অধ্যায় ১০ – যোগজীকরণ

1
01) মাণ নির্ণয় কর ∫ 3 dx
√ 1−6 x
2 3
1 −1
(a) ( 1−6 x ) 3 (b) ( 1−6 x ) 2
4 4
−1 −1
(c) ( 1−6 x )2 /3 (d) ( 6 x−1 )2 /3
4 4
−1 2
+1
−1
( 1−6 x ) 3 ( 1−6 x ) 3
Solution: (c) ∫
3
( 1−6 x ) dx= =
−1
3
+1 (−6) ( −4
)
02) ∫ x dx এর মান?
−1

1
(a) ln x (b) ∞ (c) 0 (d) 2
x

Solution: (a) ∫ x dx=ln x +c

−1

cos x−cos 2 x
03) ∫ dx =?
1−cos x
(a) 2 x+ sin x + x (b) x +sin x+c
(c) x +sin 2 x +c (d) x +2 sin x +c
x 3x 3x x x
2 sin sin sin 3 sin −4 sin3
cos x−cos 2 x 2 2 2 2 2
Solution: (d) ∫ dx =∫ dx =∫ dx=∫ dx
1−cos x 2 x x x
2 sin sin sin
2 2 2

(
¿ ∫ 3−4 sin2
x
2 )
dx=∫ {3−2 ( 1−cos x ) }dx=x +2 sin x+ c

( )
1
1 x+
04) The integral ∫ 1+ x− e x dx is equal to:
x
1 1
(a) ( x−1 ) e x+ x +C (b) x e x+ x +C
1 1
(c) ( x +1 ) e x+ x +C (d) −x e x+ x +C
1
Solution: (b) Option test: f ( x )=x e x+ x
 ( ) ( ) ( )
1 1 1 1
'
x+
x 1 x+ x+ 1 x+ 1
∴ f ( x ) =x . e . 1− 2 +e x .1=e x x− +1 =e x 1+ x−
x x x
1
x+
∴ ∫ f ' ( x ) dx=f ( x )+ c=x e x
+c

05) ∫ x x ( 1+ln x ) dx =?
1+ ln x
(a) x x +c (b) x 2 x +c (c) x 2 x ln x + c (d) +c
x
x dz
Solution: (a) let x =z ; x ln x=ln z ⟹ ( 1+ ln x ) dx=
z
x dz x
Now, ∫ x ( 1+ln x ) dx ⟹ ∫ z =∫ dz=z + c=x +c
Z
ln √ 2
1+ cos ( e )
−2 x
06) ∫ e2 x
dx=?
0

(a) ( 1 1
)
+ sin 1−sin
8 2
1
4
(b) (
1 1
+ sin 1−sin
4 2 )1
2

(c) + ( sin 1−sin ) (d) + ( sin 1−sin )

3 1 1 3 1 1
8 2 4 4 2 2
ln √ 2 ln √ 2 ln √ 2
1+ cos ( e )
−2 x
Solution: (b) ∫ e
2x
dx= ∫ e
−2 x
dx+ ∫ e
−2 x
cos ( e
−2 x
) dx
0 0 0

[ ] [ ]
ln √ 2 0
e−2 x 1 −2 x ln √ 2 e−2 x 1 0
− [ sin ( e ) ]0 = [ sin ( e ) ]ln √ 2
−2 x
¿ +
−2 0 2 2 ln √ 2 2

¿
[ ] [
1 1 1 1 1 1
− + sin 1−sin = + sin 1−sin
2 4 2 2 4 2
1
2 ] ( )
07) ∫ x 2 cosec x 3 dx=?

( ) ( )
3 3
1 x 1 x
(a) ln cot +c (b) ln tan +c
3 3 3 3

(c) ln tan ( x3
3 )
+c (d) ln cot ( x3
3
+c )
 ( )
3
1 1 x
Solution: (b) ∫ x 2 cosec x 3 dx= ∫ 3 x 2 cosec x 3 dx= ln tan +c
3 3 2

