16.
YÜZYILDA DİNÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEBİYATI
VE TEMSİLCİLERİ
XVI. yüzyıl Anadolu’sunda; Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatının, bu çeşit
şiirlerinde Mevlâna ve Yunus Emre tesiri mevcuttu. Fakat bu edebiyatın, en bol
ve en güzel şiirleri yine bu dervişler arasında, Yunus tarzının bir devamı
hâlinde idi. Halk söyleyişinin ve hece ile ilâhî tarzının bu kuvvetli terennümleri
ardı arkası kesilmeyen birtakım ses ve heyecan dalgaları hâlinde, memleketin
her tarafına yayılıyordu.
Bu asrın tasavvuf şairleri arasında; Gülşenî tarikatının kurucusu Şeyh İbrâhim
Gülşenî’nin; Melâmiyye-i Bayramiyye tarikatına mensup Ahmed-i Sârbân ve
Halvetiyye tarikatı mensuplarından Vahib Ümmî (ölm. 1595) ve Ümmi
Sinan’ın önemli yerleri vardır. Bu isimlere Şeyh Aziz Mahmud Hüdaî’nin
üstadı ve Hacı Bayram Velî’nin müritlerinden Bursalı Muhyiddin Üftade (ölm.
1580), Seyyid Seyfullah Halvetî (ölm. 1601) ve İdris Muhtefî (ölm. 1615)’yi de
saymak yerinde olur.
Ümmî Sinan (? – 1551) aruz ve hece ile söylediği ilâhîleriyle büyük şöhret
kazanmış ve Halvetîliğin Sinaniyye kolunu kurmuştur. Hece ile şiirleri Yunus
tarzının devamıdır. Bu asırda Bektaşi şairlerinden Şâh İsmâil Hatayî, Pir Sultan
Abdal, Kalender Abdal, Muhiddin Abdal, Yetim Ali Çelebi, Askerî’yi
anabiliriz.
AZİZ MAHMUD HÜDAYİ KİMDİR HAYATI ESERLERİ
EDEBİ KİŞİLİĞİ
Aziz Mahmud Hüdâyî, 1541’de Koçhisâr’da doğar, 1628’de Üsküdar’da vefat
eder, Vefatından sonra Üsküdar’da onun mezarının yanında türbesinin de
burada yapılması sonucu, Aziz Mahmud Hüdâyî Tekkesi önemli bir ziyaretgâh
yeri olur.
Bilindiği gibi Aziz Mahmud Hüdâyî, “mutasavvıf, âlim, şair ve Celvetiye
tarikatının kurucusu”dur. Atâyî’nin Şakâyık Zeyli’nde onun Seferihisarlı
olduğu kaydedilmiştir. Kendisinin Cüneyd-i Bağdadî neslinden geldiğini
bildiren Hüdâyî, ilk tahsilini babası Feyzullah bin Mahmud’un yanında yapmış,
daha sonra İstanbul’a gelerek Molla Nasırzâde’nin derslerine devam etmiştir.
O, hocasının Edirne’deki Sultan Selim Medresesine tayini üzerine onunla
Edirne’ye gider ve ona muit (yardımcı) olur (1570). Ardından Şam ve Mısır’da
bulunan Hüdâyî, buralarda Halvetiye şeyhleri ile görüşür. Dönüşünde
Bursa’daki Ferhadiye Medresesine müderris tayin edilir (1573). Bursa’da aynı
zamanda Mahkeme-i Suğra Nâibliği/Kadılık da yapar.
Bursa’daki görevi esnasında gördüğü bir rüya üzerine Şeyh Üftade’ye intisap
eder. Üç sene kadar Celvetî üslûbu üzerine sülûktan sonra, Seferhisâr’da halife
olarak irşada başlar. Seferhisâr’dan tekrar Bursa’ya, oradan da
İstanbul/Üsküdar’a gelir. Önce Küçük Çamlıca’daki çilehanede bir süre
inzivaya çekilir.
Hâlen Üsküdar’da bulunan Hüdâyî Dergâhı, 1595’te inşa edilir ve içinde;
kütüphane, semahane ve türbe bulunan bu tekke, devrinde âlimlerin, şairlerin ve
musikişinasların toplantı yeri olmuş, devrin padişahı I. Ahmed de zaman zaman
bu toplantılara katılmıştır.
