinci derece yanık: Derinin sadece üst
şekilde bir damla asitin yaratacağı etki çok
tabası etkilenmiştir. Etken uzun süreli ola-
daha yıkıcı ve yakıcıdır.
rak deriye zarar vermemiştir. Hasar epider-
• Yanığın ortaya çıktığı bölge: Solunum, miste kalmıştır. Ağrılı bir yanık türüdür.
dolaşım sistemi, boyun, yüz ya da genital Genelde güneş ışınları ve kısa süreli sıcak
bölgelerine yakın yanıklar öldürücü olabilir. bir maddeye temas hâlinde oluşur. Deri
• Yanığın yüzeyi: Bedende yanığın kapladığı kızarmıştır, gergin ve ağrılıdır. Hafif ödem
alan arttıkça kişinin sıvı kaybı ve enfeksiyon oluşur. İz kalmadan kendiliğinden 3-5 gün
ihtimali artacağından yanık alanı ve yüzeyi içinde iyileşir.
de önemlidir. • İkinci derece yanık: Genelde aleve temas
• Yaş: Bebeklerde ve yaşlılarda yanık olduk- ya da haşlanma sonucu ortaya çıkar. Epi-
ça tehlikelidir. Bebeklerde hızlı bir iyileşme dermis yani deri üst tabakasının tamamı,
olsa da yine de tehlikelidir. altındaki dermis tabakasının ise kısmen
• Hastalık öyküsü: Kişide var olan hastalık- etkilendiği yanık çeşididir. Birinci dereceye
lar (hipertansiyon, solunum yolları rahat- göre etkenin süresi daha uzun olduğu için
sızlıkları, alerji hikayeleri vb.) yanığın şid- ortaya çıkar. Çok ağrılıdır çünkü sinir uç-
detini arttırabilir. ları ciddi anlamda etkilenmiştir. İyileşmesi
zordur ve iyileşme sonrası iz kalabilir. İyi-
• Enfeksiyon: Sağlam deri tabakası kişileri
leşme 3 hafta ile 4 aya kadar sürebilir. Deri
enfeksiyona karşı korurken hasar gören deri
kızarıktır ve çok ağrılıdır. Yanan bölgenin
tabakası nedeniyle bedenin kendisinde bu-
etrafında içi su dolu kesecikler (bül) oluş-
lunan ve çevreden gelen enfeksiyon aracıları
muştur. Oluşan kabarcıklar kendiliğinden
enfeksiyona yol açabilir.
açılabilir ve içindeki sıvı dışarı sızabilir. Bu
• Sıvı kaybı: Sağlam deri tabakası aynı za- sıvı berrak ve temizdir. Kabarcıklar hiçbir
manda bedende suyu da tutan bir özelliğe şekilde patlatılmamalıdır.
sahiptir. Eğer deri tabakası bozulursa o böl-
• Üçüncü derece yanık: Elektrik çarpma-
gede sürekli bir sıvı kaybı ortaya çıkar. Bu
sı, kimyasal madde ile temas, kaynamış
şoka ve ölüme bile yol açabilir.
su dökülmesi, alevle doğrudan temas, çok
Yanık sadece sıcağa bağlı yani ısı artışına bağ- şiddetli sürtünmeler sonucu ortaya çıkan
lı olarak bedende ortaya çıkmaz. Bedende yanığa yanıklardır. Yanık derinin tüm tabakalarını
birçok etken neden olabilir. Bu etkenler başlıklar etkiler. Hatta deri altı kas, damar, tendon,
hâlinde aşağıda özetlenmiştir. kemiklere kadar iner. Genelde siyah bir
a. Isıya bağlı termal yanıklar: Alev, sıcak su, renk görünümünde ortaya çıkar. Bedenin
sıcak su buharı, ısınmış metal parçaları, ütü % 20’sinde meydana gelen bu tür yanıklar
vb… maddelere temas sonucu ortaya çıkan kişiyi sıvı kaybına bağlı olarak dolaşım şo-
yanıklar. kuna sokabilir. Bu tür yanıklarda sinir uç-
b. Kimyasal yanıklar: Asidik ya da bazik ları da zarar gördüğünden ağrı hissedilmez.
maddelerle temas, organik bileşiklerle, ki- Üçüncü derece yanıklar çok ciddi ve teh-
reç gibi toz kimyasalların suyla reaksiyonu likeli yanıklardır. Acil olarak tıbbi yardım
sonucu ortaya çıkan yanıklar. gerektirir.
c. Radyasyon yanıklar: X ve gama ışınları,
güneş ışınlarına bağlı yanıklar.
119
Isı Değişikliklerinde İlkyardım
Epidermis
Dermis
Subkutan doku
Kas
İkinci derece yanıklarda deri üst Üçüncü derece yanıklarda derinin tüm
ve dermis tabakası etkilenir. tabakaları etkilenir.
Sizce bedende her yanık Isının beden üzerine etkile- Sıcağın bedene etkileri ne-
tehlike arz eder mi? rini açıklayınız. lerdir?
YANIKLARDA İLKYARDIM
Yanıklarda ilkyardım müdahalesinde de genel ilkyardım kurallarına aynen uyulur. Koruma ilkesi ger-
çekleştirilirken yanık etmeni yaralı ya da kazazededen uzaklaştırılır. Ya da yaralı yanık etmeninden uzaklaş-
tırılır. Yanmaya neden olan yanma süreci sonlandırılır. Aleve ya da haşlanmaya bağlı yanıklarda yanık bölge
hemen akan tazyiksiz su altında en az 20 dakika tutulur. Yanan bölge bedenin çoğunluğunda oluşmuşsa
su uygulaması önerilmez. Bunun nedeni yanmaya yani ısı artışına bağlı olarak artan beden ısısının aniden
düşmesiyle kişilerde şoka yol açma ihtimalidir. Toz benzeri kimyasal yanıklarda da su ile müdahale edil-
memelidir. Bu tür maddeler su ile reaksiyona girerek daha zararlı bir hâle dönüşebilir. Toz kimyasallarda
etkilenen bölge temiz bir bezle ya da yumuşak bir fırça ile temizlenir. Alevle oluşan yanıklarda kişi hâlâ
yanıyorsa paniğe engel olunur, kişi koştukça daha fazla oksijene temas edecek ve daha fazla yanacağından
120
Temel İlkyardım Bilgisi
kişinin koşması engellenir. Söndürme işlemi için yanan kişinin üzeri battaniye ya da bir örtü ile kapatılır
ve yuvarlanması sağlanarak alev söndürülür. Kişinin hemen bilinci kontrol edilir. Bilinç kapalı ise 112 acil
servis yanımızdaki kişilere arattırılır. Kişinin ağız içi kontrol edilerek kişiye baş çene pozisyonu verilir. Bak
dinle hisset yöntemi ile en az 10 saniye solunum kontrol edildikten sonra solunum yoksa temel yaşam
desteğine geçilir. Solunum ve dolaşım varsa ikinci değerlendirmeye geçilir. Hastanın ya da yaralının yanık
yüzeyi çok geniş değilse ıslak havlu, ıslak çarşaf vb. malzeme ile kapatılarak yanık bölgesinin soğuması
sağlanır. Yanmış alandaki deriler kaldırılmadan giysiler çıkarılır. Giysiler yapışmış ise yapışan yerler kesilir.
Ödem (şişlik) oluşabileceği ve bunun da ciddi yaralanmalara yol açacağı düşünülerek yüzük, bilezik, saat
gibi eşyalar çıkarılır. Yanık bölge en az 20 dakika tazyiksiz çeşme suyu altında tutulur. Yanık bölge temiz
ve nemli bir bezle örtülür. Bilinci yerinde olan yaralıya sıcak çarpmalarındaki ilkyardım uygulamasında
olduğu gibi ağızdan sıvı (1 litre su -1 çay kaşığı karbonat -1 çay kaşığı tuz karışımı) verilerek sıvı kaybı
önlenir. Ciddi yanıklarda 112 acil servisten yardım istenir. İçi su dolu kesecikler (bül) varsa patlatılmaz ve
yanık bölgeye çıplak elle dokunulmaz. Yanık üzerine doktor önerisi olmadıkça ilaç ya da yanık merhemi
gibi maddeler sürülmez.
Kimyasal yanıklarda kimyasalın türü ve sınıfı oldukça
etkilidir. Genelde evde ve iş yerlerinde kullanılan kimyasal
temizlik maddelerinin deri ya da göze temas etmesi sonucu
Elektrik çarpmalarında elektriği kesmek
oluşur. Kimyasallar deri ile temas ettikten sonra uzun süre
için sigortalar kapatılır, akım kesilir.
etkilerini devam ettirerek delerek ve yakarak yanığın derin-
Elektrik çarpan kişinin yakınındaki kablo
leşmesine neden olur. Eğer temas edilen madde toz hâlinde
gibi iletkenler, yalıtkan bir çubukla uzak-
ise fırça ya da kuru bir bezle temizlenmelidir. Temas eden
laştırılır. Kişiye dokunmak için iletken ci-
kıyafetler hemen çıkartılmalıdır. Kimyasalın türü ve etki
simler ve su kullanılmaz.
mekanizması bilinmiyorsa asla su ile temas edilmemelidir.
Kimyasal yanıklarda 112 acil servisten yardım istenmelidir.
Göz ve yüz bölgesine kimyasal bir madde temas etmişse göz
kesinlikle ovuşturulmamalı, bol su ile yıkanmalıdır.
Elektrik yanıklarında güvenlik en önemli süreçtir. Elektrik akımına kapılan bir kişi ile karşılaştığınız-
da ilk yapılması gereken akımı kesmektir. Akım kesilmedikçe müdahale edilmemelidir. Akım kesilemi-
yorsa kişi elektrik iletmeyen bir cisimle ortamdan uzaklaştırılmalıdır. Kişiye kesinlikle su ile müdahale
edilmemelidir. Elektrik akımının şiddeti,
kişinin bu akıma maruz kalma şekli ve sü-
resi, akımın tipi, akımın bedende izlediği
yol, kişinin yaşı gibi unsurlar yanığın cid-
diyetini belirler. Ciddi elektrik yanıklarında
kalp durabilir. Genelde elektrik yanıkların-
da akımın bir girdiği yer bir de çıktığı yer
gözlenir. Bu giriş ve çıkışlarla birlikte bir de
akım beden içinde geçtiği yerlerdeki organ-
lara zarar verir. Elektrik etkisi ile oluşan ya-
nıklarda fırlama ve düşme sonucu kişilerde
kırık ve yaralanmalar da meydana gelebilir.
Elektrik çarpmasına bağlı bir durumla kar-
şılaşıldığında ilkyardımcı sakin kalarak ya-
Şekil 5.2 Lokal yanıklara su ile müdahale ralıya doğrudan temas etmemeli, akımı son-
landırmalıdır. Akım kesildikten sonra ya da
yaralı elektrik iletmeyen bir cisimle akımdan uzaklaştırıldıktan sonra kişide bilinç kontrolü yapılır. Bilinç
kontrolü yapıldıktan sonra bilinç yoksa sırasıyla ABC değerlendirmesi yapılır. Solunum ve dolaşım yoksa
temel yaşam desteğine geçilir. Yaralıya kesinlikle su ile müdahale edilmez. Yanık bölgesi temiz bir bezle
örtülür. Kırık ve yaralanma olup olmadığı kontrol edilerek eğer varsa gerekli ilkyardım uygulanır. Tıbbi
yardım istenir.
121
Isı Değişikliklerinde İlkyardım
Karşınızda yanan bir kişi var Yanık ve enfeksiyon kav- Kimyasal yanıklara nasıl
ve koşuyor. Ne yaparsınız? ramlarını ilişkilendirin. müdahale edilmelidir?
122
Temel İlkyardım Bilgisi
soğuk şişliği durumlarında soğuk ya da donan bölge biraz yükseltilir ve oda sıcaklığında yavaş yavaş ısın-
ması sağlanır. Donan bölge asla ovulmamalıdır, donan bölgeye masaj yapılmamalıdır.
Donuk Çeşitleri
Donma durumunda etkenin tipi, etkene maruz süresi, kişinin fiziksel di-
renç gücü gibi faktörlere bağlı olarak donuklar kendi arasında üç kategoride
incelenir.
• Birinci derece donuklar: Donmanın lokal olduğu en basit ve zarar- dikkat
sız hâlidir. Soğuk etmenine çok az bir süre maruziyet vardır. Kendili- Gerek yanıklarda gerekse
ğinden iyileşir. Donan bölgede yanma, karıncalanma ve ödem gelişir. donmalarda genel ilkyar-
dım kurallarına ve uygu-
• İkinci derece donuklar: Deri tabakalarının donduğu donma şekli-
lama sıralamalarına aynen
dir. Donan bölge gergindir, içi su dolu büller oluşur, ödem, ağrı ile
uyulur. Koruma ilkesi, bi-
karakterizedir.
linç kontrolü (bilinç yoksa
• Üçüncü derece donuklar: Deri tabakaları ve deri altında bulunan yanındaki kişiye 112 acil
yapıların (kas, endon, kemik, sinir, damarlar) donmasıdır. Duyu kay- servisi arattırma), kişilerin
bı, yanma, karıncalanma, kuru siyah bir görünüm ile karakterizedir. bilincini kontrol ettikten
Geri dönüşümü yoktur. sonra bilinç yoksa ABC de-
Donuklarda ilkyardımda hasta ya da yaralının soğukla teması kesilir, ılık ğerlendirmesi, yoksa temel
güvenli bir ortama alınır. Kişinin üzerinde olan ıslak kıyafetler çıkartılarak yaşam desteğine geçilmeli-
kuru kıyafetler giydirilir. Hasta ya da yaralı dinlenmeye alınır. Hastanın bi- dir. Temel yaşam desteğine
linci açıksa ılık ya da sıcak içecekler verilir. Hasta yavaş yavaş ısıtılır. Bir geçmeden önce de daha
anda sıcak ortama (soba dibine, saç kurutma makinesi önü gibi) alınmaz. önce 112 acil servis arat-
Donmaya bağlı oluşan büller patlatılmaz, kişiye masaj ya da ovalama işlemi tırılamamışsa (ilkyardımcı
yapılmaz. Isınacağı düşüncesiyle kişiye alkol verilmez. Büllerin patlatılması yalnız ise) 112 acil servis
enfeksiyon riskini artıracağından patlatılmaz, üzeri örtülür. El ve ayak doğal aranır.
pozisyonda tutulur, eller yumruk yapılmış ve ayaklar büzülmüş ise açılmaya
çalışılmaz. 112 acil servisten yardım istenir.
123
Isı Değişikliklerinde İlkyardım
yaşamla ilişkilendir
124
Temel İlkyardım Bilgisi
bölüm özeti
Beden her daim yaşamak üzere programlanmıştır. Beden ve bedeni oluşturan sistemlerin mekanizmaları iç
ve dış ortamda hangi şartlar olursa olsun, hangi değişiklik olursa olsun, her daim kişinin yaşamı için çaba
gösterirler. Buna uyum denir. Bir anlamda homeostasisi ifade eder. Yani, değişen iç ve dış koşullara rağmen
canlı iç ortamının sabit tutulmasına homeostasis denir. İç denge de demektir. Dışarda hava sıcaklığı ister eksi
derecelerde isterse 40 derecelerin üzerinde olsun beden ısısı her daim 36-37 C° arasında tutulmaya çalışılır.
Bu durum sağlanamazsa zaten hastalık oluşur. Beden ısısında meydana gelen ani yükselmeler de beden meta-
bolizmasını bozarak yaşamsal tehlike oluştururlar. Yüksek sıcaklıkta ve nem içeren bir ortamda beden ısısının
ayarlanması amacıyla aşırı derecede sıvı ve elektrolit terleme yoluyla kaybedilir. Terlemeyle meydana gelen
bu su ve elektrolit kaybı tolere edilmezse bu bilinç kaybından ölüme kadar giden bir süreci başlatabilir. Sıcak
çarpmasında genel olarak ortaya çıkan belirtiler baş dönmesi, baş ağrısı, yorgunluk, isteksizlik, sinirlilik, bol
bol terleme ve terlemeye bağlı ıslak deri, nabzın hızlanması, mide bulantısıdır. Sıcak çarpmasında ilk yapılması
gereken hayati tehlike yaratan durumu ortadan kaldırmaktır. Hayati tehlike yaratan durum sıcak hava ya da
kişinin bulunduğu sağlıksız ortam ise kişi derhâl serin ve havadar bir alana alınmalıdır. Bilinç kontrolü yapıl-
malı, hastanın üzerindeki sıkan giysileri çıkartılmalıdır. Hastanın alnına ve bedenindeki açık bölgelere ıslak
havlu konabilir. Kişinin mide bulantısı yoksa, bilinci açıksa ve kusma belirtileri yoksa kişiye içecek bir şeyler
(1 litre su içine 1 çay kaşığı karbonat ve tuz katarak yapılan içecek ya da varsa maden suyu) verilebilir. Gerekli
görülürse ılık bir duş aldırılır. Kişiye şok pozisyonu verilerek ayakları yerden 30 cm yukarı kaldırılır. Tüm
bunlara rağmen kişide düzelme yoksa 112 acil servise haber verilir. Sıcak bitkinliği de sıcak çarpması gibi aşırı
sıcağa maruz kalmış kişilerde ortaya çıkan sıvı eksikliği durumudur. Sıcak bitkinliğinde ortaya çıkan belirtiler
aşırı susama, kas krampları, hâlsizlik, artmış beden ısısı, hızlı ve zayıf nabız, terli ve nemli cilt, bulantı, kusma,
ishal, baş ağrısı ve baş dönmesi gözlenir. Bu tür belirtiler ortaya çıkınca hasta ya da yaralı gölge ve serin bir yere
alınır. Kişinin mide bulantısı yoksa, bilinci açıksa ve kusma belirtileri yoksa kişiye içecek bir şeyler verilebilir.
Yanıklar deri tabakasının etkilenme derecesine göre üçe ayrılır.
1. derece yanık: Üst deri tabakasının etkilendiği yanıklardır. Bu yanık tipinde cilt kızarmış ve gergin-
dir. Ciltte ayrıca ödem vardır. Ağrılı bir tablodur.
2. derece yanık: Birinci derece yanıktan daha ciddi yanıklardır. Derinin üst ve daha alt tabakalarının
etkilendiği, deri bütünlüğünün bozulduğu oldukça ağrılı yanıklardır. En önemli farkı deride içi su
dolu kabarcıkların oluşmasıdır.
3. derece yanık: En ciddi yanıklardır. Çünkü deri ve altındaki tüm tabaka ve yapılar etkilenmiştir.
Derinin tüm tabakalarının etkilendiği yanıklardır. Derinin daha alt tabakasında bulunan kaslar,
sinirler ve damarlar üzerinde hasarlar oluşur. Sinirler ağır hasar gördüğü için ağrı hissedilemez.
Yanıklar ayrıca yanığı oluşturan etkene göre de sınıflandırılabilir. Bu sınıflandırmada yanıklar başlıca fi-
ziksel, kimyasal, elektrik yanığı gibi sınıflandırılabilir. Bu sınıflandırmaya göre de yanıklar aşağıdaki gibi sınıflanır.
a. Isıya bağlı termal yanıklar
b. Kimyasal yanıklar
c. Radyasyon yanıkları
d. Elektrik yanıkları
e. Soğuk yanıkları
Kimyasal ya da fiziksel yakıcı etkenlerle deri, mukoza, kas, damar, sinir, lenf doku, kemik yapılarının yanma-
sına bağlı olarak ortaya çıkan duruma yanık denir. Donma ise aşırı soğuğa bağlı olarak kan akımının azalması
ve dokularda kanın pıhtılaşması ile hasar oluşumudur. Doku kan akımının kesilmesine bağlı olarak dokuda
nekroz ve kangren oluşur. Donmadaki doku hasarının çoğunluğunu damar hasarı oluşturur. Isı ne kadar eksi
dereceye gider ve beden o denli uzun süre maruz kalırsa etkilenen bölge ve hasar derecesi o kadar artar. En çok
etkilenen bölgeler açıkta kalan ayak, el, kulak, burun, boyun gibi vücudun uç ve açık noktalarıdır.