08) 2∫ sin ( 2 e x ) x e x dx এর মান হলঃ

2 2

(a) sin ( 2 e x ) +c (b) 2 sin ( 2 e x ) +c

2 2

(c) cos 2 ( e x ) +c (d) sin2 ( e x ) + c

2 2

2
−cos 2 y 1−2 sin y '
Solution: (d) y=e x ধরে, I =∫ sin 2 y dy =
2

+c= +c
2 2
1 '
sin y− + c =sin ( e ) +c
2
2 2 x
2

1+tan 2 x
09) ∫ dx এর মান কোনটি?
( 1+tan x )2
1 1 1
(a) +c (b) +c (c) +c
1+ cot x 1−tan x 1+ cos x
1 −1
(d) +c (e) +c
1−cot x 1+ tan x
2
1+tan x dz −1 −1
Solution: (e) ∫ 2
dx=∫ 2 = +c = +c
( 1+tan x ) z z 1+ tan x

ধরি, 1+ tan x=z ∴ sec 2 x dx=dz ⟹ ( 1+ tan 2 x ) dx=dz

e x (1+ x)
10) ∫ dx এর মান হলঃ
cos 2( x e x )

(a) sin x e x +C (b) cos x e x +C (c) tan x e x +C (d) cos 2 x e x + C

e x (1+ x) dz
Solution: (c) ∫ 2 x
dx=∫ [ধরি z=x e x ,dz =e x ( 1+ x ) dx ]
cos ( x e ) cos2 z

¿ ∫ sec z dz=tan z +C=tan ( x e ) +C

2 x

x
a x
11) ∫ aa .a a . ax dx=?
x
x a
x ax a
a
aa
(a) a a (b) (c) (d) (e) 1
log a 3 ( log a )3
 x x
a a x
Solution: (d) ধরি, a a =z ⟹ a a . ln a . a a . ln a . a x . ln a . dx=dz
x x
a a
a a
dz dz a a
∴ I =∫
x
a x

⟹ aa . aa . a x dx= 3 3
= 3
+c= +c
( lna ) ( ln a ) ( ln a ) ( log a )3
π
2
12) ∫ cos 5 x dx এর মান কত?
0

2 4 7 11 8
(a) (b) (c) (d) (e)
15 15 15 15 15
π
2
Solution: (e) ∫ cos 5 x dx= 5−1 × 5−3 = 4 × 2 = 8
0 5 5−2 5 3 15
π
2
13) ∫ cos 4 x dx=?
0

3π 2π 5π π
(a) (b) (c) (d)
16 3 4 16
π
2
Solution: (a) ∫ cos 4 x dx= 1.3 × π = 3 π
0 2.4 2 16

2 −1
sec (cot x )
14) ∫ 2
dx এর মান হচ্ছে-
1+ x
−1 1
(a) +c (b) +c (c) x +c (d) −x +c
x x

sec ( cot x )
2 −1
1
Solution: (a) ∫ 2
dx ; cot −1 x=z ⇒− dx=dz
1+ x 1+ x 2

∴− ∫ sec z dz=−tan z +c=−tan ( cot x ) +c=−tan tan

2 −1
( −1 1
x)+c=
−1
x
+c

π
2
15) ∫ cos 3 x sin2 x dx=?
0

2 2 π π
(a) (b) (c) (d)
15 13 4 2
 π
2
Solution: (a) ∫ cos 3 x sin2 x dx
0

Let, sin x=z ∴ cos x dx=dz

π
2 1

¿ ∫ ( 1−sin x ) sin x . cos x dx =∫ ( 1−z ) z dz

2 2 2 2

0 0

[ ]
1 3 5 1
z z 1 1 5−3 2
¿ ∫ (z −z )dz= −
2 4
= − = =
0
3 5 0 3 5 15 15
π
2
16) ∫ sin 5 θ cos θ dθ এর মান হবে-
0

1 1 1
(a) (b) (c) (d) None of these
4 5 6
π
2
Solution: (c) ∫ sin 5 θ cos θ dθ
0

ধরি, sin θ=z ; ∴ cos θ dθ=dz

[ ]
1 1
z6 1
¿ ∫ z dz =
5
=
0
6 0 6

17) ∫ tan 5 x sec 5 x dx=?