Aziz Mahmud Hüdâyi, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı şairleri zümresi içinde
yer almış, sade ve hikemi mahiyette şiirler yazmıştır. Şiirlerinde, bazen hece,
bazen de aruz veznini kullanan Hüdâyî, İbnü’l-Arabî’nin sistemleştirdiği
 vahdet-i vücûd anlayışına bağlı bir mutasavvıftır. Şiirleri ve mektuplarında bu Arapça Eserleri
açıkça görülür. Onun gerek devrinde, gerekse daha sonra yazılan tarih ve Câmiu’l-Fadâil ve Kâmiu’r-Reâil: Tasavvufî ahlaka dair olan meşhur
bibliyografya kitaplarında; “kutbü’l-aktab, sâhip-i zamân, mürşid-i kâmil” gibi eseridir.
unvanlarla anılması, ölümünden sonra da şöhretinin devam ettiğini Fethu’l-Bâb ve Refu’l-Hisâb: İnsanın yaradılışından ve insanın sıfatlarından
göstermektedir. Dilden dile nakledilen menkıbe ve kerametleri halkın gönlünde bahseden bir eserdir.
taht kurmasını sağlamış, ziyaretçileri her devirde artarak devam etmiştir. Keşfü’l-Kânâ an Vechi’s-Sema: Tasavvuftaki sema konu edilmiştir.
Aziz Mahmud Hüdâyi’nin eserlerini; Türkçe ve Arapça olmak üzere başlıca iki Habbetü’l-Mahabbe: Allah, peygamber ve ehl-i beyt sevgisi üzerine bir
grupta toplayabiliriz. Onun eserleri; dinî ve bilhassa tasavvufî konuları fazlası eserdir.
ile işlemiştir ki, bu sebeple o, bu tür şiirin önde gelen önemli temsilcilerinden Nefâisü’l-Mecâlis: Bazı ayetlerin tasavvufî tefsiri yapılmıştır.
biridir. O, zamanında ve bugün de herkes tarafından çok tanınmış, halktan ve Tecelliyât: Hayatta iken mazhar olduğu tecellileri anlatan ve tarihleri ile tespit
padişahlardan dahi büyük saygı görmüş önemli mutasavvıflarımızdan biri edilen bir risâledir.
olmuştur (Koca-türk 1970: 474). Eserlerinin birçok nüshasının bulunması da, Vâkıât: Tarikat sırları ile ilgili bir risaledir.
bu eserlerin halk tarafından ne kadar sevilip benimsendiğini göstermektedir. Bu “Gider şekk ü inkârı
cümleden olarak onun Türkçe ve Arapça eserlerinin adlarını vermeye çalışalım: Tevhîde gel tevhîde
Türkçe Eserleri Muhkem eyle ikrârı
 Divân-ı İlâhîyat: Tasavvufî hikmet ve nasihatlerden oluşmuş bir Divân’dır. Tevhîde gel tevhîde
 Tarikatnâme: Dervişliğin erkân ve adabı anlatılmaktadır. Koyup kuru taklîdi
 Tezâkir-i Hüdâi: I. Ahmed’e gönderilen mektup ve tezkirelerin toplandığı bir Candan eyle tevhîdi
eserdir. Bulmağa her ümîdi
 Ecvibe-i Mutasavvıfâne: Kendisine sorulan bazı tasavvufî sorulara verdiği Tevhîde gel tevhîde
cevaplardır. Surete tapma sakın
 Nasâyih ve Mevâız: Bazı nasihat ve vaazların derlendiği bir eserdir. Ma’nâ yüzüne bakın
 Mi’râciye: Mi’rac’ı, ayet ve hadislere dayanarak anlatan küçük mensur bir Olmağa Hakk’a yakın
risaledir. Tevhîde gel tevhîde
 Necatü’l Garik fi’l-Cem’i ve’t-Tefrik: Bazı tasavvufî makamlardan bahseden Hak yolunu ararsan
eserdir. Şirk âsârın sürürsen
Hüdâyî’ye sorarsan
Tevhîde gel tevhîde” (Güzel 2009: 657-658).