125
Isı Değişikliklerinde İlkyardım
Yanıklarda İlkyardım
bölüm özeti
Yanıklarda da her zamanki genel ilkyardım kurallarına uyulur. İlkyardımın temel uygulamaları hatırlanacağı
üzere koruma, bildirme ve kurtarmadır. Koruma ilkesi gerçekleştirildikten ve gerekli görülmesi hâlinde 112
acil servisi aradıktan sonra kişinin yanına giderek bilinci kontrol edilir. Koruma ilkesi gerçekleştirilirken yanık
etmeni yaralı ya da kazazededen uzaklaştırılır. Aleve ya da haşlanmaya bağlı yanıklarda yanık bölge hemen
akan taziksiz su altında en az 20 dakika tutulur. Yanan bölge bedenin çoğunluğunda oluşmuşsa su uygulaması
önerilmez. Bunun nedeni yanmaya yani ısı artışına bağlı olarak artan beden ısısının aniden düşmesiyle kişi-
lerde şoka yol açma ihtimalidir. Alevle oluşan yanıklarda kişi hâlâ yanıyorsa paniğe engel olunur, kişi koştukça
daha fazla oksijene temas edecek ve daha fazla yanacağından kişinin koşması engellenir. Söndürme işlemi için
yanan kişinin üzeri battaniye ya da bir örtü ile kapatılır ve yuvarlanması sağlanarak alev söndürülür. Kişinin
hemen bilinci kontrol edilir. Bilinç kapalı ise 112 acil servis yanımızdaki kişilere arattırılır. Hastanın ya da
yaralının yanık yüzeyi çok geniş değilse ıslak havlu, ıslak çarşaf vb. malzeme ile kapatılarak yanık bölgesinin
soğuması sağlanır. Yanmış alandaki deriler kaldırılmadan giysiler çıkarılır. Giysiler yapışmış ise yapışan yerler
kesilir. Ödem (şişlik) oluşabileceği ve bunun da ciddi yaralanmalara yol açacağı düşünülerek yüzük, bilezik, saat
gibi eşyalar çıkarılır. Bilinci yerinde olan yaralıya sıcak çarpmalarındaki ilkyardım uygulamasında olduğu gibi
ağızdan sıvı (1 litre su -1 çay kaşığı karbonat -1 çay kaşığı tuz karışımı) verilerek sıvı kaybı önlenir. Kimyasal
yanıklarda eğer temas edilen madde toz hâlinde ise fırça ya da kuru bir bezle temizlenmelidir. Temas eden kıya-
fetler hemen çıkartılmalıdır. Kimyasalın türü ve etki mekanizması bilinmiyorsa asla su ile temas edilmemelidir.
Kimyasal yanıklarda 112 acil servisten yardım istenmelidir. Elektrik yanıklarında güvenlik en önemli süreçtir.
Elektrik akımına kapılan bir kişi ile karşılaştığınızda ilk yapılması gereken akımı kesmektir. Akım kesilmedikçe
müdahale edilmemelidir. Akım kesilemiyorsa kişi elektrik iletmeyen bir cisimle ortamdan uzaklaştırılmalıdır.
Kişiye kesinlikle su ile müdahale edilmemelidir. Elektrik akımının şiddeti, kişinin bu akıma maruz kalma şekli
ve süresi, akımın tipi, akımın bedende izlediği yol, kişinin yaşı gibi unsurlar yanığın ciddiyetini belirler. Ciddi
elektrik yanıklarında kalp durabilir. Elektrik çarpmasına bağlı bir durumla karşılaşıldığında ilkyardımcı sakin
kalarak yaralıya doğrudan temas etmeli akımı sonlandırmalıdır. Akım kesildikten sonra ya da yaralı elektrik
iletmeyen bir cisimle akımdan uzaklaştırıldıktan sonra kişide bilinç kontrolü yapılır. Bilinç kontrolü yapıldık-
tan sonra bilinç yoksa sırasıyla ABC değerlendirmesi yapılır. Solunum ve dolaşım yoksa temel yaşam desteğine
geçilir. Yaralıya kesinlikle su ile müdahale edilmez. Yanık bölgesi temiz bir bezle örtülür. Kırık ve yaralanma
olup olmadığı kontrol edilerek eğer varsa gerekli ilkyardım uygulanır. Tıbbi yardım istenir.
Donmalara ilkyardım
ÖÇ 3 müdahalesini açıklayabilme
126
Temel İlkyardım Bilgisi
1 Aşağıdakilerden hangisi normal beden ısı de- 6 Aşağıdakilerden hangisi yanıklara ilkyardım
recesi olarak kabul edilebilir? müdahalesine aykırı bir davranıştır?
neler öğrendik?
A. 33 C° A. Yaralıya morfin verme
B. 34 C° B. Yanan elbiseleri çıkarma
C. 36 C° C. Yaralıya su verme
D. 38 C° D. Yaraya su ile müdahale etme
E. 41 C° E. Yaranın üstünü örtme
2 Aşağıdakilerden hangisi fiziksel yanık çeşitle- 7 Elektrik yanıklarında ilk olarak aşağıdakiler-
rinden biri değildir? den hangisi yapılmalıdır?
A. Elektrik yanıkları A. Akım kesilmelidir.
B. Isı değişkenleri yanıkları B. Su ile müdahale edilmelidir.
C. Asit veya alkali yanıkları C. Hastanın bilinci kontrol edilmelidir.
D. Sürtünme yanıkları D. Hastanın ABC si değerlendirilmelidir.
E. Güneş yanıkları E. Hastaya şok pozisyonu verilmelidir.
4 Sağlam deri tabakası kişileri 9 Isı düşmesine bağlı olarak ortaya çıkan do-
…………………….. karşı korurken hasar gö- nuklar ilkyardımda kaç derece ile sınıflandırılır?
ren deri tabakası nedeniyle bedenin kendisinde
bulunan ve çevreden gelen mikroplar aracılığıyla A. Bir
……………… yol açabilir. Boş bırakılan yere aşa- B. İki
ğıdakilerden hangisi gelmelidir? C. Üç
A. Hastalığa D. Dört
B. Mikroplara E. Beş
C. Hematoma
D. Enfeksiyona 10 Donan bir kişide solunum olmadığı anlaşıl-
E. Şoka dığında ilk yapılması gereken uygulama aşağıdaki-
lerden hangisidir?
5 Yanıklar deride yol açtıkları tahribata göre A. Kalp masajı
kaç derece altında sınıflandırılır? B. 112 acil servisi arama
C. Suni solunum
A. 1
D. Nabız kontrolü
B. 2
E. Ağız içi kontrol
C. 3
D. 4
E. 5
127
Isı Değişikliklerinde İlkyardım
2. C Yanıtınız yanlış ise “Yanık ve Çeşitleri” ko- 7. A Yanıtınız yanlış ise “Yanık ve Çeşitleri” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. C Yanıtınız yanlış ise “Yanıklarda İlkyardım” 8. E Yanıtınız yanlış ise “Hipotermi” konusunu
konusunu yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.
4. D Yanıtınız yanlış ise “Yanık ve Çeşitleri” ko- 9. C Yanıtınız yanlış ise “Donmalarda İlkyardım”
nusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5. C Yanıtınız yanlış ise “Yanık ve Çeşitleri” ko- 10. B Yanıtınız yanlış ise “Donmalarda İlkyardım”
nusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Araştır Yanıt
5 Anahtarı
Bedende ortaya çıkan her yanık tehlike arz etmeyebilir. Bedende oluşan yanıkla-
rın tehlike arz etmesi ya da ciddiyeti yanığa neden olan etkenin özelliği ve kişinin
bunlara maruz kalma süresine, yanığın ortaya çıktığı bölgeye, yanığın yüzey bü-
Araştır 1 yüklüğüne, yaşa, hastalık öyküsüne, enfeksiyon durumuna ve sıvı kaybına bağ-
lıdır. Yanıklara bağlı ölümlerin en başta gelen sebebi sıvı kaybı ve enfeksiyondur.
Karşımızda yanan bir kişi var ve sürekli koşuyor. İlkyardımda en önemli unsur
ilkyardımcının kendisinin de sağlığını koruyarak olaylara müdahale etmesidir.
Bu tür durumlarda ilkyardımcı koşan kişiyi mutlaka durdurmalıdır. Çünkü kişi
koştukça oksijenle teması daha da artacak ve yanma hızlanacaktır. Kişiyi durdur-
mak için elinden geleni yapmalı, gerekirse kişiye zarar gelmeyecek şekilde kişiyi
yere yıkmalıdır. Çevredeki kişilerden de yardım istemeli, hatta olayın daha ciddi
boyutlara gidebileceğini düşünerek, 112 acil servisi çevredekilere arattırmalıdır.
Üzerine hemen bir battaniye, ceket yoksa kum, su dökerek kişiyi söndürmelidir.
Hiçbir şey bulamıyorsa kişiyi yerde sürüklemelidir. Kişiyi söndürdükten sonra
Araştır 2 kişinin bilincini kontrol etmeli, bilinç yoksa kişiyi sırtüstü sert bir zemine alma-
lıdır. Ağız içi kontrol ve baş çene pozisyonu sonrasında kişide solunum kontrolü
en az 10 saniye bak dinle hisset yöntemi ile yapılmalıdır. Solunum varsa dola-
şıma bakılmalı dolaşım da normal ise ikinci değerlendirmeye geçilmelidir. Kişi-
nin yanan elbiseleri kesilerek çıkartılmalı, varsa takıları da çıkartılmalıdır. Kişide
lokal yanıklar varsa su ile müdahale edilmeli, kişide sıvı kaybını önlemek için
kişinin bilinci açık ve kusması yoksa kişiye içecek (su ya da soda benzeri) veril-
melidir. Geniş yanıklara maruz kalmışsa su ile müdahale edilmemelidir. Kişiye
uygun pozisyon vererek 112 acil servis ekipleri beklenmelidir. Kişide solunum
ve dolaşım yoksa hemen temel yaşam desteğine geçilmelidir.
Dışarda donan bir kişi ile karşılaşıldığında ilk olarak kişi hemen ılık kapalı
bir ortama alınmalıdır. Bu ilkyardımın temel ilkelerinden koruma ilkesidir.
Kişi ılık ortama alındıktan sonra üstündeki ıslak kıyafetleri çıkartılmalı, kişi-
Araştır 3 ye kuru kıyafetler verilmelidir. Kişinin bilinci açıksa ve kusması yoksa kişiye
sıcak içecekler verilebilir. Asla ve asla donan bölgeler ovulmamalı, o bölgelere
masaj yapılmamalıdır. Kişinin bilinci kapalı ise hemen ABC değerlendirmesi
yapılmalı ve BC yoksa temel yaşam desteğine geçilmelidir.
128
Temel İlkyardım Bilgisi
kaynakça
22 Mayıs 2002 tarih ve 24762 sayılı Sağlık Bakanlığı Markenson, D., Ferguson, J. D., Chameides, L.,
İlkyardım Yönetmeliği. Cassan, P., Chung, K. L., Epstein, J., Gonzales,
L., Herrington, R. A., Pellegrino, J., Ratcliff,
Aktümsek, A. (2012). Anatomi ve Fizyoloji: İnsan
N., Singer, A. (2010). Part 17: First Aid, 2010
Biyolojisi, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık
American Hearth Association and American
Eğitim Danışmanlık Tic. Ltd. Şti.
Red Cross Guidelines for Fist Aid. Circulation,
Amerikan Ortopedik Cerrahlar Akademisi, Hasta ve 122, 934-946.
Yaralıların Acil Bakımı ve Nakledilmesi, Nasetti
MEB, Çevresel Aciller, Acil Sağlık Hizmetleri I
Tıbbi Cihazlar San. ve Ltd. Şti, Türkçe Dördüncü
725TTT155, Ankara, 2012.
Baskı, İstanbul, 1991
MEB, Hasta ya da Yaralının İkinci Değerlendirilmesi,
Barret, K.E, Barman, S., Boitano, S., Heddwen, L. B.
Acil Sağlık Hizmetleri, Ankara, 2011.
(2010). Ganong Tıbbi Fizyolojisi, (23. Baskı),
İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Solomon, E. D. (2010). İnsan Anatomisine ve
Fizyolojisine Giriş, (10. Baskı), Çev. L. Ertuğrul,
Bayrakcı Naciye, İlkyardım ve Acil Bakım Ders
İstanbul: Akademi Basın ve Yayıncılık.
Notları, Ankara, 2008.
Tiryaki, D. (2005). İlkyardım El Kitabı, İstanbul, Artı
Erdil, F., Bayraktar, N., Çelik, S. S. (2009). Temel
Sağlık Çevre Kalite Yayınları.
İlkyardım, Ankara: Eflatun Yayınevi.
Uçan Eyüp Sabri, Semra Çel,kli, Nursun Üstünkarlı
Guyton, A. C, Hall, J. E. (2014). Tıbbi Fizyoloji (12.
Barış, Gürkan Ersoy, Paramadik, (Acil Ambulans
Baskı), Çev. B. Ç. Yeğen, İ. Alican, Z. Solakoğlu,
Bakım ve Teknikerleri İçin) 1. Baskı, Dokuz Eylül
İstanbul: Nobel Kitabevleri Ltd. Şti.
Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksek
İçişleri Bakanlığı Emniyet Genel Müdürlüğü Okulu Yayını, İzmir, 2007.
Sağlık İşleri Dairesi Başkanlığı. (2010). Temel
Yılmaz, İ., Ersoy, A., Küçükyılmaz, A., Deveci,
İlkyardım, Ankara: EGM İdari ve Mali İşler
H., Güven, M., Kürüm, D. (2007). Trafik ve
Dairesi Başkanlığı Basımevi Şube Müdürlüğü
İlkyardım, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi
Yayınevi.
Açıköğretim Fakültesi Yayını.
Karacabey, K., Özmerdivenli, R. (2007). Sağlıklı
Bu ünitede kullanılan fotoğraflar Anadolu Üniversitesi
Yaşam Bilgisi ve İlkyardım, (1. Baskı), İstanbul:
Açıköğretim Fakültesi görsel arşivinden alınan ve
İlpress.
yazarın/editörün çektiği fotoğraflardır.
129
Bölüm 6
Zehirlenmelerde İlkyardım
Solunum Yoluyla Meydana Gelen
1 2
Zehir ve Zehirlenme Zehirlenmeler
öğrenme çıktıları
3 4
Zehirlenmeler Zehirlenmeler
3 Sindirim Yoluyla meydana gelen 4 Deri kan yoluyla meydana gelen
zehirlenmelerde ilkyardımı tanımlayabilme zehirlenmeleri açıklayabilme
130
Temel İlkyardım Bilgisi
Şekil 6.1 Bedende sağlığı olumsuz etkileyen maddeler zehir ya da toksik olarak isimlendirilirler.
ZEHİR VE ZEHİRLENME
Vücuda girdikten sonra bölgesel veya genel hasar oluşturarak ölüme kadar varabilecek ciddi sağlık
sorunlarına neden olan fiziksel, organik veya kimyasal maddelere zehir; zehirleyici maddenin vücuda gir-
mesiyle vücut fonksiyonlarının bozulması olayına da zehirlenme denmektedir.
Zehrin bedene girmesiyle birlikte bu maddeye karşı beden-
de birtakım değişiklikler oluşur. Oluşan bu değişikliklerin göz-
Paraselsus (1493-1541), “Tüm maddeler
lenmesi sonucu oluşan bulgu ve semptomların toplamına tok-
zehirdir, ilacı zehirden ayıran dozudur” di-
sidrom (toksik sendrom) denir. Zehirleri inceleyen bilim dalına
yerek zehire ‘doz’ kavramını kazandırmıştır.
toksikoloji denir. Tedavi amacıyla bazı zehirler düşük dozlarda
kullanılabilse de yüksek dozları öldürücü etki yaparlar.
131
Zehirlenmelerde İlkyardım
Zehirlenme Belirtileri
1. Yerel Belirtiler: Zehirin bedene giriş yaptığı ya da temas ettiği bölgede meydana gelen değişiklik-
lerdir ki hayvan sokmalarında veya yakıcı/yanıcı kimyasal maddelerin temasında yara oluşumu da söz
konusudur.
• Zehrin temas bölgesinde kızarıklık,
• Zehrin temas bölgesinde şişlik, ödem,
• Zehrin temas bölgesinde gerginlik hissi,
• Zehrin temas bölgesinde ağrı ve acı hissi,
• Zehrin temas bölgesinde kaşıntı hissi yerel belirtilerdir.
2. Genel Belirtiler: Zehir bedene girince etkilerini lokal ola-
rak gösterdikten sonra kana karışarak tüm sistemleri etkilediği
için ortaya çıkan belirtilerdir. Şekil 6.2 Bedende zehirin temas ettiği
Sindirim Sistemi Üzerindeki Belirtiler: bölgede oluşan belirtiler
• Bulantı
• Kusma
• Karın ağrısı
• Gaz, şişkinlik
• İshal.
Sinir Sistemi Üzerindeki Belirtiler:
• Bilinç kaybı
• Havale
• Rahatsızlık hissi
• Kaslarda ağrı, kasılma
• Hareketlerde uyumsuzluk
• Şok belirtileri.
132
Temel İlkyardım Bilgisi
Şekil 6.3 Bedende zehirin genel etkilerinden en çok dolaşım sistemi etkilenir.
Solunum Sistemi Üzerindeki Belirtiler: çevre oluşturulur. Ardından 112 aranarak tıbbi yar-
• Nefes darlığı, solunum durması dım istenir. Bildirme esnasında sorulara net cevap-
lar verilmeli; zehirlenen(ler)in isimleri ve durumları
• Baş ağrısı, baş dönmesi
tanımlanmalı; eğer ilkyardım yapıldıysa nasıl bir
• Kulak çınlaması yardım verildiği belirtilmelidir. Kurtarma için mü-
• Oksijensizlikten ciltte oluşan kızarıklık, dahale hızlı ancak sakin bir şekilde gerçekleştirilme-
morarma. lidir. Bunun için hastanın bilinci ve yaşam belirtileri
Dolaşım Sistemi Üzerindeki Belirtiler: değerlendirilir; korku ve endişeleri giderilir; yarasını
• Nabız bozukluğu görmesine izin verilmez; zehirlenmeye neden olan
madde mümkün olduğunca kısa sürede ortamdan
• Soğuk terleme uzaklaştırılarak etkisi azaltılır; hastanın yaşamsal
• Kalp durması. fonksiyonlarının (solunum, dolaşım) devamı sağlan-
maya çalışılır. Temel zehirlenme müdahaleleri;
Zehirlenmelerde Genel İlkyardım • Zehirlenmeye neden olan maddenin uzak-
Uygulamaları laştırılması (Kirli madde vücuttan ne kadar
İlkyardımın temel uygulamaları olan ‘Koruma, çabuk uzaklaştırılırsa o kadar az miktarda
Bildirme, Kurtarma (Kbk)’, zehirlenme durumların- emilir),
da da geçerlidir. Bu nedenle öncelikle olay yeri gü- • Hayati fonksiyonların devamının sağlanması,
venliği sağlanarak, koruma için gerekli olan güvenli • Sağlık kuruluşuna bildirilmesidir (112).
