იე, ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო

უნივერსიტეტი
კავკასიისა და ალმოსავლეთის კელევის ცენტრი

აჭარის ლივის ვრცელი და მოკლე

დავთრები
ოსმალური ტექსტი, თარგმანი, გამოკვლევა, კომენტარები და
ფოტოასლები გამოსაცემად მოამზადეს:
ზაზა შაშიკაძემ და მირიან მახარაძემ

ტი4ი4 54MC46CIMIM M0I#M6554L VI ICM4L

0იCIIწიLხXI

IIმ7)LIმVმი1მL 7474 5L45IIIIC407L, M1I0I4M MტIII 604607

თბილისი 2011
 შოთა რუსთაველის ეროენული სამეცნიერო ფონდი
50018 #სა(2VCII M8II0იმ! 5CICიC6 ჩისიძენიი

აღნიშნული პროექტი განხორციელდა შოთა რუსთაველის ეროენული

სამეცნიერო ფონდის ფინანსური მხარდაჭერით (გრანტი M ი#.27-09).
წინამდებარე პუბლიკაციაში გამოთქმული ნებისმიერი მოსაზრება ეკუთენის
აეტორს და შესაძლოა არ ასახავდეს ფონდის შეხედულებებს.
95 0(0)6CI ჩმ5 ხილი მძ6 0055ხIC ხV ჩიმიCIგ! ვსიხი წიოთო (6 5§ჩ0(8 ILს5(8V0)1
Mგყსიიგ! 5C16ი66 წისიძეV0ი (CL-8ი( M / 27-09). #11 1ძC25 CX0I6556ძ ხ0L6VVIV) 86 LI056
ი0წ1ხ6 გსსხი, მგიძ თმ) ი01 +60+656ი! 1ხC 0წIიI0ი 0” 1ი6 ჩისიძგVI0ი II5CIL.

VVM.წს518VCII.0-0.C6C
უფასო გამოცემა

ნაშრომში წარმოდგენილი დოკუმენტები, რომლებიც დაცულია თურქეთის არქივებში

უდიდესი. მეცნიერული ღირებულებისაა. აქ წარმოდგენილი მასალები განსაკუთრებით
საინტერესოა სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს სოციალურ-ეკონომიკური ისტორიის
შესასწავლად. იგი არანაკლებ საინტერესოა თვით ოსმალეთის იმპერიის სოციალურ-
ეკონომიკური ისტორიის თვალსაზრისითაც.
წიგნი განკუთვნილია აღნიშნული მხარის და საერთოდ საქართველოს ისტორიით
დაინტერესებულ პირთათვის, ზოგადად აღმოსაგლეთმცოდნეობის დარგში მომუშავე
სპეციალისტებისათვის.

რედაქტორი
ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი ნოდარ შენგელია

„რ!

კორექტირება
ქართული – ზ.ტყაბლაძე
თურქული – გ.დათიაშეილი
არაბული – ი.თოფურიძე
კომპიუტერული გრაფიკა
ლ.ჯინჭარაძე

15ცM 978-9941-9238-1-4

_“_–

შ.პ.ს. გამომცემლობა 0LICM1I

ხ–ოთგI"!: 0M6ი10C6(0)V2000.C0ი
 რედაქტორისაგან

ინამდებარე ნაშრომში წარმოდგენილია ზემო და ქვემო აჭარის ვრცელი და

მოკლე დავთრები. ამ წყაროების გამოქვეყნებსს დიდი მნიშვნელობა აქეს
ოსმალობს პერიოდის აჭარის ისტორიის შესასწავლად აღნიშნულ
საკითხთან დაკავშირებული მსგავსი დოკუმენტი დღემდე არ გამოქვეყნებულა.
უნდა აღინიშნოს, რომ ავტორთა მიერ გაწეულია დიდი შრომა საქართველოს
ისტორიის ოსმალური დოკუმენტური წყაროების ანკარისს და სტამბოლის
არქივებში მოძიებისა და მათი გამოსაცემად მომზადებს“ თვალსაზრისით.
მოცემული დავთრები აქამდე ჩვენთვის უცნობი იყო. თურქეთის სხვადასხვა
არქივშში დაცულა ოსმალეთის იმპერის ქართული დტერიტორიებისათვის
შედგენილი საკმაოდ ბევრი დავთარი, მათ შორისაა წინამდებარე დოკუმენტებიც.
აჭარის ლივის მოკლე დავთარი ინახება ანკარის თაფუსა და კადასტროს
არქივში, რომლის შიფრია 272. მეორე დავთარი, რომელიც უფრო დიდია და
ეხება ზემო და ქვემო აჭარას, ინახება სტამბოლის მინისტრტა საბჭოს არქივში
შიფრით 558. ზუსტად მისი ანალოგიურია მეორე დავთარი, რომლის შიფრია 197
ანკარაში მიწის და კადასტრის სახელმწიფო დეპარტამენტის არქივშია
დაცული.
როგორც ცნობილია ოსმალებმა აჭარისს დაპყრობისთანავეე შემოიღეს
თავიანთი მმართველობის ფორმები, მოახდინეს ადგილობრივი მმართველობის
ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფა, ქვეყანაში შემოდიოდა
მიწისმფლობელობს ოსმალური ფორმები, ფეხს იკიდებდა ოსმალური
გადასახადები და საგადასახადო სისტემა, ქვეყნის განმგებლად ინიშნებოდნენ
ადგილობრივი გამაჰმადიანებული წარჩინებულები – ბეგები და ბეგლარბეგები.
ავტორთა ხელთ არსებული დავთრები და სხვა ხასიათის დოკუმენტები ერთ-ერთი
საუკეთესო წყაროა აღნიშნული საკითხების შესასწავლად.
ანკარის მიწისა და კადასტროს და სტამბოლის მინისტრთა საბჭოს
არქივებში აღმოჩნდა არაერთი საინტერესო და უნიკალური დავთარი, როგორიცაა:
„ბათუმის ლივის ვრცელი დავთარი“, „ბათუმის ლიგის მოკლე დაგთარი“, ზემო
და ქვემო აჭარის ვრცელი დავთარი“, „აჭარის ლივის მოკლე დავთარი“. ავტორის
განკარგულებაშია აგრეთვე „ბათუმის ლივის მოკლე დავთარი“ და სხეა არაერთი
უნიკალური ძეგლი, რომელთა ლირებულება სამხრეთ-დასავლეთ საქართეელოს
ისტორიისათვის განუზომელია. აქ ძნელია ყველა ლღავთრის შესახებ ვრცელი
ინფორმაციის გადმოცემა. ნაშრომის ავტორები სამომავლოდ შეეცდებიან ყველა
დავთრის შესახებ მკითხველს მიაწოდონ ამომწურავი ინფორმაცია.
უკანასკნელ ზანებშში ცნობილი გახდა რომ მუსტაფა ლალა ფაშას
სამცხეშიც საჩუქრად ებოძა მიწები. ის მიწები„ რომლებიც მის მიერ ოქნა
დაპყრობილი. მისი ლაშქრობის შემდეგ მთელი ტერიტორიები მას გადაეცა, ზოგი
ვაყუფედაც. ქვემო აჭარის გარკვეული სოფლები მუსტაფა ლალა ფაშას
საკუთრებაში გადავიდა. იმდენად დიდი იყო ის ტერიტორიები, რომელსაც იგი
ფლობდა, რომ მისი სამფლობელოები შავშეთშიც ვრცელდებოდა.
აქ წარმოდგენილია „აჭარის მოკლე დავთარი“, რომელიც რვა ფურცლისაგან
შედგება. აქვეა სულთან მურად III-ის თულღრა (ბეჭედი). დავთარი უთარიღოა,
3
არც კანუნ ნამე ახლავს. დავთარში გაერთიანებულია ზემო და ქვემო აჭარა. ზემო
აჭარის ლივა იწყება ცალკეული თიმარების, ზსიამეთების და სხვა გადასახადების
რეგისტრაციით. მათზე შეწერილი გადასახადების ოდენობის აღნიშვნით. არის
შებჰანეს იავას და კაჩკუნის ბეიტალმალის და სხვა გადასახადების
ჩამონათვალი და მათზე შეწერილ გადასახადთა ოდენობა. შემდეგ საუბარია გინმე
სულეიმან ბეგის სახასოებზე ქვემო აჭარის ლივაში. ჩამოთვლილია სოფლები
თავისი შემოსავლებით. საერთო ჯამით. არის მთელი რიგი მინაწერებისა,
არსს აჭარის მირმირანსს აჰმედ ფასას ზხასიც მათზე “შეწერილი
გადასახადით. ამჯერად ცალკეულ სოფლებზეა შეწერილი გარკვეული ოდენობის
გადასახადები. ასევეა მიწერილი თიმარები და ზიამეთები გარკვეულ პირებზე,
რომელთაც ევალებათ თანხის გადახდა ზემო და ქვემო აჭარის ბეგებს
მნიშვნელოვანი თანხის გადახდა მართებთ ამ დავთრის მიხედვით. ჩამოთვლილია
ყველა სოფელი, მიწერილი ამა თუ იმ ბეგისადმი და დაანგარიშებულია ყოველი
სოფლის შემოსავალი. შეწერილია მათზე გარკვეული ოდენობის გადასახადი,
რომლის გადახდა ევალებოდა გარკვეულ პირს, ვისზედაცაა მიწერილი ესა თუ ის
სოფელი. აღნიშნულ დავთარში ზემო და ქვემო აჭარისა,ას ზუსტადაა
დაანგარიშებული თითოეული სოფლისთვის განკუთვნილი გადასახადის ოდენობა.
ზემო და ქვემო აჭარის შესახებ მოცემული ცნობები ხსენებულ დავთრებში
საკმაო სიზუსტითაა გადმოცემული. დავთარში კონკრედულადაა წარმოდგენილი
თითოეული სოფლის სახელი, გადასახადთა სახეობანი, თუ ვის მფლობელობაშია
ესა თუ ის სოფელი, რამდენი გადასახადია შეწერილი თითოეულ მათგანზე. რა
სახის გადასახადებს იხდის ზემო და ქვემო აჭარის მოსახლეობა. აშკარაა, რომ
მოსახლეობა ძირითადად იხდის ოსმალურ გადასახადებსა და ვალდებულებებს.
ადგილობრივი მკვიდრი მოსახლეობა ასევე იხდის სხვადასხვა სახის ჯარიმებს,
ბაჟებსს მოსახლეობაზე შეწერილია თითქმის ყველა სახის გადასახადი.
საგადასახადო სისტემა, რომელიც ოსმალეთს შემოჰქონდა ზემო და ქვემო აჭარის
ტერიტორიაზე, ძირფესვიანად განსხვავდებოდა ადრე საქართველოში არსებულ
საგადასახდო სისტემისაგან აჭარის შესახებ არსებულ ყველა დავთარში
ოსმალური გადასახადებია ჩამოთვლილი და შეწერილი ადგილობრივ
მოსახლეობაზე. XVI “საუკუნის მეორე ნახეგრიდან სამხრეთ და სამხრეთ-
დასაგკლეთ საქართველოს რიგ ტერიტორიებზე, მათ შორის აჭარაშიც ოსმალური
მმართველობითი ფორმები და საგადასახადო სისტემა იწყებს დამკვიდრებას.
 ოსმალური აღწერის დავთრები როგორც
საისტორიო წყარო

სმალეთის იმპერიისს ეკონომიკის ძლიერეა პირდაპბრ იყო

("წ ელთრიალ დაპყრობით ომებთან., აქედან გაჩნდა ისტორიკოსებში
ტერმინი „ხმალზე დაყრდნობილი ეკონომიკა. ეს ტერმინი
გამოხატავს ოსმალთა მიერ დაპყრობილი ქვეყნების და მათი მოსახლეობის
რესურსების ექსპლუატაციას და გადასახადებით დაბეგვრას, რაც იმპერიის
შემოსავლების ერთ-ერთ ძირითად წყაროს შეადგენდა. გამომდინარე აქედან
ოსმალეთის იმპერიაში უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭებოდა ქვეყნის აღწერას და
განსაკუთრებული ყურადღება ექცეოდა სამხედრო და "საფინანსო უწყებებს.
მოქმედებდა ფინანსური უწყება (06I(6ჩ8ი6-I) /#ი1X6), სადაც დაწვრილებითა და
მთელი სისუსტით ხდებოდა ფისკალური დოკუმენტაციის შედგენა. აღნიშნული
კატეგორიის დოკუმენტთაგან ერთ-ერთ ყველაზე მთავარს წარმოადგენდა აღწერის
ვრცელი და მოკლე დავთრები, რომლებშიც აღწერილია ესა თუ ის ტერიტორია,
მასში შემავალი ყველა სოფელი თუ დასახლებული პუნქტი, მისი მოსახლეობა,
დასამუშავებბლლად ვარგისი მიწეი თუ საძოგრები- განსაზელვრული იყო
მიწისმფლობელობის პირობები (თიმარი, ზეამეთი, ხასი...), მოსახლეობაზე
გაწერილი გადასახადები და სხვა.
ნიშანდობლივია ის გარემოება, რომ იმპერიის ეკონომიკის დაღმასგლა იწყება
მას შემდეგ, რაც მან ვეღარ შეძლო ახალი ტერიტორიების დაპყრობა და ახალი
შემოსავლებით ცენტრალური ხაზინის შევსება.
დავთრების შედგენის საჭიროებას იწვევდა აგრეთვე ოსმალეთის იმპერიის
ადმინისტრაციული ორგანიზაცია. ოსმალო მოხელეთა დიდი ნაწილი, როგორც
სამოქალაქო ისე სამხედრო „ ხელფასს არ ღებულობდა ცენტრალური
ბიუჯეტიდან. ასეთ კატეგორიას ნება ეძლეოდა აენაზღაურებინა სამსახურებრივი
მოვალეობის შესრულება ადგილობრივი მოსახლეობს მიერ გაღებული
გადასახადებიდან”,
ოსმალური აღწერის დავთრები მდიდარ და მრავალმხრივ საინტერესო
ინფორმაციას შეიცავენ ზოგადად ოსმალეთისა და იმპერიაში შემავალი ამა თუ იმ
პროვინციის სოციალურ-ეკონომიკური, პოლიტიკური, კულტურული
ურთიერთობისა ღა მრავალი სხეა საკითხის შესასწავლად. მათში დაცული
ცნობები სანდოა, რადგან დავთრები შედგენილია ადგილზე მომუშაგე კომისიის
მიერ თითოეული მონაცემის ზუსტად შემოწმებისა და შეჯერების შედეგად.
დავთრეის შედგენისას აუცილებლდ უნდა გათვალისწინებულიყო
ადგილობრივი სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობა რის შემდეგაც ამ
ტერიტორიის გარკვეულ სისტემაში მოყვანის მიზნით ხდებოდა მათი აღწერა.
დავთრები ვრცელ ინფორმაციას შეიცავენ მათი შედგენის დროს არსებული
ფასებს შესახე· მასში მოცემული გადასახადეის და სოფლის, თუ
დასახლებული პუნქტის შემოსავლის რაოდენობა დაანგარიშებული იყო

! „ჩილდირის ეიალეთის ჯაბა დავთარი” 1694-1732 თურქული ტექსტი ქართული თარგმანით

გამოსაცემად მოამზადა ც. აბულაძემ, გამოკელეეა დაურთო მ. სვანიძემ. თბ. 1979 წ. გე. 29

5
იმდროინდელი ფასებით.”
ახალ დაპყრობილ ტერიტორიაზე არსებული მდგომარეობის შესწავლის
შემდეგ მაშინვე წესდებოდა გადასახადები და საგადასახადო სისტემა, რომელიც
ამ პროვინციას შეეფერებოდა. საგადასახადო კანონების მიხედვით, ამა თუ იმ
ტერიტორიაზე კონტროლის საკითხი, დაყოფა და გადამოწმება ყოველ სამ
წელიწადში ერთხელ ტარდებოდა.
თურქი ისტორიკოსი ი.ჰუუზუნჩარშილი აღნიშნავს, რომ ფინანსური, ანუ ეკო-
ნომიკური თვალსაზრისით შედგენილი დავთრები ოსმალეთის იმპერიაში ყველაზე
მოწესრიგებულ, სწორ და ზუსტ საკონტროლო საბუთებს წარმოადგენდნენ.
ყველა აღწერის ვრცელი დავთრის შედგენის პრინციპი აბსოლუტურად
იდენტურია როგორც უკვე აღვნიშნეთ იგი წარმოადგენს ოფიციალურ
დოკუმენტს, რომელსაც საიმპერიო მთაგრობის განკარგულების თანახმად ადგენდა
ადგილზე მოვლენილი ოსმალო მოხელე.
XVI ს-ის მეორე ნახევრამდე აღწერის დავთრებს ცალკეული ლივებისთვის
ადგენდნე,„ ზხოლო უფრო მოგვიანიბით – მთლიანდ ვილაეთის თუ
ეიალეთისათვის.?
ვრცელი დავთრებსსVს უმრავლესობას წამძღვარებული აქვს მოცემული
პროვინციის კანუნ-ნამე (კანონთა წიგნი), რომელიც არეგულირებს სოციალური
ურთიერთობის, საგადასახადო, თუ სხვა წესებს.
ოსმალეთის იმპერიაში, როგორც ფისკალური ხასიათის ყველა დოკუმენტი,
დავგთრებიც სიაკათის ურთულესი ხელით იწერებოდა. აღნიშნული ხელის ამო-
კითხვა დიდ სიძნელეებთან არის დაკავშირებული. ეს დამწერლობა გამოიყენებოდა
ოსმალურ “საფინანსო უწყებებში ლდა მას მხოლოდ სპეციალისტები
კითხულობდნენ. ეს კი იმიტომ ხდებოდა, რომ საფინანსო საქმეებში გარეშე პირს
ჩაეხედა.
მერ დავთრის პირეელ გვერდზე, როგორც ოსმალური დოკუმენტების უმრავლესო–-
ბისთვის არის დამახასიათებელი ჩახატულია იმ პერიოდისათვის ტახტზე მყოფი
სულთნის თულღრა, ბეჭედი, რაც ხშირად გვეხმარებ დოკუმენტის შედგენის
პერიოდის დადგენაში. არის შემთხვევები როდესაც დავთარს არ აქვს მიწერილი
მისი შედგენის ზუსტი თარიღი.
მომდევნო ნაწილში, ნაჰიეების (რაიონების) მიხედვით მოცემულია
გეოგრაფიული პუნქტებს (სოფლების) სიას, რომლებიც წარმოადგენენ
საგადასახადო ობიექტებს. სიას თან დართული აქვს შეწერილი გამოსაღების
ჯამი,
შემდეგ დასახელებულია ყველა სოფელი რაიონის ცენტრის აღნიშვნით,

2 07% Mს5Iგწ, 0§ოგი)ს ნწინო! წIა/მL ნ0IIIIMXმ5! V6C LIV2IIგწი 12ჩIII, IIM 80)ICI6ი, CIIL LV,
52VI 212, MI§გი 1991, #იM2Lგ 1991 VII. 5. 92
1 5)იგი| ტ1(სიძიტ, 0§თგიI! |ოიმმI0/სხსისი V6ICI 551601 LIგMLIიძგ MI90 ცI. ტიმყ/თგ, #ტიMმ/მ
წი. 0 == 1CL, CIII 5, 5მ»I 2, ტიM2#8 1947 XII. §.191
4 ს?სიფდმსს)! 1, LL. 05თგიI! L06VI6(( Mმ11/651იIი «ს”სIს§ს V6 05თვი!) 006VICCI 1C LIმ2Iი051, 1IM%I%
13CIICICი, CIIL XL.II, §52VI 165, CC2M 1978, #MMმ2C2 1978 X)I. §. 69
% სჯსიდიIIII I. II. 0C5თმი)! 06VICII MმII/65ი1ი V/სIსჯს V6 0§”იმიI! 0CVICVI IC 928210651, IIMM
ს30IIC16Cი, CIII XI.II, 58») 165, 0C8M 1978, #იMგ>2 1978 VII. §. 397
ხ ს/სიდმისI!I I, LI, 0§ომიII 'წმIIMI, III CIIV, 11 MI5II0, ტიMმIმ 1954 VII. §, 70
6
რასაც მოჰყვება მოცემულ სოფელში დასახლებულ კომლთა უფროსების სიები. ამ
მხრივ ხალხის აღწერის ვრცელი დავთრები საინტერესო წყაროს წარმოადგენენ,
როგორც ამა თუ იმ რეგიონის დემოგრაფიულ-სტატისტიკური ძეგლები. მათში
აღწერილია სხვადასხვა მიზეზის გამო დაცლილი სოფლებიც კი, და ისეთებიც,
სადაც მხოლოდ ორი და სამი კომლია შემორჩენილი.
კომლთა უფროსების (სახელების, მამის სახელების, ზოგჯერ პროფესიის)
დასახელების და გადასახადთა ცალკეული სახეების ჩამოთვლის საფუძველზე
შესაძლებელი ხდება მათი ეროვნული თუ რელიგიური შემადგენლობისა და
მოსაქმეობის განსაზღვრა. აკადემიკოსი სერგი ჯიქია აღნიშნავს, რომ მსგავსი
ტიპის მასალებს დიდი მნიშვნელობა აქვს ,,არამარტო ონომასტიკის შესწავლის
თვალსაზრისით", არამედ ამა თუ იმ მხარის „იმდროინდელი (იგულისხმება
დოკუმენტის შედგენს პერიოდი “+ ზ.შ.) მოსახლეობის ეროვნული
შემადგენლობის თვალსაზრისითაც”.” თუმცა ამასთან დაკავშირებით ჩვენ
საკუთარი მოსაზრება გაგვაჩნია, ვფიქრობთ, რომ აღნიშნულის გათვალისწინება
ყოველთვის არ შეიძლება მაგალითად, ოსმალეთის იმპერიის ქართული
პროვინციების მაგალითსე თუ განვიხილავთ, ახალდაპყრობილ ტერიტორიებზე
თავდაპირველი აღწერის დროს ეს თეორია მისაღებია. მაგრამ, რაც უფრო დრო
გადის და მოსახლეობაში ისლამი იკიდებს ფეხს, იცვლება მისი ონომასტიკონიც.
მოსახლეობაში მუსლიმური საკუთარი სახელების გავრცელებასთან ერთად ძნელი
ხდება მისი ეროვნული შემადგენლობის განსაზღვრა ვაზუსტებთ, რომ
რელიგიური სურათის შეცვლა სულაც არ ნიშნავს ეროვნული სურათის
შეცვლას. ამასთან შეიძლება დროთა განმავლობაში ამა თუ იმ რაიონში
ეროვნული სურათი მიგრაციის გზითაც შეიცვალოს.
მოსახლეობს დანაწილება სქესს მიხედვით დავთრების მონაცემთა
საფუძველზე შეუძლებელია. შეუძლებელია მისი ასაკობრივი შემადგენლობის
განსაზლვრაც.
კომლთა უფროსების სიებს მოჰყვებ თითოეული სოფლისათვის გაწერილ
გადასახადთა საერთო რაოდენობა ყოველივე ამის შემდეგ ჩამოთვლილია
გადასახადთა სახეები “სათანადო თანხის აღნიშვნით დავთრების ანალიზის
საფუძველზე ნათლად იხატება ამა თუ იმ რეგიონში არსებული სამეურნეო
სურათ. ირკვევ,„ე თუ როგორ არისს განვითარებული მეცხოველეობა,
მეფუტკრეობა სამიწათმოქმედო კულტურები მათ “შორის მევენახეობა,
მარცვლეული კულტურები და სხვა.
ქვემოთ ასეთივე თანმიმდევრობით არის მოცემული მომდევნო დაბეგრილი
სოფლის გამოსაღებებ. სხვადასხვა სოფლის გადასახადების ლდა მათი
რაოდენობის განხილვა შესაძლებლობას გვაძლევს დავადგინოთ, თუ სოფლის
მეურნეობის რა დარგები იყო განვითარებული ამა თუ იმ რაიონში.
სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტებზე გაწერილი გადასახადების ოდენობა
დგებოდა სამი წლის საშუალო მოსავლის საფუძველზე. ასე რომ, ვრცელი
დავთრების მიხედვით ჩვენ გვეძლევა საშუალება გავარკვიოთ არა მარტო ამა თუ

7 )IMIIMV8 C. “I706IIMმM 0XM0MVCხ MX36ჩ 1 03"! ''წII00CIხიI"II6IM ი6CLნ იმ/3იიCი0ი-0 8Mიგწა+მ'

(სსრკ მეცნ. აკად. საქართველოს ფილიალის მოამბე) ტ. L M6, თბ. 1940, გვ. 483-484

7
იმ პროდუქტზე გაწერილი გადასახადის რაოდენობა, არამედ, მისი საშუალო
წლიური მოსავალიც.
დავთრებში საინტერესო ცნობებია მოცემული წისქვილებსა და მათზე
გაწერილი გადასახადების შესახებ.
როგორც აღვნიშნეთ, ხალხის აღწერის ვრცელ დავთრებში თანმიმდევრულად
და ამომწურავად არის წარმოდგენილი გეოგრაფიული პუნქტები. როდესაც საქმე
ეხება მოსახლეობის დაბეგვრას, ეჭვგარეშეა, რომ მასში დაფიქსირებულია ყგელა
ობიექტი. არ არის გამოტოვებული უმცირესი დასახლებული ობიექტიც კი.
ძალიან ხშირად, ამა თუ იმ პატარა და ნაკლებად ცნობილი, ან კიდევ უფრო
გაუკაცრიელებული სოფლის აღწერისას, მითითებულია მისი მდებარეობა უფრო
მსხვილ გეოგრაფიულ პუნქტებთან, რაც უფრო აადვილებს მისი
ადგილმდებარეობის დადგენას. ამ მხრივ ვრცელი დავთრები უნიკალურ ძეგლებს
წარმოადგენენ ისტორიული გეოგრაფიის შესასწავლად. როდესაც საქმე გვაქვს
ქართულ ტერიტორიებთან ეს საკითხი გარკვეულწილად უფრო რთულდება.
საერთოდ, ერთი ენის ენობრივი მასალის გადმოცემა მეორე ენის გრაფიკული
საშუალებებით გარკვეული რიგის დაბრკოლებებს ხვდება. ასეთ შემთხვევაში,
კვლავ აკადემიკოს სერგი ჯიქიასს თუ დავესესხებით „სხვადასხვა ენის
ფონეტიკური განსხვავებულობით შეპირობებული მეტნაკლები ოღროჩოღროობა,
რა თქმა უნდა ყოველთვის იჩენს თავს. ამ გარემოებით არის გამოწვეული, რომ
თურქულ ტრანკრიფციაში ქართული სახელები იმდენად არის შეცვლილი, მათი
პირვანდელი სახის აღდგენა დიდ დაკვირვებას“ და ადგილის ჯ(როპონიმიკის
ზედმიწევნით ცოდნას მოითხოვს.
დავთრებში ხშირად გვხვდება ჩანართები, რომლებიც შეიცავენ ინფორმაციას
ამა თუ იმ სოფლის, ან რაიმე კონკრეტული მოვლენის შესახებ.
გარდა ისტორიულისა, ამ ტიპის ძეგლებს დიდი ფასეულობა გააჩნიათ
ფილოლოგიური თვალსაზრისითაც გარკვეული პერიოდის თურქულ ენაზე
დაწერილი ძეგლი, ამ დროის თურქული ენის შესწავლისათვის მეტად
მნიშვნელოვან და დამახასიათებელ ენობრივ მასალას შეიცავს ქართული
რეგიონეის შემთხვევში ძეგლს გარკვეული მნიშვნელობა აქვს აგრეთვე
თურქულ-ქართული ენობრივი ურთიერთობის საკითხების კვლევისათვისაც. გარდა
ამისა, არაბულ-თურქული ტრანკრიფციით გადმოცემული უამრავი ქართული
საკუთარი სახელის შესწავლა საშუალებს იძლევა გამოტანილი იქნას
საყურადღებო დასკვნები ზოგადი ენათმეცნიერების თვალსაზრისითაც.
უნდა აღინიშნოს, რომ ოსმალეთის იმპერიაში აღწერის ჩატარების შედეგად
პარალელურად დგებოდა ორი სახის დავთარი. პირგელი – ვრცელი დავთარი,
რომელზეც ზემოთ უკვე ვრცლად ვიასაუბრეთ, გვიჩვენებდა გადასახადებს, მათი
წყაროების დაწვრილებითი ჩვენებით; მეორე – მცირე დავთარში აღნიშნული იყო
წლიური შემოსავლის განაწილება მხარეთა შორის.
მცირე დაგთრებში ჩამოთვლილია ყველა სოფელი, რომელიც აღწერილია
ვრცელ დავთრებში და მიწერილია მის მფლობელზე. დაანგარიშებულია ყოველი

8 “გურჯისტანის გვილაეთის დიდი დავთარი”, გამოკვლევა, ს. ჯიქია, წიგნი III, თბილისი 1958 წ.
გვ. 24
 სოფლის შემოსავალი ცალკეული გადასახადების დასახელების გარეშე.
მცირე დავთრები უფრო ნაკლებად ინფორმაციული ხასიათისაა, ვიდრე
ვრცელი. თუმცა ცალკეული მათგანი ზოგჯერ შეიძლება ისეთ ინფორმაციას
შეიცავდეს, რომელსაც ვრცელ დავთარში ვერ შევხვდებით.
მსგავსი ტიპის დოკუმენტთაგან ქართული ისტორიოგრაფიისათვის ბოლო
პერიოდამდე ცნობილი იყო 1595 წლით დათარილებული „გურჯისტანის
ვილაეთის დიდი დავთარი”, რომელიც "სამხრეთ და "სამხრეთ დასავლეთ
საქართგელოს ოსმალური პერიოდის ისტორიის ერთ-ერთ მთავარ წყაროს
წარმოადგენდა. ქართველ თურქოლოგებს ხელთ ჰქონდათ აგრეთვე თბილისის
ეიალეთის დაეთარი (1728 წ., რომელიც სრული სახით სულ ახლახანს
გამოაქვეყნა პროფესორმა ნოდარ შენგელიამ.
ბოლო პერიოდში, თურქეთის არქივებში მუშაობის შედეგად გამოვლენილი
იქნა აღნიშნული ტიპის არაერთი დოკუმენტი, რომელიც მოიცავს ოსმალეთის
იმპერიის შემადგენლობაში მყოფ ქართულ ტერიტორიებს (აჭარის სანჯაყის”,
ბათუმის სანჯაყის, გურჯისტანის ვილაეთის 1574 წლის, არტანუჯის და სხვათა
სახით). ზოგიერთი მათგანის ასლი ხელმისაწვდომია და მოპოვებულია. მხოლოდ
მეცნიერული დამუშავების შემდგომ იხილავს დლის შუქს. ბევრი მათგანის
მხოლოდ ადგილმდებარეობა ცნობილი მათი მოპოვება და სამეცნიერო
მიმოქცევაში შემოტანა უამრავ სიახლეს შემოიტანს ქართულ ისტორიოგრაფიაში
და მრავალ ისეთ საკითხსაც მოჰფენს ნათელს, რომელიც არასწორად არის
დასმული ჩვენს ისტორიოგრაფიაში.
წინამდებარე ნაშრომში წარმოდგენილია “ხემო აჭარის ლივის ვრცელი
დავთარი“ (შემდგომში ,,დავთარი”) მიუხედავდ იმისა რომ ,,დავთარი”
დასახელების მიხედვით „ზემო აჭარისაა”, იგი მთლიანად მოიცავს მადინარე
აჭარისწყლის ბასეინს თავისი პატარა ხეობებით, რომელიც ორ – ზემო და ქვემო
აჭარის ნაჰიეებად არის დაყოფილი. არსებობს დავთრის ორი ეგზემპლარი. ერთი
ინახება ანკარის მიწისა და კადასტრის დეპარტამენტის არქივში (შიფრი 272),
ხოლო მეორე სტამბოლის მინისტრთა საბჭოს ოსმალურ არქივში (შიფრი 558).
დავთრის სიგრძე 42 სანტიმეტრია, ს+განე 13. ჩასმულია ყავისფერ ტყავის ყდაში,
სადაც ამოტვიფრულია მისი დასახელება (2-2. კა კ ან ს), შედგება 18
ნაწერი გვერდისგან. ხელნაწერი შესრულებულია შავი მელნით.
როგორც წესი ოსმალეთის იმპერიაში ვრცელი დავთრების ორი ვარიანტი
კეთდებოდა ორივე დავთარი აბსოლუტურად იდენტურია, თუმცა ანკარაში
დაცულ ვარიანტს მერვე და მეცხრე ფურცლებზე აქვს ოთხი უფრო გვიანი
პერიოდის მინაწერი რომლებსაც „სტამბოლის ვარიანტში" ვერ ვხვდებით.
ოთხივე მინაწერი ერთსა და იმავე დღეს, პიჯრის წელთაღრიცხვის 1248 წლის
18. ჯემაზიეველს (1832 წლის 13 ოქტომბერი) არის შესრულებული. პირველი,
შედარებით გრცელია დღა ხულაში არსებულ ვაყუფს ეხება. მინაწერიც სოფელ
ზხულას აღწერის ადგილასაა გაკეთებული. მეორე მინაწერი სოფელ ღორჯომს

მ მდინარე აჭარისწყლის ხეობა ოსმალეთის იმპერიის შემადგენლობაში აჭარის სანჯაყის

(სადროშოს) სახით ცალკე ადმინისტრაციულ ერთეულს წარმოადგენდა.
I ნაპიე – ოსმალეთის იმპერიის ადმინისტრაციული ერთეული, რაიონი,
'' ფარმოვადგენთ ტექსტების ოსმალურ ვარიანტს ქართული თარგმანებით:
9
ეკუთვნის.” მესამე და მეოთხე მცირე მინაწერები შესაბამისად ბეღლეთსა და
ქვედა კურძას ეხება, ?
“'დავთარზე” მისი შედგენის ზუსტი თარიღი მითითებული არ არის, მაგრამ
მის პირველსავე გვერდზე დასმული სულთან სელიმ მეორის (1566-1574 წწ.)
თულრა გვამცნობს, რომ იგი მისი სულთნობის წლებშია შედგენილი. იგი
საუკეთესო წყაროს წარმოადგენს როგორც კონკრეტულად აჭარის, ისე მთელი
სამზრეთ-დასაგლეთ საქართველოს ისტორიის არაერთი საკითხის შესასწავლად.
უნდა ითქვას, რომ ქართულ ისტორიოგრაფიაში დღემდე არ შემოსულა მსგავსი
ღირებულების წყარო XVI საუკუნის აჭარის ისტორიისათვის.
“დავთარში” მთლიანდ არის აღწერილი აღნიშნული ტერიტორიის
მოსახლეობა და ამისდა მიხედვით არის გაწერილი გადასახადები. ჩამოთვლილია
სოფლები თავისი გადასახადებთ მოსახლეობს კომლთა რაოდენობით,
თითოეული კომლის დასახელებით, ეი ყველა იმ ატრიბუტით, რაც საერთოდ
არის დამახასიათებელი ხალხის აღწერის ოსმალური ვრცელი დავთრებისათვის.
ბოლოს შეჯამებულია თითოეული სოფლის კომლთა რაოდენობა, გადასახადთა
სახეობანი დღა ამა თუ იმ სოფელზე შეწერილი გადასახადების საერთო
რაოდენობა.
ამრიგად ამ წყაროს მიხედვით ფართოდ შეიძლება მსჯელობა ამ
ტერიტორიის ეკონომიკურ, სოციალურ, თუ პოლიტიკურ მდგომარეობაზე. იგი
არაერთ საკითხს მოჰფენს ნათელს და მეტნაკლებად მიმოფანტავს იმ ბურუსს,
რომლითაც მოცულიას აღნიშნული პერიოდის აჭარის ისტორია წერტილს
დაუსვამს იმ მცდარ ვარაუდებსა და მსჯელობებს, რომლებიც მიმდინარეობდა ამ
პერიოდის აჭარის ისტორიის ირგვლივ, როგორც ქართულ, ისე უცხოურ
ისტორიოგრაფიაში.
ამავე აჭარის და ზოგადად, სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს

კაა ტკტე ციის» ბე მეტ 4 4ვეზ ბეე) ცC ამე) ქვია აა 4IL9ე C კათ ვა 4მსა ცის» კამ> ტეგტევი აპასავ). კაა
აჩ+X დეკა ე მე ტას» ცრ)! გგმვ 42 ისა სა აა 4,9 იც მკ» ტენ 4 ას ეას ასა! ტL5ს პათ) ცნე
ეთ ვი. (ე)
VV# 4. ძIMI ცპას> 1# ცვ ცამ! რა5-23 ა) 11 ლაპზე 42ა»კა ძი ტL ეს წე აL2 რ ყკსაა 5 L8ვ 454 4«ეა4
(ახალციხის მოკლე დავთარში ჩილდირის მირმირანის ხასის შესახებ არსებული ჩანაწერის
მიხედეიძთ ხსენებული სოფელი ჩილდირის მირმირანის ხასი (2?) და აჭარის ნაჰიესადღმი
დაქვემდებარებულ სოფელ ხულაში ჩილდირის ბეგლარბეგს აჰმედ ფაშას წმინდა ჯამესა და ოთხი
მედრესეს აშენება აქვს გადაწყვეტილი. ამ მიზნით (ეს ადგილი) სასულთნო წერილით გამოსული
უმაღლესი ფირმანით ვაყუფად გაფორმდა. 18 ჯემაზიუეველი 248 წელი).
ასაბ 99 კაC2 ტყა 95ს 4ც 42 ლკბზე ც,>I3 ა ევე 3 4) ბეე)! 6331 ძკ–რჰ3 აა 4 9 გს გვ> ეჯ იპზეკ 5
წ # 4-ს ყყV ც+> 1 # ცი ცაც) 5.23 ააა ვა 16
(ფურცლის უკანა მხარეზე სოფელ ღორჯომის შესახებ მინაწერის მიხედეით ხსენებული
სოფელიც სასულთნო წერილით გამოსული უმაღლესი ფირმანით ვგაყუფად გაფორმდა. 18
ჯემაზიუეეელი 248 წელი).
ბა რაააკა ცქ2 უხებ 0V3) კას2 ტს 95ს 40 რკ ლაპზვ ცაა ბექაკი 4 4კეზ ბე)ეე რპმკ! ძკა245 გაზ, გ8
«წ8 40. ქეი ცაL> 1# ცბ ცამ) ტება I ##
(ფურცლის უკანა მხარეზე მინაწერის მინაწერის მიხედვით ხსენებული სოფელიც სასულთნო
წერილით გამოსული უმაღლესი ფირმანით ვაყუფად გაფორმდა. 18 ჯემაზიუეველი 248 წელი).
'# ცა ცავ) 63-25 43224 02 6L8 099) კაCL2 უყააბ ძ5ს 40 4>ც ლაბვ კე2ა 0კაბV ცაა ბემაეა 3 48
#IV# 4 ქყM ც1L+
(ხსენებული სოფელიც ნაწერის მიხედვით სოფელიც სასულთნო წერილით გამოსული უმაღლესი
ფირმანით ვაყუფად გაფორმდა. 18 ჯემაზიუეველი 248 წელი).
10
ისტორიისათვის არანაკლებ საინტერესო წყაროს წარმოადგენს “აჭარის ლივის
მოკლე დავთარი”, რომელიც აგრეთვე არ არის დათარიღებული, მაგრამ ირკვევა,
რომ გრცელ დავთარზე ოდნავ მოგვიანებით, სულთან მურად III-ის (1574-1595
წწ) პერიოდშია შედგენილი. თუ “ზემო აჭარის ლივის ვრცელ დავთარში”
დაწვრილებითაა ჩამოთვლილი თითოეული სოფლის მოსახლეობი სია, სოფლის
მეურნეობის ცალკეული დარგები, მათზე გაწერილი გადასახადები და მათი
ოდენობა, “აჭარის მოკლე დავთარში” ჩამოთვლილია მხოლოდ სოფლების სია და
კომლთა რაოდენობა, გაწერილი გადასახადების საერთო ოდენობის აღნიშვნით.
მასში არ არის ცნობეი სოფლების შიგნით ცალკეული გადასახადების
განაწილების შესახებ. ამ დავთრიდან არ ჩანს აგრეთვე რა სახის გადასახადები
იყო გაწერილი ამა თუ იმ სოფელზე და როგორი ოდენობით ემართათ იგი
გლეხებს.
“აჭარის ლივის მოკლე დავთარი" სულ ცამეტი გვერდისაგან შედგება. მასში
გაერთიანებულია ზემო და ქვემო აჭარის ნაჰიეები. იწყება ცალკეულ მიწის
ნაკვეთებზე (თიმარებზე და ზიამეთებზე) შეწერილი გადასახადების ოდენობის
აღნიშვნით. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, “აჭარის ლიგის მოკლე დავთარში” არ
არის დასახელებული ცალკეული გადასახადები, მაგრამ ზემო აჭარაში ზოგან
ვხვდებით ისეთ გადასახადებს, როგორიცაა: სამღებროზე, ტყავზე და მისთანებზე
დაწესებული გადასახადები. იქვე ნაჩვენებია მათი რაოდენობა. ქვემო აჭარის
ნაჰიეში საუბარია ვინმე სულეიმან ბეგის სახასოებზე ჩამოთვლილია სოფლები
თავიანთი შემოსავლებით, საერთო ჯამით. დავთარს ახლავს მთელი რიგი
მინაწერებისა, რომლებიც უფრო შემდგომ პერიოდს ეკუთვნის.
დაგთარში აღნიშნულია მირ-მირანის აჰმედ ფაშას ხასიც, მასზე შეწერილი
გადასახადეის რაოდენობით ამჯერად გარკვეული ოდენობა „ცალკეულ
სოფლებზეა შეწერილი.
ასევეა თიმარები და ზეამეთები შეწერილი გარკეეულ პირებზე, რომელთაც
ევალებათ გარკვეული თანხის გადახდა. ჩამოთვლილია ყველა სოფელი, მიწერილი
ამა თუ იმ ბეგზე და დაანგარიშებულია ყოველი სოფლის შემოსავალი.
შეწერილია მათზე გარკვეული ოდენობის გადასახადი, რომლის გადახდაც
ევალება პირს, ვისზეც არის მიწერილი ესა თუ ის სოფელი.
აღნიშნულ დაგთარში თითქმის ყველა ის სოფელია ჩამოთვლილი, რომელსაც
ვხვდებთ “ზემო აჭარისს ლივის ვრცელ დავთარში”. დაანგარიშებულია
თითოეული სოფლისათვის განკუთენილი გადასახადის ოდენობა და შეწერილია
ცალცალკე სოფელზე.
მიუხედავად იმისა რომ "აჭარის ლივის მოკლე დავთარი" შეიცავს
შედარებით მწირ ინფორმაციასს ვიდრე ვრცელი დავთარი, იგი უაღრესად
საინტერესო წყაროს წარმოადგენს აჭარის ისტორიის შესასწავლად. უფრო
მეტიც, ზოგჯერ იგი შეიცავს ისეთ ინფორმაციას, რომელსაც ვრცელ დავთარში
გერ. ვხვდებით.
უნდა აღვნიშნოთ, რომ აჭარის ლივის მოკლე დაგთარში მოცემული
სოფლების სახელწოდებათა მცირე ნაწილი გარაუდის დონეზე არის ამოკითხული.
ასე, რომ მათი დაზუსტება კვლავ სამომაგლო საქმედ რჩება.
 აჭარისწყლის ხეობის სოფლები და მისი მოსახლეობა XVI
საუკუნის მეორე ნახევარში

საუკუნის 60-იან წლებში, სამხრეთ და სამხრეთ-დასავლეთ

საქართველოს მთელ რიგ რეგიონებთან ერთად, ოსმალებმა
მდინარე აჭარისწყლის ხეობაც დაიპყრეს და აქ საკუთარი
ტელისუფლების დამყარებას შეეცადნენ. როგორც წესი, მოხდა ხეობის აღწერა და
ადგილობრივი ადმინისტრაციულ-მმართველობითი სისტემის შექმნა, რის შემდეგაც
აღნიშნული ტერიტორია ოსმალეთის იმპერიაში აჭარის ლივის (იგივე სანჯაყის)
– ანუ სადროშოს სახით იქნა გაერთიანებული (11.146-158).
სულთან სელიმ II-ის (1566-1574 წწ.. დროს შედგენილი “ემო აჭარის
ლივის დიდი დავთარი“ ოსმალთა მიერ აჭარის აღწერის პირველ დოკუმენტს
წარმოადგენს. იგი მოიცავს როგორც ზემო, ისე ქვემო აჭარას. „დაგთარში“ ზემო
და ქვემო აჭარა ცალკეულ ნაჰიეებად (რაიონებად) არის დაყოფილი.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ ოსმალეთის იმპერიაში შედგენილი ხალხის
აღწერის დავთრები საისტორიო თვალსაზრისით მრავალმხრივ ინტერესს იწვევენ.
აღწერილი რეგიონის ისტორიის მრავალ სხვა საკითხთან ერთად აღიშნული
სახის დოკუმენტები ძალზე საინტერესო იყო ტოპონიმიკისა და დემოგრაფიული
მდგომარეობის განხილვის თვალსაზრისითაც. ქვემოთ ჩვენ შევეცადეთ აჭარის
ლივის ვრცელი და მოკლე დავთრებზე დაყრდნობით შეგვესწავლა ეს საკითხები.
სიაკათის ურთულესი ხელით შესრულებული ხელნაწერის ამოკითვა საკმაოდ
დიდ სიძნელეებთან იყო და არის დაკავშირებული. აკადემიკოსი სერგი ჯიქია
ამბობს - „ოსმალურ ტრანსკრიფციაში ქართული სახელები იმდენად არის
შეცვლილი, რომ მათი პირვანნელი სახის აღდგენა დიდ დაკვირვებასა და
ადგილის ტოპონიმიკის ზედმიწევნით ცოდნას მოითხოვს. ასეთ შემთხვევებში
სხვადასხვა ენის ფონეტიკური განსხვავებულობით შეპირობებული მეტნაკლებობა,
რა თქმა უნდა, ყოველთვის იჩენს თავს.“ აქვე ალვნიშნავთ იმასაც, რომ
აღნიშნული ტიპის ხელნაწერში, იშვიათი გამონაკლისის გარდა, თითქმის არ
გამოიყენებოდა გტრანსკრიფკიული ნიშნებისასთვისს დართული წერტილოვანი
ნიშნები, რომლებსაც უაღრესად დიდი მნიშვნელობა აქვს არაბულ დამწერლობაში.
ეს გარემოება აუცილებლად არის გასათვალისწინებელი ჩვენს მიერ ქვემოთ
გადმოცემული არაბული ტრანსკრიფციის ამოკითხვის დროს.
გარდა ამისა, გასათვალისწინებელია ისიც, თუ როგორ შეიძლებოდა აღექვა
„დავთრის“ შემდგენელ უცხოელ, ამ შემთხვევაში, ოსმალო მოხელეს, ამა თუ იმ
ქართული სოფლის სახელწოდების ჟღერადობა და როგორ გადაიტანდა მას
ოსმალურ გტრანსკრიფციაში-ი აღნიშნული გარემოებები ძალსე ართულებს
ტოპონიმთდ ზუსტ ამოკითხვს და ადვილი “შესაძლებელია რომ ხშირ
შემთხვევაში სრულიად სხვა, ანუ ნამდვილისაგან განსხვავებული სახელწოდება
მივიღოთ.
„დავთარში“ დასახელებულია ხეობის ყველა სოფელი რაიონის (ნაჰიეს)

' „გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი". თურქული ტექსტი გამოსცა, თარგმანი, გამოკვლეეა
და კომენტარიები დაურთო სერგი ჯიქიამ. 1, ტექსტი. თბ. 1947. გე. 24
12
 აღნიშვნით რასაც მოჰყვეა მოცემულ სოფელში დასახლეულ კომლთა
უფროსების სია. იმდენად, რამდენადაც საქმე ეხებოდა დაპყრობილი ქვეყნის
მოსახლეობის გადასახადებით დაბეგვრას, ეჭვგარეშეა, რომ აღწერილია ყველა
დასახლებული პუნქტი, ანუ დასაბეგრი ობიექტი. არ არის გამოტოვებული
უმცირესი პუნქტიც კი #(ერთკომლიან,თ «ორკომლიან) (იხ ,დავთარი”,
გვგ-4,10,18). მეტიც, მასში, ჟამთა: სიავის გამო მოსახლეობისაგან დაცლილი
სოფლებიც არის აღწერილი (იხ. ,,დავთარი', გე.4,10,11,12,17,18).
ძალიან ხშირად ამა თუ იმ პატარა, ნაკლებად ცნობილი სოფლის აღწერისას,
მითითებულია მისი მდებარეობა უფრო მსხეილ გეოგრაფიულ პუნქტებთან, რაც
უფრო აადვილებს როგორც მისი ადგილმდებარეობის, ისე სახელწოდების
განსაზღვრას.
„დავთარში“ დამოწმებული სოფლების სახელწოდებათა დადგენაში უაღრესად
ღიდი დახმარება გაგვიწია თედო სახოკიასა” და ზაქარია ჭიჭინაძის“ მიერ
მოგზაურობის დროს გადმოცემულმა აჭარის სოფელთა „,ჩამონათვალ ებმა ა
აგრეთვე, თანამედრ ოვე მკვლევართა – იური სიხარ. ულიძის,” შოთა მამულაძის,
მიხეილ ქამადაძის' ნაშრომებმ. მათ ნარკვევებში დაწვრილებთ არის
წარმოდგენილი აჭარისწყლის ხეობის ყველა დასახლებული პუნქტი თავისი
უბნების, სათესების, სათიბების და სხვათა მითითებით, ნაჩვენებია
ციხესიმაგრეებისა და მათი ნანგრევების ადგილმდებარეობანი და სხვ.
„ზემო აჭარის ლივის დიდ დავთარში“ სოფლები ძირითადად
თანმიმდევრობით არის აღწერილი, თუმცა ზოგჯერ ეს თანმიმდეგრობა ირღვევა.
აღწერა ზემო აჭარის ნაჰიედან იწყება. შემდეგ მას ქვემო აჭარა მოსდევს.
სოფლების უმეტესობის“ ზუსტ სახელწოდებათა დადგენა როგორც უკვე
აღვნიშნეთ დამხმარე ლიტერატურის გამოყენებით მოხერხდა „დავთარში“
გვხვდება ისეთი სოფლებიც (ძირითადად მოსახლეობისაგან დაცლილი), რომელთა
სახელწოდებებიც დღეისათვის დაკარგულია მათი ამოკითხვის რამდენიმე
ვარიანტი არსებობს ასეთ შემთხვევაში გადმოვცემთ ამოკითხვის ჩვენეულ
ვარიანტს (რა თქმა უნდა, ვარაუდის დონეზე) და იქვე, გვერდით, ფრჩხილებში
ვუჩვენებთ მის „დავთარში“ წარმოდგენილ არაბულ ტხრანსკრიფციას, რათა
შემდგომში გაიზარდოს მათი დაზუსტების შესაძლებლობა.
აქვე აღვნიშნავთ იმასაც რომ გარკვეულწილად ვიცავთ ,,დავთრის"
სტილსაც, როცა ამა თუ იმ სოფლის გვერდით ვუთითებთ დასახლებულ კომლთა
რაოდენობას, და ზოგიერთ სოფელთან მითითებული უბნის სახელწოდებას,
რომელიც დავთარში ცალკე არ გვხვდება.
სოფლების ჩამონათვალი დავთარში შემდეგი თანმიმდევრობით არის
მოცემული:
ზემო აჭარის ნაპიე ხსენებულ (აჭარის – ზ%. შ.) ლივაში:

თედო სახოკია. მოგზაურობანი. ბათუმი 1958

# ზაქარია ჭიჭინაძე. მუსლიმანი ქართველობა და მათი სოფლები საქართველოში. თბ. 1913
იური სიხარულიძე. სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ტოპონიმიკა. I. ბათუმი. 1958; სამხრეთ-
დასავლეთ საქართველოს ტოპონიმიკა. II. ბათუმი. 1959
', შოთა მამულაძე. აჭარისწყლის ხეობის შუა საუკუნეების არქეოლოგიური ძეგლები. ბათუმი,
1993
' მიხეილ ქამადაძე. აჭარული დიალექტის დარგობრივი ლექსიკა. თბ. 1992
13
 სოფელი იორამის (4)”) ციხის რაბათი, რომელიც 15 კომლით არის
დასახლებული. მითითებულია, რომ ციხის მეორე სახელწოდებაა შუბანი და იგი
ახლოს არის ზედუბანთან/ი როგორც ჩანს, საუბარია დღევანდელი შუბნის
ტერიტორიაზე არსებულ ნაციხარზე. მისი პირველი სახელწოდება, ვფიქრობთ,
რომ ციხის იმდროინდელ მფლობელთან (ან მშენებელთან და ა.შ. უნდა იყოს
დაკავშირებული.
შემდეგი სოფელია ჭა, რომელშიც 8 კომლი ცხოვრობს. მითითებულია, რომ
იგია ახლოს არის სოფელ მელიქწმინდასთაი "სადღეისოდ ამ სოფლის
სახელწოდება არ არის შემორჩენილი. სიაკათის სპეციფიკიდან გამომდინარე, მისი
ამოკითხვის ათი ვარიანტი არსებობს. გავითვალისწინეთ რა ცნობილი მოსაზრება
ტერმინ ,,აჭარის წარმოშობის შესახებ რომლის ამოსავალ ფორმად ,,ყჭ“-ს
(ჭა) მიიჩნევენ და წყაროს, მდინარისა თუ საკუთრივ ჭის განმარტებას
აძლევენ, 20 ჩვენი „არჩევანი" აღნიშნულ სახელწოდებაზე შევაჩერეთ. ამგვარი
ვარაუდი კიდევ უფრო მყარი გვეჩვენა მას შემდეგ, რაც აღნიშნული ადგილები
დავათვალიერეთ. მდინარე სხალთის ხეობაში, დღევანდელი ფურტიოს ერთ-ერთ
უბანში დავაფიქსირეთ საკმაოდ მოზრდილი ჭაობი, რომელიც ადგილობრივი
რელიეფის გათვალისწინებით უცნაურადაც კი ჩანს სოფლის მკვიდრთა
გადმოცემით ამ „ტერიტორიას ძველად ,ყუიუს “ეძახდნე. აღნიშნული
სახელწოდება თურქულია და ქართულ თარგმანში „ჭას“ ნიშნავს. როგორც ჩანს,
სოფლის სახელწოდება დროთა განმავლობაში თურქულად ,,ითარგმნა“.
' მომდევნო სოფელია 14 კომლით დასახლებული მელიქწმინდა, რომელიც
ახლოს არის ჭასთან. ვფიქრობთ, რომ სახელწოდება რელიგიურია და წმინდა
ადგილთან არის დაკავშირებული. ზემოთ აღნიშნულ ჭასთან არც თუ ისე
მოშორებით, სოფელ ფურტიოს ერთ-ერთ უბან მჭედლურში მდებარეობს საკმაოდ
დიდი ნაეკლესიარი. სავარაუდოა, რომ აღნიშნული სახელწოდება ამ ეკლესიასთან
არის დაკავშირებული. ამ მოსაზრებას ამყარებს ის ფაქტიც, რომ მჭედლური,
ძირითადად, მელიქიშვილებთ არის დასახლებული რომლებიც აღნიშნულ
ნატაძრალს ძველ საგვარეულო ეკლესიად მიიჩნევენ.
მეოთხე სოფელია სხალთა 15 კომლით, რომელიც ახლოს არის ფაჩხას
მაპალესთან (უბანთან). ფაჩხა ამჟამად ცალკე სოფელია, რომელიც სხალთის
საკრებულოშიას გაერთიანებული როგორც ვხედავთ „დავთრის“ შედგენის
პერიოდში იგი სოფელ სხალთის ერთ-ერთი უბანი იყო. საყურადღებო: ის
ფაქტიც, რომ ამჟამად სხალთა როგორც ცალკე სოფელი არ არსებობს, ამ
სახელწოდებით მოიხსენიება სხალთის საკრებულოში შემავალი სოფლები.”'
სოფელი წაბლვანა (ამჟამად – წაბლანა) – ცხოვრობს 9 კომლი.
სოფელი ჭერი – დასახლებულია ზ კომლით. ახლოს არის ძმაგულას
მაჰალესთან.
ზემო კურძა – ცხოვრობს 5 კომლი. დანამდვილებით შეიძლება ითქვას, რომ
ეს სოფელი არის დღევანდელი გურძაულის ზემო ნაწილი და სოფელს ჰქვია
კურძა. სიტყვის მეორე ნაწილი „ულია“ ოსმალურად ,„ზემოს“ ნიშნავს. როგორც
ჩანს სოფლის დღევანდელ სახელწოდებას დაბოლოება – „ული“ ოსმალთა

ბ იური სიხარულიძე. სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ტოპონიმიკა. 1. ბათუმი. 1958, გვ. 143

2) მიხეილ ქამადაძე. აჭარული დიალექტის დარგობრიგი ლექსიკა. თბ. 1992, გე. 144
14
პერიოდიდან შემორჩა და პირველმა ნაწილმაც C,გურძა“) მცირედ იცვალა სახე.
ამის თქმის უფლებას გვაძლევს ის ფაქტიც, რომ ,დაგთარში“ შემდეგ ცალ-
ცალკე გვხვდება სახელწოდებები – კურძა და კურძა სუფლა (ქვემო კურძას).
სოფელი თაგო – ახლოს არის კურძასთან. ცხოვრობს 5 კომლი.
ჩაო – ახლოს არის თაგოსთან. ცხოვრობს 7 კომლი.
ფურტიო – 4 კომლი. საყურადღებოა, რომ მისი სახელწოდება იკითხება
როგორც ფურდი.
ნენია – 5 კომლი.
დაბაძველი – 2 კომლი.
ლახორი – 7 კომლი.
დანისპარაული – 5 კომლი.
კვატია – 4 კომლი.
ოშქანა – 6 კომლი. აღნიშნულია, რომ სოფელი ახლოს არის ვარდიდაბას
(რა C2 I) მაჰალესთან. დღევანდელ დღეს აღნიშნულ ტერიტორიაზე ვხვდებით
სოფელს, რომლის სახელწოდებაა ოშანახევი.
სოფელი საქაშთავი (45+ა5ს2) – დაცლილია მოსახლეობისაგან.
ქუდგაური – დაცლილია მოსახლეობისაგან. აღნიშნულია, რომ საქაშთაო და
ქუდგაური ახლოს არიან სოფელ ბეღლეთთან. ზაქარა ჭიჭინაძეს
დასახელებული აქვს სოფელი ქუთაური„ რომელიც ახლოს არის სოფელ
ქოჩახთნ და რომლის სახელწოდებაც ძალზედ შწააგას ,ცდაეთარში“
დამოწმებულ ქუდგაურს. შესაძლებელია რომ ერთსა და იმავე სოფელთან
გვქონდეს საქმე.
შემდეგი სოფელია მაწყვალთა, რომელიც დაცლილია მოსახლეობისაგან.
მომდევნო სოფელია თხილვანა, სადაც ცხოვრობს 2 კომლი.
სოფელი ბუღაურ,ი რომელიც ახლოს არის გორშეშისს (C>2)45)
მაჰალესთან, 8 კომლით არის დასახლებული.
სოფელი გტბთი “– ახლოს არის ბოძმაულთან და დაცლილია
მოსახლეობისაგან. საერთოდ, აღნიშნული ტოპონიმი, როგორც ჩანს, ფართოდ იყო
გავრცელებული და იგი დავთარში რამდენიმე ადგილას გვხვდება. ამიტომაც, ეს
სოფელი არ უნდა აგვერიოს დღევანდელ ტბეთთან, რომელიც შუახევის რაიონში
მდებარეობს. მას ჩვენ ქვემოთ შევხვდებით.
სოფელი “შუანაღვარი - დაცლილია მოსახლეობისაგან. სულხან-საბა
ორბელიანის ლექსიკონში ნაღუარევი განმარტებულია როგორც ხევი. გარდა
ამისა, მსგავსი ტოპონიმი გვხვდება ჭვანის ხეობაშიც (სოფ. ნაღვარევი). აქედან
გამომდინარე, ვფიქრობთ, რომ სახელწოდება სწორად არის ამოკითხული და მას
„შუა ხევის“ მნიშვნელობა აქვს;
ზაქარა ჭიჭინაძის აჭარის სოფელთა ჩამონათვალში ზემო აჭარის
ტერიტორიაზე დასახელებულია, სოფელი ორთახევი. იგი ამბობს, რომ ეს სახელი
უშნო ხევისგან გადაკეთდაო.“ „ორთა“ თურქულად ,შუას ნიშნავს და ამ
სოფლის სახელწოდებასაც შუა ხევის მნიშვნელობა აქვს.
როგორც ჩანს, „შუა ხევი“ სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში საკმაოდ