VAHİB ÜMMİ KİMDİR HAYATI ESERLERİ EDEBİ KİŞİLİĞİ
Vâhib Ümmî‘nin esas adı Abdulvahhab-ı Elmalı’dır. Doğum tarihi kesin olarak
bilinmemekle beraber ölüm tarihi 1 Şaban hicri 1004 /9 Mart 1595 olarak
kaydedilmektedir. Şeyh Abdulvahhab, Halvetî tarikatının Yiğitbaşı (orta kol)
şubesini kuran Yiğitbaşı Ahmet Şemseddin Marmaravî’nin halifesidir.
Vahib Ümmî, çeşitli mahlaslar kullanmaktadır. Bunlar da; “Vâhib Ümmî,
Vâhibi, Vehhâb, Vâhâb, Vehabî, Vehâb” olmak üzere altı tanedir. Bunların
yanında; “miskin, dermend, bî-çâre, âciz, derviş” gibi sıfatları da görmekteyiz.
Ancak bunları mahlas saymak doğru değildir. O, değişik mahlasları aruz
vezninin zorlamasıyla kullanmıştır.
Şair, hece vezinli şiirlerinde kendini rahat hissetmiş, ekseriya Vâhibî veya
Vâhib mahlaslarını kullanmıştır. Bazı kaynaklar onun mahlasını Vehhâb Ümmî
diye kaydetse de bu, sadece yakıştırmadır. Asıl mahlası Vâhib Ümmî’dir.
Abdülbâki Gölpmarlı’nın Vehâb Emre şeklindeki kaydı onu Yûnus Emre
halkasına dâhil etme kaygısından başka bir şey değildir. Vâhib Ümmî, Yûnus
Emre geleneğinin XVI. yüzyıldaki temsilcisidir. Bu tesir şiirlerinde görüldüğü
gibi Divân’mda da Yûnus ü delil kabul ettiğini açıkça söyler. Ayrıca Yûnus
Emre’yle Vâhib Ümmî’nin şiirlerinde birbirleriyle benzerlik gösterenler de
vardır.
Vâhib Ümmî’nin Divânı’ndaki 485 şiirden 300’den fazlası aruzla yazılmıştır.
Bu yüzden onu aruz şairi saymamız yerinde olur. Şiirlerinde, dış ahenkten
ziyade muhteva önemlidir. Hece ile yazılı şiirleri daha liriktir.
PÎR SULTAN ABDAL
Pir Sultan Abdal, XVI. yüzyılın sonu ile XVII. yüzyılın başlarında yaşamıştır.
O, Sivas’ın Yıldızeli kazasına bağlı Banaz köyünde doğmuş, Sivas’ta ölmüştür.
Fakat onun doğum ve ölüm tarihlerini açık bir şekilde bilemiyoruz.
Pir Sultan Abdal’ın şiirlerinde; Allah, Hz. Muhanmmed, Hz. Ali, Hz. Hasan,
Hz. Hüseyin ve daha pek çok veliye olan derin bir bağlılık, İslamî ve Bâtıni
inanışlarla kaynaşmış bir vahdet-i vücud halitası görülmektedir. Hatta bunlar,
bir inançtan çok, bir iddia durumundadır. Yani onun bu ifadelerinde, dünya
emelleri peşinde koşan ve isyan eden bir ruhun değişik ihtiraslarını da görmek
mümkündür. Bu cümleden olarak o şiirlerinde; İslam dininin itikadî
yönlerinden çok, bazı Bâtıni inanışları, hatta bazı İslamî bilgileri tebliğ etmek
yerine, bağlı bulunduğu yolun prensiplerini işlemektedir. Dolayısıyla onun bu
dini terminolojileri işleyişinin yanında, eserlerinde görülen bazı farklılıkların
bulunması ise, halkın anlayabileceği üslupta bir yönüyle tasavvufa yüzeysel de
olsa temas ettiğini göstermektedir. Ancak onun eserlerinde; İslam dininin itikat
ve ibadete müteallik inanç sistemine dair olan terminolojileri kullanması, onun
tasavvuf anlayışını biraz olsun belirtmekte ve özellikle kendi Batıni
prensiplerini de ortaya koymaktadır. Bu sebeple onun bu tür belli başlı
yaklaşımları, hemen hemen bütün manzumelerinde de görülmektedir.