133
Zehirlenmelerde İlkyardım
134
Temel İlkyardım Bilgisi
135
Zehirlenmelerde İlkyardım
Gıda Zehirlenmesi
Tüm canlılar yaşamlarını sürdürmek için beslenmek zorunda-
dır. Beslenme insanların sağlıklı olmaları, yaşama daha iyi tutunma- Şekil 6.6 Ağız yoluyla gerçekleşen
ları, hayattan zevk almaları ve fiziksel gelişimlerini sürdürebilmesi
zehirlenme türüne sindirim yoluyla oluşan
için gereklidir. Yaşam kalitesini arttırmak, hastalıktan korunmak ya
zehirlenmeler denir.
da meydana gelen olumsuz durumlara direnç gösterebilmek için in-
sanların yeterli ve dengeli beslenmeleri şarttır. Beslenme gereksinim-
lerinin gıdalardan sağlandığını düşünürsek bedene giren her türlü
besinin güvenli, temiz, taze ve kaliteli olması gerekir. Ancak ülke-
mizde olduğu gibi dünyada da gıda ve kişi sağlığına ilişkin sorunlar
gitgide artmaktadır. Gıda zehirlenmeleri hafife alınmamalıdır. Bazı
zehir tipleri etkisini kısa süre içinde ortaya çıkartırken bazı zehir
türleri günler sonra etkilerini ortaya çıkartabilir. Bu nedenle besin
olarak tükettiğimiz maddelerin hangi tür tehlikeleri barındırdığını
bilmek, zehirlenmelere karşı tedbir alınmasını kolaylaştıracaktır.
Gıda güvenliği ile ilgili ve gıda kaynaklı tehlikeler:
Fiziksel Tehlikeler: Gıdalarda cam kırığı, plastik madde ya
da kalıntısı, kemik, taş, toprak, tahta, metal, saç, tırnak, her tür-
lü böcek ve radyoaktif madde kalıntısının bulunmaması gerekir. Şekil 6.7 Bilinçsiz ya da yanlış ilaç kullanımı
Kimyasal Tehlikeler: Dış ortamlardan gıdalara bulaşan, katkı amaçlı veya
başka amaçlarla gıdalara eklenen ve besin olmayan kimyasal maddelerdir.
Biyolojik Tehlikeler: Üç ana grupta incelenebilir: dikkat
• Gıdada doğal olarak bulunan zehirli kimyasal madde: Yeşillenmiş Sindirim yolu ile olan zehir-
ve filizlenmiş patateste oluşan solanin, zehirli bal (deli bal), zehirli lenmelerde tıbbi müdahaleye
mantarlar, bazı bitki ve meyvelerde doğal olarak bulunan siyanik asit. yardımcı olmak için: “Zehirli
maddenin türü nedir? Hasta
• Gıdalara sonradan bulaşan ya da uygun koşullarda üretilmeyen-
ilaç ya da uyuşturucu alıyor
saklanmayan gıdalarda oluşan madde: Küf, bakteri, virüs, parazitler
mu? Hasta saat kaçta bulun-
ve mikrobiyal toksinler.
du? Evde ne tip ilaçlar var?”
• Genetiği değiştirilmiş canlılar (GDO) gibi bulgular tespit edilmelidir.
136
Temel İlkyardım Bilgisi
• Bulantı-kusma
• İshal
• Kanlı dışkılama
• Susuzluk
• Ateş ve ateşe bağlı üşüme
• Kas ağrıları
• Hâlsizlik
• Havale, bilinç kaybı
Şekil 6.8 Küf oluşumun laboratuvar ortamında
• Nefes darlığı, morarma
gösterilmesi • Nabız bozukluğu ve kalp durması
137
Zehirlenmelerde İlkyardım
Gıda zehirlenmesinde
Gıdalara mikroorganizma İlaç zehirlenmesi ile karşıla-
ortaya çıkan genel belirtiler
hangi kaynaklardan bulaşır? şılınca ne yapılmalıdır?
nelerdir?
138
Temel İlkyardım Bilgisi
140
Temel İlkyardım Bilgisi
lar. Kedi ısırıkları ise hayvanın dişlerinin sivri ve ince olması nedeniyle daha çok delici tarzda yara oluşturur
ve ortalama 12 saat sonra enfeksiyon gelişmeye başlar.
Kedi ya da köpek ısırmasında ilkyardım: Vakayla karşılaşan ilkyardımcı güvenli (koruma ilkesi) bir
ortam oluşturduktan sonra hasta/yaralının bilincini ve yaşamsal belirtilerin değerlendirmesini yaptıktan
sonra ikinci değerlendirmesini (baştan ayağa kontrol) yapmalıdır. Bu kontroller sırasında ısırık olan böl-
geler tespit edilmelidir.
• Yaralı bölge en az 5 dakika sabunlu su ile yıkanmalıdır. Su ve sabunla
yıkama işlemi yüzeysel yaralanmalarda kuduz ve diğer enfeksiyon risk- dikkat
lerini büyük ölçüde azaltmaktadır. Kedi, köpek ve benzeri hay-
• Kanama varsa kanamayı durdurmak için yara bölgesine baskı uygu- van ısırıklarında saldırıya se-
lanmalıdır. bep olan hayvan ortamdan
• Ciddi yaralanmalarda tıbbi yardım istenmelidir. uzaklaştırılmadıkça ya da
• Hasta ya da yaralı ısırmaya bağlı kırık oluşumu yönünden de değer- yakalanmadıkça müdahale
lendirilmelidir. edilmemelidir. Mümkünse
hayvan kuduz bulguları için
• Hasta ya da yaralı kuduz, tetanos ve diğer enfeksiyonlar yönünden bil- karantinaya alınmalıdır. Baş
gilendirilmelidir. boyun bölgesindeki yaralan-
• Hasta ya da yaralı en yakın sağlık kuruluşuna yönlendirilmelidir. malarda kuduz hastalığının
• Kuduz riski bulunan durumlarda (hayvana ulaşılamıyorsa) 48 saat kuluçka süresinin 5 güne
içinde kuduz aşısı yapılmalıdır. inebileceği unutulmamalıdır.
141
Zehirlenmelerde İlkyardım
142
Temel İlkyardım Bilgisi
Akrep Sokması
Akrep sokmaları Türkiye’de özellikle Güneydoğu Anadolu
Bölgesi’nde ve yaz aylarında sıklıkla ortaya çıkmaktadır. Akrep
sokması ya da ısırması sonucunda bedende etkilenen sisteme
göre basit, geçici ağrıdan nadir de olsa ölüme kadar giden tablo-
larla karşılaşılabilir. Akrep sokmalarına bağlı ölümler genellikle
solunum ve dolaşım durmasına bağlı olarak gelişir. Akrep zehir-
lerinin çoğu ölümcül olmasa da bireyin sağlık geçmişi (alerjik
durumu, astım vb. durumlar) durumun kötü sonuçlanmasına
yol açabilir.
Şekil 6.14 Akrepler terminal (uç) segment
Akrep zehirleri, yılan zehirlerinde olduğu gibi bedende lokal
bezlerinde bulunan zehirlerini bir iğne
ve sistemik belirtiler ortaya çıkartır: aracılığıyla kurbanına aktarır.
Lokal Belirtiler: Ağrı, şişlik, kızarıklık, uyuşukluk ve karın-
calanmadır.
Sistemik Belirtiler: Akrep zehrinin kana karışmasıyla birlikte sistemik
belirtiler de ortaya çıkmaktadır. Bu belirtiler bulantı, kusma, aşırı terleme, dikkat
kaslarda ağrılı kramplar, kas seyirmeleri ve kasılmalar, tükrük ve ter salgısında Yılan, akrep, örümcek, arı
artış, şiddetli kardiyak, nörolojik, hematolojik, solunumsal dengesizlikler, şok türü hayvanların ısırması ya
ve ölümdür. da sokması sonucunda be-
dende alerjik reaksiyonlara
karşı şok ve ölüm tabloları
Akrep Sokmasında İlkyardım
ortaya çıkabilir. Bu tür du-
Akrep sokmalarında ilkyardım uygulamaları yılan sokmasında olduğu gi- rumlarda bir an önce panze-
bidir. Güvenli bir ortam sağlandıktan sonra hasta ya da yaralıya müdahale hir tedaviye başlamak gerekir.
edilmelidir. Özetle akrep sokmalarında kişinin bilinci kontrol edildikten son- Tıbbi tedavinin etkin ve daha
ra kişinin yaşamsal belirtileri değerlendirilir ve sonrasında; hızlı olabilmesi için ısıran ya
a. Solunum ve dolaşım yoksa derhal temel yaşam desteği uygulamasına da sokan hayvanla ilgili bilgi-
geçilir. lerin 112 acil sağlık ekibine
b. Solunum ve dolaşım varsa ikinci değerlendirmeye geçilir, yaralı kişi baş- verilmesi çok önemlidir.
tan ayağa kontrol edilir, akrep sokmasının olduğu bölge tespit edilir.
• Isırılan/sokulan hareketsiz hâlde tutulmalıdır.
• Isırılan/sokulan bölge sabunlu su ile yıkanmalıdır.
• Sokulan bölgedeki yüzük, bilezik ve benzeri takıları çıkartılmalıdır.
• Isırılan yerin hemen üzerinden elastik bir bandaj sarılmalıdır.
• Isırılan ya da sokulan bölgeden kesme ya da ağız ile emme işlemi kesinlikle yapılmamalıdır.
• 10 yaşından küçük çocuklarda ve 65 yaşından büyük yaşlılarda derhâl tıbbi yardım istenmeli,
hasta en kısa zamanda hastaneye götürülmelidir.
Örümcek Isırığı
Zehirli hayvan ısırıkları denince örümcek ısırıkları yılan ve akrep ısırıklarından sonra akla gelmektedir.
Ancak son yıllarda örümcek zehirlerinin ve toksinlerinin kimyasal yapılarının ve fonksiyonlarının tespit
edilmesinden sonra örümceklere olan ilgi de artmıştır. Zehir aygıtına sahip olan tüm örümcekler zehirli
olarak düşünülmektedir. Örümcek ısırıklarında öncelikle lokal belirtiler ortaya çıkmaktadır. Isırılan kişinin
alerjik durumu ve zehrin kuvvetine bağlı olarak ölüme kadar giden ciddi durumlar ortaya çıkabilmektedir.
143
Zehirlenmelerde İlkyardım
Genel ilkyardım uygulamalarına uyularak ilkyardım müdahalelerine geçilmelidir. Etkin bir ikinci de-
ğerlendirme ile örümceğin soktuğu bölge ya da bölgeler tespit edilmelidir. Örümceğin türünü tespit
etmek için mümkünse örümcek yakalanmalıdır. Tıbbi yardım istenmeli, sokulan bölge sabunlu suyla yı-
kanmalıdır. Acil vakalarda yaralı en kısa zamanda hastaneye ulaştırılmalıdır.
144
Temel İlkyardım Bilgisi
145
Zehirlenmelerde İlkyardım
146
Temel İlkyardım Bilgisi
bölüm özeti
dirme esnasında sorulara net cevaplar verilmeli; zehirlenen(ler)in
isimleri ve durumları tanımlanmalı; eğer ilkyardım yapıldıysa nasıl
bir yardım verildiği belirtilmelidir. Kurtarma için müdahale hızlı
ancak sakin bir şekilde gerçekleştirilmelidir. Bunun için hastanın
bilinci ve yaşam belirtileri değerlendirilir; korku ve endişeleri gi-
derilir; yarasını görmesine izin verilmez; zehirlenmeye neden olan
madde mümkün olduğunca kısa sürede ortamdan uzaklaştırılarak
etkisi azaltılır; hastanın yaşamsal fonksiyonlarının (solunum, dola-
şım) devamı sağlanmaya çalışılır. Temel zehirlenme müdahaleleri;
• Zehirlenmeye neden olan maddenin uzaklaştırılması (Kirli
madde vücuttan ne kadar çabuk uzaklaştırılırsa o kadar az
miktarda emilir),
• Hayati fonksiyonların devamının sağlanması,
• Sağlık kuruluşuna bildirilmesidir (112).
147
Zehirlenmelerde İlkyardım
Deri-Kan Yoluyla Meydana Solunum yolu ile zehirlenmelerde ilk yapılması gereken uygu-
Gelen Zehirlenmeler lama, ilkyardımcının kendisinin ve yaralının güvenliğini sağla-
yıcı koruyucu tedbirleri almaktır. Zehirli gazın kaynağı derhâl
kapatılmalı, ortam havalandırılmalıdır. Ortamın havalandırma
bölüm özeti
148
Temel İlkyardım Bilgisi
1 Çeşitli toksik maddelerin (fiziksel, organik 6 Aşağıdakilerden hangisi deri ya da kan (dola-
veya kimyasal) canlının bedenine girerek bedende şım sistemi) yoluyla meydana gelen zehirlenmelere
olumsuz etkiler oluşturmasına ne ad verilir? neden olan temel sebeplerden biri değildir?
neler öğrendik?
A. Bayılma
A. Zehrin akciğerler aracılığıyla bedene girişi
B. Zehirlenme
B. Tarım ilaçlarının deriye teması
C. Koma
D. Nöbet geçirme C. Enjeksiyon yolu ile aşırı doz ilaç alınması
E. Havale D. Toksik bitkilerle temas
E. Hayvan ısırmasına bağlı zehir alınması
2 Aşağıdakilerden hangisi zehrin bedene gir-
mesiyle birlikte bu maddeye karşı bedende oluşan
7 Aşağıdakilerden hangisi deniz canlısı sokma-
değişikliklerin gözlenmesi sonucu oluşan bulgu ve sı/ısırmasında yanlış yapılan bir ilkyardım uygula-
semptomların toplamıdır? masıdır?
A. Toksidrom A. Sokulan bölgeye buz uygulaması
B. Anaflaksi B. Sokulan bölgenin hareketsiz kılınması
C. Toksikoloji C. Sokulan bölgenin sabunlu su ile yıkanması
D. Zehirlenme D. Tıbbi yardım istenmesi
E. Alerjik reaksiyon E. Varsa denizkestanesi dikeninin çıkartılması
3 Tüm zehirlenme olguları arasında en sık gö- 8 Bakterilerin sebep olduğu zehirlenme aşağı-
rülen zehirlenme türü aşağıdakilerden hangisidir?
dakilerden hangisine örnek oluşturur?
A. Solunum yolu zehirlenmeleri
A. Solunum sistemiyle oluşan zehirlenmelere
B. Deri yoluyla zehirlenmeler
C. Kan yoluyla meydana gelen zehirlenmeler B. Kimyasal zehirlenmelere
D. Sindirm sistemi zehirlenmeleri C. Sindirim sistemiyle oluşan zehirlenmelere
E. Hayvan sokması ya da ısırması zehirlenmeleri D. Örümcek sokmasıyla oluşan zehirlenmelere
E. Deri yoluyla oluşan zehirlenmelere
4 Kimyasal toksik-yakıcı bir madde alımı söz
konusu olduğunda kişinin vakit kaybetmeden en 9 Yılan sokmalarında ilkyardım uygulaması ile
yakın sağlık kuruluşuna sevk edilmeden önce aşa- ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
ğıdakilerden hangisi yaptırılmamalıdır?
A. Isırılan bölge hareket ettirilmelidir.
A. Ağzını bol su ile çalkalatmak B. Isırılan bölge sabunlu su ile yıkanmalıdır.
B. Yaşam bulgularını kontrol etmek C. Sokulan bölgedeki takılar çıkartılmalıdır.
C. Kusturmak D. Isırılan bölgenin üzerinden elastik bandaj ya-
D. Bilinç kontrolü yapmak pılmalıdır.
E. Solunum yoksa temel yaşam desteği uygulamak E. Isırılan bölgeye kesme işlemi yapılmamalıdır.
5 Aşağıdakilerden hangisi kimyasal madde ile 10 Aşağıdakilerden hangisi solunum yoluyla zehir-
zehirlenmiş bilinci kapalı bir hasta/yaralıda ilk ya-
lenmelere yol açan renksiz, kokusuz bir maddedir?
pılması gereken ilkyardım uygulamasıdır?
A. Karbonmonoksit
A. Hemlich manevrasına geçilmelidir
B. Solunum kontrolü yapılmalıdır B. Botulismus
C. Temel yaşam desteğine geçilmelidir C. Tarım ilaçları
D. Zehirlenen bölge su ile yıkanmalıdır D. Nitrojen
E. Ağız içi kontrolü yapılmalıdır E. Yılan zehri
149
Zehirlenmelerde İlkyardım
2. A Yanıtınız yanlış ise “Zehirlenme” konusunu 7. A Yanıtınız yanlış ise “Deniz Canlısı Sokması/
yeniden gözden geçiriniz. Isırıkları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. D Yanıtınız yanlış ise “Sindirim Yoluyla Zehir- 8. C Yanıtınız yanlış ise “Gıda Zehirlenmesi” ko-
lenmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. C Yanıtınız yanlış ise “Gıda Zehirlenmesi” ko- 9. A Yanıtınız yanlış ise “Yılan Sokmasında İlk-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. yardım” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5. E Yanıtınız yanlış ise “Zehirlenmelerde İlkyar- 10. A Yanıtınız yanlış ise “Solunum Yoluyla Zehir-
dım” konusunu yeniden gözden geçiriniz. lenmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Araştır Yanıt
6 Anahtarı
Gıda zehirlenmelerinde bulantı-kusma, ishal, ateş ve ateşe bağlı üşüme, kanlı dış-
Araştır 3
kılama, susuzluk, kas ağrıları, hâlsizlik ve bitkinlik en çok rastlanılan bulgulardır.
Deri ya da kan yoluyla zehirlenme şüphesi ile ilgili bir durumda, hasta ya da
yaralının bilinci kapalı ise hasta derhâl sert bir zemine sırtüstü yatırılır, hastanın
ABC değerlendirmesi yapılır. Hasta ya da yaralıda solunum ve dolaşım yok-
sa derhâl temel yaşam desteğine geçilir. Hastanın tekrar dolaşımı ve solunumu
Araştır 4 sağlanırsa baştan ayağa ikinci değerlendirmesi yapıldıktan sonra; hasta ya da
yaralının kıyafetleri üzerine zehir bulaşması söz konusu ise kişinin kıyafetleri
çıkartılmalıdır. Eğer zehirli madde kişinin derisine temas etmişse zehir bulaşan
cilt bölgesi en az 15 dakika bol su ile yıkanmalıdır. İlkyardımcı bu aşamalarda
kendisine zehir bulaşmamasına dikkat etmelidir. Tıbbi yardım (112) istenmeli
ve hasta ya da yaralı 112 ekipleri gelinceye kadar asla yalnız bırakılmamalıdır.
150
Temel İlkyardım Bilgisi
kaynakça
Akköse, A., Fedakar, R., Bulut, M., Çebiçci, H. Karakaş, A., İlhan, H., Turhan, V. (2010). Hayvan ve insan
(2003). Zehirlenme olgularının 5 yıllık analizi, ısırıkları: Proflaksi ve tedavi yaklaşımları, Türk
Tr J Emerg Med, 3, 1. Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi, 67, 3, 153-160.
Çetin, N.G., Beydilli, H., Tomruk, Ö. (2004). Acil Karakuş, A., Arıca, V., Çelik, T., Tutanç,M., Zeren, C., Arıca,
servise başvuran intoksikasyon olgularının S.G. (2013). Akrep sokması nedeniyle Ölüm:Çocuk
geriye dönük analizi, Süleyman Demirel Olgu sunumu, J Kartal TR, 24, 50-53.
Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 11, 4, 7-9.
MEB. (2011). Diğer Acil Durumlarda İlkyardım,
Demir, C., Atik, B., İmdat, D. (2005). Yılan ısırığı Ankara: Acil Sağlık Hizmetleri,
sonucu gelişen yaygın damar içi pıhtılaşması ve
Okur, M.İ., Yıldırım, A.M., Köse, R. (2001).
multi organ yetmezliği, Van Tıp Dergisi, 12, 22-25.
Türkiye’de zehirli yılan ısırmaları ve tedavisi, T
Erkmen, O. (2010). Gıda Kaynaklı tehlikeler ve Klin Tıp Bilimleri,21, 528-532.
güvenli gıda üretimi, Çocuk Sağlığı Hastalıkları
Özkan, Ü. (2006). Gıda Zehirlenmeleri, Türkiye
Dergisi, 53, 220-235.
