Eurocentrisme en commerciële cartografie

Naam: Timen Assies

Studentnummer: 22181577
Cursus: Vroegmoderne Geschiedenis
Docent: Camille Creyghton
Datum: 21-03-2023
Inleiding

In de afgelopen jaren en tijdens mijn opleiding ben ik me steeds meer bewust

geworden van hoe eurocentrisch ik, maar ik meen ook velen in mijn omgeving,
naar de wereld kijken. In een zekere zin is het iets natuurlijks geworden, om zo
naar de wereld te kijken alsof Europa de norm is. Maar het valt te betwijfelen
of dat proces daadwerkelijk natuurlijk is, of geïnstitutionaliseerd. Ik wil in deze
paper onderzoek doen naar de invloed van vroegmoderne commerciële
kaarten en het sentiment dat zij uitdroegen. De kaart van Pieter van Alphen die
hier centraal staat lijkt een paar eurocentrische elementen te bevatten. 1 Ik
doel dan op het afbeelden van Afrika als barbaars, maar ook op de vier
prominenten die zijn afgebeeld op de hoeken van de kaart. Deze zijn allemaal
‘Europeanen’ en belangrijk geweest in de geschiedenis, ook in die van Europa. 2
Het is opmerkelijk dat Van Alphen twee personages uit de Klassieke Oudheid
weergeeft, omdat zij in een tijd leefden waarin Europa er heel anders uitzag. 3
Het valt te betwisten of Julio Caesar en Claudius Ptolemaeus zichzelf zouden
identificeren als Europeanen, omdat zij leefden in rijken die zich uitstrekten
over meerdere continenten. En het is de vraag of ze zich verwant zouden
voelen met wetenschappers uit een gebied waar in hun ogen de barbaren
woonden. Toch staan ze op deze kaart en lijken ze iets samenhangends te
suggereren. Het is daarom de vraag of en in welke mate Pieter van Alphen
eurocentrisch was in het formuleren van deze kaart. De onderzoeksvraag die
centraal staat in deze paper luidt als volgt: In welke mate droegen Europese
commerciële cartografen eurocentrisme uit? Ik ga kort uitleggen wat
eurocentrisme is, daarna wil ik onderzoeken of deze kaart eurocentrisch is en
verder wil ik kijken naar andere vroegmoderne cartografen en onderzoeken of
zij eurocentrisme uitdroegen met hun kaarten en in welke mate dat
problematisch is.

Eurocentrisme en eurocentrische cartografie

Het begrip ‘eurocentrisme’ geeft in zijn naam kernachtig weer waarover het
gaat. Als je iets als eurocentrisch bestempelt, dan staat Europa daarin centraal.
Eurocentrisme in de geschiedschrijving zet Europese geschiedenis op een
1
Pieter van Alphen: Nieuwe zee-atlas of water-werelt, verthoonende al de bekende zee-kusten van de
gantsche wereld, gelegt op hare lengte en breedte, volgense de ronde globe  (1660).
2
Met Europeaans refereer ik aan het moderne concept van Europa dat ontstond aan het eind van de
15e eeuw. In de Klassieke Oudheid nam Europa andere vormen aan, zowel in geografisch als in
etnisch opzicht.
3
Enrique D. Dussel, Javier Krauel, and Virginia C. Tuma. "Europe, Modernity, and
Eurocentrism." Nepantla: Views from South 1, no. 3 (2000): 465-478. muse.jhu.edu/article/23901.
voetstuk of pontificaal in de spotlights, terwijl alles wat niet Europees is, in
Europese schaduw staat. Europa wordt dan uniek, totaal anders en los van de
rest van de wereld. Zo wordt bijvoorbeeld Europese welvaart dan enkel en
alleen een eigenverdienste, zonder invloed van andere culturen of
continenten.4