2 სულხან-საბა ორბელიანი. ლექსიკონი ქართული. I. თბ. 1991, გე. 582

2 ზაქარია ქიჭინაძე, ხსენებული ნაშრომი, გვ. 176
15
გავრცელებული ტოპონიმი იყო. იგი გვხვდება ლივანის ხეობაშიც.“
ჭურთა (:111>) – დაცლილია მოსახლეობისაგან.
კონანა – დაცლილია მოსახლეობისაგან.
კალოთა – დაცლილია მოსახლეობისაგან.
ქოჩაკკი – ახლოს არის კალოთასთა.ი დაცლილია მოსახლეობისაგან.
მიუხედავად იმისა, რომ სახელწოდება აღნიშნული სახით უფრო იკითხება, ჩვენი
ასრით იგი უნდა იყოს სოფელი ქოჩახი ამ სოფელთან დაკავშირებით
საინტერესო ამბავს მოგვითხრობს თედო სახოკია. იგი წერს, რომ ,ის ეტყობა
ერთ დროს დიდი სოფელი ყოფილა. დღეს კი სოფ. ქოჩახში ბეგების მეტი არავინ
სახლობს როგორკ ხალხში დარჩენლ თქმულებიდან ჩანს, მცხოგრებნი
ამოწყვეტილან (ომისა თუ ჭირისაგან). მთელ სოფელში ორი დალა დარჩენილა.
ერთიმეორისათვის უთქვამთ. ჩვენ რაღას გაუჩერდეთ ამ უდაბურ ალაგსაო,
აქაურობას გაგშორდეთო (თურქულად ,ქოჩახ“) და ხირხათის ციხეზე ასულან.
თუმცა, ხალხის თქმით, ამ სოფლის სახელი ოსმალური სიტყვა უნდა იყოს,
მაგრამ შეიძლება ეს სახელწოდება ქართულიც იყოს. ქართულად ქოჩახი პატარა
ქოთანსა ჰქვიან ადვილად შესაძლებელია, ეს სახელი ამ სოფელს თავის
მდებარეობის გამო დარქმეოდეს:. აქაურობას ყოველ მხრიე მთები აკრავს და
ქოთანთან დიდი მსგავსება აქვს“,“9
რა თქმა უნდა, ზემოთ მოთხრობილი ამბავი ხალხის შეთხსულს უფრო ჰგავს
ვიდრე სინამდვილეს. სოფლის სახელწოდება ქართული უნდა იყოს. უბრალოდ,
შესაძლოა, რომ მან ოსმალურ ტრანსკრიფციაში იცვალა სახე.
სოფელი მაქვთა – ახლოს არის სოფელ თხილვანასთან.ი დაცლილია
მოსახლეობისაგან.
რაგთა – დაცლილია მოსახლეობისაგან. იგი დლევანდელი რაგვთა უნდა იყოს.
ზიხაძირის ციხის რაბათი – დაცლილია მოსახლეობისაგან. მისი მეორე
სახელწოდებაა ბარათაული.
გუდნა (აჯა) – დაცლილია მოსახლეობისაგან. ამჟამად ამ სახელწოდების
სათიბს მაჩიტეთში ვხვდებით.
ხულა – ახლოს არის დიაკონიძის და გუდისხევის მაჰალეებთან და სახლობს
37 კომლი. იგი აღნიშნული პერიოდის აჭარისწყლის ხეობის ყველაზე დიდი
დასახლებული პუნქტია.
შემდეგი სოფელია 32 კომლით დასახლებული ღორჯომი.
დიდი აჭარა (დღევანდელი დიდაჭარა) – 6 კომლი.
ბეღლეთი – 14 კომლი.
ფოცხავ – ზ კომლი. ამ სოფლის სახელწოდება კიდევ შეიძლება
წაგიკითხოთ როგორც ფოცსოვი ან ფოცხო, მაგრამ სოფელ უჩხოში (ხულოს
რაიონი) მდებარე სათესი ფოცხავა გვაფიქრებინებს რომ იგი ამ სოფლის
სახელწოდებასთან კავშირში უნდა იყოს. მით უფრო, რომ ტერიტორიულადაც
მიესადაგება მას, თუმცა, არც ის არის გამორიცხული, რომ აჭარის ლიგაშიც
ყოფილიყო სოფელი ფოცხოვიი რომელსაც, რა თქმა უნდა, არავითარი
ტერიტორიული კავშირი არ ექნებოდა ფოცხოვის სანჯაყთან (სადროშოსთან),

% იქვე, გე. 147

25 თედო სახოკია, ხსენებული ნაშრომი, გვ. 291
16
რომელიკცკ6 ოსმალეთის იმპერიაში ცალკე ადმინისტრაციულ ერთეულს
წარმოადგენდა.
სოფელი ქვემო კურძა – ცხოვრობს 12 კომლი.
შემდეგ დამოწმებულია სათესველი ჭკანარი (თ. X->),
ალმე – 15 კომლი.
ნიგაზეული – 15 კომლი.
ჩანჩხალო – 6 კომლი,
ქვემო მალდაშალი (02) – დაცლილია მოსახლეობისაგან.
20 კომლით დასახლებული მომდევნო სოფელი ჭვანა აჭარის ერთ-ერთი
ყველაზე უფრო მჭიდროდ დასახლებული სოფელია. მითითებულია, რომ ჭვანა
ახლოს არის გომარდიდის (როგორც ჩანს, ახლანდელი გომარდულის) და ჭალას
მაჰალეებთან.
წყაროთა – 4 კომლი.
უჩამბა – 2. კომლი.
ბარათაული – 5 კომლი.
ტბეთის ციხის რაბათში 12 კომლი ცხოვრობს. როგორც ზაქარია ჭიჭინაძე
აღნიშნავს „ტბეთი კარგა დიდ ადგილებს, დიდს ხეობას ეწოდება“, “9 აღნიშნული
ციხეც სოფლიდან მოშორებით, ხეობაში დღევანდნელი დცინარეთისა და
სამოლეთის მიმდებარე ტერიტორიაზე მდებარე ციხე უნდა იყოს.
სოფელი ახალდაბა – ცხოვრობს 2 კომლი.
სოფელი ქარაფეთა – დაცლილია მოსახლეობისაგან. „დავთარში“ ნათქვამია,
რომ იგი ახლოს არის ტბეთთან. ის დღევანდელი კარაპეტია. ეს უკანასკნელი
ძალსყსე წააგას სომხური წარმოშობის სახელწოდებას ზაქარიას ჭიჭინაძე
ეყრდნობა რა ხალხურ გადმოცემას, აღნიშნავს, რომ ძველად აქ სომხები იდგნენ
და მათ თავიანთი ეკლესიაც ჰქონდათო. ოსმალთა პერიოდში ზოგ მათგანს
რჯული შეუცვლია, ხოლო ზოგი გაქცეულა. იგი ამბობს, რომ აქ სომხური ენისა
და ტიპის არაფერი ნიშნები არ არის დაშთენილიო. სოფელი ნამდვილ მთურ
დასახლებას მოგვაგონებს, მივარდნილ-მიყრუებულს, სადაც ქართული ენის მეტი
სხვა არაფერი ისმისო.“ ჩვენი აზრითაც, სოფლის სახელწოდება ქართულია და
არავითარი კავშირი არ გააჩნია სომხურთან. საყურადღებოა ის ფაქტიც, რომ
ქარაფი სულხან საბას ლექსიკონში განმარტებულია, როგორც დიდი კლდე.“ ზ
აღნიშნული სოფელის მაღალ მთაში კლდოვან ადგილას არის გაშენებული.
სოფელი კავიანის ციხის რაბათი – დაცლილია მოსახლეობისაგან.
ოთალთას ციხის რაბათი – დაცლილია მოსახლეობისაგან. ვფიქრობთ, რომ
ეს ციხე დღევანდელი ჭვანის ციხე უნდა იყოს. სახელი ძალზედ წააგავს მდინარე
ოთოლთას სახელწოდებას, რომლის ხეობაშიც მდებარეობს ჭვანის ციხე.
სოფელი სამხლისი – დაცლილია მოსახლეობისაგან.
ტაბახმელა – დაცლილია მოსახლეობისაგან.
შუაკალო – დაცლილია მოსახლეობისაგან.
ქორეთი (ან გორეთი) (+314) – დაცლილია მოსახლეობისაგან.

20 ზაქარია ჭიჭინაძე ხსენებული ნაშრომი, გე. 179

2 იქვე, გვ. 180
28 სულხან-საბა ორბელიანი. ლექსიკონი ქართული. II. თბ. 1993, გე, 213
"7
 ამალდიური (ფა) – დაცლილია მოსახლეობისაგან.
ზემო მალდაშალი – დაცლილია მოსახლეობისაგან,
ბორდოყანა (033)#) – დაცლილია მოსახლეობისაგან.
ზემო აჭარის ნაჰიეს ბოლო სოფელია 4 კომლით დასახლებული დიოკნისი,
რომლის შემდეგაც დასახელებულია სათესველი – მანიაკეთი.
აქვე გვინდა აღვნიშნოთ, რომ ჩვენს ხელთ ალღმოჩნდა თითქმის იმავე
პერიოდში შედგენილი უაჭარის ლივის მოკლე დავთარი“, რომელშიც ნათქვამია,
რომ „ღიდ დაგთარში“, გაურკვეველი მიზეზების გამო, გამორჩენილის ზემო
აჭარის ორი სოფელი: ელვაური და ოხლაური. ეს სოფლები შემდგომ შეტანილ
იქნა ,,მმოკლე დავთარში.“
„დავთრის“ მეორე ნაწილი წარმოადგენს ქვემო აჭარის ნაჰიეში შემავალი
სოფლების აღწერას.
პირველი სოფელია ქვემო აჭარის ერთ-ერთი ყველაზე უფრო მჭიდროდ
დასახლებული პუნქტი მერისი, რომელშიც 26 კომლი ცხოვრობს. იგი ახლოს
არის ინაშარიას მაჰალესთან.
მას მოსდევს სამნაურის მაჰალესთან ახლოს მდებარე 13 კომლიანი დანდალო
(დანდალა).
შემდეგი სოფელია ახო, ზ კომლით.
სოფელი რადამუდი (4 _ (4#4აპს კომლი,
ცხმორისი – 4 კომლი.
კანტაური – 4 კომლი.
კვაშტა – 8 კომლი.
ვაიო – 6 კომლი.
აქუცა – 5 კომლი.
მომდევნო სოფელ წონიარისში 7 კომლი ცხოვრობს და ნათქვამია, რომ იგი
ახლოს არის ანდაგორის მაჰალესთან და სოფელ ვარჯანისთან.
სოფელ ვარჯანისში 4 კომლია.
მას მოსდევს ზვარე 11 კომლით.
ზედსოფელი (დღევანდელი ზესოფელი) – 11 კომლი.
ზენდიდი – 5 კომლი.
მახუნცეთი – 10 კომლი.
გალიეთი (ან კალიეთი) -– 4 კომლი.
აბუქეთა – 4 კომლი.
ნასეირიანი (4 _ (0ს 4» კომლი.
ორცვა – 26 კომლი.
ხოხონა (დღევანდელი ხოხნა) – 7 კომლი.
თამარი (5) – დაცლილია მოსახლეობისაგან.
ცხემლვანა – დაცლილია მოსახლეობისაგან.
ბზუბზუ – 8 კომლი. ზაქარია ჭიჭინაძის ეს სოფელი მოხსენიებული აქეს
როგორც ბზუბზო. ოსმალურ ტრანსკრიფციაში იგი ორივენაირად შეიძლება
წავიკითხოთ.

2 გიგი 1მის VC #82ძმ5V0 C6ი6I M0ძს»Iსტს #I§IVI, 1გის 06ჩ6ო 272 (ანკარის მიწის კადასტრის
მთავარი სამმართველოს არქივი, „აღწერის დავთარი" 272), გე. 8
18
 ზუნდაგა – 3 კომლი.
დოლოგანი – 5 კომლი. აღნიშნულია, რომ მას მეორენაირად დოლოგსაც
უწოდებენ.
საწნახენა – 4 კომლი. ახლოს არის საღორეთის ციხის რაბათთან. ეს
სახელწოდება სავარაუდოა. ამჟამად, ამ სახელწოდების სოფელი არ არსებობს.
ჩვენ მივაგენით მასთან მიახლოებულ სახელს – საწნახელას, სათესველს სოფელ
ზედა მაღლაკონში და დასაშვებად მივიჩნევთ, რომ მას შეიძლებოდა რაიმე სახის
კავშირი ჰქონოდა „დავთარში“ დადასტურებულ სახელთან.
საღორეთის ციხის რაბათი – 24 კომლი:
ტიბეთა (ტბეთთა) – დაცლილია მოსახლეობისაგან.
კაპნისთავი – დაცლილია მოსახლეობისაგან.
ხერთვისი – დაცლილია მოსახლეობისაგან აღნიშნულია, რომ სოფელი
ახლოს არის სოფელ მაჭახლისპირთან. მაჭახლისპირი, როგორც ჩანს, აჭარისა
და მაჭახლის ლივების მოსაზღვრე სოფელს წარმოადგენს. იგი დავთარში ცალკე
არ არის შეტანილი.
სოფელი კიბე – დაცლილია მოსახლეობისაგან.
ძენწმანი – დაცლილია მოსახლეობისაგან.
კლდეთი – დაცლილია მოსახლეობისაგან.
დაბასუბანი – დაცლილია მოსახლეობისაგან.
ქვემო აჭარის ნაჰიეს ბოლოს სოფელია მეძიბნა რომელშიც 9 კომლი
ცხოვრობს.
ეს არის იმ სოფელთა ჩამონათვალი, რომელიც ,,ზემო აჭარის ლივის დიდ
დავთარშია“ დამოწმებული როგორც ვხედავთ, მათი უმრავლესობის
სახელწოდებათა დადგენა მოხერხდა. დარჩა მხოლოდ ნაწილი (წინამდებარე
ნაშრომში მათ არაბული ტრანსკრიფცია აქვთ დართული), რომელთა
სახელწოდებაც ნავარაუდევია სხვადასხვა (ენობრიგი, გეოგრაფიული და სხვ.)
ფაქტორების გათვალისწინებით. მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნულ ტოპონიმთა
ზუსტი გაშიფრვა (იმედი ვიქონიოთ, რომ – ჯერჯერობით) არ ხერხდება,
სამეცნიერო მიმოქცევაში მათი შემოტანა მაინც აუცილებლად მიგვაჩნია.
ძალზედ საინტერესო ფაქტია, რომ „დავთარში“ დამოწმებული არ არის ქედა.
ე. ი. აღნიშნულ პერიოდში, ქედა როგორც დასახლებული პუნქტი, არ
არსებობდა. ,,დავთრიდან“ ჩანს, რომ მასთან ახლოს მდებარე ტერიტორიაზე
არსებობს ორი, იმ დროისათვის დიდი დასახლება – ორცვა და საღორეთი.
XVIII საუკუნის პირველ ნახევარში ვახუშტი ბატონიშვილი ქედას შესახებ
გვაუწყებს: „ხოლო ჭოროხს მოერთვის აჭარის წყალი აღმოსავლეთიდამ, და
გამოსდის ზარზმა აჭარას შორისს მთასა, მოდის აღმოსალეთიდამ დასავლეთად.
ამ წყლის კიდეზედ, ამ ზეობის, კსაშუალს, არს მცირე ქალაქის მსგავსი დაბა,
ქედა. მოსახლენი არიან ვაჭარნი“. ბ როგორც ჩანს, ქედა დაარსდა XVI საუკუნის
60-იან” წლებისა XVIII საუკუნის პირველი ნახევრის შუალედში, როგორც
მჭიდროდ დასახლებულ ადგილთან მდებარე დაბა, ანუ სავაჭრო ცენტრი.

შ ვახუშტი ბატონიშვილი. აღწერა სამეფოსა საქართველოსა. ქართლის ცხოერება. IV,

I დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. საწოთთბ მიერ. თბ. 1971,
გე. 676
19
 როგორც უკვე აღვნიშნეთ, „დავთარში“ ისტორიულ-გეოგრაფიული ცნობების
გარდა, უტყუარი მითითებებია დაცული ამ პერიოდის აჭარისწყლის ხეობის
დემოგრაფიული მდგომარეობის შესახებაც, სოფლებში დასახლებულ კომლთა
რაოდენობის მიხედვით ნათლად ჩანს ხეობაში მოსახლეობის გავრცელების
სურათი.
შ „დავთრის“ ანალიზის საფუძველზე ჩანს რომ აღნიშნულ პერიოდში
აჭარისწყლის ხეობაში 540 კომლამდე ცხოვრობდა (311 კომლი – ზემო და 221
კომლი – ქვემო აჭარაში) ამას ემატება ზემოთ აღნიშნული ელვაური და
ოხლაურიც. სამეცნიერო ლიტერატურაში ამ პერიოდისათვის ოჯახის წეგრთა
საშუალო რაოდენობად მიჩნეულია ხუთი ადამიანი. ე. ი. გამოდის, რომ XVI
საუკუნის 60-70-იან წლებში აჭარისწყლის ხეობის მოსახლეობის რიცხვი 3000
კაცს აღწევდა. ეს მაშინ, როდესაც მოსახლეობის დიდ ნაწილს მიტოვებული
ჰქონდა საკუთარი საცხოვრებელი ადგილები. აქვე, უნდა გავითვალისწინოთ ისიც,
რომ „დავთარში“ მხოლოდ გადასახადებით დაბეგრილი მოსახლეობა, ანუ
გლეხობა შედიოდა. აქედან გამომდინარე, ამ რიცხვს უნდა დაემატოს ფეოდალთა
და იმ სახელმწიფო მოხელეთა რიცხვი რომლებიც „დავთარში“ არ
ირიცხებოდნენ.
გარდა ამისა, საყურადღებოა ის გარემოებაც, რომ ოსმალეთის იმპერიაში
ხშირი იყო შემთხვევები, როდესაც გადასახადების თავიდან აცილების მიზნით,
შვილი მამას არ ეყრებოდა, რაც აუცილებლად არის გასათვალისწინებელი ამ
პერიოდის აჭარის მოსახლეობის რაოდენობის შეფასებსს დროს. ვფიქრობთ
იმასაც, რომ ოჯახის წევრთა საშუალო რაოდენობა ხუთ სულზე მეტი უნდა
იყოს.
მ „დავთრიდან” ნათლად ჩანს რომ მოსახლეობის მნიშვნელოვან ნაწილს
მიტოვებული აქვს ხეობა. ნაწილი სოფლებისა მთლიანად არის დაცარიელებული.
გვხვდება ისეთი სოფელებიც, სადაც მხოლოდ ორი კომლია შემორჩენილი.
აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ ხეობის შესასვლელში მდებარე,
დღეისათვის მჭიდროდ დასახლებული სოფლები – ზერთვისი კიბე და
კაპნისთავი„ „დავთრის “შედგენის დროისათვის მთლიანად არის დაცლილი
მოსახლეობისაგან არადა, ეს ის მიდამოებია, სადაც მტერს ყეელაზე დიდი
წინააღმდეგობა უნდა “შეხვედროდა ადგილობრივი მოსახლეობის მხრიდან.
როგორც ჩანს, XVI საუკუნის შემდეგ, დროთა განმავლობაში ხალხი შეეგუა
არსებულ მდგომარეობას და თავიდან დასახლდა ამ ნასოფლარებში. გარდა ამ
დასახლებებისა, „დავთარში“ მრავლად ვხვდებით სოფლებს, რომლებიც იმ დროს
დაცლილია მოსახლეობისაგან, ხოლო დღეისათვის კვლავ განაგრძობენ არსებობას.
ანალოგიური სურათია წარმოდგენილი 1573 წლის 26 ივლისით (ჰიჯ. რები-
ულ ეველი, 98) წ.) დათარიღებულ ერთ ოსმალურ დოკუმენტში, რომელიც
მოგვითხრობს, რომ აჭარის ლივის გზებზე მდებარე სოფლები დაცლილია
მოსახლეობისაგან და ქურდებისა და ყაჩაღების ბუდედ არის ქცეული.“ (15. 334).
ეს დოკუმენტი წარმოადგენს სულთნის ბრძანებს ლივანას, მაჭახლის და
ფერთექრეკის სანჯაყბეგებისადმი რომ მათ ყველაფერი იღონონ გაქცეული

2? ც0ტ Mსი!თთი 06ჩ6VI 22 (მინისტრთა საბჭოს არქივი, ,,მნიშენელოვან საკითხების დავთარი“

22), გე. 334
20
მოსახლეობის უკან დასაბრუნებლად. გაურკვეველია, თუ რამდენად მოხერხდა
აღნიშნული ბრძანების შესრულება, მაგრამ ნიშანდობლივია ის ფაქტი, რომ
დოკუმენტში კარგად არის ასახული აღნიშნული პერიოდის აჭარაში შექმნილი
დემოგრაფიული სურათი.
აღსანიშნავა ისიც, რომ XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე, სხსალხური
გადმოცემის საფუძველზე, ზაქარია ჭიჭინაძე ანალოგიურ სურათს გვიხატავს. იგი
ამბობს, რომ ,,ხერთგისელებმა 1850 წლებში, ოსმალთა წინააღმდეგ ისე სასტიკად
და გმირულად იომეს, რომ ყველანი გააკვირვესო. დამორჩილების შემდეგ ოსმალთ
მთლად გადაუწვავთ ეს სოფელიო“. როგორც ვხედავთ, დაპყრობიდან თითქმის
სამი საუკუნის შემდეგ ზუსტად იგივე სურათი მეორდება და “ხალხის
ოსმალებისადმი წინააღმდეგობაც ბოლომდე არ არის ჩამცხრალი.
ასეთი გახლავთ ის ძირითადი ისტორიულ-გეოგრაფიული და დემოგრაფიული
ვითარება, რომელიც XVI საუკუნის 60-70-იან წლებში ოსმალთა გაბატონების
შემდეგ ჩამოყალიბდა აჭარისწყლის ხეობაში.

21
 გადასახადები და საგადასახადო სისტემა
ოსმალეთის იმპერიაში

სმალეთის იმპერიის ეკონომიკა ძირითადად დაპყრობით ომებზე იყო

(წელით თითქმის მთელი ოთხი საუკუნის განმავლობაში, თუ
არ გავითვალისწინებთ მცირეოდენ ჩავარდნებს, ოსმალეთის იმპერიის
ტერიტორია წარმატებული ომებით შეუჩერებლად ფართოვდებოდა. შესაბამისად
ძლიერდებოდა მისი ეკონომიკაც,ც ხოლო როდესაც შესუსტდა ოსმალეთის
სამხედრო სისტემა, შეჩერდა მისი ეკონომიკური წინსვლაც.
ოსმალეთის იმპერის მირითად “შემოსვლს დაპყრობილი ქვეყნებიდან
ამოღებული ნაღავლი, ტყვეები და მათზე შეწერილი გადასახადები შეადგენდა.
აქედან გამომდინარე ოსმალეთში ძალზედ იყო განვითარებული სამხედრო
სისტემა, რომელსაც ამ საქმეში ეხმარებოდა აგრეთვე კარგად ჩამოყალიბებული
და დახვეწილი "საფინანსო უწყებაც ოსმალეთის საფინანსო უწყება
დაქვემდებარებული იყო საგადასახადო სისტემაზე.
ოსმალური გადასახადებისა და საგადასახადო სისტემის საკითხი ერთ-ერთი
ძირითადია თურქული ფეოდალიზმის ისტორიაში. იგი მთლიანად შეესაბამებოდა
თურქული სამხედრო-ფეოდალური სახელმწიფოს ბუნებასა და ხასიათს. 2
ოსმალეთის იმპერიის საგადასახადო სისტემა დამყარებული იყო ისლამის
პრინციპებზე, რომელიც თავის მხრივ ემყარებოდა ძველ ეგვიპტურ, რომაულ,
ებრაულ, ბიზანტიურ და სასანურ პრინციპებს.
ოსმალეთის იმპერიაში არსებული გადასახადები შეიძლება დავყოთ ორ
ძირითად ნაწილად:
) შარიათის პრინციპებზე ანუ ისლამურ სამართალზე დაფუძნებული
გადასახადები, იგივე “რუსუმი შერიე”;
2. სულთნის და მოხელეების ნება-სურვილის მიხედვით შემოღებული და
ადათ-წესებზე და ჩვეულებებზე დამყარებული გადასახადები, ანუ “რუსუმი
ორფიე”.
ბულგარელი მეცნიერის ბორის ნედკოვის აზრით, პირველ კატეგორიას, ანუ
შარიათის პრინციპებზე დაფუძნებულ გადასახადებს მხოლოდ ქრისტიანები, უფრო
ზუსტად არამუსლიმები იხდიდნენ ხოლო მეორე კატეგორიის გადასახადებს
იხდიდა როგორც არამუსლიმი, ისე მუსლიმი მოსახლეობაც.“ ჩვენი აზრით, ეს
მოსაზრება მცდარი უნდა იყოს, იმდენად, რამდენადაც შარიათი განიხილავდა
როგორც არამუსლიმი, ასევე მუსლიმი გლეხის (რეაიას) საკითხს. სხვა საკითხია,
თუ რა შეღავათებით სარგებლობდა მუსლიმი რეაია არამუსლიმთან შედარებით,
რადგან “გადასახადების სახეობანი, სახელწოდებანი და ოდენობა

ვ შენგელია ნ. გადასახადები და საგადასახდო “სისტემ XVI ს-ის ოსმალეთში,

9გ. ჯავახიშვილის სახ. ისტორიის ინსტიტუტის შრომები, ტ. VI, ნაკ, 2, თბილისი 1962, გვ.

7 გი V. 1 სIMIX6' ძე XV. V6 XVI. V072)!IIმ/ძგ CმV”ომეIIთI6რMი 1IსMსMI ICIIთიმ! V6 IXLI5მძI

ჩიდსთს. L1IMX 821I61ტ6ი, CIII XLIX, §8წXI 188, ტიX2-მ 1984, 5. I24
4 M60L0IL 80.5 CიCI5%(0(წ, 0§ოგი!! 1)იი02-8(0LIსტსიძმ2 CIXVC (625 V6-2I51), III« 806I1C(6ი, CIII VIII,
§მVI 32, ტიMმIგ2 1944, 5. 167
22
 მნიშვნელოვანწილად განპირობებული იყო რელიგიური სხგაობითაც”. ვენს მიერ
ქვემოთ მოტანილი ანალიზი ცხადყოფს, რომ ქრისტიანულ მოსახლეობას
შარიათის მიხედვით ეკისრებოდა გადასახადთა ისეთი სახეობები რომლებსაც
ისლამის მიმდევრები ან საერთოდ არ იხდიდნენ” ანდა იხდიდნენ მათ
განსხვავებული სახელწოდებითა და რაოდენობით.
შარიათის საფეძველსე დამყარებული გადასახადები, რომლებიც იკრიფებოდა
ოსმალეთის იმპერიაში პრინციპულად არ განსხვავდებოდა სხვა ისლამურ
ქეეყნებშ
ეყხეიძი აკ“ რეფ ილი სეთივე
ასეთი; სახის
ახი გადასახადებისაგან
ა ისაგახ. სინ.
ისიხი რ მპერიის
იი

შექმნიდან თანზიმათამდე არანაირად არ შეცვლილა. მხოლოდ თანზიმათის დროს

მრავალი მათგანი საერთოდ გაუქმდა, ხოლო ზოგიერთმა კი სახე იცვალა.
შარიათით დაფუძნებულ გადასახადთა რიცხვს მიეკუთვნებიან ზექათი, უშრი,
ჯიზიე და ზხარაჯა. ეს გადასახადები თავის მხრივ ცალკე ჯგუფებად იყოფოდნენ.
ქვემოთ ჩვენ შევეცდებით განვიხილოთ ეს გადასახადები ცალ-ცალკე და
გავარკვიოთ მათი აკრეფის წესები, ოდენობა და მათი ზოგიერთი თავისებურება.

C=>52C2>
1. ზექათი

ზექათი სიტყვა-სიტვვით ბარაქას, ნამატს ნიშნავს იგი ისლამის ხუთი

აუცილებელი პირობიდან ერთ-ერთია, რომელიც ითვალისწინებს წელიწადში
ერთხელ ქონების მეორმოცედის გაღებას გაჭირვებულების დასახმარებლად. 5
ზექათის პირობები ასეთია: მისი გადამხდელი აუცილებლად უნდა იყოს გადახდის
უნარიანი მუსლიმი. ზექათს არ იხდიან მონები და (ყვეები. ზექათის გადასახადის
სახით მოგროვილი საქონელი ერთი წლის განმავლობაში ინახებოდა მიწის
მეპატრონესთან, რის შემდეგაც მისი მეორმოცედი ნაწილი მუსლიმ
გაჭირვებულებს ურიგდებოდა, ზექათის გადახდა შეიძლებოდა როგორც ნატურის,
ისე ფულადი სახითაც.
ზექათის გადასახადი თავის მხრივ რამდენიმე სახის გადასახადს შეიცაგდა.
ესენია: ა) ცხოველებზე დაწესებული გადასახადი (26MმL-I 56Vმ10), რომელშიც
მხოლოდ და მხოლოდ წვრილფეხა საქონელზე დაწესებული გადასახადი
შედიოდა, ბ) მიწის მოსაგალზე დაწესებული გადასახადი (LCI-LI0IIC),V გა)
მადნეულზე და განძზე დაწესებული გადასახდები (IIMმ2), დ) ოქროსა და
ეერცხლის ფულზე დაწესებული გადასახადები (MIIსმს და ე) სავაჭრო
საქონელზე დაწესებული გადასახადები.“
ცხოველებზე დაწესებული გადასახადებიდან როგორც უკვე ალვნიშნეთ,
ზექათის კატეგორიაში მხოლოდ წვრილფეხსააა საქონელზე დაწესებული

3% შენგელია ნ. ხსენებული ნაშრომი, გვ. 124

36 M6ძ01:0წწ 80.5 Cხო5იI, 05ი1მი!! IიI02-მI0CIსბსიძგ CI2VC (ხმ§ V6CVI5I), 1 IM 8%IICIხი, CIII VIII,
5§მV) 12, #იMგIმ 1944, §. 650
3? #M0ხიძი» #. 0§ოგიII Mგისიიგი16CI6II VC LI0MსMI 18VIIII6ო, 1, #ILგი, I5(გიხს! 1994, §. 154
ჰმ იქვე, გვ. 154
23
გადასახადები შედის. ეს გადასახადი (ხ6§ი- #ჯტიმის) ჩვენ დაწვრილებით
განვიხილეთ აჭარის დავთარში შემავალ გადასახადებთან ერთად. ეს არის
მხოლოდ და მხოლოდ ის გადასახადი, რომელიც ფარაზე იყო დაწესებული. სხვა
დანარჩეი გადასახადები, რომლებიც გაიღებოდა წვრილფეხა საქონელთან
დაკავშირებით ზექათის კატეგორიასს არ განეკუთვნებოდა (ამ “საკითხთან
დაკავშირებით ჩვენ ქვემოთ უფრო გრცლად ვისაუბრებთ).
მიწის მოსავალზე დაწესებულ ზექათის გადასახადს “”27CMმL-VI-ჩმIC”, ან
უშრს უწოდებდნენ. უშრზე საუბრისას სიფრთხილე გვმართებს, რადგან მას
ხშირად შეცდომაში შეჰყავს მკვლევარები. მხედველობაში უნდა ვიქონიოთ, რომ
არსებობდა ორი სახის უშრი. ერთი იყო ჩეენს მიერ ზემოთ უკვე ნახსენები მიწის
მოსაგლიდან აკრეფილი ზექათი, ხოლო მეორე უშრი ანუ აშარი, რომელიც მიწის
მოსავლის მეათედს უდრიდა და ხარაჯას გადასახადთა ჯგუფში შედიოდა.
ზექათის ჯგუფში შემავალი უშრის, ანუ “უშრი შერიეს” (როგორც მას
მეორენაირად უწოდებდნენ) აკრეფასს თავისებური წინაპირობები გააჩნდა.
არსებობდა მოსავლის ზღვრული ნორმა, რომლის დაბლა მიღებული მოსავალი
სექათის გადასახადს არ ექვემდებარებოდა. აგრეთვე ირჩეოდა ისეთი სახეობა
მოსავლისა რომელიც სულ მცირე ერთი წლის განმავლობაში ინახებოდა,
იმდენად, რამდენადაც, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ზექათის წესით აკრეფილი
გადასახადი ერთი წლის განმავლობაში მიწის მეპატრონესთან ინახებოდა და
მხოლოდ ამის შემდეგ ურიგდებოდა გაჭირვებულებს.
ზექათის უშრი (თუ შეიძლება ასე ვუწოდოთ მას) მიღებული მოსაგლის
მეათედს ან მეოცედს შეადგენდა. ეს იმის მიხედვით, თუ კონკრეტულ ადგილზე
როგორი სარწყავი პირობები იყო.
თურქი მეცნიერი ა. აქტუნდუზი აღნიშნავს, რომ ოსმალეთის იმპერიაში, თუ
არ მივიღებთ მხედველობაში რამოდენიმე გამონაკლისს, ზექათის უშრი მხოლოდ
ბასრის, ბაღდათის და ეგვიპტის ზოგიერთ ტერიტორიებზე იკრიფებოდა. უშრი,
რომელიც მოსავლის მერვედის, მეშვიდედის და ზოგჯერ ნახევრის სახითაც კი
იკრიფებოდა ხარაჯის ჯგუფში შემავალი უშრია, ანუ “ხარაჯი მუკასემეა”. ეს
გადასახადებები მხოლოდ სახელწოდებით ემსგაგსებიაინ ერთმანეთს და "სხვა
არაფერი საერთო არ გააჩნიათ.“ ანალოგიურ აზრს გამოთქვამენ სხვა თურქი
მეცნიერებიც. თუ გავითვალისწინებთ ამ აზრს, უნდა ვივარაუდოთ, რომ აჭარაში
მიწის მოსაგალზე დაწესებული ზექათის გადასახადი არ იკრიფებოდა, იმდენად,
რამდენადაც იგი ძირითადად არაბულ ქვეყნებში გხვდება და მას მხოლოდ.
მუსლიმი იხდის.
მადანზე და განძზე დაწესებული გადასახადები ოსმალეთის იმპერიაში, მიწის
კუთვნილების კატეგორიის მიხედვით, ოთხ სახეობად იყოფა.
თუ მადანი ან განძი სახელმწიფოს კუთვნილ მიწაზე (#C2 M60ICM6I)
აღმოჩნდებოდა, იგი მთლიანად სახელმწიფოს საკუთრებაში გადადიოდა. იმ
შემთხგევაში, თუ იგი კერძო მიწაზე (M0IM) აღმოჩნდებოდა, ნახევარი მიწის
მეპატრონეს რჩებოდა, ხოლო მეორე ნახევარი – სახელმწიფოს მიჰქონდა. იგიგე

21 ტLსსიძი7 ტ, 05თგიII Mმისიიგთტ16 V6 1LსMსMI მიI!II6II, 1, «IIგი, )იიხს! 1994, §. 157

4 იქვე, გვ. 157
24
იყო ვაკუფის, ანუ სასულიერო მიწებზეც. ხოლო თუ მიწა არავის ეკუთვნოდა და
იგი საერთო სარგებლობისა (Mსხმი) იყო, აქ აღმოჩენილი მადნეული ან განძი
მთლიანად სახელმწიფოს ეკუთვნოდა,
მზა ფულზე, ანუ მოჭრილ მონეტაზე დაწესებული იყო გადასახადი. ოქროს
მონეტებზე დაწესებული იყო ზღვრული ნორმა 20 მისხალი, ანუ 96 გრამი.
ქერცხლის ფულზე ეს ნორმა 640 გრამს შეადგენდა. ეს კი იმას ნიშნავდა, რომ
პირი, რომელიც ფლობდა 96 გრამ ან მეტ ოქროს, მისი მეორმოცედი ნაწილი
ზექათის სახით უნდა გადაეხადა იგივე წესი იყო ვერცხლის ფულთან
დაკაგშირებით.
რაც შეეხება სავაჭრო საქონელთან დაკავშირებულ ზექათის გადასახადს, ეს
იყო ის საბაჟო გადასახადები„ რომლებსაც ვაჭრები იხდიდნენ საქონლის
გადაზიდვა-გადმოზიდვის დროს, ან საზღვარზე გატანის შემთხვევაში.

C=>ძ5ი 2C2>
2. ჯიზიე

ოსმალეთის საგადასახადო სისტემაში ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ადგილი

ეკავა ჯიზიეს, რომელსაც არამუსლიმი მოსახლეობა იხდიდა საკუთარი ოჯახის,
ქონების და სარწმუნოების უსაფრთხოებისათვის.
ჯიზიე სათავეს ძველი ეგვიპტიდან, რომიდან და სასანური ირანიდან იღებს.
მას არაბებმა სარწმუნოებრივი ხასიათი მისცეს, რომელიც შემდგომში სხვა
ისლამური სახელმწიფოების მსგაგსად, ოსმალეთშიც შემოვიდა... მის შესახებ
ყურანის მეცხრე სურაში ნათქვამია, რომ “ისინი ვისაც ალაჰის და იმქვეყნიური
ცხოვრების არ სწამთ, და ჩვენს რწმენას არ აღიარებენ დაიმორჩილეთ და ჯიზიეს
გადახდა აიძულეთ". 2? დაპყრობლ (ტერიტორიებზე ქრისტიანს, რომელიც
ისლამის მიღებაზე უარს იტყოდა, ჯიზიეს გადახდას აკისრებდნენ.““
გარდა ამისა, თურქულ ისტორიოგრაფიაში გავრცელებულია აზრი, რომ
ჯიზიე იყო სამხედრო სამსახურის სანაცვლოდ დაწესებული გადასახადი. ჯიზიეს
მხოლოდ მამაკაცეი იხდიდნენ ლდა ისინი თაგვისუფლდებოდნენ სამხედრო
სამსახურისაგან” ქრისტიანები რომლებიც სახელმწიფო სამსახურში იყვნენ
(ვოინუქები, დოღანჯიები და ა.შ., ჯიზიეს არ იხდიდნენ. თანზიმათის შემდგომ
ჯიზიეს გადასახადმა სახელწოდება შეიცვალა და მას “ჯარის სანაცვლო”
(ხ0ძ6181-1 მ5M6IIVგ6) ეწოდა. 44 თურქი მეცნიერი ი. ერჯანი წერს, რომ
“არამუსლიმი მოსახლეობა სამხედრო სამსახურიდან , „თავისუფლდებოდა და ამ
უპირატესობის მოსასპობად მათ ჯიზიეს აკისრებდნენ''.“

4! M06ძL0II 80:15 CსIM510,,, დასახელებული ნაშრომი, გე. 606

41 I§Iგიი მი§IM1I00C015), CIIL 1, 15(მIIხს! 1945, §, 199
41 LI8I80წ1ს V. XIV-XVI XV. 05ომიI!18/ძგ 06VI6( IC§MII0II VC 505VმI V მი), /#IMმCგ 1998, 5. 69
4CIი MI. ტIსსიძს7 #. + 0IX 9MსMსM 1 მVIII, CIIL 2, I5სგიხსI 1995, §. 340
4 ნ-Cგი VიVს7, LXV§IIო6 50წსის, 06V5IიიხიIი ტიეძიIV V6 8მIMიი1მ”ძეMI 1 0ILIლCყი16C 1510ლI8§ო12
LCIM1I51, |I% 182II6I6ი, CIIC 198, #C8IIL 1986, #იMი”2 1987, 373
25
 ბულგარელი მეცნიერი ბ. ნედკოვი ამბობს, რომ ამ ფაქტებს უბრალოდ
შეცდომაში შევყავართ და ქალები და ბავშვები ჯიზიეს გადასახადს მხოლოდ
იმიტომ არ იხდიდნენ, რომ მათ შარიათი ანთავისუფლებდა. მისი აზრით, ეს იყო
არამუსლიმი მოსახლეობისათვის დაწესებული გადასახადი ჯარიმა, იმის გამო,
რომ ისინი ისლამს არ აღიარებდენენ.
ჯიზიეს იხდიდა 14-ღან 75 წლამდე ასაკის ყველა ჯანმრთელი მამაკაცი.
ქალები, ბავშვები და ღრმად მოხუცებულები გადასახადისაგან
თავისუფლდებოდნენ. გადასახადისაგან თავისუფლდებოდნენ აგრეთვე ღატაკები და
მათხოვრები. ხეიბრები, რომლებიც გარკვეულ ქონებას ფლობდნენ გადასახადს
იხდიდნენ ჯიზიეს არ იხდიდნენ ღარიბი ეკლესიის მსახურები ხოლო თუ
ეკლესია მდიდარი იყო, მისი მსახურები ჯიზიეს გადასახადს
ექვემდებარებოდნენ.“” ესეც ერთგვარი მტკიცებულებაა იმისა რომ ჯიზიე
მხოლოდ ჯარის სანაცვლო გადასახადი არ უნდა ყოფილიყო.
ჯიზიეს გადამხდელთა. ასაკის დადგენა ოსმალეთის იმპერიაში გარკვეულ
სიძნელეებთ–ნ იყო დაკავშირებული გადასახადისაგან თავის დასაღწევად
გადამხდელები ხშირად მალაგდნენ საკუთარ ასაკს. მათ წინააღმდეგ ოსმალო
მოხელეები სხვადასხვა, ზოგჯერ უცნაურ ხერხებსაც მიმართავდნენ.
საინტერესო იყო ჯიზიეს აკრეფის პროცესი, რომლის დროსაც ქრისტიანი
არასრულფასოვან პიროვნებად იყო წარმოდგენილი. იგი გაშლილი ხელით
მიართმევდა გადასახადს ჯიზიედარს (ჯიზიეს ამკრეფს – ზ. შ.), რომელიც
შემაღლებულ ტახტზე იჯდა. იგი ილებდა გადასახადს ისე, რომ მისი ხელი
69გადამხდელის ხელის დაბლა არ უნდა მოქცეულიყო. გადასახადის აღების
შემდეგ ჯიზიედარი თავში მუშტს არტყამდა გადამხდელს. ამის შემდეგ მას
ჯიზიედარის დამხმარე მუჯლუგუნებით აშორებდა იქაურობას. ასე მეორდებოდა
ყველა გადამხდელზე.
“უშრი”, ანუ “უშური” თიმარის შემოსავლის მუდმივი წყარო იყო; იგი იყო
შარიათის პრინციპებზე დაფუძნებული გადასახადი, რომელსაც მხოლოდ მუსლიმი
იხდიდა აღებული მოსაგვლიდან. იგივე გადასახადი იმავე რაოდენობით ემართათ
ქრისტიანებსაც, მაგრამ მას სხეა სახელწოდბა ერქვა. მუსლიმზე დაწესებულ
უშრს ქრისტიანები “ხარაჯა მუკასემეს”» სახით იხდიდნენ.” გადასახადის
ოსმალეთის იმპერიში მცხოვრები ქრისტიაი მოსახლეობისათვის” ჯ-იზიე
ერთიანი, უნიფიცირებული ოდენობის გადასახადი არ ყოფილა. იგი სხვადასხვა
ვილაეთებისათვის სხვადასხვა ოდენობით იყო რეგლამენტირებული. უფრო მეტიც,
ზოგჯერ ეს გადასახადი ერთ და იმავე ვილაეთში განსხვავებული ოდენობით
იკრიბებოდა. ბ. ნედკოვი აღნიშნავს რომ ყველა გადამხდელის ქონებრივი
მდგომარეობა მუდმივად კონტროლდებოდა და ყოველი წლის დასაწყისში, მათი
შესაძლებლობის მიხედვით, ენიშნებოდათ ჯიზიეს რაოდენობა.“
კოჩიბეი გორიჯელის ცნობით XVI საუკუნის 80-იან წლებში ჯიზიეს

46 M9ძL:01I 8075 Cხ1:5(0L. დასახელებული ნაშრომი. გე. 610-6I3

47 I§Iგიი მი5IMI006ძ15,, CIIL 3, 15(8IIხVI 1945, §.200
4სM6ძMიII 80>5 Cი.M510'L, დასახელებული ნაშრომი, გე. 613
4 ნოდარ შენგელია, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 124
30 49 M6ძLიII 80C5 CIILI5(01L, დასახელებული ნაშრომში, გვ. 623
26
 გადასახადი სულზე დაახლოებით 40-50 ახჩას შეადგენდა "ხოლო XVII
საუკუნის 40-იან” წლებისათვის მისმა რაოდენობამ 240 ახჩას მიაღწია. ამ
გადასახადის ამკრეფი მოხელეების (ჯიზიედარების - %ზ, შ.) ბოროტმოქმედება და
თვითნებობა უფრო ზრდიდა გადასახადის რაოდენობას. 1548 წელს მოსახლეობის
ექსპლოატაციამ ისეთ ზომებს მიაღწია, რომ სულთან სულეიმანი იძულებული
იყო გამოეცა კანონი, რომლითაც მკაცრად იკრძალებოდა ჯიზიეს აკრეფა 200
ახჩაზე მეტი რაოდენობით. მაგრამ ამ კანონის გამოცემას არავითარი შედეგი არ
მოჰყოლია. გარდა ამისა, იყიდებოდა ჯიზიედარის თანამდებობები, რის შემდეგაც
თგითნებურად აწესებდნენ ჯიზიეს რაოდენობას,“ გადასახადის სრდის ერთ-ერთი
მთავარი მიზეზი ახჩას ინფლაცია იყო.

«=> >C>

3. უშრი

რაოდენობა მოსავლის მეათედი უნდა ყოფილიყო, მაგრამ ხშირ შემთხვევაში

იგი მოსავლის ნახევარსაც შეადგენდა.
უშრის წარმომავლობა ისლამის პირველივე წლებს უკავშირდება. თუ მიწაზე
მოსავალი წელიწადში ორჯერ მოდიოდა, ორივეჯერ აიღებოდა უშრი და “ხარაჯი
ასემე”.
I. ოსმალეთის იმპერიის მიწების უმრავლესობა სახელმწიფოს საკუთრებას
წარმოადგენდა, რომელიც გარკვეული პირობით იყო გაცემული კონკრეტულ
პირზე, მაგრამ ამ მიწის შემოსავლის ნაწილი მაინც რჩებოდა სახელმწიფო
ხაზინის საკუთრებად. მიწას უშუალოდ გლეხი ამუშავებდა, რომელიც იჯარით
იღებდა მას და უშრის სახით იხდიდა მიწის მოსავალზე შეწერილ გადასახადს.
ხოლო ჩიფთის გამოსაღების (CIIL მMC6C5|)) სახით იხდიდა გადასახადს, რომელიც
შეწერილი იყო მიწის ნაკვეთზე, რომელზეც ეს მოსავალი მოდიოდა,
ოსმალურ წყაროებში უშრი ზსოგჯერ 0#ძ8მII1M-15 (მეათედის)
სახელწოდებითაც გვხვდება, მაგრამ როგორც უკვე აღვნიშნეთ რეალურად იგი
ზოგჯერ მოსავლის ნახევარსაც შეადგენდა. თუ რამდენად მნიშვნელოვანი იყო
ოსმალურ საგადასახადო სისტემაში უშრი და როგორი მრავალმხრივი და
მრავალფეროვანი იყო იგი, ეს ნათლად ჩანს ოსმალური კანუნ-ნამეების
ანალიზიდანაც. არ არსებობს სოფლის მეურნეობის დარგი, რომელზედაც არ იყოს
გაწერილი უშრის გადასახადი. უშრის გადასახადის არსებობა მიუთითებს იმაზე,
რომ ნატურალურ რენტას ერთ-ერთი მთავარი ადგილი ეკავა ოსმალეთის
საგადსახადო სისტემაში სოფლის მეურნეობი“ პროდუქტებიდან გადასახადი
ძირითადად ნატურის სახით გაიღებოდა, თუმცა არ იყო გამორიცხული მისი

” შენგელია ნ. ოსმალური გადასახადები და ვალდებულებანი “გურჯისტანის ვილაეთის დიდი

დავთრის" მიხედვით. თსუ შრომები ტ. 91, თბ. 1960, გქ- 290 .
32 ტLისიძი7 /#, 0ღ5თეიI Mიისიიგიი6I6II VC LIVMსI 1მIIIICCI, 1. MXVI2გ0, I§(გიხს! 1994, §. 170

27
შესაბამისი თანხის გადახდაც.”
ამრიგად, უშრი იყო ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული გადასადი
ოსმალეთის იმპერიაში, რომელიც შეწერილი იყო სოფლის მეურნეობის ყველა
დარგზე. სოფლის მეურნეობის ის დარგებიც, რომლებსაც თვითონ თურქები არ
მისდევდნენ ექვემდებარებოდა უშრის გადასახადს, ეს გადასახადი სოფლის
მეურნეობის ცალკეულ დარგებთან მიმართებაში ჩვენ განხილული გვაქვს “ზემო
აჭარის ლივის ვრცელი დავთრის” მიხედვით. დადგენილი გვაქვს, თუ რა სახით
და რაოდენობით გაიღებოდა იგი.

<C>65 2>=2>2
4. ხარაჯა

ოსმალურ საგადასახადო სისტემაში მნიშვნელოვანი ადგილი ეჭირა ხარაჯას

გადასახადს რომელიც არამუსლიმურ მოსახლეობაზე იყო დაწესებული. იგი
წარმოდგენილი იყო ორი სახით: 1) ზხარაჯა მუვაზზაფ (ILI2X8C- LI0VVმ222ჩ,
რომელიც გულისხმობდა დასამუშავებლად აღებულ მიწის ნაკვეთზე გადასახადის
ფულადი სახით აკრეფას““ და 2) ხარაჯა მუკასემე (LIმIმC-, ოისMმ§606),
რომელსაც ზემოთ უკვე შევეხეთ და აღვნიშნეთ, რომ იგი იყო მუსლიმი რეაიას
მიერ გადახდილი უშრის ანალოგიური გადასახადი, რომელიც დაწესებული იყო
არამუსლიმ გლეხობაზსე და იგი მას იხდიდა მიწის ნაკვეთიდან აღებული
მოსავალიდან ნატურალური სახით; თუმცა მას შეეძლო იგი ფულადი სახითაც
გადაეხადა.
ისლამის ენციკლოპედიაში ზარაჯას შესახებ ნათქვანია, რომ მისი გადახდის
პირობები განსხვავდებოდა იმის მიხედვით, თუ რა გზით იყო ესა თუ ის
ტერიტორია შემოერთებული იმ შემთხვევაში თუ მიწა მშვიდობიანი
მოლაპარაკების გზით იყო შემოერთებული და იგი მის ძველ მეპატრონეს
რჩებოდა, ასეთ მიწებზე დაწესებული ხარაჯა - ჯიზიეს წარმოადგენდა და იგი
უქმდებოდა იმ შემთხვევაში, თუ მისი გადამხდელი გარდაიცვლებოდა ან ისლამს
მიიღებდა.” ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ამ შემთხვევაში აგტორს მხედველობაში აქვს
ამა თუ იმ ტერიტორიის ვასალური დამოკიდებულება, რაც სავსებით არ ნიშნავს
ამ ტერიტორიის დაპყრობას და შემოერთებას. იქვე აღნიშნულია, რომ ასეთივე
მშვიდობიანი გზით შემოერთებული მიწები შეიძლება მუსლიმი მფლობელის
ხელში გადასულიყო. ამ შემთხვევაში ხარაჯას მიწაზე მომუშავე რეაია იხდიდა. ი
მეორე იყობრძოლითა და იარაღის ძალით შემოერთებული ტერიტორიები,

.) შენგელია ნ. გადასახადეი და საგადასახდო სისტემ. XV!) ს-ის ოსმალეთში,

ივ. ჯავახიშვილის სახ. ისტორიის ინსტიტუტის შრომები, ტ. VI, ნაკ, 2, თბილისი 1962, გვ,
124
% იქვე, გვ. 125
5 ცგ/Lგი 0. L. XV V6 XVI #5ILI8-ძგ 05)იგი!! 1ი1იმ-მ10IIსწსიძმ 71-01) ნიიილოთ!ი1ი IIსMსLI VC M21I
0§851მLI. MგისიIმ+, 15(გიხს! 1943, §, 355
36 «გICL Cტი§12, LI8+9C. |5Iმი1 #ი05IXI0,06ძ15), CIIL L6, I51გიხIII 1997, §. 72
28
 რომლებზედაც ხარაჯას გადასახადი დაპყრობილი ხალხი თავისუფლებას,
სარწმუნოებას და მიწის დამუშავების უფლებას ინარჩუნებდა, ,
ოსმალეთის იმპერიაში ქრისტიანულ მოსახლეობაზე დაწესებულ ხარაჯა
მუვაზზაფის ანალოგიურ გადასახადებს მუსლიმი რეაია იხდიდა ჩიფთის
გამოსაღების, დონუმის გამოსაღების, ბენაქის, ჯაბა ბენაქის და სხვათა სახით.“
ჩიფთი (იგივე ჩიფთლიქი) ოსმალეთის იმპერიაში პირობითად ეწოდებოდა
მიწის იმ ფართობს, რომელიც შეეძლო დაემუშავებინა ერთ წყვილ (CILL) ხარს.
ჩიფთის ფართობი იცვლებოდა მიწის მოსავლიანობის მიხედვით. კარგ მოსავლიან
მიწაზე ჩიფთის ფართობი 78, საშუალოზე 100, ხოლო ნაკლებად მოსავლიანზე –
130-150 დონუმ მიწას უტოლდებოდა. თავის მხრივ დონუმი წარმოადგენდა მიწის
ნაკვეთს, რომლის სიგრძე და სიგანე 40 საშუალო ნაბიჯს შეადგენდა.
ჩიფთზე დაწესებული იყო ჩიფთის, ან ნიმ ჩიფთის (ნახევარი ჩიფთის, ანუ
ჩიფთის სანახევრო) გამოსაღები, რომლებიც ერთად იკრიფებოდა. ხოლო ნახევარ
ჩიფთზე ნაკლები მიწის ფართობის პატრონებს გადახდებოდათ გადასახადი
ბენაქის, ჯაბა – ბენაქის კარას ან მუჯერედის სახელწოდებით და იგი
სხვადასხვა ოდენობისა იყო.
ჯაბა კანუნ-ნამეების მიხედვით ეწოდებოდა ისეთ პირს, ვისაც ჩიფთი და
მიწის ნაკვეთი საერთოდ არ გააჩნდა. “ღარიბ რეაიას, რომელიც უცოლოა და
მამასთანაა, უცოლოა და დამოუკიდებელია, ჯაბას ეძახიან” მიუხედავად ამისა ეს
ჯაბა იხდიდა მიწაზე გამოსაღებს – ჯ:აბა-ბენაქისს სახით. ჯაბა - ბენაქის
დაწესებით, ოსმალეთის მთავრობა ცდილობდა იძულებული გაეხადა უმიწო
გლეხები, ხელი მოეკიდხათ მეურნეობისათვის და მიწაზე ყოფილიყვნენ
მიმაგრებულნი.
ჰ. ინალჯიქის აზრით, კარა ხალხის უმდაბლესი ფენის აღმნიშვნელი
ტერმინია.“9 კარა გვხდება, როგორც ჩიფთის მფლობელი (CIIIIს - #მLXმ), რომელიც
იხდის 12 ახჩას, აგრეთე, არაფრის მქონე (Cმხმ – MმLმ), რომლის გადასახადიც
ხუთ ახჩას შეადგენს. : ჰ. ინალჯიქის აზრით, ბენაქეიყდ ცოლიან კარას
აღმნიშვნელი სიტყვა იყო.
ბენაქი არაბული სიტყვაა და ღატაკს – არაფრის მქონეს ნიშნავს.9“ იგი
ოსმალეთის იმპერიაში მცხოვრები დაქორწინებული გლეხის აღმნიშვნელი
ტერმინი იყო.“ მხოლოდ უნდა დავაზუსტოთ, რომ ბენაქი ეწოდებოდა მხოლოდ
იმ გლეხს, რომელსაც სულ არ გააჩნდა მიწა, ან იგი ნახევარ ჩიფთს არ

27 იქვე, გე. 72 .
38 46LVVIIც02 /#. Cღ5ი1მ»"!I ##გისიიგი1616LI VC ”IVIIIMI I მIIIICIMI, 1, #II26, 1§(8იხს!I, §. 129
39 იქვე, გე. 126
6 (იგI1CIL II. C5IმI))IმI'ძგ M8I/6( ILVI50)ი0, 1IM ცCI1CLCი, CIIL XXIII, §8VI 89-98 , #ტიLი”გ 1959, §.
603
რ #L6ხიძს2 #., დასახელებული ნაშრომი, გე. L30
6? (იგICIL LI., დასახელებული ნაშრომი, გვ. 607
თ #Mნ0იძი> #., დასახელებული ნაშრომი, გე. 130
რ შენგელია ნ. გადასახადები და საგადასახდო სისტემ XVI ს-ის ოსმალეთში,
93. ჯავახიშვილის სახ. ისტორიის ინსტიტუტის შრომები, ტ. VI, ნაკ, 2, თბილისი 1962. გე.