Klinikleri J Surg Med Sci, 2, 152-159.
Gezer, D., Şenel, E., Süslü, İ. (2012). Arı sokmalarına
Özkaya, F.D.V, Cömert, M. (2008). Gıda
karşı oluşan reaksiyonlar, Dermatoz, 3,147-152.
zehirlenmelerinde etken faktörler, Türk Hijyen
Goldstein, E.J. (1992). Bites wounds and infection, ve Deneysel Biyoloji Dergisi, 65, 149-158.
Clin Infect Dis,14, 633-640.
Öztürk, R. (2002). Acil enfeksiyon hastalıklarında
Gözcelioğlu, B. (2008). Türkiye Doğası, Türkiye’nin antibiyotik kullanımı ve proflaksi, İç
Zehirli Örümcekleri, Bilim Teknik,11, 90-93. Hastalıklarında Aciller Sempozyum dizisi, 361-372.
http://www.acilservis.pro/zehir-ve-zehirlenme Pembegül, M.L. (2006). İlaç zehirlenmesi olan
çocuk olgularda demografik özellikler ve
http://www.acilveilkyardim.com/ilkyardim/
ailesel etkenlerin değerlendirilmesi, Uzmanlık
ilkyardimkonu.htm
Tezi, Haydarpaşa Numune Eğitim ve Araştırma
h t t p : / / w w w. i l k y a r d i m . o r g . t r / i n d e x C n t n t . Hastanesi Çocuk Kliniği.
php?sf=cntnt&id=59
Rodgers, G.C., Matyunas, N.J. (2004). Poisonings:
h t t p : / / w w w. i l k y a r d i m . o r g . t r / i n d e x C n t n t . Drugs, chemicals, and plants. Philadelphia: In
php?sf=cntnt&id=59 Behrman RE, Kliegmen RM, Jenson HB, editors.
Nelson Textbook of Pediatrics, 17th ed. W.B.
http://www.kariyerdersleri.com/gida-zehirlenmesi.aspx Saunders, 2362-74.
h t t p : / / w w w. s a g l i k k u t u p h a n e s i . Sağlık Bakanlığı. (2011). Temel İlkyardım
c o m / S i n d i r i m _ S i s t e m i _ Uygulamaları Eğitim Kitabı, İstanbul: İstanbul
Sa%C4%9Fl%C4%B1%C4%9F%C4%B1/ İl Sağlık Müdürlüğü.
Zehirlenme_ve_Zehirlenmeler_i767.htm
Thygerson, A., Gulli, B., Krohmer, J.R. (2008).
İnan, F., Kurt, Z., Kubilay, İ. (2011). Temel İlkyardım İlkyardım, İstanbul: Gelecek Atölyesi Yayıncılık
Uygulamaları Eğitim Kitabı, Ankara: T.C. ve Eğitim Hizm.
Sağlık Bakanlığı.
Tiryaki, D. (2005) İlkyardım El Kitabı, İstanbul:
Kandiş, H., Katırcı, Y., Karapolat, B.S. (2009). Artı Sağlık Çevre Kalite Yayınları.
Karbon monoksit Zehirlenmesi, Düzce
Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 11, 54-60. Yıldırım, C., Köse, A., Günay, N., Lök, U. (2005).
Bir kurban bayramı tatilinde karbonmonoksit
Kara, M.E. (2011). Yılan ısırmalarında erken zehirlenmesi epidemiyolojisi, Türkiye Acil Tıp
dönemde klinik seyri gösteren parametrelerin Dergisi,5, 82-85.
değerlendirilmesi, Adana: Çukurova Üniversitesi
Tıp Fakültesi Acil Tıp Anabilim Dalı Uzmanlık Tezi, Yılmaz, A., Güven, F.M.K., Korkmaz, İ., Karabulut,
S. (2006). Acil serviste akut zehirlenmenin
Karabulut, N., Çelik, Z., Atalay, C. (2007). Artvin retrospektif analizi, C.Ü. Üniversitesi Tıp
devlet hastanesine başvuran zehirlenme Fakültesi Dergisi, 28, 1, 21-26.
olgularının retrospektif analizi, The Eurosian
Journal of Medicine, 39, 198-201. Yiğit, N. (2003). Örümcek Zehirlerinin Antimikrobiyal
Aktivitesi, Mikrobiyoloji Dergisi, 3, 1-9.
Karacabey, K., Özmerdivenli, R. (2007). Sağlıklı Yaşam
Bilgisi ve İlkyardım, (1. Baskı), İstanbul: İlpress. Bu ünitede kullanılan resimler Anadolu Üniversitesi
Açıköğretim Fakültesi görsel arşivinden alınmıştır.
151
Bölüm 7
Boğulmalarda İlkyardım ve Hasta/Yaralı Taşıma
Teknikleri
1 2
Boğulma Hasta/Yaralı Taşıma Teknikleri
öğrenme çıktıları
3 4
Araç İçindeki Yaralıyı Taşıma (Araçtan Taşıma Teknikleri
Çıkarma) Tekniği: Rentek
4 Taşıma tekniklerini sıralayabilme
3 Araç içindeki yaralıyı taşıma tekniği (Rentek
tekniğini) kavrayabilme
152
Temel İlkyardım Bilgisi
GİRİŞ BOĞULMA
Birleşmiş Milletler Dünya Sağlık Örgütünün Nefes alma ve verme işlemine basitçe solunum
Küresel Boğulma Raporu’na göre her yıl 400 bine denmektedir. Nefes alma sırasında havadan alınan
yakın kişi boğularak yaşamını kaybediyor. Boğul- oksijen akciğerlere oradan da kana ve dokulara
maların yüzde 90’dan fazlası düşük ve orta gelirli geçerken nefes verme sırasında dokularda oluşan
coğrafyalarda gerçekleşmektedir. Bu ülkeler arasın- karbondioksit kana oradan da akciğerler aracılı-
da Bangladeş, Kamboçya, Çin, Hindistan, Filipin- ğıyla havaya verilir. Ağız, burun, soluk borusu,
ler, Tayland ve Vietnam başta gelmektedir. Deniz akciğerler, göğüs kafesi, solunum ile ilgili kaslar
yolu ulaşımı kazalarındaki ölümler de eklendiğinde aracılığıyla hava akciğerlere alınır verilir. Havanın
Avustralya, Finlandiya ve ABD’deki boğulmalarda akciğerlere girip çıkmasını temel olarak bu yapılar-
da son yıllarda yüzde 50’ye yakın bir artış yaşan- daki basınç değişmeleri sağlar. Bedene alınan ha-
maktadır. Ayrıca rapora göre boğularak ölenlerin vadaki oksijen kana verilir ve kanda temel olarak
oranı, sıtmadan ölenlerin yarısından fazla, gıda alyuvarlar içinde tüm bedene taşınır. Kandan do-
kaynaklı ölümlerinse neredeyse 2 katıdır. Dünyada kulara oksijen geçişi olurken dokulardan kana me-
en çok 1-4 yaş ve sonrasında 5-9 yaş arası çocuklar tabolizma sonucu oluşan karbondioksit geçişi olur.
boğularak ölmektedir. Dünya Sağlık Örgütü, bo- Oksijenin bedendeki temel görevi enerji üretimine
ğularak hayatını kaybeden çocukların azalacağını katılmaktır. Eğer oksijen yoksa enerji üretilemez;
öne sürse de durum hiç öyle görünmemektedir. yaşam da olmaz. Bedende özellikle bazı organlar
Örneğin, Bangladeş’te hâlâ 1-4 yaşlarındaki çocuk oksijensizliğe çok dayanıksızdırlar. Bunların başın-
ölümlerinin yüzde 43’ü boğulmadan kaynaklıdır. da beyin gelir. Herhangi bir nedenden beyne gelen
Türkiye içinse tablo dünya genelindeki kadar kötü kan akımında azalma/kesilme ya da oksijen eksikli-
değildir. Türkiye’de boğulmaya bağlı ölümler ölüm ğinde beyin ölümü gerçekleşmeye başlar. Eğer 3-5
nedenleri arasında ilk onda yer almamaktadır. Yine dakika içerisinde bu durum düzeltilmezse beyin
de bilinçsizlikten dolayı TÜİK’in raporuna göre geri dönüşümsüz olarak ölür. Boğulma halk sağlığı
Türkiye’de her yıl ortalama 643 kişi boğularak can açısından önemli bir durumdur. Dünyada boğul-
vermektedir. En çok boğulma vakaları yaşanan maya bağlı ölümlerin neredeyse yarısını 15 yaş altı
bölgelerde çeşitli kampanyalar yürütülse de sorun bireyler oluşturur. Trafik kazalarından sonra kazaya
hâlen çözülememiştir. Boğulma vakalarının önem- bağlı ölüm nedenleri listesinde ikinci sıradadır.
li bir kısmını suda boğulmalar oluşturmaktadır.
Birçok bölgesinde deniz, göl, akarsu bulunan ül-
kemizde özellikle bahar ve yaz aylarında yaşanan Dışardan alınan oksijenin kaynağı at-
suda boğulma vakalarında toplum olarak nasıl ha- mosfer havası iken bedenden dışarı veri-
reket edeceğimizi maalesef bilmiyoruz. Bu konuda len karbondioksitin kaynağı dokulardaki
yeterli bilgi ve beceriye sahip değiliz. Bu nedenle metabolizmadır.
çok basit müdahalelerle kurtarabileceğimiz durum-
larda dahi kişiler hatta ilkyardım yapanlar bile ya- Herhangi bir kaza ya da yaralama ya da ben-
şamlarını kaybetmektedirler. Birçok vakada yardım zer bir durumla karşılaşıldığında ilkyardımcı ne
maksatlı yaklaşımda bulunan kişilerin bile ne yazık ile karşılaşacağını bilmediğinden genel ilkyardım
ki hayatlarını kaybettikleri raporlarda bildirilmiştir. kurallarına riayet etmelidir. Koruma ilkesini ger-
Bu sebepten böyle bir vaka ile karşılaşıldığında na- çekleştirdikten sonra kişinin bulduğu pozisyonda
sıl davranılması gerektiği, kazazedeye yaklaşım ve bilincini kontrol etmelidir. Bilinç kapalı ise ya-
sonrasında ilk ve acil yardım uygulamasının nasıl nındaki kişiye 112 acil servisi arattırdıktan sonra
yapılacağı ve ilgili sağlık profesyonellerine kazaze- müdahaleye başlamalıdır. Kişiyi sırtüstü sert bir ze-
deyi güvenle teslim edene kadarki sürede ortamın mine yatırmalı, rahat nefes almasını sağlamak için
sevk ve idaresi hayati önem taşımaktadır. boğaz bölgesinde sıkılı olan kıyafetleri gevşetmeli-
dir. Bilinci kapalı bir kişi için en tehlikeli durum-
lardan birisi sırtüstü pozisyondur. Bu pozisyonda
iken dil kökü kişinin soluk borusunu kapatabilir.
Bu nedenle sırtüstü çevrilen bir yaralının hemen
153
Boğulmalarda İlkyardım ve Hasta/Yaralı Taşıma Teknikleri
ağız içini kontrol ederek kişiye baş çene pozisyo- hipoksi, karbondioksit atılamamasına bağlı olarak
nu verilmelidir. Boğulma sebepleri arasında bilinç hiperkapni ve dokunun oksijen kullanamaması,
kaybı sonucu sırtüstü yatan kişide dil kökünün CO2’nin birikmesi sonucu asidoz gelişir. Hiper-
üst solunum yolunu tıkaması, asılma, ağır akci- kapninin solunum merkezini uyarması sonucunda
ğer travması, gazla zehirlenme, solunum yolunun solunum hareketleri başlar ancak laringospazm ne-
yabancı cisimle tıkanması ve suda boğulmalar yer deniyle soluk borusu girişi kapalı olduğundan hava
alır. Boğulmaya bağlı ölüm nedenleri içinde en sık geçişi olmaz. Hipoksi ağırlaştıkça dokular fonksi-
olanı suda boğulmadır. Suda boğulma sıvıya bat- yonlarını sürdüremez hâle gelir ve kapalı olan ses
maya bağlı birincil solunum yetersizliği gelişmesi- telleri açılır; laringospazmın açılması ile solunum
dir. Suda boğulma müdahale hızına ve şekline bağlı hareketlerine bağlı olarak soluk borusundan içeriye
olarak kişinin zarar görmeden atlatabileceği bir du- sıvı girer. Akciğerlerde gaz değişiminin yapılama-
rum olabileceği gibi ölümle de sonuçlanabilir. Suya ması hipoksiyi daha da arttırır. Kalp ritmi yavaşlar
atlamaya bağlı boyun travması, hipoksi süresine ve bradikardi gelişir. Boğulma sonucunda kalp du-
bağlı olarak ortaya çıkan beyin hasarı sonucu kalıcı rur ve ölüme neden olur.
sakatlık, akciğere giren suyun içeriğine göre akciğer
enfeksiyonu gibi çeşitli faktörler ölüm nedenleri
arasında sayılabilir.
Hangi türden olursa olsun bir sıvının hava
Boğulma sonucunda bedende ortaya çıkabile- yollarından geçerek alveollerin oksijen
cek genel belirtiler nefes alma zorluğu, gürültülü, karbondioksit alışverişini bozmasına suda
hızlı ve derin solunum, ağızda balgam toplanması, boğulma denir. 18-45 yaş arası yetişkinler-
bedende (özellikle yüz ve dudaklarda) morarma, de en önemli ölüm sebeplerinden birisidir.
bilinç bozuklukları ve bayılmadır.
154
Temel İlkyardım Bilgisi
malıdır. Bu nedenle suda boğulan kişi olabildiğince, mümkünse kurtarıcı suya girmeden, hızla sudan çıkar-
tılmalıdır. Kurtarıcı bu aşamada kendi hayatını tehlikeye atacak girişimlerden uzak kalmalıdır. Suya dalma
sırasında boyun travması olabildiğinden, boğulan kişilerin taşınmasında buna dikkat edilmelidir. Boğulanın
önce bilinci kontrol edilir, ardından solunumu değerlendirilir. Boğulan kişi hemen sudan çıkartılamıyor,
kıyıya dek taşınması gerekiyorsa bilinç ve solunum değerlendirme işi suda yapılabilir. Kıyıya dek mesafe
uzun ise ve kurtarıcı bu konuda eğitim almışsa ilkyardımı suda başlatabilir. Kişide solunum yoksa zaman
kaybetmemek adına ilkyardımcı suyun içerisinde kişiye 2 kurtarıcı soluk verebilir. Kişi sudan çıkartıldıktan
sonra sırtüstü yatırılarak bilinci kontrol edilir. Bilinç kapalı ise 112 acil servis yanımızdaki kişiye arattırılır.
Ağız içi kontrol edildikten sonra kişiye baş çene pozisyonu verilir. Solunum ve dolaşım kontrol edildikten
sonra solunum yoksa temel yaşam desteğine geçilir. Temel yaşam desteği uygulamasına suda boğulma vaka-
larında solunum ile (iki kurtarıcı nefes) başlanır. Temel yaşam desteği 112 acil servis gelinceye kadar yapılır.
Temel yaşam desteği uygulandıktan sonra kişi kendine gelmişse kişinin vücut sıcaklığının daha fazla düşme-
sini önlemek için üzeri örtülmeli, ıslak giysilerinden kurtarılmalıdır. Boğulan kişi şuuru açılsa da mutlaka
hastaneye gönderilmelidir. Suda boğulmalarda vücut sıcaklığı düşer (hipotermi) ve temel yaşam desteği
cevabı alınması gecikebilir. Soğuk suda boğulmalarda soğumaya bağlı O2 tüketimi düştüğünden, beyin hi-
poksiden daha geç etkilenmekte ve bu kişilerde iyileşme şansı artmaktadır. Bu nedenle temel yaşam desteği
uygulaması sabırla yapılmalıdır. İlkyardımda temel amaç solunum ve dolaşımı geri getirmektir. Bu nedenle
kazazedelerde akciğerlere kaçan sıvının dışarı akmasına yönelik manevralar yapılmamalıdır. Bu manevralar
travmatik olabileceği gibi, yutulan suyun mideden ağız boşluğuna kaçmasına ve akciğerlere gitmesine neden
olarak daha büyük zararlara yol açabilirler. Kusma, boğulma vakalarında sıklıkla görülür. Kusan kişinin başı
yana çevrilmeli ağız içi temizlenmelidir. Suda boğulma durumlarında kişi kendine gelse ya da kendini iyi
hissetse bile mutlaka acil servise yönlendirilmelidir. Çünkü yutulan ya da akciğerlere kaçan sıvının ne oldu-
ğu, ne içerdiği bilinmediğinden kontrol edilmesinde fayda vardır. Ciddi durumlarda da oluşan bilinç kaybı,
solunum ve dolaşım durması mutlaka uzman hekimler tarafından değerlendirilmelidir.
Suda can çekişen ya da boğulan bir kişiyi kara-
ya çıkarmak için ilkyardımcı çok temkinli olmalıdır.
Boğulan kişi kendisine gelen kişinin yardım amaçlı
geldiğini anlayamayacağı için kendisine gelen kişiye
rastgele vurabilir, ona sarılabilir. Bu nedenle boğu-
lan kişiyle karşı karşıya gelinmemelidir. En güvenli
yaklaşım arkadan yaklaşma tekniğidir. Bu teknikte
boğulan kişinin arkasına geçerek kişi geriye doğru
yatırılır. Çenesinin altından tutarak kafası yukarıda
olacak şekilde karaya çekme işlemi uygulanır.
Boğulan kişiye arkadan yaklaşılamıyorsa kişinin
sakinleşmesi sağlanarak eli tutulur ve boğulan kişi
Şekil 7.1 Suda Boğulan Bir Kişiye Yaklaşım sırtüstü kafası yukarda olacak şekilde taşınır. Çok iyi
yüzme bilen ve çok iyi dalabilen ilkyardımcılar ki-
şinin hemen altından dalarak ve suyun tabanından
kuvvet alarak kişiyi yukarı ittirerek de taşıma yapabi-
lir. İlkyardımcı kendine çok güvenemiyorsa ve karşı-
sındaki kişi çok hareketli ise boğulan kişiye yaklaşa-
rak kişinin batma anını takip etmelidir. Battığı anda
da onu tutarak kişiyi sudan çıkartmalıdır. Genel ola-
rak suda boğulmada ilkyardımda;
a. Hayatı tehdit eden durum ortadan kaldırılmalı,
kişi sudan çıkartılmalıdır.
b. Sudan çıkartıldıktan sonra hemen bilinci kont-
rol edilmelidir.