De kaart van Van Alphen komt uit de tijd van de Nederlandse Gouden Eeuw,
een periode waarin Nederland in de overzeese en slavenhandel domineerde. 5
In deze tijd kwam de Nederlandse kolonisatie opgang met haar welbekende
VOC en WIC. Het spreekt voor zich dat er niet zomaar een richting op werd
gevaren. Schepen coördineerden met behulp van zeekaarten en ander
materiaal hun locatie op zee en de koers die ze moesten aanhouden. Overigens
moet er wel een verschil gemaakt worden tussen kaarten die daadwerkelijk op
zee werden gebruikt en kaarten die commercieel van dien aard waren. De kaart
van Van Alphen is een commerciële kaart en werd dus niet gebruikt op zee
maar maakte onderdeel uit van een publicatie van meerdere kaarten die door
hem waren gemaakt. Wat opvalt aan deze kaart is dat Van Alphen op het
continent Afrika ‘Barbaria’ heeft geschreven. 6 Afrikaanse bevolking werd in
deze tijd ook wel ‘chattel’ genoemd.7 Dit doet zeker denken aan een vorm van
eurocentrisme; het idee dat de Afrikaanse bevolking inferieur en onmenselijk is
en goed genoeg om te dienen als Europese slaaf. Veel andere commerciële
kaarten uit de vroegmoderne tijd bevatten soortgelijke elementen. Inwoners
van niet-Europese continenten worden op sommige kaarten bijvoorbeeld als
kannibalen afgebeeld die rond een kampvuur zich te goed doen aan een
ledemaat van een mens. Dit schetst een sterk contrast tussen het
‘geciviliseerde’ westen en de barbaarse wereld. Maar hoe zit dit met de vier
prominenten op de kaart? Is het gebruik van hen een vorm van eurocentrisme?
Het antwoord daarop is tweeledig, maar voornamelijk bevestigend. Ik heb
ontdekt dat het goed mogelijk is dat bijvoorbeeld Ptolemaeus is afgebeeld
vanwege zijn bijdrage aan de cartografie met zijn werk Geographia.8 Dit werk
werd ook door niet-Europese wetenschappers gezien als zeer belangrijk en
4
Marjet Brolsma, Eurocentrism in European History and Memory (Amsterdam: Amsterdam University
Press, 2019), 11-13.
5
Merry E. Weisner-Hanks et al., A History of World Societies (Boston: Bedford/St. Martins, 2021),
517.
6
Dit fenomeen is ook terug te vinden op een wereld kaart van Abraham Ortelius. “De Wereldatlas
Van Ortelius,” Universiteit Utrecht, April 20, 2022,
https://www.uu.nl/bijzondere-collecties/collecties/kaarten-en-atlassen/wereldkaarten-en-atlassen/
de-wereldatlas-van-ortelius.
7
Merry E. Weisner-Hanks et al., A History of World Societies (Boston: Bedford/St. Martins, 2021),
567. Chattel refereert aan een item of persoonlijk bezit. Deze term werd voornamelijk gebruikt om
tot slaaf gemaakte mensen mee aan te duiden en betekent zoveel als onmenselijk, dierlijk en mogen
daarom behandeld worden als dieren.
gezaghebbend. 9 Dat Van Alphen voor Ptolemaeus kiest is dus niet vreemd,
gezien zijn nalatenschap. Maar het roept ook de vraag op waarom er niet
gebruik is gemaakt van niet-Europese wetenschappers. Er waren namelijk net
zo goed toonaangevende wetenschappers in bijvoorbeeld China,
Mesopotamië, Egypte en India. 10 Ook wat dit betreft kan de kaart als
eurocentrisch worden gezien.

Opkomst van de commerciële cartografie en politieke doeleinden

Halverwege de vroegmoderne tijd maakte de commerciële cartografie haar

opkomst in de Lage Landen. Dat had onder andere te maken met de
ontdekkingsreizen in die tijd die grote interesse wekten in de wereld buiten
Europa. Hierdoor ontstond een lucratieve handel in onder andere atlassen,
kaarten en reisboeken. In die tijd ontwikkelden sommige mensen zich tot zeer
bekende en belangrijke cartografen, wiens namen ons vandaag de dag nog zeer
bekend zijn. Hierbij moet worden gedacht aan bijvoorbeeld de Van Langren
familie, Josua van den Ende, Joan Blaeu en nog veel meer.11 Vaak hadden
kaarten ook een politieke functie. In een tijd waarin veel oorlog werd gevoerd
en kolonisatie een integraal onderdeel was geworden van de economie, kun je
je voorstellen dat politieke leiders er baat bij hadden een bepaald sentiment
van de rest van Europa te schetsen. 12 Zo kon het ook nuttig zijn om Afrika te
associëren met barbaren. Veel van de kaarten die in deze tijd werden gemaakt
bevatten denigrerende elementen van bijvoorbeeld ten opzichte van Afrika,
zoals een kaart van Willem Jansz. Blaue laat zien. Ook hier wordt Afrika als
Barbaars weergegeven.13 Tevens werden kaarten gebruikt om mensen op te
leiden om te gaan werken voor de VOC. Tijdens deze trainingen werden
voornamelijk kaarten van de VOC gebruikt. Het is echter niet zo dat de VOC het
monopolie had op het maken van kaarten. Kaarten van in de kolonisatie
concurrerende landen beïnvloeden elkaar dikwijls. 14 Een logische
gevolgtrekking hieruit is dat zo hierdoor het slechte imago van niet-Europese
8
Alastair Strang, “The Analysis of Ptolemy's Geography,” The Cartographic Journal 35, no. 1 (1998):
pp. 27-47, https://doi.org/10.1179/caj.1998.35.1.27, 27-28.
9
Nick Kanas, Star Maps History, Artistry, and Cartography (Berlin: Springer, 2007), 45.
10
Nick Kanas, Star Maps History, Artistry, and Cartography (Berlin: Springer, 2007), 17-45.
11

Cornelius Koeman, Günter Schilder, Marco van Egmond, en Peter van der Krogt. “Commercial
Cartography and Map Production in the Low Countries, 1500–ca. 1672,” in Cartography in the
European Renaissance, ed. David Woodward (Chicago: University of Chicago Press, 2007), 1298-1306.