29
 65
აღემატებოდა.
ბენაქს გადასახადი ორი სახისა იყო: 1) ექინლუ ბენაქი (სათესეელი
ნაკვეთის მქონე – ზ.შ) და 2) ჯაბა – ბენაქი, პირველი გულისხმობდა
ცოლშვილიან გლეხს, რომელსაც ნახევარ ჩიფთზე ნაკლები მიწა ჰქონდა და
იხდიდა 18 ან 22 ახჩას; ხოლო მეორე კი იყო ცოლშვილიანი გლეხი, რომელსაც
მიწა არ გააჩნდა და 12 ახჩას გხდიდა. ბენაქის გადასახადი მარტის თვეში
ფულადი სახით უნდა გაღებულიყო.
ამრიგად, ბენაქი იყო მუსლიმთათვის მიწაზე დაწესებული გადასახადი. იგი
მთელს იმპერიაში იკრიფებოდა. ბენაქის გადასახადი ოსმალეთის იმპერიაში
მასიური ხასიათს ატარებდა, რადგან გლეხობა უმეტეს შემთხვევაში სწორედ
სათესველ ბენაქებს ფლობდა.
ჩიფთის, ნახევარი ჩიფთის და ბენაქის უმცირესი ნაწილი იყო მიწის
ფართობის ის მცირე ერთეული, რომელსაც დონუმი ეწოდებოდა. თითოეულ
დონუმზე შეწერილი იყო გადასახადი, რომელიც კანუნ-ნამეებში დონუმ-ახჩესის,
დონუმ-ჰაქქის, ან რესმი ზემინის სახელწოდებით არის მოხსენებული.”
ჩიფთოხიე დაწესებული გადასახადის მაგივრად ოსმალეთის იმპერიის
ქრისტიანი (არამუსლიმი) მოსახლეობა იხდიდა ისფენჯის გადასახადს, რომელიც
აჭარაში არსებულ გადასახადებთან ერთად ჩვენ გრცლად გვაქვს განხილული და
აქედან გამომდინარე ამჯერად არ შევჩერდებით მასზე მხოლოდ ერთს
აღვნიშნავთ რომ ნ. შენგელია “გურჯისტანის ვილაიეთის დიდ დავთარში”
დამოწმებული ბენაქის და ისფენჯის გადასახადებს “შედარების შედეგად
აღნიშნავს, რომ: “აშკარა ოსმალო ხელისუფალთა საგადასახადო პოლიტიკა
დაპყრობილი ქრისტიანული მოსახლეობის მიმართ. ოსმალური საგადასახადო
სისტემა, როცა მას საქმე ჰქონდა ქრისტიან მიწისმფლობელთან, მხედველობაში
არ იღებდა არც მიწის ნაკვეთის სიდიდეს და არც მიწის ნაყოფიერებას, მაშინ
როდესც მუსლიმ მიწისმფლობელებზე დაწესებული ბენაქი–ს გადასახადი
ითვალისწინებდა როგორც ერთს, ისე მეორესაც. ამასთანავე ბენაქის გადასახადის
შეწერისას მხედველობაში იყო მიღებული გადამხდელის ოჯახური მდგომარეობა.
ბენაქი საერთოდ ოსმალეთის იმპერიაში შეიძლებოდა ყოფილიყო C6-დან 22
ახჩამდე, იმისდა მიხედვით, თუ ვის რამდენი დონუმი მიწა ჰქონდა. ასეთი
დიფერენციაცია არ ვრცელდებოდა ისფენჯის გადამხდელ ქრისტიან
მიწმფლობელებზე”. 958 აქედან გამომდინარეობს ისიც, რომ აჭარის მოსახლეობაზე
დაწესებული ისფენჯის რიცხვი უცვლელია და იგი 25 ახჩას შეადგენს,
მიუხედავად მიწის ფართობისა. არ ხერხდება მიწის ფართობის დადგენაც.
ამრიგად, მუსლიმი რეაიას გადასახადს – “რესმი ჩიფთ”, “რესმი ნიმჩიფთ”,
“რესმი ბენაქ”, “რესმი ჯაბა - ბენაქ”, “რესმი დონუმ”, ხოლო ქრისტიანი რეაიას
მიწაზე გადასახადს “ისფენჯი” ეწოდებოდა. “ხარაჯა მუვაზაფი” ერთ-ერთი
ძირითადი გადასახადი იყო მთელს იმპერიაში და მას მნიშვნელოვანი ადგილი
ეკავა ოსმალურ საგადასახადო სისტემაში.

6 #VLიმიძი7 #., დასახელებული ნაშრომი, გე. 131

% ნოდარ შენგელია, დასახელებული ნაშრომი, გე. 127
ბ? ტMსსიძი7 #ტ.., დასახელებული ნაშრომი, გვ. 130
5 ნოდარ შენგელია, დასახელებული ნაშრომი, გე. 131
30
 ხარაჯას გადასახადის მეორე სახე – “ხარაჯა მუკასემე”, როგორც
აღვნიშნეთ უშრის ანალოგიური გადასახადი იყო. იმდენად რამდენადაც იგი ჩვენ
ცალკე თავში გვაქვს განხილული, აქ ვრცლად არც ამაზე გავამახვილებთ
ყურადღებას.
რაც შეეხებ სულთნისა და მოხელეების ნებასურვილით შემოღებულ და
ადათ-წესებსა და ჩეეულებებზე დამყარებულ გადასახადებს (ILV§სი-I სVLჩXV6), ისიც
ორ ძირითად ჯგუფად იყოფოდა. ეს გადასახადები სულაც არ ეწინააღმდეგებოდა
შარიათის პრინციპებს, უბრალოდ ისინი საჭიროების მიხედვით ინიშნებოდა.
პირველ ჯგუფს მიეკუთვნებოდა გადასახადები რომლებიც იკრიფებოდა
სახელმწიფო მოხელეებისა თუ სასამართლო პირების სასარგებლოდ. ამ ჯგუფში
შედის საკმაოდ დიდი რაოდენობის გადასახადები რომლებიც ბეგლარბეგების,
სანჯაყბეგების, სუბაშების, სიფაჰების და ყადების სასარგებლოდ იკრიფებოდა.
თუ
გამონაკლისი სახით ეს გადასახადები თიმარიოტის სასარგებლოდ დაინიშნებოდა,
ასეთ თიმარს “თავისუფალი თიმარი" ეწოდებოდა.”
ამ ჯგუფის გადასახადებიდან თითქმის ყველა არის დამოწმებული “ზემო
აჭარის ლივის ვრცელ დავთარში” და დაწვრილებით არის განხილული ჩვენს
მიერ. აქედან გამომდინარე ჩვენ უბრალოდ დავკმაყოფილდებით ამ გადასახადების
სახელწოდებების ჩამოთვლით ესენია: ბადი-ჰავა, დღა საქორწინო გამოსაღები,
სხვადასხვა სახის ჯარიმები თაფუს გადასახადი, დეშთიბანი გადასახადები
საქონელზე, ღორზე, წისქვილზე, იალაღებსა და ყიშლაყებზე, სხვადასხვა ბაჟები,
რომლებიც აიღებოდა ბაზარში გასაყიდი საქონლიდან და სხვა.
რაც შეეხება მეორე ჯგუფს, ეს იყო საგანგებო მდგომარეობის დროს,
ძირითადად ომის პერიოდში აკრეფილი გადასახადები: რომლებსაც ავარიზი
ეწოდებოდა (ავარიზ იგივე თეკალიფი დივანიყე). ავარიზი, ანუ ავარიზი დივანიე,
როგორც აღვნიშნეთ განსაკუთრებულ შემთხვევებში იკრიფებოდა. მისი გადახდა
შესაძლებელი იყო როგორც ფულადი, ისე ნატურალური სახითაც. ავარიზის
შემოსავალი პირდაპირ სახელმწიფო ხაზინაში შედიოდა.
გარდა ამისა ავარიზის გადახდა შეიძლებოდა გარკვეული სამსახურითაც, რაც
ძირითადად ლაშქრობების დროს ჯარისათვის საჭირო სურსათისა, თუ "სხვა
პროდუქტის გადაზიდვაში, ციხეების მშენებლობაში მონაწილეობასა და სხვა
საქმიანობაში გამოიხატებოდა. პირები, რომლებიც სამსახურეობრივად იყენენ
დაკავშირებულნი ამგვრ საქმიანობასთან, თავისუფლდებოდნენ ავარიზის
გადასახადისაგან.”
ავარიზის გადასახადის რაოდენობა დადგენილი არ იყო და იგი შექმნილი
ვითარების მიხედვით იცვლებოდა.
ავარიზის გადასახადი ყველა მიწისმფლობელს ცალკე ფერმანით ენიშნებოდა
და იგი უკლებლივ უნდა გადახდილიყო. გადასახადის აკრეფის დროს, ისევე,
როგორც ჯიზიეს აკრეფისას, ხშირი იყო ამკრეფთა მხრიდან თვითნებობისა და
გადასახადების ხელოვნური ზრდის შემთხეევები, რაც ორმაგად აწვებოდა ისედაც

40 ტLისიძი2 #., დასახელებული ნაშრომი, გვ. 184

90 I§Iგჯი #II51LI0060151, CIIL 2, )§I0იხს! 1986, 5. 13
?! იქვე, გვ. 14
7 იქვე, გვ. 16
3
უამრავი სხვა გადასახადებით დამძიმებულ გლეხობას. 73
ავარიზის ასაკრეფად, ყველა ნაჰიესა „თუ კაზაში გახსნილი იყო პუნქტები,
რომელთაც “ავარიზ-ჰანეები” ეწოდებოდათ.
XVI ს-ის ბოლოსათვის ავარიზი უკვე მუდმივ და ფულად გადასახადად იქცა.
მისი რაოდენობა კი დღითიდღე მატულობდა. ლაშქრობის დროს ხალხისაგან
მარცვლეულის სახით აკრეფილი ავარიზიც თანდათანობით ფულადი
გადასახადით შეიცვალა.
დროთა განმავლობაში ავარიზმა შარიათის საფუძველსე დამყარებული
გადასახადის სახე მიიღო.”
მეჰმედ ალი უნალს, XVII ს-ის ხარფუთის მაგალითზე აქვს აღწერილი, თუ
რა მძიმე ტეირთს წაროადგენდა ავარიზის გადასახადი ოსმალეთის იმპერიის
დაბალი ფენებისათვის.“
ავარიზის გადასახადი თავიდან 4-5 წელიწადში ერთხელ იკრიფებოდა,
მაგრამ სახელმწიფოს ფინანსურმა კრიზისმა, ხაზინის დეფიციტმა, განუწვეტელმა,
გამანადგურებელმა და წარუმატებელმა ომებმა „ცენტრალური ხელისუფლება
აიძულა ავარიზი ყოველწლიურ გადასახადად ექცია.
კოჩი ბეი გორიჯელის ცნობით, ავარიზის შემოსავალი სახელმწიფოს
· წელიწაღში 300 იუქ ახჩას აძლევდა." გარდა იმისა, რომ ავარიზი ყოველწლიურ
გადასახადად იქცა, თანდათან გაიზარდა მისი რაოდენობაც. სულეიმან კანუნიმ
ერთ-ერთი ლაშქრობის დროს, ავარიზის სახით, გლეხებს თხუთმეტი ახჩა
გადაახდევინა. 1582 წელს ავარიზის რაოდენობა უკგე 40 ახჩას შეადგენდა. XVII
სის ოცდაათიინ წლებში მისმდთ რაოდენობამ 300 ახჩას მიაღწია. 7?
სახელმწიფოში იყო ნახევარ მილიონზე მეტი კომლი, რომელსაც ავარიზი უნდა
გადაეხადა.
ფეოდალების მადა განუსაზღვრელი იყო. ისინი ათასნაირ და ხშირად უცნაურ
გადასახადებს ახდევინებდნენ გლეხებს მოხელე ფეოდალების სამასპინძლოს
გლეხებმა დიშქირასი (კბილის ქირა) უწოდეს, რადგან გლეხი ვალდებული იყო
გამასპინძლებოდა სოფელში ჩამოსულ ოსმალო მოხელეს და ამის გარდა,
გადაეხადა მოხელის კბილის ქირაც, რადგანაც მას გლეხის პურმარილის ჭამაში
“კბილი უცვდებოდა”.! თუმცა ამ გადასახადის შესახებ თურქულ
ისტორიოგრაფიაში გავრცელებულია მოსაზრება, რომ იგი სიმბოლურ ხასიათს
ატარებდა და მასპინძლის მიერ სტუმრისადმი მიძღვნილ საჩუქარს წარმოადგენდა.
ყოველივე ამას ერთვოდა ქრისტიანი გლეხებისათვის შემაძრწუნებელი წესი,
იანიჩართა კორპუსის “დევშირმეს” წესით შეგსება, რაც ერთგვარ და შეიძლება

7 #Mძგნ M. (0VIMIა/6"იIი 1IMLI580 VC ICVIIომგ! 1 მLIIII (1243– 1453), CIIL 2, #ტიM2გL8 1999, §. 111
% იქვე, გვ. 273
7 იგI M6იიი6( /"II, I056/1646 ' გაჩ! #Vმო2 XC CIIიდ Cხ(6 17. V02სII CILL8I2IIსძი LIIგოეს, 11#
ც%9IICL6ი, CIII LI. §8VI 199, MI§გი 1987, ტიMგ/მ 1987 5. 119
% იქვე, გვ. 120-129
7 ფუთურიძე გ. ოსმალთა დაპყრობითი ომები XIV-XVII საუკუნეებში, ნმაი, თბილისი 1957, 259
2 იქვე, გვ. 258
7 15Iმთი #ი5IL1I006015), CIIC 2, 15(მიხს! 1986, 12
8 იქვე, გვ. 15
"' ფუთურიძე გ. ოსმალური ფეოდალური მიწისმფლობელობა, ნმაი, თბილისი. 1957
32
 ითქვას ყველაზე მძიმე გადასახადს წარმოადგენდა.
დევშირმეს წესით ოსმალებს ქრისტიანული ოჯახებიდან მიჰყავდათ ბავშვები,
სადაც ისლამზე მოქცევის შემდეგ სპეციალურად ზრდიდნენ “აჯემი ოჯაქად”
წოდებულ სკოლებში და მათ ხარჯზე დისციპლინირებულ და ძლიერ არმიას
ქმნიდნენ. ასეთი გზით შექმნილ ლაშქარს შემდგომში დიდი წარმატება მოჰქონდა
ბრძოლებში.
პირველი “აჯემი ოჯაქი” XV ს-ის დასაწყისში გელიბოლუში შეიქმნა. ეს
პროცესი ოსმალეთის იმპერიაში მთელი 150 წელი გრძელდებოდა და იგი
მხოლოდ XVI ს-ის ბოლოს, მურად მესამის დროს იქნა აკრძალული. სულეიმან
კანუნის დროს დევშირმეს რიცხვი ოსმალეთის იმპერიაში 12 ათას აღწევდა და
იგი შემდგომში თანდათანობით შემცირდა.“
ოსმალეთში არსებული საგადასახდო სისტემა უკიდურესად აღატაკებდა
გლეხობას, თურქ გლეხთან შედარებით, კიდეგ უფრო მძიმე მდგომარეობაში
იმყოფებოდა დაპყრობილი არათურქი მოსახლეობა რომელთა მიმართაც
დამოკიდებულება უფრო მკაცრ ფორმებში ვლინდებოდა.
გარდა ეკონომიკური პრივილეგიებისა, მუსლიმი ქრისტიანთან შედარებით,
სოციალურ უპირატესობასაც ფლობდა. ქრისტიანს არ ჰქონდა უფლება ეტარებინა
იარაღი. მას გზა უნდა დაეთმო შემხვედრი მუსლიმისათვის და ქედი მოეხარა მის
წინაშე.
ქრისტიანთა მდგომარეობის გასათვალისწინებლად საინტერესოა აგრეთვე
მათი ჩაცმის საკითხი, რომელსაც ყველაზე მეტად სულთან მურად მესამის
00574-.:555ე წწ) დროს ექცეოდა ყურადლება მის დროს ამ "საკითხთან
დაკავშირებული სპეციალური ფირმანიც კი გამოვიდა, რომელშიც აღწერილი იყო,
თუ როგორი სამოსი უნდა ეტარებინათ ქრისტიანებს, ებრაელებს, თუ სხვგა
არამუსლიმური თემის „წარმომადგენლებს. მათ არ შეეძლოთ ძვირფასი
ტანსაცმლის ტარებაც კი.“ ვფიქრობთ, რომ ესეც მნიშენელო>ვანი ფაქტორი იყო,
რომელიც საბოლოოდ ტეხდა ქრისტიან მოსახლეობას და გზას უხსნიდა მათი
ისლამიზაციის პროცესს მიუხედავად ამისა ეს პროცესი მაინც დიდხანს
გაგრძელდა.
1831 წელს გადასახადებისა და მოსახლეობის აღრიცხვის შედეგად გაირკვა,
რომ ოსმალეთის იმპერიაში – ანატოლიის, სივასის, ყარამანიის, ადანის,
ტრაპიზონის ყარსის და ჩილდირის (ახალციხი) ეიალეთებში 258696
არამუსლიმი ცხოვრობდა, ანუ მთელი იმპერიის მოსახლეობის 12% არამუსლიმი
ი ·

ამრიგად, ჩვენ გავაკეთეთ ზოგადი მიმოხილვა შუასაუკუნეების ოსმალეთის

საგადასახდო სისტემისა. იმდენადდ რამდენადაც ჩვეენი კვლევის ობიექტს

ი #Iძელ M. V6იIC6ო 006მL MIV8MMIიIი 802იIხვს, #იLი-8 0ი, 0 V6 IC-ნ0, CIIL V, §2წVI 3, MმჯI5-
1Iგ7I”მი 1947, #L0I2 1947, §.291
შე ჯიმი VმVს7, 06V§IIIIC 50”სის, 0CV§5I”ინიIი #II2ძიIს VC 8იIMXეIII2-ძმXI I 0IMIC5ი1C |§(გიოIმყომ
წ6ILI5I, 1IM 1%CII0(0ი, C)ILI 198. #V9IIL 1986, #იიLმ”გ 1987, §. 712-714
რ ნგ) V. 10”IIVC'02 XV. VC XVI. VსსIIIმIძმ Cმ/როს9IIIICრი LIIMVMI ICIIიიმL V6C IXLI5შძ!
ის”სიის, 1IM ცCII6C(6Cი, CIIL XLIX, 5მVI 188, #ისმLგ 1984. 5, 1140-1141
% იქვე, გე. 692
33
წარმოადგენს აჭარაში არსებული ოსმალური გადასახადები და საგადასახადო
სისტემა, ვფიქრობთ, რომ მისი შესწავლა ოსმალეთის იმპერიაში არსებული
მთლიანი საგადასახადო სისტემის შესწავლის გარეშე შეუძლებელია. აქედან
გამომდინარე ჩვენ შევეცადეთ დაგვედგინა თუ რა ჯგუფის გადასახადს
მიეკუთვნებოდა აჭარაში არსებული ესა თუ ის გადასახადი და რის საფუძველზე
აიღებოდა იგი.

<= >C2
ოსმალური გადასახადები აჭარაში
“სემო აჭარის ლივის ვრცელი დავთრის” მიხედვით

ახალ დაჰყრობილ ტერიტორიებზე ოსმალები საკუთარ ადმინისტრაციულ

მმართველობს და თურქული ფეოდალური მიწისმფლობელობის ფორმებს
ამკვიდრებდნენ, რასაც ამ ტერიტორიებზე ოსმალური საგადასახადო სისტემის
შემოღება მოჰყვებოდა. მიწაზე და მიწის მოსავალზე დაწესებულ გადასახადებს
ოსმალეთის იმპერიაში დიდი ყურადღება ექცეოდა. იმდენად, რამდენადაც იგი
სახელმწიფოს შემოსავლის უდიდეს ნაწილს შეადგენდა,
ოსმალეთის იმპერიის ცალკეული გილაიეთებისათვის ფისკალური
თვალსაზრისით შედგენილი ხალხის აღწერის ვრცელი დავთრები საუკეთესო
წყაროებს წარმოადგენენ ოსმალური საგადასახადო სისტემის, თუ, ამა თუ იმ
ვილაიეთის სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის შესასწავლად. ერთ-ერთი
ასეთთაგანია სულთან სელიმ მეორის (1566-1574 წწ.) დროს შედგენილი “ზემო
და ქვემო აჭარის ლივის ვრცელი დავთარი”, რომელიც 558 შიფრით ინახება
სტამბოლის მინისტრთა საბჭოს არქივში. “დავთარში”, მოცემული ცნობები, იმ
პერიოდში აჭარაში არსებული ოსმალური გადასახადებისა და საგადასახადო
სისტემის გარდა, აჭარის ისტორიის ბეგრ ისეთ საკითხს მოჰფენს ნათელს,
რომელიც დღემდე ბურუსითაა მოცული.
“დავთრი” ანალიზის საფუძველზე ჩვენ მოგვეცა შესაძლებლობა
გავცნობოდით იმ გადასახადებს, რომლებსაც აჭარის მოსახლეობა იხდიდა, კიდევ
ერთხელ გაგვეხილა მათი მნიშვნელობა და შინაარსი.
იმის გამო, რომ “ზემო აჭარის ლივის ვრცელ დავთარს” დართული არ აქვს
კანუნნამე, ჩვენ გამოვიყენეთ გურჯისტანის 1573/74 წლისა და 1595 წლით
დათარიღებული “გურჯისტანის ვილაიეთის დიდ დავთრისადმი” წამძღვარებული
კანუნნამე, რადგან ჩვენი აზრით, აჭარას როგორც ქართულ პროვინციას,
ყველაზე მეტად იგი შეიძლება შეესაბამებოდეს, მითუმეტეს “დაგთარიც" და
გურჯისტანის კანუნნამეც XV) საუკუნის მეორე ნახევარს მიეკუთვნებიან.
ქვემოთ ჩვენ განვიხილავთ დავთარში” დამოწმებულ გადასახადებს,
როგორიცაა ისფენჯი, თაფუ-დეშთიბანი ბადჰავ და საქორწინო, საკომლე,
გამოსაღები ყიშლაღებსე, იალაღებზე, ცხვარზე, ღორზე, უშურს – გაწერილს
სოფლის მეურნეობის ყველა დარგზე, ჯიზიეს და სხვ.
დავთარში დამოწმებულ გადასახადთა შორის ერთ-ერთი ძირითადი
“ისფენჯია”, ისფენჯი იყო გადასახადი რომელსაც ახდევინებდნენ არამუსლიმ

34
მოსახლეობას 25 ახჩის ოდენობით.
მეცნიერულ ლიტერატურაში ისფენჯის მნიშვნელობაზე აზრთა
სხვადასხვაობაა. ზოგიერთი მეცნიერი თვლის, რომ ისფენჯი იგივე დევშირმეს –
ქრისტიანთს ბავშვებს ზხარჯზე იანიჩართა კორპუსის დასაკომპლექტებლად
დაწყებული გადასახადი იყო და იგი ხუთ წელიწადში ერთხელ გაიღებოდა.
მდიდრები გარკვეული თანხის გადახდით უფრო ადვილად აღწევდნენ თავს ამ
გადასახადს, ღარიბები კი ამ გადასახადისაგან თავის დასაღწევად 10-12 წლის
ბავშვებს აქორწინებდნენ, რადგან კანონით დაქორწინებულები არ მიჰყავდათ.
სხვანი თვლიან, რომ ისფენჯი მუსლიმან გლეხებზე დაწესებული ბენაქის
ანალოგიური გადასახადი იყო არამუსლიმ გლეხობაზე. ბენაქის რაოდენობა 18 ან
22 ახჩას უდრიდა, ხოლო ქრისტიანები 25 ახჩას იხდიდნენ ისფენჯის სახით.
“დავთრებში” არ ჩანს ისფენჯის ნამდვილი მნიშვნელობა, არ ჩანს თუ
რასთან დაკავშირებით გაიღებოდა იგი.
ყველა იმ კანუნნამეებში, სადაც ისფენჯია დამოწმებული და მათ შორის
“გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთრის” კანუნნამეშიც აღნიშნულია, რომ
“ისფენჯის გადახდის შემდეგ მათი I|რეაიას) მიწებიდან ჩოფთის გამოსაღები,
სანახვრო გამოსაღები და დონუმისს გამოსაღები არ აიღება”. ამის
გათვალისწინებით გ. იბრაგიმოვი ასკვნის რომ “კანუნ-ნამეებში მითითებულ
ხარაჯი მუვასზაფს – ანუ მიწის ნაკვეთზე დაწესებულ ჩიფთის გამოსაღებს
ქრისტიანები ისფენჯს უწოდებდნენ”. ანალოგიურად არის ახსნილი ისფენჯის
მნიშვნელობა “ოსმალური გამოთქმებისა და ტერმინების ლექსიკონში”, სადაც
აღნიშნულია, რომ “ხარაჯი მუვაზზაფს ქრისტიანები უწოდებენ ისფენჯს,
თურქებს შორის ეს გადასახადი ცნობილი იყო როგორც “ჩიფთის გამოსაღები”,
ანუ “საუღლე” (ბოყუნდურუკ) გამოსაღები”.ზ7
ი. უზუნჩარშილი აღნიშნავს რომ “ისფენჯი ქრისტიანთაგან აღებული
ჩიფთის გამოსალების სანაცვლოა','' რაც ჩვენ” აზრით, სიმართლეს უნდა
შეესაბამებოდეს.
“გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთრის” კანუნ-ნამეში ისფენჯის შესახებ
ნათქვამია, რომ “თითოეულ კაცზე იმ ადგილებითურთ, რომელსაც იგი ძგელი
დროიდანვე ფლობს, დაწესებულ იქნა გამოსაღები ისფენჯი 25-25 ახჩა"','? “სემო
აჭარის ვრცელ დავთარშიც” ნათლად ჩანს, რომ ისფენჯი 25 ახჩის ოდენობით
გაიღებოდა. დავთარში აღწერილი 534 კომლიდან ყველა იხდიდა ისფენჯს 13350
ახნის ოდენობით. აქედან ზემო აჭარის 313 კომლი იხდიდა 7825 ახჩას, ხოლო
ქვემო აჭარის 22 კომლი – 5525 ახჩას დავთარში არსად არ არის
დამოწმებული ბენაქი ან ჩიფთის გამოსაღები, ანუ ის გადასახადები, რომელსაც
იხდიდა მუსლიმი გლესობა. აქედან გამომდინარე, თაშამად შეიძლება ითქვას, რომ

% IM6ი9VIIM08 I. MI. MიCC/ხ#MMCMIIC 00CCVნI!!!9 ს IVნსს!/ 8 XV- XVI 08. ცII3მLIVIVICMMV ხ0CM6MIIMM,
VII – 1953, CL. 127
87 –6Mგ1Iი M. 2., 0§იIმიII (VIII (066016. VC I CII)ICII 502|სჯწს, CIIL 1, I§(მიხს! 1993, 38
" I გის Cღ5წიმი! M6(ი)სი 00წCII II0L0იI, I.LI. 02სილმინIII, 1 IM 8VXIIC(დი, CIIL XV, §მ»I 59, #MMX0V0
I95I, 5, 398
0 '–ურჯისტანის ვილაეთის დიდი დავთარი”, ს. ჯიქია. წიგნი II, ქართული თარგმანი, თბილისი
1941, გე. 1
35
ამ პერიოდში ზემო და ქვემო აჭარის მოსახლეობა (გლეხობა) თითქმის
მთლიანად ქრისტიანული იყო. დავთარში მოხსენებულია მუსლიმური სახელებიც,
მაგრამ ისინიც იხდიან ისფენჯს, როგორც ჩანს, ისინი ან ქრისტიანები იყვნენ,
ანდა მუსლიმები რომლებიც ქრისტიანთა ჩიფთლიქებს (მიწის ნაკვეთებს)
ამუშავებდნენ, რადგან კანუნ-ნამეების თანახმად, მუსლიმი, რომელიც ქრისტიანის
კუთვნილ მიწას დაამუშავებდა ჩვეულებრივად იხდიდა ისფენჯს.
მეჰმედ მეორის კანუნ-ნამეში ნათქვამია რომ “ყველა ქრისტიანმა რეაიამ
უნდა გადაიხადოს ისფენჯი 25 ახჩის ოდენობით, ხოლო ქვრივები მას იხდიან
ექვსი ახჩის ოდენობით, რასაც ქვრივის გადასახადი (ბიეე რესმი) ეწოდება.”
1431) წლის არვანიდის კანუნ-ნამეშიც ისფენჯი 25 ახჩაა დაწესებული, ხოლო
ქვრივი 6 ახჩას იხდის.”
ისფენჯს იხდიდა “შრომისუნარიანი გამოსადეგი ყველა ჯანმრთელი
ზრდასრული არამუსლიმი. მისი რაოდენობა ძირითადად 25 ახჩის ოდენობით
განისაზღვრებოდა, მაგრამ ზოგიერთ რეგიონში ეს ციფრი იცვლებოდა. ნ. ჩაღათაი
წერს, რომ “ისფეჯის რაოდენობა ათიდან ორმოცდაათ ახჩამდე მერყეობდა.
ქვრივი ქალებისაგან ექვს ახჩას იღებდნენ. ზოგიერთ ადგილებზე ეს გადასახადი
მდიდრებისაგან, საშუალო შეძლების გლეხებისაგან და ღარიბებისაგან სხვადასხვა
ოდენობით გაილებოდა”. 1 აღსანიშნავია, რომ XVI საუკუნის ბოლოს ავლონიის
ებრაული მოსახლეობა სრულიად განთავისუფლებული იყო ისფენჯის
გადასახადისაგან სამაგიეროდ I17)6 წელს მორაში ებრაე: ები ისფენჯს
ქრისტიანებზე ხუთჯერ მეტი რაოდენობით – 125 ახჩას იხდიდნენ.
თურქების მიერ კვიპროსის დაპყრობის (XVI ს-ის 70-იანი წლები) შემდეგ
იქ ისფენჯი 30 ახჩა იქნა დადგენილი. მეჰმედ მესამის (1595-1603 წწ.)
დროინდელი უნგრეთის სანჯაყის კანუნ-ნამეს მიხედვით, ქრისტიანი გლეხი
ისფენჯის ნაცვლად “კაფუს” გადასახადის სახით 50 ახჩას იხდიდა, წელიწადში
ორჯერ 2525 ახჩის ოდენობით ზხიზირ ილიასისს დასაწყისს (მთვარის
კალენდრის დღე, რომელიც ემთხვევა 5 მაისს) და ხიზირ ილიასის დასასრულს
(ანუ 8 ნოემბერს). ლ. ფეკეტე თვლიდა, რომ ამ გადასახადს არავითარი კავშირი
არ ჰქონდა ჯიზიესა და ხარაჯასთან და იგი ძველი უნგრული გადასახადი იყო,
რომელიც ისფენჯს ემსგავსება, ნ. ჩაღათაის აზრით, ისფენჯი და კაფუს
გადასახადი ანალოგიური გადასახადებია,
ისფენჯი„ როგორც ჩიფთის გამოსაღები ყოველი წლის 1 მარტს

% 1იგICIV LI. 05=გიI)IგმI”ძმ ILმ1)/61 «05000, 11% 8CI16(6ი, CIILI XXIII, §2/) 89-98 , #ოMმ”მ 1959, §.
604
2?! იქვე, გვ. 602
თ იქვე, გვ. 602 .
თ დCგწმI2)/ M. 0ყოგი!! (იიიგ“მ!0”სტს'იძვმ Iიმჯმძმი ტIIიმი V6M6CI V6 M05იI6,, ტიმი? ხი. 0 VC
+CLV, CIII 5, 5მVI 5, M85IIი-#+2გII« 1947, 508
9% 1იგICIM LI. 05. გიIIIმI'ძმ Lმ1/0! Iხ5სოი, 1IX 9CIIC(6ი, CIIL XXIII, 5ია)I 89-98 , #იLმ2#I2 1959, 5.
604
% LCLCLC L, L0IX V6I0) 1LმIIIIICII, 1 IM 8CII6167, CIIL XI, 5მV) 42, /#ს#იL2გIმ 1947, 5. 313.
% Cგ68(მ·V M., დასახელებული ნაშრომი, გვ. 507
36
 რ 97
იკრიფებოდა.
ზოგიერთი ქრისტიანი, რომელიც სახელმწიფოს ან მის ჯარს ემსახურებოდა
ნაწილობრივ ან მთლიანდ თავისუფლდებოდა ისფენჯის გადასახადისაგან.
ასეთები იყვნენ გოინუქები, დოღანჯიები, ისინი ვინც მთაზე გადასასგლელებს, თუ
ხიდებს იცავდნენ და სხვ. მადნეულის მოპოვებაზე მომუშავენი ისფენჯს C6-12
ახჩის ოდენობით იხდიდნენ.”
ისფენჯისაგან თაგისუფლდებოდნენ ისინიც, ვინც განსაკუთრებული
გადასახადებით იყენეი დაბეგრილნი. აღმოსაულეთ ანატოლიაში სომხები,
რომლებიც მურახასიეს გადასახადს იხდიდნენ განთავისუფლებულნი იყგნენ
ისფენჯისაგან.
ეჭვგარეშეა რომ “დავთარში” დამოწმებული მურახასისს გადასახადი
(რომელსაც ჩვენ ქვემოთ უფრო ვრცლად განვიხილავთ) უფრო სხვა დატვირთვას
ატარებს, რადგან მას ისფენჯთან არავითარი კავშირი არ აქვს და ცალკე
იკრიფება. ამასთანავე დიდია მათ შორის სხვაობაც.
2. “დავთარში” მნიშვნელოვანი ადგილი “უჭირავს აგრეთვე თაფუს
გადასახადს.
სიტყვა “თაფუს" წარმომავლობაზე სხვადასხვა აზრი არსებობს ზოგი
თვლის, რომ იგი ბერძნული “ტაპუს'-დან (მიწა) მოდის, ზოგი სპარსულს
უკავშირებს. თურქულ ისტორიოგრაფიაში დამკვიდრებულია აზრი, რომ სიტყვა
“თაფუ” თურქული “ტაპუკ”-ის შეცვლილი ფორმაა, რომელიც. დაქვემდებარებას,
მორჩილებას ნიშნავს."
თაფუ თურქეთში მიწათმფლობელობის ერთ-ერთი პირობათაგანი იყო. თაფუს
გადასახადი გაიღებოდა მაშინ, როდესაც მიწის ნაკეეთი, სხვადასხვა მიზეზის
გამო, ერთი მფლოფელიდან მეორის ხელში გადადიოდა. პირდაპირი მემკვიდრე –
შვილი, მიწას იღებდა თაფუს გადახდის გარეშე მემკვიდრის არყოლის
შემთხვევაში მიწა თაფუს საფუძველზე სხვას გადაეცემოდა. კანონთა წიგნში
თაფუს შესახებ ნათქვამია: “უკეთუ რეაიადან კვდება ვინმე და მას მიწა რჩება წეს
მიწა) შვილზე გადადის, როგორც სამკვიდრო მფლობელობა. თუ მას შვილი არა
ჰყავს, მის ძმაზე არ გადადის; თაფუს წესებს დაექვემდებარება. მაგრამ თუ. მისი
ძმა გადაიხდის თაფუს იმ გამოსაღებს, რომელსაც სხვა იძლევა, მაშინ (მიწა)
სხვას არ გადაეცემა”. სს
კანონით ნებადართული იყო ქალისთვის მიწის ნაკვეთის გადაცემა თაფუს
საფუძველზე. ქალი კი თავის მხრივ ვალდებული იყო მიწა დაუმუშავებელი არ
დაეტოვებინა.
თაფუს გადასახადის ზომა სხვადასხვა პირობებზე იყო დამოკიდებული. იგი
საუკეთესო მიწიდან გაიღებოდა 50 ახჩის ოდენობით, საშუალო მიწიდან 30-40

?იიICIM LL, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 607

% #Lსხიძს7 #, C5იმიII #გისიიმ!CICI VC LLსMVLI 1 IIIII6რI, L, «IV. Iა(სიხს! 1994, ა, L76
9 Iი21CIM II, დასახელებული ნაშრომი, გე. 608
!00 1X6LგIIი M. 2., 05იმ!!!) 00 (ნაცწIიIC V6 16რი!Iსო 5071 წს, CII III, 15(იიხსI 1993. §, 399
11 "გურჯისტანის ვილაეთის დიდი დავთარი", ს. ჯიქია, წიგსი II, ქართული თარგმანი, თბილისი
1941, გე. 1
37
ახჩა და უვარგისიდან – 10-20 ახჩა,9?
დავთრის” მიხედვით თაფუს გადასახადის რაოდენობის“ განსაზღვრა
შეუძლებელია. ჯერ ერთი, მასში არ არის მოცემული, თუ როგორი ხარისხის
მიწაზე იგი შეწერილი, და მეორეც, თაფუს გადასახადი დამოწმებულია
დეშთიბანის გადასახადთან ერთად თაფუსა და დეშთიბანის” გადასახადი
სხვადასხვა რაოდენობითაა შეწერილი აჭარის ყველა სოფელზე. ზემო აჭარაში
მისი რაოდენობა 5258 ახჩას შეადგენს, ქვემო აჭარაში კი – 5305 ახნჩას. ამ
რიცხვებიდან თაფუს რაოდენობის განსაზღვრა და გამოყოფა შეუძლებელია.
დეშთიბანის გადასახადი კანუნ-ნამეებბშში იშვიათად გვხდება. ეს “შეიძლება
აიხსნას იმით, რომ ეს გადასახადი ჯარიმის სახეს ატარებდა და გარკვეულ
შემთხვევებთან იყო დაკავშირებული. ა. აქგუნდუზი აღნიშნავს რომ ცხოველების
მიერ ნათესებზე მიყენებული ზარალის ასანაზღაურებლად, ცხოველის პატრონს
როზგავდნენ და რამდენ როზგსაც მიიღებდა, იმდენ ახჩას ახდევინებდენ. ამ
აღებულ ახჩას დეშთიბანი ქწოდებოდა.93
“დაგთარში” მოყვანილი თაფუს და დეშთიბანის ნუსხის მიხედვით არ არის
გასაგები, თუ რამდენ ხანში და რა რაოდენობით იკრიფებოდა იგი. ეს გადასახადი
არ შეიძლებოდა ყოფილიყო სხვა გადასახადებივით ყოველწლიური, რადგან იგი
გარკვეულ შემთხვევებს უკავშირდებოდა. თაფუს რეგლამენტაცია მიწის ნაკვეთისა
და ნაყოფიერების მიხედვით ხდებოდა მაშინ, როდესაც რომელიმე რეაია იღებდა
მიწას თაფუს საფუძველზე.
თაფუს და დეშთიბანს გადასახადი იყო ველზე და მინდვრებზე, ანუ
დასამუშაგებელ მიწებზე (ნათესებზე) შეწერილი გადასახადი. თაფუს გადასახადი
აიღებოდა იმ ადგილებიდანაც, სადაც სახლი შენდებოდა, მაგრამ იგი დაგთარში
ცალკე აღირიცხებოდა. ჩვენ მას ქვემოთ უფრო ფართოდ განვიხილავთ.
3. “დაგთრის„ მიხედვით მოსახლეობაზე გაწერილი იყო მურახხასიეს
გადასახადი. “გურჯისტანის ვილაიეთის ვრცელი დავთრის” და აგრეთვე 1571/4
წლის გურჯისტანის კანუნ-ნამეებში ნათქვამია, რომ "გამოსაღებს მურახხასიეს
სახხთთ თითოეულ კაცზე თურმე ორ-ორ ახჩას იღებდნენ ახალ დავთარში
ჩაწერილობისდა შესაბამისად, რეაიას მდგომარეობის შესამსუბუქებლად თითოეულ
კომლზე უნდა აიღონ ორ-ორი ახჩა. ზედმეტი არ უნდა აიღონ”, კომლზე ორ-
ორი ახჩაა აგრეთვე დამოწმებული კარაჰისარ შარქის (არზრუმის გილაიეთი)
კანუნ- ნამეშიც.”
მურახხასიეს არსი ჯერჯერობით მაინც ბოლომდე გაურკვეველი რჩება. აკად,
სერგი ჯიქია აღნიშნავს, რომ ასეთი გამოსაღები შიდა ოსმალეთში მაინცდამაინც
არ ყოფილა და ამ სიტყვას გამოსაღების მნიშვნელობით ლექსიკონებში ვერ

102 შენგელია ნ. ოსმალური გადასახადები და არალი "გურჯისტანის ვილაეთის დიღი

დავთრის” მიხედვით, თსუ შრომები ტ. 91, თბ. 1960, გე. 287
3 #ტVლსიძს7 #. 05ღომიI! #მისიიმონI6I) V6 LსMVI შით, 1. MMგი, 1§(მიხს! 1994, §. 185
IM "გურჯისტანის ვილაეთის დიდი დავთარი”, ს. ჯიქია, წიგნი II, ქართული თარგმანი, თბილისი
1941, გვ. 4
1 რი -I5გL-) 52IX) 58იCმწ) #მისიიმIიტI6”, ტ#. /MM000ძ02, C§5იMმიII MმIსიიმოლ16. VC LIსMVVI
1%I)114116LI, «I(2 7/!I, 15(გიხს1 1994, §. 567
18
ვხდებით.'9 ლექსიკონებში მურახხასა-ს მნიშვნელობა განმარტებულია, როგორც
სომეხთა ეპისკოპოსი, ბერი და მისთანები.
მიუხედაგად ამისა ს. ჯიქიას არა აქვს ახსნილი, თუ რისთვის და რა მიზნით
იკრიფებოდა ეს გადასახადი.
გ. ტივაძე იმოწმებს “გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთრის” კანუ-ნამეს
და დაასკვნის რომ მურახხასიე არ არის საკომლო გადასახაღი, მიუხედავად
იმისა რომ თითეულ კომლზე გაწერილი ყოფილა ორ-ორი ახჩა, ვინაიდან
დავთრის შედგენამდე “გურჯისტანის ვილაეთში” კაცზე ორ-ორ ახჩას
ღებულობდნენ."
ჩვენის აზრით გ. ტივაძის ეს მტკიცებულება საფუძველს მოკლებულია,
იმდენად, რამდენადაც, როგორც “გურჯისტანის ვილაეთის დიდი დავთრიდან”,
მისი კანუნ-ნამედან და აგრეთვე “ხემო აჭარის ლიგის ვრცელი დავთრიდანაც”
აშკარად ირკვევა, რომ მურახხასიე საკომლო გადასახადია და მას თითოეული
კომლი იხდის ორ-ორი ახჩის ოდენობით.
ა. ტვერიტინოვა მურახხასიეს შესახე წერს, რომ იგი იყო საკომლე
გადასახადი ორ- -ორი ახჩის ოდენობით, რომელიც ეპისკოპოსის სასარგებლოდ
გაიღებოდა.'
მ. სვანიძე რომელიც ცალკე ეხება მურახხასიეს საკითხს, აღნიშნავს, რომ
იგი ფეოდალის სასარგებლოდ დაწესებული გადასახადი იყო. იგი ამბობს, რომ
მურახხასიე შეიძლეა თავიდნნ მართლაც ეპისკოპოსის სასარგებლოდ
დაწესებული გადასახდი ყოფილიყო, მაგრმ ეს უფლება “შემდგომში
გამაჰმადიანებულმა ქართველმა ფეოდალებმა შეინარჩუნეს. (09
იმ ფაქტზე დაყრდნობით, რომ სამცხე-საათაბაგოში ოსმალთა დაპყრობამდე
ქართველი ფეოდალები მამულებთან ერთად ეკლესია-მონასტრებსაც ფლობდნენ, მ.
სვანიძე ვარაუდობს, რომ გამაჰმადიანებულმა ქართველმა ფეოდალებმა ოსმალთა
ბატონობის დროს, იმ მიზეზით, რომ ისინი ფლობდნენ ეკლესია- მონასტრებს,
ეპისკოპოსების სასარგებლოდ დაწესებული გადასახადი თვითონ მიითვისეს.'
ჩვენი აზრით, მურახხასიეს გადასახადის არსი ნათლად არის გადმოცემული
კარაჰისარ შარქის კანუ:-“ ნამეში„ სადაც ნათქვამია, რომ “ხსენებულ ლივაში
ზოგიერთი სასულიერო პირისს (რომლებიც კარაბაშების სახელით არიან
ცნობილნი), დაქვემდებარებაში არის თითო ეკლესია. არსებული მდგომარეობის
შენარჩუნების მიზნით მათზე თურმე დაკისრებული იყო მურახხასიეს გადასახადი
თითო ახჩის ოდენობით და სამეუფეო კარზე მყოფი პატრიარქების ხელით
სახელმწიფო ხაზინაში ბარდებოდა.

% ჯიქია ს. XVIII ს-ის თურქული დოკუმენტი ოქროს ციხის შესახებ. თსუ შრომები ტ. 91, თბ.
>. გე. 183
I” ტივაძე გ. სამცხე-საათაბაგო "გურჯისტანის ვილაეთის დიდი დავთრის” მიხედვით, “მნათობი”
8, თბილისი 1948, გვ. 138
სიზ 4 ცნიითIMII0882 ტ. C. #ი”ნმიი"M C7000 C6MმIICV0M IIMი6ი"" XV- XVI ც8. (#0MაIMიMXხ "
Mე16იI48ი!!). M0CM88 1963, CI. 160
I'თ სვანიძე მ. მურახხასიეს მნიშვნელობის დაზუსტებისათვის “გურჯისტანის დიდი დავთრის
მიხედვით, ბიზანტიური ეტიუდები, თბილისი 1978, გვ. 162-163
"9 სვანიძე მ. მურახხასიეს მნიშვნელობის დაზუსტებისათვის "გურჯისტანის დიდი დავთრის"
მიხედვით, ბიზანტიური ეტიუდები, თბილისი 1978, გვ. 164
39
 ამიერიდან მისი რაოდენობა კომლზე ორი ახჩა იქნა გარდაკვეთილი"',!
ვფიქრობთ, რომ ა. ტვერიტინოვას ვარაუდი გარკვეულწილად ახლოს არის
სიმართლესთან, მაგრამ მასში ბოლომდე ვერ არის ახსნილი მისი ხასიათი.
მართალია მურახხასიე იკრიფებოდა სასულიერო პირების მიერ, მაგრამ არა
ეპისკოპოსების, არამედ სახელმწიფო ხაზინის სასარგებლოდ. ე. ი. გამოდის, რომ
მურასხასიეს გადასახადს ქრისტიანი სასულიერო პირები საკუთარი მრევლისაგან
კრეფდნენ და უხდიდნენ სახელმწიფოს იმისათვის, რომ მათ შეენარჩუნებინათ
საკუთარი პოზიციები. მოსახლეობა კი თავის მხრივ ამ გადასახადით ინარჩუნებდა
საკუთარ რელიგიურ ადათ-წესებს.
აქედან გამომდინარე, მარტივად რომ ვთქვათ მურახხასიე იყო გადასახადი,
რომელსაც იხდიდა მრევლი იმისათვის, რომ მას შეენარჩუნებინა მღვდელი და
(ლესია.
ი “დავთრიდან” ნათლად ჩანს, რომ აჭარაში მურახხასიე საკომლო გადასახადს
წარმოადგენდა, რადგან ყველა იმ სოფელში „ რომელიც მურახხასეს გადასახადს
იხდიდა კომლთა რაოდენობა ორჯერ ნაკლებია მურახხასიეს გადასახადის
რაოდენობაზე. აჭარის 54 დასახლებული სოფლიდან, ხუთის გარდა, ყველა
იხდიდა მურახხასიეს გადასახადს. მისი საერთო რაოდენობა 988 ახჩაა (578
ზემო და 410 ქვემო აჭარაში). ამ სოფლებში დასახლებული და დავთარში
აღწერილი ყველა კომლი ექვემდებარებოდა ამ გადასახადს, რაც კიდევ ერთხელ
მოწმობს იმას, რომ XVI ს-ის 60-70-იან წლებში აჭარის მოსახლეობის
აბსოლუტური უმრავლესობა ქრისტიანი იყო.
4. ოსმალეთის სხვა დანარჩენი მოსახლეობის მსგავსად, აჭარის მოსახლეობი-
სათვის დაწესებული იყო ბადჰავსა და საქორწინო გადასახადი. იგი
დამოწმებულია “დავთარში” სხვა გადასახადების გვერდით და საკმაოდ დიდი
რაოდენობით არის გაწერილი.
საქორწინო გადასახადი გადაეხდებოდა იმ პირს, ვინც ქორწინდებოდა: იგი
გადასახადს იხდიდა პირველი ლამის უფლების გამოსყიდვის სახით. საქორწინო
გადასახადს სხვადასხვა რაოდენობით იხდიდა ქრისტიანი და მუსლიმი, ქვრივი და
ქალწული. “კანონთა წიგნში” ნათქვამია: “საქორწინო გამოსაღები აიღება სამოც-
სამოცი ახჩა ქალწულისაგან და ოცდაათ-ოცდაათი ახჩა ქვრივისაგან, თუ ისინი
ცხოვრობდნენ ბეგლარბეგისა და მირლივაის სახასო მიწებზე". ამავე კანონის
მიხედვით “ქალწულის საქორწინო გამოსაღებს იხდის მისი მამა და უხდის მას
ვისი რეაიაც არის, ქვრივი უხდის გამოსაღებს იმ თიმარის მფლობელს, რომლის
მიწაზეც ის იმყოფება”,!)?
ქრისტიანები საქორწინო გადასახადს ორჯერ მეტი რაოდენობით იხდიდნენ
ვიდრე მუსლიმები. გადასახადის რაოდენობა ოსმალეთის იმპერიის სხვადასხვა
რეგიონში უმნიშვნელოდ, მაგრამ მაინც განსხვავდებოდა ერთმანეთისაგან.
ზოგიერთ მათგანში საქორწინო გამოსაღების სახით ერთ ცხვარს, ან თხას
იღებდნენ.

"I M2გჯგ III5მL-I §მIMI §მი6მწ) Mმისიიმო 66), #ტ. ტMსსიძი2, 05თგიI) #გისიივთო61CL V6 LIMIMსMI
7გხ!III6VI, MII80 7/II, 15(გიხს! 1994, 5. 567
"2. “გურჯისტანის ვილაეთის დიდი დავთარი”, ს. ჯიქია, წიგნი 1I, ქართული თარგმანი, თბილისი
1941, გე. 3
40
 ოსმალური კანონმდებლობის მიხედვით საქორწინო გამოსაღები აიღებოდა
მხოლოდ იმათგან ევინც მიწაზე იყო მიმაგრებული და ვისაც მუდმივი
საცხოვრებელი ადგილი ჰქონდა. მომთაბარე ტომებისაგან საქორწინო გამოსაღები
არ აიღებოდა. კანუნ-ნამეებში იურუქებისა და იუზდეჯიების შესახებ ნათქვამია,
რომ “ვინაიდან იურუქისა და იუზდეჯის ტომებს არ აქვთ განსაზღვრული
(საცხოვრებელი) ადგილი, ქალწული და ქვრივი, მამასთან დამოკიდებულების
თვალსაზრისით, თანაბარნი არიან”, პა
რეაიას გარდა საქორწინო გადასახადს ზაიმები და თიმარიოტებიც იხდიდნენ.
ისინი ამ გადასახადს სანჯაყბეგებს ან ხასის მეპატრონეებს უხდიდნენ, იმის
მიხედვით, თუ დავთარში ვისზე იყენენ შეწერილები.'“
როგორც აღვნიშნეთ საქორწინო გამოსაღებსს რაოდენობა სხვადასხვა
მიზეზების გამო განსხვაგდებოდა ერთმანეთისაგან. იგი იცვლებოდა სიმდიდრის თუ
სიღარიბის ქალწულის თუ ქვრივის, ქრისტიანისს თუ მუსლიმის მიხედვით.
აღვნიშნეთ ისიც, რომ ქრისტიანი ორჯერ მეტს იხდიდა, ვიდრე მუსლიმი. მაგრამ
ზოგიერთ რეგიონში ქრისტიანს უფრო ნაკლებს ახდევინებდნენ ვიდრე მუსლიმს.
მაგალითად, ლეპოვაში მუსლიმანი ქალწული 60 ახჩას იხდიდა, ხოლო ქვრივი
30 ახჩას, ქრისტიანი ქალწული- 120 ახჩას და ქვრიეი 60 ახჩას.'' ბუდინის
ვილაეთში მუსლიმი ქვრივი 3მ0 ახნას იხდიდა ხოლო ქალწული 60-ს,
ქრისტიანი ქვრივი 25 ახჩას იხდიდა და ქალწული-30 ახჩას, 9
იმ გარემოებას, რომ მუსლიმები უფრო მეტს იხდიდნენ ვიდრე ქრისტიანები,
იბრაგიმოვი ხსნის იმით, რომ თურქი ქალები საზოგადოებაში უფრო მეტი
ღირსებით ფასობდნენ და თურქი ფეოდალის თვალში სხვა ეროვნების ქალი
ითვლებოდა მონად, რომელსაც ჰარემი უნღა გაემდიდრებინა. ი ჩვენი აზრით, ეს
მოსაზრება სიმართლეს არ უნდა შეესაბამებოდეს, რადგან ეს მხოლოდ იშვიათ
რეგიონებში ხდებოდა, ძირითადად ქრისტიანები უფრო მეტს იხდიდნენ, რაც
გამორიცხავს ამ ვერსიას, როგორც ჩანს, ეს ფაქტები გარკეეულ შემთხვევებთან
იყო დაკავშირებული.
“რესმი არუსიესთან”» (საქორწინო გადასახადი) ერთად ხშირად გვხდება
“რესმი ნიკიაჰი”. ნიკიაჰის შესახებ ნ. შენგელია წერს, რომ ეს ორივე ერთი და
იგივე გადასახადია და ერთად იკრიფებოდა.!!ზ თურქული ლიტერატურის
მიხედვით “ნიკიაჰი” მხოლოდ იმ შემთხვევაში აიღებოდა, როდესაც გაცილებული
ცოლ-ქმარი ხელახლა გადაწყვეტდნენ დაოჯახებას, და ისიც მცირე რაოდენობით.
ნიკაჰის გადასახადს ყადი იღებდა.

1 “გურჯისტანის ვილაეთის დიდი დავთარი”, ს. ჯიქია, წიგნი 11, ქართული თარგმანი, თბილისი
1941, გე. 3
4 Cგწმ1მა/ M., დასახელებული ნაშრომი, გე. 506
'' იქეე, გე. 507
''–“ შენგელია ნ. ოსმალური გადასახადები და ვალდებულებანი გურჯისტანის ვილაეთის დიდი
დავთრის” მიხედვით. თსუ შრომები ტ. 91, თბ. 1960, გვ. 292
!!7 II602IMIIM08 IL. MI. IC0CC+6MIICMII6 8066მIIM8 8 I VიIს)I წ XV- XVI ხ8. 8V30MXLIIICMVIII 8/0CMCIIIIIIM,
VII –- 195, CL. 52
8 შენგელია ნ. ოსმალური გადასახადები და ვალდებულებანი “გურჯისტანის ვილაეთის დიდი
დავთრის" მიხედვით, თსუ შრომები ტ. 91, თბ. 1960, გე. 293
"9 Cგწმ(მა/ M., დასახელებული ნაშრომი, გე. 506-507
4!
 ბადჰავა კანონთა წიგნში არ არის მოხსენებული, მაგრამ “დავთარში” იგი
საქორწინო გამოსაღებთან ერთად არის დასახელებული და მათი რაოდენობა
ერთმანეთშია არეული. ამ შემთხვევაშიც ძნელი ხდება ბადჰავასა და საქორწინო
გამოსაღების ოდენობის ცალკცალკე გამოანგარიშება.
ბადჰავას გადასახადი ჯარიმის სახეს ატარებდა და იგი რამდენიმე სახის
გადასახადს აერთიანებდა. მასში შედიოდა ჩვენს მიერ განხილული საქორწინო
გადასახადიც. ბადჰავას გადასახადში შედიოდა სხვადასხვა ჯარიმები, რომელთა
რაოდენობაც დანაშაულის სიმძიმის მიხედვით იცგლებოდა. მასში შედიოდა
აგრეთვე თაფუს გადასახადებიც: თაფუ რომელიც ველზე და ნათესებზე აიღებოდა
და თაფუ, რომელიც მშენებარე სახლის ადგილიდან აიღებოდა.' 20 ამიტომაც არის,
რომ ბადჰავასა და საქორწინო გამოსაღები თავისი პრინციპით ძალზედ ჰგავს
თაფუსა და დეშთიბანის გადასახადს. ჩვენი აზრით ისინი ერთი და იგივე სახის
გამოსაღებია რომლებიც ბადჰავას გადასახადთა გჯუფში იყო გაერთიანებული.
თაფუს და დეშთიბანისს გადასახადი დავთარში იმ მიზეზით არის ცალკე
გამოტანილი, რომ იგი მხოლოდ ველზე და მინდვრებზე, ანუ ნათესებზე
დაწესებული გადასახადია დეშთიბანი პირდაპირ თარგმანში მეგელეს (ძ6§ –
მინდორი, ველი, ხოლო – ხმი – სპეციალობის, საქმიანობის მაწარმოებელი
აფიქსი) ნიშნავს და როგორც ჩანს ისიც ბადჰავას გადასახდთ. ჯგუფში
შემავალი ერთ-ერთი საჯარიმო გამოსაღებია.
“დავთრიდან” ჩანს, რომ ბადჰავასა და საქორწინო გამოსაღებს აჭარის წყლის
- ხეობის ყველა სოფელი იხდიდა და საკმაოდ დიდი რაოდენობითაც. მისი საერთო
რაოდენობა მთელს აჭარაში 13853 ახჩას შეადგენდა – ზემო აჭარაში 6868,
ხოლო ქვემო აჭარაში – 6985 ახჩა.
§. ოსმალეთის იმპერიას, სადაც მეცხოველეობა ძლიერ იყო განვითარებული,
დიდი შემოსავალი ჰქონდა ცხვარზე და თხაზე, ანუ წვრილფეხა საქონელზე
დაწესებულ გადასახადით.
კანუნ-ნამეებში ცხვრის გადასახადის შესახებ წერია: “დაკანონებულია, რომ
ცხვარი და ბატკანი ორივე ერთად ითვლებოდეს ერთ(მთელ)ად. დაკანონებულია
(აგრეთვე), რომ ცხვრის გამოსაღები აღებულ იქნას აპრილის თვეში. თუ მას
შემდეგ, რაც ვილაიეთის აღწერის დროს ცარიელად აღრიცხულს სოფელში,
გარეშე რეაიადან მოვიდა ვინმე და ცხვარი მოაშენა, მაშინ, თუ ცხვრის
გამოსაღები მისგან არაა მიწერილი სხვა სიფაჰიზე, ის |გამოსაღები) აიღება ისე,
როგორც ჩაწერილია, და იმის სასარგებლოდ, ვისთვისაც ეს გამოსაღები
განკუთვნილია ამ ვილაეთში. ორ („ცხვარზე ერთი ახჩის აღების შემდეგ აღება
კიდევ ერთი ახჩისა (ყოველ) ათ ცხვარზე, ჩუბუკის ფულის სახით დღა თითო
ცხვრისა, თითოეულ ფარაზე შიშლიგის სახით ეწინააღგმდეგება სულთნის ნებას
(ეს არ უნდა იქნეს აღებულიჯ”.”
ოსმალეთის სხვადასხვა ვილაეთებში ორ ცხეარსა თუ თხაზე ერთი ახჩა
გაიღებოდა. ამასთან ცხვარი და ბატკანი, თუ თხა და თიკანი ერთ მთელად
ითვლებოდა, ანუ სხვანაირად, რომ ვთქვათ, ბატკანზე და თიკანზე გადასახადი არ

20 CIი LI. ტMი0იძის7 #. 1 სIM LIსMსM% I მIIჩ), CIIL 1, I§(გიხს! 1995, §. 16)
2! "გურჯისტანის ვილაეთის დიდი დავთარი”, ს. ჯიქია, წიგნი II, ქართული თარგმანი, თბილისი
1941, გვ. 2
42
გაიღებოდა. ამის გარდა, ცხვრის გამოზამთრების პერიოდში თითოეულ ფარაზე
აიღებოდა საშუალო სიდიდის თითო ცხვარი, ხოლო ფარაზე ნაკლები თუ იყო,
ყოველ ათ ცხვარზე ერთი ახჩა.”” აღსანიშნავია რომ ფარის რაოდენობა
სხვადასხვ რაიონში სხვადსახვა რიცხვით განისაზღვრებოდა. მაგალითად,
ერთგანის კანუნნამეს მიხედვით ერთი ფარა 150 ცხვრით განისაზღვრებოდა. “
ხოლო იბრაილის რაიონში ერთი ფარა 300 ცხვარს ითვლიდა. 24
“დავთრიდან” ჩანს, რომ ცხვარზე გადასახადი ზემო აჭარის 21 და ქეემო
აჭარის 18 სოფელზეა შეწერილი. მისი რაოდენობა შესაბამისად 4067 და 6962
ახჩნაა. მთელს აჭარაში ცხერის გადასახადი 1102ი ახჩას შეადგენდა. თუ
დავეყრდნობით კანონს – გადაეხადათ ორ ცხვარზე (ან თხაზე) ერთი ახა,
გამოდის, რომ ცხვრის რაოდენობა აჭარაში დაახლოებით 22000-ს შეადგენდა.
მაგრამ ეს არ იქნება სწორი. ცხვრის რაოდენობის დასაზუსტებლად საჭიროა ამ
რიცხვს მიემატოს იმ ბატკნების რაოდენობა, რომელზეც “დავთარში” არაფერია
ნათქვამი. მიუხედავად იმისა, ნათლად ჩანს, რომ მეცხვარეობა აჭარაში საკმაოდ
გავრცელებული ყოფილა "დავთარში" არაფერია ნათქვამი მსხვილფეხა
საქონელზე: ხარზე, ძროხაზე, კამეჩზე. ისინი არ არის შესული საგადასახადო
სიებში, მაგრამ ეს არავითარ შემთხვევაში არ ნიშნაგს იმას, რომ მოსახლეობა
სრულებით არ მისდევდა მსხვილფეხა საქონლის მოშენებას. არაფერია ნათქვამი
მსხვილფეხა საქონელზე “გურჯისტანის ვილაიეთის დიდ დავთარშიც”. ნ.
შენგელია აღნიშნავს, რომ “ოსმალეთის მთავრობა როგორც სამცხე-საათაბაგოში,
ისე დაპყრობილ სხვა ადგილებშიც აწესებდა გადასახადს, როგორც ღორზე, ისე
მსხვილფეხა საქონელზეც: მაგალითად, ალეპოს, მოსულის და არაბგირის ლიგის
კანონებში გათვალისწინებულია გადასახადი ძროხაზე, კამეჩზე,„ არაბგირის
ლივაში ძროხის გამოსაღების შესახებ ნათქვამია რომ "ყოველ ძროხაზე 3-3
ოსმალური ახჩა აიღებოდა, კამეჩის გადასახადი კი ერთ და იმავე ვილაეთში
სხვადასხვა ოდენობითაც აიღებოდა”!,2?
ძალზაეიდ საინტერესოს ა. აქგუნდუზის მოსაზრეა ამ საკითხთან
დაკავშირებით. იგი აღნიშნავს რომ “აქლემი, კამეჩი ხარი და მასთანები,
რომლებიც გამოიყენებოდნენ მიწის დამუშავებისათვის, ცხენი, ვირი, ჯორი,
რომლებიც აუცილებელი იყო ომისათვის, გადასახებისაგან
თავისუფლდებოდნენ",“” სწორედ ეს უნდა იყოს იმის მიზეზი, როგორც აჭარის,
ასევე გურჯისტანის დავთრებში არაფერია ნათქვამი მსხვილფეხა საქონელზე.
ცხვრის გადასახადის აკრეფა მარტის დასაწყისიდან მაისის დასასრულამდე
გრძელდებოდა. იგი ისეეე, როგორც ჯიზიე და ავარიზი (ამ გადასახადებზე ჩვენ
უკვე გისაუბრეთ) პირდაპირ სახელმწიფო ხაზინაში შედიოდა, რის გამოც ამ
გადასახადების ასაკრეფად ცალკე სპეციალური პირები (მუ'ადდიღ)

''' იქეე, გვ. 2.