Şekil 7.2 Suda Boğulan Bir Kişiyi Yan Çevirme
155
Boğulmalarda İlkyardım ve Hasta/Yaralı Taşıma Teknikleri
c. Ağız içi kontrol ve baş çene pozisyonu vere- Bu nedenle ilkyardımın genel kurallarına her daim
rek BC değerlendirmesi yapılmalıdır. uyulmalıdır. Sudan çıkartılan kişinin bilinci kont-
d. Solunum ve dolaşım yoksa derhâl temel ya- rol edilmelidir eğer bilinç yoksa 112 aratılmalı ve
şam desteğine geçilmelidir. kişi sırtüstü yatırılarak kişinin ağız içi kontrolü
yapılmalıdır. Ağız içi kontrol edildikten sonra so-
e. Solunum ve dolaşım varsa ya da temel ya-
lunum bak dinle hisset yöntemi ile en az 10 sa-
şam desteğinden sonra geri gelmişse ikinci
niye değerlendirilmelidir. Daha sonra yetişkinlerde
değerlendirmeye geçilmelidir.
ve çocuklarda boyun şah damarından bebeklerde
f. Kişiye durumuna uygun pozisyon verilmelidir. el bileğinden nabız değerlendirilmelidir. Solunum
g. Tıbbi yardım istenmeli, boğulan kişinin vü- yoksa derhâl temel yaşam desteğine geçilmelidir.
cut sıcaklığının daha fazla düşmesini önle- Suda boğulma vakalarında temel yaşam desteğine
mek için üzeri örtülmeli, ıslak giysilerinden solunumla başlanmalıdır. Hava yolu tıkanıklığında
kurtarılmalıdır. öncelikle tıkanık giderilmeye çalışılmalıdır. Kişide
h. 112 acil servis gelinceye kadar kişinin ya- tam tıkanma yoksa ve nefes alabiliyorsa kişi öksür-
nında kalarak yaşam bulguları değerlendi- meye teşvik edilmelidir. Tam tıkanma varsa kişi ne-
rilmelidir. fes alamıyor ve morarmaya başlamışsa 5 kez sırta
vurma, 5 kez karna vurma manevraları yapılma-
lıdır. Sırta vururken kişi hafif öne eğdirilmeli, bir
kolumuzla göğüs bölgesinden destek vererek sırta
Boğulma vakalarında oksijen depoları tü-
5 kez süpürür tarzda aşağıdan yukarı doğru vurul-
kendiğinden temel yaşam desteğine solu-
malıdır. Cisim çıkmamışsa ve hâlen kişinin bilinci
num ile başlanmalıdır.
açıksa yabancı cismin tıkadığı kısmın altında kalan
hava sütununu harekete geçirip cismi dışarı attıra-
Suda boğulma vakalarında da ilkyardımcı ne bilmek amacıyla bu kez de göğüs kemiğinin hemen
ile karşılaşacağını bilmediği için genel ilkyardım altından elimizi yumruk yaptığımızda ortaya çıkan
kurallarına aynen uymalıdır. Suda boğulmaya bir- baş parmak eklemiyle karna 5 kez baskı yaparak ci-
çok neden eşlik edebilir. Örneğin suya yakın ola- sim çıkartılmaya çalışılır. Bilinç kapanırsa temel ya-
rak bulunan bir kişinin soluk borusunu ağzındaki şam desteğine geçilir. Sırta vurma sırasında ilkyar-
lokma, sakız benzeri bir cisimle tıkaması sonucu dımcı kazazede kişinin sırtının ortasına, iki kürek
kişi suya düşerse komplike bir durum ortaya çıkar. kemiğinin arasına, sert hareketlerle aşağıdan yukarı
İlkyardımcı bu olayı sadece suda boğulma olarak doğru süpürür tarzda vurur.
değerlendirirse ve hava yolundaki cismi çıkarma-
dıkça yapacağı tüm müdahaleler boşa gidecektir.
156
Temel İlkyardım Bilgisi
HASTA/ YARALI TAŞIMA bir kavram çıkar. Hangi hastaya öncelikli olarak
TEKNİKLERİ müdahale edilmesi gerektiği: Triaj.
İlkyardımın genel amaçlarından bir tanesi de Triaj, Fransızca ayırt etmek, elemek, sınıflan-
112 acil servis olay yerine gelinceye kadar kişinin dırmak, seçmek anlamına gelir. Tıbbi anlamda ise
yaşamsal fonksiyonlarının sürdürülmesini sağla- hangi hastaya öncelik verilmesi gerektiğini ifade
maktır. Bunun gerçekleşebilmesi için de ilk basa- eder. Triaj özellikle çok sayıda kişinin etkilendi-
mak hasta/yaralının hatta ilkyardımcının güvenli ği olaylar için kullanışlıdır. Terör olayları, trafik
bir ortamda olması gerekir. İlkyardımda genel bir (uçak, tren, gemi, araba) kazaları, toplu zehirlen-
mantık da hasta ya da yaralıya bulunduğu yerde me olaylarında triaj uygulaması oldukça önem ka-
müdahale etmek, mümkün olduğunca kişiyi hare- zanır. İlkyardımcı olay yerine geldiğinde hasta ve
ket ettirmemektir. Ancak bazı durumlarda olayın yaralıların durumlarını değerlendikten sonra kısa
meydana geldiği yer ilkyardımcı ve yaralı açısından süre içerisinde eldeki imkânlarla hastaları öncelik
güvenli olmayabilir. Örneğin, trafik kazası geçirmiş durumlarına göre sınıflandırmalıdır. Triajın amacı
yolun ortasında kalan bir kişiye güvenli bir şekilde daha fazla sayıda hayat kurtarmak, durumu öncelik
müdahale edebilmek için trafik akışı kesilmelidir. gerektirenleri tespit etmektir. Normalde triaj acil
Trafik akışı kesilemiyorsa yani tehlike devam edi- sağlık hizmetleri için kullanılsa da ilkyardımcılar
yorsa kişi güvenli bir ortama alınmalıdır. Buna işle- için kullanılması çok yanlış olmaz. Çünkü triajın
me hasta ya da yaralının taşınma işlemi adı verilir. temelinde aşağıdaki durumlar söz konusudur.
Bu işlem bazen patlama riski olan bir araçtan veya a. Olay yerinde çok sayıda yaralı olması yani
gaz zehirlenmesi olan yerden kişiyi uzaklaştırmak, yeterli sayıda ilkyardımcı olmaması
engebeli bir arazide kişiyi taşımak, suda boğulan b. İlkyardım için kullanılan malzemelerin ye-
kişiyi karaya çıkarmak, yangından ya da yanma ih- tersiz olması
timali olan binadan kişileri çıkarmak vb. durumlar
c. 112 acil servisin olay yerine geç gelme ihtima-
için de yapılabilir. Burada dikkat edilmesi gereken
li (trafiğin kapalı olması, ulaşılacak bölgenin
kişileri taşırken kişilere daha fazla hasar vermemek
uzak olması, gerekli bilgilendirmenin yapıla-
ya da mümkün olan en az hasarı yansıtmaktır.
maması, yeterli ambulansın olmaması vb.)
Çünkü bir kişiyi yerinden hareket ettirmek, ne ka-
dar usulüne uygun yapılırsa yapılsın, kişiye az da d. Yaralılara yapılacak müdahalenin uzun sür-
olsa zarar verecektir. Taşıma tekniklerinde önemli me ihtimali (örneğin 15 dakika süren temel
olan mümkün olan en az hasarı sağlamaktır. Taşı- yaşam desteği uygulaması, kanamalarda ya-
ma işleminde kritik olan unsur kişilerin gerçekten pılacak müdahalenin uzun sürmesi vb.)
taşınması gerekip gerekmediğine karar vermektir. Triaj her olayda değişkenlik gösterir. Bu neden-
İlkyardımcı hasta ya da yaralıya müdahale edece- le meydana gelen olayın şiddeti, yaralı sayısı gibi
ği ortamın güvenli olduğunu düşünüyorsa kişiye faktörler triaj kurallarını doğrudan etkiler. Temel
bulunduğu yerde müdahale etmeli, güvenli gör- olarak bu kurallar aşağıda özetlenmiştir.
müyorsa kişiyi güvenli bir ortama aldıktan sonra • Triaj, olayla ilgili herkese uygulanır.
müdahale etmelidir. Olay yeri bazen çok dar alan- • Triajı belirleyen ilkyardımcı diğer kişilere
larla sınırlı olsa da bazen bu alan genişleyebilir. de görev verir. Ama tek sorumlu eğitim alan
Bu nedenle olayın türüne ve oluş biçimine göre ilkyardımcıdır.
ilkyardımcı dışarıdan gelebilecek her türlü tehlike
ve etkiye hazırlıklı olmalıdır. Dışardan gelebilecek • Triaj sorumlusu olay yerine hakim olmalıdır.
tehlike arz eden durumlar yangın, patlama, sel, gaz • Triaj için değerlendirme süresi her bir yaralı
sızıntıları, terör saldırıları, büyük endüstriyel ka- için 1 dakikayı aşmamalıdır.
zalar, elektrik kaçakları, donmalar, boğulmalar vb. • Triajda değerlendirme solunum, dolaşım,
olabilir. İlkyardımcı her olayı kendi içinde değer- bilinç sırasıyla gider. Öncelikli hasta veya
lendirmelidir. Acil servis arandığında yangın ihti- yaralılar tespit edilir.
mali varsa itfaiyeye, polise ve ilgili diğer birimlere Triaj sadece olay yerinde yapılmaz. İlkyardım
de haber vermelidir. Çünkü olağanüstü durumlar- genel hatları ile değerlendirildiğinde her aşama-
da olay yerine ulaşan ekiplerin sayısından ve eldeki da triaj yapılabilir. Bazen acil aranan 112 komuta
imkânlardan daha fazla sayıda hasta veya yaralı olay merkezi bile triaj yapabilir. Triaj çeşitleri;
yerinde olabilir. Bu durumda da karşımıza farklı
157
Boğulmalarda İlkyardım ve Hasta/Yaralı Taşıma Teknikleri
Başvuru triajı: 112 komuta merkezi kendisine gelen aramaları ciddiyetine göre sınıflandırır. Hangi
arama daha ciddi ve acilse var olan ekibini o bölgeye yönlendirir. İlkyardımcı ya da 112 acil servisi arayan
kişi komuta merkezinin acil durum önceliğine göre ambulans sevk edeceğini bilmelidir. Bu nedenle 112
acil servis arandığında sakin bir şekilde olayın ne olduğunu, kişinin durumunu, ne zaman olduğu, kaç
yaralının olduğu gibi durumları net bir şekilde söylemelidir.
Müdahale triajı: Hangi yaralıya önce müdahale edileceğine karar verme işlemidir.
Nakil triajı: Hangi hasta veya yaralının naklinin önce yapılacağına karar vermedir.
Hangi hastaya öncelikli olarak müdahale edilmesi gerektiği hızlıca tespit edilmelidir. Acil sağlık hizmet-
leri bunun için sınıflandırmalar oluşturmuştur. Bu sınıflandırmalara göre;
a. Durumu sabit olmayanlar: Bu grupta değerlendirilen yaralılarda solunum ve dolaşım sabit yani
stabil değildir. Her an dolaşım ya da solunum durabilir. Müdahale edilmezse hastanın kaybedilme
ihtimali çok yüksektir. İlk aşamada müdahale edilmesi gereken gruptur. Ciddi kanaması olanlar,
geniş yanığı olanlar, bilinç düzeyinde hızla gerileme olanlar, nabız alınamayan ciddi kırıklar, ciddi
kafa travması, göğüs bölgesi ciddi yaralanmaları, solunum ve dolaşım sistem bozuklukları, şok bu
durumlara örnektir.
b. Durumu sabit olanlar: Solunum ve dolaşım sıkıntısı olmayan yaralılardır. Daha acil durumda
olanlar yoksa müdahale geciktirilebilir. Turnike ile kontrol edilebilen kanamalar, dolaşımı etkile-
meyen ciddi kırık ve çıkıklar, elektrik yanığı, basit kafa ve omurilik yaralanmaları, basit hipotermi,
lokal donuklar örnek verilebilir.
c. Acil olmayanlar: Solunum ve dolaşıma yönelik olarak ciddi bir durumun olmadığı durumlardır.
Bunlara örnek olarak doku travması, basit burkulma, çıkık ve kırıklar, küçük yanıklar, doğrudan
bastırılmak suretiyle durdurulabilen burun kanamaları verilebilir.
d. Ağır yaralı ya da ölü olarak değerlendirilenler: 15 dakikadan fazla nabız alınamayanlar, çok bü-
yük doku travması ve kaybı olanlar, aşırı dozda radyasyona maruz kalanlar, bedeninin çoğu yanık
olanlara müdahale önceliği verilmez, triajda üzerine yoğunlaşılmaz.
Yukarıda sayılan durumlara göre de kişilere renk kodu verilir.
Kırmızı kod: Öncelikli müdahale ve nakledilmesi gereken gruptur.
Sarı kod: Bulunduğu duruma göre yaşamı tehlikede olmasa da zamanında hastaneye ya da acil servise
yönlendirilmezse yaşam tehditi olabilecek kişiler için kullanılır.
Yeşil kod: İlkyardım açısından acil değildir.
Siyah kod: Ölmek üzere olan ya da ölmüş kişilere verilen koddur. İlkyardım yapılmaz ya da en sona
bırakılır.
158
Temel İlkyardım Bilgisi
mayan gereksiz taşımalar kişiye daha fazla zarar ver- • Taşınacak kişiye olabildiğince yakın me-
mektedir. Bunun örneklerine ülkemizde maalesef safede olmalıdır. Dizler ve kalçalar bükül-
sıklıkla karşılaşılmaktadır. Trafik kazası sonrasında meli, yerden destek alınmalıdır. Kalkarken
araç içerisine sıkışan bir yaralının durumunda her- ağırlık kalça kaslarına verilmelidir. Daha
hangi bir olumsuzluk olmamasına, aracın patlama uzun ve kuvvetli kas grupları kullanılma-
ihtimali olmamasına rağmen zorla çıkartılmaya lıdır. Yerden destek alacak şekilde her iki
çalışılması ve kişide kalıcı olarak kafa ve omurga ayağı da kullanarak biri diğerinden biraz
yaralanmasının ortaya çıkması gibi. Olayın türü- öne yerleştirilmeli, kalkarken ağırlığı kalça
ne ve ilkyardımcı ve yaralının fiziksel durumuna kaslarına vererek dizler en uygun biçimde
göre farklı taşıma yöntemlerine başvurulur. Hangi doğrultulmalıdır.
taşıma tekniğinin kullanılacağının tercihinde yara- • Baş her zaman düz tutulmalı, homojen ve
lı fiziksel ve zihinsel durumu, ilkyardımcı fiziksel düzgün bir şekilde hareket ettirilmelidir.
durumu ve sayısı, taşıma malzemelerinin (sedye,
• Yavaş ve düzgün adımlarla yürünmeli ve
sandalye, battaniye vb.) varlığı önemlidir. Örneğin
adımlar omuzdan daha geniş olmamalıdır.
asla ve asla kendinizden çok fazla ağır bir kişiyi ku-
cakta taşıma yöntemi ile taşımaya çalışmayınız. Bu • Omuzlar, leğen kemiğinin ve omuriliğin hi-
tür durumlarda eğer birden fazla ilkyardımcı ya da zasında tutulmalıdır.
yardımcı kişiler varsa ağırlık bölüşülerek taşınma- • Yön değiştirirken ani dönme ve bükülme-
lıdır. Yaralının bilinci açıksa yaralıdan da yardım lerden kaçınılmalıdır. İki kişi ile taşımalarda
alınabilir. Bilinci kapalı ise bu duruma uygun ta- dönme hareketlerinde ilkyardımcılar birbir-
şıma tekniklerinden faydalanılabilir. Hangi taşıma lerini mutlaka uyarmalıdır.
yöntemi seçilirse seçilsin teknikler mutlaka hasta ya • Hasta/yaralı mümkün olduğunca az hare-
da yaralıyı sarsacaktır. Bu nedenle hasta ya da yara- ket ettirilmelidir.
lının taşınmasında şu kurallara dikkat edilmelidir: • Hasta/yaralı en az 6 destek noktasından
• Zorunlu yani olağanüstü bir durum söz ko- (baş-boyun-gövde ekseni esas alınarak) tu-
nusu ise yaralı taşınmalıdır. tulmalı, kaldırılmalı ve taşıma süresince
• Kişinin bilinci açıksa kişi sakinleştirilmelidir. buna uyulmalıdır.
• İlkyardımcı kendi fiziksel ve sağlık durumunu • Birden fazla ilkyardımcı ya da taşıyıcı varsa
da değerlendirerek, kendi güvenliğini öncelikli aralarında mutlaka bir lider olmalı, liderin
sağlamalı, gereksiz zorlamalardan kaçınmalıdır. komutuna göre hareket etmelidirler. Ekip
• Kişiye zarar vermeyecek ya da en az zararı çalışması sağlanmalıdır.
verecek taşıma yöntemi tercih edilmelidir. • Lider kişi hastanın baş kısmında bulunmalıdır.
• Hasta ya da yaralının kafa, boyun ya da • Taşınma sırasında yavaş ve düzgün adımlar-
omurga zedelenmesinden şüpheleniliyorsa la hareket edilmelidir. Ani dönüşlerden ve
boyun ve omurga hiç hareket etmeyecek şe- komutsuz hareketlerden kaçınılmalıdır.
kilde taşınmalıdır.
159
Boğulmalarda İlkyardım ve Hasta/Yaralı Taşıma Teknikleri
160
Temel İlkyardım Bilgisi
161
Boğulmalarda İlkyardım ve Hasta/Yaralı Taşıma Teknikleri
162
Temel İlkyardım Bilgisi
163
Boğulmalarda İlkyardım ve Hasta/Yaralı Taşıma Teknikleri
Şekil 7.9 Üç Elle Altın Beşik Şekil 7.11 Sandalye ile Taşıma
164
Temel İlkyardım Bilgisi
165
Boğulmalarda İlkyardım ve Hasta/Yaralı Taşıma Teknikleri
Taşıma tekniklerini genel Hangi durumda hangi taşı- En güvenli taşıma tekniği
olarak sınıflandırır mısınız? ma tekniği kullanılmalıdır? aşağıdakilerden hangisidir?
yaşamla ilişkilendir
166
Temel İlkyardım Bilgisi
ÖÇ 1 Boğulmanın fizyolojisi
açıklayabilme
Boğulma
bölüm özeti
Bedende enerji için gerekli olan temel unsurlar besin ve oksijendir. Besinler bedene sindirim sistemi yoluyla
alınırken oksijen, solunum sistemi aracılığıyla bedene alınır. Besinler sindirim sistemi sonrası kana aktarı-
lırken oksijen de solunum sistemi aracılığıyla kana geçer. Kandan dokulara geçen besin ve oksijen enerji
üretmek için tüketilir. Ortaya çıkan karbondioksit de yine solunum sistemi aracılığıyla bedenden dışarı atılır.
Herhangi bir nedenden dolayı bedene yeteri kadar oksijen alınamaz ya da oksijen alınsa bile hücre ve dokula-
ra taşınamazsa bu ölümle sonuçlanır. Temel anlamda nefes alma ve verme işleminin sona ermesine boğulma
denir. Boğulmaya bağlı olarak oksijen yoksa enerji üretilemez; yaşam da olmaz. Bedende özellikle bazı or-
ganlar oksijensizliğe çok dayanıksızdırlar. Bunların başında beyin gelir. Herhangi bir nedenden beyne gelen
kan akımında azalma/kesilme ya da oksijen eksikliğinde beyin ölümü gerçekleşmeye başlar. Eğer 3-5 dakika
içerisinde bu durum düzeltilmezse beyin geri dönüşümsüz olarak ölür. Boğulma sonucunda bedende ortaya
çıkabilecek genel belirtiler nefes alma zorluğu, gürültülü, hızlı ve derin solunum, ağızda balgam toplanması,
bedende (özellikle yüz ve dudaklarda) morarma, bilinç bozuklukları ve bayılmadır. Boğulmanın önde gelen
sebepleri arasında hava yolun tıkanması, hava yolunun zorla kapatılması, oksijensiz ortamda kalma, solunum
yoluyla zehirlenme, suda boğulmadır. Suda boğulmalar en sık rastlanılan boğulma türleri arasındadır. İster
yüzme bilsin ister yüzme bilmesin çeşitli nedenlerden dolayı suya batan bir kişide fizyolojik refleks mekaniz-
malara bağlı bir dizi olay ortaya çıkar. Suya batma durumunda refleks olarak nefes tutulur. Ağız ve larinkse
sıvı girince refleks olarak ses tellerinin solunum yolu girişini kapatması gelişir ve istense de nefes alınamaz;
bu evrede bolca su yutulur. Vücuda oksijen alınamaması sonucu hipoksi, karbondioksit atılamamasına bağlı
olarak hiperkapni ve dokunun oksijen kullanamaması, CO2’nin birikmesi sonucu asidoz gelişir. Hiperkapni-
nin solunum merkezini uyarması sonucunda solunum hareketleri başlar ancak laringospazm nedeniyle soluk
borusu girişi kapalı olduğundan hava geçişi olmaz. Hipoksi ağırlaştıkça dokular fonksiyonlarını sürdüremez
hâle gelir ve kapalı olan ses telleri açılır; laringospazmın açılması ile solunum hareketlerine bağlı olarak soluk
borusundan içeriye sıvı girer. Akciğerlerde gaz değişiminin yapılamaması hipoksiyi daha da arttırır. Kalp ritmi
yavaşlar ve bradikardi gelişir. Boğulma sonucunda kalp durur ve ölüme neden olur.