3 2

1 1
(a) sec 4 5 x +C (b) tan 4 5 x +C
12 20
1 4 1 3
(c) sec 5 x +C (d) sec 5 x+C
20 12
Solution: (b) let, tan 5 x=z ⇒ 5 sec 2 5 x dx=dz
4
∫ tan3 5 x sec2 5 x dx= 15 ∫ z3 dz= 20
z 1
+C= tan 4 5 x+ C
20

dx
18) ∫ =?
x+ √ x
(a) ln ( √ x +1)+ c (b) tan−1 ( √ x+1)+c

(c) 2 ln ( √ x +1)+ c (d) 2 tan −1( √ x +1)+ c

 1 1
Solution: (c) Let, 1+ √ x=z ⇒ dx=dz ⇒ dx=2dz
2 √x √x
dx dx dx 1 dz
Now, ∫ =∫ =∫ . =2 ∫ =2 ln z +c=2 ln ( √ x ¿+1)+ c ¿ (Ans.)
x+ √ x √ x (1+ √ x) √ x 1+ √ x z

cos θ+ sin θ
19) ∫ dθ এর মান হল-
cos θ−sin θ

( π4 )+ c
(a) log e cos θ+ (
(b) log e sin θ−
π
4) ( )
π
+ c (c) log e sec θ+ + c
4

(d) log cosec ( θ+ ) + c

π
e (e) log e sin 2θ+ c
4
cos θ+ sin θ −cos θ−sin θ
Solution: (c) ∫ dθ=−∫
'
dθ=−ln ( cos θ−sin θ ) +c
cos θ−sin θ cos θ−sin θ

( ( ) )
¿−ln sin
π
2( ( ) ) π π
+θ −sin θ +c ' =−ln 2 cos +θ sin +c '
4 4

( ( )) ( ) ( ( )) ( √ )
−1
π π π 1
¿−ln cos θ+ −ln 2 sin +c ' =ln cos θ+ −ln 2. +c '
4 4 4 2

( ( )) [
¿ ln sec θ +
π
(√ )]
4
+c ; where c=c ' −ln 2

1
1−x
20) ∫ dx এর মান কোনটি?
0 1+ x

1
(a) 3 ln 3+ (b) 2 ln 2−1 (c) 4 ln 3+1
2
1
(d) ln 3 (e) 2 ln 3+5
2
1 1 1 1
1−x dx x 1+ x−1
Solution: (b) ∫ dx =∫ −∫ dx=[ ln ( 1+ x ) ]0 −∫
1
dx
0 1+ x 0 1+ x 0 1+ x 0 1+ x
1 1
1
¿ ln 2−∫ dx+∫
1 1
dx=ln 2+ [ ln ( 1+ x ) ] 0− [ x ] 0=2. ln 2−1
0 0 1+ x

21) ∫ e−2 x tan ( e−2 x ) dx=?

1 1
ln tan ( e )+ c
−2 x −2 x
(a) (b) ln sec 2 + c
2 2
 −1
(c) ln cos ( e−2 x )+ c (d) both (a) and (c)
2

sec ( e ) tan ( e )
−2 x −2 x
1
Solution: No answer. ∫ e tan ( e−2 x ) dx= ∫
−2 x
2 e−2 x dx
2 sec ( e )
−2 x

1 1
¿− ln [ sec ( e ) ]+ c= ln cos e + c
−2 x −2 x
2 2
π
2
22) ∫ cos x dx এর মান –
0 4−sin x

1 1 1 1 1
(a) ln 2 (b) ln (c) ln 3 (d) ln (e)
2 4 3 4 3
None
π
Solution: (e) ধরি, 4−sin x= z ∴ cos x dx =−dz ; x =0 হলে, z=4 ; x= হলে, z=3
2
π
2 3
cos x −dz 4
∫ 4−sin dx=∫
3
=−[ ln z ]4 =ln
0 x 4 z 3

23) ∫
√ tan x dx এর মান কোনটি?
sin x cos x
(a) tan x +c (b) cot x +c (c) 2 √ tan x+ c

(d)
√ tan x +c (e) log ( sin 2 x )+ c
2

Solution: (c) ∫
√ tan x
dx=∫
sec x √ tan x
2
dx=∫
2
sec x dx
=2 √ tan x+ c
sin x cos x tan x √ tan x
dx
24) মান নির্ণয় কর- ∫
cos x √1+ tan x
2

(a) 2 √ 1+ tan x+ c (b) √ 1+tan x +c

(c) 2√ 1+tan x (d) None of these

dx sec 2 x dx dz
Solution: (a) ∫ =∫ =∫ =2 √ z+ c=2 √1+ tan x+ c
cos x √ 1+ tan x
2
√1+ tan x √z
'
f (x)
Shortcut: ∫ dx=2 √ f ( x )+ c
f ( x)
 dx
25) ∫ 2 এর মান নির্ণয় কর-
x −x+ 1