122 Cგნმ10V M., დასახელებული ნაშრომი, გვ. 486
'·4 LIგIმიიტIს V. XIV-XVI ჯა”. 050ი1მიIIIმ/ძგ 0CVICL “წ 69MI1შLI VC 505V9I V ი), ტისირ 199ფ, 5. (12
1135 შენგელია ნ. ოსმალური გადასახადები და ეალღებულებანი “გურჯისტანის ვილაეთის დიდი
დავთრის” მიხედვით,
დაქ. ღე. თსუ უ შრომები ტ. 91,
: თბ. 1960.თ. გვ.ბპ. 297
«: ”
12 #1ს0იძ02 #. 05ოეიI ”მისიიმი)CICII V6 LLსM0MI 1 მMIIIICII, I. MII0ი0, 1§1მიხს! 1999, §. 187
43
ინიშნებოდნენ,” რომლებიც მთელი მარტის თვის განმავლობაში „ მთელს
იმპერიაში აღრიცხავნენნ საქონელს და ადგენდნენ თუ ვის რამდენი უნდა
გადაეხადა. გადასახადი გაიღებოდა როგორც ერთ ჯერზე, ასევე ნაწილ-ნაწილაც.
ცხვარზე დაწესებულ გადასახადს ერთნაირად იხდიდა როგორც მუსლიმი, ისე
არამუსლიმი რეაია.
6. “გურჯისტანის კანუნ-ნამეში” ღორზე შეწერილი გადასახადის შესახებ
არაფერია ნათქვამი, ამიტომაც ცხვრისაგან განსხვავებით უფრო ძნელი ხდება
მასზე დაწესებული გადასახადის რაოდენობის განსაზღვრა.
ღორზე დაწესებული გადასახადის რაოდენობა ყველგან ერთნაირი არ იყო.
მაგალითად პოჟაგას ლივაში „ორ „ცხვარზე და ორ ღორზე ერთნაირად – თითო-
თითო ახჩას ახდეგინებდნენ'',”” ა, აქგუნდუზი აღნიშნაგს, რომ ყოველ ღორზე
წელიწადში ოთხ-ოთხი ფარა აიღებოდა.. თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ 3
ფარა ერთი ახჩა იყო, გამოდის, რომ ორ ღორზე დაახლოებით 2,5 ახჩა
აიღებოდა. ცხგრისაგან განსხვავებით ღორის გადასახადს გოჭ'ტჩეც ახდევინებდნენ,
ოღონდ მცირე რაოდენობით.
“დავთრის” მიხედვით მეღორეობის განვითარებაზე მხოლოდ დაახლოებითი
წარმოდგენს შეიძლება ვიქონიოთ ცალკეულ სოფლებში ღორზე გაწერილი
გადასახადის ერთიმეორესთან დაპირისპირების საშუალებით. რადგან მეღორეობა
წმინდა ქრისტიანული მეურნეობა იყო. ნ. შენგელია თელის, რომ ღორზე
შეწერილი გადასახადი გაცილებით მეტი იქნებოდა, ვიდრე ცხვრის გადასახადი,
რადგან ოსმალო ხელისუფალნი ყველანაირად შეეცდებოდნენ, რომ მოესპოთ
მეღორეობა, როგორც მათი რელიგიური დოგმების საწინააღმდეგო მოვლენა.'
“დავთარში” ჩანს რომ ზემო აჭარის ორი სოფლის – სხალთისა და
ზაქარაულის გარდა ყველა სოფელზეა შეწერილი ლღორზე გადასახადი. მისი
საერთო რაოდენობაა 4323 ახჩა (2005 ქვემო, ხოლო 2318 ზემო აჭარაში), რაც
იმს დასტურია რომ მელორეობა აჭარაში მეცხოველეობის ერთ-ერთი
განვითარებული დარგი იყო.
7. როგორც ოსმალეთის სხვა რეგიონებში, აჭარაშიც დაწესებული იყო
გადასახადი იალაღებსა და ყიშლაღებზე. იალაღის გადასახადი იყო საზაფხულო
საძოვრებზე გაწერილი გადასახადი, ხოლო ყიშლაღის, ანუ ფარეხის გამოსაღები,
საქონლის გამოსაზამთრებელი ადგილებიდან აიღებოდა.
ოსმალეთის მთავრობა დიდ ყურადღებას აქცევდა საძოგრების მოვლა-
პატრონობას დაპყრობილი იალაღები ხელუხლებლად რჩებოდა, სამაგიეროდ
დიდძალი გადასახადეით იბეგრებოდა კანონეის მიხედვით საძოვრების
შემოღობვა და დამუშავება იკრძალებოდა, ხოლო დასამუშავებლად უვარგისი

127 #Mძგ6 M. + VIMIV6"ი1ი IMII§8ძ1 V6 16(I0იგ! 1 8I1M) (1243- 1453), CIIL 2, #იM2Iგ 1999, §. 310
12ზ VII-იგ2 00% L2IსM, ც6I6616(06 0§Cგი!) 1 მXIMI, CIIL 2, 15(გიხს! 1998, §. 154
"2? შენგელია ნ. ოსმალური გადასახადები და ვალდებულებანი “გურჯისტანის ვილაეთის დიღი
დავთრის” მიხედვით, თსუ შრომები ტ. 91, თბ. 1960, გვ. 297
(20 ტLისიძს» ტ. 05ოგიII #გისიიგოლC16 V6 MსMსMI IგიIIII6ო, 1. 4I(8ხ, 15(გიხს! 1994, §. 297
131 ჩიგIIი M. 2., 0§თვიI! 18IMIჩ 06წIიI6%I V6 (6IVი16%I 562|0(#0, CIII III, 15-გიხსს| 1993, §. 275
I? ნოდარ შენგელია, დასახელებული ნაშრომი, გვ, 298
44
მიწების საძოგრებად გადაქცევა კანონს არ ეწინააღმდეგებოდა.“
იალაღისა და ყიშლალის გადასახადს საძოვრის მეპატრონე სიფაჰი იღებდა.
ეს გადასახადები არ ეხებოდა აღდგილობრიგ რეაიას რომელიც სიფაჰის
რეგულარულად უხდიდა ცხვრის გადასახადს. მას მხოლოდ გარედან მოსული
ფარის მეპატრონეები იხდიდნე” რომლებიც უცხო მიწაზე მწყემსავდნენ
საქონელს. სხვა მიწებიდან მოსული ფარა, რომელიც საძოვარზე გაივლიდა
გადასახადს არ იხდიდა. ხოლო თუ ეს ფარა ამ საძოვარზე სამ დღეზე მეტ ხანს
გაჩერდებოდა, მას გადასახადი უნდა გადაეხადა." 4
იალაღის გადასახადის რაოდენობა ფარის მიხედეით განისაზღვრებოდა. 300
ცხვრიდან ერთი დიდი ცხვარი აიღებოდა,„ ხოლო თუ ფარა უფრო
მცირერიცხოვანი იყო, ცხვრის ზომაც შესაბამისად კლებულობდა." გადახდა
ხდებოდა ფულადი სახითაც. მაგალითად, ქუთაჰიის კანუნ-ნამეს მიხედვით, დიდი
ფარიდან, 20 ახჩა აიღებოდა, საშუალო ფარიდან 15, ხოლო პატარა ფარიდან –
ახჩა.
ყიშლაღის გამოსაღებზე “გურჯისტანის კანუნ-ნამეში>–- ნათქვამია რომ
“ცხვრის გამოზამთრების პერიოდში თითოეულ ფარაზე აღებულ უნდა იქნას
საშუალო სიდიდის თითო ცხვარი, ხოლო ფარაზე ნაკლები თუ. არის წყოველ) ათ
ცხვარზე თითო ახჩა. (მაგრამ) მეტი არ უნდა იქნეს აღებული."
“დავთარში” იალაღის გამოსაღები ზემო აჭარის ორი სოფლის – ჭასა და
ბეღლეთის გარდა ყველა სოფელში გვხვდება. მისი რაოდენობა ზემო აჭარაში
2119 ახჩას, ხოლო ქვემო აჭარაში – 1824 ახჩას (სულ 3943 ახჩა) შეადგენს
ყიშლაღის გადასახადი, მთელი აჭარის მაშტაბით, მხოლოდ ქვემო აჭარის ორ
სოფელში – ბეღლეთსა და ზაქარაულშია დამოწმებული, შესაბამისად 22 და 60
ახჩის ოდენობით. ეს ციფრები მოწმობს იმას, თუ რაოდენ ფართო მაშტაბით
ყოფილა გავრცელებული საზაფხულო საძოვრები აჭარაში გადასახადების
მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, ზემო აჭარაშე იალაღების რაოდენობა უფრო მეტია
ხოლო ყიშლაღი საერთოდ არ გვხდება, რაც იმით არის გამოწვეული, რომ იგი
უფრო მაღალმთიანი ტერიტორიაა, ვიდრე ქვემო აჭარა.
უნგრელი მეცნიერი კალდი ნაგი, რომელსაც შესწავლილი აქვს ოსმალთა
მიერ უნგრეთში შემოღებული მიწისმფლობელობის ფორმები და მისი გავლენა
ადგილობრიგ მიწისმფლობელობაზე აღნიშნავს, რომ ოსმალთ. შემოსევის
შედეგად უნგრეთში უამრავი დამუშავებული მიწა განადგურდა და უპატრონოდ
დარჩა, რის შემდეგაც იგი საქონლის საძოგრებად იქცა და უფრო წინ წამოიწია
მესაქონლეობამ.'“ არ არის გამორიცხული და უფრო საფიქრებელიცაა, რომ
აღნიშნულ ტენდენციას აჭარაშიც ჰქონოდა ადგილი, მითუმეტეს, რომ აქაც

მ? იქვე, გე. 294

4 Cე6მ(2)/ M., დასახელებული ნაშრომი, გე. 509
39 ტLისიძს”» #. 05თმიII MმისიიიიCI6ი VC 1I0MVIMI IიIIIIICI, I. MII0ი, 15(მ)ხ!II 1994, ა. 1 87
1X Cგტმ1მა/ M., დასახელებული ნაშრომი, გე. 510
ს? გურჯისტანის ვილაეთის დიდი დავთარი", ს. ჯიქია, წიგნი 1I, ქართული თარგმანი, თბილისი
1941, გვ. 3 ·
118 MგიI MგI0, CV. იმ 515'6იიIიIი Mიიიოვ იძი /მოთ§ი) ICC CIMI5), ILIM სისხლი, CII
XXXVIII, 5მVI 151, 1 6თი!ს2 1974, #იM2Iმ 1974, 505
45
უამრავი სოფელი და შესაბამისად დამუშავებული მიწის ნაკვეთია მოსახლეობის
მიერ მიტოვებული და უპატრონოდ დატოვებული.
იალაღისა და ყიშლაღის გადასახადის აკრეფა ადრე გაზაფხულზე, ნევრუზის
პერიოდში ხდებოდა.
8. დავთარში უამრავი გადასახადია დამოწმებული, რომელიც უშურის სახით
აიღებოდა. უშური მიწის მოსავალზე დაწესებული გადასახადი იყო და გაიღებოდა
ბაღებზე, ვენახებზე, ბოსტანზე, მარცვლეულ კულტურებზე, თაფლზე, თივაზე,
სელზე და სხვა.
უშურის ოდენობა დაკანონებული იყო მეათედის სახით, მაგრამ რეალობაში
იგი უფრო მეტი რაოდენობით აიღებოდა. ზოგჯერ მისი რაოდენობა მოსავლის
ნახევარსაც შეადგენდა. უშურის აკრეფის პირობა იმპერიის სხვადასხვა რეგიონში
განსხგავდებოდა ერთმანეთისაგან; აქედან გამომდინარე, განსხვავდებოდა მისი
რაოდენობაც. უშურის რაოდენობას თიმარის მეპატრონე ან მის მიერ დანიშნული
პირი (სალარი) ადგენდა და იგი ძირითადად სიფაჰის, ვაკუფს ან ხაზინას
ეკუთვნოდა. სოგიერთ შემთხვევში ზხაზინს პარალელურად უშურის
გადასახადს მთლიანად ან მის ნაწილს სიფაჰიც იღებდა, რის გამოც რეაიას
ორმაგი უშურის გადახდა უწევდა. 4
მუსტაფა აქდაღი აღნიშნავს რომ მართალია უშური სიტყვიერად ერთ
მეათედს ნიშნავდა, მაგრამ მას ჰქონდა სხვადასხვა დამატებებიც. ერთ-ერთი იყო
მიწის მფლობელის, „ანუ სიფაჰის მხრიდან დამატებული “ცხენის გამოსაკვები”
ერთი მეორმოცედიც.“!
უშურის გადასახადი მოსავლის სხვადასხვა “სახეობიდან სხვადასხვა
ოდენობით აიღებოდა არ იყო სოფლის მეურნეობის არცერთი დარგი,
რომლიდანაც უშური არ გაიღებოდა.
უშურის აღება რომ მოსავლის აღების დროს ხდებოდა და მისი რაოდენობაც
მაშინ დგინდებოდა, ეს კანონთა წიგნიდანაც კარგად ჩანს, სადაც ნათქვამია, რომ
“რეაიას მოსავალზე უშურის აღება უნდა ხდებოდეს ლეწვის დროს. "სალარებმა
იმწამსვე “უნდა გამორწყონ დამთავრებული კალო; რეაი არ უნდა
შეავიწროვონ”.' 2 გლეხი ვალდებული იყო უშური მიეტანა მინდგრიდან სიფაჰის
ბეღელში, ანდა გაეტანა უახლოეს ბაზარზე გასაყიდად, სიფაპის ნებასურვილის
მიხედვით. 143 იგივე ვალდებულება ეკისრებოდა გლეხობას უშურთან. დაკავშირებით
დიარბაქირის, არაბგირისა და ნიღბოლუს კანუნნამეების მიხედვით მრ
ამასიის, კასტამონის, არზრუმის, დიარბაქირისა და ერზინჯანის სანჯაყებში,
მარცვლეული კულტურებიდან აღებულ უშურს ან ნაწილს, რომელსაც მიწის
მეპატრონე იღებდა ბეჰრესს უწოდებდნე. ხოლო დანარჩენი მოსავლიდან,

9? Cთ 8. #Mყსიძს72 #. III #IსVV0X 1 8ჩ1, CIIC 1, I§(გიხს! 1995, §. 356

140 ცCIIძ1C6მის M, XIV- XVI VV. 0508გი!) 06V)69იძტ 1Iო2X, 160» V მVIოI2II, ტიMგIგ 1985, §. 61
14! ტMძგნ M. + 0I0ა/6'ი1ი IMII§8მძ! V6 1IC(IIთმI 1 მLIჩ1 (1243- 1453), CIIL 2, #იMმ+მ 1999, 194
4 გურჯისტანის ვილაეთის დიდი დავთარი”, ს. ჯიქია, წიგნი II, ქართული თარგმანი, თბილისი
1941, გვ. 2
I43 იქვე, გვ. 2

'4 ცსი% L. XVI-XVII XV. 05ოგი!! წოიმმ0IIსწს'იძმ 1Iსხსხგ! M05CI65! VC წსხსხგ(მი ტწივი
V66II6., I§(გიხს! 1964, 5. 55
46
გადასახადს უშურის სახელწოდებით კრეფდნენ.“
უშურის გამოსაღებს რეაიას ზოგჯერ ორჯერ ახდევინებდნენ, ეს ხდებოდა იმ
შემთხვევაში, როდესაც რეაია სიფაჰის თიმარში არსებულ მიწას დაუმუშავებელს
დატოვებდა და სხვა მიწას დაამუშავებდა. ანდა ამ მიწის პარალელურად სხვა
მიწასაც დაამუშავებდა,'“9
უშურის გადასახადს დანამატის სახით ყოველთვის თან ახლდა სალარიეს
გადასახადი, რომელიც გადასახადის ამკრეფი პირებისათეის – სალარებისათვის
იყო გათვალისწინებული სალარიე მცირე რაოდენობით გაიღებოდა. იგი
სხვადასხვა ვილაეთში სხვადასხვა ოდენობით განისაზღვრებოდა. ზოგიერთ კანუნ-
ნამეში უშურის და სალარიეს რაოდენობა ერთად არის მოცემული, ხოლო
ზოგჯერ ისინი ცალცალკე აღინიშნებოდა. მაგალითად, თირპალას კანუნ-ნამეს
მიხედვით რეაია, რომელიც უშურის სახით მოსავლის მეათედს იხდის, დამატებით
სალარიეს სახით ერთ შინიკს (მეოთხედ ქილას - ზ%.შ) იხდის სოფიის
ვილაეთში სალარიეს სახით 100 ქილადან – 3 ქილას იხდიდნენ დღა ერთი
ქილადანაც მესამედს. უშურის რაოდენობა _შვიდნახევარი ქილადან ერთ, ანუ
თხუთმეტი ქილადან ორ ქილას შეადგენდა” რა
მიუხედავად იმისა რომ სალარიეს რაოდენობა სხვადასხვა რეგიონში
სხვადასხვა იყო, იგი უმრავლეს შემთხვევში მოსავლის მეორმოცედს
უახლოვდებოდა. მოსახლეობა უშურის და სალარიეს სახით დაახლოებით ერთ
მერვედს იხდიდა. ისეთი, ადგილებში, სადაც უშური ერთ მეხუთედს აღემატებოდა,
სალარიე არ აიღებოდა.“
“დავთრის” მიხედვით ჩანს, რომ აჭარის მოსახლეობაზე უშურის სასით
გაწერილი იყო გადასახადები ხორბალზე, ქერზე, ფეტეზე, ჭვავზე, ყურძნის
წვენზე, (შირე), ხილზე, ბოსტანსე, კანაფზე, თივაზე და ფუტკარზე. იმდენაღდ,
რამდენადაც უშურის გადასახადი აგრარული მეურნეობის ყველა დარგს
მოიცავდა, იგი ყველაზე დიდი რაოდენობით გაიღებოდა. იგი აჭარის ყგელა
დასახლებულ სოფელზე 529040 ახჩის ოდენობით იყო შეწერილი. უშურის
სახით ზემო აჭარის 30 სოფელი 301355 ახჩას იხდიდა, ხოლო ქეემო აჭარის
24 სოფელი – 228685 ახჩას. ამას ემატება ზემო აჭარის 24 და ქვემო აჭარის
11 ნასოფლარი, რომელთა შემოსავალიც აღრიცხულია “დავთარში” და მათი
რაოდენობა შესაბამისად 100000 და 137091 ახჩასს უტოლდება. აქედან
გამომდინარე, მიწის მოსავლიდან, ანუ უშურის სახით მთელი აჭარიდან 766378
ახნა გადაიხდებოდა (ამაში შედის ფუტკარზე დაწესებული უშურიც), მაშინ,
როდესაც მთელი აჭარა დავთარში დამოწმებული გადასახადების სახით 827423
ახჩას იხდიდა.
როდესაც ვსაუბრობთ ახჩაზე, ინტერესმოკლებული არ უნდა იყოს ახჩის
კურსი აღნიშნულ პერიოდში. მ. აქდაღს შესწავლილი აქვს ოსმალეთის იმპერიის

115 0CII0IC6მი"
M., დასახელებული ნაშრომი, გვ. 61
M6 შენგელია ნ. ოსმალური გადასახადები და მგერის “გურჯისტანის ვილაეთის დიდი
დავთრის” მიხედვით. თსუ შრომები ტ. 91, თბ, 1960, გვ. 299
" C6სC L. XVI-XVII VV. 0აომი!I) Iთიი/მ!0Iსხს”' იძი. Lსხსხი! M450165! VC IIსხყხი(მი #IIმი
VCIVII6I, |§1გიხს! 1964, §. 54
'ზ იქვე, გე. 54
47
 სახელმწიფო ფულადი სისტემა ცალკე, სადაც გადმოგვცემს, რომ XV საუკუნის
, შუახანებიდან XVI საუკუნის შუახანებამდე ერთი ქილე, ანუ 25 კილოგრამი
ხორბლის ფასი 2-3 ახჩიდან 5-6 ახჩამდე გაიზარდა. 1585 წლის შემდეგ კი ამ
ციფრმა ოცს მიაღწია.
1560- 1580 წლებში ერთი ქილე ხორბლის ფასი 15-16 ახჩას შეადგენდა.
ეს ციფრები მეტყველებენ იმაზე რომ აგრარული მეურნეობა აჭარაში
წამყვანი დარგი იყო და მიუხედავად მისი რელიეფური მდგომარეობისა, იგი მაინც
მეცხოგელეობაზე წინ იდგა, მაშინ როდესაც თურქულ პროვინციებში
უპირატესობა მეცხოველეობას ენიჭებოდა და იგი უფრო შემოსავლიან დარგს
წარმოადგენდა.
შიდა ანატოლიას და სტამბოლის ახლო ტერიტორიებზე რუმელიის
მიმართულებით მიწისმფლობელთა ყველაზე დიდ შემოსავლის წყაროს
განვითარებული მეცხოველეობა წარმოადგენდა. უეჭველია, რომ იგი სოფლის
მეურნეობაზე ბევრად უფრო შემოსავლიანი იყო. მაგალითად, ამ ტერიტორიებზე
იმდენად დიდი იყო წვრილფეხა საქონლის რიცხვი, რომ სახელმწიფომ, აქ, ამ
დარგზე, განსხვავებული გადასახადები შემოიღო, რათა გაეზარდა შემოსავალი.
როგორც ვიცთ მეცხოველეობა უტრადიცკიულ თურქულ მეურნეობას
წარმოადგენდა და აქედან გამომდინარე აგრარული მეურნეობა ხშირად, ყოველ
შემთხვევაში იმპერიის შექმნსს პირველ ხანებში, მეორე პლანზე იყო
გადანაცვლებული. აგრარული მეურნეობა განვითარებული იყო უფრო არათურქულ
პროვინციებში, სადაც მოსახლეობა დიდი ხნის დამკვიდრებული იყო და მიწის
დამუშავებაც მის ტრადიციას წარმოადგენდა.
როგორც ზემოთ აღვნიშნეი„ ოსმალთა დამკვიდრეამ და მათმა
მიწათმფლობელურმა წესებმა “უარყოფითი გავლენა იქონია ადგილობრივ
მეურნეობაზე, მაგრამ აჭარის მაგალითიდან ჩანს, რომ სოფლის მეურნეობა აქ
მაინც წამყვან დარგად რჩებოდა.
აჭარაში განვითარებულ სოფლის მეურნეობაზე მიგვანიშნებს თურქი
ისტრორიკოსის ქათიბი ჩელების სიტყვებიც არტაანს ახლომდებარე
ციხესიმაგრეებზე საუბრისას იგი აღნიშნავს, რომ ““ქენზეს ციხე, ყაზანის ციხე და
სხვები ლალა მუსტაფა ფაშას დაპყრობილია, ყმაწვილების სასწავლებლები,
მცირე ბაზრები, აქა-იქ პატარა ფუნდუკები არის. რადგანაც მისი ჰავა ცივია
ბაღვენახი არ აქვს, ხილი თორთუმიდან და აჭარის ციხიდან მოდის...” 52
მოცემული ციფრები აგრეთვე მეტყველებენ იმაზე, თუ რა მძიმე ტეირთს
წარმოადგენდა მოსახლეობისათვის უშურის გადასახადი და აგრეთვე როგორი
მნიშვნელოვანი იყო იგი სახელმწიფოსათვის.
9. “დავთარში>» აღწერილი თითქმის ყველა დასახლებულ სოფელში
დამოწმებულია გადასახადი წისქვილზე. ამ გადასახადს ერთნაირად იღებდნენ,

IM? #Mძინ M. 05ომი) „ოდლმმ10”სწს”ისი MXV”ს1ს§ V6 1ი0MI§2ჩ ხ006VროიძრC “IVIXI/6'იIი IXII§მ0I

V22IV6LI, 1IIIC 80I1016ი, CI1L XIII, ამა! 52, /#იM2Xგ 1949, §. 531
ო | 4Mძ2ტ M. მ იძითაCნ”ი1ი IXII§გძს V6 I6Vიი2! 1მXIIII (1243- 1453), CIIL2, #იX2Lგ 1999, §, 139
იქვე, 139
სLL) შემ ბში, ჩელების ცნობები საქართველოსა და კავკასიის შესახებ თურქულიდან თარგმნა,
შესავალი, შენიშვნები და საძიებელი დაურთო გ. ალასანიამ. თბილისი 1978, გე. 303
48
როგორც ქარის, ისე წყლის წისქვილზე და იგი იმ მიწის მეპატრონეს
ეკუთვნოდა, რომელზეც იდგა წისქვილი.” წისქვილზე გადასახადი აიღებოდა
როგორც ნატურალური (ქერი, ხორბალი), ისე ფულადი სახით. მისი რაოდენობა
რეგიონების მიხედვით განსხვავდებოდა ერთმანეთისაგან.
“გურჯისტანის კანუნ-ნამეში” წისქვილის გამოსაღების შესახებ ნათქვამია,
იგი “დაგთარში” ჩაწერილობის მიხედვით აიღება და ზედმეტი რაიმე არ უნდა
იქნეს აღებული. თუ ვილაიეთის აღწერის შემდეგ ახალი წისქვილი იქნება
აშენებული, მაშინ თიმარის მფლობელმა გამოსაღები აიღოს ახლომახლო მდებარე
წისქვილებზე შეწერილი გამოსაღების შესაბამისად; “სედმეტი არ უნდა იქნას
აღებული”.
როგორკცკ ვხედავთ გადასახდის რაოდენობაზე არაფერია ნათქვამი.
წისქვილის გადასახადის რაოდენობა დამოკიდებული იყო იმაზე, თუ რამდენ ხანს
მუშაობდა წისქვილი და რამდენი თვალი ჰქონდა მას. აიდინის, იჩელის,
მალათიის, კარამანისს ვილაეთებში ის წისქვილი, რომელიც მთელი წლის
განმავლობაში მუშაობდა 60 ახჩას იხდიდა, ექვს თვეზე 30 ახჩას, ხოლო სამ
თვეზე – 15 ახჩას. თირპალაში მთელ წელზე 30 ახჩა გაიღებოდა, ხოლო ექვს
თვეზე 15 ახჩა. მორაში წისქვილის გადასახადის რაოდენობა წელიწადში 120-ს,
ხოლო ექვს თვეში 60 ახჩას უდრიდა.”
საინტერესო ცნობაა მოცემული წისქვილების შესახებ სულეიმან კანუნის
კანუნ-ნამეში რომელშიც ნათქვამია რომ თუ თიმარზე მიწერილი წისქვილი,
რომელიც შემოსავლის წყაროს წარმოადგენს, დაზიანდება, მაშინ თიმარის
მფლობელმა უნდა უბრძანოს მისი შეკეთება. იმ შემთხვევაში, თუ წისქვილის
მფლობელს აქვს მისი შეკეთების შესაძლებლობა და არ შეაკეთებს მას,
წისქვილზე დაკისრებული გადასახადის რაოდენობა სიფაჰიმ უნდა გადაიხადოს;
ხოლო იმ შემთხვევაში თუ წისქვილის მფლობელს არ აქვს საშუალება
შეაკეთოს წისქვილი და გადაიხადოს გადასახადი, მაშინ ყადის შუამდგომლობით
უნდა გაიყიდოს, რათა მყიდველმა შეაკეთოს იგი და გადაიხადოს მასზე
შეწერილი გადასახადი.“ი
"დაგთრის” მიხედვით იოლად ირკვევა, რომ აჭარაში წისქვილის ყოველ
თვალზე მთელი წლის განმავლობაში 60 ახჩა იყო დაწესებული და ექვს თვეზე
– 30 ახნა, რადგან ყველგან ნათლად არის დამოწმებული წისქეილის მუშაობის
ხანგრძლიეობა, თვალის რაოდენობა და გადასახადის რაოდენობა.
აჭარაში წისქვილსე შეწერილი გადასახადის საერთო რაოდენობა 2040
ახჩაა (840 ახჩა ქვემო და 1200 ახჩა ზემო აქარაში).
10. ოსმალეთის საგადასახადო სისტემაში ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ადგილი
ეკავა ჯიზიეს გადასახადს რომელსაც არამუსლიმი მოსახლეობა იხდიდა
საკუთარი ოჯახის, ქონების და სარწმუნოების უსაფრთხოებისათვის. ეჭეგარეშეა,
რომ აჭარაშიც, როგორც ქრისტიანულ პროვინციაში, აუცილებლად იქნებოდა

11 #სცნსიძს7 #, 058ი1! #გიიიმი1CICII VC IIIMსLI 10MIIII6C, I. «II0ტ, I5(0იხს) 1994, §. 189

# გურჯისტანის ვილაეთის დიდი დავთარი", ს. ჯიქია, წიგნი II, ქართული თარგმანი, თბილისი
I94L, გვ. 2
(55 CგლგIმV M., დასახელებული ნაშრომი, გე. 503-504
146 1 8C0M+XIII080 #. C., დასახელებული ნაშრომი, გვ. 27

49
ჯიზიეს გადასახადი,
ჯიზიეს გადასახადი ცალკე აღირიცხებოდა და ყველა გადამხდელს ეძლეოდა
საბუთი, რომელიც მოხელეების მიერ დასმული ხუთი ბეჭდით მოწმდებოდა. ეს
გახლავთ მიზეზი იმისა, რომ “სემო აჭარის ლივის ვრცელ დავთარში” არ
გვხვდება ჯიზიეს გადასახადი ამის გამო ძნელია იმის გაგება თუ რა
რაოდენობით იხდიდა აჭარის მოსახლეობა ჯიზიეს გადასახადს.
კანუნ-ნამეებში გვხდება საკომლო გადასახადი, რომელსაც იხდიდა ყველა,
ვისაც მართებდა საქორწინოსა და სხვა გადასახადების გადახდა. საკომლო
გადასახადი იყო მიწაზე დაწესებული გადასახადი და მისი რაოდენობა ჩიფთის
რაოდენობაზე იყო დამოკიდებული. “გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთრის”
კანუნ-ნამეში საკომლო გამოსაღების შესახებ ნათქვამია: “თუ გარეშე ვინმე მოვა
დღა სიფაჰის თიმარზე გამოიზამთრებს, მაშინ, თუ ის ცოლშვილიანია, მას
გადახდეს გაზამთრების გამოსაღები – 6 ახჩა, ხოლო თუ ის მარტოხელაა,
მაგრამ კერა აქვს, მაშინ გადახდეს საკვამლე გამოსაღები – 3 ახჩა. თუ კი ის
მიწსს დახნავს და დათესას და მიწის გამოსაღებს„ გადაიხდის, მაშინ
გაზამთრების გამოსაღებს ის აღარ იხდის. მოზამთრეები სამი წლის გამავლობაში
იხდიან გაზამთრების გამოსაღებს, ხოლო თუ გაზამთრებაში დააყოვნდებათ 3
წელზე _ მეტი, მაშინ თაგვის სიფაჰის უნდა მისცენ გამოსაღები ბენაქი – 18
ახჩა”.
ეჭვგარეშეა,ა რომ საკომლო გადასახადი აჭარაშიც არსებობდა. აჭარის
“დავთარში”, სხვა დავთრების მსგავსად, საკომლო გადასახადი ცალკე არ არის
დამოწმებული, რაც მხოლოდ და მხოლოდ იმითაა გამოწვეული, რომ ეს
გადასახადი ბადჰავას გადასახადთა ჯგუფს მიეკუთგნება'”' და აქედან გამომდინარე
დავთარში იგი ბადჰავასა და საქორწინო გამოსაღებთან ერთად უნდა იყოს
დაანგარიშებული.
გარდა ზემოთ აღნიშნული გადასახადებისა, ოსმალეთის მოსახლეობა იხდიდა
მთელ რიგ გადასახადებს, რომლებიც კანუნ-ნამეებით არ იყო გათვალისწინებული
და არც ლდავთრებში ალღირიცხებოდა ესენი იყო ათასგვარი საბეგრო
გალდებულებები„ რომლებიც სხვადასხვა შემთხვევებთან იყო დაკავშირებული.
გარდა ამისა გლეხებს ევალებოდათ რიგი სამუშაოების შესრულება, გზებისა და
ზიდების შეკეთება და სხვა.
ოსმალური საგადასახადო სისტემის ერთ-ერთი დამახასიათებელი თვისება
იყო ის, რომ ქრისტიანი გაცილებით მეტი რაოდენობის გადასახადს იხდიდა,
ვიდრე მუსლიმი რაც ნათლად ჩანს “დავთრის” ანალიზიდანაცკ. მუსლიმი
გარკვეული უპირატესობით სარგებლობდა ქრისტიანთან შედარებით, რაც უფრო
ართულებდა ისედაც დაკაბალებული ქრისტიანი გლეხობის მდგომარეობას. ეს
ფაქტორი გახლდათ ძირითადი მიზეზი ოსმალეთის იმპერიის მრავალი
ქრისტიანული პროვინციისს მსგავსად, აჭარის მოსახლეობის” შემდგომი,
თანდათანობითი ისლამიზაციისა.
ქვემო აჭარის თერთმეტი და ზემო აჭარის ოცდაოთხი სოფელი მთლიანად

197 გურჯისტანის ვილაეთის დიდი დავთარი", ს. ჯიქია, წიგნი II, ქართული თარგმანი, თბილისი
1941, გვ. 2
'58 #MCსიძი7 #. 05თ მი! #გისიიგო610- V6 MსM0MI 1გIIII6რ, 1, MI(მ0, 1§(8იხს! 1994, §. 175
59
დაცლილია მოსახლეობისაგან. მაგრამ მათი შემოსავალიც დაანგარიშებულია და
შეტანილია დავთარში. ზემო აჭარაში გვხვდება ციხის რაბათები, რომლებიც
აგრეთვე დაცლილია მოსახლეობისაგან.
არის აგრეთვე სოფლები, რომლებშიც მხოლოდ ორი კომლია შემორჩენილი
და დაანგარიშებულია მათზე დაკისრებული გადასახადების საერთო რაოდენობა.

51
 ზემო აჭარის ლივის ვრცელი დავთარი

თულრა: სულთან სელიმ ხანი სულეიმან ხანის ძე, მუდამ გამარჯვებული

სოფელი იორამის ციხის რაბათი, ჯამი 10500
სოფელი ჭა, ჯამი 14000
სოფელი მელიქწმინდა, ჯამი 19000
სოფელი სხალთა, ჯამი 23000
სოფელი წაბლვანა, ჯამი 17000
ჭერი, ჯამი 4500
ზემო კურძა, ჯამი 4000
თაგო, ჯამი 5000
ჩაო, ჯამი 7500
ფურტიო, ჯამი 7000
ნენია, ჯამი 11500
დაბაძველი, ჯამი 7985
ლაჰორი, ჯამი 15500
- სოფელი დანისპარაული, ჯამი 10500
სოფელი კვატია, ჯამი 12000
სოფელი ოშქანა, ჯამი 9400
სოფელი საქაშთაო, ჯამი 8500
სოფელი ქუდგაური, ჯამი 2000
· სოფელი მაწყვალთა, ჯამი 5000
· სოფელი თხილვანა, ჯამი 7500
· სოფელი ბუღაური, ჯამი 4000
· სოფელი ტბეთი, ჯამი 1500
· სოფელი შუანაღვარი, ჯამი 3000
· სოფელი ჭურთა, ჯამი 2000
- სოფელი კონანა, ჯამი 999
. სოფელი კალოთა, ჯამი 3500
.· სოფელი ქოჩახი, ჯამი 4000
. სოფელი მაქვთა, ჯამი 3000
- სოფელი რაგთა, ჯამი 8500
- სოფელი ზიხაძირის ციხის რაბათი, ჯამი 5000
სოფელი გუდნა, ჯამი 10000
- სოფელი ხულა, ჯამი 9000
სოფელი ღორჯომი, ჯამი 2999
· სოფელი დიდი აჭარა, ჯამი 15000
· სოფელი ბეღლეთი, ჯამი 6000
· სოფელი ფოცხო, ჯამი 15002
. სოფელი ქვედა კურძა, ჯამი 3000
. სოფელი ალმე, ჯამი 2999
- სოფელი ნიგაზეული, ჯამი 7000
„ სოფელი ჩანჩხალო, ჯამი 9500
- სოფელი ქვემო მალდაშალი, ჯამი 4000
52
 42. სოფელი ჭევანა, ჯამი 14000
43. სოფელი წყაროთა, ჯამი 4870
44. ს ოფელი უჩამბა, ჯამი 5615
45. სოფელი ბარათაული, ჯამი 4000
46. სოფელი ტბეთის ციხის რაბათი, ჯამი 16950
47. სოფელი ახალდაბა, ჯამი 3000
48. სოფელი ქარაფეთა, ჯამი 3000
49. სოფელი კავიანის ციხის რაბათი, ჯამი 2000
50. სოფელი ოთალთას ციხის რაბათი, ჯამი 3000
51. სოფელი სამხლისი, ჯამი 12000
52. სოფელი ტაბახმელა, ჯამი 6000
53. სოფელი შუა კალო, ჯამი 6000
54. სოფელი ქორეთი, ჯამი 7000
55. სოფელი ამალდიური, ჯამი 5000
56. სოფელი ზემო მლაშალი, ჯამი 5000
57. ს ოფელი ბორდოყანა, ჯამი 3000
58. სოფელი დიოკნისი, ჯამი 6000
59. სათესველი მანიაკეთი, ჯამი 1999

ქვემო აჭარის ნაჰიე ხსენებულ ლივაში

სოფელი მერისი, ჯამი 3000

–

სოფელი დანდალო, ჯამი 10000

სალიცფითათთ აცეუელლფათათიოხააა.,

სოფელი ახო, ჯამი 7930

"ა

სოფელი რადამუდი, ჯამი 5770

სოფელი ცხმორისი, ჯამი 2770
სოფელი კანტაური, ჯამი 7490
სოფელი კვაშტა, ჯამი 125000
სოფელი ვაიო, ჯამი 23060
სოფელი აქუცა, ჯამი 3000
· სოფელი წონიარისი, ჯამი 7000
.· სოფელი ვარჯანისი, ჯამი 1832
· სოფელი %ვარე, ჯამი 6200
. სოფელი ზედსოფელი, ჯამი 5000
–_. ეი

-· სოფელი ზენდიდი, ჯამი 5000

„ სოფელი მახუნცეთი, ჯამი 7509
. სოფელი გალიეთი, ჯამი 7800
სოფელი აბუქეთა, ჯამი 3000
სოფელი ნასეირიანი, ჯამი 5000
. სოფელი ორცვა, ჯამი 30000
.· სოფელი ხოხონა, ჯამი 20000
· სოფელი თამარი, ჯამი 5000
· სოფელი ცხემლვანა, ჯამი 15000
. სოფელი ბზუბზუ, ჯამი 3000
53
 24. სოფელი ზუნდაგა, ჯამი 3000
25. სოფელი დოლოგანი, ჯამი 20000
26. სოფელი საწნახენა, ჯამი 4295
27. სოფელი საღორეთის ციხის რაბათი, ჯამი 25000
28, ს ოფელი ტბეთთა (ტიბეთა), ჯამი 2000
29. სოფელი კაპნისთავი, ჯამი 3000
30. სოფელი ხერთვისი, ჯამი 20000
31. სოფელი კიბე, ჯამი 20000
32. სოფელი ძენწმანი, ჯამი 6000
33. სოფელი კლდეთი, ჯამი 3000
- სოფელი დაბასუბანი, ჯამი 18000
35. სოფელი მეძიბნა ჯამი 2000

ზემო აჭარის ნაჰიე ხსენებულ ლივაში

1. სოფელი იორამის (=)%) ციხის რაბათი, მეორე სახელი შუბანი, ახლოსაა

ვარდუბანის მაჰალესთან, ექვემდეარება ხსენებულს.
მახარებელ ძე გაბრიელისა
ანოსიმი ძმა მისი
გოგიჩა ძე აბარნუდისა
ელისე ძმა მისი
ფირანი ძე ლევანასი
გაბრიელ ძე მისი
ოსეფა ძე შაქარასი
იოანე ძე მისი
ნონია ძე ამროსისა
მახარებელ ძე მისი
სურა სახელია
დანიელ ძმა მისი
მახარებელ ძე სევერასი
ზაღირა ძე ალისუნისა
ვარძელი ძე გუგულისა
ჯამი 10500

ისფენჯი – 15 კაცი, 375 ახჩა

ხორბალი - ქილა 420, ღირებულება 4200
ქერი - ქილა 5000, ღირებულება 4000
გამოსაღები ბოსტანზე 50
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 194
გამოსაღები ფუტკარზე 550
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 200
გამოსაღები ღორზე 50
გამოსაღები ცხვარზე 50
54
 გამოსაღები იალაღზე 200
გამოსაღები კანაფზე 150
გამოსაღები ხილზე 56
წისქვილი სამი თვალი ექვსი თვით 90
ნახევარი ბად ჰავა და საქორწინო გამოსაღები 335

2. სოფელი ჭა, ახლოსაა მელიქწმინდასთან, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

ნოვრუზი ძე დანიელისა
იოსებ ძე მისი
ზანეთი ძე ბასილასი
ბასილი ძმა. მისი
მახარებელ ძე საბანასი
იოსებ ძმა მისი
მახარებელ ძე დანიელასი
იოსებ ძე მისი

ჯამი 14000

ისფენჯი - 8 კაცი, 200

ზორბალი - ქილა 650, ღირებულება 6500
ქერი - ქილა 600, ღირებულება 4800
ფეტვი - ქილა 125, ღირებულება 1000
გამოსაღები ხილზე 150
შირა - მანი 50, ღირებულება 300
გამოსაღები იონჯასა და თიგაზე 250
გამოსაღები ბოსტანზე 60
გამოსაღები კანაფზე 70
გამოსაღები ფუტკარზე 90
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 210
გამოსაღები მურახხასიე 16
გამოსაღები ღორზე 34
გამოსაღები ცხვარზე 50
წისქვილი ორი თვალი 6 თვით 60
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 170

3. სოფელი მელიქწმინდა, ახლოსაა სოფელ ჭასთან, ექვემდებარება ზემო

აჭარას.

შაქარა ძე იოსებისა
“ გოგიჩა ძმა მისი
ადარუსი ძე მისი
გოგიჩა ძმა მისი
ზაქარა ძე დავითასი

55
 მახარებელ ძე მისი
ელისა ძე ბასილასი
ხახუტა ძმა მისი
ნონია ძე ადუმისა
შაქარა ძე მისი
გოგიჩა ფერუნი
ადარნას ფერუნი
ბუბა ძე მისი
გოგიჩა ძე ბასილასი

ჯამი 19000 ახჩა

ისფენჯი - 14 კაცი, 350

ხორბალი - ქილა 650, ღირებულება 6500
ქერი - ქილა 900, ღირებულება 7200
ფეტვი - ქილა 125, ღირებულება 1000
გამოსაღები ხილზე 500
შირა - მანი 400, ღირებულება 2400
კაკალი ქილა 10, ღირებულება 200
გამოსაღები ბოსტანზე 50
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 200
გამოსაღები კანაფზე 40
გამოსაღები ფუტკარზე 60
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 100
გამოსაღები მურახხასიე 28
გამოსაღები ღორზე 50
გამოსაღები ცხვარზე 50
წისქვილი ორი თვალი 6 თვით 60
გამოსაღები იალაღზე 12
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 250

4. სოფელი სხალთა, ახლოსაა ფაჩხას მაჰალესთან, ექვემდებარება ზემო

აჭარას.

ვასილ მღვდელი ძე ზანქანურისა

აბრამ ძმა მისი
ლევანა ძე რაფიელისა
ზაქარა ძმა მისი
ნიკოლოზ ძე იოანესი
ელისა ძმა მისი
ნოგრუზა ძე გიორგისა
გიორგი ძე დარსიასი
მეჰმედ ფირული
გოგიჩა ძე ჯილიასი
56
 ადაშირ ძე მასხუმისა
რამაზ ძმა მისი
მამუკა ძმა მისი
სურზილი ძე ჯანიბეგისა
მანა სახელი

სხალთის ჭალა ამჟამდ ზემო აჭარის მირლივასს მუსტაფა ბეგის

მფლობელობაშია.
მიწა აბრაამ მღვდლისა, ახლოსაა ჭალასთან და წისქვილთან, ამჟამად
სულეიმან ბეგის მფლობელობაშია თანახმად “შარიათის ჰუჯეთისა იძლევა
უშურსა და გამოსაღებს.

ჯამი 23000

ისფენჯი - 15 კაცი, 375

ხორბალი - ქილა 700, ღირებულება 7000
ქერი - ქილა 1000, ღირებულება 8000
ფეტვი - ქილა 250, ღირებულება 2000
კაკალი - ქილა 20, ღირებულება 400
შირა - მანი 400, ღირებულება 2400
გამოსაღები· ხილზე 425
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 200
გამოსაღები ბოსტანზე 100
გამოსაღები ფუტკარზე 100
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 270
გამოსაღები მურახხასიე 30
გამოსაღები კანაფზე 100
გამოსაღები იალაღზე 90
წისქვილი ორი თვალი 6 თვით 60
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 100

ბაღი და ვენახი ერთი ნაკვეთი აბდაგი მღვდლისა, ვენახი მიწის ნაკვეთით.

დურისა, ერთი ნაკვეთი. ვენახი აპჰლაშის ერთი ნაკვეთი, ვენახი გორდულასი
ერთი ნაკვეთი, ამჟამად იგი სულეიმან ბეგის მფლობელობაშია. თანახმად
შარიათის ჰუჯეთისა, ცალკე ნაკვეთის სახით. წელი –- 50,

ვენახი ადგავურის სახელწოდებით ცნობილი ერთი ნაკვეთი ზემო აჭარის

მირლივს მუსტაფა ბეგის მფლობელობაშია. მანსადურის სახელწოდებით
ცნობილი ერთი ნაკვეთიც, გორდილას სახელწოდებით ცნობილი ერთი ნაკვეთიც
მის მფლობელობაშია, გარდაკვეთილია წელიწადში 150

5. სოფელი წაბლვანა, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

იოსებ ძე დანიელისა

57
 ლევანა ძე ბეჟანისა
ჯაჯანა ძე ბასილასი
ზაქარა ძე გიორგისა
არნა ძე მისი
გიორგი ძე იოანესი
ქერამი ძე მისი
დანიელ ძე კარაპეტასი
გოგიჩა ფირული
ჯამი 17000

ისფენჯი - 9 კაცი, 225

ხორბალი - ქილა 600, ღირებულება 6000
ქერი - ქილა 700, ღირებულება 5600
ფეტვი - ქილა 250, ღირებულება 2000
კაკალი - ქილა 10, ღირებულება 200
შირა - მანი 300, ღირებულება 1800
გამოსაღები ხილზე 175
გამოსაღები ბოსტანზე 80
_ გამოსაღები იონჯასა და თიეაზე 100
გამოსაღები კანაფზე 120
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 170
გამოსაღები მურახხასიე 18
გამოსაღები ღორზე 100
გამოსაღები ფუტკარზე 100
გამოსაღები იალაღზე 12
წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 30
ბადჰაგა და საქორწინო გამოსაღები 270

6. სოფელი ჭერი, ახლოსაა ძმაგულას მაჰალესთან, ექვემდებარება ზემო

აჭარას.

ფირუნი გიორგი
გაბრიელ ძე მისი
იოანე ძე როსტევანისა
მახარებელ ძე მისი
მღვდელი ელიაზარი
იორდანე ძე კარამიასი
მახარებელ ძე მისი
შარვანიზ ძე ფირანისა

ჯამი 14500

ისფენჯი - 8 კაცი, 200

58
 ხორბალი - ქილა 500, ღირებულება 5000
ქერი - ქილა 700, ღირებულება 5600
ფეტვი - ქილა 125, ღირებულება 1000
კაკალი - ქილა 10, ღირებულება 200
შირა - მანი 200, ღირებულება 1200
გამოსაღები ხილზე 100
გამოსაღები ბოსტანზე 100
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 200
გამოსაღები კანაფზე 120
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 200
გამოსაღები მურახხასიე 16
გამოსაღები ღორზე 84
გამოსაღები ფუტკარზე 100
გამოსაღები იალაღზე 100
წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 30
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 250

7. სოფელი ზემო კურძა, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

გიორგი ძე მახარობლისა
ლომია ძე მისი
გელმაზა ძე კარაპეტასი
იოსებ ძე მისი
საგინა ფერული

ჯამი 4000

ისფენჯი - 5 კაცი, 125

ხორბალი -– ქილა 150, ღირებულება 1500
ფეტვი - ქილა 10, ღირებულება 80
კაკალი - ქილა 5, ღირებულება 100
გამოსაღები ბოსტანზე 5
შირა - მანი 50, ღირებულება 300
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 90
გამოსაღები ფუტკარზე 50
გამოსაღები კანაფზე 50
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანი - 100
გამოსაღები მურახხასიე 10
გამოსაღები ღორზე 90
გამოსაღები იალაღზე 30
გამოსაღები ცხვარზე 70
წისქვილი ერთი თგალი 6 თვით 30
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 170

59
8. სოფელი თაგო, ახლოსაა სოფელ კურძასთან, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

ნაქითა ძე გაბრიელისა
ლულუჯა ბერუკი
ალია ძე მისი
იოანე ძე მახარობლისა
გოგიჩა ფირუნი

ჯამი 5000

ისფენჯი - 5 კაცი, 125

ხორბალი - ქილა 150, ღირებულება 1500
ქერი - ქილა 200, ღირებულება 1600
ფეტვი - ქილა 20, ღირებულება 160
კაკალი - ქილა 10, ღირებულება 200
შირა - მანი 500, ღირებულება 300
გამოსაღები ხილზე 195
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 120
გამოსაღები ფუტკარზე 100
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 200
გამოსაღები მურახხასიე 10
გამოსაღები ღორზე 100
გამოსაღები იალაღზე 90
გამოსაღები ცხვარზე 100
წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 30
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 190

9. სოფელი ჩაო ახლოსაა სოფელ თაგოსთან, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

დავით ძე გუგულასი
გოგიჩა ძე მისი
ვარძელა ძე მასირასი
გოგიჩა ძე მისი

ურქმეზ ძე იმრესი
მეჰმედ ბერული
ბაკურ ძმა მისი

ჯამი 7500

ისფენჯი - 7 კაცი, 175

ხორბალი - ქილა 300, ღირებულება 3000
ქერი - ქილა 300, ღირებულება 2400
ფეტვი - ქილა 20, ღირებულება 160
კაკალი - ქილა 10, ღირებულება 200

60
 შირა - მანი 50, ღირებულება 300
გამოსაღები ხილზე 125
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 240
გამოსაღები ბოსტანზე 150
გამოსაღები კანაფზე 130
გამოსაღები მურახხასიე 14
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 150
გამოსაღები ფუტკარზე 100
გამოსაღები ღორზე 80
გამოსაღები იალაღზე 36
გამოსაღები ცხვარზე 100
წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 30
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 120

10. სოფელი ფურტიო, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

მახარებელ ძე თავილისა
აზარია ძე მღვდელ იასესი
იასონ ძე მისი
გაგუნა ძე მახარებლისა

ჯამი – 7000
ისფენჯი - 4 კაცი, 100
ხორბალი – ქილა 300, ღირებულება 3000
ქერი - ქილა 300, ღირებულება 2400
ფეტვი - ქილა 10, ღირებულება 80
გამოსაღები კაკალზე - ქილა 5, ღირებულება 100
შირა - მანი 50, ღირებულება 300
გამოსაღები ხილზე 120
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 180
გამოსაღები ბოსტანზე 50
გამოსაღები კანაფზე 70
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 150
გამოსაღები მურახხასიე 8
გამოსაღები ღორზე 42
გამოსაღები ფუტკარზე 80
გამოსაღები ცხვარზე 120
გამოსაღები იალაღზე 50
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 150

11. სოფელი ნენია, ექვემდებარება ზემო აჭარას,

ოქროპირი ძე გაბრიელისა
(3|
 გაბრიელ ძმა მისი
ბადადა ძე მისი
გოგიჩა ძე იოსებისა
ბასილი ძმა მისი

ჯამი – 11500

ისფენჯი - 5 კაცი, 125

ხორბალი - ქილა 450, ღირებულება 4500
ქერი - ქილა 500, ღირებულება 4000
ფეტვი - ქილა 10, ღირებულება 80
კაკალი - ქილა 3, ღირებულება 60
შირა - მანი 50, ღირებულება 300
გამოსაღები ხილზე 235
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 300
გამოსაღები ბოსტანზე 250
გამოსაღები კანაფზე 150
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 250
გამოსაღები ღორზე 150
გამოსაღები ფუტკარზე 190
გამოსაღები მურახხასიე 10
გამოსაღები ცხვარზე 500
გამოსაღები იალაღზე 100
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 300

12. სოფელი დაბაძველი, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

გარძელი ძე ამარინდოსი
ქარანია ძმა მისი

ჯამი ისფენჯისა და სხვათაგან 7985

13, სოფელი ლაჰორი, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

დანიელ ძე გუდანასი
გაბრიელ ძე ღონიასი
ღონია ძე მისი
გაბრიელ ძე გოგიასი
ქემრუზი ძე მისი
მახარებელ ძე ბამანასი
ბადადა ძე მისი

ჯამი – 15500

62
 ისფენჯი - 7 კაცი, 175
ხორბალი - ქილა 700, ღირებულება 7000
ქერი - ქილა 750, ღირებულება 6000
ფეტვი - ქილა 125, ღირებულება 1000
კაკალი - ქილა 5, ღირებულება 100
შირა - მანი 50, ღირებულება 300
გამოსაღები ხილზე 125
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 100
გამოსაღები ბოსტანზე 50
გამოსაღები კანაფზე 50
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 200
გამოსაღები ღორზე 40
გამოსაღები ფუტკარზე 60
გამოსაღები მურახხასიე 14
წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 30
გამოსაღები იალაღზე 16
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 240

14. სოფელი დანისპარაული, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

ბასილი ძე დანიელისა
მახარებელ ძე მისი
იასე ძე როსტევანისა
დარისპან ძე მისი
იოანე მღვდელი

ჯამი – 10500

ისფენჯი - 5 კაცი, 125

ხორბალი - ქილა 400, ღირებულება 4000
ქერი - ქილა 500, ღირებულება 4000
ფეტვი - ქილა 10, ღირებულება 80
ჭვავი - ქილა 5, ღირებულება 100
გამოსაღები ხილზე 255
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 340
გამოსაღები ბოსტანზე 150
გამოსაღები კანაფზე 150
გამოსაღები მურახხასიე 10
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 390
გამოსაღები ფუტკარზე 150
გამოსაღები ღორზე 150
გამოსაღები იალაღზე 100
წისქვილი ორი თვალი 6 თვით 60
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 440
(:X)
15. სოფელი კვატია, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

სიმონ ძე მამაგელის
სელმან ძე მისი
არაქელ ძე თოროზისა
გოგიჩა ძე მისი

ჯამი – 12000

ისფენჯი - 4 კაცი, 100

ბტორბალი - ქილა 500, ღირებულება 5000
ქერი - ქილა 500, ღირებულება 4000
ფეტვი - ქილა 25, ღირებულება 200
კაკალი - ქილა 5, ღირებულება 100
შირა - მანი 50, ღირებულება 300
გამოსაღები ხილზე 200
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 350
გამოსაღები ბოსტანზე 150
გამოსაღები კანაფზე 130
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 350
გამოსაღები ღორზე 150
გამოსაღები ფუტკარზე 250
გამოსაღები იალაღზე 150
წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 30
გამოსაღები მურახხასიე 8
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 462

16. სოფელი ოშქანა, ახლოსაა ვარდიდაბასთან, ექვემდენარება ზემო აჭარას.