Suda boğulmalarda da ilkyardımcı ne ile karşılaşacağını bilmediğinden genel ilkyardım kurallarına riayet et-
melidir. Koruma ilkesini gerçekleştirdikten sonra kişinin bulduğu pozisyonda bilincini kontrol etmelidir. Ilk
yardımın amaçlarından birisi de hatırlanacağı üzere hayati tehlikenin ortadan kaldırılmasıdır. Suda boğulma
vakalarında da kişinin yaşamını tehdit eden durum suda bulunmasıdır. Bu nedenle kişinin bir an önce sudan
çıkartılması gerekir. Burada önemli nokta ilkyardımcının can güvenliğidir. Ne kadar iyi yüzme biliyorsanız
bilin boğulan bir kişinin size sarılması durumunda siz de yaşamınızı kaybedebilirsiniz. Bu nedenle suda
boğulma vakalarında boğulan kişiye öncelikle bir sopa uzatılmalı, can yeleği atılmalı, ip fırlatılmalı, kayıkla
yaklaşılmalı ve kişi bu yöntemlerle sudan çıkartılmalıdır. İlkyardımcı iyi yüzme biliyor kendine güveniyor ve
eğitimli ise ve karşısındaki kişiyi tutabileceğini değerlendiriyorsa kişiyi tutarak sudan çıkartılmalıdır. Suda
can çekişen ya da boğulan bir kişiyi karaya çıkarmak için ilkyardımcı çok temkinli olmalıdır. Boğulan kişi
kendisine gelen kişinin yardım amaçlı geldiğini anlayamayacağı için kendisine gelen kişiye rastgele vurabilir,
ona sarılabilir. Bu nedenle boğulan kişiyle karşı karşıya gelinmemelidir. En güvenli yaklaşım arkadan yak-
laşma tekniğidir. Bu teknikte boğulan kişinin arkasına geçerek kişi geriye doğru yatırılır. Çenesinin altından
tutarak kafası yukarıda olacak şekilde karaya çekme işlemi uygulanır. Kurtarıcı bu aşamada kendi hayatını
tehlikeye atacak girişimlerden uzak kalmalıdır. Boğulan kişi hemen sudan çıkartılamıyor ve kişinin kıyıya
dek taşınması gerekiyorsa bilinç ve solunum değerlendirme işi suda yapılabilir. Kıyıya dek mesafe uzun ise ve
kurtarıcı bu konuda eğitim almışsa ilkyardımı suda başlatabilir. Kişide solunum yoksa zaman kaybetmemek
adına ilkyardımcı suyun içerisinde kişiye 2 kurtarıcı soluk verebilir. Kişi sudan çıkartıldıktan sonra sırtüstü
yatırılarak bilinci kontrol edilir. Bilinç kapalı ise 112 acil servis yanımızdaki kişiye arattırılır. Ağız içi kontrol
edildikten sonra kişiye baş çene pozisyonu verilir. Solunum ve dolaşım kontrol edildikten sonra solunum
yoksa temel yaşam desteğine geçilir. Temel yaşam desteği uygulamasına suda boğulma vakalarında solunum
ile (iki kurtarıcı nefes) başlanır. Temel yaşam desteği 112 acil servis gelinceye kadar yapılır. Temel yaşam des-
teği uygulandıktan sonra kişi kendine gelmişse kişinin vücut sıcaklığının daha fazla düşmesini önlemek için
üzeri örtülmeli, ıslak giysileri çıkartılmalıdır. Boğulan kişi şuuru açılsa da mutlaka hastaneye gönderilmeli-
dir. Genel olarak suda boğulmada kişi hemen sudan çıkartılmalıdır. Bilinç kontrolü, ABC değerlendirmesi,
gerekirse temel yaşam desteği, ikinci değerlendirme ve pozisyon verilmelidir.
167
Boğulmalarda İlkyardım ve Hasta/Yaralı Taşıma Teknikleri
168
Temel İlkyardım Bilgisi
bölüm özeti
Trafik kazası ile karşılaşıldığında, trafiği tehlikeye atmayacak şekilde kendi aracınızı park edip gerekli gü-
venlik önlemlerinin alınmış olması gerekir. Kendi aracınızı güvene aldıktan sonra kaza yapan aracın ve
çevresinin de güvenliğinin sağlanması gerekir. Kaza yapan aracın yanına yaklaşırken aracın patlama, yanma,
devrilme gibi olasılıkları kesinlikle göz önüne alınmalıdır. Özellikle patlama olasılığı yüksek olan araçlara
yaklaşılmamalı derhâl ilgili kuruluşlara haber verilmelidir. Kaza yapan aracın kontağı kapatılmalı, el freni
çekilmeli ve hareket etme olasılığı ortadan kaldırılmalıdır. Meraklı kalabalık derhâl uzaklaştırılmalı, olay
yerinde sigara içilmesi önlenmeli, cep telefonu-çağrı cihazı gibi kıvılcım oluşturabilecek her türlü cihazı
kullanmaktan kaçınılmalıdır. Araç içerisinde kalan kişilerin durumları değerlendirilmeli, gereksiz müdaha-
lelerden kaçınılmalıdır. Araç içerisinde bulunan bir kişiyi kişiye zarar vermeden çıkarma tekniğine rentek
manevrası adı verilir. Rentek manevrasına geçmeden önce ilkyardımcı kesinlikle hastayı çıkarması gerektiği-
ne emin olmalıdır. Gerçekten çıkarmalıyım demelidir. Rentek manevrası için ilkyardımcının öncelikle araç
içerisinde bulunan kişiye şu müdahaleleri yapması gerekir. Bilinç kapalı ise derhal ABC değerlendirmesine
geçilir. Kişi hafifçe göğsüne bakılabilecek şekilde koltuğa yaslatılır. Ağız içi kontrolü yapılır. Ağız içi kont-
rolü kazalarda oldukça önemlidir. Kişi kafasını arabanın çeşitli yerlerine çarpabileceği için dişi kırılıp soluk
borusuna kaçabilir. Ağız içi kontrolü sonrasında koltukta oturan kişiye hafifçe baş çene pozisyonu verilir.
Baş çene pozisyonundan sonra bak dinle hisset yöntemi ile solunumu değerlendirilir. Solunumdan sonra
dolaşım nabız aracılığıyla kontrol edilir. Solunum yoksa temel yaşam desteği yapılması gerekeceği için hasta
ya da yaralı derhal dışarı çıkartılır. Solunum ve dolaşım varsa hastada ikinci değerlendirmeye geçilir. Hızlı bir
ikinci değerlendirmenin ardından tespit edilen durumlara müdahale edilir. Çok ciddi bir durum söz konusu
değilse kişiye araç içinde müdahale edilir. Hasta ya da yaralının yanından 112 acil servis gelinceye kadar
ayrılınmaz. İkinci değerlendirme sırasında kişi ile ilgili ciddi sağlık sorunları tespit edilmişse (ayağı kopmuş,
aşırı kanama gibi) bu durumlara müdahale edebilmek için kişi araçtan çıkartılır. Bilinci açıksa ve hasta/yaralı
konuşabilecek durumda ise hasta ya da yaralı ile ilkyardımcı kendini tanıtarak konuşur. Onu sakinleştirir.
Durumu ile bilgi alır. Bu bilgiler ışığında hızlı bir ikinci değerlendirme yaparak kişiyi çıkartıp çıkarmayaca-
ğına karar verir. Yapılan ikinci değerlendirmede ciddi bir bulgu ya da olumsuzluk tespit edilememişse kişi
araç içerisinden çıkartılmaz. Hasta ya da yaralının yanından 112 acil servis gelinceye kadar ayrılınmaz. Kişi-
nin araç içerisinde kalması kişinin var olan durumunun kötüye gitmesine yol açacaksa kişi araçtan çıkartılır.
Örneğin kişinin ciddi bir kanaması varsa kişinin şoka girmesini engellemek için kişiye şok pozisyonu vermek
gerekir. Bu nedenle kişi araçtan çıkartılmalıdır. Kişi çıkartılmaya karar verilmişse öncelikle yaralının emni-
yet kemeri çözülür. Ayakları kontrol edilerek pedallara sıkışmışsa ayakları serbestleştirilir. Hasta/yaralıya yan
tarafından yaklaşılır, ilkyardımcı bir elini yaralının koltuk altından geçirerek diğer kolunu tutar. Diğer eliyle
yaralının çenesinden tutarak boyun tespiti yapar. Baş-boyun-gövde hizasını bozmadan kazazedenin sırtını
göğsüne, yakın dizini hasta/yaralının kalçasına dayayarak yaralıyı hafifçe çevirir. Yaralının baş-boyun-gövde
eksenini oynatmadan tüm vücudu araç dışına yavaşça çeker. Yaralı araçtan dışarıya alındıktan sonra yere veya
varsa sedye üzerine yavaşça yatırılmalıdır.
169
Boğulmalarda İlkyardım ve Hasta/Yaralı Taşıma Teknikleri
170
Temel İlkyardım Bilgisi
1 Kaç dakika içerisinde beyne giden kan akı- 6 Müdahale ve nakilde öncelikli olan grubu tri-
neler öğrendik?
mı tekrar sağlanmazsa beyin ölümü gerçekleşmeye ajda hangi renk temsil eder?
başlar? a. Sarı
A. 3 b. Yeşil
B. 7 c. Siyah
C. 10 d. Kırmızı
e. Mavi
D. 15
E. 30
7 Aşağıdakilerden hangisi taşıma kurallarından
biri değildir?
2 Aşağıdakilerden hangisi boğulma sebeplerin-
den biri değildir? a. Hasta/yaralı en az 2 destek noktasından tu-
tulmalı, kaldırılmalı ve taşıma süresince buna
A. Havayolunun tıkanması uyulmalıdır.
B. Bilinç kaybı b. Kişinin bilinci açıksa kişi sakinleştirilmelidir.
C. Asılma c. Kişiye zarar vermeyecek ya da en aza zararı ve-
D. Suda nefessiz kalma recek taşıma yöntemi tercih edilmelidir.
E. Ağır akciğer travması d. Yavaş ve düzgün adımlarla yürünmeli ve adım-
lar omuzdan daha geniş olmamalıdır.
e. Baş her zaman düz tutulmalı, homojen ve düz-
3 Aşağıdakilerden hangisi bedende karbondi- gün bir şekilde hareket ettirilmelidir.
oksit birikiminin sonucu olarak ortaya çıkar?
A. Hipoksi 8 Araç içerisinden güvenli bir şekilde kazazede-
B. Laringospazm yi çıkarma tekniğine ne ad verilir?
C. Asidoz a. Hemlich
D. Glikoz b. Rentek
E. Hematom c. Hematom
d. Yandan yaklaşma
4 Suda boğulan bir kişi ile karşılaşıldığında ilk- e. Kaşık tekniği
yardımcı ilk olarak ne yapmalıdır?
A. Kişiye şok pozisyonu vermelidir. 9 Aşağıdakilerden hangisi en az iki ilkyardımcı
tarafından yapılan bir taşıma tekniğidir?
B. Kişiye koma pozisyonu vermelidir
C. Temel yaşam desteğine geçmelidir a. Altın beşik
D. Güvenlik önlemlerini almalıdır b. Sürükleme
E. Yarı oturur pozisyon vermelidir c. Kucaklama
d. Omuzdan destek verme
e. Omuzda taşıma
5 Hangi hastaya öncelikli olarak müdahale edi-
leceği ya da hangi hastanın öncelikli olarak taşına-
cağının tespit edilmesine ne ad verilir? 10 Aşağıdakilerden hangisi sedyeye koyma tek-
niklerinden biridir?
A. Triaj
a. Altın beşik
B. Rentek
b. Kaşık tekniği
C. Hemlich c. Kucaklama
D. Hematom d. İtfaiyeci tekniği
E. Yaşam zinciri e. Sürükleme
171
Boğulmalarda İlkyardım ve Hasta/Yaralı Taşıma Teknikleri
1. A Yanıtınız yanlış ise “Boğulma” konusunu ye- 6. D Yanıtınız yanlış ise “Taşıma” konusunu yeni-
niden gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı
2. B Yanıtınız yanlış ise “Boğulma” konusunu ye- 7. A Yanıtınız yanlış ise “Taşıma” konusunu yeni-
niden gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.
3. C Yanıtınız yanlış ise “Suda Boğulma” konusu- 8. B Yanıtınız yanlış ise “Taşıma” konusunu yeni-
nu yeniden gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.
4. D Yanıtınız yanlış ise “Suda Boğulma” konusu- 9. A Yanıtınız yanlış ise “Taşıma” konusunu yeni-
nu yeniden gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.
5. A Yanıtınız yanlış ise “Taşıma” konusunu yeni- 10. B Yanıtınız yanlış ise “Taşıma” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.
Araştır Yanıt
7 Anahtarı
Sahilde dolaşırken boğulan bir çocuk gördüğünüzde ilk yapmanız gereken ge-
nel ilkyardım kurallarına uygun olarak koruma tedbirine geçmektir. İyi yüzme
biliyorsanız ve çocuğu çıkarabileceğinizi düşünüyorsanız suya dalarak çocuğu
kıyıya çıkarmanız gerekir. Yüzme bilmiyorsanız çevreden yardım isteyerek, ço-
cuğa simit, ip atarak yardım edebilirsiniz. Çocuğu dışarı çıkardığınızda hemen
bilinç kontrolü yapmalısınız. Bilinç yoksa yanınızdaki kişilere 112 acil servis
Araştır 1 arattırmalı, çocuğu sırtüstü sert bir yere yatırarak ağız içini kontrol etmeli,
baş çene pozisyonu vererek çocuğun solunum değerlendirmesi yapılmalıdır.
Solunum yoksa temel yaşam desteğine geçilmelidir. Temel yaşam desteğine
suda boğulma vakalarında solunumla başlanmalıdır. Suni solunum ve kalp
masajına 112 acil servis gelinceye kadar ya da çocuk kendine gelinceye kadar
devam edilmelidir.
Olay yerinde birden fazla yaralı varsa öncelikle hızlı bir şekilde yaralıları de-
ğerlendirmeliyiz. Durumu stabil olmayanlara öncelik verilmelidir. Bu grupta-
kiler acil müdahale edilmesi gereken gruptur. Ciddi kanaması olanlar, geniş
Araştır 2 yanığı olanlar, bilinç düzeyinde hızla gerileme olanlar, nabız alınamayan ciddi
kırıklar, ciddi kafa travması, göğüs bölgesi ciddi yaralanmaları, solunum ve
dolaşım sistem bozuklukları, şoka girenlere öncelikle müdahale edilmelidir.
Solunumu ve dolaşımı olanlara daha sonra müdahale edilmelidir.
172
Temel İlkyardım Bilgisi
Araştır Yanıt
7 Anahtarı
Araç içerisinde bulunan bir kişiyi kişiye zarar vermeden çıkarma tekniğine
rentek manevrası adı verilir. Rentek manevrasına geçmeden önce ilkyardımcı
kesinlikle hastayı çıkarması gerektiğine emin olmalıdır. Gerçekten çıkarmalı-
yım demelidir. Rentek manevrası için ilkyardımcının öncelikle araç içerisinde
bulunan kişiye şu müdahaleleri yapması gerekir. Bilinç kapalı ise derhal ABC
değerlendirmesine geçilir. Kişi hafifçe göğsüne bakılabilecek şekilde koltuğa
yaslatılır. Ağız içi kontrolü yapılır. Ağız içi kontrolü kazalarda oldukça önem-
lidir. Kişi kafasını arabanın çeşitli yerlerine çarpabileceği için dişi kırılıp soluk
Araştır 3 borusuna kaçabilir. Ağız içi kontrolü sonrasında koltukta oturan kişiye hafifçe
baş çene pozisyonu verilir. Baş çene pozisyonundan sonra bak dinle hisset
yöntemi ile solunumu değerlendirilir. Solunumdan sonra dolaşım nabız aracı-
lığıyla kontrol edilir. Solunum yoksa temel yaşam desteği yapılması gerekeceği
için hasta ya da yaralı derhal dışarı çıkartılır. Solunum ve dolaşım varsa hasta-
da ikinci değerlendirmeye geçilir. Hızlı bir ikinci değerlendirmenin ardından
tespit edilen durumlara müdahale edilir. Çok ciddi bir durum söz konusu
değilse kişiye araç içinde müdahale edilir. Hasta ya da yaralının yanından 112
acil servis gelinceye kadar ayrılınmaz.
173
Boğulmalarda İlkyardım ve Hasta/Yaralı Taşıma Teknikleri
kaynakça
13/10/1993 tarih ve 2918 sayılı Trafik Kanunu. Markenson, D., Ferguson, J.D., Chameides, L.,
Cassan, P., Chung, K.L., Epstein, J., Gonzales,
22 Mayıs 2002 tarih ve 24762 sayılı Sağlık Bakanlığı
L., Herrington, R.A., Pellegrino, J., Ratcliff,
İlkyardım Yönetmeliği.
N., Singer, A. (2010). Part 17: First Aid, 2010
Aktümsek, A. (2012). Anatomi ve Fizyoloji: İnsan American Hearth Association and American
Biyolojisi, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık Red Cross Guidelines for Fist Aid. Circulation,
Eğitim Danışmanlık Tic. Ltd. Şti. 122, 934-946.
Barret, K.E, Barman, S., Boitano, S., Heddwen, L.B. Millî Eğitim Bakanlığı, Acil Sağlık Hizmetleri, Hasta
(2010). Ganong Tıbbi Fizyolojisi, (23. Baskı), Taşıma Teknikleri, 725TTT032, Ankara, 2011.
İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri.
Millî Eğitim Bakanlığı, Acil Sağlık Hizmetleri, Triaj,
Beghi E., Maria G.D., Gobbi G., Veneselli E., 725TTT035, Ankara, 2011.
İlk Epileptik nöbetin Tanı ve Tedavisi: İtalyan
Murat Tutanç, Gülseren Bilen, Cem Zeren, Mehmet
Epilepsi Ligi Kılavuzu, Epilepsi, 2007, 13, 33-40.
Boşnak, Ali Karakuş, Çocuk Yoğun Bakım Ünitesinde
Erdil, F., Bayraktar, N., Çelik, S.S. (2009). Temel Takip Edilen Suda Boğulma ve Boğulayazma
İlkyardım, Ankara: Eflatun Yayınevi. Olguları, Adli Tıp Dergisi, 25, 3, 2011.
