O século XIX é o momento no que se consolida o Liberalismo, pero non só na súa
vertente política e social, senón tamén económica.
A nivel económico a implantación do liberalismo ao longo do s. XIX vai afectar ás diferentes actividades económicas, sendo especialmente importantes as medidas que afectan á agricultura a través das desamortizacións. O pundo de partida era unha situación crítica na agricultura que viña dada non só polo atraso das técnicas e a escasa produtividade, senón tamén polo réxime de propiedade existente. A maioría das terras está concentrada nunhas poucas mans. Os maiores propietarios de terras son a nobreza e a Igrexa As terras son traballadas por arrendatarios que pagan unha renda ao propietario, ademais de impostos ao Estado e á Igrexa. Os arrendatarios carecen dos recursos necesarios para modernizar as explotacións e aumentar o rendemento. Pero o máis significativo é que eses donos non teñen a plena e libre propiedade das terras. • As terras da nobreza están vinculadas, esto é, unidas á familia que se debe preocupar de manter o patrimonio para deixalo en herdanza. Precisamente para asegurarse da integridade das terras, que se manteñan na familia, na maioría de España e na maioría das familias nobres, as terras están sometidas a morgado: pasan íntegramente en herdanza ao fillo maior. • En canto ás terras da Igrexa: parroquias, mosteiros, catedrais,… están amortizadas, é dicir, pertencen á Igrexa e os seus titulares non poden dispoñer libremente delas: non as poden partir, nin vender, porque non lles pertencen. • Ademais hai terras de propiedade comunal que son disfrutadas por todos os veciños do municipio, pero ningún deles ten a súa propiedade privada e polo tanto o concello xestiónaas pero tampouco pode dispoñer delas. A esta situación engádese outro problema: no caso da nobreza e do clero posúen tantas terras que moitas delas non están traballadas, o cal agrava o problema da pouca produtividade agraria. Os políticos liberais, sobre todo os progresistas, entendían que era necesario cambiar a estrutura da propiedade para permitir a modernización agrícola, de aí as súas medidas desamortizadoras. Estas medidas consisten en desamortizar ou desvincular as terras dos seus donos, é dicir, o Estado expropia aos propietarios aquelas terras que non están traballadas. Esas terras pasan a mans do Estado e este véndeas. O reinado de Isabel II, 1833 – 1868, comeza coa rexencia da súa nai, María Cristina, 1833 – 1840. Ante o carácter moderado do Réxime, os progresistas recorreron a numerosos levantamentos. Como resultado desta presión e ante o temor do avance carlista, María Cristina nomeou un novo goberno presidido polo progresista Calatrava, pero foi Mendizábal quen desde a carteira de Facenda e Mariña puxo en marcha o proceso de desmantelamento do Antigo Réxime e organizou o exército liberal que derrotou ao carlismo. Mendizábal puxo en marcha un amplo programa de refomas de carácter económico: abolición do décimo (1837), abolición definitiva da Mesta (1836) e dos señoríos xurisdicionais, supresión das aduanas interiores e a extinción dos gremios que se opoñían ao libre exercizo da industria e o comercio; pero a medida de maior trascendencia será a desamortización eclesiástica. A desamortización de Mendizábal tiña uns obxectivos xerais: ingresos para o Estado, aumentar a superficie cultivada, pero esta desamortización persegue unha serie de obxectivos concretos: - Para poder gañar a guerra contra os carlistas é necesario poder financiala e a venda destes bens é unha importante fonte de ingresos. - Crear un grupo de propietarios que dependa do triunfo liberal e o apoie: aqueles que se beneficien da desamortización, é dicir, se convertan en propietarios converteranse tamén nun firme apoio da raíña Isabel e do Liberalismo. Para levar a cabo a desamortización ditáronse tres decretos polos que se suprimían toda as ordes relixiosas do clero regular, excepto as que se adicaban á beneficencia; declarábanse todos os conventos e propiedades da Igrexa bens nacionais e poñíanse en venda mediante poxa. Os resultados desta desamortización eclesiástica foron o éxito relativo na obtención de créditos e suministros para a guerra e a adhesión de grandes propietarios á causa liberal, xa que compraron grandes lotes a prezos moi ventaxosos. Pero a reacción moderada da rexente cara ao liberalismo moderado freou o proceso desamortizador ata que o xeneral Espartero durante a súa rexencia, 1840 – 1843, lle dá un novo pulo. A nova rexencia seguiu a liña progresista de desmantelamento do réxime señorial e desamortización eclesiástica, cunha nova desamortización que afectaba aos bens do clero regular pero taméndo clero secular ou parroquial e na cal, ademais dos obxectivos desta medida, tamén se percibe a intención de Espartero de castigar á Igrexa polo seu apoio ao carlismo durante a guerra. A caída de Espartero significou a fin do periodo de rexencia e marca o momento en que a raíña asume xa personalmente as tarefas de goberno. A partir dese momento Isabel II amosa unha clara preferencia pola tendencia liberal moderada o cal paralizou o proceso desamortizador ata o seguinte periodo progresista do reinado de Isabel II, o bienio progresista de 1854 a 1856. En 1855 o ministro Pascual Madoz porá en marcha un novo proceso de desamortización, a chamada “desamortización xeral”: centrarase nas terras comunais, de ordes militares, institucións de caridade e segue coa venda de terras eclesiásticas. Esta será a medida máis ambiciosa pola extensión das terras afectadas e terá como obxectivo concreto conseguir financiación para a construcción da rede ferroviaria. A pesar da curta duración deste periodo progresista e a volta ao moderantismo que o sucedeu, as medidas desamortizadoras mantivéronse nos anos posteriores, no último perido do reinado de Isabel II, 1856 – 1868. De forma xeral pódense sinalar varias consecuencias do proceso desamortizador diferenciando entre os que se viron beneficiados por el e aqueles aos que prexudicou: Beneficiados: - O Estado resultou beneficiado polo proceso porque a venda das terras significou efectivamente a redución da débeda así como contar con ingresos que se investiron na loita contra os carlistas (rexencia de Mª Cristina) ou na construción do ferrocarril (bienio progresista). Prexudicados: - A Igrexa foi a máis prexudicada polas diferentes leis de desamortización porque foi afectada por todos os procesos desamortizadores. Esto non só significou que a Igrexa perdese terras, senón tamén bens inmobles e un rico patrimonio histórico e artístico que atesouraba. - A venda de bens non se levou a cabo seguindo un principio de equidade, senón coa fin de maximizar os ingresos. Para isto empregouse como método de venda das terras a poxa, é dicir, fíxase un valor para os lotes de terra que se sacan á venda e a partir de el os interesados en compralos van ofrecendo un prezo cada vez máis alto. Esto significou que en realidade non houbo un aumento do número de propietarios, xa que a maioría das terras á venda quedaron en masn de aqueles que tiñan máis cartos para poxar. Así a gran beneficiada foi a alta burguesía que decide investir os seus capitais na compra de propiedades, pero quedaron prácticamente excluídos do proceso os campesiños por carecer de cartos suficientes para poxar. - Os novos propietarios van explotar as súas terras, pero as condicións de vida e de traballo dos arrendatarios que realmente as traballan non van mellorar senón que ás veces pola contra aínda son sometidos a unhas condicións máis duras e desfavorables. - As terras comunais significaban para moitos campesiños, arrendatarios e xornaleiros, un importante complemento económico para os seus ingresos. A venda e privatización destas terras significou polo tanto un importante prexuízo e un empeoramento da situación de moitos campesiños xa que evidentemente agora non poden acceder a elas.