რამაზი ძე ნიკოლოზისა
გვადი ძმა მისი
ლევანი ძე ვარძელასი
ადონა ძე მისი
გოგია ძე ალი სელამისა
ნონია ძე მისი

ჯამი – 9400

ისფენჯი - 6 კაცი, 150

ხორბალი – ქილა 300, ღირებულება 3000
ქერი - ქილა 500, ღირებულება 4000
ფეტვი - ქილა 10, ღირებულება 80
გამოსაღები ხილზე 80
64
 გამოსაღები ბოსტანზე 190
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 350
გამოსაღები კანაფზე 150
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 450
გამოსაღები მურახხასიე 12
გამოსაღები ღორზე 138
გამოსაღები ფუტკარზე 150
გამოსაღები იალაღზე 100
გამოსაღები ცხვარზე 230
წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 30
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 300

17. სოფელი საქაშთავი (43-2%L2) , ახლოსაა სოფელ ბეღლეთთან, ცარიელია

მოსახლეობისაგან, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 2000

18. სოფელი ქუდგაური (ქუთაური), ახლოსაა სოფელ ხულასთან, ცარიელია

მოსახლეობისაგან, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 2000

19. სოფელი მაწყვალთა, ცარიელია რეაიასაგან, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 5000

20. სოფელი თხილვანა, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

კარანია ძე ჯარმუქისა
ბადადა ძე მისი

ჯამი ისფენჯისა და სხვათაგან 7500

21. სოფელი ბულაური, ახლოსაას გორშეშის (-აეა) მაჰალესთან,

ექვემდებარება ზემო აჭარას.

დავბანაზა ბერუკი
მახარებელ ძმა მისი
სიმონა ძე იასონისა
სიმონა ძე ზაბალასი
ბონიჩე ძმა ასარაულისა
ბაბუნა სახელია
მახარებელ სახელია
დავნია სახელია
65
 ჯამი 4000

_ ისფენჯი - 8 კაცი, 200

ხორბალი – ქილა 150, ღირებულება 1500
ქერი - ქილა 250, ღირებულება 2000
გამოსაღები ბოსტანზე 30
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 40
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე – 30
გამოსაღები კანაფზე 20
გამოსაღები ფუტკარზე 20
გამოსაღები ღორზე 40
გამოსაღები იალაზე 30
გამოსაღები მურახხასიე 16
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 74

22. სოფელი გტბეთით ახლოსაა სოფელ ლუი აგალთან, ცარიელია

მოსახლეობისაგან. ექვემდებარება ზემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 1500

23. სოფელი შუანაღვარი, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 3000

24. სოფელი ჭურთა (2: )->), ცარიელია მოსახლეობისაგან. ექვემდებარება

ზემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხ>ვათაგან 2000

25. სოფელი კონანა, ახლოსაა სოფელ შუბანთან, ცარიელია

მოსახლეობისაგან. ექვემდებარება ზემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 999

26. სოფელი კალოთა, ახლოსაა სოფელ ოშქანასთან, ცარიელია

მოსახლეობისაგან. ექვემდებარება ზემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 3500

27. სოფელი ქოჩახი ახლოსაა სოფელ კალოთასთან, ცარიელია

მოსახლეობისაგან. ექვემდებარება ზემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 4000

66
 28. სოფელი მაქვთა,ა ახლოსაა სოფელ თხილვანასთან, ცარიელია
მოსახლეობისაგან. ექვემდებარება ზემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 3000

29, სოფელი რაგთა, ახლოსაა სოფელ დაბაძველთან, ცარიელია

მოსახლეობისაგან. ექვემდებარება ზემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 8500

30. სოფელი ჩხიხაძირს ციხის რაბათი, მეორე სახელი ბარათაული,

ცარიელია მოსახლეობისაგან. ექვემდებარება ზემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 5000

31. სოფელი გუდნა (4:25), ცარიელია მოსახლეობისაგან ექვემდებარება

ზემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 10000

სოფელ
32.ებარებ ი ხულა, ახლოსაა დიაკონიძის” და გუდისხევის მაჰალეებთან,
ექვემდ ა ზემო აჭარას.
გოგიჩა ძე გიორგისა
აღდგომელა ძე მისი
გივა ძე აქუმისა
ოქროპირი ძმა მისი
ოქროპირი ძე კარაბილისა
გარსევან ძე გორდულასი
შალიქ ძე მისი
ანუქა ძე ლალიასი
ყანდურალი ძე მისი
იოანე ძე გიორგისა
სადაქა ძე მისი
ანანია ძე მექისა
გიორგი ძმა მისი
თავნიდი ძე მისი
ბასილ ძე ანბალისა
ჯანერ ძმა მისი
ერლომ ძე აბრამისა
გიორგი ძმა მისი
ბაქილ ძე მისი
ბაქილ ძე ხარანისა
67
 ბასილ ძმა მისი
გიორგი ძე მისი
ომანურ ძე ლევანასი
მახარებელ ძმა მისი
მელიქ ძე იოსებასი
დარისპანი ძმა მისი
ლევანი ძე ვანაქითისა
იოსებ ძმა მისი
გაბრიელ ძე მისი
როსტომ ძე ნაქითასი
· ენუქი ძმა მისი
ბასილი ძე მისი
მანველ ძე იოსებისა
გაბრიელ ძმა მისი
გიორგი ძე დარისპანისა
გუმჰას ძე გურდაჯასი
ბასილი ძე ონანოსი

მიწა ჰარანუნის ჰუსეინ ზაიმის მფლობელობაში, თანახმად შარიათის

ჰუჯეთისა იძლევა ბეჰრესა და გამოსალღებს.

ჯამი 9000

ისფენჯი - 37 კაცი, 925

ხორბალი – ქილა 300, ღირებულება 3000
ქერი - ქილა 250, ღირებულება 2000
ფეტვი - ქილა 50, ღირებულება 400
კაკალი ქილა 5, ღირებულება 100
შირა მანი 200, ღირებულება 1200
გამოსაღები ზილზე 75
გამოსაღები ბოსტანზე 70
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 150
გამოსაღები ' კანაფზე 80
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 200
გამოსაღები ფუტკარზე 80
გამოსაღები ღორზე 60
გამოსაღები მურახხასიე 74
გამოსაღები ცხვარზე 186
გამოსაღები იალაღზე 40
წისქვილ.
ისქვილი ვალ: 6 თვით
ორი თვალი ვ 60
წისქვილი გავერანებული 2
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 150

გენახი გურანურისა ერთი ნაკვეთი, ასქუნასი ერთი ნაკვეთი და დირანურისა

68
ერთი ნაკვეთი ჰუსეინ ზაიმის მფლობელობაშია, შარიათის ჰუჯეთის თანახმად
გარდაეკვეთოს წელიწადში - 150

33. სოფელი ლორჯომი, ექვემდებარაბა ზემო აჭარას.

იოანე ძე გიორგისა
გოჩა ძე მისი
ქაღადა ძმა მისი
ვარზელა ფირუზი
გაბრიელ ძე მისი
მახარებელ ძმა მისი
გაბრიელ ძმა მისი
მურად ძე გიორგისა
,„ აბუსიმის ძმა მისი
ბარიმა ძე მისი
მახარებელ ძე ოქროპირისა
გიორგი ძე მისი
გირქული ძმა მისი
ბაბუსა ფერული
აბრამ ძე გულიასი
გრიგოლ ძე მისი
აბრაქულა ძმა მისი
ბასილი ფირული
არაქელა ძე ზაქასი
გიორგი ძმა მისი
მახარებელ ძმა მისი
გიორგი ძე არაქელისა
მახარებელ ძე მისი
ალია ძმა მისი
იოსებ ძე გიორგისა
„ იასე ძმა მისი
მახარებელ ძე მისი
გოგიჩა ძმა მისი
საბინა ძე მამაქულისა
იოანე ძმა მისი
აბრამ ძმა მისი
იოანე ძე როსტევანისა

ჯამი 2999

ისფენჯი - 32 კაცი, 800

ხორბალი - ქილა 1200, ღირებულება 12000
ქერი - ქილა 1500, ღირებულება 12000
ფეტვი - ქილა 250, ღირებულება 2000
69
 კაკალი ქილა 10, ღირებულება 200
გამოსაღები ხილზე 250
გამოსაღები ბოსტანზე 150
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 200
გამოსაღები კანაფზე 200
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 250
გამოსაღები ფუტკარზე 130
გამოსაღები მურახხასიე 64
გამოსაღები იალაღზე 36
გამოსაღები ცხვარზე 200
წისქვილი სამი თვალი 6 თვით 90
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 299

34. სოფელი დიდი აჭარა, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

იასე ძე არაქელისა
დავით ძმა მისი
გოგია ძმა მისი
მამაცა ძე ქარიასასი
პაპუნა ძმა მისი
ენუქი ძმა მისი

ჯამი 15000

ისფენჯი - 6 კაცი, 150

ხორბალი - ქილა 600, ღირებულება 6000
ქერი -– ქილა 800, ღირებულება 6400
ფეტვი - ქილა 50, ღირებულება 400
კაკალი ქილა 5, ღირებულება 100
გამოსაღები ხილზე 150
გამოსაღები ბოსტანზე 100
გამოსაღები იონჯასა და თიგაზე 180
გამოსაღები კანაფზე 120
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 300
გამოსაღები ფუტკარზე 90
გამოსაღები მურახხასიე 12
გამოსაღები ღორზე 88
გამოსაღები იალაღზე 100
გამოსაღები ცხვარზე 200
შირა მანი 50, ღირებულება 300
წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 30
ბადპავა და საქორწინო გამოსაღები 280

35-სოფელი ბეღლეთი, ახლოსაა სოფელ ფოცხოსთან, ექვემდებარება ზემო

70
აჭარას.
ვარქილ ძე სარასი
თათანა ძმა მისი
გაბრიელ ძე აქდანასი
ღუნია ძე მისი
მახარობელ ძე გიორგისა
ვარზელა ძმა მისი
ლევანა ძე მინდიასი
დაქუდარა ძე
ბასილი ძე ანტონისა
სიმონ ძე ბასილისა
მანუელ ძე მისი
როსტომ ძე გიორგისა
მანუელ ძე მისი
რამაზ ძე გილანასი

ჯამი 6000

ისფენჯი - 14 კაცი, 350

ხორბალი - ქილა 250, ღირებულება 2500
ქერი - ქილა 250, ღირებულება 2000
ფეტვი - ქილა 10, ღირებულება 80
კაკალი ქილა 3, ღირებულება 60
გამოსაღები ხილზე 80
გამოსაღები ბოსტანზე 100
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 130
გამოსაღები კანაფზე 500
გამოსაღები თაფუზე და დეშთიბანზე - 100
გამოსაღები ფუტკარზე 30
გამოსაღები კანაფზე 20
გამოსაღები მურახხასიე 28
გამოსაღები ცხვარზე 140
გამოსაღები ღორზე 30
გამოსაღები იალაღზე 22
წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 30
წისქვილი გავერანებული 1
ბადპავა და საქორწინო გამოსაღები 100
შირა მანი 25, ღირებულება 200

36. სოფელი ფოცხო, ექვემდებარება ზემო აჭარას,

ქესა ბილინა ძე ასროსი

სიმონ ძე მისი
გიორგი ბერული

71
 გრიგოლ ძმა მისი
გუგალი ძმა ბასილასი
გუმაბაბა ძე მისი
სულალა ძე მისი
ქამანური ძე მისი

ჯამი 15002

ისფენჯი - 8 კაცი, 200

ხორბალი - ქილა 650, ღირებულება 6500
ქერი – ქილა 700, ღირებულება 5600
ფეტვი - ქილა 10, ღირებულება 80
კაკალი ქილა 10, ღირებულება 200
გამოსაღები ხილზე 150
შირა მანი 120, ღირებულება 720
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 300
გამოსაღები ბოსტანზე 100
გამოსაღები. კანაფზე 100
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 200
გამოსაღები ფუტკარზე 44
გამოსაღები მურახხასიე 16
გამოსაღები იალაღზე 82
გამოსაღები ღორზე 90
გამოსაღები ცხვარზე 290
წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 30
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 250

37.სოფელი ქვედა კურძა, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

გაბრიელ ძე სათილმაზისა
ღუნია ძე მისი
მამისა ბერული
თავბერი ძე მისი
ავგრალეთი ძე ბარსაქული
გოგიჩა ძე მისი
ფერული ღუნია
გოგიჩა ძმა მისი
ილღა ძე ჯაქალარისა
გაბრიელ ძე ქაღარასი
ნუდი სერული
ოქროპირი სახელია

ვენახი ნოდარ და გაბრიელ აზნაურებისა, ახლოსაა მიწის ნაკვეთთან, ამჟამად

მუსტაფას ზაიმის მფლობელობაშია, თანახმად შარიათის ჰუჯეთისა, იძლევა
72
ბეჰრესა და გამოსაღებს.

ჯამი 3000

ისფენჯი - 12 კაცი, 300

ზორბალი - ქილა 100, ღირებულება 1000
ქერი - ქილა 100, ღირებულება 800
ფეტვი - ქილა 5, ღირებულება 40
კაკალი ქილა 2, ღირებულება 40
შირა მანი 50, ღირებულება 300
გამოსაღები ხილზე 50
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 40
გამოსაღები ბოსტანზე 20
გამოსაღები კანაფზე 30
გამოსაღები ფუტკარზე 30
გამოსაღები მურახხასიე 24
გამოსაღები იალაღზე 26 ·
გამოსაღები ღორზე 20
გამოსაღები ცხვარზე 120
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 50
წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 30
წისქვილი ერთი თვალი გავერანებული
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 80
სათესგელი ჭკანარი (+ X->), ექვემდებარება ზემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 1000

38. სოფელი ალმე, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

დიმიტრი ძე გიორგისა
სიმონ ძე მისი
ანდრია ძე კარაბისა
კარაბია ძე მისი
მახარებელ ძე მისი
მელიქ ძე მისი
მახარებელ ძე ზხართიასი
გოგია ძე მისი
გრიგოლ ძე ქირბანელისა
ლევანა ძე მისი
ენუქი ძმა მისი
ფირალი ძე გიორგისა
ურქერ ძე ოსირისა
აკოფ ძმა მისი
გუგუჩა ძე მისი
73
 ჯამი 2999
ისფენჯი - 15 კაცი, 375
ხორბალი - ქილა 1200, ღირებულება 12000
ქერი - ქილა 1500, ღირებულება 12000
ფეტვი - ქილა 250, ღირებულება 2000
კაკალი ქილა 5, ღირებულება 100
შირა მანი 125, ღირებულება 750
გამოსაღები ხილზე 250
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 150
გამოსაღები ბოსტანზე 150
გამოსაღები კანაფზე 170
გამოსაღები ფუტკარზე 130
გამოსაღები ღორზე 250
გამოსაღები იალაღზე 265
გამოსაღები მურახხასიე 30
გამოსაღები ცხვარზე 699
წისქვილი სამი თვალი 6 თვით 90
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 590

ვენახი 4, ჰუსეინ ზაიმის მფლობელობაში, შარიათის ჰუჯეთის თანახმად

იძლევა ბეჰრესა და გამოსაღებს.

39. სოფელი ნიგაზეული, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

გაბრიელ ძე მელიქისა
გიორგი ძმა მისი
ბართია ძმა მისი
ენუქი სახელია
შაქარა ბერული
იოანე ძე თემურ ხანისა
ფარსადან ძე მისი
ბადრი ძე ქიმრუზისა
ბადაქა ძმა მისი
სიმონ ძე თემურხანისა
ქუანა ძე მახარობლისა
ჯაჯანა ძე მისი
იასე ძმა მისი

ჯამი 7000

ისფენჯი - 13 კაცი, 325

ხორბალი - ქილა 300, ღერებულება 3000
74
 ქერი -– ქილა 120, ღირებულება 1600
ფეტვი - ქილა 50, ღირებულება 400
კაკალი ქილა 5, ღირებულება 100
შირა მანი 50, ღირებულება 300
გამოსაღები ხილზე 175
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 150
გამოსაღები ბოსტანზე 80
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 120
გამოსაღები ფუტკარზე 100
გამოსაღები კანაფზე 70
გამოსაღები მურახხასიე 26
გამოსაღები იალაღზე 94
გამოსაღები იათაღზე 60
წისქვილი სამი თვალი 6 თვით 90
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 210

40. სოფელი ჩანჩხალო, ახლოსაა სოფელ ნიგაზეულთან, ექვემდებარება ზემო

აჭარას.

იმარინდო ძე ლევანისა
მელიქი ძმა მისი
იოსებ ძე მისი
ბალასული ძე ბასილისა
ბაქული ძმა მისი
ბადადა ძე მისი

ჯამი 9500
ისფენჯი - 6 კაცი, 150
ხორბალი - ქილა 550, ღირებულება 5500
ქერი - ქილა 200, ღირებულება 1600
ფეტვი - ქილა 125, ღირებულება 1000
კაკალი ქილა 5, ღირებულება 100
შირა მანი 25, ღირებულება 150
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 160
გამოსაღები ბოსტანზე 132
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 128
გამოსაღები ფუტკარზე 60
გამოსაღები კანაფზე 70
გამოსაღები ღორზე 70
გამოსაღები იალაღზე 60
გამოსაღები ცხვარზე 116
გამოსაღები ხილზე 64
წისქვილი ორი თვალი 6 თვით 60

75
 გამოსაღები მურახხასიე 12
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 68

4). სოფელი ქვემო მალდაშალი CIL-აL), ახლოსაა სოფელ ბეღლეთთან,

ექვემდებარება. ზემო აჭარას.

მიწის ნაკვეთი ჰუსეინ ზაიმის მფლობელობაშია შარიათის ჰუჯეთის

თანახმად იძლევა ბეჰრესა და გამოსალებს.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 4000

42, სოფელი ჭვანა, ახლოსაა გომარდიდის მაჰალესთან, ამჟამად

ექვემდებარება ზემო აჭარას.

იასე ძე გოდენასი
ილია ძე მისი
მელიქი ძე ღუნიასი
გოგიჩა სახელი
ზაქარა ძე გიორგისა
გოგიჩა ძე კაითმაზისა
როსტევან ძე სურასი
სურა ძე მისი
გოგიჩა ძე ელიასი
ვარძელა ძე ქუმარდიდისა
გოგიჩა ძმა მისი
ლუკა ძე ზაალისა
სისინა ძე რომანისა
შოშია ძმა მისი
იოანე ძე სერხანისა
ბანია ძე მისი
ბეჟანი ძე თემურისა
სულხან ძმა მისი
გოგია სახელია
ბასილი სახელია

ჯამი 14000

ისფენჯი - 20 კაცი, 500

ბორბალი - ქილა 600, ღირებულება 6000
ქერი - ქილა 790, ღირებულება 5600
ფეტვი - ქილა 25, ღირებულება 200
კაკალი ქილა 5, ღირებულება 100
შირა მანი 50, ღირებულება 300
გამოსაღები ხილზე 200
76
 გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 200
გამოსაღები ბოსტანზე 100
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანსე - 150
გამოსაღები ფუტკარზე 100
გამოსაღები კანაფზე 100
გამოსაღები იალაღზე 90
გამოსაღები ღორზე 80
გამოსაღები მურახხასიე 40
გამოსაღები ცხვარზე 130
“ წისქვილი ორი თვალი 6 თვით 60
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 100

43. სოფელი წყაროთა, ახლოსაა სოფელ ოთალთასთან, ექვემდებარება ზემო

აჭარას.

ქესება ბასილა
იოსებ ძე მისი
იოსები ძე ჯუჯლასი
ფანია ძე მისი

ჯამი 4780

ისფენჯი - 4 კაცი, 100

ხორბალი – ქილა 200, ღირებულება 2000
ქერი - ქილა 150, ღირებულება 1200
ფეტვი - ქილა 25, ღირებულება 200
კაკალი ქილა 3, ღირებულება 60
შირა მანი 25, ღირებულება 150
გამოსაღები ხილზე 90
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 100
გამოსაღები ბოსტანზე 100
გამოსაღები კანაფზე 90
გამოსაღები იალაღზე 100
გამოსაღები ღორზე 80
გამოსაღები ფუტკარზე 70
გამოსაღები ცხვარზე 230
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 300

44, სოფელი უჩამბა, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

აღდგომელ ძე გაბრიელისა
ერდექულა ფირული
ჯამი ისფენჯის, მარცვლეულისა და სხვათაგან 5615

77
45. სოფელი ბარათაული, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

გოგიჩა ძე მურზასი
როსტომ ძე ჰუსეინისა
გიორგი ფირუნი
თევდორე ძე მისი
ქემრუზ ძმა მისი

ჯამი 4000

ისფენჯი - 5 კაცი, 125

ხორბალი - ქილა 1500, ღირებულება 1500
ქერი - ქილა 200, ღირებულება 1600
ფეტვი - ქილა 10, ღირებულება 80
კაკალი ქილა 2, ღირებულება 40
შირა მანი 20, ღირებულება 120
გამოსაღები ხილზე 135
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 60
გამოსაღები ბოსტანზე 40
გამოსაღები კანაფზე 30
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 40
გამოსაღები ფუტკარზე 30
გამოსაღები იალაღზე 20
გამოსაღები ღორზე 30
გამოსაღები ცხვარზე 80
ნახევარი ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 70

46. სოფელი ტბეთის ციხის რაბათი, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

არბადი ძე ღარიბასი
ბასილი ძე მისი
ბესიკი გიორგი
ლევანი ძე მისი
ბუნჯი ძე ჯამასარასი
მახარებელ ძე მისი
გიორგი ძე საბითასი
მასარა ძე დანიელისა
როსტევან ძე ოქროპირისა
იასონ ძე აბულისა
მეჰმედ ძე ამროსისა
ოქმაზ ძე როსტევანისა

ჯამი 16950

78
 ისფენჯი - 12 კაცი, 325
ხორბალი – ქილა 700, ღირებულება 7000
ქერი -– ქილა 800, ღირებულება 6400
ფეტვი - ქილა 125, ღირებულება 1000
კაკალი ქილა 5, ღირებულება 100
შირა მანი 100, ღირებულება 600
გამოსაღები ხილზე 200
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 200
გამოსაღები ბოსტანზე 100
გამოსაღები კანაფზე 100
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 200
გამოსაღები ფუტკარზე 90
გამოსაღები ღორზე 70
გამოსაღები იალაღზე 40
გამოსაღები მურახხასიე 24
გამოსაღები ცხვარზე 216
წისქვილი ორი თგალი 6 თვით 60
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 250

47. სოფელი ახალდაბა, ახლოსაა სოფელ ტბეთის ციხის რაბათთან,

ექვემდებარება ზემო აჭარას.
იორამ ძე ვარძელასი
იოსებ ძე აქბარისა

ჯამი ისფენჯისა, მარცვლეულისა და სხვათაგან 3000

48. სოფელი ქარაფეთა, ახლოსაა სოფელ ტბეთთან, ექვემდებარება ზემო

აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 3000

49. სოფელი კავიანის ციხის რაბათი, ცარიელია მოსახლეობისაგან,

ექვემდებარება ზემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 2000

50. სოფელი ოთალთას ციხის რაბათი„ ცარიელია მოსახლეობისაგან,

ექვემდებარება ზემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 3000

51, სოფელი სამხლისი, ახლოსაა სომხურის მაჰალესთან, ექვემდებარება

79
ზემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 12000

52. სოფელი ტაბახმელა, ახლოსაა სოფელ ბეღლეთთან, ექვემდებარება ზემო

აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 6000

53. სოფელი შუა კალო, ახლოსაა სოფელ დაბაძველთან, ექვემდებარება ზემო

აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 6000

54. სოფელი ქორეთი (გორეთი) (2)=), ახლოსაა სოფელ ოთალთასთან,

ცარიელია მოსახლეობისაგან, ექვემდებარება ზემო აჭარას.
ჯამი მარცელეულისა და სხვათაგან 7000

55. სოფელი ამალდიური ()#V>I), ახლოსაა სოფელ ხულასთან, ცარიელია

მოსახლეობისაგან, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 5000

56. სოფელი ზემო მალდაშალი, ცარიელია მოსახლეობისაგან, ექვემდებარება

ზემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 5000

57. სოფელი ბორდოყანა (უ=კაე)+), ცარიელია მოსახლეობისაგან,

ექვემდებარება ზემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 3000

58. სოფელი დიოკნისი, ახლოსა სოფელ ბეღლეთთან” ცარიელია

მოსახლეობისაგან, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

სულალა სახელია
მარკარზია სახელია
ამლია სახელია
აბუქა სახელია

ჯამი 6000

80
 ისფენჯი - 4 კაცი, 100
ხორბალი - ქილა 300, ღირებულება 3000
ქერი - ქილა 250, ღირებულება 2000
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 100
გამოსაღები ბოსტანზე 80
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 100
გამოსაღები კანაფზე 70
გამოსაღები ფუტკარზე 50
გამოსაღები მურახხასიე 8
გამოსაღები ღორზე 42
გამოსაღები ცხვარზე 200
გამოსაღები იალაღზე 50
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 200

59. სათესველი მანიაკეთი, ექვემდებარება ზემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 1999

ქვემო აჭარის ნაჰიე

ქეემო აჭარის ნაჰიე ხსენებულ ლივაში

1. “სოფელი მერისი, ახლოსაა ანბასირეთის მაჰალესთან, ექვემდებარება ქვემო

აჭარას.

კარა ძე ასბიჯასი
დარსია ძე საგინასი
მასა ძე მისი
კვირიკე ძე საგინასი
ხახუტა ძე მისი
ზაქარა ძე სისინასი
მახარა ძე გოგიჩასი
გოგიჩა ძე გერდასიესი
ენუქი ძე მისი
ამარინდო ძე მირასასი
ქუსითა ძმა მისი
ლუბიექუნდი ძმა მისი
ბასა ძე სესითასი
სელისე ძე მისი
სუბარ ძე მამარბისა
ამარინდო ძე მისი
ტარიელ ძე სამსონისა
გოგიჩა ძე მისი
მარკოზ ძე როსტომისა
გიორგი ძმა მისი
 ზხოსიტა ძე გიორგისა
ჯაბლიდარი ძე ბაბასისა
ტარიელ ძე ნოშრევანისა
გოგიჩა ძე მისი
გაბრიელ ძე ისმაილისა

ჯამი 30000

ისფენჯი - 26 კაცი, 650

ხორბალი – ქილა 1000, ღირებულება 10000
ქერი - ქილა 1000, ღირებულება 8000
ფეტვი - ქილა 50, ღირებულება 400
კაკალი ქილა 50, ღირებულება 1000
შირა მანი 1400, ღირებულება 8400
გამოსაღები ხილზე 850
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 100
გამოსაღები ბოსტანზე 50
გამოსაღები კანაფზე 40
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე -– 110
გამოსაღები ღორზე 50
გამოსაღები ფუტკარზე 40
გამოსაღები მურახხასიე 52
გამოსაღები იალაღზე 58
გამოსაღები ცხეარზე 100
წისქვილი ორი თვალი 6 თვით 60
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 140

2. სოფელი დანდალო, ექვემდებარება ქვემო აჭარას.

გაბრიელ ძე იოსებისა
ჯაბანუსა ძმა მისი
მახარა ფირული
ენუქი ძე როსტომისა
იორამ ძე აბრამისა
გოგიჩა ძე მისი
იოსებ ძე მახარასი
გოგია ძე მისი
რენდუქალ ძე სენედირისა
ელიაზ ძე მამიასი
გოგია ძე მისი
„ თამაზ ძე სათილმაქისა
ათუნა ძე მამიასი

ჯამი 10000

82
 ისფენჯი - 13 კაცი, 325
ხორბალი – ქილა 400, ღირებულება 4000
ქერი - ქილა 300, ღირებულება 2400
ფეტვი - ქილა 25, ღირებულება 200
კაკალი ქილა 10, ღირებულება 200
შირა მანი 200, ღირებულება 1200
გამოსაღები ხილზე 175
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 200
„ გამოსაღები ბოსტანზე 190
გამოსაღები კანაფზე 80
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 230
გამოსაღები მურახხასიე 26
გამოსაღები ღორზე 74
გამოსაღები ფუტკარზე 190
გამოსაღები იალაღზსე 60
გამოსაღები ცხვარზე 220
წისქვილი ორი თვალი 6 თვით 60
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 220

ბალი და ვენახი იოანე ბეგისა, საბლურის სახელწოდებით, შეიცავს ერთ

ნაკვეთს, ამჟამად სულეიმან ბეგისა და ბეჰლულ ბეგისაა. თანახმად შარიათის
ჯე თისა გარდაკვეთილია”
გარდა, ილია იწადში
წელიწად - 50

3. სოფელი ახო, ახლოსაა სამანაურის სათესგელთან, ექვემდებარება ქვემო

აჭარას.

ამირანი ძე ვარძელისა
აღდგომელა ძე მისი
გოგიჩა ძე ზაქარასი
იოსებ ძმა მისი
ჩურზალეთ ძე ქარანიასი
ავანა სახელია
გუგაჯირი ძე ქეფერესი
შაბუა ძმა მისი

ჯამი 7930

ისფენჯი - 8 კაცი, 200

ხორბალი - ქილა 300, ღირებულება 3000
ქერი - ქილა 300, ღირებულება 2400
ფეტვი - ქილა 50, ღირებულება 400
კაკალი ქილა 5, ღირებულება 100
· შირა მანი 100, ღირებულება 600

81
 გამოსაღები ხილზე 200
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 130
გამოსაღები ბოსტანზე 100
გამოსაღები კანაფზე 700
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 130
გამოსაღები ღორზე 90
გამოსაღები ფუტკარზე 80
გამოსაღები იალაღზე 50
გამოსაღები ცხვარზე 130
წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 30
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 220

4. სოფელი რადამუდი (2344 აა )), ექვემდებარება ქვემო აჭარას.

ბასილი ძე კაკალიკასი
გიორგი ძე მისი
რევანდ ძე იოსებისა
მახარებელ ძე მისი

ჯამი 5770

ისფენჯი - 4 კაცი, 100

ზორბალი - ქილა 200, ღირებულება 2000
ქერი - ქილა 200, ღირებულება 1600
ფეტვი - ქილა 50, ღირებულება 400
ჭვავი ქილა 15, ღირებულება 120
შირა მანი 50, ღირებულება 300
გამოსაღები ხილზე 180
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 200
გამოსაღები ბოსტანზე 100
გამოსაღები კანაფზე 70
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 150
გამოსაღები ღორზე 100
გამოსაღები ფუტკარზე 62
გამოსაღები მურახხასიე 8
გამოსაღები იალაღზე 70
გამოსაღები ცხვარზე 180
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 120

5. სოფელი ცხმორისი, ექვემდებარება ქვემო აჭარას.

გოგიჩა ძე ალი სელამისა

ენუქი ძმა მისი
იასე ძე აბითასი
ანანია ძმა მისი
84
 ჯამი 2770
ისფენჯი - 4 კაცი, 100
ხორბალი - ქილა 50, ღირებულება 500
ქერი - ქილა 50, ღირებულება 400
ფეტვი - ქილა 25, ღირებულება 200
გამოსაღები ხილზე 200
გამოსაღები შირაზე მანი 50, ღირებულება 300
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 150
გამოსაღები ბოსტანზე 100
გამოსაღები კანაფზე 50
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 120
გამოსაღები ღორზე 80
გამოსაღები ფუტკარზე 42
“ გამოსაღები მურახხასიე 8
გამოსაღები იალაღზე 42
გამოსაღები ცხვარზე 120
წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 30
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 270

6. სოფელი კანტაური, ექვემდებარება ქვემო აჭარას.

გურულა ძე ქანდარისა
ქუქაჯა ძე ფარადასი
ოქროპირ ძმა მისი
კვირიკე ძე ფარადასი

ჯამი 7490

ისფენჯი - 4 კაცი, 100

ხორბალი - ქილა 300, ღირებულება 3000
ქერი - ქილა 300, ღირებულება 2400
ფეტვი - ქილა 25, ღირებულება 200
შირა მანი 200, ღირებულება 600
გამოსაღები ხილზე 100
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 150
გამოსაღები ბოსტანზე 100
გამოსაღები კანაფზე 80
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 220
გამოსაღები ღორზე 50
გამოსაღები მურახხასიე 8
გამოსაღები ფუტკარზე 100
გამოსაღები იალაღზე 42
85
 წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 30
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 260

7. სოფელი კვაშტა, ექვემდებარება ქვემო აჭარას.

გოგიჩა ძე მახარებლისა
ვარზელ ძმა მისი
ვარზელ ძე გიმაზურისა
გარანია ძე აღარბელისა
ლევანი ძე ღანიასი
ჰამია ძე მამარბილისა
საქარა ძმა მისი
გოგიჩა ძე ქირბასიასი

ჯამი 12500

ისფენჯი - 8 კაცი, 200

ხორბალი - ქილა 500, ღირებულება 5000
'” ქერი - ქილა 500, ღირებულება 4000
ფეტვი - ქილა 50, ღირებულება 400
შირა მანი 200, ღირებულება 1200
გამოსაღები ხილზე 100
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 250
გამოსაღები ბოსტანზე 90
გამოსაღები კანაფზე 80
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 230
გამოსაღები მურახხასიე 16
გამოსაღები ღორზე 74
გამოსაღები ფუტკარზე 100
გამოსაღები იალაღზე 90
გამოსაღები ცხვარზე 310
წისქვილი ორი თვალი 6 თვით 60
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 300

8. სოფელი ვაიო, ექვემდებარება ქვემო აჭარას.

შუბალ ძე სებინასი
გოგიჩა ძმა მისი
ლევანი ძე ბასასი
რევანდ ძე იოსებისა
აღდგომელ ძე ბაკასი
გოგიჩა ძე რამაზისა

ჯამი 23060

86
 ისფენჯი - 6 კაცი, 150
ზორბალი - ქილა 800, ღირებულება 8000
ქერი - ქილა 900, ღირებულება 7200
ფეტვი - ქილა 250, ღირებულება 2000
შირა მანი 500, ღირებულება 3000
გამოსაღები ხილზე 150
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 350
გამოსაღები ბოსტანზე 250
გამოსაღები 'კანაფზე 290
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 430
გამოსაღები მურახხასიე 12
გამოსაღები ღორზე 255
გამოსაღები ფუტკარზე 135
გამოსაღები იალაღზე 288
წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 30
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 520

9. სოფელი აქუცა, ექვემდებარება ქვემო აჭარას.

რამაზ ძე ფირულისა
გიორგი ძე სესიასი
გონარ ძმა მისი
გოგიჩა ძე გაბრიელისა
სუვარ ძმა მისი

ჯამი 3000
ისფენჯი - 5 კაცი, 125
ხორბალი - ქილა 100, ღირებულება 1000
ქერი - ქილა 100, ღირებულება 800
ფეტვი - ქილა 15, ღირებულება 120
შირა მანი 50, ღირებულება 300
გამოსაღები ხილზე 55
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 100
გამოსაღები ბოსტანზე 50
გამოსაღები კანაფზე 50
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 100
გამოსაღები ღორზე 30
გამოსაღები ფუტკარზე 20
გამოსაღები იალაღზე 50
გამოსაღები მურახხასიე 10
გამოსაღები ცხვარზე 30
წისქვილი ერთი თვალი 20

ზ7
 ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 130

10. სოფელ
ებარებ ა ი წონიარ
ქვემო ისი,
აჭარას . ახლოს აა ანდაგორის მაჰალესთან და ვარსისთან,
ექვემდ
გიორგი ძე ანდურასი
მახარებელ ძე მისი
სიჰაილი ძე გიორგისა
მახარა ძე სილაბირისა
იოსებ ძე მისი
იოსებ ძე ფარემუზისა
გაბრიელ ძე ლევანისა

ჯამი 7000
ისფენჯი - 7 კაცი, 175
ხორბალი - ქილა 300, ღირებულება 3000
ქერი - ქილა 250, ღირებულება 2000
ფეტვი - ქილა 50, ღირებულება 400
შირა მანი 50, ღირებულება 300
გამოსაღები ხილზე 125
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 100
გამოსაღები ბოსტანზე 50
გამოსაღები კანაფზე 40
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 60
გამოსაღები ღორზე 70
გამოსაღები ფუტკარზე 30
გამოსაღები მურახხასიე 14
გამოსაღები იალაღზე 36
გამოსაღები ცხვარზე 250
წისქვილი ორი თვალი 6 თვით 60
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 290

11. სოფელი ვარჯანისი, ექვემდებარება ქვემო აჭარას.

იორდანე ძე იოსებისა
გიორგი ძე მისი
გირგოლა ძე შარუმასი
ოლაგილი ძე მისი

ჯამი 18320
ისფენჯი - 4 კაცი, 100
ხორბალი - ქილა 800, ღირებულება 8000
 ქერი - ქილა 900, ღირებულება 7200
ფეტვი - ქილა 50, ღირებულება 400
შირა მანი 200, ღირებულება 1200
გამოსაღები ხილზე 120
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 150
გამოსაღები ბოსტანზე 150
გამოსაღები კანაფსე 150
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 180
გამოსაღები მურახხასიე 8
გამოსაღები ღორზე 712
გამოსაღები ფუტკარზე 150
გამოსაღები იალაღზე 50
წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 30
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 250

12. სოფელი ზვარე, ექვემდებარება ქვემო. აჭარას.

ბასილი ძე მახარებლისა
იოანე ძე მისი
ბასა ძე მისი
თემრუქ ძე ზურაბისა
იოსებ ძე მისი
ელისა ძე დადანასი
მუბათა ძმა მისი
ზაქარა ძე აბრამისა
ასამ ძე მისი
მიჰაქა ძე ბაულიასი
ჯაჯანა ძმა მისი

ჯამი 6200

ისფენჯი - 11 კაცი, 275

ზორბალი - ქილა. 200, ღირებულება 2000
ქერი - ქილა 250, ღირებულება 2000
ფეტვი - ქილა 25, ღირებულება 200
შირა მანი 100, ღირებულება 900
გამოსაღები ხილზე 25
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 100
გამოსაღები ბოსტანზე 48
გამოსაღები კანაფზე 70
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 100
გამოსაღები მურახხასიე 22
გამოსაღები ღორზე 80
გამოსაღები ფუტკარზე 40

89
 გამოსაღები იალაღზე 60
გამოსაღები· ცხვარზე 100
წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 10
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 150

13. სოფელი ზედსოფელი, ექვემდებარება ქვემო აჭარას.

ზაქარია ძე ქარანიასი
ზაქარია ძე მამიასი
ბაბუნა ძე მისი
მახარობელ ძე სარქისისა
თედორე ძმა მისი

ჯამი 5000

ისფენჯი - 5 კაცი, 125

ხორბალი – ქილა 200, ღირებულება 2000
ქერი – ქილა 150, ღირებულება 1200
ფეტვი - ქილა 10, ღირებულება 80
შირა მანი 33, ღირებულება 198
გამოსაღები ხილზე 45
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 150
გამოსაღები ბოსტანზე 100
გამოსაღები კანაფზე 100
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 252
გამოსაღები მურახხასიე 10
გამოსაღები ფუტკარზე 90
გამოსაღები ღორზე 82
გამოსაღები იალაღზე 70
გამოსაღები ცხვარზე 170
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 300
წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 30

14. სოფელი ზენდიდი, ახლოსაა სოფელ ზედსოფელთან, ექვემდებარება ქვემო

აჭარას.

აბრამ ძე ბარამისა
ლევან ძე მისი
გიორგი ძე დავგმიასი
ბაბუნა ძე მისი
შალვა ძე ამარინდოსი

ჯამი 5000

90
 ისფენჯი - 5 კაცი, 125
ზორბალი – ქილა 200, ღირებულება 2000
ქერი -– ქილა 150, ღირებულება 1200
ფეტვი - ქილა 10, ღირებულება 80
შირა მანი 33, ღირებულება 188
გამოსაღები ხილზე 45
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 150
გამოსაღები ბოსტანზე 100
გამოსაღები კანაფზე 100
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 252
გამოსაღები მურახხასიე 10
გამოსაღები ღორზე 80
გამოსაღები იალაღზე 70
გამოსაღები ცხვარზე 170
წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 30
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 300
· გამოსაღები ფუტკარზე 90

15. სოფელი მახუნცეთი, ახლოსაა სოფელ საბაკურილთან, ექვემდებარება

ქვემო აჭარას.

გოგიჩა ძე მახარობლისა
იოსებ ძე მისი
ვარძელა ძე ლამდარიასი
აბრამი ძე სომასი
მახარა ძე გოგიჩასი
იოსებ ძმა მისი
გოგიჩა ძე მისი
გურზაქე ძე გონასი
ბასილი ძე იოსებისა
მუბანა ძე ზარიბასი

ჯამი 7500

ისფენჯი - 10 კაცი, 225

ხორბალი - ქილა 200, ღირებულება 2000
ქერი – ქილა 350, ღირებულება 2800
ფეტვი - ქილა 25, ღირებულება 200
შირა მანი 50, ღირებულება 300
გამოსაღები ხილზე 70
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 150
გამოსაღები ბოსტანზე 60
გამოსაღები კანაფზე 50
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 39

91
 გამოსაღები მურახხასიე 20
გამოსაღები ღორზე 60
გამოსაღები იალაღზე 50
გამოსაღები ფუტკარზე 90
გამოსაღები ცხვარზე 91
წისქვილი ორი თვალი 6 თვით 60
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 250

16. სოფელი გალიეთი ახლოსაა ჯურკასთან, ექვემდებარება ქვემო აჭარას.

ქაღირა ძე გიორგისა
ლევანი ძე მისი
გიორგი ძე შალვასი
ბასინა ძე მისი
იოსებ ძე შალვასი
ხოხობა ძე გიორგისა
მელქისე ძე შალვასი
გაბრიელ ძე ამარინდოსი
ბაბუნა ძე მისი
შალვა ძე ამარინდოსი
შალვა ძე სალიჰისა

ჯამი. 7800
ისფენჯი - 11 კაცი, 275
ხორბალი - ქილა 300, ღირებულება 3000
ქერი - ქილა 350, ღირებულება 2800
ფეტვი - ქილა 25, ღირებულება 200
შირა მანი 50, ღირებულება 300
გამოსაღები ხილზე 120
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 125
გამოსაღები ბოსტანზე 60
გამოსაღები კანაფზე 50
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 139
გამოსაღები მურახხასიე 22
გამოსაღები ღორზე 58
გამოსაღები იალაღზე 50
გამოსაღები ფუტკარზე 90
გამოსაღები ცხვარზე 191
გამოსაღები ბენაქზე 60
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 250

17. სოფელი აბუქეთა, ცარიელია მოსახლეობისაგან, ექვემდებარება ქვემო

აჭარას.

92
 ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 3000

18. სოფელი ნასეირიანი (ახ» 4), ცარიელია მოსახ ბისაგან

ექვემდებარება ქვემო აჭარას. მ ლეო ბ

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 5000

19. სოფელი ორცვა, ექვემდებარება ქვემო აჭარას.

გარსევან ძე რომასი
აბრამ ძე მისი
ზაღირა ძე იოსებისა
გოგიჩა ძე მისი

სუსა ძე აბრამისა
გოგიჩა ძე ლომინასი
აბრანდ ძე მისი
გოგიჩა ძე გიორგისა
დარისპან ძე ივანესი
შურა ძმა მისი
ქამანდ ძე იორდანესი
ალბაქირ ძე იოანესი
მოსე ძე მისი
როსილ ძე ანბადქულასი
ანდრია ძე მისი
ბასილი ძე იოსებისა
ზურაბ ძე ანდრიასი
გიორგი ძე მამასი
სამსონ ძე ალიასი
გაბრიელ მღვდელი
ალია ძე მისი
აბრამ ძე გიორგისა
ანდრია ძე გიორგისა
ბასილ ძე მისი
გოგიჩა ძე ჯავარლისა
ქემაბერ ძე სიმონასი

ჯამი 30000
ისფენჯი - 26 კაცი, 650
ხორბალი - ქილა 800, ღირებულება 8000
ქერი - ქილა 900, ღირებულება 7200
ფეტვი - ქილა 25, ღირებულება 200
შირა მანი 1400, ღირებულება 8400
93
 გამოსაღები ხილზე 150
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 150
გამოსაღები ბოსტანზე 120
გამოსაღები კანაფზე 90
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 1260
გამოსაღები მურახხასიე 52
გამოსაღები ფუტკარზე 48
გამოსაღები ღორზე 60
· გამოსაღები იალაღზე 70
გამოსაღები ცხვარზე 240
წისქვილი ორი თვალი 6 თვით 60
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 1250

20. სოფელი ხოხონა, ახლოსა სოფელ ორცვასთან, ექვემდებარება ქვემო

აჭარას.

ჯადანა ძე ლევანისა
რევაბერ ძე მისი
ამარინდო ძე იონასი
ლევან ძე მისი
გიორგი ძე ზაქარიასი
გიორგი ძე აფრიდონისა
შაბუა ძე ოლაგილისა

ჯამი 2000

ისფენჯი - 7 კაცი, 175

ხორბალი - ქილა 1000, ღირებულება 10000
ქერი - ქილა 950, ღირებულება 7600
ფეტვი - ქილა 10, ღირებულება 80
შირა მანი 50, ღირებულება 300
გამოსაღები ხილზე 45
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 155
გამოსაღები ბოსტანზე 59
გამოსაღები კანაფზე 78
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანსე - 229
გამოსაღები ფუტკარზე 89
გამოსაღები მურახხასიე 14
გამოსაღები ღორზე 36
გამოსაღები იალაღზე 51
გამოსაღები (ცხვარზე 290
წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 1230
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 239

94
 2). სოფელი თამარი, ცარიელია მოსახლეობისაგან, ექვემდებარება ქვემო
აჭარას.
ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 5000

22. სოფელი ცხემლვან,„ ახლოსაა სოფელ საღორეთთან, ცარიელია

მოსახლეობისაგან, ექვემდებარება ქვემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 15000

23. სოფელი ბზუბზუ, ექვემდებარება ქვემო აჭარას.

ლევან ძე გიორგისა
სუსულღილი ძმა მისი
გოგიჩა ძე მისი
იორდანე ძე ჯვარისასი
იოანე ძმა მისი
ამარინდო ძე სერმიესი
გოგიჩა ძე იორდანესი
გუბაზ ძმა მისი

ჯამი 3000

ისფენჯი - 8 კაცი, 200

ხორბალი - ქილა 60, ღირებულება 600
ქერი - ქილა 50, ღირებულება 400
ფეტვი - ქილა 50, ღირებულება 400
შირა მანი 50, ღირებულება 300
გამოსაღები ხილზე 60
· გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 100
გამოსაღები ბოსტანზე 40
გამოსაღები კანაფზე 50
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 180
გამოსაღები ფუტკარზე 80
გამოსაღები ღორზე 70
გამოსაღები მურახხასიე 16
გამოსაღები იალაღზე 54
გამოსაღები ცხვარზე 190
წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 30
ნაზევარი ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 230

24. სოფელი ზუნდაგა, ექვემდებარება ქვემო აჭარას.

გიორგი ძე საბულისა
გოგიჩა სახელია

95
 ათანასე ძე გიორგისა

ჯამი 3000

ისფენჯი - 3 კაცი, 75
ხორბალი - ქილა 100, ღირებულება 1000
ქერი - ქილა 80, ღირებულება 640
ფეტვი - ქილა 10, ღირებულება 80
შირა მანი 100, ღირებულება 600
გამოსაღები ხილზე 45
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 60
გამოსაღები ბოსტანზე 50
გამოსაღები კანაფზე 40
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 64
გამოსაღები ფუტკარზე 50
გამოსაღები მურახხასიე 6
გამოსაღები ღორზე 70
გამოსაღები იალაღზე 30
გამოსაღები ცხვარზე 60
წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 30
ნახევარი ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 100

25. სოფელი დოლოგანი, მეორე სახელი დოლოგი, ექვემდებარება ქვემო

აჭარას.

დუმრულეთი ძე ჯავარისა
ჯადია ძე ბასილისა
ჯეირანი ძე იოსებისა
იოსებ ძე მანიასი
დავით ძე გირსასი

ჯამი 20000

ისფენჯი - 5 კაცი, 125

ხორბალი – ქილა 980, ღირებულება 9800
ქერი - ქილა 900, ღირებულება 7200
ფეტვი - ქილა 25, ღირებულება 200
შირა მანი 200, ღირებულება 1200
გამოსაღები ხილზე 175

სოფელი დაბა, ექვემდებარება შავშეთს

ჯამი - 6000

96
 ზალიმის სახელით ცნობილმა ჰალუნმა ბედნიერების კარზე არზა გააგზავნა.
იგი ჩემი შვილებისა და კანონიერი სავაყუფო მიწების გამგებელი იყო.
წინაპართაგან მუსტაფა ლალა ფაშას აჭარის ხასების მფლობელობა ეკუთვნოდა.
ქვედა აჭარის სანჯაყსა და ნაჰიეში შეწერილი ჰქონდათ 20000 ახჩა,
დოლოგანის, მეორე სახელი დოლოგისა და შავშეთის ნაჰიეში 6000 ახჩა
ჰქონდათ შეწერილი, დაბას სახელწოდების სოფელი და ყველა ეს სოფლები
საქართველოს ემირთაგან იყო ნაწყალობევი. შარიათის წყალობით მიღებული
ტერიტორიების შემდეგ, არზრუმში აგებული პატიოსანი ჯამეს ხარჯებისათვის
და სხვა სავაკუფო საქმიანობისათვის გარკვეული საქმიანობა იქნა გატარებული.
ლივანადან ვაყუფები იქნა აღებული. ვაყუფებისათვის გარკვეული ხარჯი იქნა
გაწეული თუმცა აღნიშნული სოფლები სახელმწიფო დავთრებში, თავისი
ტერიტორიებით რეგისტრირებულ იქნა.
ამის მიხედვით, სხვაგან როგორც იყო ისე, იურთლუქი და ოჯაქლიქი
აჭარაში და იმერხევის სანჯაყისათვგის, მისი გამგებლის – აბდულლაჰ ძე მუსტაფა
ფაშასა და აჭარის სანჯაყში ხაზინის გამგებელ იუსუფ ძე სეფერ ბეგთან ჩვენი
ბერათიაო ითქვა.
ამასთან დაკავშირებით წინააღმდეგობამ იჩინა თავი. იჯმალ დავთრისა და
შარიათის თანხმობის საკითხზე წყალობის თხოვნა იქნა გაწეული. არზრუმის
ვალის - ვეზირ იბრაჰიმ ფაშასა და შარიათის ხარჯის მიხედვით, არზა გაიცა.
მხოლოდ დოლოგით ცნობილი სოფელი საჭიროა გადაკეთდეს სოფელ ბასმად.
ამახე 537 ახჩს ხელწერილი არსებობს,ს იგი იჯმალ დავთრით იქნა
რეგისტრირებული. იმისათვის, რომ გასაგები იყოს, შემდეგში სოფელი დაბას
იჯმალ და მუფასალი არ არსებობს.
აღნიშნულის თანახმად, ხსენებული სოფლები, აბდულგადირ ძე სეფერის
მიერ იყოს რეგისტრირებული. მისი გაუქმება არ შეიძლება. აჭარის სახელით
ლაშქრობებში მონაწილეობა საჭიროა და რადგანაც იგი ლალა ფაშას ვაყუფია,
სალაშქრო დავთარში პატარა და ვრცელი დავთრები მის მიერ რეგისტრირებული
იქნას დაგთარ ემინის, მეჰმედის, იყოს მარადის ხსენება მისი, ხელზე არზა
გამოვიდა, იჯმალ და ვრცელი დავთრები გაიცა. დოლოგანის, დულოგის და დაბას
სახელწოდების სოფლები აჭარისა და იმერხევის სანჯაყების მფლობელებს შორის
აბდულგადირ ძე მუსტაფა ფაშასს და იუსუფ ძე სეფერ ბეგს შორის
გადანაწილდა. 20000 ახნა მოურუსი სოფელი დოლოგანი, მეორე სახელი
დოლოგი გატარდა აღრიცხვაში.
აღნიშნულის საფუძველზე, სოფელი დაბა სოფელი დოლოგანი, მეორე
სახელი დოლოგი მათ სანაცვლოდ იქნა რეგისტრირებული. ამის შემდეგ სანჯაყის
მფლობელთა მხრიდან მონაწილეობა მიზანშეწონილი არ იყო. ლალა მუსტაფა
ფაშას გაკუფები სომხეთისათვის რომ გადაეცათ, იჯმალ დავთრისა და მისი
შემწეობით, შარიათის ერთგულნი უნდა ყოფილიყევნენო, ითქვა. ამ ნათქვამის
თანახმად, მაღალი ბრძანების საფუძველზე, შარიათი გაიცა. დაიწერა 20 საფარს,
135 წლისა.
აბდალლაჰ. ალ თევკიჰი.

97
 ჩილდირის იჯმალში აღწერილის მიხედვით სოფელი დოლოგი ლალა
მუსტაფა ფაშას ვაკუფთაგანი არ ყოფილა. ძველი იჯმალის თანახმად, აჭარის
სანჯაყში მისი მფლობელის იუსუფის მიერ ამ ადგილების დასაკავებლად
ღონისძიება იქნა გატარებული.
დაიწერა 7 რეჯებს, წელი 36.
აბდალლაჰ ალ თევკიჰი.

გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 200

გამოსაღები ბოსტანზე 100
გამოსაღები კანაფზე 90
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 180
გამოსაღები ფუტკარზე 60
გამოსაღები მურახხასიე 10
გამოსაღები ღორზე 80
გამოსაღები იალაღზე 70
წისქვილი ერთი თვალი 6 თვით 30
ნახევარი ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 380

26. სოფელი საწნახენა, ახლოსაა საღორეთის ციხესთან, ექვემდებარება

ქვემო აჭარას. '

ანანია ძე ქასარასი
გოგიჩა ძე მისი
ანდრია ძე ბისარასი
იოანე ძე ამარინდოსი

ჯამი 4295

ისფენჯი - 4 კაცი, 100

ხორბალი - ქილა 200, ღირებულება 2000
ქერი - ქილა 100, ღირებულება 800
ფეტვი - ქილა 10, ღირებულება 80
შირა მანი 50, ღირებულება 300
გამოსაღები ხილზე 170
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 120
გამოსაღები ბოსტანზე 80
გამოსაღები კანაფზე 60
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 60
გამოსაღები ფუტკარზე 90
გამოსაღები ღორზე 62
გამოსაღები მურახხასიე 8
გამოსაღები იალაღზე 60
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 300
98
27. სოფელი საღორეთის ციხის რაბათი, ექვემდებარება ქვემო აჭარას.

თევდორე ძე ბასილისა
აღრია ძე მისი
იოსებ ძე გორგილისა
გაბრიელ ძე მისი
·- გვარამ ძე ზაქარასი
მელიქი ძმა მისი
გაბრიელ ძე იოანესი
გოგინა ძე მისი
ლომისა ძე კვირიკესი
იოსებ ძე მისი
გოგია ძმა მისი
იოსებ ძე როსტევანისა
ალია ძმა მისი
ბაბუნა ძმა მისი
ფირანა ძე მისი
საბურ ძე ბარიმასი
ავრიქი ძე სადიასი
ანდრია ძმა მისი
დავითი ძე აბადანისა
ზაქარა ძე სადანასი
ხახუტა ძმა მისი
- ჯადა ძე სადიასი
თავლია ძე იორდანესი
გაბრიელ ძმა მისი
შამხილი ძე ზაქარასი
ქიმრუზ ძე მელიქისა
გოგიჩა ძე გრიგოლისა
იოსებ ძმა მისი

ჯამი 25000
ისფენჯი - 28 კაცი, 700
ხორბალი – ქილა 700, ღირებულება 7000
ქერი - ქილა 900, ღირებულება 72002
ფეტვი - ქილა 10, ღირებულება 80
კაკალი ქილა 30, ღირებულება 600
შირა მანი 1000, ღირებულება 6000
გამოსაღები ხილზე 570
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 600
გამოსაღები ბოსტანზე 200
გამოსაღები კანაფზე 200
99
 გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე – 500
გამოსაღები ფუტკარზე 369
გამოსაღები ღორზე 254
გამოსაღები მურახხასიე 56
გამოსაღები იალაღზე 250
წისქვილი სამი თვალი 6 თვით 90
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები 400

28. სოფელი ტბეთთა, ახლოსაა სოფელ კვაშტასთან, ცარიელია

მოსახლეობისაგან. ექვემდებარება ქვემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 2000

29. სოფელი კაპნისთავი, (კარიელია მოსახლეობისაგან. ექვემდებარება ქვემო

აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 3000

30. სოფელი ხერთვისი, ახლოსაა სოფელ მაჭახლისპირთან„ ცარიელია

მოსახლეობისაგან. ექვემდებარება ქვემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხგათაგან 20000

31. სოფელი კიბე, ახლოსაა სათესვაულ ხოსილთან, ექვემდებარება ქვემო

აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 20000

32. სოფელი ძენწმანი, ახლოსაა სოფელ ორცვასთან, ცარიელია

მოსახლეობისაგან, ექვემდებარება ქვემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 6000

33. სოფელი კლდეთი, ახლოსაა სოფელ ძენწმანთან, ცარიელია

მოსახლეობისაგან, ექვემდებარება ქვემო აჭარას.

ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 3000

34. სოფელი დაბაასუბანიი ახლოსაა სოფელ კაპნისთავთან; ცარიელია

მოსახლეობისაგან, ექვემდებარება ქვემო აჭარას.
ჯამი მარცვლეულისა და სხვათაგან 18000

35. სოფელი მეძიბნა ახლოსაა სოფელ მერისთან, ექვემდებარება ქვემო

აჭარას.