Guyton, A.C, Hall, J.E. (2014). Tıbbi Fizyoloji (12. Nolan JP, Soar J, Zideman DA, Biarent D,
Baskı), Çev. B.Ç. Yeğen, İ. Alican, Z. Solakoğlu, Bossaert LL, Deakin C, Koster RW, Wyllie J,
İstanbul: Nobel Kitabevleri Ltd. Şti. Böttiger B; ERC Guidelines Writing Group.
http://ailehekimligi.gov.tr/yal-ve-oezuerlue- European Resuscitation Council Guidelines for
bakm/562-bilinc-bozukluklarnda-kan-ekeri- Resuscitation 2010 Section 1. Executive summary.
duemesinde-ve-goeues-arsnda-hastayayaralya- Resuscitation. 2010 Oct;81(10):1219-76.
yaklam.html Sevda Şener Cömert, Benan Çağlayan, Servet Altay,
http://www.acilafet.org/upload/dosyalar/KISIM_10_ Ali Fidan, Elif Torun Parmaksız, Suda boğulma
HASTA_TASINMASI_VE_KURTARILMASI. nedeniyle hastanede yatan olguların özellikleri
pdf (erişim 21.11.2016) ve prognostik bulgular, İzmir Göğüs Hastanesi
Dergisi, XXVIII, 3, 2014.
h t t p : / / w w w. i g k h . g o v. t r / y e n i / u s e r f i l e s /
files/104HASTANINTASINMASI.pdf (erişim Solomon, E.D. (2010). İnsan Anatomisine ve
21.11.2016) Fizyolojisine Giriş, (10. Baskı), Çev. L. Ertuğrul,
İstanbul: Akademi Basın ve Yayıncılık.
http://www.ilkyardim.org.tr/dokumanlar/Saglik-
Bakanligi-Ilk-Yardim.pdf Tiryaki, D. (2005) İlkyardım El Kitabı, İstanbul,
Artı Sağlık Çevre Kalite Yayınları.
http://www.itfanestezi.org/bo%C4%9Fulmatos.pdf
Vefik Arıca, Hüseyin Dağ, Sibel Kalçın, Sevilay Kök,
http://www.megep.meb.gov.tr/mte_program_ Kübra Bölük, Murat Doğan, Çocuklarda suda
modul/moduller_pdf/%C4%B0lk%20 boğulmalara güncel yaklaşımlar, Mustafa Kemal
Yard%C4%B1m%201.pdf Üniv.Tıp Derg, 4, 15, 2013.
http://www.megep.meb.gov.tr/mte_program_ Yeşim Altınkalem Dalkıran, Annelerin Ateş ve Ateşli
modul/moduller_pdf/Hasta%20Veya%20 Havale ile İlgili Bilgi Düzeyleri, Sağlık Bakanlığı
Ya r a l % C 4 % B 1 l a r % C 4 % B 1 n % 2 0 Bakırköy Dr. Sadi Konuk Eğitim ve Araştırma
Ta%C5%9F%C4%B1nmas%C4%B1.pdf Hastanesi, Uzmanlık Tezi, İstanbul, 2007.
İçişleri Bakanlığı Emniyet Genel Müdürlüğü Sağlık Yılmaz, İ., Ersoy, A., Küçükyılmaz, A., Deveci,
İşleri Dairesi Başkanlığı. (2010) Temel İlkyardım, H., Güven, M., Kürüm, D. (2007). Trafik ve
Ankara: EGM İdari ve Mali İşler Dairesi Başkanlığı İlkyardım, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi
Basımevi Şube Müdürlüğü Yayınevi. Açıköğretim Fakültesi Yayını.
Karacabey, K., Özmerdivenli, R. (2007). Sağlıklı Bu ünitede kullanılan resimler Anadolu Üniversitesi
Yaşam Bilgisi ve İlkyardım, (1. Baskı), İstanbul: Açıköğretim Fakültesi görsel arşivinden alınan ve
İlpress. yazarın/editörün çektiği resimlerdir.
174
Bölüm 8
Hijyen ve Sanitasyon
1 2
Hijyenin Tanımı, Önemi ve Amacı Sanitasyonun Tanımı, Önemi ve Amacı
öğrenme çıktıları
3 4
Kişisel Temizlik ve Kullanılan Temizlik
Kirlenme ve Temizlik
Ürünleri
3 Kirlenme ve temizliği ifade edebilme
4 Kişisel temizlik kavramını açıklayabilme
5
Gıda Hijyeni
5 Gıda hijyeninin nasıl sağlanacağını
açıklayabilme
Anahtar Sözcükler: • Hijyen • Kirlenme • Temizlik • Kişisel Hijyen • Sanitasyon • Gıda Hijyeni
• Gıda Güvenliği • Su Hijyeni
176
Temel İlkyardım Bilgisi
177
Hijyen ve Sanitasyon
nülürse, hijyenin yaratılan ilk insanla beraber doğ Dünya Sağlık Örgütü’ne göre gelişmekte olan
muş olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Bu ülkelerde görülen bulaşıcı hastalıkların %80’inin
düşünceyi birçok uygarlıkların yaşadıkları farklı hijyenik koşulların yetersizliğinden kaynaklandığı
alanlarda temizlik amacıyla kullanılmış alet ve ge bildirilmektedir. Hijyenik yaşam ortamlarının sağ
reçlerle, sağlığın korunması amacıyla farklı bitki lanması bir toplumda ilk gelişmişlik belirleyicisi ola
ekstraktlarının yazılı olduğu, uygarlıklara ait papi rak nitelendirilir. Hem ruh hem de beden yönünden
rusların bulunması doğrulamaktadır. sağlıklı kişiler, sağlıklı toplumu oluşturur. Konforlu
ve yaşanabilir hayat standartlarının oluşturulması
bireysel olarak başlayan ve toplum olarak da devam
ettirilmesi gereken çabalarla mümkün olur.
Tıbbi alanla ilgili birçok meslek grubunun
Hijyenik koşulların oluşturulmasında kalıplaş
amblemlerinde sembol olarak kullanılan mış hijyenik kuralların olduğu varsayılarak bunu
yılan tıbbın ilk büyüğü olarak kabul edilen her zaman diliminde uygulamaya çalışmak yanlış
Aesculape’ye göre açıklanmaktadır. Buna tır. Hijyen, gelişen teknoloji ve ekolojik koşullar ile
göre bir hekim, yılan gibi dilsiz olmalıdır. birlikte devamlı değişim halindedir. Üretim yapan
Sırrını kimseye söylememeli, sessizlikle ça birçok işletme kendi kalitelerini artırmak ve hijye
lışmalıdır. Yılan aynı zamanda gençliği ve nik kurallarını sağlayabilmek için kalite güvence ve
sonsuzluğu simgelemektedir. Aesculape’nin güvenlik sistemlerini geliştirilen programlara baş
figürlerinde görülen asa ise yaşam ağacını, vurular yaparak belgeler almaktadırlar.
yaşanılan yeri tasvir etmektedir. Hijyeni oluşturulması istenen ortama göre kişi
sel hijyen, okul hijyeni, işyeri hijyeni, gıda hijyeni,
personel hijyeni, çevre hijyeni, konut hijyeni olarak
Dünya tıp literatüründe geçen hijyen kelimesi sınıflandırmak mümkündür.
Dünya Sağlık Örgütünce “sağlık halinin korunması, Kişisel hijyende, vücutta hastalık oluşturabile
devam ettirilmesi ve hastalıkların engellenmesi amacıy- cek mikroorganizmaların, salgıların ve zararlı tok
la yapılan uygulamalar ve yardımcı koşulların hepsini sinlerin uzaklaştırılması amaçlanır.
birden kapsayan işlemlerin bütünüdür” olarak tanım Okul hijyeninde, çocuklarımıza ve gençlerimize
lanmıştır. Bu ifadeye göre sağlığı olumsuz etkileye sağlıklı yaşamanın faydaları ve kuralları anlatılarak,
cek her türlü etkenin önüne geçilmesi adına yapılan öğretilir ve sağlıklı ortamlarda yetişmeleri sağlanır.
faaliyetlerin tamamıdır. Hijyen Osmanlı döneminde İşyeri hijyeninde, işletmelerde haşere ve kemiri
“hıfzısıhha” kelimesi ile ifade edilmiş “sağlık bilgi cilerle mücadele yöntemlerinin belirlenmesi ve uy
si ve sağlığın korunması” anlamında kullanılmıştır. gulanması, personelin çalışma ortamının sağlık ve
Yaşamı sağlıklı, mutlu ve yararlı kılabilmenin yegâne teknik açıdan yeterlilik düzeylerinin belirlenmesi,
anahtarı olan hijyen, kişisel olarak başlayarak yaşanı can güvenliğinin sağlanması, müşteri ve tüketici
lan ev, iş yeri ortamında, daha geniş anlamda çevreyi nin güveninin, çalışan personelde moral ve moti
de içine alan kurallar topluluğudur. vasyonun sağlanması amaçlanır.
Kişisel temizliğin yapılması, çalışılacak ortamın Gıda hijyeninde, ham madde seçimi, gıdaların
hazırlanması, çalışma masasının ve koltuğunun işlenmesinde satışa sunulmasına kadar geçen süre
ayarlanmasından yatak odasının dizayn edilmesine içinde mikrobiyolojik, kimyasal, fiziksel etkenler
kadar yapılması gereken bütün eylemler hijyenik den korunarak üretilen gıdaların tüketiciye sunul
kurallar çerçevesinde yapılmalıdır. Yaşanılan or ması amaçlanır.
tamlarda aydınlatma, uygun hava akım şiddeti, ter
mal konfor, yalıtım, gürültü, iç ortam hava kalitesi, Personel hijyenininde, personelin sağlık kont
radyasyon ve dezenfeksiyonu, gıda üretim tesisle rollerinin yaptırılması ile bireysel hijyen sağlanır
rinin alt yapısının planlanması, ürünlerin üretil ken, işyerine karşı aidiyet duygusu da geliştirilir. İş
mesinden satışına kadar her aşamada sağlığı teh sağlığı ve güvenliğinin sağlanması amaçlanır.
dit edebilecek her türlü faktörün engellenmesi de Çevre hijyenininde, üretim ve tüketim esnasında
hijyenle ilgili konular kapsamındadır. İşletmelerde açığa çıkan atıkların güvenli bir şekilde bertaraf edil
çalışan personelin hijyenle ilgili bilgilendirilmesine mesi ve geri dönüşümünün sağlanması amaçlanır.
ilişkin yapılan eğitim faaliyetleri, iş yerinde alınan Konut hijyeninde, bedenen ve ruhen rahatla
önlemler de hijyenik koşulların oluşturulmasında mamızı sağlayan evlerimizin, sağlığımızı olumlu
önemli bir basamak teşkil etmektedir. etkileyecek şekilde tasarlanması amaçlanır.
178
Temel İlkyardım Bilgisi
Hijyen ile sanitasyon ara Sanitasyon ile hijyenin fark İşletmelerde sanitasyonun
sındaki farkı açıklayınız. lı nedir? önemi, nedir?
179
Hijyen ve Sanitasyon
180
Temel İlkyardım Bilgisi
181
Hijyen ve Sanitasyon
182
Temel İlkyardım Bilgisi
değişikliklerin giderilmesi amacıyla gerekli hijyenik kesildikten sonra tırnak törpüsü ile düzeltilmelidir.
önlemlerin alınması gereklidir. Eller yıkanırken tırnak araları ihmal edilmemelidir.
Saç derisi ve saçların, yağ, kir, kepek ve tozlardan Tırnak aralarına sabunun ulaşması için tırnak fırça
arındırılması için saçların yıkanması gerekmektedir. ları ile eller yıkanmalıdır. Kullanılan tırnak fırçaları
Bu amaçla sabun ve şampuanlar kullanılır. Saçların da kaynar suyla ve dezenfektanlarla temizlenmeli
özelliklerine uygun olacak şekilde tercihlere göre dir. Tırnak bakımı ve kesiminde kullanılan mater
şampuanlar da bulunmaktadır. Bunlardan başka yaller kişiye özel olmalı, ortak kullanılmamalıdır.
saçların ve saç derisinin korunması amacıyla nem
lendirici, koruyucu, parlatıcı özellikte saç kremleri Yüzün (Göz, Kulak, Burun) Temizliği
de kullanılmaktadır. Bazı özel durumlarda da özel ve Kullanılan Temizlik Ürünleri
şampuanlar kullanılabilir. Bit enfestasyonlarında,
Yüzün temizliğinde sabunlar kullanılmalıdır.
bakteriyel ve fungal enfeksiyonlarda tedavi amacıy
Fakat kullanılacak sabunların yüze zarar vermeme
la hazırlanan özel tıbbi şampuanlar kullanılabilir.
si gereklidir. Alın, burun ve yanakların sabunlama
İdeal bir sabun ve şampuan; saç ve saç deri esnasında çok bastırılmaması gereklidir. Durulama
sinden yağı, kiri uzaklaştırmalı ve tekrar saça ya işleminde sabun artığı kalmayacak şekilde alın, ku
pışmasını engellemelidir. Deriyi ve gözü irrite lak memesinin arkası ve alt çene iyice yıkanmalıdır.
etmemelidir. Saçı çok kurutarak yıpratmamalı ve Kullanılan suyun ılık su olması gereklidir. Çok sı
elektriklenmesine neden olmamalıdır. Vücuda za cak su kullanılması yüzde kurumaya neden olur. Bu
rar veren kimyasal maddeleri içermemelidir. yüzden çok sıcak su kullanılmamalıdır. Durulama
Vücudun temizliğinin sağlanması, kişinin hijye işlemi bittikten sonra kişiye özel bez havlu veya tek
nik şartlarda yaşamasını sağlamaya çalışan derinin kullanımlık kâğıt havluyla yüz iyice kurulanmalı
görevlerini yapmasına yardımcı olur. Temizlik iş dır. Kurulama işlemi sonrasında ciltteki kuruluğu
lemlerinin derinin doğal bütünlüğünü bozmama gidermek amacıyla nemlendiricili kremler kullanı
sına özen gösterilmelidir. Ter, yağ salgılanması ve labilir. Yüzün temizliği esnasında gözler, burun ve
dış ortamlardan gelen tozlarla deri yüzeyini kapla kulakların da temizliğinin yapılması gereklidir.
yan kir tabakasının giderilmesi gereklidir. Terleme Gözler gece boyunca bir salgı salgılayarak gözün
ve sonrasında terin giderilmesinde geç kalınması kurumasını engellerler. Salgılanan bu salgı kurur
ile terde üreyen mikroorganizmalar istenmeyen ko ve gözlerde çapak adı verilen yapılar oluşur. Sabah
kulara neden olur. Vücutta biriken ve kirlenmeye kalkıldığında yüzün yıkanması esnasında gözlerin
neden olan bu maddelerin vücuttan arındırılması iç kısımlarından bunların uzaklaştırılması gerekli
amacıyla banyo yapılması gereklidir. En başta ban dir. Göz makyajında kullanılan malzemeler ortak
yoda kullanılacak suyun güvenli kaynaktan geldi olmamalı, gece yatmadan önce kullanılan makyaj
ğinden emin olunmalıdır. Sağlıklı bir insanın vü malzemeleri, uygun temizleme ürünleri ile temiz
cut ısısı 36.5 °C’dir. Banyo sırasında kullanılacak lenmelidir.
su sıcaklığı kişiye göre değişmekle birlikte en ideal
Kulakların içinde bulunan salgı bezleri yağlı ka
sıcaklık 33-37 °C arasındadır.
rakterde bir salgı salgılarlar. Bunlar kulağa yabancı
Banyoda temizlik maddesi olarak vücuda za maddelerin girmesini engeller. Kulak kiri olarak
rar vermeyecek özellikte sabun veya duş jeli tercih bilinen bu yapı kulağa suyun kaçmasını da engel
edilmelidir. Temizlik maddelerinin vücutta etkin ler. Kulakta devamlı olarak üretilen bu salgılar yeni
bir temizliği sağlaması için lif veya kese kullanılır. üretilen salgılarla kulak dışına doğru itilmektedir.
Banyo sonrasında da vücutta kurumayı önlemek Bu salgıların giderilmesi amacıyla kulak içini te
için nemlendirici losyon ve kremler kullanılabilir. mizlemek için herhangi bir cisim sokulmamalıdır.
Banyo esnasında kulak kepçesi, dış kulak yolu ve
Tırnakların Temizliği ve Kullanılan kulak arkası iyice yıkanmalı, kulağa su kaçırılma
Temizlik Ürünleri malıdır. Banyo sonrasında kulak kepçesi ve dış ku
lak yolu pamukla kurulanmalıdır.
Günlük yaşamda devamlı farklı maddelerle te
mas hâlinde oldukları için tırnakların temizliğinin Burun akciğerlere gönderilecek havanın nem
aksatılmaması ve düzenli olarak kesilmesi gerek lendirilmesi, uygun sıcaklığa getirilmesi ve zararlı
lidir. Bu amaçla el tırnakları hilal şeklinde, ayak partiküllerin tutulmasında önemli bir göreve sa
tırnakları ise düz bir şekilde kesilmelidir. Tırnaklar hiptir. Burun içindeki kıllar ve mukus burnun bu
görevleri yapmasında önemli bir işleve sahiptir.
183
Hijyen ve Sanitasyon
Burun içindeki salgıların belirli aralıklarla temizlenmesi gereklidir. Temizlenmediği taktirde salgı kurur ve ka
buklanma meydana gelir. Sonrasında burun görevini yapamaz. Burun içi temizlik amacıyla herhangi bir cisim
veya parmak kullanılmamalıdır. Burun çok zorlanmadan su veya mendil ile temizlenmelidir. Burun içindeki
kıllar asla koparılmamalı ve yakılmamalıdır. Çok uzayan kıllar uygun makaslarla bir miktar kısaltılabilir.
Kaç çeşit el yıkama tipi var Kişisel temizliğe örnekler Diş fırçalamada uyulması
dır? Açıklayınız. veriniz. gereken kurallar nelerdir?
GIDA HİJYENİ
Güvenli, hijyenik ve sağlıklı gıdaya olan talep de dünya nüfusunun artmasıyla birlikte gün geçtikçe
artmaktadır. Güvenli gıda insanların fiziksel ve ruhsal gelişimlerini sağlıklı bir şekilde devam ettirebilme
leri için vazgeçilmez bir unsurdur. Beslenme bozuklukları toplumumuzda önemli sağlık sorunları arasında
yer almaktadır. Dengeli ve sağlıklı beslenmek için tüketilecek gıdanın protein, yağ, karbonhidrat, vitamin
gibi besin ögelerini yeterli miktarda içermesi, insan sağlığını tehlikeye atacak zararlı mikroorganizmaları ve
gıda kalıntılarını içermemesi gerekmektedir. Gıda hijyeni tüketilebilir, sağlıklı ve kusursuz gıda üretiminin
yapılabilmesi amacıyla gıdaların üretim süreçleri içerisinde gerekli tüm koruma ve kontrol önlemlerinin
alınması olarak tanımlanır. Gıda güvenliği her bireyin aktif ve sağlıklı bir hayat sürdürebilmesi için yeterli,
dengeli, besleyici gıdaya ulaşabilmesini amaçlar. Ayrıca gıdaların, herkes tarafından yeterli miktarlarda ve
sağlıklı bir şekilde ulaşılabilirliğini destekleyecek şekilde üretilmesi ve dağıtımın yapılması da gıda hijye
ninin konuları arasındadır. Gıda güvenliği, gıdaların üretiminden tüketimine kadar tüm aşamalarda insan
sağlığını etkileyebilecek tüm olumsuz şartların ortadan kaldırılarak gerekli önlemlerin alınması ile üretim
yapılması için gereklidir.
Bütün canlıların fiziksel ve ruhsal faaliyetlerini sürdürmeleri amacıyla tükettikleri besinler, olumsuz
ortam ve şartlar ile kötü üretim koşullarından dolayı insan sağlığını tehdit edebilir. Gıda güvenliği bu an
lamda kişisel hijyen kadar önemli bir kavramdır. Besinler temel olarak 3 farklı şekilde (fiziksel, kimyasal ve
biyolojik tehlikeler) insanlar için zararlı hâle gelebilir.
1. Fiziksel Tehlikeler: Toprak, su, hava, cam kırığı, plastik madde, kemik, taş, metal, tahta, saç, tır
nak, sinek ve böcek gibi haşereler.
2. Kimyasal Tehlikeler: Dış ortamlardan gıdalara bulaşan ya da gıda katkısı olarak gıdalara sonradan
eklenen besin olmayan kimyasal maddeler (Metaller, pestisitler, deterjanlar, plastikler, boya madde
leri ve gıda katkı maddeleri).