Bilindiği gibi Pir Sultan Abdal; özellikle Alevî-Bektaşî inanışlarını ağırlıklı
olarak işlediği manzumelerinde; Allah, Peygamberler, Melekler, Kitaplar,
Dünya, Ahiret, Divân, Mizan, Sırat Köprüsü gibi itikadî kavramların yanı sıra,
Hz. Ali, Ehl-i Beyt, On İki İmam, Tenâsüh vb. konular çevresinde de
durmaktadır. Bu sebeple onun kullandığı araç ile varmak istediği amaç arasında
bazen çelişkiler de göstermektedir ki, günümüzde onu isteyen grup istediği 16'ncı yüzyılın sonlarında Tokat Almus Görümlü köyünde (şimdilerde kasaba)
tarafa doğru çekip götürmektedir. Çünkü onda bazen isyancı bir ruh, bazen de doğdu. 17'nci yüzyılın ilk yarısında öldü. Coşkulu deyişleriyle tanınan ve
toplumun sosyal konularına rahatlıkla eğilen ve onları acımasızca tenkit Hatayi ile Pir Sultan'dan sonra gelen üçüncü büyük Alevi-Bektaşı şairi. Pir
edebilen bir gücün bulunması, dinî bilgisini de bu sahada rahatlıkla kullandığını Sultan ile yakın arkadaştı. Onun asılmasından sonra uzun süre saklandı.
göstermektedir. Bu dinî bilgiler çerçevesinde bir yandan itikadî, ibadî, diğer Şiirlerinde tarikat kurallarını her kültür düzeyinden Alevi-Bektaşilerin
yandan da tasavvufî konuları rahatlıkla eserlerinde işleyebilmesi dikkat anlayabileceği bir yalınlıkla anlattı. Bazı şiirleri asıl isimleri İbrahim ve Hacik
çekmektedir. Kız olan "Kul Himmet Üstadım" takma isimli şairler ve başka Himmetlerin
“Derdim çoktur hangisine yanayım yazdıklarıyla karıştı. Kul Himmet'le ilgili bilgi ve şiirleri Cahit Öztelli, "Pir
Yine tazelendi yürek yarası Sultan'ın Dostları" (1984) adlı kitabında derledi.
Ben bu derde kande çare bulayım XVI. yüzyılın ikinci yarısıyla XVII. yüzyılın başlarında yaşadığı tahmin edilen
Meğer Şah elinden ola çaresi Kul Himmet, Alevî Bektaşî Edebiyatı'nın önemli şairlerinden birisidir.
Türlü donlar giyer, gülden naziktir Türbesi; Tokat'ın Alamus ilçesine bağlı Varzıl/Görümlü Köyü'ndedir. Torunları
Bülbüle cevr etme, güle yazıktır hâlâ bu köyde yaşamaktadırlar. Burada bulunan Şahinli aşireti Kul Himmet'in
Çok hasretlik çektim, bağrım eziktir ocağıdır. Ölümünün ne zaman ve nasıl olduğu hakkında elimizde belge yoktur.
Güle güle gelir canlar pâresi Fakat kendi köyünde yattığı düşünülerek normal bir ölümle hayata gözlerini
Gel benim uzun boylu serv çınarım yumduğu kuvvetle muhtemeldir.
Yüreğime bir od düştü yanarım Daha yaşarken Alevî çevrelerinde büyük bir şöhrete sahip olan Kul Himmet, Pir
Kıblem sensin, yönüm sana dönerim Sultan'ın etkisinde kalan güçlü bir sanatçıdır. Nefesler, düvaz imamlar,
Mihrabımdır iki kaşın arası destanlar, ağıtlar söyleyen Kul Himmet; mükemmel bir tekke öğrenimi,
Pir Sultanım Abdal, yüksek uçarsın edebiyat bilgileri, İslam tarihi, evliya menkıbeleri, tarikat kuralları gibi çağının
Selamsız sabahsız gelir geçersin kültür ve bilgisini çok iyi öğrenmiştir. Sanat gücü yanında, siyasî girişimlerinde
Aşık, muhabbetten niçin kaçarsın ise, adı etrafında bazı efsanelerin oluşmasına yol açılmıştır. Hemen hemen her
Böyle midir yolumuzun töresi” (Öztelli 1978: 218-219). cönkte bir iki nefesi yazılıdır. Ona karşı duyulan bu geniş bir sevgi sonunda
XIX. yüzyılda yetişen bir âşık, onun adını mahlas olarak almıştır.
KUL HİMMET Kul Himmet'in şiirleri tam olarak tespit edilememiştir. Ancak bu konuda da
bazı çalışmalar yapılmaktadır. Güçlü bir mutasavvıf şairdir.