100
გოგიჩა ძე ალუმისა
გოგია სახელია
ბასარი სახელია
ფარემუზ სახელია
დამუნა ფირული
ენუქი ფირული
მეორე ბასარი სახელია
იორდანე სახელია
აზილ ქისია

ჯამი 20005

ისფენჯი - 9 კაცი, 225

ხორბალი - ქილა 30, ღირებულება 30
ქერი - ქილა 30, ღირებულება 240
ფეტვი - ქილა 10, ღირებულება 80
შირა მანი 50, ღირებულება 300
გამოსაღები ხილზე 55
გამოსაღები იონჯასა და თივაზე 100
გამოსაღები ბოსტანზე 60
გამოსაღები კანაფზე 40
გამოსაღები ფუტკარზე 50
გამოსაღები ღორზე 70
გამოსაღები მურახხასიე 18
გამოსაღები იალაღზე 92
გამოსაღები თაფუსა და დეშთიბანზე - 90
გამოსაღები ცხვარზე 120
ბადჰავა და საქორწინო გამოსაღები I60

101
ზემო და ქვემო აჭარის გრცელი დავთარი
(ოსმალური ტექსტი)

ეგეგჭბეგებ დრ” –”'

„514 კასი პას ტას

ბობი... (L2> გეაატას ასეტ ჯ

აწ... (ლL2I> 48

4-–
წესი.. (1 5> იაა) C5M 2) მ

4
Iწა.. (CL 45.4 ჯ

4
IV... (L2> 42)
4) %

4248
ბ.ი. თი1> 4 8
წაი ი სი პიაცა ბ

<
ტბ...ო.ოაC კს 4 ჯვ

>
Vბ.. 02> სვ 45»

2><4<«”ძძ90თ542425:>
V... ძალს ავა რ »X

გე უიი 2–
აბი. აა სსაჯ
ტბ (LL ეკეხა 4 ჯ

5:
“აბი. (62
კ 4 ჯ
ეXმმლ–_–
VII. CL > 4ააI§5
4) 8

45456566
იწ... (2
4IC 54

ეე
#ჩბ.. (C-2L.
კს 5L 2 4 ჯ
წათთ (+L2C> ეჯზაკ5 4 ჯ
ბო... (+ > სკრაC
4 #
Vბ.. C-ს 41კს25 4) #
წაი იაძეტ ბ

5442.
ბბი. (L+-> ას 8
წის 2> ეკ6ისეპ 4»
კვე ოლერილი
494 ეას ას ას
”ბ.. (+ > 3524 ჯ
2225221>”>2>2<242C

წაი ქსია კსა54ა»ჯ

თ... (CL > ხა5C 4) 8
Vბ... >> 21) 4 #
ბ.თ. (L2> ეგეაებ
1 42ს ღე) 4)
<<

ზამთ თა (L5L> 4)აკ52) ვ

რ... თ.ე.აჯ
449 (2 > გკც>ეკცი ტაბ
ბრა. ქ-2>ა ე>! (ჯაა 4) 3
შოთო (სა ლსა 4, ჯ

102
 ტით წ ა კაე; ტ 8 ”"
წ... 1 თასი ააბეეუ ბ "V
#44 ქა 448 VI

VII. > ექ ე5) 4 3 19.)

ბი. ქ12ა
აა > 4 #.
წა. 12
ბ, :ას 4 ვ "I
აწი. ქარა4 »ჯ XV
XV#.. (L2 ტე 6ე4 LM"
აგა ე ატა. გ X#
წ... 12 ძე»47# ჯა
წებ. (L-> ას ა4»ც ღსI ე 4 8 ;"
წ... (CI..იL> 4ა%I5) 2) 8. #V
წაით (L 2» ააა 5 4) 4 V#
წა... 1 აა უსენ ატას უე #ჯ ჯა
თ... (ანა 496) 14»M ლს) 4 8 ბ.
მოთ. (LL ცაა4 ჯ ტა
შაო. 62
X ცსს 4 ა”

შათთ 1258 კსIკატ ვ ა”

V.ემ, .2> კედ» აჯ
ბ... -(L->)აLI
2 ბა
ბ... ქ 6% (LC4) 2 ტშ
!წააა მ2ა ეხკაკატ ს აV
შოთო. 12 ცნ ყა 2 2 ბ
1444 (#-> ღანს» 4) 8 აჭ

გ წევ კა 22.) 4 ა ეL>) რას

წამით სიცხე ბ
4<-–

შოთო. (L2C> 2)ასს 4) ჯ

<4C

V.4L. (L-C კას

4454

ბV”. (LL
აკა საე 4 #
VVV. იL2 ი ციე 4 ბ
VV.. ,„L-> )/ა5 4) ჯ
აწ ბა.. (LL 254 ვ
I... (L2> ეტ ვ
–ეეასაეაგრა >

წაით. ქი»4 კნ! 4 §

ტი... (125 05 ესაა 40 8
II ას ცა> ვ 4 8
ბით ასა კვე4რ
–

ბ.ა. ქ2> კავ 4 ჯ

ა. Lათასე4

103
 Vბ.. (CL.2> დასკას 4) ზტ
VMვ. (LL >» ლს 4) %%
წო... (CL 5L> ანკ!
4) ევ IV
ბ... 9 ტხეაჯაატა
წასმით (საა საე4 ა 19
წამით 0 2ასკაც>
ტა ჯა წი
ბ... (+ „აია ჯ ი)
ბბა.. (ი 4)ს ეჯ წწ
შაო. ქა2> კ )4ჯ V-
შოთო. (Lა> 45სკეე 4 ჯ I
წამ. (სააუყკაი»ჯ Vბ
VX4ტ L-ა 4ასეს 4) V%
წაით. (> ლესია ასა სებს VV
წთ... (L25> სასა 4 ეჯ წ
წ... CL2> კს ა აც ი ჯა 4
“ავ...
წაით. თასის ი)
შოთო. (L2> ესეა 4 ჯ XV
წ... (CL 2 ლანისჯ წწ
VII. ო. > ტს ცა 46 Vწ
წაით. (Lას სეა ტა ეკა წბ

გ31) კასი პაუ საც

გ ტს ტსკავ 345: გა ცსკა კლა კს მეცა ან სსედხერ»#.)

თს ე4 4ც ძა სეა.
3) ეპი გა
აკა ე 43555
3 ეა ხს
4) აც ეჯ
3 პე ს #4
ა ენას აც ლავა
2
უწ ჰვ. ა
4რაცემ ვ საჯ
3 ჰც ძა აე>4
(15) '.
უჟ ეა უა ცყაა
სევა ჰც ცა აე.
უა ცს ჰკ ა ბა
ს0კ5:5 241090)
104
 (L>C>

VII. 4-9 XV (ს5 49» წა აბ ს„,ას

ბ. ასსა»ე) ნაია 48 ბაი.
(5 ცაა
ბბ. აქა) სზწრნცრვა ე)
ბ. უჯიტ.ე შით ცმცუა
კ კან > ე)
შა. ცაა =–) ა. „ცი! ლას
ბ! ავა) საწიეა
ჯწბ 4,
კ 1ცაას =>) „–__.

ცსC 31 ც) ცხაასე ლს ან კას 48,

ფსმა 44 ეკე»
ჰკლა»
სა აც ლე
წ ეე) Cს–3
4ვაბ აკ ს + >ა
# ვაახ ი
(სმა ა) (სს ა 2
3 ჰე ღ8ის
მწ... · L2>

1ტ.. 439 10. ცს§ 4%)> წოთ ესა)

მაომ 49 1I0 (ს უვ) ჩჩ.ა 459 1. (ს5 კბ
წა. 43 ბი. ტვ აეს ზა. აა)
ბი ახაჯაჯ) (ბ 465 კრაიგა)
შოა ო-ე VI ეპ”)
11 რიე ტა) VI. ცაცვნა
კ კნ)
4. 29%
ლს წ ლს) I ააა)
VVა 4საკეი ე) ე ვას 4. „სბ! ლას

ყC 59 ტც ს 14) 8 ავს იაა) რს 4 ნ ს

დაა აე ა კ5ს“
3 39: 435515
3 ჰე სვ)
წ I; 43535
დეა ავ ა კ5ა

105
 მკ
ძა აუბა
სხ-ის პკ Lა!
9 უა)
აა 12>L>
გეა აც საჯ
3 )ვა სა
იქვე) 435 5
საჰ. ესტე
ა პას»
კხ-ის
ჰც 4355 %
–_

უტ. 42) ქტი (6 4» «ბ. სკს წ CV.)

ბათ. 42) 1Vბ 6 ეე) VX II 459 9... (5 3
წა. 439 წაი ტააეაბ ბას ავიარე
ბესა) შია ტვ) 1. (5 ეკ>
-.. წაი ის5 კტ ტა)
დდუუო-26._ ბააქტტა)
ბ. უე გა) ჩარა ება)
ბაკას.) ში M-4 1 ას VI აჯა
შბ. ცაკენ ღა)
ე კეტის
სI= 1 ა > ტ6 425ს 3 412» ტა 49>» 2) 8 ,წ

სავნაა ავ ეX55 Cს-2)ე

3 ამე გა)
რამე 3ც 41)
3 ეა კ ა ა53
4 4 ე) 955
წ ეა ე სას
კრე 4) ეკე»
საა ჰე ც5)ე5
თძკეკ ა2>2
ხს=> 42555
გენააი ა)ე ეკა
წ ეთ ე)
3) კაცა 45ციC
ცნამს. აე Cს 12
ასსC
ტაიე პც= 5 X25 ხ0> 14 ე: 6.3 ა LI 51 1 კა. პს ცანს თა CI 25 კაICა 495 ეჯ>
106
არე ე ცე4> 49 ევ ლა» სავა უს ცს უსა 9 ე-25 ეა IC ლს) 3 ექ> ტტ 055 ც5
აა»)
წ... ოქ

როთი 438 #9. უს5 4191> VV.

ს 10 >.
VII. ა ბ. ქნეს აო ...
XV... 433 წ... ცა აეას V.. 4 V. 5 ეკ>
წთ. 5 კრახი) წIბაყაე
ბათაკო5ტ) ბათ უცსაია ე
წ. რი2>ებ გე) ---
1. ცაა ა) · ბოთ ეპ5 აე
შოა ივან ლე) კ აკბახ 16. ე 1 სასი! ლას)

ნსკ ტა) ცი ნს ე 095 1 ( )კ9 ააპე Cს კ ტ08 1 5-5 ც5ე)1 3 4-2ს კ 8ს

ბ. 4) ცა C 5350 42) ეე 40 ე5 ლი» ლა> კაე) ს უხასს =2 25 კა VL> ტX0%§ 1 4)კაე,5
რისა ცცაL.L კ 068 1 ყბა სა კირე IC 5 ა L>I 5 1) ა ძს ცაა 6ს
ზტი 4) მ C 191542) ე LC 25 ათე ტივი 1. ე #-54 415) (ხაცკ5 ე ტ55 1 პე»
სIC> 3 ა > ტს 4 ებია ბ

ფა აკე C2აი
ასას ჰე 4)
თს-ისჰც +
კრეკუ ცა ზა
1 ჰკაპე)
4) ე ც5ეკ5
3 4ვ ცააე5
ლაა ბე)5 აც (ხა
საც 43545
VV.Iო.
ღო. >

შამთ 438 ში (ს5 4%> IIბ ეცსზ ეა)

I... 43 ბ. უუუ) ბაშ... 439IV..
Cს5 კ» 5
სტას 438 წი. უგია VI. 428 1. (6 ეკ>
ჩია ტცაი ა) ტავი)
XL. კა6 1». 5 კ 42 ტე
1ჩტაი2ებ ე ა
ბაა აქაა) ბოს > ტე
I. #- შანსი? ას აგა)
107
 VVI ცავენ ტა) კ აკბას

ხ%
3 ა 1L>I ტს 0) 5C ე 3 4422 ტაე> 48 .%

ყორე იმა»
3) ვ ს ე5
აააკე ვ 41ა
შავ სა აე22
ეხი ცაა5
4ა აე5 43 4ჰაცვ
8 ჰე 0 ხე>ა
სე: 4) ექცესა
"ბ... >

ბაა. 425 ტ.. (54%) წათეს # ას

ბაია 439 I0(05 ე) ბშა 4-9V >. (ს5 ეკა ბ
VI. 439 VII ტტ აე." IV 429) 1. (ს5 ეკ>
ბთ. უხა) ბაა ავტტაე)
“წ. კანა) შოა ას5 კრაფტ)
V% 44-25 ა +») წას ცაცა ვ 5 ტა)
ბათ აუგს) # აუ> გა)
წა ეშ ის) ლსა ჰოთ გაე)
წ"ბი ცავს ტიც კ)კტას
სი 5ა > ტს სM 3 იპ),
4) 9 ,V

ძა აე24
)ცკ ც5ე 5
8 ჰე ტა»
4) აე5 2), ა L45
ვ) აე ააა ი
სიც
ე 45სს
წ...
ბ ტაი 439 9ტი (105.4%1> VVბ კაბ +
ტი. 49 1. 06 ეე) წ.. 459 ტი (ს5 ეთ»
ბესაია ე ბოს 49
ბი 05 ე >
%. ის5 ე 42) ლ) როთ 439
ბ. ტაბეა
ბ. »ზ აა) ბაკა
შა 425 ეა –აე ბაა ცაცვაა
კ კი»)
108
 გაა –ე შტ ალტა)
VV> ცას გაე კაკბის V. ასს) ლას.
წი. ეშ ანი შ ლვ

სV> 59 1>I ტენ იპეკე ტეგ ავ 5643 ტ

0 ეჯ5 ვ 4153
ძვირია
3 )ც CI
ფა აა2ა
Iე 4კ)
ცრ) 4355 5.
ბ...

ატ.. 43 Vტ6. (ს54%)> ატ ცს ბ ფა.)

11. 455 V. (ს56 უე) აშო. რან წ. 06 აა
შოა რაბი ტბაა შეთ 49 ში (5 ეკ>
წწ. ას5 კრიტ) პჭბაჯა-ე)
_--_ ა
რ. ფუ>-ლე) შო რტლებ გაე
წ... ას6) ლა! %. ცაა)
ზი ცვენ ტრე ს!კბას წ. შახ! ას)

ც6 3ა I ტს კისა4 გას 4 7.1

415კ5
241ც აჯა
# ვ 235#%
ბეკის1) CI) ე
გ ა) 4255
ბეკა
აე ერე
# ა: ეს
კძქვუევ პაბ
Vტ.. 12

წ.თი 4ამ წა. (6 4%> VVაცს V ღა)

აშ. 439 ა 6 უე XVI. 48 ი.ი. (6 ა"
წ.ი 439 ბი უგაკს წო. 4) 1. 6 ეც>
XV. ას5 კ4აფაე ბში აყვება ე
ბ. საბა) ბაი ახია)
ბბ. კპცვბა კ 19 ––) VV 4 2>ეა გაე
109
 ჩა აე> ე) ბ.თ ბვ –ა
ზა... ასC) ლას
წ) გპა გა)
წე ცავს გაც
კ აკაას დ. ე 1 იცი ხახას
ს 3 ა X>I ტახ აეკრა,

თს ჰე ეა + 5.
რახ 255 აე 4, ე
3 პჰკცას
დხ) ააა აე 41ს)56.

V. ე.ე. Iნღ=.I>

თათი 48 ი.ა (ს6 4» ბასო 0 V აა

ტირს. ს5 03) წწ. 48 წ. (ს6 ე.ა
წამ 48 ბი ტუგას პათ 429 ბ 5 ე,>
“წ. ის5 ე რყეაე +V. ავალ)
VI ეა5 აე ბა სსაჯ
ტრი) ბი ცმხავაა კ კვი აე)
ჩა აქციის) VI სა> გა)
ბ. ტბა ა) VV. „წ! ლათ
ზბა ტაკა ტა)
კ იცბას
სC აას) ტცსსს აჯ,

(სე ჰც 0) ა 5
3 ე) (ს5
3 3 «აას
ლაა აც 4>355
7 ვათა ს-ს
ზა... ოთLაC

წბ.. 433 ტა (5 41)> ა'ბეცსაბ ფას

ტა 439 1. (503) წ... 429 ტით. (ს5 ე»5
წამ 435 ბ. უგია შორი 5 ეჯ
VI. 5 კრა) XV. ავაგ)
ბბ. კპნ ა) წბი ტხაატა)
ბი. აგ)
წბი ცანავა
კ კახ აე
მა რაი2 ეტ ტა) ა.ა, ა =>)
ზმა ცაა) ბ.. გც6I ლას
110
 შოა ცავ) ტაუ) ვ აკას

ს 3 აეს ტს ძკპსა
+ ჯ IV

კაპ ეC ა C 53
3 აე 43 აე5
V4#ბ ა MM ე ც%6 ე ღაც 02

ს 5 ა > ტს ეკ>V 41 ,.%V

4ეავ5 ა) (LMIა
ხაკC ა) Cს 5
3) აც ს)#
455 4ცე (ს 5
3 პა ეკე5
რასას აე CL) ა ე=>
# I 1Xას

აბატი.
0

VII. 453 VI. (Cს5 4%)> VVბ ეს V ცას

სათა 4 IIბ ძ5 ეეე შა... 420 Vტ ე. (ს5 ეთა
წაი 4 ბა ცვა ეცს ზოო 429 0 (ხ5 ეჯ
ბოი ას5 ე რა)ფტა) ბრავა ტა)
ბ-»ტაია) ბ. ესააა)
წ. აე» გაე) წაი საცაა ვ კან გაე
1წ 4+22>2 ტა) შთ აეეე
3 ცას > ბ.. -82I ლაC
წაი ცავენ ტა)
ე აკაას

სC
3 ა > ტხ ცეკასაყა 2,4, %V

ლსმა ე 0-ს
3 4ვ უა აე2.
აყვასე4) CL
# ჰე საა
ბაბი. სა
წ... 428 VI. (5 4%)> აწ ბეკსბ ოა.

111
 გ. რაში. 6 ეეე) წაი. რას ბ.ი (ს5 ე.ა
წაი ავა,–ე) წა. რაა ბ 05 Iაკ>
ბბ. ცხარე) აა
ბ. 422 ეგაც ბბიეპ5 აე
ბბ. აქტ) 14. ცასაბა კ ახ ლე)
ბთ გაა) ჯაი კეტ)
XV. ცავენ ლე) კაის ბი. ეშ ახ ლსა)
ს 5 ა ს) ცს 4კ5 4 ჯ ,Vბ

სძნსსა აკ ცვა
# )/ ეხL.
2389
4) ცხი!
#93343551
I...

ბი... 438 ბ.ი (ს6 4%ა> მა..

ეკს წას
VI. 438 I ბ ხეა) წააი 48 ბ.. (L5 ე»ა
შაო 439 ბი ცაბკა ბაა რა ბ ყ95 ე>
წბ. 5 კრა) წამო კე ე
ბბ. ეპ5 >.) ი. სხაატე)
ბბ. აე) თბ. ცახაბა
კ კი –აე
ბბ. ცა) შუბ.ააქვოტ)
# რაი ებ ლიე) აეე შის! ხს
წV1I საკა ალეკტახ

ხ% 55) ტა 4ყა ცა 13 4>2 ტა 4651 48.19

ეკნვ ავ ი %)
ე ეა ა (ჯაIკ5
0043 21 2I#
#43)
კაა 4) ასკ 466
3) აც სა
2ი..ს>

წას. 439 წ... (ს§ 4L)> ბა. ეი 1 24

ტ.რ)შ. 5 ტე) ებ“
“ზი ცხარე) ტა ავალ)
112
 ბ. 5 >) «ბ. ას5 ვ 4-ს ლ)
IV 422 ეა ლა) Vწბი ცხება კ კახ გაე
ბბ. + კნ) აწ. კვათ ტე
XV. ას8I ლას ს.ა ცაა)
წამ ცაქენ აე კ კტას თ. ე 1 დხ ლს
სIC 3 ა 2 უც სC I 3 ც1> ლასა 3 4) 8 აუ) ტ16059ს= 4) ჯ ,VV
#ბტი თ. აარ ვ 42) ეC CL <L>

ც6C 39 > ტს სა ესა> Vც= 343 § ავ კყრაკე ტენ ჩ

წო... იუნ 1 40) ეC (L<L>

ს 5 ა > ტს სC ა ცI> ფკბას 44.18,

ტი... აკ ვ4ს ეთ 1.ი>

ს 3 ი > ტც 4ჰკცსა3
4) 8 .V

მ ცაესა აჰ) 43 იე5

ს 23 ააახ

Vტ.. ბენ ე ცვ და ეი 2 >

ს1>
3 ა > ტც ცაბეკზ რაა ტეიაატ
1.1

საკე) იენაა
მ ემე) ძი აე2ს
ტვაც ავ ტრა“
4სე 1ე უვაა
კიეხ2 აა ე 43»
გს ას
ახ თს ააა
ას საჯა
წ”...

ბტ.. 458 10. (ს5 4%> წა ესჩცას

წ. უსაატ) შასი რამ წბი (5 ეას
VI. ცაცხვის კ კნ გა) წ. 5 ცტააა)
113
 შ.ააქეა) ა აზრა)
;. ცასა =>) ა პერ ე
VI ცვა ტე კ ყბას "“"““_
ხ% 5 ა LI აც სს ე ეთ ცა ძეც ა გ ა) ახ9 4 #, IV

ბბ.. სებ ვ 4სI ელ 0. >

ს% 3 ა >! 45 ს ე) უთ ძს ეცა რმ, '.

წა... ბ ე6 ე 41) ე (L5L>

ს ვაა) ტს ს I ეთ > ჯ)0>4#. წ;

I... 06 ე 4LMII უთ (L5L.

ს 3 ი > ცხ ს 1 ტ ცა უსე5 14 # აც ტს 41. ბ

494 სა კ 4სI ეთ L+=>

CI 3 აუ ტს საე ე ცა 41953) 1 43 8 პე 4315 48 , 7

Iბ.. ა ს კ 40) ეუ 1. 2L>

ხი )ს ს ტს სC მ ც6 ცს 4506 548 აქ ცა 54#%I, XV

სწ... იენ ებს ელ (LL

ს 5 - X>I 606 ს ტ6 ცI> 0355 1 4) აუ 45კ5L. 457 , წ”

წ... აე კასსენ
+

ს%
ა ა > 00 ს ე) ეC ცის» ეკაპ–ყა
5 4 აუ) 42%) 43ჯ „')

თ..ა ებ ცასს ე >

პაკა ტსსC ეს ე სა კნ» კლავს სვავ 3 496 ხსე 4 3 | „”".

LV

ტ... ებ LL
ერისა

I14
 ს% 3 ა LI ტს სC II ცC ცმა 4აკ< ს 3 წ9

ზამთ თ ბ ე6 ე 4 ცი (L5L>

ს1C 3 ა 1>) გნ კ საკ5 3 4154 3 (§ ეპცზსსა ე 4ჰ>ა ტა VI > 4) ჯ ,წV

ც5ე)5 413 425

აც 0საკრაბ!
ცარ) 4ც 1,5
3 4ც დსს ა5
თხა ა 5 1) CL) იე5ე
ფა აე5 ჰე 0 X5
წ აე სსა
4 აე 45 1)
3 ე ცეკა
ცრეკზ ჰე რეკ
წელი
ცნ 4. აკ ჭას
3 ეე ცკ5ეჯ5
ს აკ აკხ
ფო აც ს-ის
გავა») ეს>
გ» 2 კ გ 3)
3 ეა ც5ე#5
3) 94 05ს
რე ჰე ძ4ს
9 ეა) ძ--ს
7 ვ ც5)5
რაკ) აე ეკ
3) ეა) ძა ა-ე>2
დააა) ე «ს%
ეჰა ცაა
ლს აკ 41 ჯა
8 ემე) აა
3 აე) თს ემ5
რანს ავ გააკე
3) პეს 45 I
3 4) ქძაის
რლავაავ) ა) Cს XX
წელი 5
უსაეჰა აც ც5ე§
115
 4>აეკ5 კ ც+»>აკ5
ვა 4) 13 (ს-ის

ევ უვ ება) 3 უღ 0 X3 46 ეა ლა» ხ> 14 ე) 86 ე ც-> Cბე23 ეა ტას ე)> ტცტე

იო.) >
წა. 439 წ. თ (ს5 4-3» 4V. 439) კს LV გა
წაი რაბი ძნ ტე» Xჯ–_–
სჯ . ი მ.. 4) ბ 165 ეკ>
V. ცსას) VI აჯა)
ჩ. ახტა) ბბ. ას5 კტრაჯტე)
ტ.აკზ) VI. გახა)
ვ ვხ ა–ე
VI 4 ი>ეა გაე ში კეთ რე)
;. ცასა ა) VM% გ36I ლას
+ სევ ლსა შ. ბ! ბ ლას წ სსა
ბბი ტაკა ლე) ებას
ა ტე ეგა მე-25 კა 40022 1 ცაცაკ ევ) ე 42%5 V 4213 V 43.5.) ე 48 მ 1) ეკ5 Cს
ზ ტი 4Lს ბ C კამა 4> ე _)) 40 კს ლა» ოი.

სMC 3 ა >! ტს კც>ეკ6 48 ,სV

ცმეკ5 ე 4
# 3434>X%
3 კუცია 46%
ს.3:5 (01)
#9 1ც ს 5
ცნე ჰც ა ე4
ჯ ე – ა

აცრა ხ
ეც ბე5ე აე 0) აე2
3 პე ც–ე5
ჟ) ეპ: 0355
თმაა “ს
4)კ5 აკ გ
#9130%X%
კ კა ს 415 2)
სიკეთ სსაას
46ა აკ 1515!
წ ეჰ ცხე#%5

II6
 წ ეჰ» ძეც აე.
CL5)I XIც ც55
წ აკ ძა აე>2
3) „კაე I
ცზეკზ აც ლას»
3 ვარის
7 აე დსა აე2ა
8 ვაც 4355
უკისდC აე 2Iს»
8 ეე 4)
წ ე) გ
აძაკე ავ 41
«444
1.
აV IL. 458) VI. (ს6 41> ოთ 433) 0 IX ფა
VI... 459 Iბ. სნ ეე) აწ/ითთ
რას სტი. ი 5 ეთა
წბი აჯა) შაირის 1. (ხ5 ეკ>
!წ.ი ას5 ცე რაედხააე ბრი ცხა გა)
წბ. ცასვაა ე კხ აე) შეთ კა6 გა)
ბა ვებტსე) ბწააოტა)
წე ცაა =>.) ბწრაია ეას)
1. გა) XI გ 31 ახლ 11 ცაეან
აე ეკას
ს3 ი > 05 ა L> „ააა 4) ჯ ,Cჩ

(L5!_) აც 4-ს
3 ეუ ააა
(( ეა 455
4ას ,5 21 4.L-Lა
3 საე აას
ე კაე 453)

ატ... 6

შამ8 433 1. + (05 4%)> აბი ასე ას 1 ლა

თაა 49 ტი (ს5 უე» 1 წ... 4აბ #ი.. Cს5 ა» ბ
ბბიაყატაე ბათ 49 ბ 05 ეკ>
წ. ახ5 ვ 42) ე ბის ცაა ტე)
_– ბში ეპ5 გაე
VV 425 ე გაე ბაკო გა)

"17
 ბო. ცაა რ) #7 აე> –ე)
თას ტაბი უგაეპ V >. -ს=) ლას
შტა ცავეი რე კყტახ წი ე 91
სპ ხს? ხს.

ს3 ა X>I ტც 15-33
4) 8 ავა ლასე
4) § ,Vტ

ბუ 1, 06 კ
3” ოკა სხს
4ასა5! აკე (ს 5
8 ჰვტაკი
ყზეკზ ჰც ქა ი ე–.
3 ეე: 024
თასს ა)კ 43)
აკ ეა ჯა
რავა)! აე C-ს
თაიას 2ც ავა–
წ აცი
ყრე5 ჰე ტა)
83 ს
«ად კ ეC)
ბ... 6
Xტ.. 439 Vტ. (ს5 4» „ბ. „აე ეს მწ ღა)
ტ. რამ. (05 უუ») I... რაბ VI ტი 05 კ.ა
ჩ.გ.) შა 433 VI (65 ეკ>
I. ას5 კრა) ბ.ასააე)
ა ._ ბ.. კაბა)
ში ეპზიე წააქკოა)
შა აეაღაე I 4-2>
2 =)
VI ცაა ==) V#. გს6) სას
ა00Xააუა6ეოაოაა.
შოა 423 Vტ ცაა ას ზომ ფავან
ტე ე1ყტას
სIC
ე ი ენ> ტს ტ5 კასვ4ტ
კ5 სკატა
ბ8 ,წ1

3294 ჰც სჰს L<5

4 1) უჯია
ძეა ყტე5
წ აჰ, ძკხე#
თაიას ჰც ს15%
"18
 # Mე სსსა§
3 ვ 49
3 4ც ე#5
მ...

ტი. 459 1ბი 64 46ა> წას გაცეესჩ ლას

ტი. 4ა4 1. 5 ტეს ბში... 459 #.» (06 ეა»
ბბააჯა–) შაორი) 1. (L5 ეც,>
წ. . ის კ რააა) #წი 459 IX. ცაა ესპ
ბო. ეპნ გაე წაით უწაა გა)
Vწაკნგა) შეს ცასაბა
კ კნ აე
# ცას ა) ბ. რა22
ევ გა)
X4. ს. ლათ 4. კატაც
შბ. ცავენ
გაე ებას. წ. გაე »9I 13 03 ს 1 ლას.
ხი 3 აკა ტს პს.) აპეკზ 4: ჯ ,წV

იოღოსსს ვ Cს ე§5
3 კ რაჯ
სმაც 4ააას
#23) ცს
უკაეს პე Cჰ1ე)
3 3225
სძ 4)
8 ა ა 4355
(2 I6> აე 421)
ი 25 აე (ს 5
კიკუ (§ კაკა
ახ ძა ა 5

46 )5 ლა» ხ0>თვ4 უე) ტ0Cე) აX-24 C2 23 ეპ IIL> ტაბ) ტ4 ესე! ახ Cსემ5 ვ კა) Cს
ევეაკ ერა) ვ ტევაა

სით
ზამთ 49 9.6 (ხ5 4L1> შამს აე ეი IV და)
წის ბ ნევა ჩათ 43 1. . (05 ააა
წა. რმ ბი ცააე)ს V. 459 I 05 ესკ>
V. ას5 კრავ ტე) ბ.ავალაე
წა ცეარიაც წი ცაა რ“ე

119
 წრააა ეეე) წააუეო–)
შა ვულე გაა)
ა. ცხაბა
კ 5 ე XL. -ც6I ლას
სამებას ახ) წ. ლე ჯამ პას! ისს
ჩი 03 ტა)
ე ჯახ
სIC
- 3 ა ე> L>I ტახ
რ 4 4)8 3 წ

ცზეკზ ავ ეკაგა
# ჰე ავა
ლა აე5 4)ვ 4) XI
ავ უა ა 5
3 ჰც ძა ააა
3) 4ც კს
ხ3)> 2) (სა აე>4
” 3ვ45#%
გატა კ 0.5
” ჰკრა
3 კა კ 45
ცზეკზ ჰც ცე:
კაე ჰც 5))
3) კაე ხაკზ)
7 ჰც 4აკ55
944 >
აV II. 439 VI. (5 4-+ XVVბ გაე ცს წბ ფა
!აოთ რა ბ. ქნ ეე) ა/ო...
438 ტის (ს5 ა
Vტ. 455 VI. ტა ა" ბ. რიბე5 ე >
ხს” შბი ავატე)
MV>. კა5 >) ბაი ხასა)
შბ. ევლბე ბა აუოტრე)
სასა თ. ში ტას)
X44 „ს6I ხა 4. აე სბ სანაციის
ბზ. ცა) გაე კ)ეკტას

ევე ციე ვ 435 #0 46 ე5 ტი» ხ024 ე ტ6 ე ტასი C93კა23 ეა 42%8

V Cს

ს 5 ი 1 ტს 02554)
ჯ ,V4

«საა კ (ს ეX5

120
 8 ცაა ცხე5
9 კაე ტრა»
ტა»
ცკ ა 5სა
ას ეკას ჰე 21
ჩას ენა. ცს
ევეტრა აც კას
3) კა კ 4ბას
ევტს მვ უკა
თს აკა ჰც 255
” 1ე 425L>
3 ე: სცსსა
Vეე.ეII=II

წოთ9 433) წ. (ც5 4%ა> თბ გაე ეს 1% ფას

წაი ტრა ბაი ქროუ) ბაზა მ. 49 IV IV Cს5 ა. >
შა რვ ტი ტავს შთა 4) ბ (L5 ე>
ჯიბით ახ5 კრა) MVბაააგაე)
VI. ცისასა კ კახ სე ტ. ასა)
V. კა5 >) ბ. აკე)
შია საგას შტა გ) |_-_#ბ-"-3–
წ). ცა ტაუ ეას ზი. გაე 13 11 ხსის

ს 5-ს) ტსძ)ენა
4 8 ა: კ> გვ 48 წ.
რავ)
აც კას LI
3) კაე) სს
3 ჰც იაა
თ-ის ე ძ+%
8 ეე: სკის
3 კ ააახ

“ა.ა. ქიას
ბა..44) ბბ. (ხ5 4%1> ბ ბი „აე ცი 1 აა
ს... რა) მი სტე მაშას 439 V.. ს5 ე» 5
ტი 459) 1ბ ტააე5 შო. 4) ბ სნ 3ე>
აწ ცხადი ტა) ხს.
ბა ბეკ5 ლ) ?V/ ცახმოა
ცე 9 გაე
VI ვეა) VI ეპ5 აე
121
 VVV გს) ლას ში. ცას >)
შო გაე X2M9 1 3 წ აას ხს ბწავატგა)
?# ცივა გაე)
ე ებას ბბ რატა ეტ ტს)
ს 1 ა> ტს ს ) უთ ცენ» ლასა 5 4) § ავ 2სა ლაბაზა 43 VI

კ ტს უთ 42- ეეე 4. MX 1 C1ეა) 406 ეს ლათ» ხა ე 0Cე ცაა» C3ე.25 კა ტატ)

წ...ნ

ს 5 ა) ტს VC ე ცაა კხავ5 3 41>ა ტ2 41 48 .წV

რაკ კ L»
3 აც ხს
რაცბ აც ცნას
ას 45#%
ბელ პცციაკ)
7 ჰც აეს
ს აც 42555
(§)აX-5-24103XM)
3) კაე 42555
თე ჰც ე)
4L6)) 4) ტისა
3) აეე რვაას
ოსეს ჰე 4
VI მკ რას
ეკას აც ააა
3 კა ს ეუსL
ხ455
გს +-ის

აწ... >

შოთა 439 1. (06 4-> ბ.ა ეს. ფას

I. 45) ბ სნ ტე) ბშა. 459V.·,Cს5 ესაა
წავ 49 ტა ციებ ბ.თ 429 ბ 05 ე>
შო. ას5 ცრის) შია იყეტა)
--__ აწ ეცა)
მოთ ეპ5 აე ბათა გაც
ტ. კეთ ტა) 1 ცაა ტგა)
VV6. „სCI ლას V. 4.2
)ა ლა)
შობ ცავენ
დაც ეკას. შაი ა) 4 1 სტ ხეს ხასა.
122
 სC 59 >! ცნ 436 548 ავ 43, 48.5"
ს.5 ყ+-ს
ვ აე 4»
43) > 1> ე ხა
3) პე 4აც
%V„VMV. (L-L>

წ... 428 VI. Cს5 4%ა> მ. აეეს ჩელა,

VI. რა) ბ ნევს VI. 4) 1 ბა (ყ5 ეა
ბბ. 49 "ბ უგაბ 1. 435 XV 5 ეც
ბთ. ას5 კრიტ) ჭა ავატბე)
_–._ ბოს ცხა)
ჩ. აე> ე) ზო. ცა)
XV. -ც5I ლას V. ა Iკ5ე
წას 4 აკე 1 1კბას
2)

ც%
1 ა> ტან 4.L>აI 4)§ ,წ%

(სეI5 ცე 0საკ5აბ!
თიკა 41 5ა
ა11 ტა ე5 ე 4ს% ე ფამ ე 1-ს

ს 3 ა ჯა ტს ძკსე აჯ. წბ

აეემა მც4>5კ5
ტა )ვ პე)
საჰ 605)
# პკ ეკავა
3) ეე ე4ე2
წ....L->

ბთ. 4ა9 ტი ქყ5 40» ასბააცეეცსბ

ეას
ტა. 433 1. (ხ5 ცე_ ზოო 48 VI. I ს5 =>
9 VI 435 VI ცაა წა 428
XV Cს5 ეკ>
შა. ას5 კრა) აბაა)
წ. უნ გაე წი უსა)
წა აუდო .–ე V. ცასაბა
ე კნ >)

I23
 #. გს+) დას V. ცაა =>)
შე გეტა) VI რაცა
კ 1ბასიჯი
ს% 3 ა > 00 ასი 4»ს ასე 48 ,წ%

რსXC აც აა)
წ ცვ ი2ს
ც5)ე5 «საა
ვ) ავ 4)
ი ჯLა> აკ ლ»
# ჰც ძა აკას
4ასა ))ე 5)5
(სმა აე 1-2
0 აუ54 9ც ეას)
უ# ჰე 0-ს
რააა! ვ 222
აკე) ჰც 225»
შბ. L-L>

V. ვ. 459) VII (ს6 4-> შოა გაე ეს 1V საა

ბათა 49 1Iბძნეეს 1წას 49 ჩი. (65 ე+5
შეთ რა) შთ. ცა ბე ბაა 49) ტბ სX5 ე>
წთ. სნ ე რაჯატა) შაია ავიტა)
ბმა ეპ5 გაე ბას ესაა ტა)
ბაქო) _-–_–
წა ცალ VI კაპ გა)
XV9 „ც65) ლათ VV 425 ა გაე
'ბ. აეს ანე ე1ეტას ში გაე #9 3-ს წ ასა
ს) 3 ი 1>I ტს ას5 14-98 0ს ე 3 4) 8 აე) 4)ა15) 4) § ,IV V

რს)3 43 0)»
295) აცე დაავ)

თასი აე კ 40% ) ესა) ტი (ს2>

ს 19 > ტს ხი ე ცთ ს» ასი
5 4) აუ3 იაა,5 4),
5წ
წაია აესბ ვ ტს ურ აის»

124
 ს% 1 ა L>I ტს სL 1 ერ კა უხკდ 5 4»ს ასე 4), #9

VI... სბ კ ტს ენ ქ. ->»

ხ% 5 ი 12 ტს ს% ა) ეთ ც)> 4ც11 4-ს ხსე 4.

I. ი 6 ე 40 ულ -ი>

ს 3 ა I ტს სს 1 02 ც> ვ ეკპაეე
3 453 ტი ცანაასს 4) მ, ა!

VVI>. აე კ 4სს ეთ ა

ცი სეს ცს სი I ერ ცა დსს ა 48 ავ ს ცსნ 4 #., ა”

შოთი. ა LC ე 4ს ე LL

სC 3ა ნ) ტს ს 02 ცს ძკვსაა 6 მ აც კნც5 რს, ა"

შა. ბეთ კ სს ეი ქა

სი 3 ი > ტს სს) ცრ სც 49ცI 4418 ავა პეკ5 44, ბL

V.,ვვ. ა ე6 კ 40 უთ (L5

–_–_–“–. ბბ

ბ... ი ერსა ენ L+იC

ს 3 ა >! ტს ს XI ეთ ცა ს6 ლას 41.3, აშ

ბითი სებ ვ 4ს ელ ა

VI 3 ა >) ეხ სCს 2 ქს ახყაცი 431. ბV

წამსა იე ე 4ს ეთ LაL

სს 3 ა> ტს სM XI ე ცხა ლსა 5 43 § აქ ეპ 025 ყა 41 8 ბ

ასა
კსრ2 0»
გახ 4აL
 კნ 25,
Vთ..(L->

წა.ა 438 V >. (ს5 40ა> ბამ გაც ბ წ ცაა

ააეგX3–23»... წოთა 48 70. (5 5
ათი ცხიბა კ კხ ა) ტი უხაი ტა)
ბ.ა,უ.ა) V. ეზ გა)
LV ავთ გე) #425-ი ტა)
ბ. ცაა) X>. 206) ლა
შაკ 4საცენ ტაე ე ებას
ს 3 ა> ცხ დყზსა 25 ცეა ,ტ%

1449 აბ ე4სს
ულ L2>

ასას
ა) 4 ას

31 ცა პყას ს იე რას
პსასაეს ტს სასა მააიაცაცირეი

42) აე აუზ
436. )კ ს კა
I ვ LC
45სს 3) 45)ე5
წოოლოე
რკაყას აე იუზა
435კ5 ცე იე2ა
4კააა5 ე 4255)5
3 აც ც5ჯ
44 ცვ კაა LI
3 ეპ ევ 43აკ§
3 კა)ევ პაკ5 43)8
რაას 1 Lსა
შავ 4კLა
რაა ესს აც ეკა
# აც კა ა
უა–იას2 4) (ს ა
3 ჰც455%
126
 ი) 4ც 035»
49 აე) ც5ეკ5
ცნეკრ 3ც 4ც>
ყოსს ჰც კას
3 2Iეა 3ს)კ>
ოკვაი ჰე ს Iა
# 3425 ჯ%
(სL- ჰე ს 4

დ.ი... .Lა>

აა“ ივი .1ბ გაც ეს I% ფას

ტაო. რამ მმ... (L5 კ»5
წ. რას ბი. ეხ5ტვე
#ტნაი 48 მწი. ტაის შოთა 49 ტს ე,>
ზა. იხ5 კ რა)ი–) Vაბ. აჯატ)

წი პნ) ბ.ასაი ე)
ბი. უტ) 11. ცხვა
კ კახ გაე
ბატაია ეტ) წიკო)
1.8 აც>I ლას ბტ ცჰა „აე
ბწა რააეეთ გაე კ ებას შა აე 941 პასზიხს

ასსა აეს ცხ 4)ასი «ა 8 ,V

დააკ Iც Cს 5
3) ეე 4ის>
ფვუებე>ა
ქვ) პე კ5 I

I 9ტ25#%
(63 43) I) (რა)
4 I, ეს
3) ჰც 45%
ჰLს,
I, ეL5
რასისა
ავ 4) ჯე

რთ ებ ლა» ხასაია ეა სს ტასი კ «ს უხა 32-25 კა 9L> Cს-I 3 > 62 4ს 4I# ტა)
აჰ უპ ცრ) ვ ა)-C
მამით. L->

I27
 წ.მა 458 6.
(ს§ 4L)> XXბ ტა ეც 1 V ფა.
VI. 459 ბ 05 ტე) VV.. 439 V.. 5 ე.ა
ბაწათ რაბ წას ცაბეს წა. 439 9. (65 ე>
წ. აზ კტ) VMVბ აკა გა)
V. კან აე წი უსაა ა)
XV 42ა ეგაა) წაი. ცახაბა
ე კახ გაე
4. ა 5) VI ათას)
XVI
სა დას ში ტრა გა)
წი 4სავენ გაე
კ ყბას შა. აე XI 1 ცალის I ლსა

ძკძღრ კ პს ცხასა =1ე+25 კა IC 4265 1 Cპცე2ა 45სს ეესL2 ტს 41) 4-ბს ცე Cს

ბა 43 ცპ C 09%) 4>ე ეპ 41C ეგ ლათ ხა>ეა ეა ის
ბს 1: I ტ6 ესც=სასა 3 იუე)4 ტა 5 4 3 ,წ

ძა) ვ 43»
3 ჰც ესა)
იენა 4კ 42555
3 უმა ვაი
4 აე5 ე C4ეეე>
ული
ა ე 65
ე კაე ჯყსა

V.ეIე. I.აL>

წამი 453 წი. (6 4ჰა» წამ ტე ენ # ცვა)

ჩას რამ ბი ს6 ტე) IV... 439) V>. (ს5 აა
4.9 433 1+. ტ.ა.ს ბაა 4) ბ 095 1 >
- VI. ავა ტა)
VI. კპ5 გა) ბაი უნაი)
1. კე» ტაე IV. ცაცია
კ კუნ გა)
ბ. ცაა გა) ტა აქკ5 გა)
წ. გა) X29 1 ცვ სხ) დხ.) VV. ას6) ლაLC
779 4სავაენ გაე
კ კტას
28) 3 5 > ტს აკა საე 4ე გ.ზ

«<< I, ძა-ს
თ ჰც კედ
დაააკე ჰც აკე
128
 9 43 უს აც.
აVV.
1 >

წა.. 43 VI. (ს5 4Lა–> მ აე წ –ა)

სწ... 4 ტბ. ნე) პა. რამ I... სნ ს.ს
წ... 433 ბ. ტაია ის VV. 43).
(ს§ ქაკ>
წო. ას5 კრა) “ჩი აა)
V. კX6 >) ბა უსა)
პო. >>) ბბ. ცაა
ე ახტა)
რ რან3 ეა გაე) “საკო
VV- „62 ლას> V. ცაა ==)
ზ წა 4რსაკენ ტე კ1კაას

28545 12 ტხ დაკა ლტ 3 ,ბ

გაა ცე აც 43355
# კაე ცნს)
45C ე 4-ს)
მ კაკა4 ას)

VVV. (L-L>

ბი. 4ა8 ტბ. ს5 4» ბო. აე ენ წას

VI. 459) "ბ ცნე) წას 438 ტი 5 უგ
წა. 49 ბი ტაის წთ. ბაგე
თაა ცხაი) ბი ას5 კრიდი)
წწი ცასაბა კ კ5 ––ე ტი. ბაკ
მაქ აქვა ლე) V. კუპე)
I ცაა.) #ტტი2>
ეი ე
ში რიე ელე ბ ცას წ დხ) "IV. „ცას ლა
VVI 4სცეთ ტე ებას

პსაასეს ტს კან სებ

ს) აკ 4სეკ5
ტა ე 4>5ჯ
M აა: ძსაე5.
ბა! კ> ავ 451 ე 5.

V55. LL»

I29
 წა.ა 438 წ... (ს5 4)» ააა
V.. 42 Iბ ნ ეე) X6.. 455 წ... (05 ე»5
ხს. ავ .–
ბას უსა ტე 1ბა ახ5 კ4 ჯა»)
IV. ცასვაა ე კუა გაე ჩ. ეპ5 გაე
რ ტაა22
ეა გაცე ბ.ი ულა)
XV გჰ) ა) ბოი ბეკა ა)
თქი 4აავა6 გაე ვას წა ტა) კ ბ ცვ სას 1 ლასა“
ასას აე ტცც 455 4) 3 ,V

თს ბ ე24 2)ე 4>155

3 I» 91Xა
ეეხ IV 004
Cს CI აე 43 ი 5
სა კ 41)
თა ესან ავ 4>
ე სევ აჯა
4ააე5 კ 42555
Iბ.. ქ-ს

ბასა 434 ბ.ი. 00545» წამ გაც ეს # აა

V..
4 ბ. ხ50) წაათ 49 ბ.თ (5 ეას
ბათ ავია) წწ. 4 V.. უბეს
. 1. ხასა)
Vწს ცაცვბა
კ ეხ ბა)
VI ათა) 1% 422 ეა გაე)
ბა ცაა ა) ბათ ავტ)
ში გა) ენ ბ ცასას ახ IL. 2C2I ლახ>
შევ რაავეC ტა)
ე კბან
მკს აა ეა ენ 34 9 .#

რაას )ც 0ევ5
3 ეა 4255
სა ჰც 4)
დაავ ე აჰცე
სს ა14 Lაკ5ა=I
ეხე 334555

130
 XVC.%. L->

ჩათ. 439 #.. (ს§ 46 > აბააეეს აა

VII. 49 ბ. ქნუე) VV>I 458 9.» (L§ ე»
პტ. ავათ) დათა ტამ ბის ტ.აკას
"ბ. უსა») „ტი. ას5 ვ 4ააა--)
XIს. ცასაბა კ კხ ტა) 1. კა6 აე
ბბ კე» ე I აბეტააე
რა
XVM# ცას აა) საბაბი)
ბში რვას ტყე კასი 1. გაე კოშ პას! იხ

რატვ ბ

სის»
მც 2)
4კაასას
აც ც5 ეკზ
3 ეც
თს 5 ე 43555
3 ვაა 32

>.
საათ 438 1. (ს6 4+)> აბ გაცეს ბას
9VI 439) სბ სცე) ტაი 49 1». (ს5 ა
ბბ აფი –ა) წას 49 ბ. ტაბუ
ბ. ტხა»ა–) შა. ას5 კრა)
შო. ცახნაა ე კხ გაე ბეკა)
ააა) ე ეირი)
წ. 422 ეი ე) ბ. ცაა)
წა გაე 1 ლს ლსა, #. „ც2I ლას
ჯია 4საკაე2 ტა) ეას

3სას ა LI ტს ცა> ევ პემ ეპ (§ ეკამ 4 4>ა ტა ცაავა 48, გა

ევა აც ც5ე§
1 ჰკძაიე>
ცზეკდ აც ცს სას
ეკას ავ აეს
3 ჰც ააა)
234 20 ხ-ს
4)კ) )ც (ს 5

131
 V...IოI.,

წ... 439 წ.» (05 4%)+ VVბ აე 16 V +)

წ..რას ბი ძზეე) 'წათი. ტა წ ბი 5 ეცა
ს ალ” წა. 49 ტი ცაა"
ბ. უსა) ზი. ას5 კრა >)
_ V. კან >)
ააქოტა) V. ცე)
1 წ 422 ება) I. გაა ტე
ბ. 5) 2 % ცვ წ ლს CV) ბ. -ს>I დას
11. 4,2 ლა) ე ტას
ასასაა ს ტიც:
ქეტი ვა)

დაავ)
ე “მაე
3 ჰვ ც555
რაც“
)ც 41)კ5)ე5
7 აც 05 4
MI.
1
ტა.თა 459 #9. (ს§ 4%> –_ _–
წ..4ა ბ. ხ6 ეე) VIII 429 %.. (ს5 ა"
XV. იკი) VI. 439 V>. უაას
აბი საჯა) '_–
ჩი ცმსაბა კ კნ –ე) ბბ. კა5 ა)
VIწ აიტ) #4ი2>ეი რე)
ბ.ცჰა ა) ბბიაქკ5 ე
'ბი სეი აცკვას წ. აე კაშ ასშ ლსა
ასას 1 ა ტსა)კკე4
1.9 V

ფს აე)24 აე (ს-ს
გ) კა!) ტხა
#”# აც სა
ლეკა მც 4ცეა
3 მვ ლასა თ
საა ე CL
3) კა ს სსა
გ» აკ აკ5ა
# ჰც ასა

132
 4ჰკს აც 44,
9 აე ვს.
გ.თ.
(ღლL >

აცაას ა ტს ს, ავტ ჯ ქ;
ძა სა ა, აკ§3
სას კ აკ<ა
3 აც ტკას
C5 + ე ქს აე>“
წ კათ» კაა
ბ... LC

წაი 439 VIII ს5 4%3ა, აწბ ასე ეს ბ ა

ტრ. რავ! 1. (5 ტე) ბ.ი 49 ტი (ს სა
წბაჯიტგე) 14# 439 II ცა აკას
ჯტ. ის5 41–.) ბო. ცნა ღა)
VბV ცაცაბა , კხ გაც ბაა ეპნ აე
#წ უელ) ბა რი22ეა ტა)
VI. ცაა ტა) ასეტი)
წყა რსსვენ გა) ცაყბას VV ს ას2I ლას
წა ტა) ეშ ვხსი! ლნი)

პხას 3 აეს»! ტას ცაეხაკა 3 48 აუ) პავ) 419.9 წ

ტაია»
ავრ)
4კა”ა ჰც ცზეკ5
აე რს
კაპეLI აკ 13L5
ბ... 1-C
წ... 49 I. +Cს5 4%)> Vბ გაც ეს ბ ფა)
ტა 49) 1. 050) “VI. 429 106. (ს5 აა
#ბ აკა >) ბატმა რამ) წწ უგ აუსბ
ბა. ტსათი ბე) ბბი ას5 კ4ააჯა–ე
VბV ცახვაა კ ეხ ––ე) ყუ
ტ. კუ> ე) ზა რი22ევ
გ-ს)
133
 VV. გს2I ლა V. გპა გა)
შა ე X- 1 პას! ლს შა რაკცენ
აე კების
ზ.აეჯ5 –ე
პკას გაუ ტს დაც მს 348 პეს დაპკას 4აე 8ტ

თ ბე>4 ჰე 43155
3 აც ხალათი
ხეა) 4) Cს 23
სკა აე CI
435535 საკა.
3) კაე ლაი.
3 ჰც 45 5
4კ5 1ვ25ე)5
ლააა სც ა) თის
რეე ჰე ტს
Vტ.. 1->

V.8. 433) VI +Cს5 41> “ბი. გაც ას 1. ცაა

I.) ბ ქყნეე) Vბ.. 459) წი. (ს5 ა
VI ავაგე წა. 43 ტი ტა აეაბ
შა ახაიტ) ბბ. ას5 კრა)
I% ცაა ე ეხ ე) ბ. კაზა)
ში უარ) შა რი23ეი გაე
ზაქო ე) ბ. ტატა)
ში ე) X-4 1 ც-ს წ აც.) 49V „ცს+) ლა
შბი ტაკა გაე კ 1კბახ
28.)
3 ა )L>I ჟას 43) ე> აე) ლან 4) 8, V%ყ

ცზე5 4 ა 5
# ავ 4)
საა კ ცხე
”ჰცტLს
ქა I ხასა»
ცტეჯ5 ვ 4ავ2კ>
ლოლ
კაე 4) ს 44
8 ჰც იჯს
კპ ეL აკ 1კL5
134
 ფL2 4, 1.L»
V#M.·. I.

წათთ 438 წ. .Cს5 4L> ა

წავ რა I. 5 ტე) V#ია
425 წბი. 6 ე».
აპა ავეტა) წია ტა9 ბ. ცაა
შე ცხაი ე) IV. ას5 კრიტ)
194 ცხა ე კახ გა) ბ. ტსზაა)
ბ” უე გს) წრ გაე გაე
4. აკა) ბ. კაია)
შო გაგა) 41 „ს2I ლაL
ბ. 4.) > აა) ეას

ბასას აეს ეს ს ) ტი სა ლანა) ტა ე8 ,1V

I... ან კ 4) 02 ა >

ასას ასეა ეს საე ე ცა ესააა გ,

ბ... ებ ეტსსელ
ა»

ასაკია
ტს იცაე/4 9.19

სვ) Iყ ე) #
უოლ
რააა ჰც აკრა
# 3ე 22555
ა» 2ე საკ“
4234) კ 42555
ე ა)ვაეს
ცრეკ5 აე 4355
4) ავ უხ. ეა
3 ეჰე) ევა
4აეჯყ 1 4L.5
4 3) 0ი5სს
3 43 C-ჯ
ცძკზას! ა) (ს-ე
#4 ს»
ლავა აც 41.აა
სა კ CM ეკე
I35
 სს ე ციე5
ს) ე უჯ 2-L2
ს8ნბ5
(ს ა#
წელ”)
ცზეჯ ა»
კზე5 ცკ სკას
წ ე ცსს-ს
სძ )3> 3ც 435
უჯ“ აკ 5

წა...
L

ტამ: 439 #+ +Cს5 4%ა> Vბ. ე 0 V1 +

V.. 459 Iბ 5 ეე) VII. 439 9». (Cს5 ა
"ტი. აყვა) #ი.ი 48) 96.9 უა ა ეკ5
სწა ახაი) წრ. ი5 ერია)
წწშ ი ცმხვია კ კხ –აე) 1. 5)
წჩიქლოი) ბაწრის ე
V. ცაა) ში. ცე>ე
ში ე #9 1 ცასას VI Cხ- XV. ას6) ლას.
17 ტა სკენ გაე კუბას

2აა) 3 ა 12 ტს ვე 3549 ავ ტცვ> 48,

431 კ) 21 4ააL>
#3 »))
სჯ
)ც კა XI
#40 2-94
იკა ჰც ცხე 5
რვა ე ც5ე 5
ქა6 4) )ვ 18
(ათ.
. ლას
პამ 88 438 1. +(ს6 4%)> VVბ სე ეს V ფას
ტა. რამ მ. 05 ევ) V1ვ ვ, 429) %ტი (ს5 უკ» ა
ბაკას) ბაა 44) ტი ტას“
ბბ ესაა ე "ბ. ას5 ეტი ეც
VV9 ცისასა ე კხ ა) V# ეცა5 გაე
ანრი ააეი ე #%აქ5 >)
ბ) ცაა) 11 აუ> >)
136
 წ. გა) 3 ცვლას 1 CI. V4. „ს2I ლას
XV 9 4.)
აა) ე1ეტახ

პსა პაკა ტს სს I 0 ცა ხნა # I)

ბა.. აეს ე4სI
ეთ (L2>

პკა
ა აეს ტს სთ I 02 ც> დაე შL55 48 აე 41ცსაას 4 8 I
აბ... იეს ე 4სI ცი 12

2ვაბა > ტს ვაკე 4)ა, I-

სე) აჰეტ)
3 კაე ცს6ვ-92+2
წ” კ 43555
4“აე)ც> )ვ ცაც
წ უაეა 4»
ტატუა აე კა ეLა
რაკ ჰც 42055
ე» #5
სფე
შო8 439 %Lს5 49> წა ტავ ესჩდა)
წარბ. ქნას წაი 4440. (ხ5 5
შა ავიტე) წყა რამ ტი ტცააეს
წ ტახაია–ე) _–
ი. ცქცვბა ე კახ ასე) ბ. ჯზაა)
VI გეთე ტ.აექზა)
ბი ცაა) აა.
წა აე ა) 1 ცა ისს 46. გს6I ლას
წIა ტაკა) ტა) 1 ებას 2)

ასს 10 LI ტს 45 სცე 4 ჯ ,I7

ძისა
ვ ცხე
გრო ა5
ცყრეკ5 აც ცან
თ... ო...