(a)
1
√3
tan
−1 2 x−1

√3
+c( ) (b)
2
√3
tan
−1 2 x−1

√2
+c ( ) (c)
1
√3
tan
−1 2 x−1

√2 (
+c )
(d)
2
√3
tan
−1
( 2 x−1
√3 )
+c (e)
2
√3
sin
−1
( 2 x−1
√3 )
+c

Solution: (d)
dx
26) ∫ এর মান কোনটি?
√−2 x 2 +4 x+1
(a)
√
1
2
sin
−1
{√ 2
3
( x−1 ) } (b)
1 −1
5
sin x (c)
1
√3
−1
sin ( x+1 )

1 −1 1 −1
(d) cos ( x+1 ) (e) cos ( x +1 )
6 2
dx 1 dx 1 dx
∫ = ∫ = ∫
√−2 x √2
√ √2
(( √ ) )
2

( )
2
Solution: (a) +4 x+1 1 3
− x 2−2 x+1−1− ∫ −( x−1 )
2
2 2

¿
1
√2
sin−1
x−1
3
(√ )
1
+c= sin−1
√2 {√ 2
3
( x−1 ) }
2
a

27) ∫ √a −x dx এর মান কোনটি?

2 2

2 2 2 2
πa πa πa πa
(a) (b) (c) (d) (e)
4 3 5 7
2
3πa

[ ] [ ]
a

Solution: (a) ∫ √ a 2−x 2 dx= x √ a −x + a sin−1 x = 0−0+ a sin−1 1−0

a 2 2 2 2

0 2 2 a 0 2
2 2
π a πa
¿ × =
2 2 4
∞
22dx
28) ∫ 2 এর মান কত?
0 x −14 x +170
π π
(a) (b) π (c) (d) 22 π (e) 11 π
2 4
 ∞ ∞ ∞
22dx 22 dx dx
Solution: No answer. ∫ 2 =∫ 2
=22∫ 2 2
0 x −14 x +170 0 ( x−7 ) + 121 0 ( x−7 ) +11

[ ] [ ( )]
∞
1 −1 x−7 −1 −1 −7 −1 7
¿ 22 × tan =2 tan ∞−tan =π +2 tan
11 11 0 11 11
1
dx
29) ∫
1
2
√ x−x 2 এর মান কত?
−π −π π π
(a) (b) (c) (d) (e) π
4 2 4 2

[ ]
1
1
1 1 1 x−
dx dx dx 2
Solution: (d) ∫ 2 ∫ ∫ −1
= = sin
√ x−x
√ ) √( ) ( )
1
(
2 2
1 1 1 1 2 1 1 1
2 2 − − x+ x 2 − x− 2 1
4 4 2 2 2

1 π
¿ [ sin ( 2 x−1 ) ] 1 =sin 1−sin 0=
−1 −1 −1

2 2
a
dx
30) ∫ এর মান-
0 √ x( a−x )
π π π
(a) (b) (c) π (d) (e) None
a2 2 2 a2
Solution: (c)

[ ]
a
a
a a a a x−
dx dx dx dx 2
∫ x( a−x ) =∫ 2 ∫
= =∫ = sin
−1

0 √ 0 √ ax−x

√ √( ) ( )
a
( )
2 2
0 a2 a2 0 a a
2
− x −ax + − x− 2
4 4 2 2 0

−1 −1 π −π
¿ sin 1−sin (−1 ) = −
2 2
=π ( )
1
31) ∫ dx=?
√ 1−x 2
π 1 π
(a) (b) 1 (c) (d)
2 2 4
Solution: (a); Limit is missing. Limit should be 0 to 1.
2a
dx
32) ∫ এর মান কত?
0 √ 2 ax−x 2
 (a) π (b) π /2 (c) 2 π (d) None of these

[ ]
2a 2a 2a 2a
dx dx dx x−a
Solution: (a) ∫ =∫ =∫
−1
= sin
0 √ 2 ax−x 2
0 √ a −( a −2ax + x )
2 2 2
0 √ a −( x−a )
2 2 a 0