Yolcu oldum yola düştüm
Yollarım Ali çağırır
Bülbül oldum gül'e düştüm
Gül'lerim Ali çağırır
Bu haneye mihman gelmişim
Kah ağlayı kah gülmüşüm
Bahr-ı ummana dalmışım
Göllerim Ali çağırır
Kul Himmet'im aşka düştü
Aşk deryası boydan aştı
Virdimiz Aliye düştü
Dillerim Ali çağırır
******************************************
SEYYAH OLUP ŞU ÂLEMİ GEZERİM
Seyyah olup şu alemi gezerim
Bir dost bulamadım gün akşam oldu
Kendi efkarımca okur yazarım
Bir dost bulamadım gün akşam oldu
İki elim gitmez oldu yüzümden
Ah ettikçe yaşlar gelir gözümden
Kusurumu gördüm kendi özümden
Bir dost bulamadım gün akşam oldu
Bozuk şu dünyanın temeli bozuk
Tükendi daneler kalmadı azık
Yazıktır şu geçen ömre yazık
Bir dost bulamadım gün akşam oldu
Kul Himmet üstadım ummana dalam
Gidenler gelmedi bir haber alam
Abdal oldum şal giydim bir zaman
Bir dost bulamadım gün akşam oldu
******************************************
Dün gece seyrim içinde
Dün gece seyrim içinde
Ben dedem Ali'yi gördüm
Egildim niyaz eyledim
Düldül'ün nalini gördüm
Kanber'i durur saginda
Salinir cennet baginda
Ali, Musa Turdagi'nda
Ben dedem Ali'yi gördüm
Üç çerag yanar sisede
Arslanlar gizli mesede
Yedi iklim dört kösede
Ben dedem Ali'yi gördüm
Yüce daglar boran coskun
Kul Himmet askina düskün
Cümle meleklerden üstün
Ben dedem Ali'yi gördüm
******************************************
Aklım fikrim yâr eyledim ben bana
Aklim fikrim yâr eyledim ben bana yapılmıştır. Bu sebeple Muhyiddin Abdal’ın da hayatı, eserleri ve kişiliği bu
Ögüt verdim deli gönül almadi takdire şayan çalışma ile ilim âleminin istifadesine sunulmuştur.
Bir kilecigi var almis eline Ayrıca S. N. Ergun da, şairin Otman Baba (öl. 1477-78) veya onun müridi
Dünyayi içine koydum dolmadi Akyazılı Sultan’a bağlı olabileceğini söylemektedir. Nitekim şairimizin bir
Almasi farz imis sünnettir selâm şiirinde de Akyazılı Sultan ismi geçmektedir.
Hak nurdan yaratmis yaz dedi kalem “Bize ser-leşker olmağa
Bir çiçek yaratti ol Rabb'ül-âlem Şah-ı Kerem Ali gerek
Ani kokulayan mahrum kalmadi Mürşiddir rehber olmağa
Var bir pire eris serseri gezme Adem Akyazılı gerek”
Gözet gözün önün yolundan kalma Kendisinin küçük boyda yazma bir Divanı vardır ki, bunda; hece vezni ile
Degme bir dükkâna yükünü çözme Hurufilik yolunda yazdığı şiirleri yer almaktadır.
Bunda çok bazergân assi kalmadi
Gençlik yaza benzer kocalik güze
Yüregim baslidir dertlerim taze
Boynun eg de hizmet eyle üstâza
Seytan benlik ile menzil bulmadi
Kul Himmet'in deste gülü elinde
Daima zikreder Hakk'i dilinde
Bir güzel sevmisim Hakk'in yolunda
Hayali gönülden zail olmadı
Muhyiddin Abdal Kimdir Hayatı Eserleri Edebi Kişiliği
Muhyiddin Abdal’ın, XV. yüzyılın sonları ile XVI. yüzyılın ilk yarısında
yaşadığı bilinmektedir. Önceleri onun hayatı ve kişiliği hakkında fazla bir bilgi
bulunmamasına rağmen, son zamanlarda Bayram Durbilmez tarafından 1998’de
“Muhyiddin Abdal Divânı (İnceleme-tenkitli metin) adlı bir “Doktora Tezi”