137
 პათ ა 429 1. +Cს§ 4ხა» Vბ გაე
ეს ფა
#ტ. 423) 1. 05 უვე 3Vწ. 423 #6. (05 5
#ბაკა–ე 1.
ბუსა) შა. ახ5 კრავ)
წ ცაცვაა კ კან აა) წ. კანა)
ჭრავაებრე ბაო)
წე ცაა ე) VI გატა)
წ. ე #94 1 ც0ხის! დს. %. გს6I ლას»
შოა “საკე ტს) ე კაბას C2.ა

333 აეს ტს ტცხკა ენა „ს უხკა სჯ ბ

რაა) §> აკ <4 აკა

Cს-2ს
კ 4ა>
დავაა ე 41 ე ი>
რასას.
აე ღაც
4.5 აკ სა

წა. თ. (LC

რტ.» 429 9MMCს5 4152. სბ გაცესტბცას

წა. 49 ბ 05 0) VIII 429 9. (6 ე.ა
VVბ იკ> ე) VI. 439 წ. ეგა)"

ასავა ტს 4სა 41.3

(§აა>! ცაცა)1 (ააა) 94 აუ ე) ბაან

კ ე54 ე ბაიას1 Cა ყუა! (>. XC 45ახთს ააა ცე ას ე
433) მსა ცვენა აპ) რას ვ იაბსასს ტაასა 3 აე) ტას ასც> აეს! 0 ა. ეა Lას ს. VII
V) 4 ეხ 07 ცღკეყ 439 სს ცე) გასას აL5ვ5 კ წეკა ეა ას უნმკა 0I#9 საყ
ბააეეეე) აე5-2 ტარას Iს კ IC. კ, აა) 41) 436 )51 + ცაცევევ ხას > CI ტამ ეი ტს» ეკ5
გიპ)ე 429 ჯ Lა ბეე! ეპე ტა>ა23 C#8ე 4) 12 51>ე სა ე 4024 3) ეა ტა> ცნაას) სა
4 43.53 ტაპრსასს
აეს! 40) სპს მ-ია
ვ კპამმაათ C9 255 43ემნასს
5 ეი ვ იენა ვაკ! კ
რსაკა კ 0ხ2 ემა 4ს LI) კაბ 445)
კ 42Iაა კვა კა გაა1ა. 9) ცა დსა ებას 1) C 2 აჯ C# 23.
ი)ე) Cკარა C1)> ) სს ტბ!» აე) ც–ისე „ვეე აეი–ა ე ს>ე დასი აასს აL) კკ C 5
საპა 4ს)კცეს 455 ენას ეკ>4 რსა ცი იკე ტჰე 48 4ტას 4 8 ას ტიკა ც= დაკა 2 X
აზ ფაი ე) ხეას ცს 214 ე 0643) ს 4)8 ეს) 1აი2სა ტანაკა ცბე«ი 6) ავ>4 საLა>!
ს.ს VI ააა 43 «ა ა > კ ტატუ) ტზე) ცა 18 8) 4» აც. ეაჰაა>. 1 4),§ 01 ცნა 4)
ბათაას ააა ტა გა კა XI LC3) LI აკ > 5 4L ა ე Iხ-> ვ ბა 4 ს ბარამ ტა8კ
(§354) ვ 0 1> (მ 44 „ს 4სა ცე ცნკა კ ც5ჰა ე ხაკპენ ცს ი ე ხ2 ემა ტი ცს
უხ ცნა ვ ტატა ტე ტა მაგ 065 აი 40) Lას ცახაბა აც ენა )აათ L2 254 4>
4კა ცVკ! 28 Cა>ე4 1 ტ>-25 ყა ტწჰკა ეწვა ას 05I კა 1 49 ას ე5მკა 0)1 ცენ 433)
138
3 ამატ ტას
მბ ემი (§ ებ
ეა 234 გაა» ა») საპ ე ბათა 44 4)§ აც უწჰკა ეწვა ას უ5Vკა 1 4 „ს
ფძრას ეწ ე.ა ე ქს. ბა ც>! 642) 9>+-2 ტაბეხ სანე სას 36.24 VII 6) ასამკ! 4.2 ეთა
ბ რს 2 IV. ბ (§ა კე C გ 4რაპა> ვა ცI2C ეა 0VეI პე სს5> ა მს კა ყა ცავ C ეა
ციაIებ ტცაპენ ცაზე სას სახა VI ცნ)კა 419 აცე ცაა! (Lე ააILა>!. ეაI> ს») 2ნ)აათ.
ტაი ცვ>) ცა) 392 ცაზენ კს ა 234 აპ161>Lს ა 1>1 422 12 ,23ა5 (>! ღა ასა ჰე
”29.)
ცანკმ ტა წ 4ს აცე ცა
სათ უსხაი ა) -
მჩ. ცხება კ კან ა) 1. ეპ5 ტა)
უეაუ”““ ბო ბეზ)
V. ცაა ბ) ჩ. ს> ტე)
წ/ი 4სავაC =2ე) ე კბას ჯა წ. ე #9 1I 3 Cს 1 ხს

ას) ს ა) ტს ლეს 3 438 აე 4ასეა 4) .X9%

აე კ 4აLI
3) აც 45 5
ასა 31 4) XI
კაპ )LI 31 ე 45 ჯ

XXI%9ბი L5>
წ... 438 I. LCს§ 49)>+ –_
ა – ტა. 459 1.9 (065 აა
MVა აკა) წაი 44 ბი ტაი კს
ტა ცსაი აა ბჯ. ას5 კ რააა)
ში. ცხება კ კახ გა) ჭა ცან ა)
ბ ავლა) ბაა)
ბა ტჰატა) საი
წამ ტასაკენ
ტაე კ1ეტას
ან)
1 ა L>I
>! 203 6 ლ)
ლეშს ე) 1 1 46სსეგერა 4) 8 ,VV

0ხს-ის 4 ეკა
#93) ც XI
ცა5ე)ე5 4ც ხასა
3 9) ს #4
იკა ა, 15
9 ა კისა
4 ჰე ს 5
139
 # აც 4-5 5
453)5 4ც 4-აა»
” პვრა”
3) კაკ 455.
აე 33 დააჯ
# აე ს
გ ეე ტაჯს
წ) აკ 4) კ
4იაეს აე ჯსს.
4კასა 3) ცნს ეკ
8) კაე 4 ეპი
რაა აკე ოჯა
“ას ა აჯა
3 ე 4532
4კასს კ აა>
რაც ა) 4)
# ეე (ს5
აკა აკ სხაას5
ცნ 33 ე) 445
0)5)ე)5 4932255
3 ეათი ხალა
“ტი... ა>

მათმა 439 მ.ა .Cს5 40» VII ე ას V# ფას

რი. 48) ა. (სტე) VII. 435 9.» (05 ე.ა
რ –--.“ ბო. 42%.
06 ეკ>
შოთა აა5 კრიტ) იV.ავატ)
ბ.ი ცახვბა კ ყ5 ტა) ათ ცსაირ)
ბარაბა ეა) შევ ეპტტა)
წბწ აღა) წა აქტ)
ბა ტე XI 1 ც0ლხს ას ბ. ცაა >)
წაი 4საცენ გაე ე ყბახ

2133 ა L> დხ 43 1 ცი ცს» 435 15 3 418 აუ3 აას 4)9 ,V#

წო... ბ 6 ე 4 ცC (L-L>

23. 3 ა ეL>I ტც 42-ე) 02 ცI> კხაგ 4) 3.4

წო. . ა ენ 1 4) ეთ 15.

140
24) 3 იეს»! ტს 4 ე ცი ც> I სქ5ას 3 4) 8 ა) Vცე2 4 # ,წ.
წამო ია აებ ე4სსელ (LL

28) ვაა ტს (ს-2ე> 54 ეცა ტიტან 4 8 წ1

წამთ. ბეე6 კ 40 ეთ (L5L>

22)
1 ბესა რს რიე ცი ცა ვა) 54ა8 ავ ტს ეა 4 ა.წ V
წთ. ბე ე4 ე (L-L>

23) 1 ა X>I ტს 43% 1 უ6 ცა აააპ3 3 4) 8 ავა ლაI6 4) 8 ,წ წ

თაა. აბ ე 4სI ულ (L-C

პას ვაკა ტს 49 ეს ენ ცს კსაყსი

ს ზაქ ეს ციარსჯთ
ს... ა ერ ე 49 უთ (L5L.

28)
3 ა XXI ტს ცყე.34))8 ავ 4რსე
4 ეყ ,წტ
ტა აც 4245 §
აც 455
ა იესას
იხ ეჯ
კაა ტკაა
ყქკუე 453)
ს ი ის აა
იხ აეს
ს50X
(ათ. ას
წა 49 წ. 16 4ხ» VXა გაც ეც ბ გას
გ. 4-3. (060) XV. 48 წ. 16 ს"
ბბიჯა) თაი 48 ბი ტააეაბ
ზა უს) ბაა ას5 ვრა)
ბაუ) წი კა5-ც
V# 4 2> ეა ლ) წ აე
1. ცუვვაა კ კუნ. %V ცჰა ა)
წგ. 41) > ტა) 1) ახ 76 ას6! ლას.

141
ზემო აჭარის ლივის ვრცელი დაგთარი
(ფოტოასლები)

142
 |
< 312- -ს, დას =

144
 ლ. :
==” ·2 ,
– 1 ულა.
, ხს
ვ
(ილ) 2 (ა.

ინათა ალუიურრი => 29

სოოს ფოლულრ ვიში 7- 2 ”

იი 75 627 C2

ზი
265 <= 5535: 505429230 :
ა, აV ტებ
/პა– 2-1 39 -6:0- ,ჯ

145
 2? ,

აა=ლ025-თ22093569225>
მქვია
გამა ომია ლილ, M%)
ლ. აბრ გმ.
...

ა– =- 4
... --. (ო 4.

“#2 ”
=> “ეა ე
“ი იჟ–
2 ” +”

146
 ეა. - _–ჩ.
თა =C +-=.
C.-. დ .
=. ი “”
=ან,; უსა ლ > 527. 972.
9 249227

" ". ·
ჯღოუეცა..
უვ
ააფი ს
ი

ა.
“ოთ“ო C “აკლი
ღეა–-– –“უვუ––-ს
ავუა ოთოს
145

C1
უღღანილია7ო2529::2:275 37 ლ
_–– „გაა–. C
–2:ლ02
რ...

'.. .
39. I. 825757236“
“ _ ·
· –იფთ> ს
ზ
 CM

აუდო“, 2

–.
„ “»

-ა-.-"
150
·

151
” ..“2
 აას 20327 252
–ოცი
ანს ტა

=>:8>
<6

53
 XI:
ა

–” “ -.” 2.
აპოორო თე7ები სა ლ თქლოლლ, “ .

154
155
 – 3
რ, ი, რ
>
––_-..-–-
„”” „ თეაათოს წევ. 2)»
რ. 24, „ა

“5 ექ).
„522 %2/)6, 2»
ი, წმ7)72 3,21 ევი
205წ 7272, --> ი.”
7.17 ე 7/:2- “ - 7, 47
ვ.ი“ 2207 ხ,,)
ეამეყმ2ი!

2 იყე
2რმა,მ/7)9X #ც
#7 #/“ 270562
MX შ77/2
აი"
ა.» რ22:#72+#. ა უი.
“ს70/77-/ #/»:2), <2», – 7747) 27

> 7» (2 42/0), 4). ვმა:ნ9M::7ა + 2-2,

რ”ჟბბე?
, ი.ა
2.4“, 7277/ 25” –-...ი

ჩასან/ი 772 72.“

ი,2ფმუი ჟამ”
ას.”
/ებ//ქ #7 78 215 რ /მ,ლ2
მცი 45, -/7
; (2 74207 /,7 27“. 22 //ა/მ მი”,
2-0, +),/2?“ სპ )7927
2 52 6 ,));,9/2//7
722
გ/ლ ; ნ „7 „ეს, 22)? 4/00/909
#2 ,2კებ,–). 52.72 900: 29 522/,

რე ქუდი. 6 ,7/20, 432 57116 #72. 2.»

158
“.

159
 აჭარის ლივის /იჯმალ/ მოკლე დავთარი
(ქართული ტექსტი)
ინასწარმეტყველის “უდიდებულესობის ხასებიდან დღეების ჩვენებით:
შემოსავალი სიფაჰთა თიმარების, ზიამეთებისას და მეციხოვნეთა შესახებ
ხსენებულ. ლივაში.

წელიწადში – 2000

სიფაპჰთა არუსანეს გადასახადი, სიფაჰზადეგანებისა და ხსენებული ციხის

მსახურთა.

წელიწადში – 1000

შემოსავალი სახალხო ხაზინის ქონებისა, ხსენებულ ლივაში.

წელიწადში – 2000

შემოსავალი სანთლისა და კანდელების სახლებიდან ხსენებულ ლივაში.

წელიწადში – 500

შემოსავალი შევარდენზე არწივზე მიმინოსა და გარეულ ფრინველზე

ხსენებულ ლივაში.

წელიწადში – 500

შემოსავალი მოძებნილსა და გაქცეულ საქონელზე ხსენებულ ლივაში. იგი

ახლოსაა ყოველგვარ ქონებასთან.

წელიწადში – 1000

ჯამი – 7000

ქვემო აჭარის მირლივას, სულეიმან ბეგის ხასები:

სოფელი ვაიო, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 23000
სოფელი ცხემლვან, ახლოსაა სოფელ საღორეთთანდ,„ ექვემდებარება
ხსენებულს, 1500.
სოფელი საღორეთი, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 25000.
სოფელი საწნახენ,ა ახლოსას საღორეთის ციხესთან ექვემდებარება
ხსენებულს, ჯამი 4295.
სოფელი ხოხონა, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 20000.

16!
 სოფელი ორტცვა, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 30000.
სოფელი ვარჯანისი, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 3000.

საერთო ჯამი – 147295

შემოსავალლი სახალხო ხაზინისა 10000-ზე ნაკლები (ახჩის) შემოსავლის

სახასო ადგილების გამორიცხვით:

წელიწადში – 13000

ხსენებული ლივის სამღებროებისა და შავი დამღის შემოსაგალი:

წელიწადში – 16000

შემოსავალი ჯიზიასა და მურახხასიეს პატრონთაგან ხსენებულ ლივაში,

ზაიმთა და თავისუფალ თიმართა ხსენებულ ლივაში:

წელიწადში 500, თითოეულ სახლზე 2-2.

ხსენებული ლივის სახასოებიდანნ ცხვრის გამოსაღების შემოსავალი,

ზაიმებისა და თავისუფალ თიმართა ხსენებულ ლივაში:

წელიწადში – 1000

შემოსაგალი ხსენებული ლივას იალაღებისა, ზაიმებისა და თავისუფალი

თიმარების ხსენებულ ლივაში:

წელიწადში – 500

ნახევარი ბადჰავას, სიფაჰთა თიმარების, არუსანეს გადასახადები, ზაიმთა და

თავისუფალ“ თიმართა გამორიცხვით:

წელიწადში – 16705

შემოსავალი ფოცხვერის ტყავზე ხსენებულ ლივაში:

წელიწადში – 500

საერთო ჯამი 200000

გამგებელს მეჰმედ ალჯასურს ეძახდნენ.

ხსენებულ ზიამეთში დამკვიდრებულნი აჭარის სანჯაყს მიუერთეს და
(დოკუმენტში) ჩაასწორეს. რადგანაც ეს ბოროტება იქნა ჩადენილი, აღნიშნული
საკითხი ჩილდირის ეიალეთში არსებული ლივები ზიამეთებისა და თიმარების
162
 მფლობელ ბეგებს გამოეყო. ხსენებული ზიამეთი მეჰმედის მამის საკუთრება იყო,
0 წლიდან მოყოლებული თვით მამამისისა და მისი დაპყრობილი იყო და მის
მფლობელობაში შედიოდა აჭარის სანჯაყი გამგებლობიდან გამოვიდა და
მტრობის შემდეგ სხვა ხასად გადაკეთდა, იგი ჩიფთლიქად იქნა გამოცხადებული.
ამასთანავე ზიამეთი ხელთ ადვილად იგდეს. იგი ხსენებულ მეჰმედს ებოძა.
ბერათად გაიცა. რეგიონის აღსაწერად წყალობის სათხოვნელად არზა გამოვიდა.
მცირე დავთარი იქნა შედგენილი. აღნიშნული სოფლების მკვიდრნი მთლიანად
265600 თავისუფალი ზიამეთის მფლობელნი გახდნენ. მისი ჩხსენებული
მეჰმედისთვის ბოძება გადაწყდა და მას მიუერთდა. დანარჩენი ნაწილი აღწერილ
იქნა, მას ებომა ასეთი პასუხი გაეცა. მაღალი ბრძანების თანახმად იქნა
მიწერილი.
დაიწერა 25 ზილ-ჰიჯეს, წელი 138, მწირი მაღალი ღვგთისა, ვეზირი ამჟამად.

ალის ზიამეთიდან უმაღლესი სამეუფეო კარის მუთეფერიკებს.

სოფელი ჭვანა, ახლოსაა გომარდიდის მაჰალესთან და ამჟამად ექვემდებარება
ხსენებულს, ჯამი 5000, წილი – 2000.
ლი ოშქან, ახლოსაა ვარდციხის მაჰალესთან ექვემდებარება
ხსენებულს, ჯამი 9400, წილი 7300.
სოფელი დაბაძველი, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 7985, წილი 1600.
სოფელი ზუნდაგა, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 1000.

ჯამი 12000.

ზიამეთი იბრაჰიმისა.
სოფელი ბაკურდი (?), ექვემდებარება ზემო აჭარას, ჯამი 5000.

ზიამეთი ისმაილისა
სოფელი მაღლაკონი, ახლოსა სოფელ დუსხურთან, ექვემდებარება
ხსენებულს, ჯამი 2000.
მ ეფელი თაგო, ახლოსაა სოფელ კურძასთან, ექვემდებარება ზსენებულს, “
ჯა .
გოფელი დიოკნისი, ახლოსაა სოფელ ბეღლეთთან, ექვემდებარება ხსენებულს,
ჯა: ,
სოფელი ტაბახმელა, ახლოსაა სოფელ ბეღლეთთან, ექვემდებარება ზემო
აჭარას, ჯამი 6000, წილი 3000.

საერთო ჯამი 20000.

ზიამეთი ალი აბდულაჰის ძისა

სოფელი ნიგაზეული, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 7000,
ოფელი ჩანჩხალო, ახლოსაა სოფელ ნიგაზეულთან, ექვემდებარება
ხსენებულს, ჯამი 9500.

I63
 სოფელი ფურტიო, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 7000, წილი 3500.

საერთო ჯამი 20000.

ზიამეთი მაჰმუდისა
სოფელი ქორეთი (გორეთი), ახლოსაა სოფელ ოთალთასთან, ექვემდებარება
ხსენებულს, ჯამი 7000.
სოფელი მაწყვალთა, ექვემდებარეა ხსენებულს, ჯამი 5000.
სოფელი ფურტიო, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 7500, წილი 1500.
სოფელი ქილისა ვირანი, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 7000, წილი

სოფელი გტაბახეელა ახლოსაა სოფელ “სხალთასთან„ ექვემდებარება

ხსენებულს, ჯამი 6000, წილი 3000.

ჯამი 20000.
მეჰმედ სულეიმან ბეგის ძის ზიამეთიდან
სოფელი ჩაო, ახლოსაა სოფელ თაგოსთან ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი
7500.
სოფელი ბოძაული, ახლოსაა სოფელ ნენიასთან, ექვემდებარება ხსენებულს,
ჯამი 4000,
სოფელი ტბეთი, ახლოსაა სოფელ ბოძაულთან, ექვემდებარება ხსენებულს,
ჯამი 1500.

ჯამი 13000

ჰასანის ზიამეთიდან
სოფელი უჩანბა, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 5615.
სოფელი დაბაძველი, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 7985, წილი 1885.

ჯამი 7500.

ჯაფარ აბდულაჰის ძის ზიამეთიდან

სოფელი შუანაღვარი, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 3000.
სოფელი კონანა (2), ახლოსაა სოფელ შუბანთან, ექვემდებარება ხსენებულს,
ჯამი 999,
ჯამი 3999.

თიმარი მირზასი
სოფელი წყაროთა, ახლოსაა ოთალთას ციხესთან, ექვემდებარება ხსენებულს,
ჯამი 4870, წილი 2500.
სოფელი ბარათაული, ახლოსაა სოფელ დაბაძველთან„ ექვემდებარება
ხსენებულს, ჯამი 4000.

164
 ჯამი 6500.

თიმარი კარა ხანისა

სოფელი იორამის ციხის რაბათი, მეორე სახელი შუბანი ახლოსაა
ზედუბანის მაჰალესთან, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 10500, წილი 10000.

თიმარი უღურლისა
სოფელი ზემო კურძა, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 4000.
სათესველი ნაბაკეთი, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 1999.

ჯამი 5999.

თიმარი მუსტაფასი
სოფელი ხულა, ახლოსაა დიაკონისმისს და ქუდისხევის მაჰალეებთან,
ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 9000.
გა უშელი ქარაფეთი, ახლოსაა სოფელ ტბეთთან, ექვემდებარება ხსენებულს,
ჯა .

ჯამი 12000.

თიმარი მეჰმედ ისქანდერის ძისა

სოფელი ჭევანისხევ,ი ახლოსაა სოფელ ტბეთთან„ ექვემდებარება ზემო
აჭარას, ჯამი 25000, წილი 5000.

თიმარი ჰასანისა
სოფელი ამლანური (?), ახლოსაა სოფელ "ხულასთან, ექვემდებარება
ხსენებულს, ჯამი 5000.

თიმარი ხუსრევისა
სოფელი ახალდაბა და სათესველი ბორდოყანა ჭალარუჯა, გურჯუკი,
ახლოსაა სათესველ სარსლულუსა და მაჰარილთან. ექვემდებარება ზემო აჭარას, ·
დაახლოებით 4000.
აღნიშნული სოფლები რახან გაგერანებული, მოუსავლიანი და ქვიანია,
ვილაიეთის აღწერის დროს, მოკლე და გრცელი დავთრების შედგენისას ზიამეთად
არავის არ მიეცა დავთრის ხარჯი გამოუსადეგარი და (ცარიელია. იგი
დაახლოებით 3000 ახჩა ყილიჩ-თიმარია. იგი აყვავებული და კეთილნაშენია.
ლაშქრობებში მონაწილეობის პირობით 1110 წლის ჯემაზი ულ-ევველის მე-15
დღიდან ჩილდირის ბეგლარბეგ ისჰაკისაგან, იყოს ხანგრძლივი სიცოცხლე მისი,
ვინმე ხოსროს ებოძა. ბერათის ბოძების საკითხზე წყალობის თხოვნა იქნა
გაღებული. ზემო აჭარის ნაჰიეს სოფელი ახალდაბა, სათესველები: ბორდოყანა,
ჭალარუჯა და გურჯუკი, რომლებთანაც ახლოსაა სათესველი სარსლუ და
სოფელი მახარებელი, ესენი სახელმწიფო დავთარხანეშია დაცული. როდესაც
ესენი აღწერილ იქნა, იქ არსებული დავთრები ვერ იპოვესო ითქვა. ამასთანავე
დავთარ ემინმა მეჰმედმა არზა რადგანაც გამოსცა, მცირე დავთარი იქნა
165
მოტანილი. აღნიშნული სოფლები დაახლოებით 3000 ახჩა ყილიჩ-თიმარია. 1103
წელს ამ მწირის პასუხით გაიცა ბრძანება. მაღალი ბრძანების თანახმად დავთარი
გაიცა.
დაიწერა 16 შევალს 112 წლისა.
მწირი აჰმედის ხელწერით.

თიმარი იუსუფისა
სოფელი ელვაური, ექვემდებარებ ზემო აჭარას, გასაგ–ალი დაგთრიდან
დაახლოებით 1000.
სოფელი ზხიდლაური, ექვემდებარებს ხსენებულს, გასავალი დავთრიდან
დაახლოებით 1000.

ჯამი 2000.

ხსენებულმა იუსუფმა ბედნიერების კარზე არზა გააგზავნა. ზემო აჭარის

სანჯაყსა და ნაჰიეში, ელვაურისა და ხიდლაურის სახელწოდების სოფლებში,
მათი აღწერების დროს, სახელმწიფო ხასებს, ვინმეების ვაკუფებს, ზიამეთებსა და
თიმარებს არ იძლეოდნენ. დავთრის ხარჯებიც მისი პატრონისა იყო. ათასობით
ახჩებიი ჩაეწერათ, ნაღდი მინაწერი 2000 ახჩა თიმარი იყო. იარაღი
გამოიყენებოდა. ხსენებბული სოფლები 2000 ახჩიანი თიმარები იყო. იგი მირ-
მირანის მხრიდან ხსენებულ იუსუფს ებოძა. მას ხელზე ბერათი ებოძა. ამასთანავე
მისი თხოვნაც შეწყალებულ იქნა. სახელმწიფო დავთარხანეში არსებული მცირე
და ვრცელი დაგთრები რადგანაც გაიხსენეს, ზემო აჭარის სანჯაყში და კაზაში
ელვაურისა და ხიდლაურის სახელწოდების სოფლები და სათესველები არ იქნა
რეგისტრირებული. ხსენებულ სოფლებს 2000 „ახჩა თიმარისს შემოსავალი
რადგანაც გააჩნდათ, 126 წლის ჯემაზი ულ-;ევველს'“ მირმირანის მიერ ხსენებულ
იუსუფს ებოძა. რადგანაც ბერათი გაიცა, მირმირანის მხრიდან, ბერათისა და
თევკიჰის საფუძველზე, იჯმალ დავთრის მიხედვით და ბერათით გადაეკვეთაო
ითქვა. ამასთანავე დავთარ ემინის უდიდებულესობის მეჰმედის, იმატოს მისმა
დიდებამ, მიერ არზა იქნა გამოცემული. იჯმალ დავთარი იქნა მოტანილი.
აღნიშნულ სოფლებს 1000-1000 ახჩა ჩაეწერათ და დაუდგინდათ. იგი 2000 ახჩა
ყილიჩ-თიმარია. იგი დატოვებულ იქნა ხსენებული იუსუფისათგვის საბოძებლად.
კანონიერი დავთარი იყოსო ითქვა ამ მწირის პასუხად, მაღალი ბრძანების
თანახმად, რეგისტრირებული დაგთარი_ იყოს.
დაიწერა 17 საფარს, წელი 1144.
მწირი აჰმედი, ხსენებული ვეზირი. ბეჭედდასმულია.

აჭარის მირმირანის აჰმედ ფაშას ხასებიდან

სოფელი ჭა, ახლოსაა მელიქწმინდასთან, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი
14000..
სოფელი ზიხანის ციხის რაბათი, მეორე სახელი ბარათაული, ექვემდებარება
ხსენებულს, ჯამი 5000.
სოფელი ტბეთის ციხის რაბათი, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 16950.
სოფელი ოთალთას ციხის რაბათი, ექვემდებარება ზსენებულს, ჯამი 3000.

1რ6
 სოფელი ცხემლისსი ახლოსას მახორის მაპალესთან ექვემდებარება
ხსენებულს, ჯამი 12000.
სოფელი შუაკალო, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 6000.

ჯამი 56950.

ქვემო აჭარის ლივაში

სოფელი აბუქეთა, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 3000.
სოფელი ხერთვისი, ახლოსაა სოფელ ხასასთან ექვემდებარება ხსენებულს,
ჯამი 20000.
სოფელი ძენწმანი, ახლოსაა სოფელ ორცვასთან, ექვემდებარება ხსენებულს,
ჯამი 6000. (მინაწერი მაღლა – ნაბრძანებია ხსენებული სოფლის თიმარად და
ზიამეთად გაცემა).
სოფელი დოლაგანი, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 20000.
სოფელი ჯალაბისთავი, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 30000.
სოფელი კიბე, ახლოსაა სათესველ ხევსეთთან, ექვემდებარება ხსენებულს,
ჯამი 2000.

ჯამი 99000.

ფოცხოვის ლივა
სოფელი ზემო სალუჯა, ექვემდებარება მზვარეს (გუნი), ჯამი 7000, წილი
4000.
საერთო ჯამი 1599 50.

აჭარის საგვარეულოდან აქ რადგანაც შარიათი არ იყო გავრცელებული,

ხსენებული სოფელი აბდულგაფურთან ერთად იუსუფს ჩაეწერა ღა ლალა
მუსტაფა ფაშას ვაკუფების დასაკავებლად აღწერილ იქნა.
დაიწერა 20 საფარს 135 წლისა.
აბდალფაკირ სულთნის ხელწერით.

მუსტაფა ბეგის ხასები ზემო აჭარის ლივაში.

სოფელი მელიქწმინდა, ახლოსაა სოფელ . . ექვემდებარება ხსენებულს,
ჯამი 19000.
სოფელი სხალთა, ახლოსაა ფაჩხას მაჰალესთან, ექვემდებარება ხსენებულს,
ჯამი 23000.
სოფელი წაბლვანა, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 17000.
სოფელი ჭერი, ახლოსაა ძმაგულას მაჰალესთან, ექვემდებარება ხსენებულს,
ჯამი 14500.
სოფელი ლახორი, ექვემდებარება ზხსენებულს, ჯამი 15500.
სოფელი დანისპარაული, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 10500.
სოფელი გუდნა, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 12000.
სოფელი რაგთა,„ ახლოსაა სოფელ დანისპარაულთან, ექვემდებარება
ხსენებულს, ჯამი 8500,

167
 სოფელი ნენია, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 11500.
სოფელი საქაშთაო, ახლოსაა სოფელ ბეღლეთთან, ექვემდებარება ხსენებულს,
ჯამი 8500.

საერთო ჯამი 140000.

შემოსავალი სახასო ხაზინისა 10000-ზე ნაკლები /ახჩას/ შემოსავლის მქონე

სახასო ადგილების გამორიცხვით, ფოცხვერის ტყავის ფასთან შედარებით

წელიწადში – 10000.
შემოსავალი ხსენებული ლივის სამღებროებზე
წელიწადში – 15000.
შემოსავალი ხსენებულ ლივაში შავ დამღასა და ჯარიმებზე
წელიწადში – 12000.
შემოსავალი ჯიზიასა და მურახხასიეს პატრონთაგან ხსენებულ ლივაში,
ზაიმთა და თავისუფალ თიმართა გამორიცხვით, თითოეულ სახლზე – 2-2.

წელიწადში – 4000.

ხსენებული ლივას სახასოებისაგანნ ტცხვრის გამოსაღების “შემოსავალი,

ზაიმებისა და სიფაჰების გამორიცხვით

წელიწადში – 500.

შემოსავალი ხსენებული ლივის იალაღებიდან„ ზაიმებისს და თიმართა

სიფაჰების გამორიცხვით ხსენებულ ლივაში,

წელიწადში – 6000.

ნახევრ ბადჰავასსას და სიფაჰთა საქორწინო გამოსაღები ზაიმთა და

თავისუფალ თიმართა გამორიცხვით

წელიწადში – 8000.
ჯამი 160000.
საერთო ჯამი 200000,

ზიამეთი მეჰმედისა
სოფელი დუსფარისი, ახლოსაა აბრალურისის მაჰალესთან, ექვემდებარება
ხსენებნულს, ჯამი 7000.

168
 სოფელი თანდამი, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 10000.
სოფელი რადამუდი, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 5770.
სოფელი ცხმორისი, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 2770.

ჯამი 25540.

ზიამეთი ბარხორდარისა
სოფელი ზვარე, ექვემდებარება ქვემო აჭარას, ჯამი 6200.
სოფელი მახუნცეთი, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 7500.
სოფელი ანდაბი, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 5000.
სოფელი ქილისი, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 7800.

ჯამი 26500.

ჩილდირის ვილაიეთში გამგებლად დანიშნულმა თბილისის მცველმა ვეზირ

ისჰაკ ფაშამ, მაღალმა ალაჰმა ხანგრძლივჰყოს მისი სიდიადე, ჩემი ბედნიერების
კარზე წერილი გამოაგზავნა. ქვემო აჭარის სანჯაყსა და ნაჰიეში 6200 ახნა
გაეწერათ ზვარედან 1500 ახჩა ჩაეწერათ. მახუნცეთიდან კი 5000 ახნა.
მარბიედან კი – 7800 ახჩა ჩაეწერათ. ქილისის სახელწოდების სოფლიდან
აღწერის დროს 26500 ახჩა ზიამეთია სააღწერო დავთრებში
დარეგისტრირებული მცირეშიც დაანგარიშებულია აღწერის შემდეგ ეს
ადგილები დაკაგებულია. 1080 წელს აჰმედს ებოძა. მისი გარდაცვალების შემდეგ
იგი მის შვილს აჰმედს გადაეცა. შემდეგ მომხდარი ამბების მიხედვით, სამეუფეო
ფირმანის თანახმად 60 წელი გავიდა, არაფერი არ შეცვლილა. აჭარის
გამგებელს არაფერი არ მოსვლია. ხსენებული ლივადან მის გამგებელს იუსუფს
რეგისტრირებული სოფლებიდან 22000 ახჩის ოდენობით ზიამეთი გააჩნდა.
იურთლუქები და ოჯაქლიქები გაუხდათ. იგი დაიკავეს, ხასებიდან ჩიფთლიქის
სახით ებოძათ. იგი 979 წელს მაღალი ბრძანებით ებოძათ. შემდეგ, ხსენებული
ზიამეთის ხელმოწერით 25000 ახჩიან”ი ზიამეთი გაუზდათ იგი შემდეგში
მეჰმედის ხასი გახდა. იგი დავთარში იქნა რეგისტრირებული. იგი დამატებით,
მეორე ზიამეთი გახდა.
ზიამეთი ჯაფარ აბდულაჰის ძისა
სოფელი მერისი, ექვემდებარება ქვემო აჭარას, ჯამი 30000.
ზიამეთი ჰასანისა
სოფელი კვაშტა, ექვემდებარება ქვემო აჭარას, ჯამი 12500.
ზიამეთი უმაღლესი კარის მუთეფერიკის ჰაფიზს მშეჰმედისა
სოფელი რადსუნეთი ექვემდებარება ქვემო აჭარას, ჯამი 5000.
ზიამეთი იბრაჰიმისა
სოფელი აქუცა, ექვემდებარება ხსენებნულს, ჯამი 3000.
სოფელი მეძიბნა, ექვემდებარება ხსენებნულს, ჯამი 2000.
სოფელი ქუდქაური (ქუთაური), ახლოსაა სოფელ ჭოლასთან, ექვემდებარება
ხსენებნულს, ჯამი 2000.

საერთი ჯამი 7000.

169
 თიმარი ხსენებული ლივის სერასქერის, როსტომ ალის ძისა
- სოფელი ახო, ახლოსაა სათესველ სამნაურთან, ექვემდებარება ქვემო აჭარას,
ჯამი 7930.
თიმარი შაჰრაბისა
სოფელი ზუნდაგა, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 3000.
სოფელი დავდური, ექვემდებარება ხსენებულს, ჯამი 3000,
საერთო ჯამი 6000.

170
 აჭარის ლივის /იჯმალ/ მოკლე დავთარი
(ოსმალური ტექსტი)

აკა)!ა)
სIC 3» LI 317

ტყასა ა სა საბ ეახ 0ც- ითა ე ე2) გ ცს 49პ> ტას ერა 1აბ ლ >> 5 ს-5= უ
გ516X კა» ეL=3 ე

ეე C 295 ტაევ კ ტას-2 ვ ე +) კას. კ ეხას 3 საკა ლე

მათა 4ას ცვ

ევე 33 კა 4ასC უე ე) 4-იL> CL) ლას 0ვ-2>4

შაო ტრასსა ვ

გ3) 3 1435 აეს ვ ტა ტას აილა

ბ...

გ514 კა ტ0>) ) ტცბსა ე ეხს კ ს 5 465 ძ+5>4

ბ...აა

42 0C ტა )3ე)43 13) კა ოკა>C8 ვ ა 0+2>4

წაათრიავ

VI... ტკი

2 3 სენა 511 პს ხასა გს) 3 V.2L>

წაი სა ეხეატს
კვ 4 »ჯ
წი... ოსის. ტს ლეე2 3 4) ეზ აევ 4) გი> ს 4)
წაით. სიაა ტსდებსი გ
XX 8ბ ატს ლეძსა 3 4+6 აე) 4ა>სა ჯა 4) 8
წაით ქ-ის ეკაეა ტს ტა ც– 4 ეჯ
!წათთოთ. ოლ თ6.ი> ატს! ია2ეტა
წაოოი მაა ცსსპა აინ
171
 +#VXV4ბ ეკლ

თ) 4>2 ააწაა უკ! 4-ის> ე! 6 4-C (IL)

ლას (1 +>+2=>4

პწათთ ტს სმ

ავეტა1 ს– სას კ გ51854> 44»ა 0+2522

მათ...

ლასეს 3 M L455 ე CCე 2 26 2519 0554-2241

40> 0>25>4

წ კატა
ეც ტაი 4. ცვ
„517 ტხასა 1 ს )L55 კ ს= ე ე უარ „3105 V-2ს6 აც6I ლას 22.
პათ 43
ეატ3 1 უხახა 3 ს ეL8 ე სად ე 3 V352ა უე! ენ გ 91945 M95სა 0კ-5>4
ბ.. სც

ლასე“
3 M 53 ცე საე ე უბ ტცცასს
3 9M ეLა5 3 რსაკეთ ე 1ცტას
C 22)
1VV.ბ ას კპ

ტე) აცაე ლავები.

ბ... ა

წთ. ტლ”

გა კევა> C 24 აგა 7) Cბე-254

436) კა ლავეა! ას აეე) ტა) გნა) ააბგასს აე ცაა
ია) ეა ლასე
ა» ე29 ე ცხა ტცაკხას ხს კ ლ. ე კაეწა V 1 4 ტკ ააკა> დძს! ცაა 02+29>
პსსკა5 კ პს ასს 62 +X კ» ცა რა ები 4) ცი ცახს მაგია ეკნა2 ეკაეტ ლ ე
კა კამ ვ) ცნ კაე თა 44>ც _» ტა )ს ეი კ)
)0 +522 ცრსას ა > ლაკ) ტას ეს 23 155
355 ბეზ2 ცაზასა ქL> ვ გე25 ბეე ტ4ე! ლა ე ცანბIამ) (7 ცრ. ტავ 5ას) ლ 5
რი)ი ღა ცხა ა ეთი ცასა გეა5 4სს ეს ასა> აცე 34) 2 ე> აე (>)
ბა>-2ე ც>ა ტე ფამ C)ე: კ 4>ე15 ბატა. ე5ა4 Cაე) ლა ე ცან 0 ცა ასი
სა> ცა, 91 2 ეს) ცნა აკეე5 ცხ! ევა 063) ცა რასაე დასი აკე)! გე)
172
“სს ტკი აზე 42 3 აპტი ეე534 საკე ლე ცან 425 ეკა ხს ცე სტენ)
წბ ა ცა ეაბიმე1 ტა> 25 423ა>
14 ც1LC 4 V49C)
კ ა ს. სV0> ა ეპ> კა კვა 0+-+3ს)
გაა 25
საწ 4ას 425 კა
პს» სცეს ცან ს ეგა

სიC 5 კა ლხბ ე. 294 ეთ 16 ლასე ცC

წათმ რთ ტბათა (1 გ ტს VI> კ ჯაეხაკ5 3 424 65 49ც> 4აეზ
VII. 2-2» 1. CL > გ ცნ ა 1კ 3 4123 ტა 4185) 4) 8
11 >. 4აას V9#ტ (L 2» გ ტს იყენა აჯ
მამი (2 გ ტს 48აკე
4 8
წწ”... აწ

გაბ!» უე ეC=
ბ... (12
ს 1 აე ტს სამს
48
თა ასს ლასიე
წაით. ი ატს ეკასეა 343 ავ ლესა 4
ბაი..რL2> სეა ტც აბე ე4ტ ბ ავ 5624) 3
შოთი (+25> ა ტხ ლჯაა 3 4) » ა უ1 (ეპ5 ყვა 4) 3
წამი რი ათი (> ს 3 ა L>I ტც ლეკასი 3.2) § აე) 2L3ს% 4) §

!შათთო.ელ

აარ ავ > „სა ლასიე

VIII II ა ტხ ქვცა 2) ჯ
9ბ.. (LC ეი ცხ ე)5 148 აც) > გ>
4) 5
წბ...ი>VIმ., CL 5> ეკ)ა ტან აკეტებ

აა.
აჯა>
4 ახა ლააზC ე
VI8I8.ICI.=> ეე ტს 4ს 1343 8 ა (ჯაკ5435
ბ... (L+-> ე იცა ცხ აკ6LC
43
"ბ... ი VI.ვ· Cღ=I> ა) კეტ ქნ ყაცევ4ტჯგ
პტ... ი>Vტ0.. CL5> ა ტს ტე) იააა 40 #
წაით რაა წოთ. ს-ს» ეკაეტ ტხ ცს533 48 აკ 46 ას% 4ე

წაით. უა

სკს უსაLს კ აგა აას) უC

173
 Vბ.. (+252 სიაა ტს 56548 5 (ე 4 8
წ... (ლი ეფე ტს ცს
3 4) 8 აკ) (1) აკ 4)ჯ
ზბ.. (L5> ეი რც 03 4)8 ა ას% 4)ჯ

აწია ტენ
აუ-ა <5:6C ე უC
ა11ბ 0-2 კკ52ა
ტ0ც 4+> / 4)#
V##ბ 42» VმIბ (L2L> ეკაე5 ტს (კესა 4

Vბ.. ეთა

ძმათ აე მ+> ლასე 0C

წაით (ი ეთიეატს ეებსკა 4)»X
444 1 > სიე ტს ესებარსსასესბ4ას
C444 ეკლ
1ეცკა 58
Vტ... 4» წMV. 0. 2ს» ხC 3 ა ეL»I ტს სცა 4#ს ავ ცენ) 4) ჯ
წ... C.2C> ეე
ტს ეკცეხა 3 48 ა (0) 43»

პაბ...

ოს აჯ ა
ზ.ტ.. (+5> ე) ყუა ტს ცსკბე 5 4>2 ტ4 ცხ32 აას ტევა ტას ხსე 4) 2
'.ა..
4.

სმ) #I 5
V....L.2C
ა ცხ ხი ა ააეკზ 4) 3
+444 0.> კყაეი ტს 63542)»
არბელ

ცისია ესაა
რ.ა >, ტს ქა საკნე 423 ე „ე ცცზსა 3 4მ2> 5 მკ2 48
წაი L2> ეა ტს ას9 54) 8 ავ) ღაე5 43 8
სV.. ტკ

174
 პანა 13 აგა ეLა5
ბ... 42» Iტ... (ლL2> სIC 5 ა )L> ტიც კა ა> 4) ჯ
დღ-> ეხაც
ბასი. L5> ეთითება ტს 73214 5 ა) ))%XI 43 #
ვეთ ესაც
ცხენატ ვ ცსაეხა 3 45 ეე4 ტა 4კე> 5 ე 4აეს> ე ცს კაე 3 4 ცეტი ვ 44აLC>I 4)3
წა... IC პა 12 ეხ ცვა 4>ე »

ძაეპე29 ტა» C0Iე ე) ე>ა ტარ კაც! ცხ-ნაა კ L25L> ცე 3 4ე– 4 ცხ! <ა
დაე ქამა იეLას ე ლსდ ე C)კეძ აგ ვ ლასე ე სამ 4) 416 აასს გაა ე (L>I ბა
ა9 ხ)19 5 ფ6 429 სა ფ 1 (ს555 4>ე » 44) ც>4 ავ>ა 05 ცა ება ე C >
კას ბასე5 ცას უკ) კს). (6აL> CI ვ 4C ვ ეპC 41 406 5 ძს9I სიებს ვ ტას კ
ლასი აასს <4 სე ლე) C)ე3ე 4>3 ავე>, ეკრა4 ტაბ ენ 41ს9) გა ვს) კაილა ენე
ტა 653+ 3 4) კა> ე ცს კაუ 5 46 ევი ე 413151 ააLს აას სIC 3 ა >! 4154 L>ე
აე77 54>4 ბა ბ ეაLC 3 415 ენა 404 1 42 ეეტ ე ტეტ ეს ცხენიც ს 5ასაესა 3 4 ეე2
ცნა ცხ-ნი ც=ე6 ბათა ცაა კმა ძამს კა კაბასაე ც მაგ სამაშე) ტ83 ქს კმა
«ას აეეე! 64)! 5 ფს 425! «სა ფე ტცაბი3 22) ე) C21 418 ესI/ 53 საკაც 35 ,%->)
9 ცა! კ ე23 Cაე4) უჟბა ლას 4>ა> 4 ცხ 4! 0) ეაC ს92> ა 3» ეკ ყვა C9I ვ 44 კ
საღოლლო
ს>ბევ აა>! 8-1)

ა.ა) 43
ზამ. უაამ 4>ც უა ება ე! C > სმC 3 ა კL»! 05 ე 4) 4 8
ზამთ უპტავ 4>ც ე ება ე 2 > ეხებ უნ )ეკ7ა> 4 ჯ
ა.ა

ემე აასს 4ეთს ე იაში >Lს სI2 3 ი სა! Cსვა ქხ>-=ეC 43ას»3 იას C9გა) ეკზეგ
4)1 L-5ე ლასი ეე ღე! ტს 4საა5 ცე ტსაკტ (02კ> აპეაე55 ცა> 1 42 ას ეცჰა> კ
4ს ე სავ 439 სს ცნა 4ს სან კეს 459 ცას ხა) აას XX ება ეე C X> თავს ე)
გეზ ტცაპენ ტაუ აეე) 3 ეLამ 439 თხა ცნა ე) 48 ცა ება 41) ციალას>
მაპატია იცის ა 41 ება კ დასი ცCამ.) აას (1) ტა) კავ ლევ ტაპაკ ვ 4კ=ე3 49)
ეკჰა> ვ ეეე ააბას 25 ვ საბნის სIC 3 ა L>I საამ) ტა ბა ვ ქCა! ბა უე
ცათა ა უLას 425) სა ცნ) 8) 43 ტს) 53 ხაკLაჰკა (ჯაზ 4C ეცა 3 4)4 40 ეა
3 4>75 4წაკვ გკზეა ტაბეზთ 0 ეტევა ბაბას! (დასა> ცის 4 ცა ცაენა ეკა 44)
LX გა) ლმე ვ ლას 42) უპა 4ს8 ცაზევ 43218 ცვ ა ეა ეკტ 4194 ეკე ლ ეჯ
უმბა ცით ე2 ელ 5) 448 ააა გა ააა გ 5) ვ პ>LVII ესაა ეე! ციას სას. ა)
და) ხას ეეხ 458 კს) ცის ვ იან ვ ეც 429 ენა) აუ 43 ცL)ე 53 საკა ეე5 ცხა
ემ ე)” აეც სხი2 ას> ყა ცას ტას პა ღაც 49 ან ტევა გამე ტთკე რა) ტენ
175
 VVVV 4. 5 VV „3 (ჯა31)) ება ლს ტისა კა ცLC
ცომე) აგა ესს
ბგ აა)”
აჯა ტაი ეაა საც ა»! 3 CV. > ე=
ბწა. (L2> )ე4 05 გაგა) C5აL აე კა > 4 8
ბ... (#58 ატს ძესა ჯააახ ე 55 5 4-ს ხს ) 4 ჯ
940. 12 ა ტს ასი 3 2>8 Lსე 48
წ... +2> ეფე ტს 40ს) 3 4-6 სე 4 ჯ
სწ... (CL5> ეი ტს ევა 3 4>9 ტე ცამა–სა 4) 8
შაო. ს ეი ტს ჯ51ვ5
4»

ბშბბ. ეჯ

ასს)
ა 517 კა
ჟ"... ფის ა ტს ლ.5 IM 4. #.
წათთ. 0-2 ეჯი ტს ცხს 14 8 ა ანე 4 ს
(§2 ეკა 24 ე 1 ი) ჯე4
5 4) ჯ
შოთი 092 ეი) ტა ცაძ348 ას ეხ 034 #
”".... რის ა ტს ა ფს ეზყკა 4 ჯ
თათო. ოს ატს კს IC 4 ჯ
წოვა. +2>
ე ყეა ტი დაჯე» 342 ეე ტი 45 4 8
სას.

ვააა!ეა
წა.
4 ია VI8მ, II ცააე5 ტს ს 3 42 ეს 4) მ

სა44ტ. Lა>

ტან აგ საც 40) ეცა მაა2. ეკაეტ 418 სეეკ! ცავამI C 5 აა აას იცა ა >
ს(აჰკ! ტ>-23 012 629 2+2 ტამ ეი 8) Lას .%. 24. ,,
პიტ 4) ეL5 წა კ
სასაათ
სააბკვ!

ს 3 ი)L>I 2 11 6 პს 35.2 ახა 3 ს-ს»

ტი... ო. ეა ტხ 3 .4)ე8 პე) ბაზაა C50L 4) 8
VI. 2> ეე ტს რაას 3 4, ტა სასა 4. 8
VII. CL2> ეკაეა ტს 4 ე 4 ჯ

176
 "ბ.ი. 62 სეი ტს უ5CI 5494 ტა > 4 ჯ
”ბტ.. (> ცხ ),2V 4 ჯ
ბაბი. ის ეიებტს ეე>Lაა 4) 8
აწიოს > ატს 4აკ5 2) ჯ
ტბ... 02> ე) ტს ევ»+ცა 5 4)ე8 აჟ) 4551)
4) §
”აბ.. 0 სი ტსცსს სჯ
#ბ.. (2 ეც ლასა 3 4 აუ კს ა5სს 4 8
VV.... აა

გავ ლაავ) ტა 42) ცაა ეც 42. უე) 6 4ის» ელსა ლა ეა> ს

ევე43
1) 1 4)ს> 40 9 ()კი>

მატათა. ჭას კბ
გაქ თბი! კ ასა ცს 5 0ც-2ას
სწამთ რაც
V ცა ტს> ედა ღასეა 5 M ესა კ LC 3 ე ერი გ519 055 422ე43 4ე2 0224
წათო რს 3

უხასა ა M Lე LC ე ე! ერ 23115 V.2C „სა ლას ძეა»

ბ..რსსაცბ

3131 კა ტხსასა 3 ს Lაა ე CC ე 9 CV ე 3 V9Xა ე! კბ გ 91103 V5Xს 0254

კა»

შამო ტას 3

ლასე 3 ს ეხაც ცკ ნ6 ე I ებ ტცცაცა 3 4საცე6 ვ კტას CXა2ა

ჩოთთ რის გ

აა,

წამო
თთ. თა

177
 24-24
ასს) ლას ე
VI. 1 ატს ცე ეა 4424 ტა ცა საკე 48
ზამთ. (L2L>
გ ტს გაასი 4) §
ტVV. 02 ატს ავი აა 4
VVV6 CL 5> ა ტხ ცაევტას
4 ეჭ
ბახ. უზ

ეპეე>
ე გახა =4+C ე)
1. > სსა I ტსი კეტ ეჯ
Vბ.. (L2> ეჯე 6 ღს-აკას 438
ბი... (ის სცა
ტს ასა 4 §
V#.·. + 2L> გ ტს Lს5 2 ჯ

V1ბ.. ტა

ასა ცმსვ 2) „ა L5სც ცხა) აეე 0) ცეხმსაა ცასა ე) C>ე-ი2 439ს) კას
48 ეკრა) სს ცეს აასს 4კაც
ე ააბსას ბსს 1 აეს) Cსყეკასკზნ Cაკმლა 4ფასის
3 აა.
49 ციკეც 439 «სას ღააკას 0)9 ცავ ეც 933 ს ეკას რს 4 აუ1კე 0) ს-სეს
ცას ცვენა ბაც ეა ტა> ე) 4 ას სახ 0) ცაკეც 423! ეკ 9-ს დსა CI 09) ც–
3-X ტა კეს ტა» დასა ქხა> ე კე095 4სას ეე. აეეე 54კ! დ4C ე 459. ეკას სა
433 4>ვ ხაა>4 6 ე ტცავევ იავა 42ფ საა) იპ32)ე ტსანას დსა 4ს 1215 0) 52
ა >) ხა ცი 4-2 ეხა კე) ტა 423 ატ)! კრ ცაპბ კაე ავთვტ 4-ს ცასეზ 0)
ეზა Cჯავ Cგე-23ა ტპეკაებ 4 1 ცნ36ი ცა) ია ოპენაუ2 ტასეს 234 ც6საა
ცაი კ ცსეი 10 ლისე 455) თს) ცნ) ცან) 4ს ესე» თე4 ეგე4 ა 19119 ტს)
ცამ 428 4სს ეს ამხ» ტანაკა) ტანს ათ 4 ქეა ს 8 ცას. საბ 25 +ს 1)
სტენ ისი 2> ცააკეც 9 ევე ლასე აა) Cაცს კე ტMმI გნ> ააა3 %1V% ა კეკ!
პან აპა» 53) 4Lა6 0) კ=4 აეე) (54) 0233 სMა2>4 იპა8) 9 CL) ე ლასCე 425) პსა 2)
ბეე) 64) ლასე ცანა9 კბ ტარამI
ქმათ აც ენ LV დ 3
წათოთ თა ასას სა 1Lა ტს ცხება

ტია 03 ლმ ე
სტ...
ასს) ა ა) ცს 455ც5 5 ჯ
სჰ9C 5 ტა უსვრია ეუ ატ>ა ქა8L> ლ 3 ცC
ბ... > ასს 15 LI ცს ლა» ტავე 6 #
გატ! ს ლიეცი
თათა (L2> ეე ტს 4აკ5! 2) §
წა. 12 ს)ფეა ტხ 4სევ 4 8

178
 წაოი (სი> ეჯეი ტს Iე2 34) 3 ა ეკა 4 ეჯ

V.. ხა6
გ31# ა ა 02 აც გასა ე L3
V4X (L2> ასსა სენ ტს კკასასს 5 42 ეე4 ტა კა) 4 ჯ

CI X-253
წათი 12 გ ტს 45 აცე 4 8
წაით. სააგ
ტს კე სავ)ე4 3
შ...უ”

179
აჭარის ლივის /იჯმალ/ მოკლე დავთარი (ფოტოასლები)
 .ა '
ოც §4ალთშანია,--
ა რC.
|
ჭეაეა“––ც : '" თ,
3) 195%X 6..·

==.
: აბელი ას .
. _: ლ ””აგა2აპია პა აზ ავ) აა აას ა “.

ლ. =35C+> 3: 33 | "”
ის იბ აჰ 26) ასა ქახი 232ა0C 3124 '
7 «ივე ა ტვააწს ს.ა
' ხად ხეეს

წგ 1. · _
-
დებო პისი აკას.ა =
“ “იაა
ღეუეუბი. ირე საათი

ი 639323:
224589-4 043 ·,

81
 ყ. _
სასეეაუა ააა” საჯა თ%
ს-ასა სათ
–––
=249ს ჰი თV> =. თ ო
<8:23ს,
რ აპყხაისა
12 რია
ღია

<2)
-
=>
ეა.
3102
> თლა 9283.»
_ წ
C<CI-2
'ღ> დის
(ა

სეაეღდდ
=253C1031-ა->
273.»
უე

"
აადსს#
“ა: გაუჟ მსა 4აა«ააა
დ24)>
ღელე

182
დ. - 4 %

-
---_

, <=
ბალბ:ებ =
თინა ლავ1 · · 22550.
– ა(27,>:
520ეზ '33რ
5
52--1
=>7%. 22»
·
5C2=12) პა32 ბპლელლათ.
.

–ვიი“ 5950 +295

“ა.ა ოგოა

დლ.

ეეე ილვფვის.
--
ეე ოვულ–.
ვ
->X>>XX- 2
“=279:
5 > 70930) ძვრა“
.) ' ს
'” > >:· ,
-ლითა>
23:2 ღეღვ ლ=> :
: – ბა რ
ს ახლე ლ

.-
<51:_ი2დ
3322ა :11
21. 30190212 5
352 სპსაპდ- თი
=:2
საია აი.

183
"L დლე , C..
· =– ოასაავოთა ლა 3!”

აჭი ბ 0-+>%
„გერ
=7 წახაა>- 55320 ცამ,
ლ“, (როოეეივა>ა

«უს იამ)
სა
292%5
–> %2973
2 სასა ა
ლო სს

L%სL, - VI IL > ყრი

39210ს:ს> -
2) +, ხასი -
თასცა სს.>): უც .
„რ სასწ 6)
სანა
C სრესსაგ2

(
ხსადას ანა
იხრის
მა612
 C
”
(2 =
თ 210951232» C6-2925V2
“ლოვ იიყეთ 2252
“<< ბთ.
=>7%1 2335" ლი ლება:
_ას
სოლ 792 –,
2+ ·
ერე
=52 ა ფვლვუუულ -
ააა

ას დუგო
აა, აიბი
« ლ“. აბ ტ2,ს ა)
წ” -მასერუ“.
ას. 5რ ა ბოს
ითი მრაბარ იბარებენ
·
:
:
ყა)
უს #22
„ა '
|

,”.,ალი .გაჰ
არე 95
ევტეტრარი)ოა2
2 ირი რბას ფენ „»
ორმეენ4 >რშმყვაი
რა შში#.
ააა“
უეოსიტი I, 266,
ახ,0.) /ეყა ა.დ

185
ა ლა
ი
· L _. ი დასთა
ა ალალი
“+ · '
“ოლღა 7C-) ·. > შა
-46554სსადბ + ფაალლუ
?>» '
VჭC.