−1 −1
¿ sin 1−sin (−1 ) =π
π
2
33) ∫ cos x dx এর মান কোনটি?
2
0 9−sin x

1 1 1
(a) ln2 (b) 2 ln 6 (c) ln 6 (d) ln 2 (e) 6 ln3
6 2 3
π
2
Solution: (a) ∫ cos x dx ধরি, sin x=z ⇒ cos x dx=dz যখন x=0 , z=0 ;
2
0 9−sin x

π
যখন x= , z=1
2

[ ] [ ] [ ]
1 1
dz 1 3+ z 1 3+ 1 3+0 1 4 1
∴ I =∫ = ln = ln −ln = ln −0 = ln2
0 9−z
2
2 ×3 3=z 0 6 3−1 3−0 6 2 6
π
2
34) ∫ cos x dx =?
0 √ 4−sin x
2

π π π
(a) (b) (c) (d) None
3 6 4
π
Solution: (b) ধরি, sin x=z ⇒ cos x dx=dz যখন x=0 , z=0 ; যখন x= , z=1
2
π

[ ]
2 1 1
cos x dx z π dz
∴∫ =∫
−1
= sin =
0 √ 4−sin x 0 √ 4− z 2 0 6
2 2

√3
dx
35) মান নির্ণয় করঃ ∫ 2
1 1+ x
π π π π
(a) (b) (c) (d)
4 5 6 12

{ √3
Solution: (d) [ tan ( x ) ]1 =tan √ 3−tan 1=
−1 −1 −1 π
12 }
 1
dx
36) ∫ 1 এর মান কত?
−1
( 4−x 2 ) 2
π π π π π
(a) (b) (c) (d) (e)
5 4 3 2 7
Solution: (c)
6 x−7
37) ∫ dx এর মান হলো-
4 x2−4 x +5
3 2 1 −1 2 x−1 2 −1 2 x−1
(a) log (4 x −4 x+ 5)+ tan (b) 3 log ( 4 x −4 x+5)+ tan +c
2 2 2 2

(c)
3
2
log ( 4 x 2−4 x +5 ) + 2 tan−1 (
2 x−1
2
+c )
3 2 −1 2 x−1 2 1 −1 2 x −1
(d) log (4 x −4 x+ 5)+ tan + c (e) 3 log ( 4 x −4 x+5)+ tan +c
2 2 2 2
Solution: No answer.
2
x −1
38) ∫ 2
dx এর মান কোনটি?
x −4
3
(a) x + ln | |
x+2
4 x −2
+c (b) x + ln
4 | |
3 x −2
x+2
+c
3
(c) x + ln
2 | |
x−2
x+ 2
+c

(d) x + ln |
x−2|
(e) x + ln |
x+2 |
3 x+ 2 1 x −2
+c +c
2 2

Solution: (b) ∫
x 2−1
2
x −4
dx =∫ x 2−4+3
2
x −4
dx
dx= ∫ dx+3 ∫ 2
x −4
=x+
3
2.2
ln
x−2
x +2
+c | |
3
¿ x+ ln
4 | |
x−2
x+2
+c

2
x
39) ∫ dx=?
√ 1−x 2
1 1 1
x √ 1−x +C cos x + x √ 1−x +C
2 −1 2
(a) (b)
2 2 2
1 2 1 −1 1
x √ 1−x +C sin x+ x √1−x +C
2 2
(c) (d)
2 2 2
2 2
x 1−x −1 1
Solution: No answer. ∫ dx=−∫ dx=∫ dx−∫ √ 1=x 2 dx
√ 1−x 2
√1−x 2
√1−x 2
 [ ]
2
x 2 1 1 −1 1
¿ sin x−
−1
2
√ 1−x + sin x +c= sin x− x √1−x +C
2
−1
2 2
2

√
1
1−x
40) ∫ dx এর মান কোনটি?
0 1+ x

π π
(a) 1 (b) π (c) −1 (d) +1 (e) 1−π
2 2

√
1 1 1 1
1−x 1−x 1 xdx
Solution: (c) ∫ dx=∫ dx=∫ dx−∫
1+ x 0 √ 1−x 0 √ 1−x 0 √ 1−x
2 2 2
0

1 π
¿ [ sin x ]0+ [ √ 1−x ]0=sin 1−0+ 0−1= −1
−1 1 2 −1
2