3. Biyolojik Tehlikeler: Üç ana grupta incelenebilir:
a. Gıdada doğal olarak bulunan zehirli kimyasal maddeler: Yeşillenmiş ve filizlenmiş bazı gı
dalarda solanin, zehirli bal, zehirli mantarlar, bazı bitki ve meyvelerde doğal olarak bulunan
siyanik asit.
b. Gıdalara sonradan bulaşan ya da uygun koşullarda üretilmeyen veya saklanmayan gıdalar-
da oluşan maddeler: Küf, bakteri, virüs, parazitler ve mikrobiyal toksinler.
c. Genetiği değiştirilmiş canlılar (GDO)
184
Temel İlkyardım Bilgisi
Gıdaların bu anlatılan tehlikelerle karşı karşıya Salmonella typhi ve Salmonella paratyphi se
kalması sonucunda besinlerde başta bakteriler olmak rotipleri tarafından oluşturulur.
üzere, çoğalan birçok mikroorganizmalar toksinlerini c. Streptekok enfeksiyonu: Hijyen kuralla
bu gıda maddelerine bulaştırırlar. Toksinlerle bulaşık rına uyulmadan yapılan peynir, et, sosis ve
gıda maddeleri vücutta gıda zehirlenmelerine neden benzeri ürünlerin yenilmesiyle enfeksiyon
olur. Gıda zehirlenmesine neden olan organizmalar meydana gelir. Enfeksiyonun etkeni Strep-
gözle görülemeyecek kadar küçük canlılardır. tococcus faecalis ve Streptococcus pyogenes’tir.
Gıda zehirlenmelerindeki semptomlar genel d. Stafilokok Enfeksiyonu: Besin zehirlenme
likle gastrointestinal sistem bozuklukları olarak lerine en çok Staphylococcus aureus bakterisi
göze çarpar. Gıda zehirlenmelerine birçok zararlı sebep olur. Satfilokoklar için en uygun ortam
organizma sebep olmaktadır. Özellikle de bakte et ve et ürünleridir. Ayrıca protein yönünden
riler gıdalara uygun olmayan üretim şartlarında zengin, şeker ve tuz içeren besinlerde de rahat
bulaşarak ürer ve çoğalırlar. Çoğalan bakteriler bu lıkla çoğalabilir. Bulaşma deri ya da solunum
faaliyetlerini gerçekleştirirken bir yandan da tok sistemiyle de olabilir. Besin zehirlenmesi bak
sin adı verilen zehirli maddeleri ile gıdaları enfekte terinin ya da toksin içerikli besinin alınmasıy
ederler. Bu gıdaları tüketen canlılarda gıda zehir la birlikte 1 saat içerisinde ortaya çıkabilir. Bu
lenmesi tablosu ve bulguları ortaya çıkar. Gıdalarda süre 12 saate kadar da uzayabilir. Genel belir
en sık rastlanılan bakteriyel bulaşmalar Botulismus, tileri mide bulantısı, ağzın sulanması, kusma,
Salmonella, Streptokok, Stafilokok, Listeria ve Esc karın ağrısı, ishal ve ateştir.
herichia coli enfeksiyonları olarak belirlenmiştir.
e. Listeria enfeksiyonları: Doğada yaygın
a. Botulismus enfeksiyonu: Clostridium botu- olarak bulunan Listeria monocytogenes adı
linum tarafından oluşturulan ve sinir sistemi verilen bir bakterinin oluşturduğu enfeksi
ne etki eden çok tehlikeli bir enfeksiyondur. yondur. Toprak, su, bitkiler ile hayvan dışkı
Bu bakteriler oksijensiz ortamlarda yaşarlar. larından izole edilebilir. Düşük sıcaklıklarda
Hijyenik koşullarda hazırlanmamış hazır ve çoğalabilirler. İnsanlarda görülen Listeriozis
ev tipi konserve yiyeceklerde ürerler ve tok vakaları bulaşık süt ve süt ürünleri, çiğ seb
sinlerini salgılarlar. Toksinleri içeren konser zeler, kavun, tüketime hazır et ve şarküteri
veleri tüketen kişiler hastalığa yol açan tok ürünleri, deniz ürünleri ve kanatlı eti tüke
sinleri de almış olurlar. Zehirlenmeye neden timinden dolayı meydana gelmektedir. Has
olan toksinleri üreten bakterinin kuluçka talık salgınlar tarzında görülebilir. Özellikle
süresi 18-72 saat arasında değişebilir. Semp yeni doğanlar, hamile bayanlar ile bağışıklık
tomlar sindirim sistemi ile birlikte sinir siste sistemi baskılanmış yaşlı bireylerde ölüm
minde de gözlenir. Toksinler bulantı, kusma, oranları yüksektir. Sağlıklı kişilerde genellik
kabızlık gibi belirtilerle başlayarak ilerleyen le ateş ve ishal görülür. Hamile bayanlarda
aşamalarda baş ağrısı, görme bozukluğu, kas düşüklere veya erken doğuma neden olabilir.
güçsüzlüğü ve felce yol açabilir.
f. Escherichia coli enfeksiyonları: İnsan ve
b. Salmonella enfeksiyonları: Hastalığın et hayvanların ölümüne sebep olabilen bağır
keni Salmonella türleridir. Bu bakterileri sak rahatsızlıklarına neden olan E. coli sero
taşıyan et, süt, et ve süt ürünleri, yumurta, tipleri, bağırsakların ağırlıklı florası olan E.
deniz ürünleri vb. besinlerin yenmesiyle veya coli’den farklı olarak bağırsak enfeksiyonla
dışkının karıştığı suların içilmesiyle etken rına sebep olan E. coli grubunda toplanmış
canlılar tarafından alınır. Semptom olarak tır. Bu grup içinde, 6 alt grup olarak belir
ishal, kusma, ateş, mide bulantısı, baş dön tilen değişik derecelerde hastalık yapabilme
mesi gözlenir. Bakterinin kuluçka süresi 12- yeteneğine sahip ve bağırsak sistemini farklı
24 saattir. Etken uygun sıcaklıkta pişirme ve etkileyen serotipler bulunmaktadır. Bun
pastörizasyon ile yok edilebilir. Gelişmekte lar; Enteropatojenik E. coli, Enteroinvaziv
olan ülkelerde çok sık salgınlara neden olan E. coli, Enterotoksijenik E. coli , Entero
tifo ve paratifo da salmonella bakterilerinden hemorojik E. coli, Enteroaggregatif E. coli,
185
Hijyen ve Sanitasyon
Diffuzadeziv E. coli olarak belirlenmiştir. ulaştığı son aşamaya kadar gerçekleştirilen tüm sü
Çoğunlukla mayonez, hazır gıdalar, dışkı reçlerin, tüm tesisin ve çalışanlarının kontrol altın
ile bulaşmış sular gibi etkenle bulaşık gı da tutulduğu sistemdir.
daların tüketimi sonucu hastalık tablosu
görülür. Ayrıca enfekte sığır eti ve ürünleri Su Hijyeni
ile pastörize olmayan süt ve süt ürünleri de
Su bütün canlıların yaşaması için gerekli olan
enfeksiyona sebep olabilir. Enfeksiyonlarda
en önemli maddedir. Su bütün biyolojik sistemlerin
çoğunlukla ishal ve bazen de bulantı ve ka
vazgeçilmez ögesidir. İnsanlar açlığa günlerce dayana
rında kramplar gözlenir.
bilmekte fakat susuzluğa en fazla 3-4 gün tahammül
edebilmektedir. Bir bebeğin vücudunun %75’inin
su olması, insanlığın devamı için ne kadar gerekli bir
Hastalık belirtisi, klinik belirti, klinik tablo.
unsur olduğunun bir göstergesidir. Suyun vücutta
sürdürdüğü birçok görev vardır. Bu kadar çok öneme
Gastrointestinal Sistem (GİS): Özellikle mide sahip olan suyun kaliteli, temiz ve güvenli olarak sağ
ve bağırsak sistemi başta olmak üzere sindirim sis lanması ve bu durumun devamlılığı ancak toplumun
temini oluşturan organ sistemi. duyarlılığı ile sağlanacaktır. Mikrobiyolojik ajan bu
lundurmayan, fiziksel özellikleriyle rahatsız etmeyen,
Gıda Güvenliği ve Haccp insan vücuduna zararlı toksik maddeleri yapısında
barındırmayan, dengeli bir mineral içeriği bulunan
Sağlıklı ve güvenli gıda maddesine ulaşımın sağ
suya sağlıklı ve temiz su diyebiliriz.
lanması amacıyla kontrollerinin yapılması gerek
mektedir. Bu kontrolleri, kişilerin kendi bildikleri Suyun özel yapısını bozan birçok etmen bulun
maktadır.
hijyen kuralları doğrultusunda yaptıkları tüketici
kontrolleri, işletmelerin güvenilir gıda üretebilmek 1. Mikrobiyolojik ajanlar; (bakteri, virus, pa
amacıyla belirledikleri kendi kendilerini kont razit, mantar gibi). Suyun mikrobiyolojik
rolleri ve bu işletmelerin üretim yapacakları ham olarak kirliliğinin olması insanlık tarihin
maddenin işletmeye gelişinden, ürünün tüketiciye de büyük kayıplara sebep olan hastalıkların
sunuluncaya kadar ki geçen süreçte hangi kurallara yayılmasında, bulaşıcı hastalıkların salgınlar
uymaları gerektiğinin yasal olarak belirlendiği ya hâlinde devam etmesine neden olmuştur.
sal kontrol olarak sıralamak mümkündür. Sağlıklı, Tifo, kolera, basilli dizanteri gibi bulaşıcı
güvenli ve kaliteli gıda üretiminin başarılabilmesi hastalıklarla birçok paraziter enfeksiyonun
yayılmasında kirli suyun rolü bulunmaktadır.
amacıyla bu bildirilen denetleyici unsurlarından
başka günümüzde yeni uygulamalarla güvenlik sis 2. Kimyasal ajanlar; (nitrat, nitrit, kurşun,
temleri oluşturulmaktadır. HACCP (Tehlike Ana florit, aluminyum, iyot, arsenik ve bazı ağır
lizleri ve Kritik Kontrol Noktaları), HAZOP (Teh metaller). Kimyasal ajanlarla bulaşık suların
like Analizleri ve Uygulanabilirlik Çalışmaları), devamlı olarak kullanılması vücutta zaman
GMP (İyi Üretim Çalışmaları), ISO 9000 ve ISO la birikmeye ve farklı doku ve organlarda
22000 en yaygın kullanılan güvenlik sistemleridir. yapısal ve fonksiyonel bozukluklar oluştu
rabileceği gibi kansere de sebep olabilir.
Bunlardan en önemlisi HACCP olarak bilinen
standartdır. “Tehlike Analizleri ve Kritik Kontrol Yaşadığımız ortamda içme, kullanma ve tatlı su
kaynaklarının korunması, kirlenmesinin önlenme
Noktaları” olarak bilinen HACCP (Hazard Analy
si gereklidir. Suyun önemi ve kirliliği kavramının
sis Critical Control Point), işletmede üretilmekte
bireyler tarafından iyi anlaşılması ile suyun korun
olan gıda hammaddesinin başlangıçtan tüketicisine
masında ciddi önlemler alınabilir ve uygulanabilir.
186
Temel İlkyardım Bilgisi
Suyun Arıtılması
İçme ve kullanma suyunun fiziksel özelliklerinin uygun hâle getirilmesi, kimyasal maddelerden arın
dırılması ve mikrobiyolojik ajanlardan temizlenmesi için suyun arıtılması gerekmektedir. Bu amaçla ilk
olarak suda bulunan istenmeyen maddelerin dibe çökmeleri için suya ağır olan bazı kimyasal maddeler
ilave edilir. Bu aşamaya koyulaştırma (koagülasyon) aşaması denir. Bu maddelerin etkisiyle bir araya gelen
maddeler suyun dibine çöker. Bu aşamaya çöktürme (sedimentasyon) aşaması denir. Suyun içindeki daha
küçük yapıdaki maddelerin süzülmesi için mikro düzeyde süzülmeyi sağlayan zar filtreler kullanılır. Bu
aşama filtrasyon aşaması olarak bilinir. Dördüncü aşama ise dezenfeksiyon aşamasıdır. Bu aşamada suyun
mikrobiyolojik ajanlardan arındırılması için çoğunlukla klor kullanılmakla birlikte ozon ve radyasyondan
da yararlanılmaktadır. Bütün bu işlemlerden sonra depolama aşamasına geçilir. Su büyük tanklarda ve
depolarda dağıtıma hazır hâlde bekletilir.
Suyun arıtılmasında yarar Gıda hijyenine yönelik uy Su hijyeninde uyulması ge
lanılan aşamalar nelerdir? gulamalara örnekler veriniz. reken kurallar nelerdir?
187
Hijyen ve Sanitasyon
188
Temel İlkyardım Bilgisi
bölüm özeti
için o bölgenin anatomik yapısının ve görevlerinin bilinmesi
önemlidir. Hijyenik yaşam standartlarında vücudunu yıprat
madan, sağlıklı ve daha uzun süreli kaliteli yaşam sürdürmek
isteyen kişi ilk olarak vücuduna ait özellikleri tam olarak bilme
li ve korunmasına ilişkin konuları gelişigüzel değil sistematik
olarak düzenine göre uygulamalıdır. Vücuda zararlı etkenler
hakkında bilgi sahibi olmalı, bunları mümkünse hayatından
tamamen çıkarmalı veya daha az maruz kalmaya çalışılmalıdır.
189
Hijyen ve Sanitasyon
1 Sağlık halinin korunması, devam ettirilmesi 6 Ağız ve diş sağlığının sağlanması amacıyla diş
ve hastalıkların engellenmesi amacıyla yapılan uy hekimine hangi aralıkta gitmek gereklidir?
gulamalar ve yardımcı koşulların hepsini birden
A. 2 ayda bir
neler öğrendik?
190
Temel İlkyardım Bilgisi
Yanıtınız yanlış ise “Hijyenin Tanımı, Öne Yanıtınız yanlış ise “Kişisel Temizlik ve Kul
1. E 6. C
mi ve Amacı” konusunu yeniden gözden ge lanılan Temizlik Ürünler” konusunu yeni
Yanıtınız yanlış ise “Hijyenin Tanımı, Öne Yanıtınız yanlış ise “Kişisel Temizlik ve Kul
2. D 7. A
mi ve Amacı” konusunu yeniden gözden ge lanılan Temizlik Ürünler” konusunu yeni
çiriniz. den gözden geçiriniz.
4. E Yanıtınız yanlış ise “Kirlenme ve Temizlik” 9. C Yanıtınız yanlış ise “Gıda Hijyeni” konusu
konusunu yeniden gözden geçiriniz. nu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Kişisel Temizlik ve Kul Yanıtınız yanlış ise “Gıda Güvenliği ve
5. C 10. E
lanılan Temizlik Ürünleri” konusunu yeni HACCP” konusunu yeniden gözden geçi
den gözden geçiriniz. riniz.
191
Hijyen ve Sanitasyon
Araştır Yanıt
8 Anahtarı
Hijyen; sağlığa zarar verebilecek her türlü etkiden korunmak için yapılan uy
gulamalar ve alınan önlemlerin tümüdür. Bu sayede sağlığa zarar verebilecek
fiziksel, kimyasal, mikrobiyolojik, psikolojik etkilerden uzak ortamların sağ
lanması ile hijyenik yaşam koşulları sağlanmış olur.
Araştır 2
Sanitasyon; hijyenik koşulların oluşturulması, iyileştirilmesi ve devamlılığı
nın sağlanması amacıyla alınan her türlü önlem ve işlemler olarak tanımlanır.
İnsan sağlığının korunması, çevrenin dengeli bir şekilde kullanılması, işlet
melerde iş kazalarının önlenmesi, gıda üretim tesislerinde sağlıklı ve kaliteli
ürünlerin elde edilmesi sanitasyonda amaçlanan konular arasındadır.
192
Temel İlkyardım Bilgisi
kaynakça
Akdur, R., Çöl, M., Işık, A., İdil, A., Durmuşoğlu, Güngen, Y., Tokyürek, Ş., Şanlı, N. (2002). Ev
M., Tunçbilek A. (1998). Halk Sağlığı, Ankara: ve Ailede Ya şam Yönetimi, Ankara: Başak
Antıp Tıp Kitapları ve Bilimsel Yayınlar, No: 26 Matbaacılık, 1. Baskı.
Aslan, D. (2009). Halk Sağlığı ile İlgili Güncel Sorunlar Mesleki Eğitimi Güçlendirme Projesi. (2007). Milli
ve Yaklaşımlar, Ankara: Grafker Matbaası. Eğitim Bakanlığı, Kişisel Bakım, Ankara.
Bilici, S., Irmak, H., Buzgan, T. (2008). Mesleki Eğitimi Güçlendirme Projesi. (2007). Milli
Sağlık Personeline Yönelik El Yıkama ve El Eğitim Bakanlığı, Saç ve Cilt Analizi, Ankara.
Dezenfeksiyonu Rehberi. Sağlık Bakanlığı Yayın
Mesleki Eğitimi Güçlendirme Projesi. (2007). Milli
No: 726. Birinci Basım.
Eğitim Bakanlığı, SaçYıkama, Ankara.
Bilici, S., Uyar, F., Beyhan, Y., Sağlam, F. (2008).
Özkan, Ü. (2006). Gıda Zehirlenmeleri, Türkiye
Besin Güvenliği, Ankara: Klasmat Matbaacılık. 1.
Klinikleri J Surg Med Sci, 2, 152-159.
Basım.
Özkaya, F.D., Cömert, M. (2008). Gıda
Bulduk, S. (2010). Gıda ve Personel Hijyeni, Detay
zehirlenmelerinde etken faktörler, Türk Hijyen ve
Yayıncılık, 4. Baskı.
Deneysel Biyoloji Dergisi, 65, 149-158.
Cevizci S, Önal, A.E. (2009). Halk Sağlığı Açısından
Rodgers, G.C., Matyunas, N.J. (2004). Poisonings:
Hijyen ve İyi Üretim Uygulamaları, Türk Hijyen
Drugs, chemicals, and plants. In: Behrman RE,
ve Deneysel Biyoloji Dergisi, 66, 73-82.
Kliegmen RM, Jenson HB, editors. Nelson
Curtis V.A. (2007).A Natural History of Hygiene, Textbook of Pediatrics, 17th ed. W.B. Saunders,
Can J Infect Dis Med Microbiol, 18, 11-14. Philadelphia; 2362-74.
Çiçek, D. (2012). Hijyen ve Sanitasyon, Ed: Meryem Topbaş, M., Uzuner, K., Eser, M., Kuş, G. (2015).
Akoğlan KOZAK, Anadolu Üniversitesi Yayın Temel Sağlık ve Hastalık Bilgisi, Eskişehir:
No: 1888, Açıköğretim Fakültesi Yayın No: 993. Anadolu Üniversitesi Yayın No: 3197, Açıköğretim
Fakültesi Yayın No: 2074.
Erkmen, O. (2010). Gıda Kaynaklı Tehlikeler ve
Güvenli Gıda Üretimi, Çocuk Sağlığı Hastalıkları Türkiye Tüketicileri Koruma ve Eğitim Vakfı (2001).
Dergisi, 53, 220-235. Temizlik Kültürü Ansiklopedisi, Ankara: Sirem
Matbaacılık, 2. Baskı.
Güler, Ç. (2004). Kişisel Hijyen. TSK Koruyucu
Hekimlik Bülteni, 3(6): 119-132. Yumuturug, S. (1988). Halk Sağlığı Ders Kitabı,
Ankara: Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Günaydın, M. (2015). El Hijyeni: Güncel Yaklaşım,
Yayınları, Sayı: 64.
30. ANKEM Kongresi.
Yumuturuğ, S., Sungur, T. (1980). Hijyen Koruyucu
Günaydın, M., Hastane enfeksiyonları ve el hijyeni,
Hekim lik, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi
24. DAS Eğitim semineri, Karaman, 2013.
Yayınları, Sayı: 393, 1. Baskı.
193