ი ·

“ი ა-ი =
- ალეა
დღ: იხე2ეეე:
წუსა»

==
აუფუპუუ
“სმ ა
 ტCტიტ 5ეMმMC4CIMIM #7ტყი1ნი ხიხინი LსისიI
((97742)

' წIIVს მIაIVI6II0ძC VCიII01II11II V2VV 5VICII ხI11Iი)§CI C0II5ი0მIმMიი17 §ILმ5I0ძ8,

CIIC0I5(0I (0ხMI IIMLIIIძ0 ხIIC0L 1(211LIL ძლIICIIVIC M2V§5II8501IIIM. CIVICI5(მი ძმ ხს
ს0ის ჩ9LMI0ძმ 06CL ხI” ა6V ხ!I!Iი1V0IძV. 0იი6“Iი, რიL2+2 (მის V6 Mმძმ5L(0 მX§IVIიძC
ხ!წI IICIICVCV) ხIICCX ჩ06I0CVI 1I1CCICI1:150IM. 8ხIმძე “ე0ბII0I- MVI09§8I LIVმ-) 8მ(სთ”
“ჩი((0C. MსIმა5მI 1,IV0-) #სCენმ-I L)IIV0”. “ს0ჩCლ0”C-. MლVსწ05§მ) LIVმ-, ტ#IV”ძმიVC”.
''ს0X2IICI-I ML წამ) LIV2-I “I 0IIVII1> დ1ხ1 ხII60M ძლწ6L ხსIძსL.
51010!IIL ხსიIმ”ძმი “"MიწიაყეI-) 0CწICI-) LIVმ-I /სCმLმ-I LIIIVმ””VI 10CC1IV0CV7. 8
ძინი ხI ხ00700 ძლ I§(იიხსს სმვხმLმიIII სCVIი /#.V§IVIიძლ ი1სჩმIმ22
601IIVXCV16Cძ1IL. I31ხII1VI1 02ძ05) იIმი მIმ1მოსძმ ილ I8IL ხსIსითმVმი ხს ILI ძ6ICL
L0X5)1050IIიე 010000) ხს!ძსL. 19(გიხს! 8მახმMმიIIL IL6VI6L ტო5IVიძნ სიIსიმი
ძიჩლლი 51-051 558'ძIIL. #იჯმი(მ ძმ MI ძიII6რი §IMLC05! 15C 197”ძ1L. CIIIიI2ძ6 ხს!სიმი
I§(მიხს!1”ძმ LI ძის Vსმიო VC #§მლ! ტCმVმ” ი)ი M0VI6IIი1 166-006M%10ძIC. 80 ძიC IXI
ხბიიიძლი 01სყითმMLმ0IV. II ხ01001ძ6 VსIმI) #CმIმ M0XI6IIი1 მი1გწIIIიმM(მძI. IIIICI
ხმწი 156 #ვმ–ს ჩი”ენიიIი 35 M6V0ის ხII0§0IIIV0CI. '06I16L-I MსIწმ552I-I LIVმ-I
#იმIმ-) LIIIXმ Vმ211) IM 59VILV ხმ5IIL §0VIმ510)I. VIIL0II #Cმმ MIVწ855მ) ძიჩიო 18
5მVIმIIძ)I. IIC ხ010ი1ძ6 VVIმხ #CმIL8 L6VI6თიIი იVIII§IმII V6 V6I0IICიძ!ლილ §6MIII6LI
ხმIII იძე ხ1I!0! V6CIIIII1CMICძI.. 8ს ხმ)ხი!ძვი. ხსიძმ) 00Iს§მ სVდCVIმიმი C0§I(II VCICI
065III6CI იმIIIძმ ძვ ხIIილL ვ2Iმხ!II12. /#§06Iძბ2 V06I0I §6MIIIც ტ#იCმIმ M6VI6”Iი6
VV0Iმიმ C§.მი)) V0I0IICII I)მMMIII02 ((IMXL 0 ძ666L ხ!ICII6L V6ICCC0)12. C)5ი)მი11
ხწსხოცყი!ი C§M1მიII VCICII6ILI V V6CICI §151CIIII VსLმII V6 ტ§იბ) 4CმI2 M0VI6ოიIი
X205I1 სVლს1)მიძ!/I) 1IICCI6CXVCC60I2. ცსVIმძმ ჩწხო5%(C მძ) ი6ლ0ი 57 L6V0ი ხმIIIი1ი
II51659)იძეი ხმხ500IIIი6MI6ძI.. IICL I6»ხი Vლი”თბიძუთ §0VIIII მV0 მXII
ხCI)LLIII1I6MLCძIC. /7Vი) §6MLII0C /##§22) #0CმI2 L06VI6ლი)ი ხ6L LVIII V6IიII6იძ!ი6C
56MIII6ო ძი ხიIIIIIIო6LI6ძI. /#აVი) 56MIIძღ /#§მ6) ტ#იმ”გ MCXVICIIიIX ჩხ6C III
V6I0I1CI10IL01C §0MIIICII ძლ ხ6IIILIICCI6MI60IL. ტ#VიI 7მჯიმიძმ, 112IMXIი IIმიდ! 6იძი5L
ძგIIVI2 ს6Iმ9IIწ|იძგი ძმ 502 0ძ11)1CMI0ძ9IL. სC”6რი IMI0CI VC IC0ილს 50VწმაIი) ჩიხI51
ისა სწთმMIმთ)L. 500V2LI 50V I81მLძ2 #სწ”მ V0V)I, 1 ს0”2 IMIიCI 5CIIიი”C მILIIL.
0606 1566-1574 VIIIმ, 2I251ძიე 0IV9IVIVIIის§ს. 8Lხ ძმინი IIთიC ხI
ძმიითძI. CV0ICV VIIმუ/ლII6II Cა)მიIII0L ძმიცი)0ძ6 515(6-0მLIIL 0180 ხს ძმინიძC
016 დ6CIIII0)15VIL. CV0ICV 100LმMI8ლIი XVI VV. 10 VIIIმოიძმ ხმ5IმVმი 050Cმი!)1მL
18-8((იძმი იმ50 091101051 V0XVII ხ0Vხილმ §0I00§9L0L. 8 ძბითთიძა Cვოთიი1IIმL C0სიC6V
IXმ2570 0IILCI6IIიI I§ლ0! 0011VIM051ი1 C0M თ0I1§!6CIი1(§ICC01. CVVCს VII0M6IICრიჯი 616
ს0CIIII01651, CVICV 100M0MI0III0 Vმ/ი0IIმ0 515(CIV0IIX §0IძIო1მ” 5=VIIმი. II. 56IIIV VC
ძიVმ)იIიძმMI 5სIIმი III. MსმI ძმი6ი1Iიძა)ძ!.
0§ი1მMILIმL (მ-მ იძმი 1§ყ0მI C911CI) (00-8M1მL ჩმMMIIძი ძმ11მ IVI ხ1!!C1 601 იიხ1!1ი1CL
1610, 611ი012ძ6 ხს1სმი ძლILCI I0I0M60X016CI LმVიმLIმIძმი ხ!II9IL, 8I2ICL ხს ყხილ LიძიL
ტიმ”მ”ი)ი ძსისის იხმსIიძე სითი M6ონ6ი #ხI6ხII §CV ხ!!ო!IVლიIძსI. სხ/იძმ
ხესა0ძIICი ძრ6MCL |50, VIII VC ტ#500 #იმIმ M6VIხრიIი ლ6Mლ0ილი)IL VC §5IVმ81

Iზ/
ძსსთ1ვო ჩ2მMXIიძგ ხ11)61 V6I6ი L1სM6ი1ი0C) MმVომMIმIძმი ხILIძIL, 86ს «ყიდ Mგძმ» ხს
ხ6196 ჩმMMIიძმ M1CხIL §6V ხIIოთIV0IძსL მომ §IIთძ), VVIL8II VC 4520) #CმLმ LმIIხ1ი1ი
მსVIIXIVIIმII ჩმMMLიძმ CIIიი12ძ6 ხIIC0CM CVV6I)I1 #2VომM ხს!)სიIმML8ძ)L.
სIIიი12ძტ VსMმო V6 #§02) #CმLმ (მოხ! V6 M0VI6II ჩგმMMIიძმ C0V6იIIIL ხI!IთI16L
ხს1სიIიმML8ძIL. ცსი1მიი მიმI121 §0ისCსიძმ ხIIC0M §0იVCI8I 6Iძ6 6ძ116ხIIIIL. M(ს185581
ძტჩილი იI6ი51016L ხს 1CთგI ძრჩწ6ძტ ძტ Iიწსითხვსს.. VსMმI #6CმXLგ”იIი III M6XV#9V0
მძIVIმ ძმ გIIიმი V0I8ი1 IL8მხ2L MX8მ1651ძIL. ცს M0X»ყი ხII ძ126X მძ) ძმ 5სხმი'ძI. 8) #6»
2%ძსხმი”გ X»მMIიძI. V6 ხს ხმIთბი)ი 5IიIIგა ICIძრძI. MC» 15 სგიტძტი
01ს§ი0მML8ძIL VC 0CIIII 10500 8MC0ძIVC.
სს X6V6 C05ომგიI IიიხმXმ10Iსჟსიძმ2 00L VმVთI ლ0Iგი C§ომიI) V6ICIICI1
VII 6ით!1§IIL. Vმი! V0IM 0§Mიმ))11 V6-0I16II. 0”ი6ტIი, 150600, მილმ, V00Cმ V6 §IVმი,
Lს.ს 0L V6CIVI5I, (მის ძი05Iხმი! V6ICI51, ძინის2 V6IVI5I, MI§I2% VCICI51, ძ6ნ!ით6ი
V6ICI51, #6ძ6L V6CLC151 V5,
VმM01, VსMმL V6 #§მ7) #CმLმ M0CVI6IIიძ6 MმC 16იC ჩმი6 01ძსტს ი6ამი18იIIძ! V6
V6(0II6 ლიგ ხლ0I)IICიIIძ1.05იიმიIIგი 1501 C6CLILI6ს 100IმLIმ20, C)50მი!)
1იიიმ+მ10სწსიძგ VმL 0Iგი V6ICI16) ჩლღილი ლCIIIIVიIIმIი). VსMმ2უძმMI ბ”ი6MLCC ძრ
დ6LIIძიჯს ლ1ხ! 06L X6V6 V6 06 LVIII C6IIL MმV/იგიIიმ 05თგი!! V6L9116I VVIXI6იIთ01§11L.
ტVი)I) §6MIIძ6, ი6L M6Vცი ის/ს§ს ძმ ჩ6§მიIმით!§ V6 ხი ხIიტ ხმით! §სC V6ILCI
სVნხIმიმCგ6) ხCIII16იIი1§I. 507ს 2606ი L6V IMIიC, M6იVძიI. M6V ლი ხმობძტი
01ს§იო2მMIმძ)L. C6ი6I 00IIL 14000 მMC66ძIL. LX 6X7C 25861ძ8MI V6I6CII6Iძ V0MI6იI11511L.
1506ი(, ხსწძმX» VCICI5, მI0მ V6I60151, ი26VVC V6CICI51, §1I6C VCI0I51, V0იCმ V6 6IVმი, 0!
V6IC151, «C0C06L V6LCI151, 1მ0ს V6C ძლ§()ხმი! V6ICI51, ძითს2 V6ICI5). Vმ91 06L M0V6 0Cს
01C050იძნ6 V0I0CII6CL V0M16ოIთ1§VL. ცნს §0ი M0XV6 ი1სL81I02516 VCIC151 VVMI6იIი1§9VIL. ტოი2
Vმ2VIმX V6CICI5L ძლ VVMI6იIიI§VII. L)I26L X6VICI ძტ 10XC6CI6CLML6ი, ი6 01მიმMI2CL 01სი
0სთგძ!შ)ი1 601860667. 0 5იიემი1I V6I0I 551601 ი06L §6VI VCICII6იძIIIV0CIძს. L0V0ი
ნ6IIი) 0CI606ი 0IMM2(C მIIVინძს. 0§5ომი!, V6IC) 556001 ხ6»I 56VI VC 1CIM6C51
V6+0IIC00IIIV0Iძს. I60ილს M6Vძ6 14 ხგი6 Vმ+ძII. 0იI2L2 ძმ ძ!/6L M0VI6IძიMI დ1ხ!
V0I9II6I XV0MICოI001§50. V6I6CI C65IIICI დთ6ი06Iძ6 მVიIVძI.X6V 1#2IMI, 18ი06Iძლ მVი!
V6ICI1CII VCIIV0Iძს. LმIMIIIIMIმL C0ოM მ2ძL. 86L VCICI 665ILI6IIიძტი ხIIIი1 ხII #6V იგIMI
ტძრთLV0IL5მ 0ის ძ176L M6V 6ძ00V0Iძს. LLI§მCმ51 VCLCI16L (6I02C1ძ6 მXVი0I LსIძტიძ).
II6L §6V VCI-IICიძ)Iიი6 16CCIIი6 ძმVმიგმი 05.თგი!. ჩ0M0Iთ60, C0M Mმ90 ხIL VCICI
5)516ი! სVღIIსV0Iძს. #2» დტოძიეIუვიIი ით 10ხით, ხსVსIხმ§ V XსC0Mხმ§
ჩმVVგიCIIIM, ხმ1IXCIIIX V6 M8V 6იძე5სIვ)ი!ი ი6I ძმ1Iიმ VCLCI VVთს10V0Iძს.
ს2Iძიმილს L6V ძ8 15 ხგი6 ხს1სისXV/0”ძს. VCCII6I ძ176L L6VI6Iძი ლIძსწს დლIხ!Vძ!.
8 სLმძმMI ისწსყსი ჯმთმოთIი!ი LI 50Vმი მ6IMVL.
186§1იC) M6V/ 1L2მგხ10Vგიმ”ძ6 9 ჩმი6 ხს1სიV/0L. L0#სი თ6IIILL 17000 მMXC0ძ0IL. 8ს
X6Vძ6 17 V6I0I CსIს ხს1სის)/0L. V6LCIICL C0M Mმ1! სVნსIმი1V0L. L)176L M0XI6Iძლი IმIXII
01მLმV ხს ML6XVძC C6VI7, VCIC151 ძ6 VმL. LI 66L VCICII6I 6LCM1 X6XI6Iძ06LIი1ი მVII510IL,
8ა §6MIIძ6 M6VI6Iი §2V151 18 MX6X#6 XმძმLX ძ6Vმი1 C(01CMLCძIL, LIC0510ძ6 იI6ი51ი
მა/იIVძI. ს)მხმ §0იXმ ხ0§ M6VI6Iძტი §02 60II006M160II. ტომ 06 6V6 სVწყ1მიგი VCC-61
»იIMXIმLIმოიძმი ძეგ 582 6ძ1II0CMLCძIL. ცნს ძსLსაიძმMI 18. ძძი 20'6 MLმძმL ლ1გი #6XVI6L

188
§1”მ5LVI8 X7მ2IIიი1§MIL. I-6XVICIIი 15I00I6LI, «6XVI6CIC VVთ)1გიგი V6CICI LVII60 V6 LიIMLმVIმლ
გი!მIIიიმXL0მძII, Vმ0I, 5II05IVI2 21 LM6V §მა!1ი1მMIმძIL. სსი!მოი 1CIიძლ 8 ხგი6
ხეივ ჩმი6ძრMI ხIი6LI60 159160160, 0ი1მLI2 სVწთსIმიმი V6ICI 1LVII6CI VC დ06M0CI1
ხმMIIიძმ ხI!!თ VCIIIIთI§9II. 22'ძტი 32”X6 MXმძმL 01)მი M6XVI6I ხ0§ 101, მიმ იი1მIმ
VVიყIგიმი VCICI 52V151 ჩ6L MCV 1CIთ მVI მXIL) Vმ211L015VIL. V 6ICI LVIICIIი1 15IIII6ლ0 მVII
მVII 5მVIIIიმჯი1§IIIL. ტომ ი% M6V 1CIი სVCVIმიმი ძ6ი61 5CMII მა/II გაწ/II ხCIIILIIIთ1511L.
სცსლმძმ §ს Xმძმ ხს M0X»#0ი ი6 IVI V6ICI 0ძ0ძ!წ! Iიის5სიძმ ხIIი! ხს)სითმომM28ძ)L.
58ძ0C6 LCV6 სVნსIმიმი VCI0I 515160011 იმMMIოძმ 0616 ხ1!ლ! ხსIსითმMLმძII.
32 MX8Vძ6 VI906, ი0IMV5 V6 ხმი6 58:15) ხმMIიძგ ხ1IC116L VმIძII.. 8სIმძმი 00C)10V0L
XI, §00L8MI M6VI6IIი ი0/ს§1მ1I ძმჩი2 MმI2ხმ81IM V6 ჩგი6 5მXV15! ძმ ძმჩმ 1მ218VძI. 32. M6V
37 ხგიტVძI. ზს M6V იმMMIიძგ ხIIC0CMX ი01I2I ხსIსიიმML8ძIL. 10018 8)”მისი1”ი!ი
010IMIV6IIძCVძ1 VC V6CC) 6ძ0V0Iძს. 8ს MX6VX6 9000 მMC6 V6LC Vმ29115IL. 8სმძმ
V6I0I LსLICI ძტ 58VIIIთ2მMI2ძ)I. 80» ჩმMIთიძმ ი01I2I ძგ ხსIმძგ ხს)სილომMLმძIL. 82გ2!
MI9II6იი #იIIMXIV6IIძ-ლ ლ)გი 100Iმ ჯმICმ21მ0 ძმ ტ05(6IIICC6MI6ძI,. 33. IM6V
C0LC0MიI”ძII. 32 იმირძტი 01ს508MIმძIL. CIძსMC2 76იდ1ი ხIL X6» 01ძსდლს ხ6CIIIძI. 8ხ
Mბ8Vძ6ი 2999 2XC6 V6LCI მIIიძ)რ! V/გ7იმMLმძIL, #ტVიI 22 მიძგ ხს M6X»6 05-0გიIII2Iძგ
ხს)სიგი 1სთ V6CთI (0IICI Vა/ნVIმოIV0Iძას. VსMმო #ტითმI2 ხი!ი6ა)იძტ 26იყწIი M0VI6I
C0LLს». LI6თგი ჩგთნი LIIთ M60VI6CI Cღ51მი11 VCICI 515(6001·VI6 VCCC)16იძIIIIIი1§LLL. LXI76L
M0CVM L6VI6CIძ6 01ძსჯს 9თ)ხ! 0ი12მ”ძმ ხს VCICII6II 6ძ6ი1CMI6 VVM0იI0VძV0ICI.
34 X86» 5მძ8C6 6 ხგიძძნი 01ს§00მLML0Vძ!. 50იL8VI LCVICIძგ ძი მVი1 §C6MIIძნ6 იმი6
58151 მ20ძIL. 5მძიC6 38 L6V ხივLსL. 0 ძმ V6LCIV6 Lმხ!ძII. #ტოგ ხმ2! V6CI LIII6ო
§8მVIIიიმი1მXLგძII. 39 ML8Vძტი 45 M6X6 MმძმL 01გ8ი M06Xძ6VMI იმიC16IIVი 5მX151 6-20
მIმ51ძIL. 86ს X6VI6I ძლ C508გი111გLმ VCIC) 60VV0IIმIძI.46. VC 47. «6XVI6L C5ღთგი!III2Vმ,
V2I 018ი იCX LVII0 V6ICIVI 000V0IIმIძ!, CსიXV ხს XL6XI6Iძ6 MI ჩ2ი6 5§8VI51 წმ718)/ძI. 48.
#6Vძტი 30იIმ 60. L6VC XმძმI ი6ი05) ხივს. ტომ2 06LC X6XV V6LCI 000V0Iძს V6 ჩ6L L0V6
ხ6IILII VCICI VVII6LL სVCVხIმიIV0VCძს.
IX6IM6CICC C6I6 V0LმI #CმIმ”ძმ 60 M6V ხსIსითმM(მძI. 8ხ)იIგოი ბიტი)! ხI
ხმ1სოთა ხივ Iძ). 0I176I ხშ)ხიიმ 156 ხნ%L 05ი1მი1! VCLI6) 1IIIVV16 VCICIICიძIIIIIო1511L.
MI5მCმ5I, V6CI0II6Iი0 LIსიხი 16ი6)ძგ მXVი1 0Iძაწსის 50VICV6ხ!I!2. 5მძ0ტCC
M%6VI6IL06CMI CCIIL LIIICIIიტრ 066, 05ი18იII VCICI (VII6CIIიძც ძ6 ხმ2! წმIXIIIIMIIC VმVძII.
Lს6806», #0CმLგ 1მIIხ1ი1ი ხIIC0M MX0ი!ვსის 6ჟ6იი6 მCI5'იძმი C0M 91MLMX8(C ძC(CL ხIL
#გ»იმVIIV.
ს6LCC იი: #§მ0! #იმ”გ 35 M6Xშნი 01ს§იმMIმძIL V6 ხსიIმ(ძმი 11 (მიტა!
ხ0§IსL. 8ს ძსწსთიძგMI LCVI6IXC ძC ხCIII ხII LთILLმI V6LVI LIVCVIმილიმLL8ძIC,
#ეამწ”) #იმჯმ”იIი III M6V0 M6LI5!7ძII. ცს M0V #0ხივ! M6Vს XVმIMIი0IმრIიძგძI”.
0IძსMCგ ხიXV9X ხIL L6Vძს.. 26 ხმინძლი 0)ს§იმMIმძIL V6 M0XVC ხ6CI ICIIV C5ი12ჩ!
V6I0151 სV0სIმიოიმMLმXVძI. C00ძI”) თლო6) V6ICI 30000 მMC6VძI. სხისი ძI!ვიძი!
08ო8გი!! V6I0I (ს გოიIი ძტ ჩ6ი5Iი! 6ძ6006MICVძI!. 0ლოხ/Iი, ხს MმX6 18 ძალ!§IX
ლ0ვთოგმი) V6ი (სს სVლს!მი(Vიძს. M#ბ0Vხი XCLCIიი- #§600ს ლიIძისლს მგCILMC2
§6VVI9016ML601L.
ცIL 50ი”მMI M#ყხი ძისისთს ძმ მVიI9ძII. M6V0ი მძ! სმიძმ1ი'ძ!,, 13 ჩმი0ძლი

189
0!სყომMLმძI,, 8ს M0Xძ ძ6 §მხI59 იი0IMIV6CIIიC V6CIII6 ხII 10იIმX ტჩმICმ5! ძმ
ხსIსისV0Iძს. ცს §2ჩ15 ძგ C§ოთ8გი!I12Lმ მXVIIC8 V6IC1 VCIIV0”Iძს. V6”CII6იძIIII6ი ხტ;
#6V 9Iხ1 ხს M0X» ძტ ყიი0I V6”CI/I 0ძმ/0იIძს. ცს V6ICIიIი #იიILგII 10000 2MC6VძI.
სსისი ძIყსიძგ #9206! #C2გIგ იმIIIიმ VIVCVIგიმი 0176 05ოგი!! V6CCI 1(0II6IიIი ძC
ბძსXიIძს. 8ს M0V6 18 C051( 05 გი)! VCICI51 VIMI6იიი1§VII. ცსხისი ძIვIიძგ ხგხი6 VC
ს7ნIი ხგნIმი 101იძბ მVIICღმ V6IC1I 0ძ0V0Iძს, ცს M6Vსი ხმხი616L V6 ს20იი ხმ/1მL
IVგიტ ხ6V მძIიძგ ხIIიIი თ9III/60იძიVძ!. ცს I2VIIIX6V 301800 ხ0C6V 58V/651იძC
0ძ1იV115LI.
CI §00IმMI LCVყ0ი მძ) ტიი”ძსI, 018611606 LIXV2518 #სCV ხI+; L6VძსL. 8 ხმი6ძნი
ი)სყომMLმძIL. C6ი0) VCI6I 01მI2L 7930 2MC6 V6LCI 6ძ606ML6VძI. L0CხIL მXV/IICმ21)61
V0ILს,
50იLმL) M0VI6Iძგ ძტ იხIსა C5ო0მი! MVC6ICII6CIIVIC VII0იიIV0Mძს16.. ILIლხIL
მVIICმ11IM18LI V0CMLV.
LXCII6IIი 35, 5მXVI851))ძმ 52V§მL”გ ხმჯ/I) ხICI MX6Vძტი 502 6ძ!Iთ6M(6ძIL. ცნს M6VVII
მძ!) სგხგ”ძII. სგხმ LCVV 5მV§მL”გ ხე/ჟ11ძII. C61ILLI 6000 მMC06ძ1V.
ნას ხგხ56 6XC 7მIIთ მძIიძგ ხ!ი 5§0ძძი-) 5გმძისი6 ხIL მI7> თმიძნიი!§9II. ცVI
გI2ძმ #C2L2 M1II01IIმI) 012ი M0ს§(8წმ ჩმეგ”იIი #ტ§061 #ტ6CმLმ §8იCმM V6 IIმხ1V616Iიძნი
20000 მMC6 (60IIL 0Iძ6 იCLII6IიI ხ6CIII0თ1§VL. ცნსIმძმ ხმ7! C90ICს L6Vხი LგIმ Mხს5(გI2
L2582 Iმ-8ჩიძმი ს2სასთი”ძგ VმიVIIIმი Cმლი!- §60 წი VმMჩწX6ყი6 მXII 01ძინსის
შწყბიLV0L)2.
0ისთი72ძი% IIL0იI(2 ტ#Cმ>გ LმოხIიIი 305/0-6L0ი01IX V6 001 ძიოთხის
გი18(2ი ხმ5Lმ “#ტCმLXმ2 5მიCგტსი)Iი ICიმ1 06161” ძ6 VმVI0IIV0Xს7.

19იი
 გამოყენებული ლიტერატურა:
ა) წყაროები

) ბატონიშვილი ვახუშტი აღწერა სამეფოსა “საქართველოსა. ქართლის

ცხოვრება. IV. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს.
ყაუხჩიშვილის მიერ. თბ. 1973
2. „გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი". თურქული ტექსტი გამოსცა,
თარგმანი, გამოკვლევა და კომენტარიები დაურთო სერგი ჯიქიამ. I. ტექსტი. თბ.
1947
3. “გურჯისტანის ვილაეთის დიდი დაგთარი”, გამოკვლევა, ს. ჯიქია, წიგნი III,
თბილისი 1958
4. “გურჯისტანის ვილაეთის დიდი დავთარი”, ს. ჯიქია, წიგნი II, ქართული
თარგმანი, თბილისი 1941
5. ქათიფ ჩელების ცნობები საქართველოსა და კაგკასიის შესახებ. თურქულიდან
თარგმნა, შესავალი, შენიშვნები და საძიებელი დაურთო გ. ალასანიამ. თბილისი
1978
ნ ,ჩილდირის ეიალეთის ჯაბა დავთარი” 1694-1732 თურქული ტექსტი
ქართული თარგმანით გამოსაცემად მოამზადა ც. აბულაძემ, გამოკვლევა დაურთო
მ. სვანიძემ. თბ. 1979
7. ტი%მ+მ 1მხს V6 ILგძმ500 C6ი6I MსძსLIსტს #L§LV), 1 მხს LI6I6I 272
8. ცვგ§ხმMგიIIX C5-იგი1! 4C05IVI. I მის 06006 (80#, 16) 558
9. ც0ტ Mსჩს)თთი 06ჩ6 22
10. #გისი1 დვიმი) M6წთ! 06ჩი06 1I8M8ი!, LI. CI7სილ215LI), 1II- 86IIC16ი, CIIC XV, §მა/!
59, #იLმIგ 1951
11. X-2Iგ LV5მ»-1 §5მIMI ყ§მიCმ7I #მისიი2ი0016CLI, #. ტMწ–სიძა2, 03ოთგი!! Lმგისიიგმ/ი616L VC
1სMსII 1 გიIIIII, MIL8ი 7/II, 15(გიოხს! 1994

ბ) ლიტერატურა
1. მამულაძე შოთა. აჭარისწყლის ხეობის შუა საუკუნეების არქეოლოგიური
ძეგლები. ბათუმი. 1993
2. ორბელიანი სულხან-საბა. ლექსიკონი ქართული. IL. თბ. 1991
3, ორბელიანი სულხან-საბა. ლექსიკონი ქართული. II. თბ. 1993
4. სახოკია თედო. მოგზაურობანი. ბათუმი. 1958
5. სვანიძე მიხეილი. მურახხასიეს მნიშვნელობის დაზუსტებისათვის
“გურჯისტანის დიდი დავთრის" მიხედვით, ბიზანტიური ეტიუდები, თბილისი
1978
6. სიხარულიძე იური. სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ტოპონიმიკა. I. ბათუმი.
1958
7. სიხარულიძე იური. სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ტოპონიმიკა. II. ბათუმი.
1959

191
8. ტივაძე გიორგი. სამცხე-საათაბაგო “გურჯისტანის ვილაეთის დიდი დავთრის”
მიხედვით, “მნათობი” # 8, თბილისი 1948
9. ფუთურიძე გოგი. ოსმალთა დაპყრობითი ომები XIV-XVII საუკუნეებში, ნმაი,
თბილისი 1957
10. ფუთურიძე გოგი. ოსმალური ფეოდალური მიწისმფლობელობა, ნმაი, თბილისი.
1957
11. ქამადაძე მიხეილ. აჭარული დიალექტის დარგობრივი ლექსიკა. თბ. 1992.
12. შაშიკაძე ზაზა. „ზემო აჭარის ლივის ვრცელი დავთარი” როგორც წყარო
აჭარის ისტორიისათვის, თსუ ალმოსავლეთმცოდნეობის ფაკულტეტის შრომები.
თბ. 2002.
13. შაშიკაძე ზაზა. ორი მნიშვნელოვანი დოკუმენტი XVI საუკუნის აჭარის
ისტორიისათვის. ბათუმის შოთა რუსთაველის სახ. სახელმწიფო უნივერსიტეტის
სამეცნიერო კვლევითი ცენტრი. კრებული III. ბათუმი. 2002.
14. შენგელია ნოდარი. გადასახადები და "საგადასახადო სისტემა XVI ს-ის
ოსმალეთში, ივ. ჯავახიშვილის სახ. ისტორიის ინსტიტუტის შრომები, ტ. VL
ნაკ, 2, თბილისი 1962
15. შენგელია ნოდარი ოსმალური გადასახადები და ვალდებულებანი
გურჯისტანის ვგილავგთის დიდი დავთრის” მიხედვით, თსუ შრომები ტ. 91, თბ.
196
16. ჭიჭინაძე ზაქარია. მუსლიმაი ქართველობა და მათი “სოფლები
საქართველოში. თბ. 1913.
17. ჯიქია სერგი. XVIII ს-ის თურქული დოკუმენტი ოქროს ციხის შესახებ, თსუ
შრომები ტ. 91, თბ. 1960, გვ. 183
18. IIXVICI8 C. “ IIV06IM29 ხVX0IMCნ Mა369 I 0V3#V “IIი0CI02980IM 06600 I0V3MMC%0”0
8Mი02M6CL8" (სსრკ მეცნ. აკად. საქართველოს ფილიალის მოამბე) ტ. I 6, თბ. 1940
19, II6იგოM08 IL. I/. X-06CI-ნ#ხCICI6 800თ8)IVV 8 IV0IIIIM 8 XV- XVI 88. 890387-4MCMIVM
806M6MLMM%, VII – 195
20. 1860IM-M808გ #. C. #.იმიიხI8 Cოი0M CCM89CM0M MMი060MM XV- XVI 88. (X0MVM6Lოს!
# Mმ160M8IM), M0C#82 1963
21. #ტMძგტ M. 05თგი!) (ოიმI810IIსბს”ისი MსოსIს§ VC 1იMI§8ი ს6Vროიძტ I0IIIIV6C”ი!ი
IIთI58ძ( V მ71/6VI, 1IX 18011616ი, CIII XIII, §8VI 52, ტიLგIმ 1949
22. #MXძ2გგ M. 1 0XXIVC”იIი 1IMVI§8ძ) VC 1C0Iიმ! 181 (1243- 1453), CIIC 2, #იM8»გ 1999
23. #Mძგც M. V6ი1C6ი 068M MI2გოIი!ი 8იჯსIსვს, #იMმ+8 Vი. 0 V6 1ICLI, CIIL V, §8XI 1,
MმაXI5-I1გ7IIგ8ი 1947, #იMმ+გ 1947
24. ტMნსიძს7 #. 05თგიII Lგისიიგ06101 V6 LIსMVMI 18%IIII6ო, 1. MIL89, I§(იიხს! 1994
25, #Mწყსიძი7 #. IVIX LIსMსM 2811, CIIL 1, 15(8იხს! 1995
26. 8გი:მი 0. L. XV V6 XVI #§II2ძვ2 0§თმი!) ჰოიმმ10LIსტსიძმ 71I-81VI 6V0იიილიი!ი
MსMსMI VC M81I 658518I. #მისი!მ, 15(გიხს! 1943
27. 80I1ძIC6ვის M. XIV- XVI VXV. C5ოგიI! 06VI6C(იძტ IIთ2V, 160 V მაIიIგი, ტიX2გ 8
28. CგწმI8»/ M. 05თმგიII 1თიმ/მჯიIIსტს”იძგ L6მ”მძმი #IIიმი V6IX2I VC IL65IთIC, ტიMმ+გ
ყი. 6 VC IC, CIII 5, §მX! 5, #მ5IIი-#42გIIM 1947

192
29. C(0 IL ტLისიძს7 #. სIX LIს%სM 8, CIIL 1, I15(გიხს1 1995
30. CIი II. ტMზსიძს;#ტ. წმ LIსVსM + მXIჩI, CIIL 2, 15(გიხს!| 1995
31. სბგი V. 1 IMIV6C”ძ2 XV. V6 XVI. VსX/II2:ძ2 Cმართმ5IIიი16Mი LIსMსMI 1-0ომ1 VC
1XI§8ძ) ხს”სის, III 89611616ი, CIIC XLIX, §2გVI 188, ტიMგწგ 1984
32. სICღგი VმVს2, L06VვIით6 50”სის, 06Vყსიინის)ი #იმძი1ს V6 82IMგი!გ-ძიLI ”0IMI6§ო6C
1518იი1გყომ LVXL9I, III 86II66ი, CII(C 198, #LგIIM 1986, #ტიM8მL>2 1987
33. 7C6MCLC L. 'I0IM VC II I მჩIIII6ო, IIM. 861IC6ი, CIIC XI, §მVI 42, ტიM2L2 1947
34. Cს66 L. XVI-XVII VV. დCვოთვი!! სთ იმ2101სწს”იძგ. #Iსხსხ2L M65C165! V6 LIსხსხვდგი
/#Iიმი V6I6II6;, 15-გიხს! 1964
35. Mგ818ი0,ს V. XIV-XVI XX». C§თვმიIII2Xძმ I)CVICL I 65MII 811 V6 505V81 V 201, #იMგIგ 1998
36. IიგICI% LI. Cღ5წიგიIIIმL”ძ2 IL8IXVC Lსახთს, III- 8CII6(6ი, CIIL XXIII, §02X/) 89-98 , ტიLM2გL2გ
1959
37. I5Iმიი #ი5IMI0/0C9151, CIIL 2, 15%(8იხს!1 1986
38. I§Iგიი მი5IM1006ძ191, CIIL 3, 15Cგიხს1 1945
39. L816L C6იდI7, LIმXმC, 15Iმ8-ი #ი§IM1006ძI1%, CIII 16, 1%(გიხს! 1997
40. M2თ M2გIძ,. CV. 1IთმL 5I5(6თოIი)ი MმCმ»(51მი'ძმ 1 2მIIიი§მI სI6LIC6 LIMI5I, III
80I16(6ი, CIIC XXXVIII, §მა/1 151, 16იიი:07 1974, #იMXგ8L2 1974
41. M6ძMი!I 8005 CჩII§(იII, 0§იგი!! 1იე0მ+2(0Iსწსიძვ CI>/6 (ხმ§ VCICI51), III 806II6(Cი,
CIIL VIII, §მXI 32, #ტი2I2 1944
42. 0XსIX Mს§C6ჩ, 05Mიმი!! 08060! XIVმL ჩ0IIVIL25) VC CIV#მVIგIIი 1გხIIII, II 86116%(6ი,
CIIL LV, 5მXVI 212, MI§გიო 1991, #ტი%2L2 1991
43. 66LგIIი M. 7., 05თგიII 1 მIხ 0661თ16LI V6 (66. 50210 წს, CIIL L, 15(2იხს! 1993
44. 00I8IIი M. 2., 0§”გი!) 120 06წIი16LI V6 0IიიI6I 56210 წს, CIIL III, I5(გიხს! 1993
45. 5)იმ9, ტIხსიძგი, 05თოგის IიიიმმიIსსისი VI 55:60 IIგMMIიძ2 II5მ ჩI.
#იმყიოიმ, #იMმ78 ი. IL) V6 ICI, CIIL 5, §9:/1 2, ტიMმV8 1947
46. CIჯსიცმ5III L. LL. C§ღგი!! (06VI6CCI M2811/88IიIი LსისIს§ს V6 05Cთგი!! 0X6VICLI IC IIმ21ი051,
1IIIXX 8CII0C16ი, CIIC XLII, 58VI 165, C6C2M 1978, ტიM2+2 1978
47. VI7სიC019)1! L LI. 0Cფიგი!| 106V166 MგI1/65(ი1ი M.სოსIსყს V6 05იმი!! 06V16CL) 1C LI821ი65L,
IXIIM)X 80116%ი, CIIL XLII, §2ა»I 165, CCმM 1978, ტიL2L2 1978
48. I იილმL6III I. LL. დვიიგიII 1მXIMI, III CIIC II LI5ICი, ტ#იMგI2 1954
49, იგ! Mიხიო)L #II, 1056/1646 1 მLI6I #Vგოი27 06 6ოიბტ C0IC 17. V02VII დCIმIგIიძმ
LLგიისხ 1IX 86I1C(6ი, CIII LL, 5მწ) 199, MI§გი 1987, #ტიM2L2 1987
50. VIIთმ7 0 თრ I"გრIX, 86ICCI6C(ძ6 050გი!! 1მVIხI, CIIL 2, 15(გიხს! 1998

193
 აC44# 54MC#6CIMIM I4M7X7IX ეხLIIსოაIILონოILI
((872-3)

1VIMXIV6 2:5IVI6IIიძ6 Vმისშ)ოი )2სი §01CI1 ხ1!Iიი5C1 C21151ომ1210117 5IIმ51იძმ,

CიII5სი 1მ0ხ! MმMMIიძგ ხIIC0M (გხიL ძრჩწხოV/IC Mმ+L511მ5001IIML. CVICI§(მ8ი'ძმ ხს
იის ხმMMIიძმ 06 ხIL §6V ხIIიიIV0Iძს, 0ლ065ი, ტი0Vმ (მის V6 L8ძმ5(C0 მX§IV1იძრტ
ხ!71 11C0116V6ი ხIIC0# ხ6I196V1 1იC61CI015ძIM. 8სVმძმ “'(X6ICC-I MVI8558) LIVმ-1 8გხი”
“ს)გჩბ-. Mსწ255821 LIVმ-1 #CმIმ-1 LIIIVგ”, “ს)6ჩMCL-. Mლსწმ2550) LIV8მ-. ტ#ო»ძმისთ”,
“ელი6- Mს/მ5§9მ! LIVმ-I 10ILწსი” დIხ1 ხ1IC0CL ძCIICI ხსIძსL.
§1ი0IIIM ხსიIმ(ძმი 'MVსწ85581-I 06MI6X-1 LIVმ-1 4 CმI8-I VIIVმ”VI I0CCIIV0II7. 8ს
ძიჩლალი ხI ხიი7ი1 ძი 15%მიხს! სმვხგLგიIIMX 1I6VI6 /#V§5IVIიძგლ ი1სი2/22მ
001)10:6IL6ძ01L. 81ILხ1ლი1ი 87ძ0C51 01გ8ი მIმ1მოიძმ 06% IმIL ხს!სიიმVმი ხს III ძიი6
LმI§9IIმყყით2 ი)მიმ7 ხსIძსM. 1%(გიხს! სმ§ხმMმიIIL I6VICL #ტIL9IVIძ6 სცს!სიმი
ძიჩხიი §1ჩ051 558”ძII. #ტიM2Iგ ძმ MI ძ6Cწ6Iი §1ჩC§1 15C 197”ძIL. LIIIო12ძ6 ხსIსოგი
19(8იხს1”ძ2 XI ძტILCI V სმი V6 #526! #CმIმ”01Iი Mშა/16IIიI 1C60ი6MXL60I. ცს ძიიი+ IX)
ხიIსთძნი 010§0მ1ILმძIM. IIX ხი10Iიძტ VIM8მო #6მL2 M0 1604 მი1მVIIიომ%LმძII. I0ოC1
ხბხო 156 ტ§5მ0! ტიმ-მიI 35 LმVVის ხI6§0IMIX0C. “II6ICI-I MVIMმ55მI-! LIVმ-!
#ტიმLმ-1 0IIV2” V821I! 1IIX §მXწგ ხმ5IIX 3მა/(8510IL. VსMმო #4CმL2 MVწმა5ამI ძიჩხი 18
§მა/წ81IძIL. II ხნ10ოძი VსMმო #CმIმ L6VI6ოიIი იხმო V6 VCC0II6იძ1ოთ6C §6MIIICI1
ჩხმMMIიძმ ხ!19) VCIIIIიCML6ძIL. 8ს ხმIსთძტი, ხსIმძ2MI ისის58 სV6ს1გიმთ CC51111 VCICI
009III6I იმMMIიძგ ძ2გ ხIIთ! მ18გხ!I72. #527ძ82 VCICI §CMIII-ო /#იმIმ M6XVI6=ოი6C
სVნ0Iგიმი 05ოთმი!! V6I)I6II MგMMIიძვმ ძIMLM2IC ძრტ6L ხ!IIლ!I6L VCC6CC0)2. 05ომ»ი11
ხიLსთხIIიIი 0§Cთგი!) VCICII6CI V6 VCI6I 515160101 V ხMმო V6 #49261 #ტC2Iმ M6VI6ოიIი
იმ51) სVდCს1მიძIწIი) 10CC16VCC607. 8VIმძმ ჩხიო5L6 მძ! თ606ი 57 M6VV00 ხმIIVი!ი
1)5(651Iიძგი ხმი56ძ11=02CMLCძII. II6 MმXსი V6CICII6იძუხი §CMIIICI მVა მXII
ხ6)III0CM(60IL 7#ბV#0I §CMII0C /#ბ5მ2”) #6CმI2 M0VI6IIიII MCL LVIIV VCLIდCII6იოძ!შუთრ
§CMIII-I ძი ხიIIIხIიი6%L6ძI. „ტაი! §6CMIძ #52: ტ#ტCმგ MმXI6Iი0Iი Mხ6L LVIIV
V6I0IICიძIლიC §6LIIICII ძ6 ხCIILLIII6MI6ძI. #ტVიI 7გოვიძმ, ჩმIMIი ხმით! გიძსვს
ძგI1XI8 ს#-მ§I|წიძმი ძმ 567 6ძII006ML6ძI. 06ჩ60ი IXI0CI V6 სიხიC0 §მXVIმ5Iი) Iხ05(
ი)სყსოიმIML2ძ)L, 500L8MI 5მწ/I(8121ძ2 1ს6Lმ VმIძIL. (სწმ IMI0CI 56110”6C მILIIL.
Lს6MICL 1566-1574 VIIIგი მIმ51იძ2 ლIსვხსსთსვს.. 8ხს ძბინთ IIიIიC ხI
ძბიბთძI.. 60Iს VIIმაXCII6I 05იიგი!IIმI ძმინიიIიძნ6 515(602VIM 012I2X ხს ძმილთოძ6
CIC 86CCIIIIIი1§0II. CVICს (00IL8MIმოიIი XVI XXV. 10 XVIIIმოიძგ ხმ§51გ8X#8მი C§”ოგი!I!მL
(მIმწიძმი 0850 601101651 V02VII ხი#სიCმ §0ოისყC, 8ს ძბიბთოძი 05-მი!!1მI CV0ი6CV
M2M%25V2 0IMXC16CIIი1 15C81 001IVIM85101 60% C6M01§16(00151CIძ1. CVIC0 VIIმX6CII6IIოIი 61C
9CCIIIIთ65), CVIC0 100IმMIმოიმ VმიIIმი 515(600მVIMX §მI01ო1მ2L 5სIIმი II. 56IIი. VC
ძ6ნVმო1IიძმMI 5VIIგი III. MIსLმ1 ძმი6ი1იძ6Vძ!.
0ვოგი!!I12I (მ-მჩიძმი 1§6მ1 ტ0116ი 100I8M1მX I02MMII0მ ძმიმ 1VI ხ11C1 CძIი6ხ!IIიCM
1დი, 6IIთI2ძ6 ხს1სიგი ძტM% თ0Mტიითი6) MმXიმMIმძმი ხIოძIL. 18216, ხს ნხი6 XგძმL
#იმ.მიIი ძსისთს ხმMIIიძგ იტი6ი ჩრორ6ი I#1IლხI §6V ხI!ოი!/ინძსML. სცსIმძმ
ხმხ56ძ!Iბი ძიტ?CC 156, VMMმო V6 #ტ59მ0I #ილმI8 M08VI6IIიIი 6M0ი0=ოIL V6 51XVმ51
ძსსიIმო ხმ1I00ძ2 ხI1C1 V6I6ი «ი მM6იიიი6) LმVომMIმIძმი ხI9M0II. 8ს თ)ი6 LგძგL ხს
ხ0Iფ6 ხმMMXIიძგ ხ1!იხIL §6V ხ11თ1IV0IძსL გი:მ 51001, VსM2L VC #5მ(6I #C6CმIმ 1მIIჩIიI!ი
მVIIიVIIმII ჩმMMIიძმ CIIიი17ძC ხ1ICCM CVVCიII LმX»იმX ხს1სითმXL8ძIV,
CIIიი12ძტ VსMმ» VC #ტ5მტ7! ტ0მL2 1მII6I VC L6)ICII ჩმMMIიძგ თსV6ი!!IL ხ116116C
ხს)სითმMLმძIL ვსი18ლი გმიმII21 §იისCსიძვ ხIIC0ML §0ისC1გ8I CIძ6C 6ძ116ხIIII. MIს (25521
ძილი 0I6ი510161 ხს 16თგ! ძხIძ6 ძნ Lიოსითისვნ.. V0M2I ტიმLმ”იIი IIL M6VV0
მძIXVI8 ძმ მIIიგი Vი0Lმთ IL8მხმ1 X21651ძIL. 8ს M6X»სი ხIL ძ16CL მძ! ძგ §სხგი'ძI, 8ს M6»
26ძსხმი'გ წმMIიძI. V6 ხს ხმIყლი!ი §IიIIმო 1C1იძიძI. Mბ» 15 სმინძტიი
0Iს5-0ML8ძII V6 თCIII1 10500 მMC6ძIL.
8ს IVმX6 ლვიომის 1ი:0მIმ10IIსწსიძგ C0%X VმXწII 01მი დლ<აიგი! VCI6IICII
V0I1ტიიი1§(ს. VმგიI CI0IX 0§ღ008იII VCICII6II. CIი6ჟ)ი, 1506ი6, მომ, V0Cი0Cგ V6 დCIVმი,
სსს 01 VCI0CI51, (მის ძC§0ხმი! VCI0I5I, ძლ0ი1ს7 V0CI0151, MI51მL VCICI51, ძ6წლიტი
V6IC151, LCიძ6CL VCIC151 V5.
Vმ01, VVIX0II VC #§9მ>I #CმLმ MX6VICIIიძინ MმC 16ი6 ხვიც 01ძს/ს ხივვი1მიIIძ! VC
V6I0II ლიიგ ხ6IIII6იIძ).05თგი!Iმ 1I§ილმ (VIII-ს (1ლი”მMIმი, 05ოღგმი!!
1ოიმIმI0LIსტყსიძგ VმL 01გი VCICII6I ჩდთტი ძ6C6VIIV0II2LთI. VIMმოIძბმLI 60CXL6 ძ6
ს8IიIძსწს თ)ხ1 ხ6L M6V6 V6 ხ6I LIII0 0CIIL «მ/იმჯწIიმ 0C5თმგი!1I! V6LCI16II XVIMI6იი1§VL,
ტ»Vი! §6MIIძ6, ჩ6L #6VVII ისწყევს ძგ ჩტამი1მით!§ V6 ჩ0L ხIIი6 ჩმიდ! II V6”0)
VVნVIმიმCმწ! ხ6CIII16იIი1§VII.. 5020 986060 M6V IMI0CI M0XVძიI.. X6V იი ხგიბძლი
ი1სვ§თმMLმძIL. C6ით1 =CIIL 14000 მMCCძIL. L6V6 29580710მLI VCICIICIძ6 VVII6იიი15!II.
1568იბ, ხსტძმX VCIწI5I, მIიმ V6ILC151, 016/V6 V61IC151, 516 VCL6CI51, 700Cმ V6 ლთI/მხ, 01
V6ILC151, #CII0CL VCLC151, (მის V6 ძ6§(ხმო1 VCICI51, ძი01V2 V6ICI51. Vმი1 ი L6V6 CVC0
01C050იძ6 V6I0116L VIII ტითე1§VL. 80 §0ი M6XV6 IისIმჩიიმ516 VC”CI51 VVIIICით11§VL. ტიმ
VმVI8L V6LთI51 ძ6 VV9MICიIი1§LIL. L176L M6VICII ძ6 10C6ICIM6ი, ი6 01მიმMI8ო 01ხი
ისთომძ!წ)ი! C0L6%CC617. 03501მი!! V6ICI 515(6III M0L §6VI V6LCII6იძIIIVX0Iძს. XმXVVი0
86IIIIი) იCI6ძტი ძIMM216 მIIV0Iძს. C)5ი1მო! VCICI 515101 6 §6V. VC 16IMC51
V6IXIICიძIIIV0Iძს. მCმილს M6Vძნ 14 იგიC VმIძII. Cდი1მIგ ძმ ძ166CL L6XVICIძCL1 ლIხ!
VCI0IICI VVMIდიიი1§50. V6M”CI C05ILICCL ლფ6ილ1ძლ მXოIV0I.X0» #მIMXI, 16ი-CIძC მა”!
V06IVII60 VCIIV0Iძს. LმIMIIIIMIმL C0M მ7ძ1. ც6#6L V6LCI 665ILCIIიძიტი ხოლი! ხ1I M6V ხ2IMI
შძიიIV0I58 0ის ძ176L L6წ 0ძ0X»0Iძს. L158Cმ51 VCLCIICI 16იიCIძ6 მVიI LVIძიიძ!.
II6L §6V V6ICII6იძIითი 16>CIIი6 ძმ/გიგი 03ღგი!! ჩსX)იი60, C0% L2(L ხII VCICI
51560 სVCVIსV0Iძს. #6» 6იძში5(05)იI)ი M06C LVLI0ილ, ხხ»XVMხმყ V M0CVLხმ§
ჩმXVმMCIIIX, ხგIIMCIIIL VC X6V 60ძ05LI15IMI0 ი6I ძმI)იმ VCICI VVწსIIV0Iძს.
სმIძისილი L6)/ ძლ 15 ხგი6 ხს1სისწ»0Iძს. V6IL6IICI ძ1006L L6CXVI6Iძლ 01ძანს დIხIV01.
8ხIმძმMI ისწვსი (მო მიIიIი III 5CIVმთ 26IMV.
80651იCI M6V IL72მხI0იVმიგ”ძ6 9 ჩმი6 ხსსისV0L. M#0MVVი 986CIIIL 17000 მXC6ძI. 8ა)
M6XVძ6 17 V6LCI LსL0 ხსIსისწV/0IL. V6ICIICL C0L X2C სV/თს1მ0IV0I. LII86L L0XVI6-ძტი წ8ILII
0IმI2L ხს M6Xძ6 CCVI>7 V6CICI51 ძ6 VმV. L)17CI V6ICIICL 6(CMI L0XICIღCMIიIი მX/0I510L.
8ას §6MIIძ6 L6VICIIი §მVI5I 18 M6X6 MმძმL ძიVგი 6Lი0CML6ძIL. II6ი51იძ6 0ILCV5I0
მVიIMVძI!. 02ხ2 §0იLმ ხ0§ LCVICIძ6ი 587 6011იCML60IL. ტაიმ ჩ%C 6VX6 სVყსIგიმიო VCIნI
თიIM(გIIგოიძმი ძმ 567 6ძ11C26ML6ძIL, ცს ძსიოსოიძმMI 18. ძიი 20”C LმძმXL 01გი M06XVI6L

195
51-251X/1I8 Xმ211ი01§0L. I 6VI6Cოი 151016, X8XI6CIC VVთს1მომი V6CICI V0II6= VC ო1IIL2IIმI
მიIგIIIიიმMI8ძII. Vმ01, 5II205I#182 21 X8X» §მXIIი:2M(მ80IL. სხი1გმოთ 1CIიძტ 8 ხგიტ
ხIშლო!§ ხმი6ძი% ხI)ო!ხოი 15II6I, ლიIმI2 ს”ნს1მიმო V6-01 LIII6I VC დწრიCI)
ჩმVMIიძგ ხ!!ი! VCIIIIიI1§VII. 227ძლი 32>X7C XმძმL ი0Iმი M6XI6L ხ0§ 1ძI, მიამ 0ი1მ-მ
სX#ნყIმომი VCICI §მX15) 06 L6» 1CIი მწ მVI Vმ7I1IVXI15(IL. V6I01 CIII6LIი1 151016 8XVII
მXXI §მა//იმიი1§IIL, ტიიმ ი6L M6ა 16Iი სXდხ)მიმი 06061 §6MII მXII მVII ხ0C11LL1ი01§LIL.
სცსახIგძმ §ს Vმძმ2 ხს M6Vსით ი6 LII VCCI 0ძ6ძ1”! Mიისასიძვგ ხI!!ო ხსIსისიმთმMLმძ!I.
§გძ00C6 M60V6 სწXდს)მიმი VCLCI 51516ჰ01 0მMMIიძმ წ6ირ! ხ1!C01 ხს!ხიი1მML801L,
32 M6Vძი6 VI0C, ისIს§ V6 იმო6 58151 იმMIMIიძგ ხI1C11% VმIძII. ცხ-მძგი ნ8L)I0V0L
MI, §00-8VI M6VI6ლი იმ /ს51მ8ო ძგიმ #მ1გხმ1IMX V6 იმი6 §მX15! ძვ ძმგხმ (8218»ძ). 22. L6V
37 ხმინVძI!. ცს Mბ» ხ2MIIიძ2 ხII(0M ი0VმL ხსIსითმMLმძIL. 100C8L სIმისიო!'იI!ი
სისIMIVX6Iოძი%Xძ1 VC VCICI ბძსXიIძს. 8ს L6CX#6 9000 266 V6ICI Vმ2თI§VI. სსმძმ
V6IL0I LVII6II ძ6 §მXVIIIიმML2ძIL. MბX» იმMIIიძგ იიII2L ძგ ხსIმძგ ხსIსითოვML8ძII. 8871
MIეIIტ6იი X90IMIM6Iიძ- ლIმი 100IმL ჯმLXCმIმი ძმ ლთ85'60106MI60I. 13. ILM6V
C0LC0M1”ძIL. 32 ხმობძტი 01ს§0მVLმძIL. 0IძსMC8 26ილღი ხIL M6V 0Iძიჟს ხ0IIIძI. ცს
MბVძიი 2999 2XC6 V6ICI მ1IIიძ16) Vმ7>ომMLმძII. #ტVიI 72გოგიძგ ხს L6VC C5ო0მიIIIმIძ2.
ხსსიგი LI01 VCII LIII6I სVთIმოI#0Iძს. VსMმI #C2Lმ ხი10C5)იძრC 26იყლ!ი M6XIC6I
C0MVV. #I6თტი ხხინი 1ხთ X6XVI6CI 0ვ§თმიII V6LC1 51516M0IVIC VCICII6იძ1MIIი1§LL. ILI26L
MV0CVM L6XVI6IძC 0Iძსჟს ღხ! 09I1მ-ძ2 ხს V61CIICII 8ძ6ი06M16 VIII თIVMძი16L.
34 X86X 5მძ6CC 6 ჩგინძგი 01)ს§ოგMLმXძ). 50იIმLI M6VICIძ6 ძ6 მ»ი1 §6MIIძ6 ჩმირ
§გVI51) მ7ძ0IL, 58ძ6Cლ06 18 MC» ხიყნსL. 0 ძმ V6L0CIXV6 L2ხIძI, ტ#Iიმ ხმ21 VCICI LV0IICII
§მVIIიმიმML2ძIL. 39 MიV#ძტი 45 M6X»6 M2ძიმIL ლ012ი M6VძიMI ჩგი6I6CIი 58VI§1 6-20
მXმ251ძII. 80 X6VI6L ძ6 05§ღ.მი1I18Lგ V6CICI 6ძ0V0XI8IძI.46. VC 47. L6VI6L C5I18ი1LI18Iმ,
V8L 0180 11% III VCLCIV1 8ძსV0IL18L91. CსიXს ხს L0XVI6.ძ6C LI ჩგი6 §მX151 წმ21მVძI. 48.
#6წVძიბი 50იL8 60. #6)/6 MმძმX ი6ი51 ხივს). ტიგ ხ6X #0V V6ICI 6ძ0V0IXძს V6 96 6V6
ხ6IIIII V6ICI CVII6I სVდსIმიIV0Iძს.
LსX6ICIC C0:6 VსMმო #CმIმ'ძგ 60 L6V ხს!სითმMXL8ძIL. სხი!მოი მო6თI! ხIL
ხიხო ხ0§ 101. სI66% ხმ)0ი20 156 ჩი; 05ი1გი1I VCLCI VIL0VV1C VCICIIC0ძ01IIII015LII,
MI52C25I, V6I0)169ი Lმისიში 16C01ძ6 მX#ი!, 0Iძსტსის §0XVI6CXV6ხI!II2. 5მძ0606
Mხ6XVICIძ6MI 66IIL IVII6ლ0ი6 8016, C15ი1მ2იII V6ICI LIII6IXძC ძC ხმ2! 18ILIIIIMIმI VმIძIL.
IXჩ%, #იCმLგ L2ღხIიი ხ1(00%L Lიიხსვსის მტინით6M მ0615)იძგი C0M ძIMXMმ16 ძლჟლI ხIL
#მVომXVI.
სხწი6C 0016 #5მ0) #C2>2 35 MმXძლი ი01სვომMLმძI V6 ხსი!მძმი 11 (8ოტ5!
ხიყხა”, ცს ძს-სთიძმM #6VICIC ძ6 ხCII1 ხI LთIIXL2IL V6”0I IVVCV0IმოთიიმML20IL.
#5926) #იმIმ”იIი 11 60 M6I5!”ძI.. ცს L6» #Iხმა! M0Vს VგMIოIმIIოძმძII.
0I!ძსLC8 ხსXVL ხI L6VძII, 26 ჩგილძნი 0IV§ი10MLმძIL VC L6V6C6 106L 10II0 0§ღგი!!
V60151 სVნსIმიიმXMI(მ)/ძ!. 0ძ0ძ16! თ6ი6) VCიI 30000 მXC66XVძI!. სხისი ძ!ჯიძმMI
0§ომის V6CVI წნსმმოიIი ძლ ხიი§Iი! 6ძ6ი06MI6/ძ1. 0ლო6წIი, ხს MX6X6 18 ძ6/015IM
05თიგი!ს V6CI LIს სV#ნსI)მიIV0Iძს. M#ბV#ხი XV6CICI0ილ 00010) ლIძსტს მCIM62
თ8IსIი1CMLC91L.
პ8IL 50იX8MI MLმVყი ძსასთს ძმ მXიIძI. #ბXV0ო მძ სგიძმ1გ”ძI. 13 ჩმილძიი

196
ისყიმMLმძI. ხს MბXძლ ძნ §მხI5 #ისIC0V6CVი6 V6III6ო ხI 10010L ჯმICმ51 ძმ
ხს)სისX0Iძს. 8ს §3ი1§5 ძგ C§თ8გი1I12L2 მVIICმ VCICI VCIIV0Iძს. VC6ICII6იძ!ო16ი ი6L
X8V დ)ხ! ხს MX6V ძ8 9ლიC) VCLCIVI 0ძ9V0Iძს. ცას V6”ოი)ი ”იIIIმო 10000 მMC6Vძ!.
მზხისი ძIიძგ 4520) #ტ6მLგ იმIIიგ ს”ისIგიმი 0166 0§-იიმოI! V6CICI წIICIIიIი ძC
ხძიყ/იIძს. ცს M06X»6 18 C65IL C5018CII VCLCI151 VVMICიიი1§CL. ცსხისი ძIვIიძგ ხვმხიC6 V6
ს2სთ ხგწIგო 101იძბ მXIICგ V6%CI 0ძაVიIძს. ცს M6X#სი ხ2ხ66I61 V6 მ»მიი ხმ(6L21
IVგიტ ხ6V მძ!იძგ ხ1!ოი!ი თ01II/60იძ6V0). 8ს თიIIა/6V §61მ0ი 090C6% =მX6510ძ6
0ძIიიი!§V.
8II 50იL8MI L6Xყი მძ! ტი0”ძსL. LI66IICII06 MIV2518 MსCსM ხ1IC Mხ6VძიL. 8 ხგონძტი
01სყიიმMLმძII. C6ი0) V6»CI 01მL8ML 7930 2LC6 V6ICI 0ძლიაCMLCVძ!. LIICხIC 2VIICმ1)61
»9L%Lს.
80იL8L) M0X»I6Iძლ ძი »9სჩვ Cვ3ოივ2გი! V6IICII6IIVIC XVVIXVIიI0VყძIIIC.. ILIVICხIL
მVIICმ1IM18LI V0MXწს,
სX6CIი 35. §მVწმ5Iიძგ 58V§მL”2 ხმ/I! ხIC L6Vძტი 507 6ძ!1თ6ILL6ძIL 8ს XC»#სი
მძ) L)გხგ”ძII. I)მგხმ #6VV 52V§2L”2 ხმ/IIძIL. CCIIXII 6000 გMC6ძIV.
ზს ხგხ56 C0I6 78IIდC მძIიძვ2 ,ხICI 5სძძი-1 5გმმძირი6 ხILI მ ლმიძბოიI§VIL. ხს
მI72ძგ #4CგI8 MIოთIIმი! 01020 M-ს5(მL/8 ნმყგ”იIი #ტ59208 #იCმIმ §მ0CმM% V6 იმიIVCI6იიძნი
20000 2MიCC ლC0III CIძ6 6CLI>Iი1 ხ6IIხი1§VL. ცსხIმძმ ხ27) Cასის L.მVყი LმI8 MVყ51(2 (2
სგვმ Lგ8Iმჩიძმი სასი”ძმ VმისIIმი Cმლიი1-1 §6ჩ0ი VმIMM6V0ი6 მXIL 01ძსტსის
ხ”6იIV0I)7.
შისთს2ძეII IMIL2ი(8 ტიმ. (გიის §05V0-0%0ი00MIX V6 .00IIIL ძსოისის
მიIმჯმი ხმ§L8 “#ტ0მXმ §მილგწIიIი ICღი121 068601” ძ6 VმწIიIIV0=02.

197
 სარჩევი

ოსმალური აღწერის დავთრები როგორც საისტორიო წყარო

(ზაზა შაშიკაძე, მირიან მახარაძე)

აჭარისწყლის ხეობის სოფლები და მისი მოსახლეობა XVI საუკუნის

მეორე ნახევარში (ზაზა შაშიკაძე) 12

გადასახადები და საგადასახადო სისტემა ოსმალეთის იმპერიაში

(საზა შაშიკაძე) 22

23
25
27
28

დავთრის” მიხედვით 34
ზემო აჭარის ლივის ვრცელი დავთარი (ქართული ტექსტი)........................ 52
ზემო აჭარის ლივის ვრცელი დავთარი (ოსმალური ტექსტი)... 102
ზემო აჭარის ლივის ვრცელი დავთარი (ფოტოასლები). ააა 142
აჭარის ლივის /იჯმალ/ მოკლე დავთარი (ქართული ტექსტი)..................... 161
აჭარის ლივის /იჯმალ/ მოკლე დავთარი (ოსმალური ტექსტი)... 171
აჭარის ლივის /იჯმალ/ მოკლე დავთარი (ფოტოასლები) ................. ა.ა. 180
გამოყენებული ლიტერატურა. „.....აასაააანნანნასნანაავანაანინეევანაანაანნრიუმანტეანრატნავენინირთაააანრთთა 189
ავუღვ––––-=->=_-”
'”'წჩ”/ჩ(" '''”"””' 192

198