12
Silences and Secrecy: The Hidden Agenda of Cartography in Early Modern Europe, 59-65.

13
Koeman, “Commercial Cartography and Map Production in the Low Countries, 1500-ca. 1672,” Fig.
44. 1326.
bevolking gemakkelijk werd verspreid en overgenomen. Hierdoor kon een
eurocentrisch begrip van de wereld zich snel en diep wortelen in de westerse
samenleving.

Conclusie

Europese kaarten gaven vaak de rest van de wereld of delen daarvan op een
denigrerende manier weer. Dit moet hebben bijgedragen aan een
eurocentrisch perspectief op de wereld. In hoeverre het Pieter van Alphen
kwalijk valt te nemen durf ik niet te zeggen. Waarschijnlijk had hij niet veel
kaarten tot zijn beschikking die bijdroegen aan een gezonde beeldvorming van
niet-Europese gebieden, maar zover gaat dit onderzoek niet. Mijn
onderzoeksvraag of eurocentrisme in cartografie wordt uitgedragen en of dat
problematisch is, is wel beantwoord. Ook al was het antwoord voor de hand
liggend, het heeft mij toch verbaasd hoe diepgeworteld eurocentrisme is in de
cartografie. Ik heb aangetoond dat kaarten internationaal circuleerden en
zodoende een ongenuanceerd beeld van bijvoorbeeld Afrika verspreidden en
dat veel kaarten werden gebruikt als basis voor nieuwe kaarten, waardoor het
bestaande beeld bestendigd werd. Ook lijkt mij de invloed van commerciële
kaarten, die bijvoorbeeld in klaslokalen hingen, bijdroegen aan het
eurocentrische sentiment van de bevolking.

Bibliografie

14
Kees Zandvliet, “Mapping the Dutch World Overseas in the Seventeenth Century.” In Cartography
in the European Renaissance, ed. David Woodward. (Chicago: University of Chicago Press, 2007),
1433-1435.
Brolsma, Marjet. Eurocentrism in European History and Memory. Amsterdam: Amsterdam
University Press, 2019. 

Cormack, B. Lesley. “Maps as Educational Tools in the Renaissance.” In Cartography in the

European Renaissance. ed. David Woodward. Chicago: University of Chicago Press, 2007.

Cornelius Koeman, Günter Schilder, Marco V. Egmond, en Peter V.D. Krogt. “Commercial
Cartography and Map Production in the Low Countries, 1500–ca. 1672,” in
Cartography in the European Renaissance, ed. David Woodward. Chicago: University
of Chicago Press, 2007 1298-1306.

“De Wereldatlas Van Ortelius.” Universiteit Utrecht, April 20, 2022.

https://www.uu.nl/bijzondere-collecties/collecties/kaarten-en-atlassen/wereldkaarten-en-
atlassen/de-wereldatlas-van-ortelius. 

Dussel, Enrique D, Javier Krauel, and Virginia C Tuma. "Europe, Modernity, and
Eurocentrism." Nepantla: Views from South 1, no. 3 (2000): 465-
478. muse.jhu.edu/article/23901.

Harley, J. B. “Silences and Secrecy: The Hidden Agenda of Cartography in Early Modern
Europe.” Imago Mundi 40, no. 1 (1988): 57–76.
https://doi.org/10.1080/03085698808592639. 

Kanas, Nick. Star Maps History, Artistry, and Cartography. Berlin: Springer, 2007. 

Pieter van Alphen: Nieuwe zee-atlas of water-werelt, verthoonende al de bekende zee-kusten

van de gantsche wereld, gelegt op hare lengte en breedte, volgense de ronde
globe (1660).

Strang, Alastair. “The Analysis of Ptolemy's Geography.” The Cartographic Journal 35, no. 1

(1998): 27–47. https://doi.org/10.1179/caj.1998.35.1.27. 

Weisner-Hanks, Merry E., Patricia Buckley Ebrey, Roger B. Beck, Jerry Dávila, Clare Haru
Crowston, and John P. Mckay. A History of World Societies. Boston: Bedford/St.
Martins, 2021. 

Zandvliet, Kees. “Mapping the Dutch World Overseas in the Seventeenth Century.” In
Cartography in the European Renaissance. Ed. David Woodward. Chicago: University of
Chicago Press, 2007.